Amy Butler Greenfield

Het volmaakte rood

Macht, spionage en de zoektocht naar de kleur vanpassie

V ertal ing Meile Sni jders

2005

DE BEZIGE BIJ AMSTERDAM

Copyright 2005 A my Bu tler Greenfield Copyright N ederlandsevertal ing 2005 Meile Sni jders Oorspronkel i jke ti tel A Pe rfe ct

Re d. Empire , Espionage , and the Que st for the Color ofDe sireOorspronkel i jke u itgever HarperCol l ins, N ew Y ork

Omslagontwerp Marry van Baar Omslagi l lu stratie Man me t rodetulband, Jan van Eyck

Foto au teu r Jerry Bau er V ormgeving binnenwerk CeevanWee,A msterdam Dru k Hooiberg, Epe ISBN 90 234 1666 x NUR 680

www.debezigebi j.nl

V oor mijn famil ie, thu is en in het bu itenland

Inhoud

VOORWOORD De kleu r van verlangen 9 EEN Het lot van destoffenverver 13 TWEE De kleu r van de zon 27 DRIE Een ou de ku nst

44 VIER De nieu we verfstof van de keizer 55 VIJF Eenwinstgevende kolonie 63 ZES Eerste kennismaking 79

ZEVEN N alatenschap 97 ACHT Handelsgeheimen 112 NEGENPiratenbu it 121 TIEN De wormbes 136 ELF Onder de loep 155

TWAALF Een vreemde weddenschap 170 DERTIEN Spion in Oaxaca179 VEERTIEN A ndersons enorme stommiteit 198 VIJFTIEN Rood en

revolu tie 214 ZESTIEN De race om rood 226 ZEVENTIENKoolteerkleu r 239 ACHTTIEN De cocheni l lerenaissance 254

NAWOORD Goedkope kleu r 268 DANKWOORD 282

NOTEN 288 BIBLIOGRAFIE 315

V OORWOORD

De kleur van verlangen

Mensen ku nnen meer dan een mil joen verschi l lendetinten onderscheiden. We zien de wereld du s in een

caleidoscoop van kleu ren en hechten als soort veel belangen betekenis aan kleu r. En de kleu r die ons het meestaanspreekt, is rood. Een bewijs h iervoor is dat er in al letalen, waaronder het N ederlands en het Engels, veelu itdru kkingen bestaan waarin 'rood' voorkomt. We leggende rode loper u it, komen in de rode ci jfers, stoppen voorrood l icht en zien de rode draad in een verhaal lopen.A fhankel i jk van onze pol i tieke overtu iging zwaaien wemet de rode vlag of vrezen we de rooien. EnEngelssprekenden hou den niet van re d tape ('rood l int',oftewel bu reau cratie) en besteden geen aandacht aan eenre d he rring (een 'rode haring', oftewel eenafleidingsmanoeu vre).

Dergel i jke u itdru kkingen zi jn zelden ou der dandriehonderd jaar. De kleu r rood wordt bi jvoorbeeld passinds 1848 voor radicale pol i tiek gebru ikt, terwijl re d tapeachttiende-eeu ws idioom is (officile docu menten werdenin Groot-Brittanni met rood l int samengebonden). Maarrood is als concept dieper in de mensel i jke psychegeworteld. V eel zoogdieren hebben moeite om rood teonderscheiden, terwijl mensenogen er ju ist gevoel ig voorzi jn. Onze affinitei t met rood l i jkt ons te zi jn ingebakken.Dat is wel l icht de reden waarom het woord voor 'rood' in demeeste talen heel ou d is, ou der dan de namen voor deandere kleu ren, op zwart en wit na. Rood, de kleu r vanbloed en vu u r, was er eerder dan blau w, geel of groen.

Sinds onheu gl i jke ti jden oefent rood een groteaantrekkingskracht u it en in veel cu l tu ren was het een hei l igekleu r. De N eanderthalers smeerden hu n doden in met rode oker,net als de Cro-Magnonmensen, die ook de wanden van hu n grottenmet dit i jzerri jke mineraal beschi lderden. In het ou de China wasrood de kleu r van het gelu k en een symbool van voorspoed engezondheid. In de A rabische wereld werd het soms u itgelegd als

teken van de gu nst van de goden en soms als teken vanverdoemenis, maar was het vooral een mannel i jke kleu r, dievu righeid en levenskracht symbol iseerde. Ten zu iden van deSahara was rood met veel statu s verbonden, terwijl de kleu r inEgypte waarschu wde voor gevaar en was gewijd aan Seth , de godvan de kwade krachten. V oor de ou de Romeinen stond rood l ichtvoor goddel i jk vu u r. N atu u rvolken kennen vaak magischekrachten toe aan de kleu r, zoals het vermogen om du ivels u it tebannen, ziekten te genezen of het boze oog af te weren.

In een groot deel van de wereld staat rood voor degebeu rtenissen en emoties die tot de kern van het menszi jnbehoren: gevaar en moed, revolu tie en oorlog, geweld en zonde,verlangen en passie, en het leven zel f. Geen wonder dat onzedichters de kleu r rood bezingen. Robert Bu rns schri jftbi jvoorbeeld: 'O mijn l ief is als een rode, rode roos.' Tennysonwaarschu wt dat de natu u r 'rode tanden heeft, en rode klau wen'.En Emily Dickinson schreef in 1866: 'Op vri jdag proefde ik van hetleven. Een circu s trok langs ons hu is - nog voel ik het rood.'

Het is n ding om aan kleu r betekenis toe te kennen, maarnog iets heel anders om de kleu r zel f te maken. Du izenden jarenlu kte het ku nstenaars niet om het vlammende scharlaken-ofdiepe karmijnrood te bereiken dat ze in de natu u r zagen. Het besterood dat ze kenden was oker, het pigment van de Cro-Magnonmens, dat een met oranje en bru in vervu i lde kleu ropleverde.

N og voor de vi jfde eeu w voor Christu s ontdekten schi lders inA zi en Eu ropa dat minerale cinnaber of kwiksu l fide, dat alsverfkleu r 'vermil joen' wordt genoemd, een veel bevredigenderrood opleverde. Hoewel vermil joen met veel effect werd toegepastop schi ldersrol len in China en de fresco's in Pompei ', had het ooknadelen: het was du u r en gi ftig, en had de vervelende neiging omzwart te worden als het aan l icht werd blootgesteld. A angezien

vermil joen veru it de schitterendste rode verfis, werd het tochdu izend jaar lang veel gebru ikt en geroemd.

Stoffenververs hadden nog meer moeite om een stabiel enhelder rood te vinden, want hu n rood moest bestand zi jn tegenzonl icht, zweet en een fl ink aantal wasbeu rten. Omdat oker encinnaber als textielverf geen helder rood opleverden, werd er naarandere rode kleu rstoffen gezocht. De speu rtocht hadalchemistische trekken, want er werd in het geheim geprobeerdom bladeren, boombast, bloed, stof en zel fs koemest tot bri l janterode kleu rstoffen te verwerken die gou dgeld opleverden.

De stoffenververs hadden meer su cces dan de alchemisten,maar slechts tot op zekere hoogte. Hoewel het hu n lu kte omgoedkoop en eenvou dig bru inrode en oranjerode kleu rstoffen temaken u it planten, bleef echt rood een probleem. V oordat in denegentiende eeu w de synthetische kleu rstoffen werdenu itgevonden, kon echt rood al leen worden gewonnen u it exotischesu bstanties via geheime technieken die maar weinigstoffenververs beheersten.

Omdat rode stoffen zeldzaam en du u r waren en grotesymbol ische waarde hadden, werden ze vooral gedragen door ri jkeen hooggeplaatste personen. Koningen, kardinalen en de sjah vanPerzi droegen rood. In het klassieke Rome waren rood en statu sbi jna synoniem, zodat de machtigste mannen van de stadcoccinati werden genoemd: zi j die rood dragen.

Het was du s groot nieu ws toen de Spaanse conqu istadores in1519 ontdekten dat de Mexicaanse A zteken op hu n markten eenbi jzondere rode kleu rstof verkochten. De conqu istadores noemdendeze verfstof grana cochinilla, ofwel cocheni l le, en brachten hemover naar Eu ropa, waar er het helderste, krachtigste rood vanwerd gemaakt dat de Ou de Wereld ooit had gezien. V olgens deeminente Engelse scheiku ndige Robert Boyle leverde cocheni l le

'een volmaakt vermil joen' op. Een meester-verver ging nog eenstap verder en sprak over 'het beste verf-medici jn ter wereld'.Cocheni l le werd in Eu ropa de belangri jkste rode kleu rstof enSpanje verdiende een fortu in met de verkoop aan stoffenverversoveral ter wereld.

Het enige probleem voor Eu ropa was dat de Spanjaarden hu nmonopol ie op cocheni l le zo goed bewaakten dat niemand wist wathet precies was. Was cocheni l le dierl i jk, plantaardig ofmineraal? De knapste koppen van Eu ropa braken zich er meerdan twee eeu wen lang het hoofd over.

De waarde van de nieu we verfstof stond echter bu iten ki jf. Ineen ti jdperk waarin er veel geld viel te verdienen met textiel , wascocheni l le een gou dmijn. A ndere landen gingen over tot spionageen zeeroversprakti jken om het lu cratieve Spaanse monopol ie tebreken. In Engeland, de N ederlanden en Frankri jk nam dezoektocht naar cocheni l le de vorm van een nationale kru istochtaan. Koningen, fou rnitu renhandelaren, geleerden, piraten enspionnen maakten jacht op de meest begeerde kleu r op aarde.

De geschiedenis van deze krankzinnige speu rtocht naarcocheni l le biedt een bl ik op een andere wereld: een wereld waarinrood zeldzaam en kostbaar was, een bron van ri jkdom en machtvoor degenen die de geheimen kenden. Om het rood te winnenwerden mannen zeerover of spion en tartten ze de dood. Dit is hu nverhaal .

EEN

Het lot van de stoffenverver

Zestig ki lometer ten westen van Florence, in eenvru chtbaar dal niet ver van de Middel landse Zee, l igt het

serene, zonovergoten stadje Lu cca. Hoewel bekend in deregio vanwege de handel in ol i jfol ie, meel en wijn, is hetmoderne Lu cca weinig meer dan een provinciaalmarktcentru m. Toch getu igen de prachtige piazza's, deromaanse kerken en middeleeu wse torens van eenroemri jk verleden. A chthonderd jaar geleden was Lu ccaeen stad met een gedu chte repu tatie dankzi j deglanzende, in edel-steenkleu ren geverfde Lu cchese zi jdedie als een van de wonderen van de dertiende eeu w werdbeschou wd. Hoewel velen in Eu ropa de stof probeerden nate maken, lu kte dat nooit. A l leen de exclu siefstehandelshu izen verkochten Lu cchese zi jde in de vorm vanku nstig geweven damast, gladde tafzi jde of ri jk brokaat,versierd met Franse lel ies, gri ffioenen, draken, pau wenen zel fs hele jachtscnes. Het waren stoffen voorkoningen en edelen.

Lu cca was gu nstig gelegen op een doorgangsrou tetu ssen Rome en N oord-Eu ropa, en kende lang eenwelvarend en vredig bestaan. Maar net als de meesteToscaanse steden werd Lu cca geplaagd door langdu rigefamil ieveten. Een daarvan ontaardde in 1300 in eenoorlog, die tevens te maken had met een groter confl ictdat in Toscane speelde en waarvoor veel mensen, onderwie Dante, op de vlu cht sloegen. A ls ri jke stad in eenroerig gebied had Lu cca regelmatig te l i jden onderaanval len van binnenu it en van bu itenaf. Het geweldbereikte een hoogtepu nt in 1314 toen een groep Lu cchesebannel ingen zich bi j een Pisaans leger aansloot om destad te plu nderen en zi jn vi janden te beroven, teverkrachten en te vermoorden.

V eel stoffenververs en zi jdewevers vlu chtten naar hetneu trale V eneti, honderdvi jftig ki lometer van Lu cca vandaan.De V enetiaanse Grote Raad verschafte de vlu chtel ingen

genereu ze leningen, maar daar waren u iteraard voorwaardenaan verbonden, want de V enetianen hadden vanu it hu nmoerassige archipel geen wereldri jk opgebou wd door hu n geldover de balk te smijten. Ze waren u it op het geheim van deLu cchese zi jde, en daarom moesten de vlu chtel ingen hu nleningen niet in geld, maar in Lu cchese goederen engereedschappen teru gbetalen.

