Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası

Azərbaycan Universiteti

HEYDƏR ƏLİYEVİN İQTİSADİ SİYASƏTİNDƏ

NƏZARƏTİN YERİ VƏ ROLU

AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİHEYDƏR ƏLİYEVİN 90 İLLİK YUBİLEYİNƏ

HƏSR OLUNMUŞELMİ-PRAKTİK SİMPOZİUMUN

MATERİALLARI(26 aprel 2013-cü il)

BAki– 2013

34BBК 65.01 (Аз)

Akademik Ziyad SƏMƏDZADƏvə

iqtisad elmləri doktoru, professorVahid NOVRUZOVUN

ümumi rəhbərliyi və elmi redaktəsiilə hazırlanmışdır

Tərtibçi:Səbuhi GÜLMƏMMƏDOV

Redaktor:Şakir YAQUBOV

H56 Heydər Əliyevin iqtisadi siyasətində nəzarətin yeri vərolu / Elmi-praktik simpoziumun materialları. – Bakı: 2013. –148 səh.

Kitaba 2013-cü il aprelin 26-da Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı,Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası və AzərbaycanUniversitetinin birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmiş və Azərbaycanxalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsrolunmuş “Heydər Əliyevin iqtisadi siyasətində nəzarətin yeri vərolu” mövzusunda elmi-praktik simpoziumun materialları – sim-poziumda səsləndirilmiş məruzə və çıxışların tam mətni, yaxudtezisləri daxil edilmişdir.

© Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası, 2013

Ö N S Ö Z

Eldar QƏHRƏMANOV,Azərbaycan Univeritetinin rektoru

Hörmətli simpozium iştirakçıları, hörmətli qonaqlar!Hörmətli media mənsubları! İcazənizlə, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər

Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Heydər Əliyeviniqtisadi siyasətində nəzarətin yeri və rolu” mövzusunda elmi-praktik simpoziumu açıq elan edim və onun işinə uğurlar dilə -yim.

Bu tədbirin təşkilində böyük zəhmət çəkmiş Azərbaycanİqtisadçılar İttifaqına və ittifaqın sədri, Milli Məclisin İqtisadisiyasət komitəsinin sədri hörmətli akademik ZiyadSəmədzadəyə, Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasınavə onun sədri hörmətli professor Vahid Novruzova, AzərbaycanRespublikası Vergilər Nazirliyinə, Vergi siyasəti və stratejiaraşdırmalar baş idarəsinin rəisi, Milli Elmlər Akademiyasınınmüxbir üzvü və Azərbaycan Universitetinin professoru AkifMusayevə dərin minnətdarlığımı bildirir, simpoziumun işindəşəxsən iştirak edərək dəyərli çıxışları, təklif və tövsiyələri ilətədbirin əhəmiyyətini və sanbalını artırdıqlarına görə onlaraürəkdən təşəkkür edirəm.

Təşkilat Komitəsinin çağırışına böyük diqqətlə yanaşıb sim-poziumun işində fəal iştirak edən Azərbaycan RespublikasınınHesablama Palatasına (sədr müavini Adil Məhərrəmova),Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə (prof. CəmiləNamazovaya, dos. Elşad Səmədzadəyə), AzərbaycanRespublikası Dövlət Neft Şirkətinə (Audit departamentinin rəisi

3

Əliheydər Süleymanova), Azərbaycan Respublikası İqtisadiİnkişaf Nazirliyinə (Xidməti araşdırmalar sektorunun müdiriOrxan Beydiyevə), “Azərenerji” ASC-yə (Audit şöbəsinin rəisiMalik Mehdiyevə), Azərbaycan Respublikasının Baş Prokuroruyanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsinə (Təşkilati vəinformasiya idarəsinin rəisi Rövşən Əliyevə), AzərbaycanRespublikası Mərkəzi Bankına (Maliyyə Monitorinqi Xidmətiİcra Aparatının rəhbəri Firdovsi Fikrətzadəyə), AzərbaycanKooperasiya Universitetinə və adlarını çəkmədiyim bütün hör-mətli iştirakçılara öz dərin minnətdarlığımızı bildirir və onlarıürəkdən salamlayırıq.

Hörmətli simpozium iştirakçıları!Nəzarət - sosial-iqtisadi quruluşundan asılı olmayaraq tarixən

bütün dövlətlərdə çox mühüm tənzimləyici funksiya olmuşdur.Dövlətin tənzimləmə mexanizminin vacib vasitələrindən olannəzarət cari və strateji inkişaf məqsədlərinə çatmaqda əvəzolun-maz əhəmiyyətə malikdir və qarşıda qoyulan vəzifələrin təminolunması baxımından formalaşdırılan nəzarət sisteminin mütə-nasibliyi dövlətin daim diqqət mərkəzində olmalıdır.

Beləliklə, dövlət hakimiyyətinin reallaşdırılmasının ayrılmazatributuna çevrilmiş dövlət nəzarəti inkişaf mərhələlərindən vəhəyata keçirilən siyasətdən asılı olaraq, özünəməxsus sistemdəyişikliklərinə, yoxlama və müşahidə vasitələrinin, üsul vəmetodlarının transformasiyasına məruz qalır.

Dövlət nəzarətinin bütöv bir sistem olaraq yenidən for-malaşdırılması vəzifəsi planlı iqtisadiyyatdan imtina və bazariqtisadiyyatına keçid dövründə xüsusi mürəkkəbliyi ilə seçilən,böyük məsuliyyət, yüksək peşəkarlıq, səriştə və uzaqgörənliktələb edən dövləti vəzifə olaraq, müstəqil Azərbaycanınqarşısında duran problemlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın ənyeni tarixində bu vəzifəni üzərinə götürərək uğurla həll edən,onun memarı və istiqamətləndiricisi ümummilli liderimizHeydər Əliyev olmuşdur.

4

Dövlət nəzarəti sisteminin böyük bir kəsimini təşkil edən iqti-sadiyyatın və sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində dövlətnəzarətinin təşkili və həyata keçirilməsinə həsr olunan bugünküelmi-praktiki simpozium heç şübhəsiz ki, Azərbaycanda bu işinsəmərəliliyinin yüksəldilməsinə, etibarlığının daha da təkmil-ləşdirilməsinə xidmət edəcək, görülən işlərin, həyata keçiriləntədbirlərin bir daha təhlil olunmasına, gələcək vəzifələrin dahada aydınlaşdırılmasına öz mühüm töhfələrini verəcəkdir. Buvacib dövləti vəzifələrin icrasında zəhmət çəkən qurumlara vəşəxslərə minnətdarlığımızı bildirir, bütün iştirakçılarıAzərbaycan Universiteti adından bir daha salamlayır və simpo -ziumun işində hamınıza uğurlar arzulayıram.

5

HEYDƏR ƏLİYEVİN İQTİSADİ İNkİŞAF kONSEPSİYASi

Ziyad SƏMƏDZADƏ,Аzərbaycan Respublikası Milli Məclisinin

İqtisadi siyasət komitəsinin sədri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,

Beynəlxalq İqtisadçılar İttifaqının vitse-prezidenti, Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqının sədri

Tariximizdə ulu öndərə duyulan pərəstiş Azərbaycanın heçbir rəhbərinə olmayıb. Yəqin ona görədir ki, Heydər Əliyevsəviyyəsinə çatmaq mümkün olmayıb. Heydər Əliyevi xalqıngözündə bu qədər yüksəldən onun Azərbaycana olan böyüksevgisi idi. Təsadüfi deyil ki, bu gün qloballaşan dünyada ənməşhur siyasətçilər, proqnozlaşdırıcılar şəxsiyyətin təntənəsifaktorunu müasir dövrün ən aparıcı inkişaf amillərindən sayır-lar.

Son 20 ildə Azərbaycanın başında oynayan fəlakətlərin əndəhşətlisindən biri 1990-cı ilin 20 yanvarına keçən gecədir…Sovet qoşunları tərəfindən Bakı gülləbəran edilir… Bakıküçələrində ilan kimi qıvrılan nəhəng sovet tankları körpələrin,qocaların, gənclərin, qadınların sinələrini dəlik-deşik edərək,qan dəryaları yaradır. O dəhşətli gecənin səhərisi isə…

Azərbaycanın başına gətirilən bu vəhşi cinayətlərə bais olan-ları, Qorbaçovu dünya ictimaiyyəti qarşısında damğalamaqüçün ulu öndər Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyinəgəlir. O gün Heydər Əliyev 70 il ərzində “Sovet İttifaqı” adlananimperiyanın əzəməti üçün yerüstü və yeraltı sərvətləri talan olu-nan Azərbaycan həmin imperiyanın vəhşi ordusu tərəfindənqanına qəltan edildiyi zaman Moskvada, Kremlin beş-on addım-lığında bütün zamanların ən qəddar və yırtıcı imperiyasına mey-

6

dan oxudu. Onu dünya dövlətləri və xalqları qarşısında ifşa etdi.Budur Heydər Əliyevi böyük edən misilsiz Vətən sevgisi! Buböyük Vətən sevgisi də onu saysız-hesabsız fəlakətlərdənqopararaq, Azərbaycanın xilası üçün qorudu.

Nəhayət, 1993-cü ilin may-iyununda hökumət böhranının sondərəcə kəskinləşməsi ilə ölkədə vətəndaş müharibəsinin başverməsi və Azərbaycanın müstəqilliyinin itirilməsi təhlükəsiyarandıqda, xalqımız mövcud hakimiyyətin dəyişməsini təkidlətələb etməklə, həmin vaxtdan taleyini yenə Heydər Əliyevəetibar etdi.

Zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik olan Heydər ƏliyevAzərbaycanda yenidən böyük siyasətə qayıtdı, respublikanıağır fəlakətdən qurtarmaq üçün Azərbaycanın tarixi-iqtisa-di xüsusiyyətlərinə, geopolitik şəraitinə, xalqın mentalite -tinə, milli mənafelərinə uyğun inkişaf strategiyası hazırladı,düşünülmüş və əsaslandırılmış sistemli tədbirlər həyatakeçirdi, beynəlxalq təşkilatlar və inkişaf etmiş ölkələrləəməkdaşlığın formalaşmasını, iqtisadi islahatların aparıl-masını prioritet vəzifələr kimi müəyyən etdi.

Müstəqil dövlətin inkişaf strategiyasında dövlət quruculuğu,sivil demokratik cəmiyyətin, yeni iqtisadi sistemin hüquqi baza-sının formalaşması prosesi beynəlxalq hüquq normaları,qarşılıqlı əməkdaşlıq prinsipləri ilə əlaqələndirildi. Res pub -likada iqtisadi inkişaf, investisiya mühitinin yaxşılaşmasıistiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirildi.

Bu gün biz böyük qürur hissi ilə deyə bilərik ki, müstəqilAzərbaycan dövlətinin yeni iqtisadi sisteminin yaradılmasıHeydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bu elə bir iqtisadi sistemdir ki,o, respublikamızın perspektiv inkişaf, xalqın yaşayışsəviyyəsinin yüksəldilməsi imkanlarını reallaşdırmaq üçüngüclü zəmin yaratmağa qadirdir.

Qeyd edək ki, müstəsna təşkilatçılıq qabiliyyətinə, zəngin

7

idarəçilik təcrübəsinə, dərin təfəkkürə və iti analitik duyu-ma malik olan Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycanıninkişaf strategiyası barədə baxışları fundamental, konseptu-al xarakter daşıyır, bu baxışlar Azərbaycan reallığına, onunmalik olduğu imkanların sistemli təhlilinə, qloballaşandünyada gedən proseslərin milli maraqlar baxımındanqiymətləndirilməsinə əsaslanır.

Heydər Əliyev xarici iqtisadi siyasətlə bağlı strategiyasınıçox çətin bir şəraitdə formalaşdırdı. Müstəqilliyin ilk illərindərespublikada yaranmış ağır şərait, ictimai-siyasi sahədə qeyri-sabitlik müstəqil Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə imicini çoxaşağı salmışdı. Heç bir dövlət Azərbaycana investisiyabaxımından əlverişli bir region kimi baxmırdı. Respublika isəxariclə iqtisadi əməkdaşlığa böyük ehtiyac hiss edirdi. HeydərƏliyev beynəlxalq əməkdaşlığın yeni prinsiplər əsasındainkişafını formalaşdırmaq üçün bir sıra qanunlarda dəyişikliketdi. Xarici ticarətin liberallaşdırılması istiqamətindəcəsarətli addımlar atdı. Lakin bütün bu mərhələlərdə millimaraqları ön plana çəkdi. Xarici şirkətlərin, demək olar ki,hamısı gözləyirdi ki, Heydər Əliyev tez bir zamanla ondanəvvəl hazırlanmış neft kontraktlarını imzalayacaq. Ammadövlət başçısı bunu etmədi və çıxışlarının birində bunuvurğuladı ki, biz milli mənafelərimizin ziddinə gedəbilmərik, təklif edilən şərtlər respublikanın maraqlarınacavab vermir. Bundan sonra dərin araşdırmalar aparıldı,müqayisəli təhlillər edildi, müstəqil ekspertlərin fikirləriaçıqlandı. Demək istəyirəm ki, Heydər Əliyev xarici iqtisadiəməkdaşlıq məsələlərində milli maraqları ön plana çəkməyiinkişaf strategiyasının vacib prinsipi kimi qiymətləndirirdi.

Heydər Əliyevi idxal və ixracın nisbətində ilk illərdə yaran-mış mənfi saldo narahat edirdi. Bu gün isə nisbət ixracınxeyrinə dəyişib. Hələlik bu nisbət-saldo obyektiv olaraq neftfaktoru hesabınadır. Amma qeyri-neft sektorunun üstün inkişaf

8

etdirilməsi ilə bağlı müəyyən edilən strateji inkişaf xətti ixracınstrukturunun daha da təkmilləşməsini təmin edəcəkdir.

Heydər Əliyev açıq iqtisadiyyatın, bazar iqtisadiyyatınınprinsiplərinin nəinki tərəfdarı, həm də fəal təbliğatçısı idi. Eynizamanda, o, zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik olan ölkəbaşçısı kimi, dövlət və iqtisadiyyatın münasibətlərində optimal-lığı müəyyənləşdirməyi tövsiyə edirdi.

O, sosial problemlərin, elm, təhsil, ekologiya, qlobal strukturvə inkişaf problemlərinin həllində dövlətin imkanlarından,köməyindən (söhbət təkcə maliyyə yardımından getmir)səmərəli istifadə etməyi, iqtisadi orqanların məsuliyyətinin art-masını həmişə diqqət mərkəzində saxlayırdı. Heydər Əliyevbeynəlxalq maliyyə qurumları ilə əməkdaşlığa xüsusi diqqətverirdi. Bu əməkdaşlıqda da milli maraqları əsas tuturdu vəsevinirdi ki, ölkənin maliyyə imkanları ildən-ilə artır, borcalmağa ehtiyac azalır, büdcə sisteminin göstəricilərindəmüsbət meyillər güclənir. Amma yenə də arzu edirdi ki,bank-maliyyə qurumları daha səmərəli fəaliyyət göstərsin-lər, ölkənin milli maraqlarını daha güclü surətdə qorusun-lar.

