og næringsutvikling i stølsområda

Heilskapleg tilnærming til planlegging, forvaltning

Metoderapport med resultateksempel

Kristin HoltanOla Hålimoen

Ulf Ullring

Stølsprosjektet i Øystre Slidre 2003 - 2005

FORORD ................................................................................................................................................................... 3 INNLEIING........................................................................................................................................................... 4 MÅLSETTINGAR ....................................................................................................................................................... 4 PROSJEKTOMRÅDET....................................................................................................................................... 5

METODAR............................................................................................................................................................ 9 ARBEIDSBOKMETODEN – INTERAKTIV BRUKARMEDVERKING.................................................................................. 9 REGISTRERING AV KULTURMINNE ......................................................................................................................... 10 REGISTRERING AV BIOLOGISK MANGFALD – NATURTYPAR OG PLANTELIV ............................................................ 10 KVANTITATIV METODE FOR KARTLEGGING AV ATTGROING PÅ KULTURMARK....................................................... 11 OPPDATERING OG EVALUERING AV SEFRAK-MATERIALET I ØYSTRE SLIDRE STATSALLMENNING OG UTVIKLING AV KULTURMILJØINDEKS (KM-INDEKS) ................................................................................................................ 14

Oppdatering og evaluering av SEFRAK...................................................................................................... 14 Kulturmiljøindeks (KM-indeks) – eit forsøk på heilskapeleg vurdering av kulturmiljøet............................ 15

DATAFANGST, HANDSAMING AV DATA OG FRAMSTILLING AV DIGITALE KART ...................................................... 16 GJENNOMFØRING .......................................................................................................................................... 18

RESULTAT......................................................................................................................................................... 19 DEFINERING OG AVGRENSNING AV STØLSOMRÅDE. ............................................................................................... 19 BRUKARDELTAKING .............................................................................................................................................. 21 STØLSDRIFT OG BEITEBRUK ................................................................................................................................... 21 ATTGROING ........................................................................................................................................................... 25 BIOLOGISK MANGFALD .......................................................................................................................................... 27 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ .......................................................................................................................... 31 DØME PÅ AVLEIA BRUK I PLANSAMANHENG – KONSEKVENS/EGNETHEITSVURDERING. ......................................... 39 TILRETTELEGGING AV INFORMASJON..................................................................................................................... 39 OPPSUMMERING OG KONKLUSJONAR ..................................................................................................................... 42 KJELDER OG REFERANSAR ..................................................................................................................................... 43

2

VEDLEGG

Forord Stølsprosjektet i Øystre Slidre er eit omfattande prosjekt. Det har vore eit viktig mål å registrere og sameine ulike element som til saman skapar stølsfjellet, og vi har samla dei under tre hovudtema: naturforhold, som syner stølsfjellet sitt fysiske grunnlag og økosystem, landbruksnæring syner haustinga av primærproduksjonen, fyrst og fremst gjennom beitedyr, og kulturmiljø, som omfattar alle menneskelege uttrykk som pregar stølsfjellet. Eit så vidt famnande prosjekt tek inn og produserar så mykje informasjon at det ikkje er mogleg eller ønskjeleg å presentere alt i ein rapport. Å lage noko ’fullendt’ rapport har difor ikkje vore eit mål. Vi vil med denne rapporten fyrst og fremst gjere greie for korleis vi har gått fram for å framskaffe all denne informasjonen, korleis stølsbrukarane har deltatt i arbeidet, korleis vi til no har handsama dei data vi har produsert og så gje døme på resultat frå arbeidet. Denne rapporten tar i hovudsak for seg emneområda landbruk, kulturmiljø og biologisk mangfald knytta til kulturmark i stølslaga. Prosjektet er knytt til fagavdeling for næring og miljø med fagsjef Ola Hålimoen som leiar. Frå avdelinga har jordbrukssjef Sten Erik Knive og sekretær Magny Rudi også deltatt aktivt i prosjektet. Biolog cand. scient. Ulf E. Ullring, Økologihjelpen, har vært innleidd som prosjekt-medarbeidar. Etnolog cand. philol. Kristin Holtan har vore engasjert til å ajourføre kommunens SEFRAK-register for stølslaga i statsalmenningen og har dessutan bidrege til ei verdsetting av kulturmiljøet i stølsområda. Stølsprosjektet har ei styringsgruppe sett saman med representantar frå Region Valdres, faglagai landbruket, fjellstyret og politisk leiing i kommunen. Knut Einar Hovi, som også er leiar av kommunen si nemnd for kultur, utvikling og næring (KUN) er leiar av styringsgruppa. Prosjektet har motteke økonomisk støtte frå Fylkeskommunen, Fylkesmannens landbruksavdeling, Riksantikvaren og Region Valdres. Øystre Slidre fjellstyre har stilt til disposisjon digitale foto over alle stølsbygg i statsallmenningen, og elles bidrege med annan dokumentasjon om stølsområda. Vi ynskjer med dette å retta ein stor takk til alle som på forskjellig vis har bidrege til prosjektet. Knut Einar Hovi Ola Hålimoen leiar styringsgruppa/KUN-nemnda fagsjef næring og miljø

3

Desember 2005

Innleiing Øystre Slidre er ein av dei største stølskommunane i landet, og stølsdrifta kan og i framtida spele ei nykkjelrolle for landbruket i kommunen om ressursane i stølsfjellet vert tatt vare på og nytta på bærekraftig vis. Men også i Øystre Slidre skjer det store endringar i landbruket og stølsdrifta tapar terreng frå år til år. Levande stølsmiljø dør hen, landbruksproduksjon i stølslaga leggjast ned og beite- og slåttemark gror att med kratt og skog. Med det forsvinn og ein særeigen flora, verdefulle kulturminne og kulturmiljø og eit vell av kunnskap om landskap, liv og levemåte. Stølar og stølsdrift er difor eit prioritert satsingsområde for Øystre Slidre kommune, blant anna med støtte i det regionale plan- og miljøprogrammet Meir aktiv bruk av utmark. Ein ser også at det framover vert viktig å forankre landbruksdrifta i gode planar for å utløyse tilskot. Innføring av KSL og miljøplan i landbruket er døme på dette, og dei som ikkje har dette i orden må rekne med avkorting av tilskotet. Stølsprosjektet fell i stor grad saman med miljøplanarbeidet for den einskilde brukar, men har stølslaget som minste nivå og vil til slutt gje eit samla oversyn over ressursane i stølsområda i kommunen. Ei aktiv deltaking i Stølsprosjektet vil gje det vi kan kalla ei ’planberedskap’ for nye driftstiltak og næringsutvikling i framtida. Ein ynskjer vidare at prosjektresultata kan verte eit verktøy i planlegging og forvaltning også for andre enn stølslaget sjølv – for Øystre Slidre kommune, reiselivet og andre aktørar. Det vart fatta vedtak i KUN-nemnda hausten 2002 om å oppretta eit ’stølsprosjekt’ i Øystre Slidre, og eit forprosjekt vart gjennomført for Hedalstølane og Olestølen sumaren 2002. Stølsprosjektet i Øystre Slidre vart sett i gang med bakgrunn i dette ynskje om å bevare og styrke stølsbruken i kommunen.

Målsettingar Overordna mål for Stølsprosjektet i Øystre Slidre:

”Dokumentere stølsområda med omsyn til naturgrunnlag, kulturmiljø, bygningsmasse, infrastruktur og bruk/drift som grunnlag for bærekraftig bruk, planlegging, forvaltning og næringsutvikling”.

Det er vidare knytt ei rekke delmål til arbeidet:

− Definere og avgrense stølsområda i Øystre Slidre. − Dokumentere beitebruken og beiteproduksjonen, samt anna biologisk produksjon, slik

at kvalitetsareal for frittgåande beitedyr, for anna landbruksproduksjon og for biologisk mangfald kan sikrast.

− Utarbeide ein kulturmiljøindeks som grunnlag for planlegging og forvaltning. − Utvikle prosessar der stølseigarane tek aktivt del i dokumentasjon og utforming av

framtidig bruk og forvaltning av stølsområda (jfr. LA21). − Leggja til rette for nye bærekraftige driftsformer gjennom dokumentasjon og

samarbeid. − Gjere dokumentasjonen av stølsområda og landbruket lett tilgjengeleg for alle

brukargrupper, som t.d. stølseigarar/grunneigarar, forvaltning, reiseliv/hytteeigarar og media.

4

− Andre stølsområde og kommunar skal kunne gjere seg nytte av den erfaring og kunnskap som kjem fram i prosjektet.

Ein viktig premiss for prosjektet er at dei ulike emne og delmål skal sameines, slik at dei kan sjåast i samanheng og danne heilskaplege bilde av stølsfjellet i Øystre Slidre.

Prosjektområdet Vi kallar prosjektområdet under eitt for ’stølsfjellet’ , og har valt å avgrense dette mot bygda til stølslag som har hatt mjølkeproduksjon i nyare tid (Fig.1). Definisjonen er difor ei funksjonell grense, men samanfaller med få unntak med kva som elles reknast som grense mellom heimstølar og langstølar. Nokre få unntak gjeld stølar som reknast som heimstølar, men som også har mjølkeproduksjon, slik som Rolistølen. Stølsfjellet i Øystre Slidre kan grovt sett delast inn i tre soner: Lengst mot nord, frå Skaget til Jotunheimen, ligg stølane ovafor skoggrensa ved foten av høgfjellet (Fig.2). Landskapet her ligg ope for vestavinden og omgjevnadene ber preg av eit tøft klima når veret står på. Men dette landskapet er også prega av lange samanhangande sørvendte lier med godt beite. Stølane ligg oftast spreidd utover eller nokre få i klyngje. Dei er fyrst og fremst beitestølar, sjølv om vollane nok alltid vart slått tidlegare. Dei færraste stølane her har stølsjord som kan haustast maskinelt. Nord i området kommer Jotundekket inn med næringsrike djupbergartar, i kontrast til Valdresdekket med næringsfattig sparagmitt og konglomerat mot sør (Fig. 1 geologisk kart). I dei midtre delane av kommunen, frå Beitostølen og sør til Mellane - Fjelldokkvatnet, finn vi ’stølsvidda’, som er så typisk for store deler av stølsfjellet i Valdres (Fig. 3) . Eit vidt ope og bølgjande landskap med slake avrunda ryggar og store myrflater vekslande med fjellbjørkeskog og ope mark. Det meste ligg innafor Valdresdekket sitt magre bergartsområde, men området har rikeleg med lausmassar som ofte er næringsrike der kor stølane ligg. Skoggrensa er ofte kunstig låg som fylgje av mange hundre år med hogst og beite. Landskapet gror i dag raskt til att med ny skog av fjellbjørk og gran. Stølane på ’stølsvidda’ ligg oftast mange saman i sørvendte lier, og det er heller ikkje langt mellom stølslaga. I tillegg til dei gamle stølsvollane, finn ein her ofte store areal som er oppdyrka i løpet av dei siste femti-seksti åra, og kor mykje for har vore dyrka og kjørt heim til bygda. I dei seinare åra har mange slike store oppdyrka jorder vorte liggjande uslått, ettersom det har vorte eit overskott av for heime i bygda. Nokre store stølsjorder er no i staden fellesbeiter.

5

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

MellsennØyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Olægeret

Buahaugen

Rennsenn

Ø. Hedalsst

Bendikst.

Sanddalen

Vassklepp

Bergast

Skindro

N. Skredalen

S. Skredalen

Fjellst Olest

Brummast

Sygnest Sælsst

Kristianst

Ø. Skag

Bergast

Rolist

Yddest

Skatrudst S. Trollåsen

Skåltjednst

Kristensonlægeret

Rognsfeten

Tansberg

Øyangsli

Bukono

Glåmst

Urek

Mørstadst

Øysterli

Fjellst

Robølsst

Rauangst

N. Trollåsen

Synhaugen

Etnst

Flagstad

Fullsennlie

Etnlie

Lien

Juvike

Turrsjøen

Rabalen

Smørkøll

Lykkjest Okshovdst

Røsst.Liast.

H. Skag

H. Kjølast

Ø. Kjølast

HødnstSkjelst Nyst

H. Hedalsst

Melbyst

Bergset Kvitfeten

Beito

Skaget

RundemellenVolbu

Jotunheimv.

Skammestein

Fv 267

Fv 267

Fv 289

Valdresflya

Raslet

Gråhø

Skarvemellen

Fv 288

Beitost

Gravfj

Rv

51

Rogne

Kjølafj

Kvernhø

Bitihorn

Bruskardknappen

Heggeberget

Mehøvd

Fisketjednnuten

Keisaren

SkredalsfjGravholskampen

St. Nuten

Brummaknappen

Kvithøvd

Javnberget

Heggenes

Myrebærhammaren

Olefj

Høgdelagsfordeling

380

600

800

1000

1200

1400

1700

2000

Geologisk oversikt

Jotundekket

Valdresdekket

Synnfjelldekket

Grunnfjell

Grense mellom heimstølområdaog langstølområdaSel/stølshus frå bygningsdelen iGAB

Oversikt over stølsområda og naturtilhøva.

2.5 0.0 2.5 5.0

Kms1:240,000

Figur 1.

Haldorbu

Figur 2. Lykkjestølen lengst nord og vest i stølsområdet med Vinstern og Bitihorn i bakgrunn. Typisk fjellstøl med geitehald. Foto: Ola Hålimoen

Figur 3. Typisk utsnitt av stølsvidda lengst sør og aust i stølsområdet. Utsyn frå Kjølafjellet med Robølestølen og Bergastølen midt på bilete, i bakgrunn Fjelldokkvatnet. Landskapet er prega av høgt innslag av våtmark på heller næringsfattig grunn. Foto: Ola Hålimoen.

7

Heilt sør i kommunen, sør og aust for Mellane, finn ein nokon store stølslag som ligg i grensa mot barskogen, i lune sør- og vestvendte lier, ofte ned mot eit vatn eller dalføre (Fig. 4). Her er vi igjen inne på meir næringsrike bergartar, med fyllitt/skifer og einskilde innslag med kalkstein. Frodig granskog dannar tregrensa, nesten utan bjørk i det heile. Stølsjorda er ofte jamn og lett, og vi finn mykje gamle dyrkingsspor, som steingardar og røyser, og mykje av jorda er maskinjord. Den beste jorda her kan også i tidlegare tider ha vore oppdyrka, og kan hende har det også ein gong vore fast busetnad her, i alle fall nokre stader. Døme på dette har ein faktisk den dag i dag i tilgrensande stølslag i Nord-Aurdal og Etnedal ved Grøsli og Steinsethbygda.