Hoewel de berooide vlu chtel ingen deze voorwaarden vaakaccepteerden, pleegden ze daarmee verraad aan hu n stad enriskeerden ze de dood. De rest van hu n leven stond er een pri js ophu n hoofd, want de Lu cchese gi lden eisten de dood van inwonersdie zich bu iten de stad met de zi jdehandel bezighielden: mannenwerden gewu rgd en vrou wen verbrand.

De draconische gi ldenregels waren een teken des ti jds, wantin het Eu ropa van de Renaissance waren stoffen een zaak vanleven en dood. De textielbranche had ongeveer dezel fde statu s alsde compu terindu strie of biotechnologie tegenwoordig. Het waseen kapitaal intensieve, zeer concu rrerende bedri jfstak met zoveel invloed dat de maatschappij erdoor veranderde. Dezeveranderingen begonnen in de Middeleeu wen en kwamen na 1350in een stroomversnel l ing. Edelen die de pestepidemie haddenoverleefd, beschikten dankzi j erfenissen over veel geld, enkleedden zich steeds vaker volgens de laatste mode. Pas ri jkgeworden koopl ieden en rechtsgeleerden volgden graag hu nvoorbeeld. Ze wi lden niet voor elkaar onderdoen in de pracht enu itgebreidheid van hu n garderobe, die ri jker was dan die vanhu n grootou ders, en hu n hu izen waren eveneens extrava-ganteringericht. Ook mensen van lagere afkomst kochten steeds meerstoffen op markten en in winkels, en droegen zo hu n steentje bi jaan de opkomst van Eu ropa.

Dankzi j de textiel indu strie ontstonden er nieu we marktenen handelsnetwerken, zoals ook in de speceri jenhandel

gebeu rde, maar daarnaast deden er zich nog anderebelangri jke ontwikkel ingen voor. Speceri jen werdengewoonl i jk in het V erre Oosten verbou wd en verwerkt, terwijlstoffen door de Eu ropeanen zel f konden worden geprodu ceerd.Daarom had de textiel indu strie een grotere impact op Eu ropa.Er werden u itvindingen gedaan, zoals nieu we spinmachinesen nieu we bleekmethoden. De arbeidsmarkt als geheel kreegeen ander aanzien door de textiel . In de vi jftiende eeu wverdienden honderddu izenden Eu ropeanen, van nederigeschaapherders tot machtige koopl ieden, hu n brood in dezebranche, en waren veel edelen afhankel i jk van de ri jkdom dieerdoor ontstond.

Iedere stap van de textielvervaardiging werd door apartevakl ieden u itgevoerd, zodat er soms een dozi jn verschi l lendemensen aan de produ ctie van n stu k stof werkte. Het legergespecial iseerde zi j de werkers u it Lu cca bestond bi jvoorbeeldu it haspelaars om de cocons af te winden, twi jners om de draadte draaien, ontbasters om de zi jde te ontbasten of af te koken,ververs om die te kleu ren, en wevers en scheerders om er stofvan te weven.

V oor wol - in Eu ropa de meestvoorkomende vezel - warennog meer special isten nodig. N adat de schapen doorschaapherders waren grootgebracht en door scheerders warengeschoren, werd de ru we wol door wassers gereinigd en werdende vezels door kaarders met kaardenplankjes u it elkaargekamd. De vezels werden door spinners met behu lp vanspinklos en spin-stok tot draad gesponnen, dat naar de weversging, die er stof van maakten. De wol len stoffen moest tenslotte worden gefinisht, een proces waarbi j volders de stofbehandelden in baden met water en vol lers- of bleekaarde, eenmineraal dat het absorptievermogen verhoogt. (V aak werd hetmengsel met blote voeten in de stof gestampt, maarwelvarende volders h ielden hu n laarzen aan en gebru ikten

hamers en een molenrad.) De doornatte stof werd vervolgens opeen hou ten geraamte gehangen, het zogenoemde spanraam,waarop h i j met spanhaken werd vastgezet en ti jdens hetdrogen werd opgerekt tot de ju iste afmetingen. De nog vochtigestof werd verschi l lende keren geborsteld en geschoren voor eenfi jnere, zachtere vleu g. De stof ging vervolgens naar deververs. Hoewel die gewoonl i jk met geweven stoffen werkten,verfden ze soms ook ongesponnen wol , wat kostbaarder was,maar de felste en du u rzaamste kleu ren opleverde. Hieraanhebben we de u itdru kking 'door de wol geverfd' overgehou den.

In de stoffenindu strie was al ti jd veel geschoolde arbeidnodig, welke vezel er ook werd bewerkt. In veel streken wastextiel dan ook het voornaamste middel van bestaan. Eenbloeiende textiel indu strie betekende werk, en werk betekendegeld in de beu rs en eten op tafel . Maar als een bedri jfkwakkelde of fai l l iet ging, werden de mensen hu n hu is u itgezet en moesten ze honger l i jden. In Eu ropa stierven mensenten ti jde van de Renaissance van de honger, een lot dat toenzeker niet denkbeeldig was. Ti jdens de grote hongersnood van1315 tot 1317, toen de oogst twee jaar achter elkaar mislu kte,kwamen du izenden mensen om. Ook in de rest van diegru wel i jke eeu w en nog vele generaties later leidden velen eenkarig bestaan, wat de inspiratie vormde voor schokkendevolksverhalen over mensen die van de honger hu n hond, hu nschoenen en zel fs hu n kinderen opaten.

Wevers, ververs en andere textielwerkers leefden invoortdu rende angst voor een dergel i jk einde, want debedri jfstak was zeer concu rrerend. De vakl ieden die stoffenvan mindere kwal i tei t maakten, hadden de meeste last vanconcu rrenten, verdienden weinig en verloren snel hu n baanals de zaken slecht gingen, zoals bi j v lagen het geval was. Wiede geheimen kende om stoffen van goede kwal i tei t te maken,verging het een stu k beter. Deze vakl ieden hadden minder

concu rrenten en verkochten vooral aan de ri jke el i te, die zichook in moei l i jke ti jden lu xeartikelen kon veroorloven.

Met landen ging het net als met de mensen die er werkten.Engeland, dat vooral ru we wol en ongeverfde stoffen exporteerde,werd aan het eind van de Middeleeu wen als een achterl i jke natiebeschou wd. De Engelse leiders hoopten het su cces van detextiel indu strie aan de overkant van de N oordzee te ku nnenevenaren, want Hol land was beroemd om zi jn l innen enV laanderen om zi jn wol . Deze landen waren op hu n beu rt jaloersop Ital i, waar steden als Lu cca en V eneti prachtig sati jn ,brokaat en flu weel in een ri jk kleu renpalet produ ceerden.V ermogende Eu ropeanen betaalden astronomische pri jzen voordeze oogverbl indende Ital iaanse stoffen, die al leen al werdengedragen vanwege de statu s die de kleu r verleende.

Wie tegenwoordig door middel van kleding wi l laten zien dathi j su ccesvol is, draagt een gri js of zwart pak, een beige overhemdof een zwarte kri jtstreep. Onopval lende kleu ren hebben statu s.Maar ti jdens de Renaissance waren gri js en beige de kleu ren vande armoede, die al leen werden gedragen door de armsten derarmen (en door nederige priesters, monniken en nonnen).Welvarender boeren, handwerksl ieden en anderen u it demiddenklasse droegen fletse kleding die met goedkope, lokaalgeprodu ceerde verfstof was gekleu rd. Hoewel sommige verstoffeneen krachtig blau w, geel , oranje of groen opleverden, verbleektendie kleu ren snel , vooral als de drager in de openlu cht werkte.1 Debri l jantste, du u rzaamste, meest intense kleu ren kwamen vangemporteerde verfstoffen, die al leen de ri jken zich kondenveroorloven. Felgekleu rde kleding was daarom eenstatu ssymbool , waaraan zel fs anal fabeten met n oogopslagkonden aflezen dat de drager tot de machtigen behoorde.

Kleu r werd des te meer met statu s geassocieerd vanwege dezogenoemde 'weeldewetten', die voorschreven wat de

verschi l lende standen mocht eten, drinken en dragen. Dezewetten werden door middeleeu wse vorsten u itgevaardigd omijdelheid en extravagantie tegen te gaan (wat vol ledig door deKerk werd onderschreven) en te zorgen dat niemand zichbelangri jker kon voordoen dan de monarch. In N eu renbergmochten gewone bu rgers bi jvoorbeeld geen gou d, flu weel , parels,hermel i jn- of wezelbont dragen. V erder naar het zu iden, inSiena, was het dragen van slu iers, slepen en plateau zolen aanstrenge regels gebonden. En in Engeland waren zi jde, ringen,ju welen en knopen verboden voor bu rgers en handwerksl ieden(knopen waren toen nieu w in Eu ropa en een echt modeartikel ).Kattenbont mocht wel .

De weeldewetten schreven ook vaak voor welke kleu ren menmocht dragen, en felgekleu rde kleding was voorbehou den aanedelen en ri jken. Een van de eerste van dergel i jke voorschri ftendateert u it de achtste eeu w, toen Karei de Grote beval dat boerenzich in het zwart en gri js dienden te kleden, eenkledingvoorschri ft dat l i jkt op de regel die bestond in het vi jftien-de-eeu wse Florence, waar vrou wel i jke l i jfeigenen zich slechts inru we wol len stoffen mochten hu l len en niet gezien mochtenworden in 'jassen, ju rken of mou wen in fel le kleu ren'. In hetmiddeleeu wse Eu ropa mocht rode (en ook wel paarse) kledingvaak u itslu itend door de hoogste standen worden gedragen. Maarover het algemeen werd de kleu r het efficintst geregeld door deweeldewetten, die een strenge grens stelden aan wat de onder- enmiddenklasse aan kleding mochten u itgeven. Deze bu dgettenwaren zo beperkt dat er geen sprake kon zi jn van kleding die voorveel geld was geverfd.

N aarmate de eeu wen verstreken, kwamen er steeds meerfelgekleu rde stoffen op de markt en werd het moei l i jker tevoorkomen dat mensen zich boven hu n stand kleedden. In 1583mopperde een chagri jnige El izabethaanse schri jver: 'Er bestaattegenwoordig zo'n wirwar aan nieu we kleding en andere

modesnu fjes [...] dat je niet goed meer ku nt zien wie van adel is,wie het hoogste respect verdient, wie een ge ntle man is, en wieniet.' Het l i jkt echter waarschi jnl i jk dat de verwarring vooralbeperkt bleef tot de welvarende middelste en hoogste stand, wantkleine boeren konden zich de beste en kleu rigste stoffeneenvou digweg niet veroorloven. V olgens een andereEl izabethaanse schri jver kleedden de boeren zich in eenkleu rloze tweedsoort die me dle y werd genoemd en die 'gri js enroodbru in ' was, 'nooit geverfd'.

De adel hu lde zich daarentegen in fel le kleu ren, vooral in devi jftiende en zestiende eeu w. Hoewel sommige edelen tegen diegewoonte in zwart droegen (fi jn , diepzwart was een dramatischeen du re kleu r), was kakelbont de regel . Opzichtige gou denstoffen, gemaakt van gevlochten gou ddraad, warenvoorbehou den aan mensen van koninkl i jken bloede, maar al leedelen waren dol op ri jkgekleu rde damasten en zi jden kleding. Inheel Eu ropa droegen hovel ingen felgekleu rde stoffen versierdmet lovertjes, l inten en kralen. In Ital i hu lden de zonen van deadel zich in een veelkleu rige broek met een wambu is en cape incontrasterende kleu ren, een trend die zich over het helecontinent verspreidde. Zeer in de mode waren opengesnedenmou wen en kniebroeken in al lerlei fel le kleu ren, evenalsweelderige flu welen stoffen met veelkleu rige strepen. Ookvorsten deden met de mode mee. Hendrik vin was trots op zi jnspectacu laire garderobe, die onder andere een groenflu welentoga, een paars-met-gou den mantel en een aantal fel rood-met-blau we wambu izen omvatte.

Zi j die de zu cht naar kleu r konden bevredigen, haddenhandenvol werk en verdienden een goede boterham. Maarfelgekleu rde stoffen maken was geen eenvou dige manier om ri jkte worden. Stoffen verven was een moei l i jke, gevaarl i jke ku nst,waarvoor je stevig in je schoenen moest staan.