Heydər Əliyev ağır vəziyyətdə olan Azərbaycan iqtisadiy -yatını dirçəltmək, bütünlükdə dövlətimizin müstəqilliyininqorunmasını təmin etmək üçün düşünülmüş strategiya seçdi vəbu strategiyada neft faktoruna üstünlük verdi. Bu, yeganə çıxışyolu idi.

Qeyd edək ki, son 15-20 ildə dünyada və Azərbaycanda siyasivə iqtisadi mübarizələrin kəskinliyi, Xəzər nefti uğrundadünyadakı hökmran güclərin diplomatik savaşı bəzən elə birböhran vəziyyətinə gətirib çıxarırdı ki, sanki hər an bir partlayışqopacağı təhlükəsi yaranırdı.

Xəzər nefti üçün güclü dövlətlərin siyasi və iqtisadimaraqlarının toqquşması nəticəsində Azərbaycanın gələcəyinəvə mənafeyinə zidd olan planların zərərsizləşdirilməsində

9

Heylər Əliyevin müstəsna rolu oldu.Azərbaycan xalqı yaxşı bilir ki, Heydər Əliyevin neft siyasə-

tinin həyata keçilməsinə nə qədər güclü təzyiqlər, maneələredildi. Amma dövlətimizin başçısı millətimizin və dövlətimizintaleyi, tərəqqisi üçün çox vacib olan prinsipial mövqeyindəndönmədi və 1994-cü ildə Azərbaycan Respublikası dünyanınböyük neft şirkətləri ilə “Əsrin müqaviləsi”ni imzaladı. Bu,müstəqil Azərbaycan dövlətinin, onun Prezidentinin tarixiuğuru idi. Bu, eyni zamanda, Azərbaycanın dünya inte q ra -siyasında fəal iştirakı üçün əlverişli imkanların yaradılmasıdemək idi.

Biz hamımız bunu dərk etməliyik ki, neft faktoru qlobal birməsələdir. XX əsrdə dünyada baş verən böyük konfliktlərin,müharibələrin əsas səbəblərindən biri neft sərvətlərinə yiyələn-mək olmuşdur.

Heydər Əliyev sübut etdi ki, Azərbaycan suveren dövlət kimiöz təbii sərvətlərinin sahibidir və tarixin ona verdiyi bu şansdanxalqının mənafeyi naminə uğurla istifadə edilməlidir. MüstəqilAzərbaycanın neft strategiyası dünya təcrübəsini nəzərə aldı.Məlumdur ki, neftlə zəngin olan ölkələrin bir çoxu yoxsulluq,səfalət içində yaşayır. Bu ölkələrin təcrübəsindən məlum olurki, bu ölkələrdə milli mənafelərə cavab verən inkişaf strate-giyası olmayıb, istimai-siyasi sabitlik təmin edilməyib,demokratik institutlar yaradılmayıb, neft gəlirlərindən daxilolan külli miqdarda vəsaitlərdən istifadənin şəffaflığı təminedilməyib.

Neft faktoru hələ üzün bir müddət ərzində bütünlükdə respub-lika iqtisadiyyatının inkişafı üçün çox mühüm rol oynaya-caqdır. Bu, həmçinin, onunla əlaqədar olacaqdır ki, neft satışın-dan əldə edilən gəlirlərdən digər strateji inkişaf proqramlarınınreallaşdırılması üçün istifadə ediləcəkdir.

Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısında dahi xid-mətlərindən biri də qədim “İpək yolu” nəqliyyat dəhlizində

10

respublikamızın aktiv iştirakını təmin etməkdir. Çünki bu yolunfəaliyyəti respublikamızın sosial-iqtitsadi dirçəlişinə böyüktəsir göstərəcəkdir. Qədim “İpək yolu”nun bərpası və oradaAzərbaycanın aktiv iştirakı qlobal əhatə dairəsi, miqyası, əsrlərboyu faydası çox böyük olan bir məsələdir ki, onun da həllindəHeydər Əliyev müstəsna rol oynadı.

Aparılan dərin araşdırmalar sübut edir ki, qədim “İpək yolu”Azərbaycan üçün daimi kapitaldır, daimi iqtisadi inkişaf ami-lidir, daimi gəlir mənbəyidir, daimi siyasi sabitlik mənbəyidir.Eyni zamanda, unutmamalıyıq ki, nəqliyyat dəhlizlərinəyiyələnmək, bu mümkün olmadıqda isə alternativ yollar axtar-maq istiqamətində dünyada, elə bizim regionda böyükmübarizələr gedir. Ona görə də biz sayıqlığımızı itirməməliyik.İqtisadi İnkşaf Nazirliyi, Nəqliyyat Nazirliyi bu barədə ciddidüşünməlidir. Bunu ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəb-büsü ilə 1998-ci ildə keçirilmiş Bakı sammitində qoyduğu və -zifələrin həyata keçirilməsi zərurəti tələb edir.

Heydər Əliyev liderliyinin gücü ondadır ki, o, bütün işlərəyüksək tələbkarlıqla yanaşırdı. Onun bu keyfiyyəti əsil səfər-bərlik faktoruna çevrilmişdi. O, daima təhlil aparırdı, müqa -yisəli araşdırmalara üstünlük verirdi, islahatların gedişi pro -sesində meydana çıxan problemlərin həlli üçün zəruri tələblərinhəyata keçirilməsini hökumətdən tələb edirdi. Açığını deyək ki,bir sıra idarəetmə strukturları bu tələblə ayaqlaşa bilmirdilər. O,muvafiq strukturların rəhbərlərindən tələb edirdi ki, xidmətivəzifələrinin məsuliyyətini tam dərk etsinlər, dövlətinvəsaitlərindən səmərəli istifadə etsinlər, əhalinin ehtiyaclarınaqayğı ilə yanaşsınlar, şəhər təsərrüfatlarında su, qaz, enerji iləəlaqədar yaranan çətinliklərin təkrarlanmamasına, onların sis-temli həllinə nail olsunlar.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Heydər Əliyevqəti əmin oldu ki, kənddə torpaq münasibətlərini radikal şəkildədəyişdirmədən, kəndlini torpağın sahibi etmədən əhalinin

11

güzəranını yaxşılaşdırmaq, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təminetmək mümkün olmayacaqdır. Bu tarixi missiyanı yerinə yetir-mək üçün Heydər Əliyev dünya təcrübəsini dərindən təhlil etdi,yerli xüsusiyyətləri, əhalinin mentalitetini, yaranmış vəziyyətisistemli təhlil etdi, bir-birini tamamlayan qanunları imzaladı,normativ baza yaratdı, informasiya təminatını gücləndirdi.Bütün bunlar respublikada torpaq islahatlarının uğurla, sosialsarsıntılar olmadan həyata keçirilməsini təmin etdi. İlknəticələr böyük inkişaf imkanlarından xəbər verir. İndi kənddəislahatların ikinci mərhələsi davam etdirilir ki, bu istiqamətdədə görüləsi işlər dövlət başçısı İlham Əliyev tərəfindən ciddinəzarətə götürülüb. Çünki kəndə qayğı Azərbaycanın gələcə -yinə qayğıdır.

Heydər Əliyev türk dünyasının daha sürətlə inkişafıını arzu-layırdı və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin də bubaxımdan tarixi rolunu xüsusi vurğulayırdı. O, dəfələrlə qeydedirdi ki, Azərbaycanın türk dünyası ölkələri ilə iqtisadi sahədəəməkdaşlığı daha da inkişaf etməlidir, investorlar hər iki ölkəninmilli maraqlarına cavab verən layihələr həyata keçirməlidirlər.Onun Türkiyənin dövlət, hökumət rəhbərləri ilə səmimidostluğu türk dünyası ölkələrinin birliyinə xidmət edirdi.

Hamımız qürur hissi keçiririk ki, müstəqil dövlətimizingələcəklə bağlı Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmişstrategiyası vardır. Gələcək inkişaf üçün onun tərəfindənmöhkəm təməl yaradılmışdır. Bu təməl Azərbaycan dövlətinindinamik inkişafına, xalqın yaxşı yaşamasına, ölkəmizdə hüquqi,demokratik cəmiyyətin qurulmasına, Azərbaycanın sivildövlətlər içərisində özünə layiqli yer tutmasına xidmət edir vəedəcəkdir.

Bu gün Azərbaycanda iqtisadi inkişaf sürəti dünya iqtisadiy -yatı üzrə olan göstəricini xeyli ötür. Bu, bizim tarixi nailiyyə-timizdir. Bu inkişaf meyli uzun bir dövr üçün mütləq və mütləqdavam etməlidir ki, dövlətimizin iqtisadi qüdrəti daha da

12

möhkəmlənsin, keyfiyyətli həyat səviyyəsi təmin edilsin,Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə çatmasıistiqamətində cəsarətli addımlar atılsın.

Ulu öndər ömrünün XXI əsrdə Azərbaycanın tarixindəoynadığı rolu, yəni Vətənin bütövlüyünü və dövlətin siyasi var-lığını dərin zəkası və qüdrətli əzmi ilə qoruyub saxladığınıgördükdə, İlham Əliyev ömrünün Azərbaycanın şərəf tarixi ola-cağının şahidi olacağıq. İlham Əliyevin Azərbaycanın xilaskarıHeydər Əliyevin silahdaşına çevrildiyini, Azərbaycanın o ağrılıvə dəhşət dolu illərində onun dayağı olduğunu xatırlayandainsanın qəlbi qürur və inam hissi ilə dolur.

XXI əsrdə isə Azərbaycanı yalnız yüksəliş gözləyir. Uluöndərin ideyaları Azərbaycanın zəfər bayrağıdır.

kÜTLƏVİ NƏZARƏTDƏN PARTNYORLUQ MÜNASİBƏTLƏRİNƏ kEÇİD

DÖVLƏT MALİYYƏ NƏZARƏTİNİN MÜHÜM İSTİQAMƏTİ kİMİ

Akif MUSAYEV, AMEA-nın müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru,

professor, Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Vergi siyasəti və

strateji araşdırmalar baş idarəsinin rəisi

Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpaetdikdən sonrakı dövrdə iqtisadi, siyasi, sosial və digər bütünsahələrdə bir çox nailiyyətlər qazanmışdır. Bu nailiyyətlər bütünömrünü doğma xalqının mənəvi dirçəlişinə, onun iqtisadiy -yatının və mədəniyyətinin tərəqqisinə həsr etmiş ümummillilider Heydər Əliyev şəxsiyyətinin sayəsində mümkün olmuşdur.

Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycan iqtisadiyyatı

13

qarşısında duran ən mühüm problem onun bazar iqtisadiyyatıqanunları əsasında inkişafını təmin etməkdən ibarət olmuşdur.Kütləvi nəzarətə əsaslanan inzibati-amirlik prinsipi, iqtisadiqanunların pozulması keçmiş sovet iqtisadiyyatını iflasvəziyyətinə gətirib çıxarmışdı. Belə bir şəraitdə ümummilli li -derimiz Heydər Əliyev bazar iqtisadiyyatının əsas özəyi olansahibkarlığın inkişafını ön plana çəkmişdi. Artıq iqtisadiyyatınidarə olunmasının inzibati-amirlik prinsiplərindən partnyorluqmünasibətlərinə keçid zərurəti meydana çıxdı.

Dünya iqtisadiyyatına uğurla inteqrasiya, ölkə daxilində iqti-sadi liberallaşma, iqtisadiyyatımızın rəqabət qabiliyyətliliyininyüksəlməsi, büdcəmizin və valyuta ehtiyatlarımızın ildən-iləartması 1993-cü ildən etibarən Heydər Əliyev tərəfindən yeniprinsiplər əsasında qurulan iqtisadiyyatın sabitliyinin bariznümunəsidir. Məhz bu dahi şəxsiyyətin gərgin fəaliyyətinəticəsində Azərbaycan özünün geostrateji, iqtisadi və mədənipotensialından istifadə edərək, Şərqlə Qərb arasında etibarlıkörpü rolunu oynamağa başlamış və dünyanın ən dinamikinkişaf edən ölkələrindən birinə çevrilmişdir.

Heydər Əliyev elə bir tarixi şəxsiyyətdir ki, onun böyüklüyüyalnız yaşayıb-yaratdığı dövrlə məhdudlaşmır. Onun əməlləri,bir tərəfdən, yaşadığı dövrdə gördüyü işlərin, yaratdıqlarınınəhəmiyyəti ilə ölçülürsə, digər tərəfdən, bu fəaliyyətin gələcəkbəhrələri, uzun illər hadisələrin axarına təsiri ilə müəyyənləşir.Bu baxımdan, ulu öndərin qurucusu olduğu müstəqilAzərbaycan və onun inkişaf konsepsiyası müasir və dinamikşəkildə inkişaf edən Azərbaycan dövlətinin əsasını təşkil edir.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında vergi siyasətinin konsep-tual əsasları hazırlanmış, vergi sistemində aparılacaq islahat-ların fəlsəfəsi, strategiyası və əsas istiqamətləri for-malaşdırılmışdır.

Azərbaycanda vergi sahəsində təkmil qanunvericilik baza-sının yaradılması, ölkənin ilk Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi

14

də bilavasitə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Onun rəhbərliyialtında 1999-2000-ci illərdə Vergi Məcəlləsinin ilk layihəsihazırlanaraq geniş ictimai müzakirələrə çıxarılmış və 2000-ciilin iyul ayında qəbul edilmişdir. Sonrakı illərdə isə iqtisadimühitin dəyişən tələblərinə uyğun olaraq daim təkmil-ləşdirilmişdir. Bununla belə, bütün dəyişikliklər HeydərƏliyevin müəyyən etdiyi istiqamət üzrə həyata keçirilmiş vəonun qurduğu bazadan kənara çıxmamışdır.

Ölkədə iqtisadi sabitliyin yenicə bərqərar olduğu dövrdədövlət qurumları ilə vətəndaşlar arasında müəyyən bir boşluqmövcud idi. Bu boşluğun aradan qaldırılmasını zəruri hesabedən Heydər Əliyev dövlət orqanları ilə vətəndaşlar arasındakımünasibətlərin yeni müstəvidə qurulmasını təmin etmək üçünbir sıra tapşırıqlar vermiş, fərmanlar imzalamışdır. O, həmçinin,sahibkarların fəaliyyətinə süni şəkildə maneələrin tö -rədilməsinin qarşısının alınmasını ən vacib məsələ hesab edirdi.Eyni zamanda, sahibkarlarla onları yoxlayan qurumlar arasın-dakı münasibətlərin partnyorluq müstəvisinə keçirilməsini dəmühüm hesab edirdi. Buna nail olmaq üçün yoxlama və nəzarətfunksiyalarını həyata keçirən bəzi dövlət orqanları ilə sahibkar-lıq subyektləri arasında partnyorluq sazişlərinin bağlanmasıpraktikasına keçidin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərgörülməsi barədə Nazirlər Kabinetinə tapşırıq vermişdi. Həmintapşırıqla əlaqədar Nazirlər Kabineti "Yoxlama və nəzarətfunksiyalarını həyata keçirən bəzi dövlət orqanları ilə sahibkar-lıq subyektləri arasında partnyorluq sazişinin nümunəvi for-ması"nın təsdiq edilməsi barədə qərar qəbul etmişdir.