Figur 4. Lien lengst sør i stølsområdet er det største stølslaget i kommunen både med omsyn til talet på stølar og

omfang på drifta. Grana dominerar vegetasjonsbiletet. Tansberg lengst til venstre midt i biletet. Blilie hyttefelt i forgrunn til venstre for Veslevatnet. Foto: Ola Hålimoen.

8

Metodar Prosjektet har eit tosidig siktemål som gjenspeglar seg i valet av metodar: For det første er tanken at ei aktiv deltaking i Stølsprosjektet vil gje eit godt grunnlag av kunnskap for bærekraftig drift og næringsutvikling i stølsfjellet, og dermed stimulere stølsbrukarane til vidare satsing på tradisjonell stølsdrift og andre stølsbaserte næringar. For det andre, så ynskjer vi at prosjektresultata skal verte eit verktøy i planlegging og forvaltning også for andre enn stølslaget sjølv og skape ein ’planberedskap’, i første rekkje for Øystre Slidre kommune, men også for andre aktørar, til dømes reiselivet. Nedanfor presenterar vi dei metodane vi har nytta. Vi kan grovt dele dei inn i metodar for brukarmedverking, metodar for registrering og metodar for datasamanstilling og presentasjon.

Arbeidsbokmetoden – interaktiv brukarmedverking Aktiv deltaking frå stølsbrukarane har vore både eit sentralt mål og ein føresetnad for Stølsprosjektet. Slik ynskja vi å samle inn den kunnskapen som stølsbrukarane har om sine stølsområde og sikre eigarfølelse til denne kunnskapen gjennom deltaking. Det er også særleg viktig at dei data og den kunnskap som vert samla inn kan framstillast på ein slik måte at den kan brukast også av andre i samband med arealplanlegging, ressursforvaltning og utvikling av landbruk og andre næringar. Ein aktuell arbeidsmåte som gjer arbeidet i dei ulike stølslaga oversiktleg og jamnførbar, er ’arbeidsbok-metoden', der deltakarane utarbeider dokumentasjon og innspel etter ein fastlagt mal. Dokumentasjonen av naturtilhøve, landbruksnæring og kulturmiljø i stølsområda vart til dels gjort av oss i kommunen og til dels av stølseigarane/-brukarane sjølv. Brukarane sit inne med kunnskap om eiga verksemd og elles mykje lokalkunnskap som ein ville dokumentere. Kommunen tok ansvaret for den registrering som krev spesialkompetanse innan landbruksfag, biologi og kulturmiljø, samt det vidare arbeidet med den innsamla informasjonen. Kommunen sit dessutan på mykje informasjon om stølsfjellet som er samla inn i andre samanhengar, men som no vert samordna i dette prosjektet. Til dømes vart det oppretta eit eige delprosjekt for å ajourføre og leggje til rette informasjon om gamle bygningar (dei såkalla SEFRAK-bygg) i stølsområda. Sjå meir om dette nedanfor. Alle stølsbrukarar/grunneigarar i stølsområda i Øystre Slidre vart inviterte til å delta aktivt i prosjektet, men deltakinga var frivillig. Vi har fyrst og fremst søkt dei som framleis bruker stølen sin aktivt, i dei fleste tilfelle mjølkeprodusentar, men arbeidet har vore opent for alle med rettar i stølsområda. Arbeidet med stølsprosjektet fell i stor grad saman med miljøplan-arbeidet og skulle difor ikkje føre til mykje meirarbeid for den einskilde brukar. Men summen av deira kunnskap om eigen verksemd i stølsfjellet gjev eit samla oversyn over ressursane i stølsområda og bruken av dei. Det vart gjeve STILK-midlar til dette arbeidet for å stimulere deltakinga. Det vart som sagt lagt opp til ein metode som kunne samordne opplysningar frå stølsbrukarane med data som kommunen alt har eller framskaffar. Til hjelp i arbeidet vart det laga ei arbeidsbok (’Prosjekthandbok’ ) med naudsynt informasjon og vegleiing for stølsbrukarane, skjema og kart for registreringar, og ymse som kan være nyttig i arbeidet, til dømes arealdelen til kommuneplanen, gamle kart og register over stølar i Øystre Slidre. Det ble delt ut ei slik prosjekthandbok til felles bruk i kvart stølsområde, men med eigne registreringsskjema for kvart stølslag. Informasjonen frå kvart skjema skulle overførast til eit felles kart over heile

9

stølsområdet. Registreringane vart delte i tre hovudtema med kvart sitt grunnlagskart og skjemasett: ”Naturtilhøve”, ”landbruksnæring” og ”kulturmiljø”. Desse grunnlagskarta inneheldt opplysningar som kommunen hadde frå før og som ein ynskja å revidere, bl.a. viltbiotopar, eigedomsgrenser, vegar, stigar, stølshus, hytter, SEFRAK-bygg, stadnamn. Kartfestinga i arbeidsgruppene tok berre mål av seg til å vera omtrentlege. Nøyaktig kartfesting med GPS og fotodokumentasjon i marka, samt vurdering av biologisk mangfald og attgroingsstatus, skulle deretter gjerast i marka sumar og haust av oss frå kommunen. Registreringane av landbruksdrifta vinteren 2003/2004 vart knytt til årstalet 2003, mens registreringane i marka med få unntak vart gjort i 2004.

Registrering av kulturminne Bakgrunnen for registrering av kulturminne i stølslaga er eit ynskje om å dokumentere dei spor som livet i stølsfjellet har satt att etter seg. Slik vert det mogleg å lese den kulturelle og sosiale historia til stølsfjellet, og knytte objekt og stader opp i mot den munnlege historie-forteljinga. Feltregistrering av kulturminne vart gjort dels på grunnlag av informasjon frå stølsbrukarane og dels var det nye ting som dukka opp under feltarbeidet. Tidlegare registrerte kulturminne vart i denne samanhangen take omsyn til og sett bort ifrå, sidan dei alt er registrert. Likeeins såg ein bort i frå bygningsmiljøet, sidan dette var eit eige delprosjekt. Derimot vart ikkje berre fysiske objekt registrert, men også stader med tilknyting til spesielle aktivitetar, historie eller folketru, til dømes lokkarvegar, leikeplassar og møtestader. Dei uregistrerte kulturminna som vart teikna ned på registreringskartet i arbeidsboka, vart peika ut på synfaringa. Etter synfaringa vart stølslaget undersøkt på eiga hand. Viktige objekt og plassar vart fotografert, posisjonen vart funne med GPS (Garmin GPS 76 og GPSmap 60CS) og registreringa notert i ein feltjournal. Om mogleg vart det take eit oversiktsbilete. Vi gjekk over alle stølsvoller og registrerte alle vesentlege kulturminne som vi kom over, men ikkje alltid alle objekt som fantes. Til dømes vart ikkje alle rydningsrøyser registrert – det ville vore for tidkrevjande. I staden vart mange slike like objekt ofte registrert ein gong som til dømes ”stølsvoll rik på rydningsrøyser”. Det er sjølvklart at ein ikkje kan klare å fange opp alle kulturminne på denne måten, men ein får likevel registrert mange vesentlege kulturminne i kvart stølslag. Alle registrerte kulturminne vart ordna etter stølslag og gitt et registreringsnummer som er knytt til ein kartkoordinat (UTM/WGS84).

Registrering av biologisk mangfald – naturtypar og planteliv Registrering av biologisk mangfald i stølslaga vart gjort etter same lest som kommunen sin kartlegging av naturtypar og verdsetting av biologisk mangfald dei siste åra. Registreringane og verdsettinga har fylgt DN-handbok 13 – 1999: Kartlegging av naturtypar. Verdisetting av biologisk mangfald. Registreringane har særleg vore basert på funn av indikatorplanter for baserik kulturprega mark i fjellregionen (stølslandskapet), som flekkmure, fjellrapp, dvergjamne, på søte- og marinøkkelartar, orkidéar, og på funn av andre sjeldne artar eller naturtypar. Men også på andre artsrike eller typiske eldre kulturmarksutformingar i god hevd, sjølv om dei ikkje er baserike. Alle verdefulle lokalitetar vart avteikna på synfaringskartet (ØK), posisjonen funne med GPS og skrive opp i feltjournalen. Sjeldne planter og naturtypar vart også fotograferte.

10

Det vart laga ein oversiktstabell for alle stølslaga med ei verdsetting etter kva slags planteliv som vart funne, og seinare vart det laga eit oversiktskart på grunnlag av dette (fig. 15). Denne verdsettinga dannar grunnlaget for indeksen for biologisk mangfald i berekninga av ein kulturmiljøindeks. Verdisettinga vart gjort slik:

1,0: basefattig og artsfattig 1,5: basefattig, men artsrikt 2,0: baserikt, søteartar, vnl. marinøkkel 2,5: baserikt og artsrikt, søteartar, fleire marinøkkelartar, orkidear 3,0: baserikt og særleg artsrikt, sjeldne arter eller sjeldan vegetasjonstype

Det vart også laga eigne rapportar for kvar biologisk verdefull lokalitet for den regionale registreringa av biologisk mangfald (Natur 2000).

Kvantitativ metode for kartlegging av attgroing på kulturmark Både stølsvoller og utmark gror til med skog og kratt der det før var ope slåtteland eller beitemark. Det var ynskjeleg å kunne kvantifisere attgroinga for å få eit bilete av situasjonen i stølsfjellet vårt. Til feltregistreringane i Stølsprosjektet sumaren 2004 utvikla vi difor ein feltmetode for vurdering av attgroing på kulturmark basert på enkel vurdering av driftsintensitet og attgroingsgrad. Med denne metoden kan ein gjere ei vurdering av attgroinga på stølsvollar i det einskilde stølslaget på ein rask, men tilstrekkeleg presis måte utan store krav til biologisk kompetanse. Metoden fortel både kvantitativt og kvalitativt om korleis stølsvollen ser ut og angir styrken på attgroingsprosessen. Vi meiner metoden fungerer godt, og resultata kan framstillast som lettfattelege og oversiktelege kart. Metoden svarer på desse spørsmåla om det einskilde arealet:

1. Kor intensivt har stølsjordet vore brukt inntil nyleg? 2. Kor verksam er attgroingsprosessen? 3. Kor stor del av arealet er dekket av busker og trær? 4. Dominerer enten busker eller trær, eller er det nokså jamn blanding?

For heile stølslaget kan ein ved hjelp av metoden svare på spørsmål som: Kor stor del av stølsjorda har vore drive aktivt fram til no, kor mykje blir drive ekstensivt eller tilfeldig, og kor mykje er gått heilt ut av bruk? Kor stort areal ser heilt ope ut? Og kor mykje er nærast attgrodd med busker og trær? Kva for areal kan lett settast i stand att, og kva ikkje så lett? Med opplysningar om biologisk mangfald og kulturminne i tillegg, kan vi vurdere om tiltak bør setjast inn, og i så fall kva slags tiltak. Under registreringa vert driftsintensitet og attgroing vurdert visuelt på dei einskilde areala. Først vert arealet som skal vurderast definert og avteikna på kartgrunnlaget, som oftast vil vere økonomisk kartverk i målestokken 1:5000 eller 1:10000. Avgrensinga syner arealet slik det faktisk står fram ved synfaringa, og det er ikkje alltid slik det er definert av markslag eller eigedomsgrenser eller inngjerding på ØK eller anna kartmateriale. Som regel fell det likevel saman med ein eller fleire av desse. Tilstanden vart notert på synfaringskartet som ein kode beståande av både tal og bokstavar, og ulike kombinasjonar syner tilstanden. På det ferdige kartet kan noko av signaturen heller framstillast med fargar og raster (sjå karteksempel, fig. 11).

11

Det første talet i koden viser driftsintensiteten, som fortel oss om i kva grad landbruksdrift påverkar attgroingsprosessen. Vi har brukt tre kategoriar:

1 = intensiv bruk, attgroingsprosessen er ikkje verksam: fulldyrka mark, slåtteeng og kultivert beite, eller godt avbeita eller slått natureng.

2 = ekstensiv bruk, attgroingsprosessen er verksam, til dels hemma og til dels stimulert av bruken: mark med svak eller ufullstendig beiting.

3 = ute av bruk, attgroinga vert ikkje påverka av slått eller beiting: mark utan nyare spor etter landbruksdrift.

Stor bokstav viser dekningsgraden av busk- og trevekstar på arealet:

O = ingen eller berre einskilde frittståande busker eller tre A = inntil 25% dekning busker/tre B = 25-50% dekning busker/tre C = meir enn 50 % dekning busker/tre

Små bokstavar eller fråvær av dei viser preg og dominans i busk- og tresjiktet:

b = busksjiktet dominerer, einerådande om x manglar. t = tresjiktet dominerer, einerådande om x manglar. x = både busker og trær finnast, nokså likt fordelt om t eller b manglar.

Nokre døme på korleis kodinga blir lese og tolka:

1Ot : Intensivt nytta areal, heilt ope, bortsett frå eit eller nokre få frittståande tre: Dette er fulldyrka mark, slåtteland eller godt skjøtta beite utan teikn til gjengroing. Treet eller trea hindrar ikkje nytting av marka og får stå i fred.

1Cxt: Intensivt nytta areal med tresetting som dekker det meste av arealet. Buskvegetasjon finst også, men tre dominerer: Dette må vere hagemark eller beiteskog i god hevd. Tresettinga breiar seg ikkje, tvert i mot vil den minke over tid, sidan småtre neppe rekrutterast. Buskas er som regel knytt til gjerdekantar og hjørne, røyser, berg og andre stader som ikkje kan brukast.

2Ab: Ekstensivt nytta areal, noko attgrodd med inntil 25% dekning av

buskas, men utan tresjikt: Svakt eller ufullstendig beita areal med ein del buskar. Dette er mark som lett kan settast i stand med meir intensiv drift.