Tijdens de Renaissance gingen aspirant-ververs jarenlang in deleer bi j een meester om het vak onder de knie te kri jgen. Zemaakten lange dagen, vaak van zonsop- tot zonsondergang, enhet werk zel f was veeleisend en u itpu ttend.

'De verver [...] ploetert in h itte en rook/ om de wispel tu rigemens te plezieren', aldu s een zestiende-eeu ws gedicht. Er staateen i l lu stratie bi j van een gespierde stoffenverver die metopgerolde hemdsmou wen een natte lap u it een ingemetselde ketelhaal t. De afgebeelde ru imte staat vol rook en stoom, wat aangeefthoe gevaarl i jk het werk was. De stoffenververs en hu nleerjongens werkten dagel i jks met hete ovens, kokend water,bi jtende zu ren, gi ftige zou ten en stomende vaten (zie afbeeldingi). Er gebeu rden dan ook veel ongelu kken.

Te midden van deze gevaren probeerden de leerjongens zichde talri jke geheimen van het vak eigen te maken. V oordat erhalverwege de negentiende eeu w synthetische kleu rstoffenwerden u itgevonden, was de meeste kleu rstof afkomstig vanplanten. De kleu ren die ze opleverden, leken volstrektwil lekeu rig: groene wede leverde bi jvoorbeeld een blau we kleu rop, en paarse kattenstaart een bru ine. V an rode bloesem kon eenstof geel of oranje worden - als h i j al een du u rzame kleu ropleverde. Om de zaken nog ingewikkelder te maken zat dekleu rstof bi j sommige planten in de bloemen en bi j andere in debladeren of wortels. Ook op de hoeveelheid kleu rstof was geen pei lte trekken; die was afhankel i jk van de plek waar de plantengroeiden, de ti jd waarin ze geoogst werden en de snelheidwaarmee ze daarna werden gebru ikt.

Maar er waren nog meer geheimen. Leerl ing-ververs leerdenal snel dat weinig kleu rstoffen van natu re zo du u rzaam warendat ze najaren van sl i jten en wassen hu n kleu r behielden. V oorde meeste was een chemisch bindmiddel nodig, zoals azi jn,krimmetart, alu in, i jzer of chroom. Dit werd een 'bi jtmiddel '

genoemd omdat het de kleu ren in de stof h ielp 'bi jten '. Het wasmoei l i jk om met bi jtmiddelen om te gaan, vooral omdat ze bi jdezel fde kleu rstof tot verschi l lende kleu ren leidden.

De temperatu u r van het verfbad (het mengsel van water,kleu rstof en andere ingredinten) en de ti jd die de stof erindoorbracht, waren heel belangri jk voor de kleu r. Ook het bad zel fwas van belang, want de metalen wand reageerde soms met dekleu rstof.

De stoffenververs, de h ightech-special isten van hu n ti jd,beschikten naast de baden over een du izel ingwekkendehoeveelheid gereedschap. Toen in 1394 bi j twee Toscaanse ververswegens schu lden de inventaris van hu n bedri jf werd opgemaakt,werden er bi jna honderd voorwerpen op de l i jst gezet, waarondervaten, wasborden, haspels, weegschalen, tobbes, spaden en 'eenkleine zeef om de wol u it de kookpotten te vissen'. Hu ngereedschap was bi j elkaar vierhonderd gou den flori jnen waard,waar nog eens tweehonderd flori jnen aan kleu rstof en bi jtmiddelbi j werden opgeteld. Dit was een aanzienl i jke som in een ti jdwaarin je voor twintig flori jnen een kleine boerderi j kon kopen.Dat er zo veel genvesteerd moest worden, verklaart de schu ldenvan de ververs, maar al leen door een dergel i jke investering konmen tot de top van deze gecompl iceerde branche behoren.

De beste ververs waren tevens ku nstenaar en geleerde, in eenti jd waarin ku nst en wetenschap nog geen gescheiden discipl ineswaren. Ze voerden net als moderne wetenschappers methodischeexperimenten u it en hechtten veel belang aan deherhaalbaarheid van resu l taten. Ze ontwikkelden accu rate testsom de kwal i tei t van de ingredinten te controleren en frau de bi jhet verven van stoffen op te sporen. Toch was hu n wetenschapnog weinig nau wkeu rig. Omdat ze geen thermometer ofstopwatch hadden, was 'zieden' of 'koken' een maatstafvoor detemperatu u r en 'de ti jd waarin je drie paternosters ku nt bidden'

een maatstaf voor de ti jdsdu u r. Om een stof perfect te vervenvertrou wden de ververs minder op exacte formu les dan optraining, ervaring en een scherp ku nstzinnig instinct.

Hoewel de beste ververs kleu ren van zo'n zeldzame schoonheidmaakten dat mensen er gou dgeld voor overhadden, stonden zelaag op de maatschappel i jke ladder. V anaf de Ou dheid werden zemet achterdocht bekeken. 'De vinger van de stoffenverver ru iktnaar rotte vis,' schamperde de au teu r van een ou de Egyptischepapyru s. 'Zi jn ogen zi jn rood van vermoeidheid.' In India werdenstoffenververs als onrein beschou wd.

Omdat ververs de u iterl i jke verschi jning van voorwerpenveranderden, beschou wden de Grieken hen als gewiekste figu rendie goed in de gaten moesten worden gehou den (het Grieksewoord dolon, 'verven', had als tweede betekenis 'bedriegen'). Deonbu igzame Spartanen vonden hen zu lke opl ichters dat ze nietbinnen de stad mochten verbl i jven.

Onder de Romeinen ging het beter met de stoffenververs. Zewaren goed georganiseerd en pol i tiek actief, en men geloofde datze werden beschermd door Minerva, de godin van de wi jsheid.Toch wilden maar weinig mensen naast hen wonen, omdat zewerkten met stinkende stoffen als u rine, dat als bleekmiddelwerd gebru ikt en een belangri jk ingredint van de kleu r blau wwas. Om in een stad de wi jk van de stoffenververs te vindenhoefde je du s je neu s maar achterna te lopen.

N a de val van Rome verloren de ververs in Eu ropa geleidel i jkhu n vakkennis en statu s, en in de Middeleeu wen stierf de ku nstbi jna helemaal u it. Het was aan een paar toegewijde beoefenaarsen opdrachtgevers te danken dat dit niet gebeu rde. Ookbelangri jk waren de monniken en nonnen die verhandel ingenover kleu rstoffen schreven. Zi j legden de geheimen van hetkleu rmaken vast omdat ze de verfrecepten voor hu n verlu chte

codices en missalen voor het nageslacht wi lden behou den.

De belangstel l ing voor het verven van textiel nam met dekru istochten weer toe. De kru isvaarders verbaasden zich over dekleu renri jkdom en zachtheid van de stoffen in hetMiddenOosten, en velen namen ze als sou venir, geschenk ofhandelsartikel mee naar hu is. In Spanje en op Sici l i werdenA rabische verfhandleidingen in het Lati jn vertaald en moedigdede koning het maken van stoffen van goede kwal i tei t aan.Ti jdens deze periode werd ook Lu cca belangri jk. In de el fde eeu wkwamen joodse textielwerkers via Sici l i en Zu id-Ital i naar dezestad. Zi j brachten de geheimen van het verven van zi jde mee, eenku nst die in hu n thu island in het oosten veel verder wasontwikkeld dan in Eu ropa.

A l kregen de Eu ropeanen in de el fde eeu w weer respect voor deku nst van de stoffenververs, de beroepsgroep werd nog steedsgeminacht. De Kerk, die toch al weinig sympathie had voormensen die van handel leefden, vond stoffenververs des teongu u rder omdat ze met zu lke smerige su bstanties werkten.V erfi jnde dames keken op hen neer vanwege hu n vu i levingernagels, en volgens de dertiende-eeu wse grammaticu sJohn Garland zou den vrou wen al leen voor het geld met eenverver wi l len trou wen. Ze waren algemeen gehaat omdat hu nwerkplaatsen zo stonken en ze hu n onwelriekende verfbaden inde rivier loosden. In het twaal fde-eeu wse Engeland werd hetberoep zo afschu wel i jk gevonden dat iemand van wie in eenvereniging van koopl ieden werd ontdekt dat h i j zich met stoffenverven bezighield, meteen als l id werd u itgesloten.

De mening over stoffenververs begon in de dertiende eeu w teveranderen. De Eu ropese textielmarkt groeide en er was vraagnaar vakbekwame textielwerkers. Er werd gewedijverd om debeste ververs omdat het werk gecompl iceerd was en de kleu r zoveel waarde aan de stof toevoegde. Edward m deed zi jn best om

V laamse stoffenververs naar Engeland te lokken en Ital iaansesteden als V ol terra en Siena steu nden bu itenlandsemeesterververs die binnen hu n mu ren een ververi j begonnen.Zoals bleek u it de ervaringen van de Lu cchezen in V eneti,probeerden steden ververs van elders aan te trekken om de eigentextielbranche su ccesvol te maken. Wanneer een centru m van destoffenverfindu strie door een ramp werd getroffen, profi teerdenandere steden van het ongelu k van de rivaal door de vertrekkendevakl ieden over te nemen.

De stoffenververs maakten van hu n gestegen statu s gebru ikdoor zich net als andere middeleeu wse handwerksl ieden ingi lden of handelsgenootschappen te verenigen. De gi lden steldenregels om de vakku ndigste leden te beschermen. Het voornaamstedoel was te voorkomen dat pri js en kwal i tei t te veel onder dru kkwamen te staan door de rival i tei t. Ze legden vast hoe lang, waaren waarmee er gewerkt mocht worden en hoeveel loon er werdbetaald. Deze regels verschi lden per stad. Om concu rrentie teweren werd er ook een leerl ingensysteem opgezet, zodat nietiedereen zomaar het beroep kon u itoefenen.

In sommige streken lu kte het de stoffenververs niet een eigengi lde op te richten en werden ze de mindere leden van eenmachtig gi lde van wolkoopl ieden of -wevers, die vaak met i jzerenvu ist regeerden. Een van de beru chtste van deze gi lden, de A rte diCal imala in Florence, l iet stof die niet volgens de standaard wasgeverfd verbranden en legde de verver een boete op. A ls destoffenverver de boete niet kon betalen (de opbrengsten warenmager), l iet de A rte di Cal imala hem een hand afhakken.

Het behoeft geen betoog dat stoffenververs du s het l iefst hu neigen gi lden oprichtten. In V eneti, Lu cca en veel anderemiddeleeu wse steden bestonden dergel i jke gi lden, die goed l iepenen bi jdroegen aan de statu sverhoging van de leden. In Londenmocht het gi lde zel fs zwanen hou den op de Theems, een voorrecht

dat ooit al leen aan koningen was voorbehou den.

In de loop van de ti jd gingen gi lden zich steeds meerspecial iseren, en produ ceerden ze slechts enkele stofsoorten ofenkele kleu ren (of zel fs maar n soort stof of kleu r). Blau w,zwart en groen waren een gebru ikel i jke combinatie voor gi lden,evenals rood, violet en geel . A ls een stoffenverver werd betrapt ophet gebru ik van kleu ren waarin h i j niet gespecial iseerd was,werd h i j beboet en u it het gi lde gegooid.

A fhankel i jk van de verfstof die ze gebru ikten, werdenstoffenververs ook onderverdeeld in zi j die 'gewone' en zi j die 'lu xe'stoffen verfden (plain en high dye rs). V eru it de meeste warengewone ververs, die in Du itsland S chwarzfrbe r werdengenoemd, in Frankri jk te inturie rs e n pe tit pe int en in Ital i arteminore . Ze gebru ikten relatief goedkope kleu rstoffen eneenvou dige recepten. Dit was inderdaad niet meer dan relatief,want in sommige steden waren aspirant-ververs driejaar in deleer en werkten ze daarna nog minstens vi jfjaar als gezel in dewerkplaats van een meester. Het aantal meesters was door degi lden aan een maximu m gebonden en om die statu s te bereikenmoest de gezel een aantal strenge proeven afleggen. Hij moestbi jvoorbeeld een 'meesterstu k' maken van 44 meter blau w geverfdl innen en enige ki lo's blau w en groen geverfde wol len draad.