Hazırda dövlətlə vətəndaş arasındakı münasibətlərçərçivəsində həyata keçirilən tədbirlərin prioritet istiqaməti birsıra subyektiv halların qarşısını almaq və şəffaflığı artırmaqməqsədilə dövlət orqanları ilə əhali arasında birbaşa əlaqələrinminimuma endirilməsinə yönəldilmişdir. Buna nail olmaq üçünatılan ən mühüm addımlardan biri də elektron hökumətin

15

yaradılması istiqamətində aparılan işlərdir. Vergilər Nazirliyi busahədə öndə gedən qurum kimi ulu öndərin tövsiyələrini əsastutaraq istər daxili inzibatçılıq işlərində, istərsə də vergi orqanı vəvergi ödəyicisi əlaqələrinin təşkilində elektron xidmətlərə ənsürətlə və uğurla keçən orqandır. Ümummilli liderin münasi-bətlərin nəzarət deyil, əməkdaşlıq müstəvisində qurulmasının dahaəhəmiyyətli olması ideyasına söykənərək vergi orqanı ilə vergiödəyiciləri arasında vergi partnyorluğunun yaradılması üçünmühüm işlər görülmüş, vergi ödəyicisinin maliyyə itkilərinin mi -nimuma endirilməsi məqsədilə vergi ödəyicilərinə vergi orqanı ilə“Vergi partnyorluğu sazişi”ni bağlamaq hüququ verilmişdir.

“Biz bazar iqtisadiyyatını vergi yolu ilə tənzimləməliyik” -deyən Heydər Əliyevin qayğısı və diqqəti nəticəsində vergi sis-teminin təkmilləşdirilməsi, onun vahid normativ hüquqi baza-sının yaradılması, vergi dərəcələrinin aşağı salınması vəgüzəştlərin azaldılması hesabına vergitutma bazasınıngenişləndirilməsi, iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun stimul-laşdırılması, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişli vergi mühitininyaradılması, habelə vergi xidməti orqanlarının fəaliyyətininsəmərəliliyinin artırılması istiqamətində məqsədyönlü işlərgörülmüşdür.

HEYDƏR ƏLİYEVİN İQTİSADİSİYASƏTİNDƏ NƏZARƏT AMİLİ

Vahid NOVRUZOV,Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının sədri,

iqtisad elmləri doktoru, professor

Səmərəli nəzarət sisteminin yaradılması hər bir ölkədə sosial-iqtisadi inkişafın təminatının vacib ünsürlərindən biri kimimühüm əhəmiyyət kəsb edir.

16

Bu mənada, çox səciyyəvidir ki, Azərbaycanda mükəmməlnəzarət sisteminin yaradılması və mövcud nəzarət mexaniz m -lərinin bazar iqtisadiyyatının xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırıl-ması ulu öndər Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu si -yasətində daim diqqət mərkəzində saxlanılan məsələlərdən biriolmuşdur. Ulu öndər özü bu barədə demişdir: "Demokratikhüquqi dövlət quruculuğunu strateji siyasi xətt hesab etməkheç də baş verən mənfi hallara, nizam-intizamı, qayda-qanunupozanlara göz yummaq demək deyildir. Əksinə, dövlət quru-culuğunu həyata keçirərkən və iqtisadi islahatlara rəvacverərkən biz bütün sahələrdə qayda-qanunun möhkəmlənmə -sinə nail olmalıyıq".

Azərbaycan Respublikasının müstəqil, demokratik inkişafyoluna qədəm qoymasından sonra ölkədə həyata keçirilənradikal iqtisadi islahatlar və idarəetmə sisteminin təkmil-ləşdirilməsi, o cümlədən nazirlik, komitə və başqa mərkəzi icrahakimiyyəti orqanlarında mövcud olan nəzarət-təftiş qurum-larının ləğv olunması, dövlət orqanlarına onların özsəlahiyyətlərinə aid olmayan yoxlamalar aparılmasının qa -dağan edilməsi və bu istiqamətdə ardıcıl şəkildə həyatakeçirilən digər məqsədyönlü tədbirlər ölkədə beynəlxalq stan-dartlara cavab verən nəzarət sisteminin qurulmasına xidmətetmişdir.

Hələ 1996-cı ildə imzalanmış «İstehsal, xidmət, maliyyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydaya salınması vəəsassız yoxlamaların qadağan edilməsi barədə» Prezident fər-manı paralel və lüzumsuz yoxlamaların azaldılmasında, iqtisadisubyektlərin qanuni mənafelərinin qorunmasında mühüm roloynamışdır.

Beynəlxalq standartlara cavab verən nəzarət mexanizmini tət-biq etmək məqsədilə «Dövlət nəzarəti sisteminin təkmil-ləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin

17

aradan qaldırılması haqqında» ulu öndər tərəfindən imzalanmış1999-cu il 7 yanvar tarixli fərman iqtisadiyyatımızdademokratik prinsiplərin bərqərar olunması baxımından müstəs-na əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Heç də təsadüfi deyildir ki, «Azərbaycan Respublikasınındövlət idarəetmə sistemində islahatlar aparılması üzrə DövlətKomissiyasının yaradılması haqqında» 1998-ci il 29 dekabr ta -rixli fərmanda islahatların nəzərdə tutulmuş 4 əsas is tiqa -mətindən ikisi dövlət xərclərinin idarə edilməsi və audit sis-teminin islahatını, başqa sözlə, nəzarətin təkmilləşdirilməsininəzərdə tutmuşdur.

Ümummilli liderimizin imzaladığı "Azərbaycan Res -publikasında iqtisadi cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsindəbəzi tədbirlər haqqında" 1998-ci il 27 yanvar tarixli sə rən camında müstəsna əhəmiyyət və rolu olmuşdur. Bu sənəddə bazarmünasibətlərindən irəli gələn yeni növ cinayətlərin cəmiyyə-timizdə yuva salması və bu cinayətlər üçün bir sıra dövlətorqanları tərəfindən zəmin yaradılması açıqlanır və Azər -baycanda kazinoların, totalizatorların, pul uduşlu oyunlarkeçirən obyektlərin və milli mənəviyyatımıza zidd əyləncə yer-lərinin sayının çoxalması kəskin tənqid edilirdi. Qeyri-qanuniyollarla mənimsənilmiş pulların leqallaşdırılmasına və digərcinayətlərin törədilməsinə əlverişli şərait yaradan bu və ya digərhalların qarşısını almaq tədbirlərinə dair dövlət proqramınınhazırlanmasını nəzərdə tutan həmin sənəd Heydər Əliyevin kor-rupsiyaya və iqtisadi cinayətkarlığa qarşı amansız və ardıcılmübariz olduğunu, nəzarətə necə böyük əhəmiyyət verdiyini birdaha sübut edir.

Mülkiyyət çoxnövlülüyünün bərqərar edilməsinin ölkədə sər-bəst iqtisadiyyatın, azad sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişlizəmin yaratması Heydər Əliyevin iqtisadi inkişaf konsep-siyasında mühüm yer tutur. Bu mənada ulu öndərin kəlamlarını

18

xatırlatmaq istərdim. O deyirdi: «İstəyirik ki, insanlar mülksahibi olsunlar, əmlak sahibi olsunlar, sahibkar olsunlar»; buşərtlə ki, gərək «bizim sahibkarlarımız qanuna riayət etsinlər,qanuni yolla getsinlər». Eyni zamanda, Heydər Əliyev dövlətorqanlarından tələb edirdi ki, qanuni yolla sahibkarlıq etməkdəsahibkarlara maneçilik törətməsinlər, əngəllər yaratmasınlar,mane olmasınlar, qanuni tələbləri yerinə yetirərkən onlarırüşvət verməyə sövq etməsinlər, rüşvət almasınlar, onlarla bir-likdə qanunu pozmasınlar, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsiüçün indiyə qədər yaradılan və mövcud olan əngəllər aradangötürülsün, sahibkarlara onların normal fəaliyyət, qanunifəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaradılsın, kömək edilsin.

Sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsindən danışarkənözəl bölmənin hərtərəfli fəaliyyətinə mane olan bürokratikəngəllərin, qanunsuz müdaxilələrin, əsassız yoxlamalarınqarşısının alınması istiqamətində ulu öndərin növbətiməqsədyönlü addımlarından bəhs etməmək, sadəcə, mümkündeyildir. Bunlara nümunə olaraq, «Sahibkarlığın inkişafınamane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında» 2002-ci il 28 sentyabr tarixli fərmanı göstərmək lazımdır.

Bu fərmanda dövlət nəzarəti sistemində struktur islahatlarınavə qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsinə yönəlmişradikal mahiyyətli müddəaların geniş spektri əksini tapmışdır.Fərmanla Daxili İşlər Nazirliyinin İqtisadiyyatda Cina -yətkarlıqla Mübarizə İdarəsi ləğv edilmiş, hüquq-mühafizəorqanlarının (məhkəmənin qərarları əsasında hallar istisnaolmaqla) sahibkarlıq subyektlərinə müdaxilələri qəti qadağanedilmişdir; şəhər və rayon icra hakimiyyətlərinin nəzarət vəyoxlama funksiyalarını yerinə yetirən müxtəlif qurumlarınınon gün müddətində ləğv edilməsi məqəsəduyğun sayılmış və butapşırıq yerinə yetirilmişdir.

2001-cü ilin sonlarında “Korrupsuyaya qarşı mübarizə

19

haqqında” qanun layihəsinin Milli Məclisin müzakirəsinəçıxarılması və qəbul edilməsi Heydər Əliyevin nəzarətin təkmil-ləşdirilməsi, korrupsiya və iqtisadi cinayətkarlığa qarşı amansızvə ardıcıl mübariz olduğunu bir daha sübut etmişdir.

Ulu öndər tərəfindən mövcud nəzarət sisteminin təkmil-ləşdirilməsi və nəzarət mexanizmlərinin bazar iqtisadiyyatınınxüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması istiqamətində imzaladığınormativ hüquqi aktlar sırasına «Auditor xidməti haqqında»Azərbaycan Respublikasının Qanunu (16 sentyabr 1994-cü il),«Hesablama Palatası haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanunu (2 iyul 1999-cu il), «Azərbaycan Respublikasında kor-rupsiyaya qarsı mubarizənin gucləndirilməsi haqqında»Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı (8 iyun 2000-ciil) aid etmək olar. Bunun da nəticəsində Azərbaycanda beynəl -xalq tələblərə cavab verə biləcək nəzarət sisteminin əsasıqoyulmuşdur. Başqa sözlə, bir tərəfdən, nəzarətedici orqanlarınsayının azaldıldığı və səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırıldığıhalda, digər tərəfdən də sivil nəzarət institutlarına geniş yer ve -rilmiş, onların inkişafına nail olunmuşdur. Əyani bir misal kimi,göstərmək olar ki, cəmiyyətin demokratikliyinin meyarlarındanbiri kimi qiymətləndirilən və müstəqil, qərəzsiz nəzarət formasısayılan audit Azərbaycanda beynəlxalq standartlar baxımındanartıq bərqərar olmuşdur və iqtisadi həyatda öz mövqeyini dur-madan möhkəmləndirir.

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək,«Azərbaycanın bir sıra transmilli layihələrin reallaşmasındafəal iştirakı, xarici investisiyaların ölkəmizə axını, birgə müəs-sisələrin uğurlu fəaliyyəti auditor xidmətinin iqtisadi proses-lərdə rolunu və əhəmiyyətini daha da artırmışdır... AzərbaycanRespublikasının iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə və onun dünyatəsərrüfat sisteminə inteqrasiyası gücləndikcə iqtisadi-maliyyəmünasibətlərində şəffaflığın təmin olunmasında, iqtisadi

20

cinayətkarlığa və korrupsiyaya qarşı mübarizədə auditinimkanlarından daha geniş istifadə etmək zərurəti yaranır.Bunun üçün müstəqil maliyyə nəzarəti sahəsində mütərəqqidünya təcrübəsini öyrənmək və milli iqtisadiyyatınxüsusiyyətlərini nəzərə almaqla ölkəmizdə tətbiqini ge -nişləndirmək çox vacibdir».

Xüsusilə əlamətdardır ki, Prezident İlham Əliyevin rəhbər-liyi altında ölkəmizdə həyata keçirilən iqtisadi inkişaf və tərəqqikonsepsiyası reallaşdırılarkən, qabaqcıl dünya təcrübəsi nəzərəalınmaqla şəffaflığın təmin edilməsi, iqtisadi inkişaf üçünmaneələr törədən, qanunun aliliyini və sosial ədalət prinsipləri-ni pozan korrupsiyaya qarşı mübarizə mühüm vəzifələr kimiön plana çıxmışdır. Azərbaycan Prezidentinin son dövrlərdəimzaladığı fərman və sərəncamlarda maliyyə vəsaitlərindənsəmərəli istifadə edilməsi, təkmil nəzarət mexanizminin tətbiqivə bütövlükdə maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsi ölkədəsosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinin mühüm biristiqaməti kimi təsbit olunmuşdur.

Hələ 2003-cü il 24 noyabr tarixində imzaladığı «AzərbaycanRespublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi təd-birləri haqqında» fərmanda cənab İlham Əliyev ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin həlli üçün ayrılan vəsaitin şəffaflığınınqorunmasını, müəssisələrdə maliyyə intizamının möhkəm-ləndirilməsini və bu sahələrdə mövcud olan nöqsanların aradanqaldırılmasını mühüm vəzifə kimi qarşıya qoymuşdu.

Ümumiyyətlə, bütün sahələrdə olduğu kimi, şəffaflığın təmi-natı istiqamətində də Prezident İlham Əliyevin siyasəti öz sis-temliliyi, kompleksliyi və dönməzliyi ilə səciyyələnir:«Bütövlükdə şəffaflığın artırılması, maliyyə resurslarındansəmərəli istifadənin təmin olunması xüsusi diqqət tələb edən birməsələ olub, iqtisadiyyatın və idarəetmənin müxtəlifsahələrində və səviyyələrində nəzarət işinin düzgün qurulmasını

21

zəruri edir. Bir sözlə, iqtisadiyyatın birinci həll etməli olduğuproblemlər arasında şəffaflıq xüsusi diqqət mərkəzində dur-malıdır. Çünki bu, demokratiyanın mühüm ünsürlərindənbiridir».

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin2012-ci il 5 sentyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Açıqhökumətin təşviqinə dair 2012-2015-ci illər üçün MilliFəaliyyət Planı"nda və "Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı"nda icrası nəzərdətutulmuş bir sıra problemlər nəzarətin təkmilləşdirilməsi üçünmühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu istiqamətdə yeni mərhələtəşkil edir.

Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, maliyyə şəffaflığının təminedilməsi, nəzarətin müasir dövrün tələblərinə uyğun olmasıistiqamətində yüksək hüquqi bazaya malik ölkələr arasındaAzərbaycanın layiqli yer tutmasına baxmayaraq, möhtərəmPrezident bu sahədə işlərin qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyəuyğun qurulmasına xüsusi önəm verir.

Həyata keçirilən bütün tədbirlər idarəetmənin mühüm biristiqaməti kimi nəzarətin aktuallığını artırmaqla bərabər, opti-mal idarəetmə məsələlərinin işlənib hazırlanması və qəbuledilməsi sahəsində onun rolunun yüksəldilməsi zərurətindənirəli gəlir.