2Cx: Ekstensivt nytta areal, svært attgrodd med meir enn 50% dekning av både busker og tre: Svakt eller ufullstendig beita areal, tilsynelatande heilt attgrodd med buskar og tre, og med svært lite areal som nyttast. Slik mark er arbeidskrevjande og tidkrevjande å sette i god stand att, men slett ikkje umogleg.

3Bxt: Areal som tydelig ikkje har vore i bruk ei tid, inntil 50% attgrodd med både

busker og tre, men tresjiktet dominerer. Dette er eit areal som ikkje ser ut til å ha vore nytta på ei stund, sidan det ikkje finst lett synlege spor etter beitedyr. Det er likevel slett ikkje heilt attgrodd, men har ganske mykje areal utan buskar og tre. Arealet kan difor lett nyttast til beite igjen.

Vurdering av driftsintensitet og attgroing i felten er som ein regel lett å gjere på grunnlag av synsinntrykket, men metoden må likevel ha ei forankring i botaniske forhold. Særlig areal

12

med middels busk- og tresetting kan i nokre fall fort vurderast feil, særleg før dyr vert slept på om sumaren. Hovudskiljelinene mellom kategoriane 1 og 2 består i at kategori 1-areal har ein bruk som opprettheld ei ope kulturmark, mens bruken av kategori 2-areal ikkje har ein intensitet som kan hindre at marka etter kvart vil gro att. Kategori 3-areal er kulturmark utan drift i seinare tid, kor attgroinga får verke utan påverknad frå landbruksdrift. Ulik grad av påverknad vil avspegle seg i artssamansettinga på arealet. Kategori 1-areal har eit plantedekke som er prega av intensiv utnytting, men treng ikkje å vere aktivt kultiverte areal på annan måte enn at beite- og tråkkpåverknaden er tilstrekkeleg til å hindre attgroing med buskar og tre. Dette kan ein ofte sjå på ukultiverte areal i ’stølstrøa’, som rundt fjøs og salteplassar, og langs med beitereksler. Slike areal kan likevel ha noko buskar og tre, ofte ved gjerde, hjørne, bekk, myr, røyser og berg. Det kan også innehalde areal som ei gong i tida har fått utvikle seg til hagemark eller beiteskog med godt etablerte tre eller einerkjerr, men som i dag ikkje breiar seg vidare. Vi vurderer ikkje den landbruksmessige kvaliteten på arealet, sjølv om det på sikt kan vere avgjerande. Eit stort innslag av usmaklege planter, som beitedyr dermed skyr, kan jo vere starten på ei attgroing. Men ved vår vurdering av attgroing skil vi ikkje ’ugras’ frå ’gras’, så lengje plantedekket viser ein høg bruksintensitet. Denne kategorien dekkjer dirfor eit ganske stort utval av arealtypar og arealbruk, som fulldyrka eng (kultureng), gjødsla beitemark, godt avbeita voller med noko einerkratt, og anna. Den opne marka vert slått, rydda eller tilstrekkeleg godt avbeita og opptråkka i løpet av vekstsesongen til at lyng, busker og tre har store problem med å breie seg. Med vedvarande høg intensitet på bruken vil tre og buskar på sikt forsvinne. Småplanter av forveda vekstar (lyng, busker og trær) er blant dei mest ømfintlege for tråkkpåverking og vil ofte forsvinne før tråkket fører til meir synleg slitasje på plantedekket (Ullring 1989). Det er slik stigar og opne plassar i kratt og skog vert danna og halde ved like. Grasdekket derimot, kan ha si maksimale utbreiing under stor tråkk og beitepåverking, så lengje det ikkje vert slitt heilt bort. Kategori 2-arealene vert ikkje slått eller fulldyrka, sidan slik drift jamt sett attgroinga heilt ut av spel og arealet dermed hamnar i kategori 1. Kategori 2 er difor rein beitemark, men ikkje meir avbeita enn at innslaget av artar med liten slåtte-, tråkk- og beitetoleranse etter kvart kan auke. Døme på dette er småplanter av buskar og tre som breier seg blant graset. Husdyrtråkk fjernar gamalt grasdekke slik at lyset kjem til, lagar opningar i markoverflata som frø kan spire i og trampar frø og jord saman så frøet får god jordkontakt. Mange planter spirar også i husdyrgjødsla (Buttenschøn og Buttenschøn 2001a). Sidan dyra ikkje treng å beite på planter dei ikkje likar, til dømes planter som stikk, så oppstår typisk ein mosaikk av snaubeita flater, ubeita mark og buskas. Busker og trær etablerer seg tilfeldig spreidd utover der dyra ikkje beitar, og attgroinga kan gå ganske fort som fylgje av god spiring, gjødsling og godt med lys (Buttenschøn og Buttenschøn 2001b). Slike areal har ofte rikeleg med store tuer. Og areala får ofte eit tydeleg innslag av større saftige urter, som skogstorkenebb og ulike høgstauder, mens småvaksne artar ikkje lenger klarar å hevde seg så godt. Men variasjonen er stor. Ofte er det nettopp på slik mark ein finn dei rikaste førekomstane av artar som generelt har gått attende i kulturlandskapet, til dømes bakkesøte Gentianella campestris og marinøkkel Botrychium spp., fordi dei her får stå i fred for beitedyr lengje nok til å formeire seg, samstundes som beiting slepp nok lys til og beitetråkk og husdyrgjødsel fremjer etablering av frøplanter. Mange slike areal vil etter kvart likne på beite i utmarka, og der gjerdet er falt ned eller revet, vil arealet også fungere som utmarksbeite.

13

Kategori 3-areala kan i tidlege fasar av attgroinga likne både kategori 1- og 2-areal, men ved nærare undersøking så finn ein ingen teikn på beiting, slått eller andre kulturtiltak frå seinare tid. Det manglar heilt avgnagde tuer, tråkk, gjødsel og anna etter beitedyr, og syner heller ikkje spor etter slått dei siste åra. Slik mark oppstår der gjerder, hus, vassdrag eller anna held beitedyr – kanskje med unntak av elg og anna vilt – heilt ute. Renningar av vier og lauvtre kan spreie seg uhindra – særleg skjer det på mark med god jordråme. Men einer, gran, bjørk og andre frøplanter kan ikkje så lett spire når vissent gras ikkje vert tråkka ned, men dekkjer marka i eit tett lag. Ikkje vert det jordkontakt og ikkje vert det lys. Attgroinga med tre og buskar skjer difor langs med etablert tre- og buskvegetasjon (Buttenschøn og Buttenschøn 2001a, 2001b). Skog-, hei- eller myrartar gjer seg etterkvart meir gjeldande, mens bestandane av eng- og beitemarksartar tynnast ut, men det kan ofte ta svært lang tid. I seinare attgroingsfasar får vegetasjonen preg av å vere skog eller hei, og ofte så tett at beitedyr ikkje finn arealet interessant, sjølv om gjerdet skulle vere borte. Tett buskas eller skog dekkjer så å si heile arealet.

Oppdatering og evaluering av SEFRAK-materialet i Øystre Slidre statsallmenning og utvikling av kulturmiljøindeks (KM-indeks) Oppdatering og evaluering av SEFRAK. I samband med stølsprosjektet i Øystre Slidre kommune vart det oppretta eit eige delprosjekt for å oppdatere og evaluere dei såkalla SEFRAK-bygningane eller NOREK-husa i stølsområda i Øystre Slidre. SEFRAK-korta vart skanna og lagt inn i ein digital base. Kvart registreringskort vart sett saman til ei pdf-fil med fire sider. Oppgåva var primært å bidra til ei verdsetting av heile bygningsmiljø i statsallmenningen, og dernest bidra til ei verdivurdering av heile kulturmiljø (kulturmiljøindeks). Kartfesting av bygningar og bygningsmiljø i statsallmenningen var og ein del av oppgåva. Ramma (ca. 350 timar) gav ikkje rom for noko feltarbeid eller synfaring. Eit unntak vart likevel gjort når det gjaldt stølsområda nord for Vinstern, det første stølsområdet som vart evaluert. Øystre Slidre fjellstyre sitt fotoregister i frå (2003) vart den viktigaste kjelda til oppdateringa av SEFRAK-bygningane i statsallmenningen, då kommunen ikkje hadde noko eiga oppdatert fotomateriale. Utan dette digitaliserte fotomaterialet hadde arbeidet ikkje vore mogleg å utføre utan eiga synfaring og fotodokumentasjon. Av same grunn vart då arbeidet avgrensa til nettopp statsallmenningen. Då arbeidet i delprosjektet fyrst og fremst var å oppdatere og evaluere enkeltståande SEFRAK-objekt og ikkje heilskapelege miljø, fann vi det naturleg og rett å bruke den metoden som var utarbeidt av det såkalla evalueringsutvalet nedsett av SEFRAK i 1987. Dette arbeidet vart kopla til NOME-prosjektet som hadde som siktemål å utarbeide ein modell for kommunal planlegging innafor bygningsvernet. Modellen vart prøvd ut på SEFRAK-materialet i Nome kommune i samarbeid med Telemarksforsking, Telemark Distriktshøgskule, og er serleg retta inn på evaluering av enkeltståande SEFRAK-bygg. Modellen byggjer på eit solid teoretisk fundament og ein klar logisk samanheng. Han er tilpassa SEFRAK-materialet i ein slik grad at han direkte kan vere grunnlaget for ei praktisk vegleiing i evalueringa av SEFRAK-registeret.

14

Med basis i ei teoretisk analyse er modellen bygd opp av ulike vernekriterium samanfatta i eit system der kriteria er sette i eit logisk forhold til kvarandre. Vidare gjennomgå dei ulike kriteria og korleis dei skal brukast på kulturminna i registeret. Så tek ein opp spørsmålet om gradering av verneverdien. Eit kulturminne sin verneverdi er eit samla sett av delverdiar som kvar for seg knytt seg til eit forhold mellom kulturminnet og samfunnet/kulturen/ delkulturane det er knytt til. Dei einskilde delverdiane må først analyserast kvar for seg for sidan å samanfattast i ein samla konklusjon. Det finnest to hovudgrupper delverdiar: kunnskapsverdi og opplevingsverdi. Kvar av desse kan så igjen delast opp i fleire delverdiar. Kunnskapsverdien kan vera bygningshistorisk, sosialhistorisk og næringshistorisk verdi. Og vidare og ein historisk verdi knytt til person og hending. Opplevingsverdien delast i estetisk verdi og identitetsverdi. Desse delverdiane knytast saman med eit sett grunnkriteria; alder, autentisitet, miljøsamanheng og representativitet/sjeldanheit. Dei samla delverdiane utgjer til saman den verneverdien kulturminnet har. Men det er grunnkriteria som avgjer kva for tyngde den einskilde delverdien skal tilleggast. To andre faktorar som og er tillagt vekt i evalueringa, er pedagogisk potensiale og brukspotensiale. Utvalet foreslo ei tredelt vurdering av verneverdien: A-C. I Øystre Slidre er det bruka tal i frå 1-3, der 3 representerer den høgaste verneverdien Til kvart einaste SEFRAK-bygg er det knytt eit evalueringsskjema basert på denne matrisemodellen der verdivurderingane skal kunne etterprøvast med grunnlag i denne måten å evaluere på. Likevel vil ei slik evaluering alltid bera preg av skjønn og det er klart at ein etnolog nok vurderer desse bygga noko annleis enn til dømes ein kunsthistorikar eller ein arkitekt ville ha gjort (Christensen 1996). Dette er ”allmugens byggeskikk”, fjellbøndenes byggeskikk, ofte på sitt aller beste. Eit eksakt, eintydig, statisk og tidlaust svar på spørsmålet om verneverdi finst ikkje. Kulturmiljøindeks (KM-indeks) – eit forsøk på heilskapeleg vurdering av kulturmiljøet Som hjelpemiddel i evalueringsarbeidet for bygga og utarbeiding av grunnlag for KM-indeks vart detetablert ein reknearkmodell i Excel som omfatta fire rekneark: Bygg Inneheld matrisa nemnt ovafor, med verdiar for det einskilde bygg. I

tillegg er bygget identifisert med, bygningsnr. (GAB), matrikkelnr., områdeident (stølslag/kulturmiljøområde). Eigen kode for status for bygget. For kvart stølslag/kulturmiljøområde vart det i tillegg nytta/utarbeida manuskart med m.a. byggpunkt og matrikkelnummer.

Stølstrøn SEFRAK-registreringa omfatta berre delvis stølstrøn, dvs. registrering manglar i mange område. Det er etablert eit eige register for både registrerte og uregistrerte stølstrøn.

Uregistrerte bygg Ein del SEFRAK-bygg manglar i tidlegare registrering, og i tillegg er det i dette registeret lagt inn det som er vurdert som verdigfulle bygg og stølstrøn yngre enn år 1900.

Stølslag/kulturmiljøområde Registeret summerer opp SEFRAK-bygga samt bygningsmiljøet for kvart stølslag/kulturmiljøområde. Som støtteinformasjon er det frå bygningsdelen i GAB tatt ut opplysningar om det totale talet på bygg samt fordeling på landbruksbygg og hytter i kvart stølslag. Vidare er det i parameteren bygningsmiljø teke omsyn til uregistrete bygg og stølstrøn samt inngrep og anna negativ påverknad innanfor ’visuelt influensområde’. Konklusjonane i dette registert, som også omfattar kulturmiljøfaktorane andre kulturminne (inkl. fornminne), biologisk kulturmiljø og drift gjev ein talbasert kulturmiljøindeks (KM-indeks) som er grunnlag for

visualisering/framstilling på digitalt kart. 15

I det utvida kulturmiljøomgrepet vi har nytta inngår også kulturmiljøfaktorane biologisk kulturmiljø, andre kulturminner og drift. Vi syner til side 11 ang. kriteria og klassifisering av biologisk kulturmiljø. Drift omfattar den landbruksmessige aktiviteten i stølslaget, dvs. husdyr og aktivitet knytt til tradisjonell stølsdrift. Vi har vurdert dette som så viktig, både direkte og indirekte i det utvida kulturmiljøomgrepet, at det er skilt ut som eigen kulturmiljøfaktor. Det biologiske kulturmiljøet representerar med bakgrunn i den store nedgangen i stølsdriftaein svært viktig del av det biologiske mangfaldet, og er også uttrykk for lang kontinuitet fordenne driftsforma. Andre kulturminner omfattar fornminne og nyare tids kulturminne utanombygga. Kvar kulturmiljøfaktor har talverdi frå 0 – 3. Samla oversikt over kriterier og defineringav klassar for dei ulike kulturmiljøfaktorane finn ein i vedlegg til rapporten. Det geografiske utgangspunktet for KM-indeks er kulturmiljøområdet. Definering og avgrensing av kulturmiljøområdet er basert på fyljande kriterium:

1. Bygg og bygningsmiljø 2. Stølsvoll/anna stølsjord 3. Tufter 4. Fornminne 5. Vegfar 6. Torvtak til brensel 7. Kjelder/brønnar/kjølingar 8. Møteplassar – handel, dans o.a. 9. Barneleikområde 10. Lokkarvegar og salteplassar 11. Mjølkeplassar 12. Tradisjonsområder – segn, eventyr, folketru 13. Biologiske kulturminne – artar og naturtypar 14. Avgrensing mot naboområde der dette er nødvendig.