V ervers van lu xe stoffen - S chnfarbe r in Du itsland,te inturie rs e n bon pe int in Frankri jk en arte maggiore inItal i - waren gespecial iseerd in fi jne stoffen en zeldzame,du re verfsoorten. Ze waren veel minder talri jk dan gewoneververs, mede doordat ze vaak twee keer zo lang in de leerwaren, en vestigden zich als onafhankel i jke meesters. Zewaren niet al ti jd verenigd in gi lden, maar kenden elkaar welpersoonl i jk. A ls ze samenwerkten, waren ze vaak in n kleu rgespecial iseerd. In V eneti, Genu a, Marsei l le en enkele

andere steden vormden ververs van scharlakenroodbijvoorbeeld een eigen gi lde.

Wat hu n special i tei t ook was, de stofTenverversgi ldenwaren een soort geheime genootschappen die de geheimenvan het vak bewaakten en voor bu itenstaanders verborgenhielden. Leden die de regel van geheimhou ding overtraden,werden bestraft, u i t het gi lde gezet en bi j een ernstig vergri jpu it de stad verbannen. Gi lden stelden standaards voor deleden, ontmoedigden gemakkel i jke oplossingen en verbodenhet om du re ingredinten door goedkopere te vervangen.Hierin waren de verversgi lden soms net zo meedogenloos alsde A rte di Cal ima-la: in 1255 bepaalden de statu ten van hetverversgi lde van Lu c-ca bi jvoorbeeld dat leden die goedkoperode verfstoffen gebru ikten en zo de repu tatie voorkwal i tei tszi jde van de stad op het spel zetten, een boete werdopgelegd van honderd l ire of de rechterhand werd afgehakt.

Het is geen toeval dat ze ju ist in verband met rode kleu rstof zostreng waren. Hoewel Lu cca niet de enige Eu ropese stad was waarstoffen rood werden geverfd, was de stad beroemd om haarscharlaken zi jde. De techniek voor de produ ctie van deze stof waseen van de waardevolste geheimen van de Lu cchezen, zoals deslu we V enetianen heel wel beseften toen ze de vlu chtel ingen u itLu cca hu n voorwaarden stelden.

Ook anderen wilden die geheimen ontraadselen, want roodwas de begeerl i jkste kleu r van Eu ropa en wie het geheim ervandoorgrondde, kon een fortu in verdienen. De Lu cchesestoffenververs werden ook in Milaan, Florence, Bologna, Pisa ensteden ten noorden van de A lpen verwelkomd en ook daar leerdenze het geheim van het scharlakenrood. Maar de zoektocht naar hetvolmaakte rood ging verder. Iedere stad hoopte het al -lerbegeerl i jkste rood te maken en probeerde zowel de Lu cchesemethode als de eigen vakgeheimen te verbeteren. Daardoor

ontstond een fel le rival i tei t, van ververs tegen ververs, stedentegen steden en landen tegen landen, en een stri jd die u iteindel i jkover de hele wereld werd u itgevochten.

TWEE

De kleur van de zon

Op 3 febru ari 1587 kwamen in de grote zaal vanFotheringhay Castle driehonderd mensen bi jeen om eenkoningin onthoofd te zien worden. Maria Stu art was

betrapt bi j het beramen van een opstand tegen haar nichtEl izabeth 1 en na veel getalm ten slotte wegens verraad terdood veroordeeld. De gasten die het gelu k hadden om voorde bloederige gebeu rtenis te worden u itgenodigd, namenplaats rond een inderhaast opgebou wd, met zwart flu weelbekleed podiu m. Het pu bl iek viel sti l toen de gevangenewerd binnengeleid.

Maria was een lange, indru kwekkende vrou w, diebekendstond om haar schoonheid en haar gevoel voordrama. Die morgen was ze gekleed als een elegante non, ineen lang zwartsati jnen gewaad, afgezet met zwart flu weel .Om haar middel had ze twee rozenkransen gebonden,symbolen van het kathol ieke geloof dat ze weer hoopte in tevoeren in het protestantse Groot-Brittanni. Haarkastanjebru ine haar was bedekt met een lange witteslu ier. Maar toen ze op het podiu m haar mantel en slu ierhad afgelegd, had ze niets kloosterachtigs meer, wantonder het zwart en wit droeg ze een donkerrode flu welenu itstaande onderrok en een donkerrood sati jnen l i jfje. Indeze dracht naderde ze de gemaskerde beu len.

De verzamelde menigte dacht bi j deze kleu rri jkekleding aan veel meer dan aan het bloederige einde dat zete zien zou den kri jgen. In het Engeland van de Tu dors - enin de rest van Eu ropa - was rood de kleu r van hetmartelaarschap, van moed en van koninkl i jk bloed. Hetwas du s een u itdagende dracht voor iemand die wegensverraad was veroordeeld. Door dit tartende gebaar kreeg zedes te meer waardigheid op het moment dat ze haar hoofdop het blok legde.

Rood was ri jk aan betekenis en had veel prestige in hetEu ropa van de Renaissance. Hoewel elke kleu r een eigensymbol ische waarde had (volgens een popu lair werkje stond

groen voor l iefde en bl i jdschap, en wees tu rkoois op jaloezie), kongeen ervan in belang en verscheidenheid wedi jveren met rood.De vele betekenissen waren ontleend aan zeer verschi l lendebronnen, die soms meer dan du izend jaar ou d waren.

Sommige betekenissen kwamen zel fs u it de ou de Hebreeu wsecu l tu u r. In de joodse traditie was rood een kleu r van enormebetekenis en complexitei t. Het symbol iseerde niet al leen de mens(Adam betekent 'rood' in het Hebreeu ws), maar ook de godheid inde vorm van een brandend braambos. Felrood was de kleu r vanhet bloedoffer en stond symbool voor de zonde die met het offermoest worden goedgemaakt. 'A l waren u w zonden alsscharlaken, zi j zu l len wit worden als sneeu w,' lu idt vers 1:18vanjesaja. Rood had nog andere connotaties, die te makenhadden met ri jkdom, oorlog en seksu ele l iefde. In Hebreeu wseteksten dragen ri jke mannen en dappere soldaten vaak rodekleding. In het Hoogl ied worden de l ippen van de bru idvergeleken met 'scharlaken draad'. N et als in veel anderecu l tu ren werd rood in de joodse cu l tu u r ook geassocieerd met deu l tieme manier om van schaamte bl i jk te geven, het blozen. Dezeingewikkelde en soms tegenstri jdige wirwar van betekenissenbehoorde tot de ri jke erfenis die de mens u it de Renaissance hadmeegekregen en waarvan het merendeel via de bi jbel wasovergeleverd.

A ssociaties met de kleu r rood werden ti jdens de Renaissanceook sterk benvloed door de klassieke cu l tu u r. N et als voor dejoden was rood voor de ou de Grieken en Romeinen een goddel i jkekleu r, die prominent aanwezig was bi j hu wel i jken,begrafenissen en andere ri tu elen. De binnenkant van hei l igetempels en de standbeelden van Romeinse goden waren somsrood geschi lderd. In de klassieke ou dheid werd rood ookgeassocieerd met het grootste hemel l ichaam, de zon, die doorku nstenaars werd afgebeeld als een gloeiende rode schi jf metwitte, roodachtig gele en gou den stralen.

Bij de Grieken en Romeinen werd rood - eveneens zoals bi j dejoden - met oorlog in verband gebracht. De Griekse h istoricu sXenophon schreef dat de oorlogszu chtige Spartanen rode mantelshet geschiktst vonden voor de oorlog, misschien omdatbloedvlekken er minder zichtbaar op waren, zodat ze onsterfel i jkleken. Later was de macht van de Romeinen voor een groot deel opde in scharlakenrood gehu lde legioenen gebaseerd. In het geheleRomeinse Ri jk stond de rode tu niek voor de man die desoldateneed had gezworen en niet meer onder de normale wettenviel . A ls de bevelhebber hem daar opdracht toe gaf, mocht h i jmensen doden zonder strafte hoeven vrezen.

Binnen de bu rgermaatschappij profi teerde rood van deassociatie met pu rper, de kostbaarste verfstof in de Ou de Wereld.Dit keizerl i jke paars, dat werd gemaakt van de pu rperslak,bestond in fei te u it een hele reeks kleu ren, waaronder diepscharlaken, karmijnrood en violette tinten. V oor mensen u it deklassieke ou dheid waren de intensitei t en de glans van de kleu rnet zo belangri jk, zo niet belangri jker, als de kleu r zel f. Omgenoeg pu rper te kri jgen voor n enkel kledingstu k moestenstoffenververs du izenden slakken pletten en dit maakte het toteen beru cht du re kleu rstof. In de vierde eeu w, onder keizer Diocle-tianu s, kostte een pond van het beste pu rper 50 000 denari i enwas het du s letterl i jk zi jn gewicht in gou d waard. Minder du resoorten kostten 16 000 denari i per pond, nog steeds een enormbedrag in een ti jd dat steenhou wers 50 denari i per dagverdienden.

V ooral vanwege de kosten werd antiek pu rper in de klassiekewereld een belangri jk symbool van macht en prestige. 'De officilefasce s van Rome, de takkenbu ndel samengebonden rond een bi jl ,baant er paden voor,' schreef de geleerde Pl iniu s in de eerste eeu wna Christu s in zi jn Naturalis historia. 'Het [pu rper] wordtgebru ikt om zich van de gu nst van de goden te verzekeren envoegt lu ister toe aan elk kledingstu k.' Op feestdagen mochten

al leen senatoren en andere grote leiders het keizerl i jk paarsdragen. Onder Cal igu la, N ero en de keizers u it de vierde eeu w washet voorbehou den aan leden van de keizerl i jke famil ie. Ondanksdeze beperkingen gebru ikten vele tot de el i te behorendeRomeinen het antieke pu rper (of daarop l i jkende kleu ren)waarschi jnl i jk voor minder ceremonile doeleinden. V olgensPl iniu s werd een du bbel geverfde variant bi jvoorbeeld gebru ikt'als bekleding voor eetbanken'.

De mode in antiek pu rper veranderde metterti jd. A an hetbegin van de eerste eeu w gaven de Romeinen de voorkeu r aanpu rper dat naar rood neigde, terwijl de meest begeerl i jke tintvi jftig jaar later een mengsel was van scharlaken en pu rper-zwarte kleu rstoffen, die volgens Pl iniu s 'de kleu r van geronnenbloed [opleverden], op het eerste gezicht zwartachtig, maar tegenhet l icht gehou den, gl immend'. Maar terwijl de donkere soortenpu rper meer statu s kregen, bleven scharlaken en karmijnprestigieu ze kleu ren in het ou de Rome. Hoewel ze vaak metandere kleu rstoffen dan pu rperslakken werd gemaakt, kregen zedoor de associatie met de keizerl i jke kleu r meer glans en waarde.De Romeinen waren vooral onder de indru k van de scharlakenstoffen u it Perzi en oostel i jker gebieden, die kennel i jk het werkvan hu n eigen stoffenververs wisten te overtreffen.

N a de val van Rome bleef rood in het voormal ige keizerri jkeen kleu r van grote betekenis. In veel Eu ropese legenden envolksverhalen werd de kleu r met bovennatu u rl i jke krachtengeassocieerd, en rood zou veel later een symbol ische waardekri jgen in sprookjes (zoals bi j Roodkapje of de vergi ftigde rodeappel van Sneeu wwitje). In veel cu l tu ren dacht men dat rood-harigen een speciale band hadden met het bovennatu u rl i jke endat rood draad heksen afschrikte. Ri jke kinderen kregen eenhalssnoer van rood koraal als bescherming tegen ziekten, en rodestof zou keelpi jn en pokken tegengaan. Dergel i jk bi jgeloof beru sttewaarschi jnl i jk meer op lokale tradities en het geloof van dru den

dan op het Romeinse idee van rood als mystieke, machtige kleu r.Dat schri jvers van IJsland tot Ital i rood met woestheid en moedassocieerden, had niet noodzakel i jkerwijs iets te maken met deherinnering aan de Romeinse legioenen, maar waarschi jnl i jkeerder met het fei t dat rood u niverseel met bloed en debloederigheid van oorlog in verband werd gebracht.