Şübhə yoxdur ki, ulu öndər Heydər Əliyevin iqtisadisiyasətində mühüm yer tutan, Azərbaycan Prezidenti İlhamƏliyevin imzaladığı fərman və sərəncamlarda, söylədiyi proq -ram xarakterli nitqlərdə həlli vacib mühüm vəzifə kimi qarşıyaqoyulan nəzarət və şəffaflıq problemləri ilə bağlı məsələlərintam həcmdə yerinə yetirilməsi ölkəmizdə sosial-iqtisadi müna-sibətlərin daha sağlam əsaslar üzərində formalaşmasına, iqtisa-di-maliyyə fəaliyyətində şəffaflığın tam təmin edilməsinə şəraityaradan ciddi amilə çevriləcək.

22

MALİYYƏ ŞƏFFAFLiĞiNiN ARTiRiLMASiNDA DÖVLƏT AUDİTİNİN

ROLU VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Adil MƏHƏRRƏMOV,Azərbaycan Respublikası

Hesablama Palatasının sədr müavini

Danılmaz faktdır ki, ölkəmizdə yalnız ulu öndər HeydərƏliyevin siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra səmərəli vəbazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən maliyyə nəzarətisisteminin yaradılması istiqamətində genişmiqyaslı tədbirlərinhəyata keçirilməsinə başlanıldı. Bu tədbirlərin əsas məqsədibüdcə vəsaitlərindən istifadə zamanı şəffaflığın təmin olun-ması, maliyyə intizamının yaxşılaşdırılması və məhdudmaliyyə resurslarının səmərəli idarə edilməsinin təmin edilməsiolmuşdur.

Məhz ulu öndərin qayğısı və təşəbbüsü ilə əsas vəzifəsidövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin icrasına nəzarəti həyatakeçirmək olan və konstitusion əsaslarla kənar dövlət maliyyənəzarətini həyata keçirən Azərbaycan Respublikası HesablamaPalatası yaradıldı. Ali Audit Qurumlarının BeynəlxalqTəşkilatının (INTOSAI) əsas tövsiyələrinin icrası olaraqölkəmizdə müstəqilliyinə və audit mandatına qanunla zəmanətverilən kənar ali dövlət maliyyə nəzarəti orqanının yaradılması,bu orqanın öz fəaliyyətində beynəlxalq standartların tələblərinəuyğun qanunçuluq, sərbəstlik, obyektivlik, kollegiallıq, aşkarlıqvə ədalətlilik prinsiplərinə əsaslanması, habelə fəaliyyətdairəsinin bütövlükdə dövlət büdcəsi səviyyəsində icrayanəzarətin həyata keçirilməsi kimi müəyyənləşdirilməsi inkişafetmiş ölkələrə xas olmaqla eyni səlahiyyətlərin HesablamaPalatasına verildiyini bir daha təsdiq edir.

23

“Hesablama Palatası haqqında” və “Büdcə sistemi haqqında”Azərbaycan Respublikasının qanunlarına əsasən dövlət büd-cəsinin icrasına nəzarəti Hesablama Palatası həyatakeçirdiyindən, mən öz çıxışımda büdcə sahəsində şəffaflığıntəmin olunması məsələlərinə toxunmaq istəyirəm və hesabedirəm ki, bu məsələlərin səmərəli həlli iqtisadi islahatların hə -yata keçirilməsində ən vacib mərhələlərdən biridir.

Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, şəffaflıq problemi öz aktu-allığını həmişə qoruyub saxlamışdır, çünki şəffaflıq və aşkarlıqhakimiyyətin qəbul etdiyi qərarların və ölkədə demokratiyanınbərqərar olunmasının şərti kimi çıxış edir. Ona görə də dövlətidarəetməsində şəffaflığa və aşkarlığa meyil həm inkişaf etmişvə dayanıqlı demokratiyaya malik olan ölkələr, həm dədemokratik islahatların həyata keçirilməsinə yeni başlayanölkələr üçün xarakterikdir. Bu cür meyillər təbii ki, hər şeydənəvvəl, özünü büdcə sahəsində daha qabarıq göstərir, çünki bütünölkələrdə büdcə dövlət siyasətinin əsas siyasi və maliyyə alətiolaraq qalmaqdadır.

Büdcə sahəsində şəffaflıq problemi dərin köklərə malikolmaqla parlament idarəetmə üsulunun formalaşdığı dövrəqədər gedib çıxsa da, əksər ölkələrdə büdcə sahəsi şəffaflıqprinsipinin tələblərinə cavab vermir. Belə ki, əksər hallardaicra strukturları büdcə prosesində inhisarçı mövqeyə malikolduqları üçün qanunverici hakimiyyətin səlahiyyətləri məh-dudlaşır, büdcənin səmərəli icra səviyyəsini qiymətləndirməkmümkün olmur və ictimai qurumlar büdcə prosesində iştirakedə bilmirlər. Məhz buna görə əksər ölkələrdə, o cümlədənrespublikamızda büdcə islahatlarının həyata keçirilməsindəşəffaflığın və aşkarlığın təmin olunmasına xüsusi diqqət yeti -rilir.

Ümumiyyətlə, sual oluna bilər: büdcə prosesində şəffaflığınvə aşkarlığın təmin edilməsi nəyə lazımdır? Hər şeydən əvvəl,qeyd etmək istərdim ki, bu sahədə şəffaflığın artırılması hansı

24

qrupa daxil olmasından asılı olmayaraq, əhalinin bütüntəbəqələrinin mənafeyinə uyğun gəlir, baxmayaraq ki, onlarınmaraq və məqsədləri tam fərqli ola bilər (makroiqtisadi sabitlik,investisiya və sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması, korrup-siyanın azaldılması, büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarətinartırılması, büdcədən daha çox vəsaitin əldə edilməsi, vergidərəcələrinin aşağı salınması, kredit resurslarına çıxış imkan-larının sadələşdirilməsi və s.). Bununla belə, fikrimizcə, busahədə şəffaflığın artırılması aşağıdakı məsələlərin həll edilmə -sinə daha çox köməklik göstərir:

- şəffaflıq cəmiyyətin hər bir üzvünə büdcəni və oradakıməbləğləri, vergi ödəyicilərinin vəsaitlərinin nə dərəcədəsəmərəli xərclənməsini başa düşməyə imkan verir ki, bu da sonnəticədə vergilərin yığım səviyyəsinin və büdcənin mədaxilhissəsinin artırılmasına imkan yaradır;

- şəffaflıq ictimai müzakirələrin aparılmasına şərait yaradır vəcəmiyyətə büdcə haqqında məlumat əldə etməyə, habelə onlarınmövqeyini büdcə barədə son qərarlarda nəzərə almağa imkanverir;

- şəffaflıq icra hakimiyyətinin büdcənin tərtibi və icrasısahəsində məsuliyyətini artırır, çünki bu zaman qanunvericihakimiyyət və ictimaiyyət tərəfindən büdcənin qəbulu və icrası-na nəzarət imkanları artmış olur;

- şəffaflıq büdcə vəsaitlərinin məqsədyönlü xərclənməsinənəzarət üçün yaxşı zəmin yaradır;

- şəffaflıq əhalidə və ictimai qurumlarda hakimiyyətə qarşıinam yaradır ki, bu da ictimai birliyin daha da möhkəm-ləndirilməsinə xidmət edir;

- şəffaflıq ölkədə makroiqtisadi və maliyyə sabitliyininqorunub saxlanmasına müsbət təsir göstərir, çünki bu zamangözlənilən böhran hallarının qarşısını almaq üçün zəruri tədbir-lərin daha tez və asan həyata keçirilməsi mümkün olur;

- şəffaflıq ölkə iqtisadiyyatını dünya ictimaiyyəti üçün də

25

daha açıq edir və beləliklə, ölkələrin investisiya cəlbediciliyinidaha da artırır;

- şəffaflıq ölkədə korrupsiya sövdələşmələri üçün mümkünolan imkanları azaldır və beləliklə, korrupsiya səviyyəsininazaldılmasına müsbət təsir göstərir.

Büdcədə və büdcə prosesində şəffaflığın mahiyyəti yalnızcəmiyyətin zəruri məlumatlara müraciət imkanı ilə müəyyənolunmur. Şəffaflıq ictimai iştirakın zəruri şərtidir, lakin yetərlişərti deyildir. Büdcənin şəffaflığı demokratiyanın inkişaf alətiolmaqla yanaşı, eyni zamanda, demokratiyanın inkişafsəviyyəsindən asılıdır, başqa sözlə, əhalinin və ictimai qurum-ların büdcə prosesində şəffaflığın təmin olunmasına ictimainəzarətdəki iştirak səviyyəsindən asılıdır. Yalnız bu zaman hə -yata keçirilən büdcə siyasətində əhalinin mənafeyinin və ərazimaraqlarının tam olaraq nəzərə alınması barədə fikir yürütməkolar.

Beləliklə, yuxarıda qeyd olunanları yekunlaşdıraraq, qeydetmək lazımdır ki, büdcə və büdcə prosesində şəffaflıq və aşkar-lıq hər şeydən əvvəl:

- büdcə sahəsində idarəetmə orqanlarının rolunun vəfunksiyalarının dəqiq müəyyən olunmasıdır;

- büdcənin tərtibi və icrasında, o cümlədən büdcə hesabat-larının tərtibində aşkarlığın təmin olunmasıdır;

- büdcə və büdcə prosesi haqqında məlumatlara ictimaiyyətinsərbəst müraciət edə bilməsidir;

- ictimaiyyətin büdcə prosesində iştirak imkanının olmasıdır. Təbii ki, bu proseslər ölkəmizdən yan keçməmiş, dünya iqti-

sadiyyatına inteqrasiyanı təmin etmək və ölkənin nüfuzunudaha da gücləndirmək üçün dövlət başçısı cənab İlham Əliyevtərəfindən iqtisadi fəaliyyətin bütün sahələrində kompleks təd-birlərin həyata keçirilməsi təmin olunmuş, şəffaflığın artırılmasıvə korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində müvafiq tədbirlərinhəyata keçirilməsi üçün “Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya

26

qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya” hazırlanmışdır. “MilliStrategiya” öz əhatəliliyi və təkmilliyi baxımından çoxəhəmiyyətli bir sənəd olmaqla yanaşı, cəmiyyətimiz üçün hə yativacib olan və bütün sahələrdə təxirə salınmadan həyata keçi -rilməli olan tədbirləri əhatə edir. Belə sahələrdən biri də məhzşəffaflığın artırılması üçün dövlət orqanları tərəfindən maliyyənəzarətinin təkmilləşdirilməsidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Milli Strategiya”da dövlət orqan-larının fəaliyyətində hesabatlılığın və məsuliyyətin artırıl-masına, dövlət əmlakının düzgün idarə olunmasına, antikor-rupsiya mədəniyyətinin formalaşmasına şəffaflığın imkanyaratdığı xüsusi vurğulanmış, habelə şəffaflığın artırılması vəkorrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə əsas prinsiplər müəyyənedilmiş, iqtisadi və sosial sahədə maliyyə nəzarətinin təkmil-ləşdirilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi müəyyənləş -dirilmişdir. “Milli Strategiya”da bu fəaliyyət istiqaməti üzrəmühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər, o cümlədən maliyyənəzarətini həyata keçirən orqanların fəaliyyətinin təkmil-ləşdirilməsi və səffaflığın artırılması üçün bu orqanlarınsəlahiyyətlərinin dəqiqləşdirilməsi, maliyyə nəzarəti me -xanizminin təkmilləşdirilməsi, aidiyyəti icra qurumlarıtərəfindən bütün sahələr üzrə büdcə xərclərinin əsas -landırılmış normativlərinin müəyyən edilməsi, büdcə sistemi-ni tənzimləyən qanunvericiliyin, büdcə təsnifatının və yerlibüdcələrinin tərtibi və icrası prosesində şəffaflığın təminedilməsi üçün büdcə vəsaitinin təsdiq edilmiş büdcə göstəri-cilərinə uyğunluğuna nəzarət mexanizmlərinin və prose-durlarının təkmilləşdirilməsi kimi tapşırıqlar müəyyənedilmişdir.

Bundan əlavə, “Milli Strategiya”da şəffaflığın artırılmasıistiqamətlərindən biri kimi, beynəlxalq audit standartlarının tət-biq olunması və bu sahədə nəzarət sistemlərinin təkmil-ləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

27

Maliyyə nəzarəti və şəffaflığın artırılması ilə bağlı “MilliStrategiya”da müəyyən edilmiş tədbirlərin mütəmadi yerinəyetirilməsi ölkəmizdə dayanıqlı sosial-iqtisadi münasibətlərinformalaşmasına, maliyyə-büdcə sahəsində şəffaflığın və aşkar-lığın daha da artırılmasına öz müsbət təsirini göstərmişdir.

Bunun nəticəsidir ki, Beynəlxalq Büdcə Tərəfdaşlığı təşki-latının “Büdcə Açıqlığının İcmalı - 2010” hesabatına əsasənAzərbaycan Büdcə Açıqlığı İndeksinə görə 94 ölkə arasında 52-ci yeri tutmuşdur. Bu “İcmal” dövlətlərin büdcə fəaliyyətininyeganə müstəqil və müqayisəli qiymətləndirmə sənədi hesabolunur. Dövlət maliyyəsi məsələləri üzrə beynəlxalq ekspertlərtərəfindən “İcmal”da tətbiq edilən yanaşmalar yüksəkqiymətləndirilmişdir.

Beynəlxalq Büdcə Tərəfdaşlığının İcmalı hər bir ölkədə 8əsas büdcə sənədinin mövcudluğunu və onun məzmunununtamlığını qiymətləndirir. İcmalda, həmçinin, qanunverici orqanvə ali nəzarət orqanı tərəfindən səmərəli nəzarətin əhatə dairəsi,dövlət büdcəsi üzrə qərarların qəbulu prosesində əhalinin iştirakimkanları da yoxlanılır.

Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan üzrə BüdcəAçıqlığı İndeksi 2006-cı ildə 30-a, 2008-ci ildə 37-yə və 2010-cu ildə 43-ə bərabər olmuşdur, başqa sözlə, son 5 ildə ölkəmizbu göstərici üzrə 13 pillə irəliləmiş və minimal informasiyatəqdim edən ölkələr qrupundan (III qrup) müəyyən informasiyatəqdim edən ölkələr qrupuna (II qrup) daxil olmuşdur.

Azərbaycanın öz mövqeyini yaxşılaşdırmasının əsas amilikimi, “İcmal”da ali nəzarət orqanının yeni rəhbəri tərəfindənillik audit hesabatlarının, həmçinin, büdcənin icrası üzrə carihesabatların nəşr edilməsi göstərilmişdir.