Framgangsmåte ved definering av kulturmiljøområde: 1) Eit ”kjerneområde” definerast med utgangspunkt i punkta 1-3: bygningar, stølsjord og

tufter og spor etter tidligare stølar. 2) Dette området utvidast/utfyllast med punkta 4-13 til stølens ”påverknadsområde”. 3) Det området som då kjem fram justerast i forhold til punkt 14. 4) Resultatområdet ved ein slik framgangsmåte vil då vera ”kulturmiljøområdet” for

stølslaget.

Datafangst, handsaming av data og framstilling av digitale kart Prosjektet har sterk fokus på kartfesting av mest mogleg opplysningar for stølsområda. For å nå fleire av delmåla, til dømes når det gjeld informasjon/tilgang til og avleia bruk av data, har det vore sentralt å gjennomføra ein fulldigital prosess. Dette omfattar kart/visningar, datafangst og fotodokumentasjon.

16

Det vart tidleg teke avgjerd om at WGS84/UTM skulle nyttast som datum/ kartprojeksjon for alle kartdata. Dette hadde bakgrunn i m.a. omfattande bruk av GPS til datafangst, samt at brukte kartkoordinatar kunne knyttes til M711 kart som er best kjent for flest utanom ’kartmiljøa’. I og med at kommunen sine digitale basiskart låg føre på NGO48 akse 2, måtte alle basiskartdata konverterast til WGS84/UTM. Det har vore nytta handholdt GPS (Garmin GPS 76 og GPS 60CS) og data er enten eksportert til tekstfiler eller importert direkte til GIS-program. Begge GPSane som er brukt har tilkopling for ekstern antenne og støtte for WAAS/EGNOS. Vår erfaring er at dette korrigeringssystemet (WAAS/EGNOS) fungerer dårlig for Garmin, og det har dermed ikkje vore nytta. Likevel er vår erfaring at nøyaktigheit under gunstige tilhøve kan liggja på 2 – 4 m. I eit så ’dataintensivt’ prosjekt er både val av dataverktøy og avklaring av produksjonsløyper på førehand sentralt for å få god effektivitet. Følgjande dataverktøy har vore nytta: Dataverktøy Kommentar Map Maker Pro ver 3.5

Hovudverkty for handsaming av kartdata og kartproduksjon. Viktig å velja GIS-verktøy som handterer flest mogleg av utfordringane knytt til handsaming av kartdata (raster –vektor), utveksling av data (format, datum/projeksjon, GPS), GIS-analyse (inkl. 3D), og design/produksjon av kart/presentasjonar. RUN-time versjon for CD.

Global Mapper ver. 6.0

Hjelpeverktøy med kraftig funksjonalitet m.a. i høve til satelittdata, konvertering, (dataformat – projeksjon/datum) og 3D-analyse.

MapSource ver. 5.4 Verktøy for overføring av vegpunkt/ruter/sporlogg og kartdata til/frå Garmin GPS.

GPSAscii Hjelpeverktøy for konvertering av GPS-data på div. tekstformat til GIS-format.

Excel 2003 Nytta for å etablera register med eigenskapsdata for ulike tema. Kopling til GIS-verktøy for produksjon av temakart/GIS-analyser. Databaseverktøy vil normalt vera eit betre alternativ m.a. særleg med tanke på muligheiter for etablering av ’relasjonsdatabaser’ og framtidig vedlikehald.

FotoStation ver. 4.5 Verkty for katalogisering av digitale foto. Logisk organisering (album) etter område/tema samt ’fritekstsøk’ for info/tekst registrert for kvart foto (IPTC - protokoll). Minimum tekst/info for kvart foto definert. Sentralt verkty for å gjennomføra evaluering av SEFRAK-bygg samt handtere stort tal digitale foto.

Det var ei stor utfordring at kommunen, særleg for stølsområda, mangla oppdatert kartgrunnlag på ØK-nivå, m.a. digitalt markslagskart (DMK). Mykje data er derfor registrert på manuskart (ØK ) for seinare skjermdigitalisering med raster ØK som bakgrunn. For kartlegging av attgroing i sona rundt stølslaga har ein vurdert satelittdata dvs. Landsat 2000 og SPOT 5. Landsat 2000 med oppløysning på 30 m pr. pixel har vi vurdert som ueigna. Vi har derfor vald å utesette vidare arbeid med dette temaet til ortofoto er etablert i løpet av 2005. SPOT 5 kan vera eit alternativ for områda som ikkje blir dekka med ortofoto.

17

Gjennomføring Etter eit vellukka forprosjekt for Hedalstølane og Olestølen sumaren 2002, vart prosjektet utvida til å omfatte heile kommunen. Stølsfjellet i Øystre Slidre vart avgrensa mot bygda og delt inn i 13 stølsområdar som omfattar i alt 57 stølslag. Prosjektområdet omfattar alle langstølane og nokre få av heimstølane i kommunen. Kvart av dei 13 stølsområda omfattar fleire stølslag, som ofte utgjer naturlege einingar, men som fyrst og fremst er ein praktisk inndeling. Kommunen kalla fyrst inn til eit felles informasjonsmøte og seinare til det fyrste arbeidsmøtet i kvart stølsområde. Då vart arbeidsboka og registreringsarbeidet nøye gjennomgått. Seinare har det vore opp til kvart einskild stølsområde eller stølslag å møtast og teikna ned det dei veit om sitt område. Dei har sjølv vurdert kor mykje arbeid dei ville leggje i dette. Arbeidsgruppene har fått noko økonomisk tilskot fordelt til stølsområda etter talet på timar som har gått med til arbeidet og kor mange som har deltatt. Arbeidsgruppene teikna fyrst inn stølslaga sine beitebruksområdar for storfe og geit (sauebeiting var nokså nyleg kartlagt), slik dei har vore nytta frå gamalt av og slik dei er nytta no i seinare tid. Deretter har dei registrert landbruksdrift og anna ressursutnytting, stølshus og SEFRAK-bygg, kulturminne og lokalhistorie, og informasjon om plante- og dyrelivet. 2003 vart valt som felles år for registrering. Sumaren 2004 vitja vi frå kommunen dei fleste stølslaga og fotodokumenterte og kartfesta med GPS kulturminne, biologisk mangfald og attgroingsstatus. Også nokre areal med nydyrking og inngjerda fellesbeite som ikkje tidlegare var kartlagde vart då oppmålt. Samstundes gjekk vi igjennom dei opplysningane som var nedteikna i løpet av vinteren. Eventuelle feil og manglar vart retta opp, og nye opplysningar og registreringar føydd til. Slik har registreringane vore ein interaktiv prosess mellom kommunen og dei stølsbrukarane som har delteke i prosjektet. Stølskontaktane var ikkje med på all feltregistrering, det ville tatt for lang tid. Deira oppgåve var å peike ut for oss kva som burde registrerast og kor det var å finna. Ei rekke vanlege kulturminne, som tufter, vegar, røyser, groper og anna er lett å kjenne att. Mange av desse fann vi fram til på eiga hand. Men mange kulturminne skil seg i dag ikkje særleg ut i frå omgjevnaden, og desse treng ein å kjenne spesielt til for å kunne registrere dei. Døme på slike kulturminne kan vere saltheller, torvtak, sløer, bryggesteinar, båtstøer, leikeplassar, samlingsplassar og alle stader knytt til hendingar og folketru. For slike kulturminne er synfaring med kjentfolk heilt naudsynt. Etter synfaringa saman med ein eller fleire stølskontaktar, vart alle stølar systematisk undersøkt på eiga hand. Oversiktsbilete vart teke. Alle registrerte objekt vart fotografert, posisjon bestemt med GPS og registreringa notert i ein feltjournal. Vi gikk over alle stølsvoller og registrerte alle vesentlege kulturminne, men som tidlegare nemnt ikkje alltid alle objekt - det ville vore for tidkrevjande. Vi registrerte også plantelivet der dette var interessant, dvs. der ein fann indikatorplanter på baserik kulturprega mark, søte- og marinøkkelartar eller sjeldnare artar. Sjeldne planter og naturtypar vart fotograferte. Attgroingsstatus vart notert på eit synfaringskart (ØK 1:5000/1:10 000) for kvar stølsvoll.

18

Alle registreringar vart lagra digitalt og gjort tilgjengelege for framstilling i elektroniske media.

Resultat

Definering og avgrensning av stølsområde. − Delmål: Definere og avgrense stølsområda i Øystre Slidre.

Som tidlegare nemnt vart prosjektet avgrensa til stølslag med mjølkeproduksjon i nyare tid. Med få unntak er dette stølslag vi til dagleg reknar som langstøl, difor har vi på kartfigur 1, som syner prosjektområdet, lagt inn ei grense mellom områda for heimstølar og langstølar. Dei einskilde stølslaga har fått markert eit ytre stølsområde som er definert av det området som beitande kyr og geit brukar i dag eller opp til nyleg – stølens beitebruksområde (fig. 6). I mange høve har redusert beitepress redusert dette arealet mykje i forhold til tidlegare. Meir om beitebruk i eit eige avsnitt nedanfor. Som det går fram av kartfiguren omfattar dette samla vel 315 km2, dvs. ca 1/3 av kommunen sitt totale areal. Innanfor beitebruksområdet har vi avgrensa ei indre sone – stølslaget sitt kulturmiljøområde. Denne er definert av kva stølsbrukarane sjølv oppfattar som deira nære bruksområde på stølen, samt eventuelle spor etter anna menneskeleg verksemd i stølens nærområde, jfr. nærare omtale av kriterium s. 19. Indre sone/kulturmiljøområda har eit samla areal på vel 56 km2.

Figur 5. Etnstølen med mesteparten av kulturmiljøområdet og ein del av beitebruksområdet som hovudsakleg

følgjer lia ut til høgre mot Skåltjednstølen. Merk den trelause påverknadssona som her framleis er godt synleg rundt stølslaget Foto: Ola Hålimoen.

19

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Olægeret

Buahaugen

Rennsenn

Ø. Hedalsst

Bendikst.

Sanddalen

Vassklepp

Bergast

Skindro

N. Skredalen

S. Skredalen

Fjellst Olest

Brummast

Sygnest Sælsst

Kristianst

Ø. Skag

Bergast

Rolist

Yddest

Skatrudst S. Trollåsen

Skåltjednst

Kristensonlægeret

Rognsfeten

Tansberg

Øyangsli

Bukono

Glåmst

Urek

Mørstadst

Øysterli

Fjellst

Robølsst

Rauangst

N. Trollåsen

Synhaugen

Etnst

Flagstad

Fullsennlie

Etnlie

Lien

Juvike

Turrsjøen

Rabalen

Smørkøll

Lykkjest Okshovdst

Røsst.Liast.

H. Skag

H. Kjølast

Ø. Kjølast

HødnstSkjelst Nyst

H. Hedalsst

Melbyst

Bergset

Definering og avgrensning av langstølområder.

TeiknforklaringYtre sone avgrensa med utgangspunkt ibeitebruken ut frå stølslaga i seinare tid. Gjeldstorfe og geiter.Indre sone definert av stølsvoll med tillegg av arealsom ut frå kulturmiljø og biologisk mangfald ernaturleg å rekna høyre til stølslaget

Arealdata:Sone Tal område Areal (km2)

Ytre sone 41 315,2

Indre sone 57 56,2

2.5 0.0 2.5 5.0

Kms1:240,000

Figur 6.

Brukardeltaking − Delmål: Utvikle prosessar der stølseigarane tek aktivt del i dokumentasjon og

utforming av framtidig bruk og forvaltning av stølsområda (jfr. LA21). Interesse og innsats blant stølsbrukarane har variert mykje, men ingen områder har trekt seg frå arbeidet. I alt har det vore lagt ned nær 900 timar med frivillig registreringsarbeid i stølsområda. Det verkar som folk flest har sett noko av verdi i registreringane, om ikkje i alt. Det vil nok ta noko tid før alle stølsbrukarane sjølv oppdagar nyttepotensialet for eigen næring i det arbeidet dei har gjort. Men den kulturhistoriske delen av prosjektet har fenga, og nokre få har brukt mykje tid på å registrere kulturminne og lokalhistorie. Også utsikter til utbetringar av hus og areal med SMIL-tilskott har nok skapt engasjement nokre stader. Så i det store og det heile har vi fått inn mykje verdifulle og interessante opplysningar, sjølv om opplysningane ofte er litt knappe og noko kan vante. Folk flest er trass alt ikkje vande med slikt registreringsarbeid. Bruk av kontaktpersonar har vore heilt avgjerande for arbeidet. Det har vore arbeidssparande å kunne vende seg til ein for kvart stølsområde framfor kvar einskild av stølsbrukarane. Det er også naudsynt å fordele ansvar, slik at det vert arbeidd med prosjektet uavhengig av prosjektleiinga. Men nokre gonger har ikkje kontaktpersonen fungert som tenkt, og då har det vore naudsynt for oss i prosjektleiinga å gripe aktivt inn for å sikre at registreringane vart gjort. Registreringsarbeidet har ikkje vore særleg vanskeleg, med enklare krav til kartutforming og presisjon i denne fasen enn det miljøplanarbeidet krev. Likevel har det vore naudsynt at dei har sett seg inn i den informasjon om korleis arbeidet skulle gjerast som vi har gjeve på dei innleiande møta og i arbeidsboka. Det er tydeleg at mange ikkje har lese forklaringane i arbeidsboka. Den interaktive prosessen mellom stølsbrukarane og oss i prosjektleiinga har då sikra at aktuelle registreringar likevel vart gjort. Det kan argumenterast for at ein prosjektmedarbeidar alltid skal vere med på arbeidsmøta for å sikre at ein følgjer den rette framgangsmåten heile tida, at alle vesentlege registreringar vart gjort med ein gong, for å halde presisjonsnivået på eit jamt høgt nivå, og kanskje også sikre ei breiare deltaking av stølsbrukarar. Det er absolutt ein aktuell måte å arbeide på. Men det ville kravd atskillig meir ressursar, noko vi ikkje hadde. Likevel har vi samla inn svært mykje informasjon om stølsfjellet som no vert kartfesta med jamt over god presisjon. Vårt ynskje om å gje stølsbrukarane eit ’eigarskap’ til prosjektet tilsa også at vi skulle overlate deler av arbeidet til brukaranes eige initiativ. Det er foreløpig vanskelig å seie kor vellukka dette har vore.