A ndere Eu ropese ideen over rood werden wel rechtstreeks u itde klassieke wereld gerfd, en dat gold nergens meer dan in diemeest Romeinse van al le instel l ingen, de rooms-kathol ieke Kerk.V anaf het eind van de twaal fde eeu w was rood een symbool voor dekerkel i jke macht en nam de kerk een rood kru is op een wit schi ldtot embleem. Rood werd officieel u i tgeroepen tot het symbool vanhet Pinkstervu u r en het bloed van Christu s. N iet-officieel werdde kleu r verbonden met belangri jke christel i jke concepten alsmartelaarschap, kru isiging en christel i jke naastenl iefde.Middeleeu wse ku nstenaars beeldden Maria afin een rode ofblau we mantel en op de schi lden van kru isvaarders stond vaakeen rood kru is.

Maar rood had ook negatieve connotaties, zoals de kerkvaderszich ongetwijfeld bewu st waren. A ls kleu r van het hel levu u r konrood zowel het du ivelse als het goddel i jke symbol iseren - ideendie minstens teru ggingen op de ou de Hebreers en waarschi jnl i jknog verder. Zoals iedereen wist die het Ou de Testament las, was dezonde scharlakenrood. Daarom moesten prosti tu ees in sommigesteden een sjaal , cape of plaatje met een rode kleu r dragen endienden joden en andere u itgestotenen soms een klein roodmerkteken op hu n kleding aan te brengen. Ook in het N ieu weTestament werd rood met zonde in verband gebracht. In het Boekder Openbaringen wordt de antichrist voorgesteld als een 'groterossige draak' die zich vermeit in het gezelschap van de 'vrou w inpu rper en scharlaken', de hoer van Babyion, die 'dronken is vanhet bloed der hei l igen en het bloed der martelaren'.

Ondanks deze teksten decreteerde de pau s in 1295 datkardinalen voortaan rode gewaden dienden te dragen. Het ging infei te om een roodachtige tint van het antieke pu rper, dat de Kerktegen hoge kosten u it Gonstantinopel l iet komen, de enige plekwaar de ou de Romeinse kleu r nog te kri jgen was. Maar ookdaaraan kwam een einde toen Constantinopel in 1453 door deTu rken werd veroverd. Het geheim van het antieke pu rper ging inde chaos verloren. Kort daarop l iet de Kerk de gewaden in eenEu ropese rode kleu r verven, die was gemaakt van alu in, in deRenaissance een belangri jk bi jtmiddel voor kleu ren. V anaf datmoment hu lden kardinalen zich in scharlaken, zodat mil i tanteprotestanten de kathol ieke Kerk er later van beschu ldigden dehoer van Babyion te zi jn , en de pau s de antichrist u i t deOpenbaringen.2

V oor de meeste Eu ropeanen was het nieu we 'kardinaalsrood'eenvou digweg een zichtbare u iting van de ti jdel i jke en geestel i jkemacht van de pau s. V oor hen vertegenwoordigde rood al lang dekleu r van koningen, deels doordat antiek pu rper in middeleeu wsEu ropa zo schaars was dat koningen het vaak moei l i jk kondenbemachtigen. In de eeu wen tu ssen de val van Rome en de val vanConstantinopel beschikten al leen de Byzanti jnse keizers en dehoogste kerkel i jke rangen over een bevredigend aanbod van dekleu rstof. Sommige Eu ropese vorsten namen hu n toevlu cht totgoedkopere, met plantenextracten gekleu rde stoffen, hoewel dieniet zo gemakkel i jk te onderscheiden waren van de rossigekleding die handwerksl ieden en boeren droegen. Rode stof, dieveel te du u r was voor het gewone volk, was veel opval lender enextra aantrekkel i jk omdat h i j werd geassocieerd met koninkl i jkedeu gden als moed en su cces in de oorlog. Bi j middeleeu wseschri jvers staat rood ook symbool voor vu u r, 'het nobelste van devier elementen'. In heel Eu ropa was rood vanaf de Middeleeu weneen teken van koninkl i jke statu s, een kleu r die niet al leen voorstoffen maar ook voor famil iewapens de voorkeu r genoot.

V orsten hadden een voorl iefde voor scharlaken- enkarmijnrood, maar hoe deze kleu ren er in de Middeleeu wen enRenaissance precies u itzagen, is verre van zeker. Kleu rbelevingis beru cht su bjectief. Zel fs op individu eel niveau zi jn erbiologische en cognitieve verschi l len in de waarneming,verwerking en benaming van kleu ren. Iedereen ziet rood eenbeetje anders. In de loop van de ti jd verandert ook de kleu r die bi jeen naam als 'rood', 'groen', 'bru in ' enzovoort hoort. De kleu r wordtdonkerder of l ichter, fletser of ju ist helderder. Zo kan de betekenisvan 'scharlakenrood' van plaats tot plaats, van eeu w tot eeu w, enzel fs van mens tot mens verschi l len.

Toch is het mogel i jk om in zi jn algemeenheid aan te geven wat'scharlaken' en 'karmijn ' ti jdens de Middeleeu wen enRenaissance ongeveer vertegenwoordigden. Deze woordenverwezen niet per se naar een kleu r, zoals tegenwoordig. V oorstoffenhandelaren en -bewerkers du idden ze vaak op het gebru ikvan bepaalde soorten rode pigmenten en stoffen. Bi j 'scharlaken'ging het bi jvoorbeeld al ti jd om wol van de beste kwal i tei t die meteen rode, van insecten gemaakte kleu rstof was geverfd. Dezeleverde in een ander kleu rbad soms paarsige, gri jze, zwarte enzel fs groene wol len stoffen op, die niettemin in het vak'scharlaken' werden genoemd. Maar bu iten de textielhandelwerden de woorden 'scharlaken' en 'karmijn ' gebru ikt voor deri jke, vol le, l ichtende rode kleu ren die bi j de Eu ropeanen al sindsde ti jd van de Romeinen gel iefd waren. De precieze kleu r die bi jmet de kleu rbenaming werd geassocieerd varieerde met de ti jd,maar 'karmijn ' betekende vaak 'rood dat naar paars neigt', terwijler bi j 'scharlaken' aan een wat helderder kleu r werd gedacht.

Hoewel minder zeldzaam dan het antieke pu rper warenscharlaken en karmijn als kleu rstof niettemin kostbaar enkonden vroeg-Eu ropese vorsten er niet al te kwistig mee omgaan.Een kleine hoeveelheid van deze kleu ren was echter voldoende omvan echt koningschap te getu igen. V an Karei de Grote werd

bijvoorbeeld gezegd dat h i j scharlakenrode leren schoenen droegtoen h i j in Rome tot keizer werd gekroond. Latere vorsten, diemeer goede rode kleu rstof konden kri jgen, gaven bl i jk van hu nkoninkl i jke waardigheid door zich van top tot teen in de begeerdekleu ren te hu l len. Onder de vele vorsten die deze mode volgden,waren Richard n van Engeland, die bi j zi jn kroning karmijnrodeschoenen, broek en toga droeg, en koning Ferdinand van Spanje,die zich l iet schi lderen in precies dezel fde scharlaken gewadenals die van de Maagd Maria die boven hem zweefde.

Ter meerdere eer en glorie van de vorst mochten degenen diein zi jn naam rechtspraken eveneens scharlaken en karmijndragen. In Schodand, Engeland en het Hei l ige Roomse Ri jkdroegen rechters een schitterend scharlaken toga. De leden vanhet Engelse Hogerhu is waren eveneens in scharlakenroodgekleed. In Frankri jk waren koninkl i jke magistraten gerechtigdeen scharlaken toga te dragen, terwijl de kansel ier van de koningin karmijnrood gekleed ging. In V eneti en Florence hoordenscharlaken en karmijnen mantels tot de officile kleding vanhoge bestu u rsfu nctionarissen.

Ook hovel ingen droegen soms scharlaken en karmijn,ondanks de enorm hoge pri js van kleding in die kleu ren. In devi jf-tiende-eeu wse beschri jvingen van de garderobe van Hendrikvi van Engeland kostte de goedkoopste scharlaken stof per meternegen shi l l ing: meer dan het maandloon van eenmeestermetselaar. De du u rste rode stoffen kostten twee keerzoveel . In V laanderen en elders in Eu ropa lagen de pri jzenongeveer even hoog.

V oor degenen die zich dergel i jke ongehoorde sommen kondenveroorloven, werd fi jne rode stof door de pri js ju ist des teaantrekkel i jker. In het fabelachtig ri jke V eneti paradeerdenjonge aristocraten in scharlakenrode wol len mantels, terwijldegenen die de beste karmijnrode zi jde droegen, zich naar men zei

a modo principe kleedden - 'op de wi jze van een prins'. Elders inItal i droegen de mannen van el i teclans als de Medici , de d'Estesen de Farneses als vanzel fsprekend lu xe scharlaken enkarmijnen stoffen, zo l i jkt het ten minste op de schi lderi jen vanrenaissanceschi lders als Domenico Ghirlandaio en Giovanni daOriolo. Lu xe rode stoffen werden ook door hooggeplaatste vrou wengedragen, zoals Lu crezia Panciatich i , die begin zestiende eeu wtrou wde met een telg van een vermogende famil ie vanFlorenti jnse hoogwaardigheidsbekleders. Op een portret vanA gnolo Bronzino poseert ze sereen in een schitterende rode ju rk,met mou wen die een feest zi jn van karmijn en gesmoktescharlaken zi jde (afb. 3).

Sommige aristocratische famil ies hu lden hu n voorou derszel fs na hu n dood nog in majestei tel i jk rood door portretten indu re rode stoffen van hen te bestel len. Het spectacu lairste vandeze postu me portretten werd in de zestiende eeu w geschi lderddoor Jacopo Pontormo. Het is van een sombere Cosimo de Medici ,gekleed in helder scharlaken (afb. 2). (Het val t moei l i jk te zeggenwat Cosimo zel f van dit portret zou hebben gevonden. Hij was eennu chtere bankier die halverwege de vi jftiende eeu w een bekwaamheerser van Florence werd en ooit sceptisch opmerkte: 'Een heermaak je al met twee meter stof.')

A ristocraten waren ook om andere redenen dol op de kleu rrood. Sommige hooggeboren famil ies bedekten de wanden vanhu n hu is met tapi jt waarin rode zi jde was meegeweven.Dergel i jke tapi jten waren veel du u rder dan schi lderi jen, en in dieti jd ook stu kken begeerl i jker. Op deze wandkleden zag je in roodgehu lde edele dames en heren wandelen, dansen en jagen tegeneen veelkeu rige achtergrond. Op andere wandtapi jten, zoals hetvi jftiende-eeu wse tapi jt La dame a la licorne (De jonkvrou w metde eenhoorn), dat voor de Franse edelman Jean le V iste werdgemaakt, was de achtergrond van mille jle urs op zich een kleu riggeheel van scharlaken en karmijn. Er h ingen overigens niet

al leen rode tapi jten aan de wand. Bi j de el i te lagen er ook opvloeren en tafels weelderige rode kleden, vaak gemporteerd u ithet Oosten. Rood was ook in al lerlei andere vormen popu lair. Inkerken en kapel len gloeide het gebrandschi lderde glas, en mendroeg ringen met robi jnen en andere rode edelstenen, die werdengeacht de drager tegen het kwaad te beschermen en ziekten vanhet bloed te genezen. Boeken waren vaak gebonden in rode stof ofrood leer. Federigo, de hertog van Urbino, bestelde in de vi jftiendeeeu w een ri jke bibl iotheek van Lati jnse boeken, waarop van hemwerd gezegd dat h i j 'al le schri jvers een waardige glans verleendedoor hu n werk in scharlaken en zi lver in te binden'.

Zoals de patricirsklasse van rood h ield, zo genoot ook devermogende middenklasse ervan, zi j het in beperkter mate.Koopl ieden, rechtsgeleerden en welgestelde ku nstenaarsdroegen soms scharlaken- en karmijnrode kleding, waarmeeze af en toe zel fs de weeldewetten overtraden. In de Ghau cersCante r-bury Tale s verklaart de u itbu ndige Wife of Bath datmotten en mijten geen kans hebben om haar 'fleu rigstescharlaken ju rk' op te eten, aangezien ze hem al ti jd aanheeft.Mannen die in de Renaissance maatschappel i jk su cceshadden, droegen graag een scharlakenrode hoed of mu ts.Sommigen hadden zel fs een scharlakenrode tu lband op, zoalste zien is op een portret van Jan van Eyck u it de vi jftiendeeeu w (afb. 4). De flamboyante tu lband staat wel iswaar watvreemd boven de nu chtere trekken van V an Eycks zu inigki jkende model (het gaat wel l icht om een zel fportret), maarvoor renaissancekoopl ieden en -ku nstenaars was eenscharlaken tu lband een goed middel om zichzel f aan tepri jzen, een exotische manier om te laten zien dat ze su cceshadden op de internationale markt en geld hadden voor deaantrekkel i jkste rode kleu rstoffen.