Hesablama Palatasına əhalinin inamının daha da güclənmə -sinə nail olunması və büdcə vəsaitlərindən istifadə olunmasıüzərində Palata vasitəsilə ictimai nəzarətin təmin edilməsi üçünPalatanın fəaliyyəti barədə bütövlükdə cəmiyyətin və onun ayrı-

28

ayrı təbəqələrinin daha geniş və müfəssəl məlumatlandırılmasıməqsədilə zəruri tədbirlər görülməkdədir. Maraqlanan hər kəsinPalatanın fəaliyyəti barədə məlumat almaq və əksinə, öz təklifvə digər fikirlərini Palataya təqdim etmək hüquqlarını tam vəsərbəst şəkildə gerçəkləşdirməyə imkan verəcək effektivməlumat mübadiləsi mexanizmlərinin yaradılması və daim tək-milləşdirilməsi Palatanın fəaliyyətinin prioritet isti qamət -lərindən biri kimi qəbul edilmişdir. Bununla əlaqədar Palatanınveb-saytı son iki ildə əsaslı surətdə yenilənmiş və təkmil-ləşdirilmiş, habelə veb-saytın ingilis dilindəki versiyası isti-fadəyə verilmişdir. Şəffaflığın və aşkarlığın təmin edilməsiPalatanın əsas fəaliyyət prinsiplərindən biri kimi qəbul edilərəkmaliyyə nəzarəti və cari fəaliyyət üzrə müvafiq məlumatlarveb-saytda mütəmadi olaraq yerləşdirilir və Palata tərəfindənhəmin məlumatların dolgunluğuna xüsusi diqqət yetirilir.Bunun nəticəsidir ki, dövlət orqanlarının informasiya açıqlığıüzrə Multimedia İnformasiya Sistemləri və TexnologiyalarıMərkəzi tərəfindən keçirilən dövlət orqanlarının vəbələdiyyələrin rəsmi internet saytlarının monitorinqinin (1dekabr 2010 – iyun 2011) reytinq cədvəlində HesablamaPalatasının veb-saytı 2-ci yerə layiq görülmüşdür. İnformasiyaaçıqlığı üzrə ictimai informasiya subyektlərinin monitorinqiMərkəz tərəfindən 2006-cı ildən başlayaraq sistemli və mün-təzəm olaraq həyata keçirilir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə qabaqcıl beynəl -xalq təcrübənin öyrənilməsi üçün “Hesablama Palatası haqqın-da” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə müvafiqolaraq, Ali Audit Qurumlarının (AAQ) beynəlxalq təşkilatları(INTOSAI, EUROSAI və s.) ilə əməkdaşlığa HesablamaPalatası tərəfindən xüsusi önəm verilir. Bunun əsassəbəblərindən biri də həmin təşkilatlar tərəfindən AAQ-larınfəaliyyətində şəffaflığın, aşkarlığın və hesabatlılığın artırılması-na diqqətin daha çox ayrılmasıdır.

29

Hələ 1977-ci ilin oktyabr ayında Lima şəhərində Ali AuditQurumlarının Beynəlxalq Təşkilatının (INTOSAI) IX Konqresikeçirilərkən bu məsələlərə xüsusi önəm verilmiş, başlıca məqsə-di müstəqil hökumət auditi üçün çağırıs kimi hazirlanan və1 nömrəli INTOSAI standartı olan “Auditin rəhbər prinsip -lərinin Lima Bəyannaməsi” qəbul edilmişdir.

Bəyannamədə dövlət vəsaitlərinin düzgün və effektiv isti-fadəsinin onun müvafiq qaydada idarə edilməsi və səlahiyyətliorqanların bu sahədəki qərarlarının təsirliliyi üçün ən vacibilkin şərtlərdən biri olması, bu məqsədə çatmaq üçün, habelədövlət fəaliyyətinin sosial və iqtisadi sahələrə doğru genislən-məsi və beləliklə, ənənəvi maliyyə çərçivəsinin məh-dudiyyətlərindən kənarda fəaliyyət göstərməsi baxımından hərbir ölkənin müstəqilliyi qanunla təmin edilən Ali AuditQurumuna (AAQ) malik olması zəruriliyi xüsusi vurğulan-mış, Birləşmis Millətlər Təşkilatının məqsədlərinə riayətetməklə dövlətin stabilliyi və inkişafı üçün dövlət və -saitlərindən düzgün və səmərəli istifadə edilməsi, şəffafmaliyyə idarəetməsinin inkişafı, inzibati fəaliyyətin düzgüntəşkili, obyektiv hesabatlar dərc etməklə dövlət orqanları vəgeniş ictimaiyyət ilə məlumat mübadiləsi auditin xüsusiməqsədləri kimi müəyyən edilmişdir.

Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Lima Bəyannaməsindəaudit konsepsiyası və onun təşkili dövlət maliyyə inzi-batçılığı ilə birbaşa əlaqələndirilmişdir, çünki dövlətvəsaitlərinin idarə edilməsi inama əsaslanır. Audit öz-özlüyündə məqsəd deyildir, tənzimləyici sistemin tərkib ele-menti olub onun məqsədi qabaqcadan maliyyə inzi-batçılığının qanunilik, səmərəlilik, təsirlilik və qənaətlilikprinsiplərinin pozulmasını və qəbul edilmiş standartlardankənarlaşmaları aşkar edərək fərdi hallarda təshihedici tədbir-lərin həyata keçirilməsini, müvafiq isçilərin öz məsuliyyətinidərk etməsini, qanun pozuntularının aradan qaldırılmasını və

30

ən azı, məhdudlaşdırılmasını təmin etməkdir.Məlum olduğu kimi, AAQ kənar audit xidmətidir. AAQ kənar

audit xidməti olaraq, daxili audit xidmətinin effektivliyiniyoxlamalıdır. Əgər daxili audit xidmətinin effektiv olmasımüəyyən edilərsə, onda AAQ-ın səlahiyyətlərinə xələl vurma-maq şərtilə, tam auditin keçirilməsi, vəzifələrin məqsədəmü-vafiq bölüsdürülməsi və ya verilməsi, AAQ ilə daxili audit xid-məti arasında əməkdaslıgın təmin edilməsi istiqamətlərindəsəylərin göstərilməsi çox vacibdir.

Eyni zamanda, AAQ-ın ənənəvi vəzifəsi maliyyə inzi-batçılığının və mühasibat hesabatlarının qanuniliyinin vədüzgünlüyünün yoxlanılmasıdır. Xüsusi əhəmiyyət kəsb edənbu növ auditdən əlavə, dövlət inzibatçılığının qənaətliliyinin,effektivliyinin və təsirliliyinin yoxlanılmasına yönəldilənsəmərəlilik auditi kimi eyni dərəcədə əhəmiyyətli olan auditnövü də mövcuddur. Səmərəlilik auditi yalnız xüsusi maliyyəəməliyyatlarını deyil, həmçinin, təşkilati və inzibati sistemlərdə daxil olmaqla, dövlət fəaliyyətinin bütün aspektlərini əhatəedir. Ona görə də AAQ-ın audit işinin məqsədləri olanmaliyyə inzibatçılığının qanuniliyi, düzgünlüyü, qənaətliliyi,effektivliyi və nəticəliliyi əsasən eyni dərəcədə vacib hesabolunmalıdır.

Dövlət orqanları tərəfindən dövlət işlərinə sərf olunanvəsaitlərin əhəmiyyətli dərəcədə olması bu vəsaitlərdən istifadəüzrə hərtərəfli auditin həyata keçirilməsini zəruri edir.

Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Bəyannamədə tövsiyəolunur ki, dövlət islərinin auditi yalnız ödənişlərin düzgün-lüyünü deyil, həm də idarəetmənin strukturunun səmərəliliyinivə bu sahədə işlərin keyfiyyətini əhatə etməlidir.

Şəffaflığın və cavabdehliyin AAQ-ların fəaliyyətindəkiəhəmiyyətini nəzərə alaraq, INTOSAI “Cavabdehlik və şəffaflıqanlayışları” və “Cavabdehlik və şəffaflığın prinsipləri” adlıxüsusi beynəlxalq audit standartlarını qəbul etmişdir. Bu stan-

31

dartlara əsasən qanunvericilik və demokratiya müstəqil və ca -vabdeh dövlət auditinin əsasını təşkil edir və Lima Bə -yannaməsinin əsaslandığı əsas vasitələrdir. AAQ-ların müstəqil-liyi, cavabdehliyi və şəffaflığı qanunvericiliyə əsaslanandemokratiyada ilkin şərtdir və bu, AAQ-lara nümunəvi olmağavə öz nüfuzlarını gücləndirməyə imkan verir.

Cavabdehlik və şəfafflıq qabaqcıl idarəçiliyin iki mühümhissəsi kimi xüsusi vurğulanmış və qeyd olunmuşdur ki, şəf-faflıq böyük qüvvədir, çünki ardıcıl təmin olunduqda korrupsiyailə mübarizə aparmağa, idarəçiliyi inkişaf etdirməyə və cavab-dehliyi artırmağa kömək edir. Bununla belə, cavabdehlik və şəf-faflığı ayırmaq elə də asan deyil, belə ki, onların hər ikisi,məsələn, dövlətə hesabatın verilməsi kimi eyni fəaliyyətləriözündə ehtiva edir.

Cavabdehlik və şəffaflığın prinsipləri kimi aşağıdakılarmüəyyən edilmişdir:

• AAQ-lar öz fəaliyyətlərini cavabdehlik və şəffaflığı təminedən qanunvericlik bazası çərçivəsində həyata keçirir;

• AAQ-lar öz səlahiyyətləri, vəzifələri, missiya və strate-giyaları barədə cəmiyyəti məlumatlandırır;

• AAQ-lar obyektiv və şəffaf olan audit standartları, pro -sesləri və metodlarını qəbul edir;

• AAQ-lar bütün səviyyələrdəki əməkdaşları üçün toxunul-mazlıq və etika ilə bağlı yüksək standartları tətbiq edir;

• AAQ-lar öz fəaliyyətlərini icra edən zaman həmin cavab-dehlik və şəffaflıq prinsiplərinə kənardan təsirlərin olma-masını təmin edir;

• AAQ-lar öz fəaliyyətlərini səmərəli, qənaətli və effektivşəkildə qanunvericlik və qaydalara uyğun olaraq həyatakeçirir və bu məsələlərlə bağlı ictimaiyyəti öz hesabatı iləməlumatlandırır;

• AAQ-lar auditlərin nəticələri və ümumi hökumətinfəaliyyəti ilə bağlı nəticələrlə əlaqədar ictimaiyyəti özhesabatı ilə tanış edir;

32

• AAQ-lar media, veb-sayt və digər vasitələrlə öz fəaliyyətivə audit nəticələri ilə bağlı vaxtında və geniş şəkildəməlumat verir;

• AAQ-lar öz fəaliyyətinin keyfiyyət və etibarlılığınıgücləndirmək məqsədilə kənar və müstəqil məs-ləhətlərdən istifadə edir.

Bundan başqa, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) və INTO-SAI-ın 2011-ci il iyul ayında Avstriyanın paytaxtı Vyanaşəhərində “Dövlət cavabdehliyinin artırılmasında AAQ-lar iləvətəndaşların əməkdaşlığının səmərəli təcrübələri” mövzusundakeçirilmiş 21-ci simpoziumunda Palatanın sədr müavini kimiiştirakımı qeyd etmək istərdim.

Həmin simpoziumda digər ölkələrin AAQ-larını təmsil edənhəmkarlarımla biz dövlət cavabdehliyi ilə yanaşı, şəffaflığın daartırılmasına xidmət edəcək aşağıdakı müddəalar üzrə razılığagələrək, bu istiqamətdə Palata tərəfindən müvafiq tədbirləringörülməsini məqsədəuyğun hesab etmişik:

- dövlət institutları ilə cəmiyyət arasında əlaqə şəffaflığınvacib elementlərindən biridir və bu mənada, AAQ-larınfəaliyyəti haqqında vətəndaşların zəruri məlumata malik olmasıictimai rəyin formalaşmasında müstəsna rol oynayır;

- ictimaiyyət üçün maraqlı və anlaşılan olması üçün audithesabatlarının keyfiyyəti daha da yüksəldilməlidir ki, kütləviinformasiya vasitələrində açıqlanan bu hesabatlar dövlət və -saitlərinin xərclənməsi barədə əhaliyə daha dolğun və obyektivməlumat verilməsini təmin etsin;

- AAQ-lar tərəfindən kütləvi informasiya vasitələrindəyayılan məlumatların forma, mahiyyət və strukturu daim tək-milləşdirilməlidir.

Vurğulamaq lazımdır ki, şəffaflığın artırılması istiqamətindəbeynəlxalq əməkdaşlığın digər mühüm istiqaməti beynəlxalqaudit standartlarının tətbiq edilməsidir. INTOSAI-ın 2010-cu

33

ilin noyabr ayında Yohannesburq şəhərində (Cənubi AfrikaRespublikası) keçirilmiş XX konqresində Ali AuditQurumlarının Beynəlxalq Standartlarının (ISSAI) tam toplusutəsdiq edilmişdir. ISSAI AAQ-ların fəaliyyətinin bütünistiqamətlərini əhatə etməklə, 82 standartdan ibarətdir. XXkonq resdə qəbul edilmiş “Yohannesburq Bəyannaməsi”vasitəsilə INTOSAI bütün AAQ-ları öz fəaliyyətində ISSAI-ıtətbiq etməyə çağırmışdır. INTOSAI hesab edir ki, ISSAI-ınbeynəlxalq səviyyədə tətbiqi AAQ-lara inamın səviyyəsini yük-səldəcək və dövlət sektorunda auditin səmərəliliyinin artırıl-masına və bununla da onun inkişafına etibarlı zəmin hazırlamışolacaqdır. Bu isə nəticə etibarilə dövlət maliyyə vəsaitindəndaha şəffaf istifadə olunmasını təmin edəcəkdir.

Hər bir ISSAI standartı onun tətbiq edilməsi üzrə hüquqi, təş -kilati və peşəkar tövsiyələrlə yanaşı, həm də AAQ tərəfindənmüvafiq auditin aparılması üzrə təlimatdan ibarət olmaqlaAAQ-ların təməl prinsiplərini, onların fəaliyyətinin ilkinşərtlərini və auditin əsas prinsiplərini müəyyən edən standartlarkimi təsnifləşdirilmişdir.

Qalan standartlar isə maliyyə, uyğunluq və səmərəlilikauditlərinin aparılmasına və ayrı-ayrı sahələrdə (ətraf mühit,informasiya texnologiyaları, özəlləşdirmə, dövlət borcu və s.)xüsusi audit tədbirlərinin həyata keçirilməsinə həsr edilmişdir.

Bütövlükdə, Ali Audit Qurumlarının Beynəlxalq Stan -dartlarının tətbiqi dövlət maliyyə resurslarından istifadəninbütün istiqamətləri üzrə səmərəli kənar dövlət auditi aparıl-masını təmin etməklə yanaşı, həm də həmin maliyyəvəsaitlərindən istifadə edilməsində şəffaflığın daha da artırıl-masına zəmin hazırlamış olacaqdır. Azərbaycan RepublikasıHesablama Palatasının tətbiq etdiyi audit standartları beynəl -xalq audit standartlarına uyğun olaraq hazırlanmışdır və Palatabeynəlxalq audit standartlarının tam tətbiq edilməsiistiqamətində fəaliyyətini bundan sonra da davam etdirəcəkdir.

34

HEYDƏR ƏLİYEV SOSİAL-İQTİSADİİNkİŞAFiN AZƏRBAYCAN MODELİNİN

MÜƏLLİFİDİR

Cəmilə NAMAZOVA,Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin professoru

Dünyada böyük şəxsiyyətlər yaşayıb-yaratdıqları, fəaliyyətgöstərdikləri dövrlərdə siyasi, iqtisadi prosesləri öz xalqlarınınsosial rifahı naminə irəliyə aparmaqla adlarını əbədi olaraq ta -rixə yazmışlar. Hər bir xalq öz tarixi şəxsiyyətləri ilə fəxr edir.Azərbaycan xalqı da öz tarixi şəxsiyyətləri ilə hər zaman qürurduymuşdur.