Stølsdrift og beitebruk − Dokumentere beitebruken og beiteproduksjonen, samt anna biologisk produksjon, slik

at kvalitetsareal for frittgåande beitedyr, for anna landbruksproduksjon og for biologisk mangfald kan sikrast.

Vi har no fått ei god oversikt over verksemda i stølsområda. Sjølv om avgangen har vore aukande, så har Øystre Slidre fortsatt eit aktivt støls- og beitebruk med 1005 mjølkekyr, 715 mjølkegeit på stølane og om lag 7000 småfe på utmarksbeite i 2005. 36 stølslag hadde berre mjølkekyr, 2 berre mjølkegeit, 4 både mjølkekyr og mjølkegeit og 17 var utan drift, sjå fig. 7.

21

9/83/0

1/5/0

3/45/0

2/25/0

1/12/0

1/9/0

0/0/0

1/11/0

2/23/0

0/0/0

1/20/0 0/0/0

2/12/0

0/0/0 0/0/0

2/36/0 0/0/0

2/0/145

0/0/0 1/17/0

0/0/0

1/17/0 3/32/0

2/27/0

1/7/0

0/0/0

2/21/0

2/37/0

2/70/0 0/0/0 0/0/0

1/11/0

0/0/0

3/29/0

2/22/0

0/0/0

4/47/0

2/20/0

1/10/0

1/14/0

2/23/0

4/11/306

1/0/26

2/28/0

0/0/0

0/0/0

3/50/72

1/12/0

4/47/0

0/0/0

4/57/0

1/4/81

3/23/85

0/0/0

1/16/0

1/17/0

1/10/0

1/13/0

2/32/0

Olægeret

Buahaugen

Rennsenn

Ø. Hedalsst

Bendikst.

Sanddalen

Vassklepp

Bergast

Skindro

N. Skredalen

S. Skredalen

Fjellst

Olest

Brummast

Sygnest Sælsst

Kristianst

Ø. Skag

Bergast

Rolist

Yddest

Skatrudst S. Trollåsen

Skåltjednst

Kristensonlægeret

Rognsfeten

Tansberg

Øyangsli

Bukono

Glåmst

Urek

Mørstadst

Øysterli

Fjellst

Robølsst

N. Trollåsen

Synhaugen

Etnst

Flagstad

Fullsennlie

Etnlie

Lien

Juvike

Turrsjøen

Rabalen

Smørkøll

Lykkjest Okshovdst

Røsst.Liast.

H. Skag

H. Kjølast

Ø. Kjølast

HødnstSkjelst Nyst

H. Hedalsst

Melbyst

Bergset

Rauangst

Lislebufeten

Gravfjellst

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

TeiknforklaringStølslag med mjølkeku (36 stk)

Stølslag med mjølkegeit (2 stk)

Stølslag med mjølkeku og mjølkegeit (4 stk)

Stølslag uten mjølkeproduksjon (17 stk)

4/50/70

Påskrift syner høvesvis talet på stølar medmjølkeproduksjon, talet på mjølkeku ogmjølkegeit

Fig. 7. Driftsstatus for langstølane i 2005 med omsyn til mjølkeproduksjon.

2.5 0.0 2.5 5.0 7.5 10.0

Kms1:236,685

Mjølkeku og mjølkegeit på stølane i 2005: Dyreslag Ant. på støl

2005 Prosent av alle

Mjølkeku 1005 89 Mjølkegeit 715 94

Frå før av var beiting med sau og andre frittgåande beitedyr kartlagt, som ledd i beredskapsplanen for beitebruk. No har vi i tillegg kartlagt beiteområda til geit og mjølkekyr. Fig. 9 syner denne informasjonen samanstilt. Også områder som ikkje lenger er i bruk, reksler og særleg gode beiteområdar er kartlagt. Vi har no fått ei god oversikt over all beitebruk i utmarka i Øystre Slidre, både i eit historisk og eit samtidig perspektiv. Som ein ser, har det ikkje vore store areal i stølsfjellet som ikkje har vore nytta til beite. Dyr frå dei ulike stølslaga har i praksis delt fjellet mellom seg. Slik definerar dermed beitebruken det einskilde stølslaget. Stølsbrukarane sit inne med kunnskap om beitebruk og beitetilhøve som har vist seg å være forbløffande presis. Beitebrukskartet syner at informasjonen frå dei ulike stølsområda passar godt saman, oftast som eit pusselspel. Og når vi har samanstilt opplysningane om gode beitetilhøve basert på dyras beitepreferansar med vegetasjonskart, så ser vi at heller ikkje dette er tilfeldig. Dyra finn fram til områdar med den mest smaklege og produktive vegetasjonen. Dette er i seinare tid også dokumentert av andre (Sickel og Norderhaug 2005). Vi ser at kunnskapen stølsbrukarane har om beitedyras bruk av landskapet er uerstatteleg. På kartet trer også nye mønster fram og gjev oss kunnskap om forhold vi ikkje tidlegare var klar over. Til dømes kan vi sjå at einskilde beiteområdar har vore så attraktive og produktive at kyrflokkar frå fleire stølslag har delt på dei same beiteressursane utan å fortrenge kvarandre, som like sør for Yddin. Kommunen har to inngjerda felleshamningar for sau og storfe: Haldorbu og Øv. Heimdalen. Haldorbu er ei svært gamal hamning som vart reorganisert midt på 60-talet, og har eit areal på ca 70 km2. Hamna ligg lengst søraust i stølsområdet, og omfattar også noko areal i Gausdal kommune. Hamna i Øv. Heimdalen ligg utanfor det som er definert som stølsområde.

Figur 8. Parti av Haldorbuhamningen ved Haldorbu. Indre delar av hamninga har aner attende til fedriftperioda.

Foto: Ola G. Rogne.

23

����

������

�������

��

������

����

��

��

�������������

������

������

��������

����

������� �

�

����������

����

������

�������

���

���

����

���

����

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������

���������

��������

���������������

�

��

������

������

519

260

50

200

150

130-150

135 90

150 225

90

37 414

130

833

160

111

195

100 475

215

320

130

140

130-150

260

170

25

594

Etnestølen

Skåltjednstølen

Olæ geret

Flagstad

Kristensonlægeret

Skru

ved

al e

n

S. Skredalen

N. Skredalen

Øyste rl i

Turrsjøen

Juvike

L ie

S. Trollåsen

Synhaugen

N. Tr ollåsen

Rauangstølen Sæ lsstølen

Kris tianstølen

Ber gastølen

Berset Robølsstølen

Melbystøl

Vassklepp

Sanddalen

Lykkjestølane

Fjells tølen

Smørkøll

NystølenSkje lstølen

Hødnstølen

Buahaugen

Rennsenn

Rabalen

Bukono

Skatrudstølen

Yddestøl

Gamasama

Rolis tølen

Veslestølen

Heimre SkagØ. Kjølastølen

Urek

Røsst.

Liast.

Mørstadst Ber gast

Etnelie

Tansberg

S. Veslestølen

Taraldstølen

H. Kjølastølen

Olestøl

Ø. Hedalsst

H . hedalsst Bendikst.

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Vangsj

Øyangen

Fjelldokkvt

ØyangenHeggefj

S. Vindin

Volbufj

Vinstre

TeiknforklaringBeitebruksområde i seinare tid for ku og geit

������Verdifult beiteområde definert

av stølseigarane.

Beitereksle. Reksle utanom beiteområdeindikerar tidlegare brukt beiteområ

Slippområde for sau. Tal synerant. dyr slept 2002.

Beiteområde for sau - vår/ forsommar

Beiteområde for sau - haustområde

Beiteområde for sau - heilårsområde

Sel frå bygningsdelen i GAB

0 10 Km

Samla oversikt over beitebruken i stølsfjellet for storfe, geit og sau.Figur 9.

Attgroing Vi meiner metoden vi har utvikla syner eit godt bilete av situasjonen på dei einskilde areala. Eksempel frå Juvike (fig. 11). Ein kan tydeleg sjå kva areal som er i full utnytting (kategori 1) og kva areal som ikkje er det. Merk kor lite buskar og tre som er på kategori 1-areala, mens kategori 2 og 3-areala syner ei stor variasjon i tre- og busksettinga, men aldri utan ein viss grad av attgroing. Nokre av kategori 2-areala er dessutan nyleg tynna, slik at dei har fått ei lågare dekningsgrad gjennom skjøtselstiltak dei seinare åra. Av 459 daa registrert areal finn vi knapt 50 % i kategori 1, og i alt 65 daa som har særleg verdi i samband med biologisk mangfald. Noko under 25% vert nytta ekstensivt (kategori 2) og noko meir er ikkje lenger i bruk (kategori 3). Kategori 3-areal syner ofte tidlegare stølar som no vert nytta som hytteeigedom. Juvike har mykje slikt areal, mykje meir enn kva som er vanleg. Andre stader er oftast kategori 2 meir framtredande. Foto nedanfor syner store delar av det same arealet sett frå Skarvemellin. Det er under etablering kartbase som omfattar alle dei 57 stølslaga som har vore registrert. Dette gjev grunnlag for arealanalysar for stølslag/delområde eller for heile kommunen. Vi ser også dette datagrunnlaget som eit godt grunnlag for målretta forvaltning av verkemiddel på miljøområdet (SMIL), samt oppfylging både av tiltak og av attgroingssituasjon generelt. Vidare vil materialet saman med annan dokumentasjon frå stølsprosjektet kunne nyttast for å vurdera kva faktorar som er avgjerande i attgroingsprosessen i dei ulike stølslaga. Arbeidet med kartlegging av attgroing kring stølslaga er utsett i påvente av betre kartgrunnlag, dvs. ortofoto.

Fig 10. Oversikt over mesteparten av stølslaget Juvike lengst sørvest i stølsområdt. Jamfør med kart på neste

side som syner resultat av kartlegging av attgroing – driftsintensitet. Foto: Ola Hålimoen.

25

x x

xbxb

x bb

x

tt

x

xb

xb

bt

xb

xbxb xb

xb

x

xb

xb

xx

xbxb

xb

xb

xbxt

xt

xb

xt

xb

xb

xb

xb

xb

xb

b

xb

xbxb

xb

xb

b

xt

xt

xb

x

xbx

x

b

Teiknforklaring

Kategori 1Intensivt brukte arealer(dyrka/slått/beite). Bruk tilstrekkelegtil å hindre attgroing

Kategori 2

Ekstensivt brukte arealer -tilfeldig/svak beiting. Driftsintensitetfor svak til å hindre attgroing

Kategori 3

Areal ute av bruk.Attgroingsprosessen følgjer naturlegsuksesjon

t/b Enkeltståande tre (t) eller busker (b)

x Inntil 25 % dekning av busker og tre.Omlag lik fordeling (x)

xb 25-50 % dekning av busker og tre.Dominans av busker (xb)

xt Over 50 % dekning av busker og tre.Dominans av tre (xt)Verdifullt område for biologiskmangfald

Kartlegging av driftsintensitet, attgroingsgrad og biologisk mangfald 2004 - Juvike.

Arealfordeling Juvike:

Totalt registrert areal: 459 da

Kategori 1: 220 da

Kategori 2: 109 da

Kategori 3: 127 da

Biologisk mangfald : 65 da

100 0 100

metres1:6,000

Figur 11.