Diepe, ri jke rode kleu ren waren ook popu lair onder boeren,maar vanwege de hoge kosten en de strenge weeldewetten

kregen zi j zelden de kans om rood te dragen. Ze konden zichhoogu it oranjerode of rossige kleding veroorloven, die, als dekleu r wat helder u itviel , trou wens ook tegen de weeldewet ofhet plaatsel i jke gebru ik kon indru isen. In sommige strekenhad de bevolking du idel i jk een hekel aan de weeldewetten; inDu itsland eisten boeren bi jvoorbeeld in 1525 ti jdens eenopstand onder andere het recht om rood dragen.

Teru gki jkend vanu it een ti jd waarin roodalomtegenwoordig is, val t het grote verlangen naar deze kleu rmisschien moei l i jk te begri jpen. Maar ti jdens de Renaissancewas deze begeerte maar al te reel - en nam toe naarmate dewelvaart steeg. Het fei t dat helderrode stoffen zeldzaambleven, maakte ze des te begeerl i jker.

Rode stoffen waren vooral zeldzaam omdat rode kleu rstoffenschaars waren. Slechts een handvol su bstanties leverde eenrode kleu rstof op, en sommige, zoals henna, waren nietgeschikt om kleding mee te verven. A ndere waren moei l i jk tevervoeren en waren du u r of gecompl iceerd in het gebru ik.

Zel fs de popu lairste rode verfstof in Eu ropa, meekrap, hadernstige tekortkomingen. Meekrap is een van de ou dstebekende verfstoffen. Het werd al in het ou de Egypte en Chinagebru ikt en was waarschi jnl i jk het rood waarmee Griekse enRomeinse kri jgsl ieden zich insmeerden. De sterke enverhou dingsgewijs goedkope verfstof wordt gewonnen u it dewortels van de mee-krapplant, die behoort tot de overvloedigewalstrofamil ie (of Rubiace ae ). Meekrap kan door iedereenworden verbou wd, maar goed rood van meekrap maken is eenprecies karweitje, waar enig gelu k bi j komt ki jken, omdat demeekrapwortel sterk in kwal i tei t verschi l t en de kleu rstof

gevoel ig is voor alkal i tei t en temperatu u r. De meeste soortenmeekraprood neigen naar oranje, en stoffenververs kwamenvaak u it op koraalrood, roodbru in en steenrood, die vaakgoedkoper en makkel i jker met andere plantaardigekleu rstoffen konden worden gemaakt.

De enige stoffenververs die wisten hoe ze een consistenteri jk rode kleu r u it meekrapwortel konden maken, woonden inhet Ottomaanse Ri jk, in India en andere A ziatische landen.Deze kleu rstof, die door Eu ropeanen 'Tu rks rood' werdgenoemd, was het best te gebru iken bi j katoenvezel , maarkatoen was zeldzaam in het Eu ropa van de Renaissance. Hetingewikkelde proces vergde ru im drie maanden en meer dantwaal f stappen, waarbi j onder andere ranzige ol i jfol ie,koemest en bloed aan het verfbad werden toegevoegd. Ondanksdeze onappeti jtel i jke ingredinten wi lden Eu ropese ververszich de techniek maar al te graag eigen maken. Door decomplexitei t van het procd en de begri jpel i jke neiging vande stoffenververs u it het Oosten om hu n methoden geheim tehou den, slaagden ze daar pas in de achttiende eeu w in.Ondertu ssen waren de lagere en middelste standen heeltevreden met het oranjerood van de meekrapwortel . Maar dehoogste stand nam al leen genoegen met het presti-gieu zerescharlaken of karmijn.

Om aan het verlangen naar deze zeldzamer kleu ren tegemoette komen maakten ververs gebru ik van kostbare stoffen alsbrazielhou t, de algemene term voor een aantal tropischehardhou tsoorten die voorkwamen in het Oosten. V an brazielhou tkwamen diep karmijnrode en paarse kleu rstoffen, die gewoonl i jkal snel verbleekten tot een modderig paarsbru in. Om die redenwerd het 'bedriegl i jke brazielhou t' vaak vervloekt als een 'valsekleu r'. De kleu rstof had bovendien de neiging om de textiel sti jf temaken. Maar vanwege de schaarste aan goede verfstoffen bleefbrazielhou t waardevol . Toen er in Zu id-A me-rika nieu we soorten

waren ontdekt, werd de hele streek triomfantel i jk 'Brazi l i'genoemd.

Een andere belangri jke verfstof was orsei l le, die gemaaktwerd van een korstmos dat op rotsen aan de ku st groeide. Dekleu rstof was bekend in de klassieke ou dheid en werd eeu wenlangin het Midden-Oosten gebru ikt. In 1300 ontdekte een Florenti jnsekoopman de formu le en deed daarna fantastische zaken met deexport van rode stoffen. Maar orsei l le had net als brazielhou t deneiging om te vervagen, wat veel kopers een ernstig nadeelvonden.

Een rode verfstof die Eu ropese stoffenververs voor nog grotereproblemen stelde, was stoklak, waarvan schel lak werd gemaakt.Stoklak komt in de natu u r voor in India en Zu idoost-A zi enwordt gemaakt van de schi ldlu is Laccife r lacca, die op bomen eenplakkerige hars u itscheidt. De hars werd verzameld met deschi ldlu is er nog in. Hij maakte vu u rrode vlekken op hou t, maarop textiel waren de resu l taten minder. Eu ropese stoffenververshadden moeite met deze du re, gomachtige su bstantie en maaktener vooral gebru ik van om leer te verven.

V ervers die brazielhou t, orsei l le en lak niet goed genoegvonden, gebru ikten rode verfstoffen die heldere, du u rzamekleu ren opleverden: kermes van de kermeseik, en Pools enA rmeens rood. Deze kleu rstoffen kwamen al ledrie van aanstoklak verwante insecten, en deden het veel beter op dierl i jkevezels als wol en zi jde dan op plantaardige vezels als katoen enl innen.

Kermes van de kermeseik levert sinds mensenheu genis eenbelangri jk pigment voor verfstoffen. Ten ti jde van het RomeinseRijk was Spanje een vooraanstaande leverancier; het landbetaalde de hel ft van het tribu u t dat het aan Rome verschu ldigdwas in de vorm van deze verfstof. Kermesschi ldlu izen kwamen

voor in warme, droge streken langs de Middel landse-Zeeku st enin het Midden-Oosten. Ze zaten op de bladeren en takken van dekermeseik en werden in de lente verzameld. Er warenverschi l lende soorten, maar de schi ldlu is die de beste kleu ropleverde en daarom het meest werd gevraagd, was de Ke rme sve rmilio. De insecten werden met stoom en azi jn gedood envervolgens gedroogd, geplet, voor de verkoop verpakt en aanstoffenververs rond de Middel landse Zee en verder verkocht.

Pools rood, in het Engels S t.John's blood, was afkomstig vanhet insect Margarode s polonicus. Er werden soms tienden enpacht mee betaald in de regio waar het werd gekweekt, in Oost-Eu ropa, Ru sland en Klein-A zi. In Oost-Eu ropa werden deinsecten gewoonl i jk in ju ni en ju l i verzameld, vanaf de feestdagvan de hei l ige Johannes - vandaar de naam S t.Johns blood. Integenstel l ing tot de kermeslu is, die in de openlu cht gedi jt, leeft dePoolse schi ldlu is op de ondergrondse wortels van descleranthu splant, zodat verzamelen een moeizaam karwei was.A angezien er per plant slechts ongeveer veertig minu scu leinsecten op de wortels zi tten, moesten er du izenden plantenworden u itgetrokken en schoongemaakt om voldoende verfstof teverkri jgen. De grasachtige bosjes werden vervolgens weergeplant, maar vaak verdorden ze toch , zodat er nieu we plantengekweekt moesten worden en de kostbare verfstof nog du u rderwerd. Maar de lu izen leverden een prachtige kleu r op, die doorstoffenververs vaak meer werd gewaardeerd dan die van dekermeslu is.

Ook A rmeens rood was popu lair. Het werd gemaakt van hetinsect Porphyrophora hame li, een parasiet die gedi jt op de wortelsen stelen van bepaalde grassoorten in A rmeni, A zerbeidzjan,Georgi, Tu rki je en Iran. A rmeens rood was moei l i jk te oogsten,evenals de Poolse variant. De insecten kwamen iedere herfstpl ichtsgetou w u it hu n ondergrondse schu i lplaats te voorschi jn,

maar slechts kort. Bi j het verzamelen had men al snel deverkeerde insecten te pakken. Maar als de A rmeense schi ldlu izeneenmaal waren verzameld, gedood en verwerkt, was het roodbi jzonder waardevol . Het was zeer gel iefd bi j de A ssyrirs enPerzen (de eerste vermelding van A rmeens rood dateert u it deachtste eeu w voor Christu s), maar was vanwege het hogevetgehal te lastig te gebru iken als textielverf. In hetmiddeleeu wse Eu ropa werd het door velen als de beste verfstofbeschou wd.

Moderne scheiku ndigen hebben aangetoond dat de kleu r vandeze drie van insecten afkomstige pigmenten van nau w verwantemolecu len afkomstig is. Zel fs tegenwoordig hebben expertsmoeite om de kleu rstoffen met het blote oog van elkaar teonderscheiden. Ten ti jde van de Renaissance leken ze zo op elkaardat vaak dezel fde naam werd gebru ikt. Sommigen in deEngelssprekende wereld noemden ze al le drie grain, watteru gging op het Romeinse granum, dat 'korrel ' of 'zaad' betekent,maar ook de benaming was voor kermes. De gedroogde insectenwerden aanvankel i jk voor zaadjes van gedroogde bessenversleten, een opvatting die lang bleef bestaan in het Eu ropa vande Renaissance.3 De rode verfstoffen werden ook wel 'vermil joen'genoemd, naar het Lati jnse woord ve rmiculum, dat 'kleine worm'betekent - eveneens een verwijzing naar een ou d idee over deherkomst van de verfstof.

In de veertiende eeu w raakte het woord 'kermes' in zwang alsterm voor de kleu rstoffen. Het was afkomstig van het A rabischewoord voor het insectenrood, kirmiz (h ieru it ontstond ook hetwoord 'karmijn '). N et als vermil joen betekende kirmiz 'worm',hoewel waarschi jnl i jk slechts weinig mensen zich daarvanbewu st waren. Het woord 'kermes' verwees aanvankel i jk al leennaar het gemporteerde Poolse en A rmeense rood, maar werd in dezestiende eeu w een algemene aandu iding voor al le drie de

insectenkleu rstoffen.

De soorten kermesrood werden soms samen met andereverfstoffen gebru ikt om zwart, violet en andere kleu ren te maken,maar als kleu rstof om textiel diep scharlaken- of karmijnrood teverven waren ze het waardevolst. Ze werden als de edelsteverfstoffen beschou wd en waren daarom du u r, zoals bl i jkt u it depri jsl i jsten van twee Florenti jnse textielververi jen u it deRenaissance. Bi j de ene ververi j kostte kermesverf bi jna twee keerzoveel als groene kleu rstof en meer dan drie keer zoveel als geel ofl ichtblau w. Bi j de andere was het pri jsverschi l zel fs nog groter:daar lagen de kosten om een stof fel scarlatto-rood te verven tienkeer hoger dan die voor hemelsblau w.

Kermesrood was al ti jd kostbaar, maar in sommige handenwerd het nog meer waard. V ooral de V enetiaanse stoffenverversstonden bekend om hu n prachtige rode verstoffen. A lsbelangri jke zeemacht beheerste V eneti de handel tu ssen Eu ropaen het Oosten. De stad handelde niet al leen in zi jde, speceri jen,slaven en edelmetaal , maar ook in kermes en anderekwal i tei tspigmenten voor de stoffenververi j. Door ditmeesterschap en de ri jkdom die dit opleverde, werden deV enetiaanse stoffenververs, onder wie de vlu chtel ingen u itandere steden, zoals de Lu cchezen en hu n nakomel ingen,genspireerd tot het ontwerp van al lerlei opval lende kleu ren rood.Iedereen was jaloers op hu n diepste, schitterendste rood, dat inEu ropa bekendstond als 'V enetiaans scharlaken'. Overalprobeerden stoffenververs dit na te maken, zonder dat dit ooitlu kte - misschien omdat niemand eraan dacht arsenicu m toe tevoegen, dat de V enetianen gebru ikten om de helderheid van hu nkleu rstoffen te vergroten.