Müasir Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu,xalqının və dövlətinin müstəqilliyi, inkişafı naminəəvəzedilməz işlər görmüş, bununla da tarixi proseslərə təsirgöstərmiş ulu öndər Heydər Əliyev daim böyük iftixar hissi iləqəlblərdə yer alan dahi şəxsiyyətdir. Ölkəmizdə əldə edilənbütün uğurlar bu dahi şəxsiyyətin, unudulmaz insanın əvəzsizzəhmətinin nəticəsidir.

Heydər Əliyev təkrarsız və unikal dövlət idarəçilik məktəbiyaratmış və onu xalqımız üçün zəngin bir irs olaraq qoyub get-mişdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasətdəmüdriklik, həyatda praqmatik təcrübəsinin davamı və inkişafıPrezident İlham Əliyevin gündəlik fəaliyyətinin başlıcaistiqamətini təşkil edir. İlham Əliyev ulu öndərimizin təcrübəsibazasında Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafına yeni meyillər,idarəçilik prinsipləri, islahatlar konsepsiyası, iqtisadi aktivlikgətirmişdir.

Bu gün sürətli sosial-iqtisadi inkişafına görə dünyanın inkişafetməkdə olan ölkələri sırasına qoşulan Azərbaycan Avropa iləAsiya arasında bir körpü rolunu oynayır. Sivilizasiyaların

35

toqquşduğu məkan adını alan ölkəmizdə beynəlxalq kon-franslar, toplantılar keçirilir. Dünyanın ən mötəbər iqtisadiforumlarından biri olan Davos İqtisadi Forumunda qəbul olunanqərara əsasən bu günlərdə ölkəmizdə keçirilən növbəti forumAzərbaycanın qlobal biznes ölkəsi kimi tanınması naminəmühüm hadisə olaraq dəyərləndirilir. Əminliklə qeyd etməklazımdır ki, Forumun “Cənubi Qafqazın və Mərkəzi Asiyanıngələcəyi ilə bağlı strateji dialoq” mövzusuna dair regionaltoplantısının keçirilməsi üçün məhz Azərbaycanın seçilməsidünyanın şimal-cənub və şərq-qərb dəhlizlərinin qovşağındayerləşən, qədim “İpək yolu”nun bərpasında əhəmiyyətli roloynayan ölkəmizin ilbəil artmaqda olan beynəlxalq nüfuzunaəyani sübutdur.

Son illər respublikamızın iqtisadi potensialının sürətləinkişaf etməsi günün reallığıdır. Dinamik inkişaf, qətiyyətliaddımlar, maliyyə resurslarından maksimum dərəcədəsəmərəli istifadə mexanizmi, qlobal rəqabətliyə doğru keçidbugünkü Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas prioritetləri hesabolunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1994-cü ildən başlayaraq ölkə iqti-sadiyyatına yatırılan investisiyalardan səmərəli istifadə olun-maqla neft-qaz sektorunun fəaliyyəti gücləndirildi və bu baxım-dan, neft-qaz sektoru iqtisadiyyatımızın digər sahələrinininkişafında lokomotiv rolunu oynadı. Məqsədyönlü iqtisadisiyasət nəticəsində makroiqtisadi sabitliyə nail olundu vədavamlı iqtisadi artımın əsası qoyuldu. Eyni zamanda, iqti-sadiyyatın tərəqqisi üçün, ilk növbədə, sahibkarlığın inkişafetdirilməsi, əlverişli biznes və investisiya mühitini yaratmaqlabütün maliyyə mənbələri hesabına ölkə iqtisadiyyatınainvestisiyaların cəlb edilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafınanail olunması üçün həyata keçirilən iqtisadi siyasətin səciyyəvixüsusiyyətlərindən birinə çevrildi.

36

Artıq ölkəmiz milli iqtisadiyyatın inkişafına görə regionda liderdövlətə çevrilmiş, beynəlxalq aləmdə nüfuz sahibi olmuşdur.Azərbaycanda yaradılan şəffaf mühit sahibkarlığın inkişafınaşərait yaratmış və özəl sektorun xüsusi çəkisi ilbəil artaraq son ildə85 faiz təşkil etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, milli iqti-sadiyyatımızın inkişafı naminə şəffaflığın təmin olunması üçün,ilk növbədə, maliyyə-mühasibat, audit və maliyyə nəzarəti sistem-lərinin fəaliyyəti düzgün qurulmalı və koordinasiya olunmalıdır.Bu baxımdan, maliyyə və audit nəzarəti sisteminin təkmil-ləşdirilməsi istiqamətlində son illərdə ölkədə bir sıra məqsədyön-lü işlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, qanunvericilik bazasınınmöhkəmləndirilməsi məqsədilə dövlət proqramları, “Şəffaflığınartırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya”,“Auditor xidməti haqqında”, “Hesablama Palatası haqqında”,“Daxili audit haqqında” qanunlar və digər normativ hüquqi aktlarqəbul olunmaqla, nəzarət sisteminin beynəlxalq təcrübəyə uyğun-laşdırılması istiqamətində mühüm işlər həyata keçirmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlhamƏliyevin diqqət və qayğısı nəticəsində son illər bir sıra MilliFəaliyyət Planı, o cümlədən 2012-ci ildə “Açıq hökumətintəşviqinə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı” və“Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçünMilli Fəaliyyət Planı” Prezidentin müvafiq sərəncamları ilə təs-diq olunmuşdur.

Maliyyə şəffaflığının təmin edilməsi, maliyyə və auditnəzarətinin təşkili üzrə yaradılmış normativ hüquqi bazaölkəmizin dünya iqtisadiyyatına sürətli inteqrasiyasını vəbeynəlxalq aləmdə nüfuzunun gündən-günə artmasını bir dahatəsdiqləyir. Əlbəttə ki, bütün bunlar əsası ulu öndər HeydərƏliyev tərəfindən qoyulmuş və ölkə başçısı cənab İlhamƏliyev tərəfindən uğurla davam etdirilən iqtisadi siyasətinnəticəsidir.

37

MALİYYƏ NƏZARƏTİ DAYANiQLi İQTİSADİ İNkİŞAFiN MÜHÜM AMİLİ kİMİ

Elşad SƏMƏDZADƏ,Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

E.Səmədzadə simpoziumda “Maliyyə nəzarəti dayanıqlı iqti-sadi inkişafın mühüm amili kimi” mövzusunda prezentasiya iləçıxış etmişdir. O, maliyyə nəzarətinin modernləşmiş sxeminitəqdim etmiş, onun hər bir elementi haqqında açıqlamalar ver-mişdir. Həmin sxemi nəzərinizə çatdırırıq.

38

Maliyyənəzarəti

Beynəlxalqqurumlar

Makronəzarət

Milliqurumlar

MərkəziBank

İqtisadiİnkişaf

Nazirliyi

Dövlətlərin təsis etdiyibeynəlxalqtəşkilatlar

Beynəlxalqqeyri-dövləttəşkilatları

BVFDünyaBankı Reytinq

agentliyi

MaliyyəNazirliyi

Regionalbanklar

Standard&Poor,s(ABŞ)

40%

Moody,s(ABŞ)39%

Fitch Ratings(ABŞ və Böyük

Britaniya) 16%

MədənSənayesində

ŞəffaflıqTəşəbbüsü

Şəffaflıq vədigər

meyarlar üzrətəşkilatlar

Transparencyİnternational

Sxemin “sol qanadı”

ARDNŞ-də BEYNƏLXALQ STANDARTLARAVƏ DAXİLİ AUDİTORLAR İNSTİTUTUNUN

TÖVSİYƏLƏRİNƏ UYĞUN OLARAQ DAXİLİ AUDİTİN TƏŞkİLİ

Əliheydər SÜLEYMANOV, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft

Şirkətinin Audit departamentinin rəisi

Dünya iqtisadiyyatına uğurla inteqrasiya edən Azərbaycandadaxili auditin tətbiqi zərurəti ilk dəfə olaraq möhtərəm

39

Maliyyənəzarəti

Dövlət maliyyə nəzarəti

Mikronəzarət

Dövlət gəlirləri

Dövlət xərcləri

Daxili maliyyənəzarəti

Özəl maliyyənəzarəti

kənar maliyyənəzarəti

DSMF

HesablamaPalatası

MaliyyəNazirliyi

VergilərNazirliyi

DövlətGömrükkomitəsi

MərkəziBank

DövlətGömrükkomitəsi

Maliyyə bazarı, puldövriyyəsi

Qiymətlikağızlar üzrə

Dövlət komitəsi

Mərkəzi Bankyanında kredit

Reyestri Xidməti

Mərkəzi Bankyanında Maliyyə

Monitorinqi xidməti

İctimainəzarət

Maliyyə Nazirliyiyanında SığortaNəzarəti Xidməti

HesablamaPalatası

Satınalmalarüzrə Dövlət

Agentliyi

Maliyyə Nazirliyi yanında MaliyyəbNəzarəti Agentliyi

Dövlət qurumlarında daxili nəzarət strukturları

Sxemin “sağ qanadı”

Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin qanunvericilik təşəbbüsüilə qəbul edilmiş 2007-ci il 22 may tarixli “Daxili audit haqqın-da” Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən təşkilati-hüquqiformasından asılı olmayaraq ölkə ərazisində fəaliyyət göstərənvə məcburi auditin obyekti olan təsərrüfat subyektlərində daxiliauditin yaradılması ilə başlanmışdır.

Müasir iqtisadi münasibətlər şəraitində istehsal proseslərinindaha da genişləndirilməsi, bu sahələrə nəzarətin artırılması, başvermiş hər hansı bir çatışmazlığın aradan qaldırılmasına kömək-lik göstərilməsi, maliyyə sabitliyinin qorunub saxlanması,idarəçiliyin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, müəssisə və təşkilatınfəaliyyətində risklərin aradan qaldırılması, azaldılması və idarəolunması üzrə qərarların qəbul edilməsi üçün şirkət rəhbər-liyinin vaxtında məlumatlandırılması və işgüzar tərəfdaşlarınetibarının qazanılması ARDNŞ üçün böyük əhəmiyyət kəsbetdiyindən “Daxili audit haqqında” Azərbaycan RespublikasıQanununun icrasının təmin edilməsi məqsədilə Dövlət NeftŞirkətində daxili audit siyasətini və strategiyasını müəyyənetmək, daxili audit planlarını təsdiq etmək, daxili auditfəaliyyətinə nəzarət etmək, nəzarət sisteminin təkmil-ləşdirilməsinə dair tövsiyələr vermək, risklərin idarə edilməsisisteminin təkmilləşdirilməsinə dair şirkətin müvafiq idarəetməorqanına təkliflər vermək, şirkətdə və onun strukturbölmələrində maliyyə risklərinin yüksək olduğu sahələrimüəyyənləşdirmək və s. məqsədlərlə Audit Komitəsiyaradılmışdır

ARDNŞ-nin daxili audit xidməti fəaliyyətinin hüquqiəsaslarını, məqsədlərini, fəaliyyət sahəsini, prinsiplərini, sta-tusunu və funksiyalarını müəyyən etmək üçün AzərbaycanRespublikası Dövlət Neft Şirkətinin Daxili Audit Siyasətiişlənib hazırlanmış və bu normativ sənəd şirkətin prezidenti vəAudit Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdir.

ARDNŞ-də daxili audit xidmətinin həyata keçirilməsi üçün

40

Audit departamenti yaradılmışdır. Departament öz fəaliyyətində“Daxili audit haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununu,ARDNŞ-nin nizamnaməsini, Audit Komitəsinin qərarlarını,ARDNŞ-nin Daxili Audit Siyasətini, şirkətin digər normativhüquqi aktlarını və Audit departamentinin Əsasnaməsini rəhbərtutur. Şirkətin daxili audit xidmətinin təşkil edilməsinə məsulolan və şirkətin prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin edilən Auditdepartamentinin rəisi öz işinin təşkilinə görə şirkətin prezidentivə Audit Komitəsi qarşısında məsuliyyət daşıyır.

ARDNŞ-də daxili audit funksiyasını təşkil etmək, daxiliauditin tövsiyə olunan məzmununu və metodoloji əsaslarınıgöstərmək üçün “Pricewaterhouse Coopers“ şirkəti tərəfindənARDNŞ üçün “Daxili audit metodologiyası” işlənib hazırlan-mışdır.

Audit departamentinin rəisi “Daxili audit metodologiyası”nauyğun olaraq ARDNŞ-nin baş ofisində və onun bütün strukturbölmələrində müntəzəm və səmərəli fəaliyyətin təmin edilməsi,məqsədlərə nail olmaq üçün risklərin idarə edilməsi, potensialitkilərin səviyyəsinin azaldılması, istənilən dəyişikliyə qısamüddət ərzində münasibət bildirilməsi məqsədilə yaradılan da -xili nəzarət sisteminin səmərəliliyini müəyən etmək üçün da xiliaudit xidmətinin işinin planlaşdırılmasını və daxili auditinaparılmasını təşkil edir.

Daxili audit departamentinin (DAD) rəisi DAD-ın işçilərisırasından risklərin qiymətləndirilməsinin keçirilməsinə vəbütövlükdə şirkət üzrə illik audit planının tərtib edilməsinə görəcavabdeh olan kuratoru təyin edir. Kurator DAD rəisiningöstərişi ilə biznes vahidləri səviyyəsində risklərinqiymətləndirilməsi və audit planının tərtib edilməsi prosesindəiştirak üçün struktur bölmələrinin daxili audit şöbələrindənişçilərin siyahısını müəyyənləşdirir və həmin işçilərin auditplanının tərtib edilməsi üzrə işçi qrupu təşkil etdiklərini təs-diqləyir. Göstərişdə hər bir işçi üçün üzərində risklərin

41

qiymətləndirilməsi aparılmalı biznes vahidlərin və ya biznesproseslərinin siyahısı və ilkin audit planının təqdim edilməsimüddətləri göstərilir.

Daxili auditin illik riskyönümlü planlaşdırılması prosesindəhər bir audit obyektinin biznes prosesləri, fəaliyyətləri və onlar-la bağlı ən əhəmiyyətli risklər qiymətləndirilməklə və şirkət rəh-bərliyinin müəyyən etdiyi vəzifələr və problemlər nəzərə alın-maqla tərtib edilir. Şirkətin strategiyasında və əməliyyatfəaliyyətində baş vermiş son dəyişiklikləri əks etdirmək üçünauditlərin illik planlaşdırılması prosesi risklərin qiymət -ləndirilməsinə və onların şirkətin fəaliyyətinə və məqsədlərinəmümkün təsirinə əsaslanır. Auditlər planının keyfiyyətlə tərtibedilməsinin əsas məqamı şirkət rəhbərliyinin müəyyən etdiyiməsələlərin və problemlərin metodikada nəzərdə tutulduğu kimiplana daxil edilməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, risklərinqiymətləndirilməsi auditlər planının tərtib edilməsi prosesininən vacib hissəsidir. Bu mərhələdə biznes vahidlərindənməlumatlar toplanılır, audit obyektlərində təhlil olunan biznesproseslərində iştirak edən işçilərlə müsahibələr keçirilir vəmüsahibələrin nəticələri əsasında biznes prosesinin mövcudriskləri və onların yaranması sahələri müəyyən olunur. Risklərinmüəyyənləşdirilməsi və siyahısının tərtib edilməsindən sonraillik audit planının hazırlanması üzrə işçi qrupun üzvləritərəfindən hər bir riskin reallaşması ehtimalı və risk reallaşdığıtəqdirdə onun biznes vahidinə (bütövlükdə şirkətə) təsiriqiymətləndirilir və vacibliyi müəyyənləşdirilir. İllik planlaşdır-ma məqsədləri üçün risklərin qiymətləndirilməsi proseduruçərçivəsində Daxili audit departamenti tərəfindən hər bir aşkaredilmiş risk üçün ehtimal və təsir qiymətləri müəyyənləşdirilirvə risklər siyahısında müvafiq balları təyin edilir.