Biologisk mangfald Oversiktskartet (fig. 15) syner hovudtrekka i registreringa av plantemangfaldet. Mengda av farge og skravur speglar verdisettinga til berekning av kulturmiljøindeks, frå lågast for artsfattig ikkje baserik mark til høgast for artsrik og baserik mark med sjeldne artar. Vidare går det fram kva for nøkkelartar som er registrert i dei ulike stølsområda. Eit typisk trekk vi ser, er at stølslaga ofte ligg på baserik mark, sjølv der berggrunnen ikkje er baserik. Dette trur vi skuldast at lausmassane, nokså uavhengig av kor i kommunen dei ligg, inneheld baserike emne som grunnvatnet bringer fram til plantene. Slik har ein oftast funne stader med baserik mark å leggje stølane på, men ikkje alltid. Baserik mark er her definert ved ein plantesamansetnad karakterisert av basekrevjande artar. Disse er brukt som indikatorar både på baserike jordforhold og på høgt biologisk mangfald, slik vi tidlegare har forklart. No er det vel helst beitande dyr som ein gong i tida har funne fram til denne baserike marka. Det er som sagt kjend og dokumentert at beitedyr søkjer og finn fram til baserik mark i stølsfjellet med smaklege beiteplanter (Sickel og Norderhaug 2005). Det er eit samsvar mellom baserikdom i jordsmonnet og smaklege planteartar for beitedyr. Det er også eit samanfall mellom frisk og fuktig baserik mark og god slåttemark, som kan gje ei nyttande og smakleg grasavling utan tilført gjødsel og kalk. Slåttemyr er eit døme på dette. Dette var i utgangspunktet vegetasjon kor gras og urter har ein meir dominerande plass enn lyng, lav og mosar, som ofte dominerar på basefattig mark. Slik baserik mark i fjellet er også den rikaste på artar, samstundes som det er der ein oftast finn sjeldne artar – med andre ord har baserik mark det høgaste biologiske mangfaldet. Både områda nord om Vinstern, aust om Beitostølen og søraust om Mellane er gode døme på dette, med rikare berggrunn og størst innslag av sjeldne plantar og naturtypar. Det kan sjå ut som om det er dei rikare bergartsforholda på disse stadane som gjer noko ekstra utslag på plantelivet. Men særleg stor forskjell frå det ålmenne bildet er det ikkje. Særleg artsrikt og verdefullt planteliv finn vi også på einskilde stølslag andre stader, til dømes ved Etnstølen. Mange artar vert spreidd med dyr og er avhengig av den påverknad beitedyr gir. Det største artsmangfaldet har ein oftast i landskap med ganske mykje beitedyr gjennom svært lang tid (Bryn 2002). Slik har eit kulturlandskap og plantemangfald oppstått i stølsfjellet og vorte halde vedlike gjennom århundrer og årtusener. Då kan ein finne planteartar som indikerar lang kontinuitet som kulturlandskap, til dømes søteartar og marinøkler. Ved dei fleste stølslaga fann vi både bakkesøte Gentianella campestris og vanleg marinøkkel Botrychium lunaria. Snøsøte Gentiana nivalis har vi også funne mange stader, og vi trur den finst på fleire plassar, men den kan vere vond å finne etter blomstringstida der beitedyr går. Nokre få stader fann vi dei meir sjeldne marinøkkelartane fjellmarinøkkel Botrychium boreale og handmarinøkkel Botrychium lanceolatum. Vi fann også for første gang i Øystre Slidre den ganske sjeldne haustmarinøkkelen Botrychium multifidum i eit par områder av stølsfjellet.

Fig 12. Haustmarinøkkel (Botrychium multifidum) - sjeldan indikatorart fotografert på baserik mark ved Urek. Foto: Ulf Ullring.

27

Nokre vegetasjonstypar som var særmerkte for det gamle stølsbruket har no vorte ganske sjeldne. Fyrst og fremst gjeld dette dei artsrike slåtteengene, som no anten er attgrodd eller har vorte permanent beite eller moderne kulturmark. Dette er naturenger, som verken er pløgd, tilsådd, gjødsla med kunstgjødsel eller sprøyta. Rester etter dei finst mange stader, men få er i særleg hevd, ofte fordi restane berre kan slåast med ljå og i staden vert nytta til beite, eller ligg unytta. På Synhaugen finst ei fin lita noko baserik eng som ennå ikkje er øydelagt. Ved Juvike, Etnstølen (Fig. 13) og Lien finst base- og næringsrik eng av dunhavretypen. Slik eng reknast som ganske sjeldan og sterkt trua (Fremstad og Moen 2001). Ved Tansberg finst verdifulle artsrike no slåtteenger på brattlendt base- og næringsrik mark. Dette er frodige rester av slåtteeng på høgstaudemark som overrisles av næringsrikt sigevatn. Mye kulturspor tyder på lang brukshistorie.

Figur 13. Dunhavreeng på Etnstølen – sjeldan kulturbetinga vegetasjonstype. Stølsvollen er elles artsrik med

m.a. fleire artar marinøklar: vanleg marinøkkel (Botrychium lunaria), handmarinøkkel (Botrychium lanceolatum) og haustmarinøkkel (Botrychium multifidum). Foto: Ulf Ullring.

Til slutt må vi nemne slåttemyrene, som vi til no berre har registrert tre stykkar av. Det finnes sikkert fleire som burde vore registrert. Sør for Heimre Hedalsstølen finst eit stort slåttemyr-kompleks: ’Slåmyrane’, sjå fig. 14. Dette var eit stort myrslåttområde med mange utløer. Også på Juvike har vi registrert ein liten slåtteteig på myr i forlengelsen av eit stølsjorde, som har vore nytta til ganske nyleg, truleg ved slått.

28

Tvillingløa ved Slåmyrane sør for Heimre Hedalsstølen. Vi skimtar delar av slåttemyra til høgre. Løa var nytta av to gardar og har derfor delevegg og døropning i begge gavlveggane. Restaurert i samband med Nørre Skammestein områdetiltak som ma. omfatta Hedalstølane. Foto: Ola Hålimoen.

29

Figur 14.

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Lien

Etnlie

Mørstadstølen

Heimre Skag

Robølestølen

Bergastølen

Synhaugen

Nørre Trollåsen

Etnstølen

Skåltjedstølen

Røgnsfeten

Berset

Hødnstølen - Båtskardstøl

FjellstølenOlestølen

Ersgardstølen - BendikstølenHeimre Hedalsstølen - Fetstølen

Øystre Hedalsstølen

Øysterli

SelsstølenSygnestølen

Rauangstølen

Rolistølen

Heimre Kjølastølen

Øystre SkagSmørkøll

Listølen - Røsstølen

Vassklepp

OkshovdstølenLykkjestølen

Nørre Skredalen

Sørre Skredalen

Skindro

BrummastølenØystre Kjølastølen

Tansberg

Bukono

Øyangsl

RabalenBuahaugen

Turrsjøen

Juvike

Yddestølen - Yddelia fellesstøl

Glåmstølen

SkatrudstølenFullsennlie

Kristensonlægeret - NyvollenOlægret

Kristiansstølen

Sanddalstølen

Bergastølen

Sørre Trøllåsen

Rensenn

Melbystølen

Urek

Gravfjellstølen

Fjellstølen

Flagstadlægeret

Lislebufeten

TeiknforklaringBaserik mark

Baserikt og artsrikt

Baserikt, artsrikt og/ellerm/sjeldnearter/vegetasjonstyper

Artsrikt - basefattig

Basefattig mark

Data mangler

Figur 15. Registrering av biologisk mangfald 2000 - 2005 knytta til kulturbetinga plantesamfunn i stølslaga.

2.5 0.0 2.5 5.0 7.5 10.0

Kms1:236,685

Registrerte nøkkelelementer

Søte - arter

Marinøkler

OrkidéerKvann

Spes. vegetasjonstype

Dunhavre

Kulturminne og kulturmiljø − Utarbeide ein kulturmiljøindeks som grunnlag for planlegging og forvaltning.

Vi har registrert kulturminne på alle besøkte stølslag. Dette betyr ei kraftig auke i talet på registrerte kulturminne i Øystre Slidre. Alle registreringsobjekt har vorte kartfesta og teke bilete av. Kartfesting og bilete har fått ein tilhøyrande tekst og har vorte handsama digitalt, slik at dei kan samordnast og handsamast med anna digital informasjon. Mangel på fagleg kompetanse kan nok vore ei avgrensande faktor i registreringsarbeidet, men dei aller fleste kulturminne har vore lett attkjennelege spor etter stølsdrifta i dei seinaste hundreåra, som t.d. tufter, vegar, torvuttak, røyser og garder, brønnar og kjølingar. Oppgåva med verdsetting av heile bygningsmiljø i statsallmenningen., og dernest verdivurdering av heile kulturmiljø var eit viktig mål i stølsprosjektet (kulturmiljøindeks). Med grunnlag i SEFRAK-materialet og fotoregisteret til fjellstyret , men nesten utan feltarbeid og synfaring, vart dette ei sers vanskeleg oppgåve. Det empiriske grunnlaget vart for mangelfullt til å kunne evaluere større bygningsmiljø på ein god måte . Den visuelle konteksten mangla. Korkje SEFRAK-materialet eller fotoregisteret til fjellstyret er noko egna kjelde til å kunne seia noko om større miljøkontekstar. Alle bygningar frå etter 1900 er ikkje dokumenterte i SEFRAK, og dei er heller ikkje dokumenterte godt nok i fjellstyret sitt fotoregister. I tillegg er mange løer, buer og hytter i statsallmenningen ikkje fotograferte og registrerte. Dette er svært uheldig for ei miljøvurdering. Hytter som før var tidlegare sel vart seld til byfolk og vart då hytter. Dette kan ofte vera dei eldste og mest interessante sela. Når det gjaldt desse hadde ein ingen moglegheit til å oppdatere SEFRAK. For å vurdere bygningsmiljøet heilskapeleg trengtest difor andre metodar. Nokre oversiktsfoto er mellom anna brukt. Dette vart likevel noko tilfeldig, då desse fotoa ikkje dekka så mange av miljøa. Erfaringane ifrå stølsprosjektet synte, slik Nome-prosjektet tidlegare har erfart, at SEFRAK-registeret er lite egna for miljøevaluering. Det same gjeld og for bygningsregistret til fjellstyret. Ein slik innfallsvinkel set store krav til nyregistreringar og dermed eit omfattande feltarbeid. Men for å kunne oppdatere og evaluere dei einskilde SEFRAK-bygningane har ein kombinasjon av desse to registra som kjeldegrunnlag, kombinert med lokalkunnskap og lokalhistoriske kjelder (Dahle 1984, Dietrichson 1996, Oppland Fylkeskommune 1990, Norske Gardsbruk, Øystre Slidre 1950/2000 o.a.) vore tilfredsstillande. Utvalet foreslo ein tredelt vurdering av verneverdien, A-C for SEFRAK-bygga. I Øystre Slidre er brukt tal i frå 1-3, der 3 representerer den høgaste verneverdien. Det er ikkje take omsyn til noko vegleiande prosentvis inndeling i desse tre gruppene, men take omsyn til ei heilskapeleg vurdering. Difor er heller ikkje dei potensielle fredningsobjekta i ein eigen kategori. Derimot inneheld kategori 3 både fredingsverdige og bevaringsverdige bygningar. Vidare synfaring vil jo heilt klart vera nødvendig for å skilje her. Freding av enkeltbygningar i stølsområda er og lite hensiktsmessig når det gjeld å verne desse flotte bygningsmiljøa. Bygningane har størst verdi i ein samla kontekst og må takast vare på og vernast gjennom vidare skånsam utvikling og ny bruk (Janson 1974).

31

Figur 16. Sel på Kristensonlægeret lengst sør i stølsområdet med historie attende til felægertida.

Kristensonlægret gjekk over frå felæger til støl i 1820-åra. Tømmersel med så kraftig dimensjonert tømmer ser ut til å vera mest vanleg sør i stølsområdet. Foto: Øystre Slidre fjellstyre.

Ein stor utfordring for bygningsvernet i stølsområda er at ei rekkje flotte bygningsmiljø er bygde etter 1900. Desse miljøa er ikkje tilfredstillande registerte. Ein har derfor grovt registert desse bygningane i eit tilleggsregister til SEFRAK og verdsett desse bygningane og miljøa. Dette må sjåast på berre som ei grovregistrering og må følgjast opp med feltarbeid og synfaring seinare. Det finst svært mange perler av bygningsmiljø i frå 1900-talet i stølsområda i statsålmenningen. Det er slett ikkje nok berre å evaluere dei registrerte SEFRAK-bygga og gløyme alle dei andre bygningsminna. Til sjuande og sist er det samla bygningsmiljøet som tel, og i frå vår eiga tid. Det er denne heilskaplege konteksten av bygningar både frå fortida og notida ein samla lyt sjå på og vurdere verdien av. Ein lyt gå ut ifrå fortidas bygningsmiljø og vurdere notidige og framtidige bygningar med tanke på heilskapeleg bygningsmiljø. Bygningsvern og utvikling av noko nytt må vera to sider av same sak (Janson 1974). I kartfestinga er det forsøkt å avgrense slike heilskaplege bygningsmiljø og vurdere kor verdifulle dei er. Dette arbeidet bør fylgjast opp med synfaring og grundigare vurdering i ettertid.

Eit sentralt, kritisk spørsmål å stille er om evalueringsprosessen kunne rasjonaliserast ved at ein i staden evaluerte bygningane samla i eit miljø. Ville dette kunne la seg gjennomføre og vart då kvaliteten på evalueringa den same? Ei slik evaluering av stølsområda utanom statsal-menninga vart gjennomført ved synfaringar hausten 2005. Ved utarbeiding av kulturmiljøindeks er det miljøvurderinga som er nytta for å få eit felles datagrunnlag for alle stølsområda.

Fig. 17 syner oversyn over resultata av SEFRAK-evalueringa. Det er svært stor variasjon m.o.t. det totale talet på bygg i dei ulike stølslaga, dvs. frå under 10 bygg til over 100 bygg. Det er flest stølslag med mellom 15 – 45 % andel SEFRAK-bygg. Fire av stølslaga i statsålmenningen har ikkje registrerte SEFRAK-bygg. Vi ser og at tapet av SEFRAK-bygg varierar nokså mykje frå stølslag til stølslag.

32

9/7/2.6/22 3/3/3.0/16

23/15/2.7/107

17/9/2.6/53

9/8/2.8/22

0/0/0.0/58

10/3/3.0/25

0/0/0.0/29 17/16/2.8/50

10/7/2.9/27

0/0/0.0/62

0/0/0.0/46 0/0/0.0/34

2/2/3.0/4

3/2/2.8/9

0/0/0.0/14

0/0/0.0/19

0/0/0.0/25

0/0/0.0/7

6/4/2.0/11

10/10/2.5/17

8/4/2.9/45

0/0/0.0/28

6/4/2.8/8

0/0/0.0/25

0/0/0.0/107

7/7/2.7/25 4/3/2.8/13

9/7/3.6/17 2/2/2.8/8

1/1/2.5/10

3/3/3.0/9 5/5/2.2/29

7/6/2.9/18

0/0/0.0/27

0/0/0.0/19

0/0/0.0/14 0/0/0.0/6

0/0/0.0/6

0/0/0.0/7

0/0/0.0/29 0/0/0.0/15 13/9/2.4/40

0/0/0.0/13 0/0/0.0/14

11/8/2.9/22

0/0/0.0/14

0/0/0.0/15

0/0/0.0/11 0/0/0.0/48

0/0/0.0/13

8/3/2.5/31

9/6/3.0/9

0/0/0.0/15

5/4/2.8/10

0/0/0.0/10

0/0/0.0/18 Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Olægeret

Buahaugen

Rennsenn

Ø. Hedalsst

Bendikst.