Dat de stoffenververs van V eneti ri jk en machtig werden,was deels te danken aan geheimhou ding van het procd van hetV enetiaans scharlaken. Behalve de gebru ikel i jke gi ldenre-gels

die straf oplegden aan leden die geheimen pri jsgaven,verspreidden ze enge verhalen om mensen te ontmoedigen in hu nververi jen rond te hangen. Uiteindel i jk gingen deze verhalen eeneigen leven leiden. Er zou een witte geest rondwaren in deververswijk. En een spook met een zwarte cape en breedgerandehoed jaagde met een bovennatu u rl i jke lantaarn in de hand opmensen die zo dwaas waren om na zonsondergang in de bu u rt vande ververi jen te komen.

Dergel i jke verhalen h ielpen lange ti jd het geheim van hetV enetiaans scharlaken te beschermen, maar vanaf het begin vande zestiende eeu w verloor V eneti terrein als centru m van detextielververi j. Door de Tu rkse verovering van Constantino-pel in1453 gingen veel contacten met handelaren u it het Midden-Oosten verloren. De voortdu rende groei van het Ottomaanse Ri jkbaarde de V enetiaanse handelaren bovendien veel zorgen. N ogerger voor de V enetianen was dat de Portu gezen een nieu we rou tenaar Indi hadden ontdekt, om A frika heen. Met deze ontdekking,en wat later de ontdekking van A merika door de Spanjaarden,verschoof het zwaartepu nt van de Eu ropese handel van V enetinaar het Iberisch schierei land. Toen het geru cht V eneti bereiktedat de Spaanse conqu istadores in de N ieu we Wereld eenspectacu laire nieu we kleu rstof hadden ontdekt die minstens zohelder was als V enetiaans scharlaken, moet dat de laatstedru ppel hebben geleken.

Was het geru cht waar? V eneti - en heel Eu ropa - wachtte

af.

DRIE

Een oude kunst

In de zestiende eeu w gonsde het van de geru chten overA merika. De Spaanse ontdekkingsreizigers zou den Chinahebben ontdekt, of A rcadi, of het paradi js zel f: een plek waar

mensen harmonieu s samenleefden zonder geld, pol i tiek ofwetgeving. De bewoners van A merika zou den Ou dhebreeu wsspreken of afstammen van West-Gotische koningen. Er werdgesproken over 'bronnen van eeu wige jeu gd', gou d en zi lver datop de stranden voor het oprapen lag, en zeven gou den stedenvol onmetel i jke ri jkdommen.

Eu ropeanen die door dergel i jke verhalen naar de N ieu weWereld werden gelokt, wachtte een zekere teleu rstel l ing. Maarniet al le geru chten over A merika waren vals. Sommigeklopten, zoals het verhaal over de spectacu laire rode kleu rstof.De kleu r, die afkomstig was van de cocheni l lelu is, speelde inhet ou de Mexico een centrale rol in de cu l tu u r en het dagel i jksleven.

De cocheni l lelu is is nau w verwant aan de schi ldlu izenwaarvan kermes en Pools en A rmeens rood worden gemaakt,die al le tot de famil ie van de schi ldlu is behoren. Schi ldlu izenzi jn bi j tu inl iefhebbers beru cht om hu n vraatzu cht, want zeku nnen in een paar dagen een hele kas of tu in kaalvreten.Toch zi jn het kleine insecten. De cocheni l lelu is (genu sDactylopius) meet in het wi ld ongeveer eenderde van eenl ieveheersbeestje, en varieert in kleu r van zi lvergri js totroodzwart. Zes van deze insecten op een ri j passen makkel i jk opde lengte van een papercl ip, mits ze er natu u rl i jk niet eerstdoorheen val len.

Sommige schi ldlu izen eten bi jna al les, maar de cocheni l le-lu is is erg kieskeu rig. Hij eet al leen de ronde stekel ige scheu tenvan cactu ssen van de genera Opuntia. Deze cocheni l le- of nopal-cactu ssen zi jn inheems op het A merikaanse continent.Cocheni l lenimfen steken meteen na het ontpoppen hu nsnavelachtige snu it in de cactu s om het sap op te zu igen.

V oor vrou wel i jke cocheni l lelu izen bestaat het leven verder

u it weinig meer. Ze hebben geen vleu gels en brengen hu n levenop n plek door. Daar scheiden ze een wasachtige wittesu bstantie u it, waarmee ze een nest bou wen om zich daar tevoeden, eieren te leggen en te sterven. Een voorbi jganger ziet ze alsnel aan voor plu kjes katoenplu is die aan de stekels van de cactu szi jn bl i jven hangen. V oor de mannel i jke insecten, die geringer inaantal zi jn dan de vrou wtjes, is het leven avontu u rl i jker, want zi jkri jgen vleu gels, zodat ze vl iegend op zoek ku nnen gaan naar eenwijfje. Het vri jere bestaan heeft ook nadelen, want bi j hetou derworden verschrompelt hu n snu it, en ze leven slechts hal f zolang als de vrou wtjes.

A l le cocheni l lelu izen zi jn parasieten, maar de vrou wtjes zi jnhet schadel i jkst voor tu inen, aangezien ze weinig anders doendan eten. A ls je ze hu n gang laat gaan, zu igen ze hu n gastcactu shelemaal droog. Gelu kkig voor de cactu ssen zi jn er veel dieren diede lu izen eten. A l lerlei ru psen, wormen, mieren en andereongewervelde dieren zi jn grote vi janden van de Dactylopius, enook hagedissen, vogels, mu izen en gordeldieren versmaden zeniet. V ooral de onbeweegl i jke vrou wtjes zi jn een makkel i jke prooi .Maar ze hebben een geheim wapen tot hu n beschikking: ze makenkarmijnzu u r, een stof die scheiku ndig gezien tot deantrachinonen behoort en die mieren en enkele andere dierenonaangenaam vinden. Met dit karmijnzu u r beschermt devrou wel i jke cocheni l lelu is zich tegen de roofinsecten, vogels enminu scu le parasieten waar andere insecten van te l i jden hebben.

Karmijnzu u r heeft nog een andere eigenschap die aldu izendenjaar door mensen wordt gewaardeerd: het is eenkrachtige rode kleu rstof. A ls je in een vrou wel i jke cocheni l lelu iskni jpt, stroomt er een bloedrode kleu rstof u it. En als je een lap indeze kleu rstof dompelt en bi jtmiddel toevoegt, bl i jft de textieleeu wenlang rood.

N iemand weet precies wanneer de mensen voor het eerst

cocheni l le begonnen te gebru iken, maar archeologen hebben metcocheni l le geverfde stoffen van meer dan tweedu izend jaar ou dgevonden. De ou dste vondsten zi jn afkomstig u it eenbegraafplaats in Peru , en daarom menen sommige onderzoekersdat het gebru ik van cocheni l le om stoffen te verven in Peru moetzi jn ontstaan en zich van daaru it over Midden-A merika heeftverspreid. A ndere onderzoekers denken dat de indianen u it hetou de Mexico de eersten waren, of zich de ku nst tenminsteonafhankel i jk van de Peru aanse indianen eigen hebbengemaakt.

Wie er ook met het gebru ik van cocheni l le begonnen is, er zi jnvoldoende aanwijzingen dat de kweek ervan in Mexico eenhoogtepu nt bereikte. In Mexico komen veel dieren voor diecocheni l lelu izen eten, en in Peru maar weinig, wat erop wijst datde Mexicaanse cocheni l lelu izen en de dieren die ze aten zich veellanger samen hebben ontwikkeld.

Er wordt al ti jd gezegd dat de indianenvolken van hetMexicaanse hoogland, vooral in de overlappende regio's Mixtecaen Oaxaca, een belangri jke rol hebben gespeeld bi j deontwikkel ing van de cocheni l leteel t. Maar ook volkeren die in debu u rt woonden, ku nnen eraan hebben bi jgedragen. Lang geledenwaren er prachtige steden en tempels in het hoogland, hoewel debevolking in grote meerderheid van de landbou w leefde. Demensen verbou wden mas, bonen en pompoenen, gewassenwaarmee ze heel veel ervaring hadden.4 Daarnaast kweekten deboeren van het hoogland cocheni l le. Ze cu l tiveerden de insectenop eigen kwekeri jen, waar ze ze tegen roofinsecten en vogelskonden beschermen. Ze waren ook de eersten die cocheni l lelu izenop omvang en kleu r kweekten.

In het ou de Mexico werden nau wel i jks dieren gefokt,waarschi jnl i jk omdat daar weinige geschikte dierenvoorkwamen. De Mexicanen waren wel heel bedreven in het

kweken van insecten, waaronder niet al leen cocheni l le, maar ookeen andere schi ldlu is, de Llave ia, waaru it een wassoort werdgewonnen die werd gebru ikt voor cosmetica, medici jnen en lak.Waarschi jnl i jk kweekten ze ook A merikaanse honingbi jen,vl inders en verschi l lende eetbare insecten.

Maar de cu l tivatie van cocheni l le leverde de spectacu lairsteen du u rzaamste resu l taten op. In de loop der eeu wen leidde deaandacht voor cocheni l lelu izen van de Mexicaanse indianen toteen nieu we soort cocheni l lelu is, de Dactylopius coccus, eenvariant van een in de natu u r voorkomende schi ldlu is, zoals doorDNA-onderzoek werd aangetoond. Het nieu we insect was twee keerzo groot als de wi lde soort en produ ceerde veel meer kleu rstof, dievolgens sommige wetenschappers van een intenser rood was.Maar de nieu we soort had ook nadelen. De in de natu u rvoorkomende cocheni l lelu is was dankzi j het katoenachtige nestbestand tegen de vrieskou op bi jna driedu izend meter hoogte,terwijl de gedomesticeerde slechts een du nne laag poederachtigewas op zi jn ru g had en daardoor u itermate kwetsbaar was voor deelementen. Hij kon niet tegen vorst of langdu rige h itte. Ook te veelregen of vochtigheid kon zi jn dood betekenen. Het lu isje was zel fszo kwetsbaar dat een fl inke stortbu i op het verkeerde moment altot massale sterfte kon leiden.

Waar de Dactylopius coccus het meest van h ield, was hetkl imaat waarin h i j was gekweekt: het warme, droge Zu id-Mexicaanse hoogland, waar het bi jna al ti jd tu ssen de 10 en 25graden is. Toch hadden ook de bewoners van het hoogland moeiteom het de lu isjes naar de zin te maken. V orst was zeldzaam in deval leien van het hoogland, maar als het een keer vroor, ging decomplete oogst in n nacht verloren. Zomerregens konden aleven verwoestend zi jn. Boeren leerden hu n oogst zorgvu ldig teplannen. V oor de eerste regens verzamelden en verwerkten ze decocheni l le. Ti jdens het stormseizoen bewaarden ze eenverzamel ing zwangere vrou wtjes, die 'cocheni l le-marfr&f'

werden genoemd, vei l ig in een droog hoekje van het hu is, zodat zeer het jaar daarop weer mee konden kweken. Sommige boerendroegen de madres zel fs in met palmbladeren beklede mandjeszo'n dertig tot vi jftig ki lometer de bergen in, waar ze de zomer indrogere omstandigheden doorbrachten.

Zel fs als het weer ideaal was, vereisten de lu izen veelaandacht. De nestjes met cocheni l le-eieren dienden zorgvu ldig teworden u itgezet op cactu sloten en de jonge nimfen moesten tegenrovers worden beschermd. Ook de wi lde cocheni l le moest wordenweggehou den om kru ising te voorkomen, want dan zou de mindergeharde soort al snel het onderspit delven.

De cactu ssen hadden eveneens veel zorg nodig. De meestgebru ikte cactu s was de Opuntia jcus-indica, en ook andere no-palcactu ssen kwamen in aanmerking, maar ze waren al levatbaar voor vorst en rotting. A ls ze niet goed schoongehou denwerden, l iepen ze al snel een ziekte of parasiet op. Omdatcocheni l lelu izen het best op jonge loten gedi jen, snoeiden deboeren regelmatig hu n cactu ssen om de groei te bevorderen. Ookwerden er nieu we cactu sloten geplant, nadat ze netjes bi j deknopen van de bestaande cactu s waren, zodat het l i tteken weerheelde. A nderhal f tot driejaar later kon de nieu we cactu s vei l igvan cocheni l le worden voorzien.