Bütün biznes vahidlərinin biznes prosesləri ilə bağlı risklərimüəyyənləşdirildikdən və qiymətləndirildikdən sonra illik auditplanının hazırlanması üçün işçi qrupun üzvləri audit sahələrini

42

müəyyənləşdirərək onları audit obyektləri ilə əlaqələndirirlər.Bu audit tapşırığının təmin edilməsi məqsədilə hər bir seçilmişsahə üçün ona uyğun olan biznes vahidini, auditin növünü,habelə mümkün qədər audit üçün bölmələrin seçilməsinin hə -yata keçirilməsinin vacibliyi nəzərə alınır. Adətən, bir qaydaolaraq, bu sahələrə audit obyektinin ən riskli sahələri aid edilir.Audit üzrə tapşırığın həcmi müəyyənləşdirilərkən nəzərə alınırki, biznes vahidinə xeyir gətirmək və rəhbərliyin marağınıgücləndirmək üçün auditin nəticələri vaxtlı-vaxtında təminolunmalıdır.

İlkin təhlilin aparılması və audit üzrə tapşırığın iş həcmininmüəyyənləşdirilməsi məqsədilə audit üzrə işçi qrupun rəhbəriaudit obyektinin təşkilati strukturu, işçilərinin sayı, daxilisiyasət və prosedurları, biznes proseslərinin təşkilati sxemi,büdcəsi, fəaliyyət yekunları, audit predmetinə aid olan maliyyəgöstəriciləri, əvvəllər aparılmış audit tapşırıqları üzrə işçisənədlər, biznes vahidinin rəhbərliyi tərəfindən aparılmışrisklərin qiymətləndirilməsinin nəticələri, daxili nəzarət siste -minin vəziyyəti haqqında məlumatlar və digər məhdudlaşmayanməlumatların toplanmasını təşkil edir. Məlumat toplanmasıhissəsində audit aparılan biznes vahidinin rəhbərliyi ilə sərbəstqarşılıqlı əlaqənin təmin edilməsi, görüşlərin keçirilməsi vəaudit obyektinin problemli sahələrinin araşdırılması məqsədiləDAD rəisi həmin bölmənin rəhbərliyinə ARDNŞ-nin prezidentivə Audit Komitəsi tərəfindən təsdiqlənmiş illik riskyönümlüplana uyğun olaraq auditdən keçirilməli biznes prosesləri sis-temlərini əks etdirən Bildiriş Məktubunu göndərir. Audit işçiqrupunun üzvləri arasında tələb olunan səriştə səviyyələrimüəyyənləşdirildikdən sonra audit işçi qrupunun rəhbəri auditişçi qrupunu formalaşdırır. Auditin reallaşdırılmasına operativnəzarət mexanizminin təmin edilməsi məqsədilə audittapşırığının icra planı hazırlanır. Audit tapşırığının icrası üzrətəsdiq olunmuş plan əsasında Audit departamentinin rəisi

43

tərəfindən audit aparılan müəssisənin rəhbərliyinə audit işçiqrupu ilə tanışlıq, audit obyekti kimi həmin fəaliyyət sahəsininseçilməsinə səbəb olmuş amillərin müzakirəsi, audit obyektininrəhbərliyinin və əməkdaşlarının auditin məqsədləri və işinhəcmi barəsində məlumatlandırılması, praktiki məsələlərinmüzakirəsi, məlumat mübadiləsi və digər məsələlərin həlledilməsi məqsədilə ilkin görüşün keçirilməsinə dair məlumatməktubu yazılır. İlkin görüş zamanı müzakirə olunan məsələlərbu məqsədlə xüsusi işlənmiş “İlkin görüşün memorandumu”formasında sənədləşdirilir.

Daxili audit üzrə tapşırığın icrası audit proqramında əks olun-muş prosedurların addım-addım yerinə yetirilməsini nəzərdətutur. Bundan sonra audit obyektinin əsas biznes məqsədləri vəonlarla bağlı risklərin aşkarlanması məqsədilə biznes pro -sesinin, habelə onların sonrakı qiymətləndirilməsi və əməliyyatsəmərəliliyinin sınağı üçün mövcud olan nəzarət prose-durlarının ətraflı təhlili aparılır. Bu məqsədlə audit obyektindəbiznes prosesinin hansı riskinin nəzarət proseduru ilə əhatəolunduğu, bu nəzarət prosedurunun mahiyyəti, onun təsviri,hansı məqsədlə həyata keçirildiyi, nəzarət prosedurunun növü,tipi, kim tərəfindən və nə vaxt icra olunduğu müəyyən-ləşdirilməklə nəzarət prosedurlarının məqsədləri müəyyənedilir. Nəzarət prosedurlarının məqsədlərini müəyyən etməkləaudit obyektinin daxili nəzarət sisteminin gözlənilən vəziyyəti,yəni risklərin idarə edilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmalı və icraolunmalı tətbirlərin növləri müəyyən edilir. Yoxlama üçünnəzarət prosedurları müəyyən edildikdən sonra nəzarət prose-durlarının yoxlanılmasının plan qrafiki sənədləşdirilir və onlarınyoxlanılmasının planları tərtib edilir. Yoxlama planı tərtib vətəsdiq edildikdən sonra audit işçi qrupunun rəhbəri yoxlamanınaparılması üçün tələb olunan resursların həcmini müəyyənetməklə auditor yoxlamasına başlayır. Audit işçi qrupu tərəfin -dən yoxlamanın müsahibə, müşahidə, dəlillərin yoxlanılması və

44

bütöv yoxlama kimi mövcud dörd üsulundan istifadə edilməklənəzarət prosedurlarının yoxlanılması aparılır. Biznes prosesinindaxili nəzarət sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyini dahaobyektiv qiymətləndirmək üçün nəzarətin xarakterindən asılıolaraq müxtəlif yoxlama üsullarından istifadə etməklə nəzarətprosedurlarının yoxlanılması aparılır. Yoxlama təsdiq olunmuşplana əsasən həyata keçirilir və yoxlamanın nəticələri haqqındaqənaətlərə əsasən audit obyektinin daxili nəzarət sistemininsəmərəliliyinin qiymətləndirilməsi aparılır. Yoxlama mər -hələsinin başa çatdırılmasından və daxili nəzarət sistemininsəmərəliliyi haqqında ümumi rəyin verilməsindən sonra auditişçi qrupu auditdən keçən bölmələrin rəhbərliyi ilə yekungörüşü təşkil edir və keçirir. Yekun görüşün məqsədi hesabatınlayihəsinin müzakirəsindən, tapşırığın icrasının nəticələrihaqqında məlumatlardan və daxili nəzarət sisteminin təkmil-ləşdirilməsi üçün tədbirlər planının razılaşdırılmasından ibarət-dir. Yekun görüş zamanı audit obyektinin daxili nəzarət sistemi -nin güclü tərəflərinin müzakirəsi, kənarlaşma aşkar edilməyənsahələr, aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqlar və onların ara -dan qaldırılması üçün tədbirlər planının müzakirəsi və ra -zılaşdırılması, tədbirlərin görülməsinə və icra müddətlərinə görəməsuliyyət daşıyan şəxslərin təyin edilməsi və təklif olunantəkmilləşdirmələrin reallaşdırılması imkanlarının hesabatda əksolunmasının məqsədəuyğunluğu müəyyənləşdirilir. Daha sonraaudit işçi qrupu tərəfindən audit üzrə tapşırığın icrası haqqındadəqiq, aydın və yığcam formada hesabat hazırlanır və hesabatAudit departamentinin rəisinə təqdim edilir. Hesabatda auditobyektində aşkar edilmiş hər bir çatışmazlığın yaranmasınınsəbəbləri və şirkətin fəaliyyətinə təsiri, habelə audit obyektininrəhbərliyinin çatışmazlığın aradan qaldırılması üçün tədbirlərüzrə təklifləri qiymətləndirilir. Hesabat əsas tərəf kimi auditobyektinə birbaşa cavabdeh olan biznes vahidinin rəhbərinə(hesabatın qısa və tam versiyası), şirkətin prezidentinə (adətən,

45

hesabatın qısa versiysı), fəaliyyətin müvafiq istiqaməti üzrəvitse-prezidentə (adətən, hesabatın qısa versiysı), auditin keçi -rildiyi biznes vahidinin baş idarəsinin rəhbərinə (hesabatın qısavə tam versiyası) təqdim olunur.

Aparılmış auditor yoxlaması zamanı aşkarlanmış nöqsan vəçatışmazlığın aradan qaldırılmasına verilən müddət başa çatdıq-dan sonra verilmiş tövsiyələrin icrası ilə bağlı audit obyektininrəhbərliyi tərəfindən təqdim edilmiş məlumatlara əsasən hər üçaydan bir ARDNŞ-nin prezidentinə “Audit obyektlərinin daxiliauditor tövsiyələrinin icrasına yönəldilmiş fəaliyyətlərininnəticələri haqqında hesabat” təqdim edilir.

Hər ilin sonunda Audit departamentinin rəisi tərəfindənARDNŞ-nin prezidentinə “ARDNŞ-nin strukturları üzrə daxiliauditin iş planının və daxili auditorların ümumi fəaliyyətplanının icra vəziyyəti haqqında” illik hesabat təqdim olunur.

AZƏRBAYCANDA MÜSTƏQİL AUDİTİNİNkİŞAF kONSEPSİYASi

Qəşəm BAYRAMOV, Azərbaycan Respublikası

Auditorlar Palatası Aparatının rəhbəri

Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası özününƏsasnaməsində nəzərdə tutulmuş vəzifə və funksiyalarla yanaşı,mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra dövlət proqramlarınınicrasında da iştirak edir. Bunlardan biri də AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 2012-ci il 5 sentyabr tarixli 2421nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Açıq hökumətin təşviqinədair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı” və“Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçünMilli Fəaliyyət Planı”dır.

46

Hər iki Milli Fəaliyyət Planının həyata keçirilməsi ilə bağlıAzərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının iş planları(2012-2013-cü və 2012-2015-ci illər) tərtib olunmaqla, PalataŞurasının 2012-ci il 5 oktyabr tarixli 234/4 saylı qərarı ilə təs-diq edilmiş və müvafiq dövlət qurumlarına təqdim edilmişdir.

Ölkəmizdə həyata keçirilən uğurlu və məqsədyönlü iqtisa-di islahatlar, bütün sahələrdə olduğu kimi, auditor xidmətisahəsində də yüksək nəticələrin əldə olunmasına şərait yarat-mışdır. Son illər ərzində Azərbaycanda beynəlxalq audit stan-dartları tətbiq edilmiş, Azərbaycan Respublikası AuditorlarPalatasının beynəlxalq əlaqələri daha da genişlənmiş, PalataBeynəlxalq Mühasiblər Federasiyasına (IFAC) və AvropaMühasiblər və Auditorlar Federasiyasına tamhüquqlu üzv qəbulolunmuş, dünyanın 30-a yaxın ölkəsinin audit qurumları iləişgüzar əlaqələr yaradılmış, auditor xidmətinin keyfiyyətiəhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilmişdir.

Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatına keçidin uğurla başa çatması,azad bazar iqtisadiyyatı infrastrukturlarının yaradılması və şəf-faflığın artırılması istiqamətində mühüm tədbirlər sistemininhəyata keçirilməsi, habelə ölkə iqtisadiyyatında müstəqil auditinəhəmiyyətinə göstərilən diqqət və qayğı, korrupsiyaya qarşımübarizədə auditdən istifadənin ön plana çəkilməsi auditor xid-mətinin daha da inkişaf etdirilməsini və beynəlxalq təcrübənəzərə alınmaqla onun inkişaf problemlərinin müəyyənedilməsini zəruri edir.

Bütün bunları nəzərə alaraq və Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2012-ci il 5 sentyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiqedilmiş “Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illərüçün Milli Fəaliyyət Planı”nda “Beynəlxalq təcrübə nəzərəalınmaqla auditor xidmətinin inkişaf konsepsiyası (2012-2020-ci illər)” layihəsinin hazırlanmasına dair tapşırığa əsasən kon-sepsiya la yihəsinin hazırlanması məqsədilə Auditorlar Palatasısədrinin “Beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla auditor xidmə-

47

tinin inkişaf konsepsiyasının (2012-2020-ci illər) hazırlanmasıbarədə” 2012-ci il 12 dekabr tarixli 1/25 saylı sərəncamı ilə 20nəfərdən ibarət işçi qrupu yaradılmış və konsepsiyanın hansıbölmələrdən ibarət olması haqqında razılığa gəlinmişdir. İşçiqrupuna Palatanın əməkdaşları, “böyük dördlüyün”, auditortəşkilatlarının və sərbəst auditorların nümayəndələri daxiledilmişdir. Sərəncamla işçi qrupuna tapşırılmışdır ki, 2013-cüilin III rübünün sonunadək auditor xidmətinin inkişaf konsep-siyasının (2012-2020-ci illər) layihəsini hazırlayıb təsdiq olun-maq üçün təqdim etsin.

Bununla əlaqədar olaraq 2013-cü ilin 22 yanvar tarixindəAzərbaycan Universitetində Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı,Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası, İstanbulSərbəst Mühasiblər və Maliyyə Müşavirləri Odasının birgətəşkilatçılığı ilə “Müasir şəraitdə auditin qarşısında duran prob-lemlər və onun inkişaf konsepsiyası” mövzusunda “dəyirmimasa” təşkil edilmişdir.

Tədbirin məqsədi “Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nda nəzərdətutulmuş “Beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla auditor xidmə-tinin inkişaf konsepsiyası (2012-2020-ci illər)” layihəsininhazırlanmasına dair müzakirələrin aparılması və müvafiqtövsiyələrin hazırlanması olmuşdur.

Tədbirdə son illərdə şəffaflığın artırılması və maliyyə şəf-faflığının təkmilləşdirilməsi istiqamətində həyata keçirilənişlərin nəticələri, bu sahədə mövcud olan problemlər, qanun-vericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri, maliyyə nəzarətiorqanlarının səlahiyyətlərinin dəqiqləşdirilməsi və onlar arasın-da əlaqələrin koordinasiyası, beynəlxalq standartların tətbiqi,maraqlar toqquşmasının qarşısının alınması, etik davranış üzrəhesabatlığın yaradılması, elektron nəzarət sisteminin yaradıl-ması və tətbiqi, məcburi auditdən yayınmanın qarşısının alın-ması mexanizmlərinin hazırlanması, kadr hazırlığı və digər

48

məsələlər müzakirə predmeti olmuş, faydalı fikir mübadiləsiaparılmışdır.