Sanddalen

Vassklepp

Bergast

Skindro

N. Skredalen

S. Skredalen

Fjellst Olest

Brummast

Sygnest Sælsst

Kristianst

Ø. Skag

Bergast

Rolist

Yddest

Skatrudst S. Trollåsen

Skåltjednst

Kristensonlægeret

Rognsfeten

Tansberg

Øyangsli

Bukono

Glåmst

Urek

Mørstadst

Øysterli

Fjellst

Robølsst

Rauangst

N. Trollåsen

Synhaugen

Etnst

Flagstad

Fullsennlie

Etnlie

Lien

Juvike

Turrsjøen

Rabalen

Smørkøll

Lykkjest Okshovdst

Røsst.Liast.

H. Skag

H. Kjølast

Ø. Kjølast

HødnstSkjelst Nyst

H. Hedalsst

Melbyst

Bergset

TeiknforklaringMindre enn 5 % SEFRAK-bygg

5 - 15 % SEFRAK-bygg

15 - 30 % SEFRAK-bygg

30 - 45 % SEFRAK-bygg

Over 45 % SEFRAK-bygg

17/16/2.8/50

Frå venstre: Ant. SEFRAK-byggv/registrering/Ant. SEFRAK-bygg2004/Gjennomsn. verneverdi/Totalt ant.bygg

Data manglar

Andel SEFRAK-bygg i stølslaga i statsalmenninga i 2004 samt gjennomsnittleg verneverdi og endring i talet på SEFRAK-bygg sidan registrering.

2.5 0.0 2.5 5.0 7.5

Kms1:250,000

Figur 17.

Figur 18. Opphavleg todelt sel frå før 1900 med ulike påbyggingar på Okshovdstølen ved Vinstern. Typisk

pulttak på skåle. Foto: Øystre Slidre fjellstyre.

Figur 19. Gamal bu (førsten av 1800 talet) truleg brukt i samband med jakt og fiske minner oss om at hausting av disse ressursane i stølsfjellet ofte har vore viktig tillegg til stølsdrifta. Denne verksemda er opphav til mange kulturminne som også er med å definere kulturmiljøområdet. Foto: Ola Hålimoen.

34

Ved sidan av å inngå som del av den samla kulturmiljøvurderinga vil etablerte register i samband med SEFRAK-evalueringa vera eit viktig grunnlag for målretta forvaltning av miljømidla i landbruket (SMIL).

Figur 20. Bufar over Straumen i sørenden av Vinstern (Bergastølen) ca. 1937. Gamle bufarvegar som denne er

eksempel på nyare tids kulturminne som er registrert og inngår i kulturmiljøvurderinga. Foto: Hilda Lie. Eit viktig delmål var å definere stølslagas kulturmiljøområde, verdsette dei ulike kultur-miljøfaktorane (bygningsmiljø, andre kulturminne, biologisk mangfald og landbruksdrift) og utarbeide ein kulturmiljøindeks (KM-indeks). Dette sameinar resultata frå alle dei tre hovudtema i prosjektet. I fyrste omgang er det utarbeida KM-indeks for langstølområda. KM-indeks er no utarbeida for 58 av i alt 59 stølslag, jfr. fig. 22. Fordelinga blant disse gjev låg KM-indeks (verdi 0–1,0) for 2 område, middels (verdi 1,1-0.9)for 31, høg (verdi 2,0-2,5) for 23, og svært høg (verdi 2,6-3,0) for 2 område. Når tilsvarande data føreligg for resten av stølsområda, (heimstølane) vil dette vera eit viktig datagrunnlag for utarbeiding av retningslinjer for forvaltning (bygg og areal) og planlegging i stølsfjellet, til dømes utarbeiding av temakart for stølar og stølsdrift som vil vera underlag for revisjon av kommuneplanen sin arealdel. Dersom den nye planlova innfører ’hensynsoner’, kan arealdelen bli eit betre egna verkemiddel for i ivaretaka denne type areal/verdiar på overordna plannivå. Alternativt planverkty for kommunen vil vera reguleringsplan med reguleringsformål vern. Ei spesiell utfordring knytt til forvaltning og planlegging i stølsfjellet er at mange av stølslaga/kulturmiljøområda ligg i svært opne landskapsrom. For å setja fokus på dette har vi innført omgrepet ’visuelt influensområde’. Med utgangspunkt i digital terrengmodell har vi illustrert dette for stølslaget Heimre Skag, jfr. fig. 24.

35

Figur 21. Delar av Mørstadstølen med Bergastølen og Straumen i bakgrunn. I strandsona til Vinstern er det her

registrert fleire aktivitetsområde/buplassar frå yngre steinalder. Stor historisk djupn saman med m.a. verdifullt bygningsmiljø og biologisk miljø gjer at Mørstadstølen oppnår høg KM-indeks. Foto: Ola Hålimoen.

Sjølv om vi til no har utarbeida KM-indeks for berre delar av stølsområda meiner vi at dette materialet allereie no syner at Øystre Slidre har store kulturverdiar knytt til stølsfjellet, og at det vil vere ein viktig oppgåve å forvalte disse på ein god måte i framtida.

36

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Vassklepp

Urek

Sanddalen

OkshhovdstølenLykkjestølen

Heimre Skag

Robølestølen

Bergastølen

Lien

Sørre Trøllåsen

Synhaugen

Nørre Trollåsen

Turrsjøen

Juvike

Tansberg

Etnlie

Brummastølen

Flagstadlægeret

OlægretKristensonlægeret - Nyvollen

Etnstølen

Skåltjedstølen

Røgnsfeten

Fullsennlie

Berset

Hødnstølen - Båtskardstøl

Fjellstølen

Fjellstølen

Olestølen

Ersgardstølen - BendikstølenHeimre Hedalsstølen - Fetstølen

Øystre Hedalsstølen

RabalenBuahaugen

RensennBukono

Skatrudstølen

Nørre Skredalen

Sørre Skredalen

Øysterli

Selsstølen

Sygnestølen

Rauangstølen

Yddestølen - Yddelia fellesstøl

Øyangsl

Rolistølen

Heimre Kjølastølen

Glåmstølen

Øystre SkagSmørkøll

Øystre Kjølastølen

Kristiansstølen

Listølen - RøsstølenBergastølen

Melbystølen

Mørstadstølen

Lislebufeten

Gravfjellstølen

Skindro

1.9

2.3

2.0 1.5

2.2

2.0

1.1 2.1

2.6

2.5

2.4

1.6

1.9

2.1

2.4

2.0

2.3

1.9

1.8 1.8 2.4

2.0

1.8

1.0

1.6

2.0 1.2

1.9 2.1

1.8 2.1

2.4

1.8

2.0 1.5

1.9 1.8

1.1

1.2 2.1

1.4

1.7 1.5

1.5

1.4

1.0

1.9

1.9

1.5

1.9 1.1

2.4

1.3

2.5 2.2

2.3

2.9

0.0

1.4

TeiknforklaringLåg KM-indeks (0 - 1.0)

Middels KM-indeks (1.1 - 1.9)

Høg KM-indeks (2.0 - 2.5)

Svært høg KM-indeks ( > 2.5)

Data mangler

2.0Tal syner gjennomsnittsverdidvs. KM-indeks Kulturmiljøfaktorer

BYG

G

KULT

UR

MIN

NE

R

BIO

MAN

GFO

LD

DR

IFT

2.5 0.0 2.5 5.0 7.5 10.0

Kms1:236,803

Kulturmiljøområder/stølslag klassifisert etter kulturmiljøindeks (KM-indeks) med fordeling på kulturmiljøfaktorane bygg, andre kulturminner, biomangfold og drift.

Figur 22 .

Olægeret

Buahaugen

Rennsenn

Ø. Hedalsst

Bendikst.

Sanddalen

Vassklepp

Bergast

Skindro

N. Skredalen

S. Skredalen

Fjellst Olest

Brummast

Sygnest Sælsst

Kristianst

Ø. Skag

Bergast

Rolist

Yddest

Skatrudst S. Trollåsen

Skåltjednst

Kristensonlægeret

Rognsfeten

Tansberg

Øyangsli

Bukono

Glåmst

Urek

Mørstadst

Øysterli

Fjellst

Robølsst

Rauangst

N. Trollåsen

Synhaugen

Etnst

Flagstad

Fullsennlie

Etnlie

Lien

Juvike

Turrsjøen

Rabalen

Smørkøll

Lykkjest Okshovdst

Røsst.Liast.

H. Skag

H. Kjølast

Ø. Kjølast

HødnstSkjelst Nyst

H. Hedalsst

Melbyst

Bergset

Olevt

Javnin

Sandvt

Yddin

Mellsenn

Øyangen

Fjelldokkvt

Heggefj

S. Vindin

Vinstre

Øv. Heimdalsvt.

Øyangen

1030

433

854

Volbufj

Vangsj

Kvitfeten

Beito

Skaget

RundemellenVolbu

Jotunheimv.

Skammestein

Fv 267

Fv 267

Fv 289

Valdresflya

Raslet

Gråhø

Skarvemellen

Fv 288

Beitost

Gravfj

Rv

51

Rogne

Kjølafj

Kvernhø

Bitihorn

Bruskardknappen

Heggeberget

Mehøvd

Fisketjednnuten

Keisaren

SkredalsfjGravholskampen

St. Nuten

Brummaknappen

Kvithøvd

Javnberget

Heggenes

Myrebærhammaren

Olefj

6 km

2.5 0.0 2.5 5.0 7.5

Kms1:240,000

TeiknforklaringInnsyns/utsynssoner

Potensiell ytre grense forvisuelt influensområde

Visuelt influensområde

Kote 100 m

Sel/stølshus fråbygningsdelen i GAB

Driftsbygning fråbygningsdelen i GAB

Hytte frå bygningsdelen iGAB

Utsyns/innsynssoner og visuelt influensområde for stølsområdet Heimre Skag. Analyse er basert på digital terrengmodell generert ut frå 20 m koter.

Figur 23.

Døme på avleia bruk i plansamanheng – konsekvens/egnetheitsvurdering. I samband med revisjon av kommunedelplan for Beitostølen - Beito – Garli (BBG-plan) vart nærings- og miljøavdelinga i kommunen kontakta av stølseigarane frå stølsområda aust for Beitostølen med ønskje om at landbruks- og stølsinteressene vart betre dokumentert i samband med planprosessen. Dette munna ut i eit forprosjekt for ’Stølsprosjektet i Øystre Slidre’ og omfatta området Hedalsstølane – Olestølen. Stølseigarane deltok svært aktivt i prosessen m.a. med innsamling av data/dokumentasjon. Ut frå dette materialet og andre datakjelder som m.a. vegetasjonskart og bonitetskart vart det utarbeida temakart for jodbruk, jfr. fig. 24 som syner nedskalert utgåve av kartet. Det var m.a. med bakgrunn i positiv tilbakemelding frå stølseigarane på dette arbeidet at stølsprosjektet vart vidareført til å omfatte alle stølsområda i kommunen. Vi har også for eit anna område med store utbyggingsinteresser sett saman data frå stølsprosjektet og m.a. vegetasjonskart jfr. fig. 25. Kartet syner også meir i detalj dei opplysningane om beiter og beitebruk som stølseigarane har bidrage med. Eksemplet syner etter vår vurdering også det potensiale som ligg i avleia bruk av data som grunnlag for konsekvensvurdering i samband med arealomdisponering. Sidan beitebrukskartet var ferdig på vårparten, har det allereie gjort nytte for seg i annan plansamanheng m.a. i høve til å integrere beitebruks- og beiterettsspørsmål i reguleringsplanar. Samstundes kan ein no også sjå resultatet av at denne kunnskapen tidlegare ikkje har vore godt nok kjent eller akta. Fleire særs gode beiteområde er no utbygd eller omdisponert til andre formål.

Tilrettelegging av informasjon − Gjere dokumentasjonen av stølsområda og landbruket der lett tilgjengelig for alle

brukargrupper, som t.d. stølseigarar/grunneigarar, forvaltning, reiseliv/hytteeigarar og media.

− Andre stølsområde og kommunar skal kunne gjere seg nytte av den erfaring og kunnskap som kjem fram i prosjektet.

Fulldigital prosess gjev mange muligheiter i høve til å presentere data frå prosjektet i ulike media og for ulike brukargrupper. Aktuelle media er trykksaker, internett og CD. Rapporten som ligg føre med vektlegging av metodikk og resultateksempel på overordna nivå / kommunenivå er særleg tiltenkt andre kommunar og andre forvaltningsmiljø/fagmiljø som har interesse av temaet. Mange andre målgrupper kan også ha nytte av rapporten, enten for eiga interesse , eller som ei kjelde til vidare studiar og undersøkingar. Rapporten vil bli lagt ut på kommunen si heimeside for nedlasting saman med kartpresentasjonar og fotoarkiv. I fase 2 av prosjektet er det planlagt utarbeida kartbasert interaktiv ’multimedida’ CD der meir av det samla datatilfanget kan presenterast på ein svært kostnadseffektiv måte for mange brukargrupper, til dømes stølslaga/stølseigarane, reiselivet, bibliotek, forvaltningen og skuleverket.

39

Figur 24

Figur 25.

Oppsummering og konklusjonar

• Vektlegging av integrering m.o.t. tema, deltaking og datagrunnlag har vore positivt, sjølv om dette er fagleg og kapasitetsmessig krevjande. Etter vår vurdering er det stort behov for registrering/dokumentasjon i stølsfjellet. Særlig gjeld dette all den informasjon som stølseigarane sit inne med m.a. om beiter og beitebruk som elles etter kvart vil gå tapt.

• Fulldigital prosess gjev svært fleksibelt grunnlag for framstilling/presentasjon/dialog

og utarbeiding av avleia produkt, m.a. grunnlag for informasjon, forvalting og planlegging. Viktig å avklare ’produksjonsløyper’ på førehand. Dårleg digitalt kartgrunnlag for fjellområda kan vera ei utfordring. Kartfesting av mest mogleg data sentralt. Målretta bruk av GPS for kartfesting gjev effektiv registrering av m.a. kulturminne med auka nøyaktigheit og direkte import til GIS-verkty. Dataverkty for katalogisering og identifisering/søk i base med digitale foto er det viktig å etablera ved prosjektstart .