N a het plaatsen van de lu izen du u rde het drie tot viermaanden voordat de cocheni l le verzameld kon worden. Er kontwee, soms drie keer per jaar worden geoogst, terwijl er bi j kermesen Pools en A rmeens rood maar n oogst per jaar mogel i jk was.Cocheni l le was bovendien veel makkel i jker te verzamelen dan hetEu ropese rood, al bleef het een vervelend karwei dat veel ti jd inbeslag nam. V oordat de oogst begon, werd er een witte kalkoengeofferd om Coqu eela, de god van de cocheni l le, gu nstig testemmen. V ervolgens pakten de arbeiders hu n stokken, veren enbezems, en veegden ze de vrou wel i jke insecten in hu n kom van

hou t of klei . Cocheni l lelu izen en cactu ssen mochten niet met dehand worden aangeraakt, misschien omdat men bang was voorrotting of andere infecties.

N a de oogst werden de insecten op matten u itgespreid en viertot vi jf dagen in de zon te drogen gelegd. Om het proces teversnel len droogden de boeren hu n cocheni l le ook vaak instoombaden die te mazcalli werden genoemd. Bi j het indrogenverloren de insecten een derde van hu n gewicht. Er waren wel 70000 insecten nodig om een pond kleu rstof te maken.

Cocheni l le kweken was zwaar werk, maar de ou de Mexicanenvonden het al leszins de moeite waard. Lang voor de komst van deSpanjaarden werd cocheni l le op de markten geru i ld tegen vis,mas, ch i l ipepers en zou t. Later special iseerde een groephandelaren u it het zu idel i jk hoogland zich in de zeldzameverfstof. De machtige koopl ieden van de stad N ochixtlanontwikkelden bi jvoorbeeld een u itgebreide cocheni l lehandel diezich ver naar het zu iden u itstrekte, tot in het hu idige N icaragu a.De gecompl iceerde, hoogontwikkelde handelsnetwerken h ieldeneeu wenlang stand en bereikten hu n hoogtepu nt onder deA zteken, een kri jgshaftig volk dat in de vi jftiende eeu w en beginzestiende eeu w over het grootste deel van Mexico heerste.

De A zteken zi jn beru cht om hu n mensenoffers. Minderbekend is dat hu n hoofdstad, Tenochti tlan, aan het begin van dezestiende eeu w een van de grootste, properste enindru kwekkendste steden ter wereld was. Dichtku nst, mu ziek enambachten waren er hoog ontwikkeld, evenals de ku nst omstoffen te weven en verfstof te bereiden. De A zteken waren vooralgoed in het verven van veren, waarvan ze er du izendengebru ikten voor hu n veelkleu rige versierde mantels, schi lden enhoofdtooien. V eel van dat werk werd door vrou wen verricht en inde gezinnen werd gebeden dat de dochters goed zou den leren'veren in verschi l lende kleu ren te verven, in azu u r, geel , roze,

l ichtblau w en zwart', zo staat er in een A zteekse bron te lezen.

De A zteken waren net als andere volkeren in het ou de Mexicodol op fel le kleu ren, en rood had een speciale aantrekkingskracht.Een van hu n woorden voor rood (tlapal l i ) was ook het woord voorkleu r in het algemeen. V oor de A zteken was rood, net als insommige Eu ropese cu l tu ren, de kleu r van de zon. V erderassocieerden de A zteken de kleu r met ri tu elen, bloed, offerandenen de dood. Hoewel ze verschi l lende rode verfstoffen hadden,waaronder een paar afkomstig van zwak-kleu rende, op meekrapl i jkende planten, een plant die achiote werd genoemd en het sapvan de nopalcactu s, leverde cocheni l le de felste kleu ren op.

De A zteken noemden cocheni l le noche ztli, of 'nopalbloed' -eenveelzeggende naam gezien het belang van de nopalcactu s voor deA zteekse identi tei t en cu l tu u r. V an de belangri jksteprodu ctiecentra eisten ze gigantische hoeveelheden cocheni l leals tribu u t. V olgens sommige bronnen betaalden dorpen inOaxaca en Mixteca ten ti jde van de conqu istadores meer danhonderd zakken cocheni l le per jaar. Tegenwoordig schattenonderzoekers dit jaarl i jkse tribu u t op negendu izend ki lococheni l le, of meer dan een mil jard insecten. Een ander districtbetaalde een deel van de schatpl icht in de vorm van metcocheni l le geverfde stoffen en leverde daarvoor 1800 lappen perjaar.

De A zteken gebru ikten het cocheni l letribu u t op verschi l lendemanieren. A rtsen vermengden de gemalen verfstof met azi jn ensmeerden er wonden mee in. Ze schreven hem ook voor om tandente reinigen en aandoeningen van het hoofd, het hart en de maagte verhelpen. Koks gebru ikten cocheni l le om het mas-gerechttamak en ander voedsel te kleu ren, vrou wen om hu n nek,wangen, handen en borsten rood te maken. Prosti tu ees verfden erzel fs hu n tanden mee rood.

De A zteekse stoffenververs gebru ikten de cocheni l legewoonl i jk met alu in als bi jtmiddel , zodat de kleu r goed aan detextiel hechtte. N et als het andere schi ldlu isrood hechttecocheni l le zich beter aan de eiwitten van dierl i jke vezels dan aande u it cel lu lose bestaande plantaardige vezels. V eren enkonijnenbont kwamen felrood u it het kleu rbad. Maar de A ztekenbereikten ook met katoen prachtige, zi j het fletsere resu l taten.

A zteekse schri jvers i l lu streerden hu n kleu rri jkegeschiedenissen en stambomen onder andere met cocheni l le alspigment, en in heel Mexico gebru ikten ambachtsl iedencocheni l le ter decoratie. Potten, pannen, manden, standbeelden,danspalen en zel fs hu izen werden opgefleu rd met de fel le rodekleu rstof.

Cocheni l le was alomtegenwoordig in het ou de Mexico. Het wasdaarom geen wonder dat de conqu istadores begerig naar deverfstof keken toen ze er in 1519 voor het eerst kwamen. Zel fbezaten ze weinig en de fel le kleu ren waren voor hen een lu xe.Ook hu n leider, Hernan Corts, was arm, hoewel h i j aanspraakkon maken op een adel l i jke ti tel . Hi j was in 1506 in de N ieu weWereld aangekomen met weinig meer dan zi jn zwaard en zi jnradde tong om zich te bewijzen.

In de beginti jd had Spanje slechts een paar ei landen in hetCaribisch gebied veroverd. Toen Spanje besloot zich ook Cu ba toete eigenen, sloot Corts zich in 1511 bi j de veroveraars aan en wonzo de gu nst van Diego V elasqu ez, die gou verneu r van het ei landwerd. Maar Corts kreeg pas kans om beroemd (of beru cht) teworden toen V elasqu ez hem in 1518 de leiding gaf over deexpeditie naar het vasteland.

Hoewel de Spanjaarden al eerder op het vasteland warengeweest, was nog niemand erin geslaagd daar een nederzetting tevestigen. En dat was precies wat V elasqu ez wi lde, want daarmee

kon zi jn land permanent wettel i jk aanspraak maken op hetgebied. Maar V elasqu ez had weinig zin om in vi jandig gebied zi jnleven op het spel te zetten. Hij bleef l iever vei l ig in Cu ba, terwijlCorts in zi jn opdracht en onder zi jn bevel de nederzetting vei l igzou stel len.

Corts was zel f u i t op roem en bedacht kort nadat h i j in Mexicowas aangekomen een slu we, maar volstrekt legale manier om demacht naar zich toe te trekken. Hij maakte van de legerbasis diehi j op het strand had ingericht een officile Spaanse stad, die h i jVilla rica de la Ve ra Cruz noemde (Ri jke Stad van het Ware Kru is),een naam die werd afgekort tot V eracru z.

V ervolgens l iet h i j zi jn legertje een gemeenteraad 'kiezen' die h i jzel f aanwees, en die hem meteen van V elasqu ez' opdracht onthiefen hem benoemde tot legeraanvoerder en opperrechter vanV eracru z. Onder de Spaanse wet was Corts nu niet langerverantwoording schu ldig aan V elasqu ez en hoefde h i j al leen nogte gehoorzamen aan de Spaanse koning. En aangezien dievi jfdu izend ki lometer verderop zat, was Corts voorlopig in fei teeigen baas.

N iet iedereen stond achter Corts' gedu rfde stap, maar denieu we opperrechter had weinig moeite om cri tici het zwijgen opte leggen: ze werden eenvou digweg in de boeien geslagen.V elasqu ez bleek echter een machtige en onverzoenl i jke vi jand.Toen Corts aan zi jn ambitieu ze campagne tegen de A ztekenbegon, stu u rde V elasqu ez een legertje achter zi jn afval l igeofficier aan, dat echter binnen de kortste keren door Corts werdverslagen. V elasqu ez gaf niet op. V ia zi jn vertegenwoordigers inSpanje deed h i j een verzoek aan de koning om Corts wegensverraad te laten veroordelen. Corts had ondertu ssen zel f ook eenbrief aan de koning geschreven, waarin h i j meedeelde dat h i jgeen verrader was, maar bezig was in naam van de koning eenwereldri jk te veroveren. En Mexico, schreef h i j, was zo ri jk als het

land 'waaru it Salomo het gou d voor de tempel haalde'.

Corts l iet zich meer leiden door zi jn wensen dan door dewerkel i jkheid, want op dat moment had h i j met zi jn mannen nietmeer dan een paar schermu tsel ingen meegemaakt in een aantaleenvou dige dorpjes langs de ku st. Maar kort daarop werdenCorts en zi jn mannen door de A zteekse vorst Monte-zu mau itgenodigd om als zi jn gasten de stad Tenochtidan te bezoeken.Ze hoorden dat de stad enorme tribu ten u it het omringendegebied ontving. Toen Corts en zi jn metgezel len op een dag in hetpaleis al leen werden gelaten, forceerden ze sti l letjes de deu rnaar de geheime schatkamer van Montezu ma. 'Corts en eenpaar kapiteins ging eerst naar binnen,' schreef de conqu istadorBernal Diaz del Casti l lo enige jaren later, 'en ze zagen zo veelgou den schi jven, schalen, ju welen [...] en andere groteri jkdommen dat ze vol ledig in vervoering raakten en niet meerwisten wat ze moesten zeggen.' Diaz zel f'wist zeker dat het deal lergrootste schat van de wereld was'.

N iet al leen de geheime kamer van Montezu ma lag volkostbaarheden, maar ook de markt van Tenochti tlan, waar eenovervloed aan bont, met veren versierde gewaden, aardewerk,zou t, honing en slaven werd verkocht. De conqu istadoreszagen de stal letjes gl immen van al het gou d en zi lver, enschitteren van al le kleu rige pigmenten. Corts schreef aan dekoning: 'Er zi jn veel soorten gesponnen katoen, in strengenvan iedere kleu r. Het l i jkt wel de zi jdemarkt van Granada,al leen is er h ier veel meer. Ze verkopen net zo veel verfstof alsin Spanje en al ti jd van de beste kwal i tei t.' Hi j dong naar degu nst van de koning en had al le reden om de pracht van dewereld die h i j wi lde veroveren te overdri jven, maar ook u it demeer belangeloze verslagen van Bernal Diaz del Casti l lospreekt de verbazing over al le kleu rstoffen die ze in het Mexicovan de A zteken aantroffen. Meer dan dertig jaar na deverovering herinnert Diaz zich nog hoeveel indru k de enorme

hoeveelheid cocheni l le op hem maakte die te koop werdaangeboden op de grote markt van Tlatelolco, een voorstad vanTenochti tlan. N et als de andere veroveraars noemde h i j dehandelswaar grana, het Spaanse woord voor 'korrel ', datal leen voor de kostbaarste rode verfstoffen werd gebru ikt.

A ls bewijs van zi jn goede bedoel ingen stu u rde Corts eenpaar schepen geplu nderde bu it naar de koning. Eind oktober1519 kwam het eerste schip in Spanje aan. A an boord warenvi jf Totonak-indianen - drie mannen en twee meisjes -, diedoor de conqu istadores van de offerdood waren gered om