• Arbeidsbokmetoden saman med felles synfaring i stølslaga er gode utgangspunkt for

å involvera stølseigarane i arbeidet. Viktig med ’naturleg’ inndeling i stølsområde og stølslag. Kontaktperson for stølsområda er ein viktig ’suksessfaktor’. Variasjonen var som forventa, og innafor det vi hadde tatt høgde for. Vi er difor nøgde med innsatsen til stølsbrukarane sett under eit, sjølv om vi nok skulle ynskja at innsatsviljen hadde vore jamnare fordelt blant stølslaga, slik at resultatet hadde vore enno betre. Erfaringa er også at ein bør leggja endå større vekt på kartfesting av opplysningar og redusera bruken av skjema tilsvarande, særleg gjeld dette opplysningar av meir generell karakter. Samla sett har brukardeltakinga etter vårt syn vore ein vellykka interaktiv prosess mellom oss i kommunen og stølsbrukarane. Engasjement frå stølseigarane i prosjektet er heilt avgjerande, og etter vår vurdering er tida inne for å utarbeide ein ’Masterplan’ for stølsområda.

• I Ø. Slidre er framleis stølsområda viktig grunnlag for den tradisjonelle

landbruksdrifta, og kulturmiljøet i stølsfjellet utgjer ein viktig del av kulturarven. Dokumentasjon og engasjement frå stølseigarane/lokalsamfunnet, langsiktig og heilskapleg forvaltning og planlegging som sikrar nok kvalitetsareal og kulturmiljø er sentralt for å ivaretaka verdiane for framtida som grunnlag for næringsutvikling (meirverdi), oppleving og identitet. Om denne kunnskapsressursen vert nytta, så vil det etter vårt syn medvirke til ei profesjonalisering av næringane i utmarka i ein meir bærekraftig retning. I det som ser ut til å vera ei ’skjebnetid’ for stølsdrifta er også innretning av sentrale verkemiddel avgjerande.

• Plansystemet og verkemiddel knytt til dette er sentrale for kommunen sin rolle i høve

til heilskapleg og langsiktig forvaltning av kulturmiljø og kvalitetsareal for stølsdrifta. ’Omsynssoner’ som truleg blir innført i den nye planlova vil gjera kommuneplanen sin arealdel til eit betre verkty på overordna plannivå. Alternativet for spesielle område/miljø vil vera regulering til spesialområde vern. Kommunen har allereie aktivt teke i bruk data frå stølsprosjektet i samband med revisjon av kommunedelplan for Beitostølen – Beito – Garli og for integrera beiterett – beitebruksspørsmål i reguleringsplanar for hytteområde.

42

Kjelder og referansar Bore, Ove Magnus et al. 1991: Evaluering av kulturminner i SEFRAK-registeret

(NOREK-HUS). Innstilling fra Evalueringsutvalget, et utvalg nedsatt av SEFRAK.

Bryn, Anders 2002. Effekter av husdyrbeiting på biologisk mangfold i utmark. Framtida for Mangfoldet i utmarkas kulturlandskap. Biokonferansen 2002. Biolog nr. 3-4 2002: 13-18.

Buttenschøn, Jon og Buttenschøn, Rita M. 2001a. Langtidseffekten af husdyrgræsning på eng-, overdrev- og hedevegetasjon. Nordisk forskerseminar om gjengroing av kulturmark. Sammendrag av foredrag- og posterpresentasjoner. Rapportnr. 9/01. Avd. for naturfag, Høgskulen i Sogn og Fjordane. - 2001b. Skovutvikling under husdyrgræsning. Nordisk forskerseminar om gjengroing av kulturmark. Sammendrag av foredrag- og posterpresentasjoner. Rapportnr. 9/01. Avd. for naturfag, Høgskulen i Sogn og Fjordane.

Christensen, Arne Lie 1995: Den norske byggeskikken. Pax forlag Christensen, Arne Lie 1996: Etnologisk perspektiv på byggeskikk og bygningshistorie.

Dugnad 2-1996. Dahle, Borghild 1984: Stølar og stølsliv i Øystre Slidre. Dreyers forlag, Aurdal. Dietrichson, Ragnhild 1996: Gamal byggjeskikk i Vestre Slidre. Rapport frå registreringa av

hus bygde før 1900. Valdres Folkemuseum/Vestre Slidre kommune. DN-handbok 13 – 1999: Kartlegging av naturtypar. Verdisetting av biologisk mangfold. Granum, Svein K. (red.) 2002. Norske Gardsbruk. Oppland fylke V: Vang – Vestre Slidre –

Øystre Slidre 1950/2000: 273-425.

Fremstad, Eli og Moen, A. (red.) 2001. Truete vegetasjonstyper i Norge. Rapport botansik serie 2001 - 4. Noregs teknisk-naturvitenskaplige universitet Vitenskapsmuseet, Trondheim.

Hjulstad, Olav 1991: Uthushistorie. Driftsbygningar på norske gardsbruk frå jernalderen til i

dag. Landbruksforlaget. Janson, Sverker 1974: Kulturvård og samhällsbildning. ”Kulturminnenas värdering” side

202- 230 og ”Bevarande och förnyelse” side 255-265 og Nordiska museets Handlingar 1974.

Oppland fylkeskommune, Fylkeskonservatoren Fornminner i Øystre Slidre, arkeologisk registrering 1993, 1994 og 1995.

Norderhaug, Ann, Austad, I., Hauge, I. og Kvamme, M. (red.) 1999. Skjøtselsboka for kulturlandskap og gamle norske kulturmarker. Landbruksforlaget. Kap. 3 – Viktige økologiske forhold og prosesser: 35-46. Kap 6 – Åpen beitemark: 75-84. Kap. 18 – Stølslandskapet: 183-192.

Oppland fylkeskommune 1990: Registrering av faste kulturminne i Norge: Gamle hus i Øystre Slidre.

Oppland fylkeskommune – Fylkeskonservatoren, Fylkesmannen i Oppland – landbruksavdelingen, Fylkesmannen i Oppland – miljøvernavdelingen 2000.

Seterbruk i Oppland. Status og utfordringer. Reinton, Lars 1955. Sæterbruket i Noreg. Bind I. Sætertypar og driftsformer. Inst. For

sammenlignende kulturforskning. Serie B: Skrifter XLVIII. H. Aschehoug & Co., Oslo.

Reinton, Lars 1957. Sæterbruket i Noreg. Bind II. Anna arbeid på sætra. Inst. For

sammenlignende kulturforskning. Serie B: Skrifter XLVIII. H. Aschehoug & Co., Oslo.

Reinton, Lars 1961. Sæterbruket i Noreg. Bind III. Serie B: Skrifter XLVIII. H. Aschehoug &

Co., Oslo. Reinton, Lars 1976. Til seters. Norsk seterbruk og seterstell. Norsk kulturarv. Det norske

Samlaget. Sandberg Magnus (red) 2000. Beitebruksplan for Øystre Slidre kommune. SEFRAK-register for Øystre Slidre kommune. Sickel, Hanne og Norderhaug, A. 2005. Effekter av stølsdrift på grasmark i fjellet. Grønn

kunnskap 9 (2): 529-531. Ullring, Ulf E. 1989. Forvaltning av stislitasje – en utprøvning av to vegetasjonsøkologiske

metoder i Femundsmarka og Långfjället. Hovedfagsoppgave i botanikk, AVH, Universitetet i Trondheim.

Øystre Slidre Fjellstyre 2003. Digitalt fotoregister over landbruksbygg i statsålmenninga. Øystre Slidre kommune 2004. Beredskapsplan beitedyr i utmark Øystre Slidre kommune.

BYGNINGSMILJØ I STØLSOMRÅDA - KRITERIER FOR VURDERING OG BESKRIVELSE AV KLASSAR. Hovudkriterier: Tidsdjupn. Rrepresentativitet i høve til sine sine tidsepoker for bygg/tun/trøn/miljø . Alder og representativitet kulturmiljø forøvrig.

Kvantifiserbar parameter er andel SEFRAK-bygg i kulturmiljøområdet/stølslaget (KM-området) - GAB/SEFRAK-register.Vedlikeholdsstatus - tilstand.

Homogenitet. Tilpasning nyare bygg og ’framande bygg’ dvs. størrelse, utforming,

materialval, farge, innpassing i landskap. Kvantifiserbar parameter er andel ’framande bygg’, dvs % hytter i og nært stølslaget (GAB) + evt. visuelt influensområde

Autentisitet, dvs ’opprinnelighet ut fra sin tid’ m.h.t utforming. Tilleggskriterier: Estetikk – total utforming og innpassing i landskapsrommet – ’naturkulissar’. Identitet – bidrag til identitet lokalt, regionalt, nasjonalt. Tekniske inngrep i og i nærleik av KM-området - visuelt influensområde. Anatall bygg - storleik på miljø. Beskrivelse av klassar: Preg av stølsmiljø lite framtredende < 1 Miljø som ut fra tidsdybde, homogenitet og autentisitet har 1,0 betydeldeg redusert preg av stølsmiljø. Miljø som ut fra tidsdybde, homogenitet og autentisitet har 1,5 preg som stølsmiljø, men preget er redusert særleg p.g.a. mindre god innpasning av nyare/’framande bygg’, relativt liten tidsdybde og tekniske inngrep. Miljø som ut fra tidsdybde, homogenitet og autentisitet har 2,0 tydleg preg som stølsmiljø, men preget er noko redusert særlig p.g.a. noko redusert homogenitet som følge av noko mindre god innpasning av nyare/’framande bygg’ samt evt. tekniske inngrep i visuelt influensområde. Generelt er andelen nyare ’framande bygg’ < 30 % .

Vedlegg

Noko større miljø (min 10 bygg) som ut fra tidsdybde , homogenitet, 2,5 autentisitet og estetikk framstår som heilskaplege, klart definerte og vakre stølsmiljø. Nyare og ’framande bygg’ er godt innpasssa i eksisterande miljø. Beskjedne tekniske inngrep i KM-område og visuelt influensområde. Generelt er andelen nyare ’framande bygg’ < 20 %. Større miljø (min 30 bygg) med stor tidsdybde , homogenitet 3,0 og autentisitet. Estetisk vakkert miljø utan nevneverdige tekniske inngrep i KM-området og visuelt influensområde forøvrig. Stor identitetsverdi lokalt og regionalt/nasjonalt. Generelt er andelen nyare ’framande bygg’ < 10 %

BIOLOGISK KULTURMILJØ STØLSOMRÅDA - KRITERIER FOR VURDERING OG BESKRIVELSE AV KLASSAR. Kriterier: - Basetilstand - Artsrikdom - Indikatorartar - Sjeldne artar - Sjeldne vegetasjonstyper - Heilskapleg vurdering

Beskrivelse av klassar: Basefattig og artsfattig. Beitevollar ute av hevd. 0,0 Basefattig og artsfattig. Beitevollar stadvis i hevd. 0,5 Basefattig og artsfattig mark uten indikatorartar. 1,0 Beitevollar i stor grad i god hevd. Basefattig men artsrik mark uten indikatorartar 1,5 Beitevollar med fin utforming og god hevd. Baserikt med søtearter og vanleg marinøkkel 2,0 Baserikt og artsrikt med søtearter og fleire 2,5 marinøkkelartar, orkidear Baserikt og særlig artsrikt, sjeldne artar eller sjeldne 3,0 vegetasjonstypar (eks. dunhavreeng)

KULTURMILJØFAKTOREN ’ ANDRE KULTURMINNER’ -KRITERIER FOR VURDERING OG BESKRIVELSE AV KLASSAR. Kriterier: - Forekomst av fornminne - Forekomst av nyare tids kulturminne knytta til stølsdrifta - Tidsdjupn - Rikdom/mangfold - Representativitet - Sjeldenhet - Tilstand Beskrivelse av klassar: Ingen kulturminne eller fornminne påvist 0 Nyare tids kulturminne som er representative for stølsmiljøet 1,0 er registert. Tilsynelatende utan stor tidsdybde – rikhet/mangfold mangler. Rikare med nyare tids kulturminne som er representative, men 1,5 tilsynelatande utan stor tidsdjupn. Fornminne registrert og og/eller rik forekomst av 2,0 nyare tids kulturmine som er representative og med større tidsdybde. Rik forekomst av både fornminne og nyare tids kulturminne 2,5 med tilsynelatende stor tidsdybde og representativitet. Tilstand i hovudsak bra. Svært rik forekomst av både fornminne og nyare tids kulturminne 3,0 med stor tidsdybde og representativitet/sjeldenhet. Tilstand generelt god.

KULTURMILJØFAKTOREN ’DRIFT’ - KRITERIER FOR VURDERING OG BESKRIVELSE AV KLASSAR. Kriterier drift:

- Støl med mjølkeproduksjon ku innmarksbeite/utmarksbeite - Støl med mjølkeproduksjon geit innmarksbeite/utmarksbeite - Støl med mjølkeproduksjon ku og geit innmarksbeite/utmarksbeite - Beitedyr fast i stølslaget (innmarksbeite) - Beitedyr (storfe/småfe/hest) periodevis m.a. frå andre stølslag

Beskrivelse av klassar: Ingen beitedyr i stølslaget eller frå andre stølslag 0 Periodevis beitedyr (storfe/geit/hest/sau) m.a. frå andre stølslag 0,5 Fast beitedyr (storfe/småfe/hest) utan mjølkeproduksjon 1,0 Mjølkeproduksjon ku eller geit 2,0 Mjølkeproduksjon både ku og geit / støl med eigen foredling/ 2,5 min 2 stølar m/ mjølkeproduksjon - hovudsakleg utmarksbeite. Middels store stølslag (over 5 stølsbruk) med 3,0 mjølkeproduksjon på min 75 % av stølene. Store stølslag (over 10 stølsbruk) med mjølkeproduksjon på min 30 % av stølane). Hovudsakleg utmarksbeite.