“Dəyirmi masa”da yeni iqtisadi-maliyyə mühitində auditinrolu və onun mövcud problemləri araşdırılmış, auditin təkmil-ləşdirilməsi istiqamətləri müzakirə olunmuş və müvafiqtövsiyələr hazırlanmışdır.

Belə bir məlumatı da nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki,2001-ci ildə Azərbaycan Respublikasında audit sisteminin isla-hatı üzrə ilk konsepsiya işlənib hazırlanmış və AzərbaycanRespublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmişdir. Həminkonsepsiyada nəzərdə tutulan məsələlərin həlli Azərbaycanauditinin beynəlxalq meyarlara uyğun təşəkkülü və inkişafıüçün çox mühüm rol oynamışdır. Bunlara baxmayaraq, öl -kəmizdə auditin inkişafı sahəsində hələ də bir sıra aktual prob-lemlər konseptual həllini tapmamışdır.

Müasir şəraitdə maliyyə intizamına ciddi əməl olunması,pul vəsaitlərindən səmərəli istifadə edilməsi xüsusi əhəmiyyətkəsb edir və bu baxımdan da audit həmin vəzifələrin uğurlayerinə yetirilməsində ön sıralarda olmalıdır.

Auditin inkişaf konsepsiyasının da əsas məqsədi müstəqilmaliyyə nəzarəti sahəsindəki problemlərin aşkara çıxarılmasıvə onların həlli yollarını müəyyənləşdirməklə auditin mövqeyi-ni və etibarını cəmiyyətin həyatında möhkəmləndirməkdənibarətdir.

Ökə Prezidentinin sözləri ilə desək, dünyada sivil maliyyənəzarəti forması kimi tanınan auditin Azərbaycanda inkişafıölkədə iqtisadi münasibətlərin bazar prinsiplərinə əsaslanmasıvə azad sahibkarlığa geniş meydan verilməsi ilə bilavasitəbağlıdır. Eyni zamanda, Azərbaycanın bir sıra transmilli layi-hələrin reallaşmasında fəal iştirakı, xarici investisiyalarınölkəmizə axını, birgə müəssisələrin uğurlu fəaliyyəti auditorxidmətinin iqtisadi proseslərdə rolunu və əhəmiyyətini dahada artırmışdır. Dövlət başçısının fikrincə, Azərbaycan Res -

49

publikasının iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə və onun dünya təsər-rüfat sisteminə inteqrasiyası gücləndikcə iqtisadi-maliyyəmünasibətlərində şəffaflığın təmin olunması, iqtisadi ci n a -yətkarlığa və korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində auditinimkanlarından daha geniş istifadə etmək zərurəti yaranır.Bunun üçün müstəqil maliyyə nəzarəti sahəsində mütərəqqidünya təcrübəsini öyrənmək və milli iqtisadiyyatın xüsu -siyyətlərini nəzərə almaqla ölkəmizdə tətbiqini genişləndirməkçox vacibdir.

Bu məqsədlə də Azərbaycan Respublikasında auditor xid-mətinin inkişaf konsepsiyasının (2012-2020-ci illər) hazırlan-ması Auditorlar Palatasının qarşısında bir vəzifə olaraq qoyul-muşdur. Razılaşdırılmış plana əsasən, Konsepsiyanın giriş, 7fəsil və 16 bölmədən ibarət hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur:

50

GİRİŞ

1. Müasir şəraitdə auditin vəzifələri

2. Azərbaycanda auditin müasir vəziyyəti

3.Azərbaycanda auditor xidmətinin inkişafınamane olan problemlər

3.1 Qanunvericilikdə olan boşluqlar

3.2Məcburi auditdən keçmənin aşağı olmasınınsəbəbləri

3.3Auditor xidməti sahəsində haqsız rəqabət vəmaraqların toqquşması problemləri

4. Audit sistemində islahatların zəruriliyi

5.Auditor xidmətinin inkişaf konsepsiyasınınəsas istiqamətləri

5.1Auditor xidmətinin normativ hüquqi baza-sının təkmilləşdirilməsi

51

5.2Auditor xidmətinin təşkilinin təkmil-ləşdirilməsi

5.3Auditor xidmətinin idarə edilməsinin və tən -zimlənməsinin təkmilləşdirilməsi

5.4Auditor kadrların hazırlanmasının təkmil-ləşdirilməsi

5.5Auditor xidmətinin keyfiyyətinin yük-səldilməsi və ona nəzarətin təkmilləşdirilməsi

5.6 Beynəlxalq audit təcrübəsinin tətbiqi

5.7Auditor xidmətinin mühasibat uçotu, dövlətauditi, daxili audit və dövlət nəzarəti iləəlaqəsinin təkmilləşdirilməsi

5.8Audit standartlarının hazırlanmasının və tət-biqinin təkmilləşdirilməsi

5.9Auditor xidmətində və auditin tənzimlən-məsində İKT-nin tətbiqi məsələləri

5.10 Auditdə etika məsələləri

5.11Auditor xidmətləri növləriningenişləndirilməsi sahəsində imkanlar

5.12Auditdə maraqların tənzimlənməsi, sağlamrəqabət mühitinin yaradılması yolları vəqiymətqoyma məsələləri

5.13Azərbaycanda auditin inkişafının regionalproblemləri

6.Azərbaycan Respublikasında auditor xidmətibazarının inkişafının proqnozlaşdırılması vəgözlənilən nəticələr

7.

Auditin 2020-cı ilədək inkişaf konsep-siyasının reallaşdırılması üçün resurs təmi-natı, dövlət dəstəyi və beynəlxalq donorlarıncəlb edilməsi zərurəti

Auditin inkişaf konsepsiyasının hazırlanması bir sıraməsələlərə müasir baxımdan yanaşmanı tələb edir. Bunlardanbiri də iqtisadiyyatda auditin rolu və əhəmiyyətini düzgünmüəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bu mənada, biz belə bir yanaş-manı dəstəkləyirik ki, audit yalnız mühasibat və maliyyəhesabatlarının düzgünlüyünün müəyyənləşdirilməsi aləti kimiyox, həm də bu hesabatlılığın keyfiyyətinin yüksəldilməsinə vəbütövlükdə iqtisadiyyatın səmərəliliyinə xidmət edən mühüminfrastruktur sahəsi kimi qəbul edilməlidir. Başqa sözlə, müasirşəraitdə təsdiqedici auditdən təsdiqedici-analitik auditə keçmək-lə audit mühasibat uçotunun aparılması və hesabatlığın norma-tiv aktlara uyğunluğunun yoxlanılması ilə yanaşı, təsərrüfat sub-yektlərinin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə, onlarınfəaliyyətinin təhlilinə və son məqamda inkişaf perspektivlərininmüəyyənləşdirilməsinə öz töhfəsini verməlidir.

Digər bir mühüm məsələ də idarəetmədə qərarlar qəbuledilərkən informasiya riskinin optimal səviyyədə olmasınaauditin təminat verməsindən ibarətdir.

Fikrimizcə, məhz keyfiyyətli audit sayəsində qeyri-dəqiqinformasiyanın, iqtisadi-idarəetmə məsələlərində düzgünolmayan qərarların qəbuluna səbəb ola biləcək informasiyariskini minimuma endirməklə mülkiyyətçilərin hüquqlarınınqorunmasını, korrupsiya hallarının aradan qaldırılmasını, şəf-faflığı təmin etməklə, iqtisadi-maliyyə münasibətlərində etibar-lı tərəfdaşlığın möhkəm özül əsasında qurulmasına, cəmiyyətininamını qazanmağa nail oluna bilər.

Ən mühüm məsələ konsepsiyada, ilk növbədə, hansıistiqamətlərə diqqət yetirilməsinin vacibliyini müəyyən-ləşdirməkdir. Fikrimizcə, bu konsepsiyada aşağıdakı məsələləröz əksini tapmalıdır:

* auditor xidmətlərinə dair qanunvericilik bazasının təkmil-ləşdirilməsi;

* müstəqil auditin yeni iqtisadi-maliyyə şəraitində rolu vəəhəmiyyəti, səlahiyyət və problemlərin dəqiqləşdirilməsi;

52

* müxtəlif tərəflərin maraqlarının uzlaşdırılması mə -sələlərinin araşdırılması;

* auditin tənzimlənməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi; * auditor xidməti bazarında haqlı və geniş rəqabətin bərqərar

olması;* auditor xidmətinə nəzarətin təkmilləşdirilməsi;* auditorların müstəqilliyinin və məsuliyyətinin yük-

səldilməsi;* auditorların peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi;* auditin maliyyə nəzarətinin digər sahələri ilə qarşılıqlı

əlaqələri və səlahiyyət bölgüsü üzrə təkliflərin işlənibhazırlanması.

MÜSTƏQİL AZƏRBAYCANiN İQTİSADİ SİYASƏTİNDƏ

RİSkLƏRİN İDARƏ OLUNMASiNDA DAXİLİ NƏZARƏTİN ƏHƏMİYYƏTİ

Orxan BEYDİYEV,Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf

Nazirliyinin Xidməti araşdırma sektorunun müdiri

Müasir şəraitdə iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi, istehsalproseslərinə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi vəresurslardan səmərəli istifadənin təmin olunması ön plana çə -kilir. Bu baxımdan, bütün növ məsrəflərin və əldə edilmişnəticələrin uçotunun düzgün qurulması, hərtərəfli təhlili vəsəmərəliliyin artırılması iqtisadi inkişafın təminatverici amilikimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Mövcud şəraitdə nəzarət sistemi mexanizmlərinin bazar iqti-sadiyyatının xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması, xüsusilə iqtisa-di sahədə inkişaf dinamikasına mənfi təsir göstərə biləcək risk

53

faktorlarının mövcud nəzarət sistemi vasitəsilə aşkara çıxarıl-ması və bu istiqamətdə qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsidövlətin iqtisadi siyasətində daim diqqət mərkəzində saxlanılanməsələlərdən biridir.

Bu gün iqtisadi inkişafın davamlılığının təmin edilməsiməqsədilə neft sektoru ilə yanaşı, qeyri-neft sektoru da inkişafetdirilir, yeni istehsal, xidmət müəssisələri açılır, infrastrukturlayihələri həyata keçirilir. Heç şübhəsiz ki, sürətli iqtisadiinkişaf şəraitində maliyyə-iqtisadi nəzarətin müstəqil vəsəmərəli istiqaməti kimi auditor xidmətinin əhatə dairəsigenişlənir, maliyyə sistemində şəffaflığın artırılmasında vəbütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında auditin roluəhəmiyyətli dərəcədə artır.

Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinitəmin etmək məqsədilə ölkədə maliyyə nəzarəti sahəsində iqti-sadi islahatlar və dövlət quruculuğu çərçivəsində dəyişiklikləraparılmışdır. Bir tərəfdən, mövcud nəzarət orqanları ləğvedilmiş, digər tərəfdən isə bazar iqtisadiyyatı tələblərini özündəehtiva edən yeni qurumlar və fəaliyyət sahələri təşəkkül tapmış,beynəlxalq standartlara cavab verən daxili nəzarət sistemininqurulması zərurətə çevrilmişdir.

Bu baxımdan, iqtisadiyyatın inkişafı üçün əlverişli şəraitinyaradılması və dövlət orqanlarının fəaliyyətinin təkmil-ləşdirilməsi məqsədilə iqtisadi sahədə mövcud olan neqativ hal-lara, o cümlədən təsərrüfatsızlıq və korrupsiya hallarına qarşımübarizə sahəsində siyasi iradə nümayiş etdirilərək bir sırahüquqi, inzibati və institusional tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 28 iyul ta -rixli 2292 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Şəffaflığınartırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə MilliStrategiya” və onun həyata keçirilməsi ilə bağlı 2007-2011-ciillər üçün Fəaliyyət Planında korrupsiya hüquqpozmalarınaqarşı mübarizə sahəsində həyata keçirilməli olan institusional-

54

preventiv tədbirlərdən biri kimi, dövlət orqanlarında daxilinəzarət qurumlarının işinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədənonların maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, ixtisaslı kadr-larla təmin edilməsi, vətəndaşların bu orqanlara birbaşamüraciət etməsi üçün imkanların yaradılması və s. məsələlərləbağlı tapşırıqlar nəzərdə tutulmuşdur.

Adıçəkilən Fəaliyyət Planının icrasının təmin olunmasıistiqamətində görülmüş işlər nəticəsində İqtisadi İnkişafNazirliyinin Aparatında Daxili nəzarət şöbəsi yaradılmış, onunixtisaslı kadrlarla təmin edilməsi və işinin təkmilləşdirilməsiüçün zəruri təşkilati-texniki tədbirlər görülmüşdür.

Nazirlik Aparatında yaradılmış Daxili nəzarət şöbəsininfəaliyyəti əsasında yeni mütərəqqi nəzarət, o cümlədən iş pro -seslərinin daxili auditi sistemi qurulmuş, vətəndaşlardan daxilolan müraciətlərin, yuxarı icra hakimiyyəti orqanları tərəfindənverilmiş tapşırıqların aidiyyəti üzrə tam və vaxtında icrasınınvəziyyətinə dair nəzarət mexanizmləri yaradılmışdır. Şöbə özvəzifələrini yerinə yetirərkən səlahiyyətləri çərçivəsində nazir-liyin strukturlarında daxili nəzarət tədbirləri, o cümlədən xid-məti araşdırmalar, daxili auditor yoxlamaları və monitorinqlərhəyata keçirmişdir. Normativ hüquqi və təşkilati-sərəncamveri-ci sənədlərlə nəzərdə tutulmuş vəzifə, funksiya və sə la -hiyyətlərin nazirliyin strukturları və əməkdaşları tərəfindənqanunvericiliyə uyğun olaraq yerinə yetirilməsi vəziyyətininmüəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi məqsədilə fəaliyyətgöstərdiyi müddət ərzində şöbə tərəfindən nazirliyin 10 qurumuüzrə növbəti və növbədənkənar daxili auditor yoxlamaları hə -yata keçirilmişdir.

Daxili nəzarət, xüsusilə daxili audit tədbirlərinin həyatakeçirilməsinin başlıca məqsədi iş proseslərindəki mövcudkənarlaşmaların aşkara çıxarılması olmaqla yanaşı, qurumunfəaliyyəti üzrə inzibati-təsərrüfatsızlıq hallarının və korrup-siya risklərinin baş vermə ehtimalı yüksək olan sahələrin

55

müəyyən edilməsidir.Daxili nəzarət sisteminin, xüsusən də daxili audit alətlərinin

tətbiqində əsas prioritetlərdən biri də bu sahədə mövcud olanbeynəlxalq təcrübənin öyrənilərək, fəaliyyət zamanı tətbiqedilməsidir. Eyni zamanda, qeyd etmək istərdim ki, dövlətorqanlarında daxili nəzarət sisteminin yaradılması tamamiləyeni bir təsisat olduğundan beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsivə ölkəmizdə tətbiqi bu gün bizim üçün əsas prioritetlərdən bi -rinə çevrilmişdir.

Bu məqsədlə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının təşəb-büsü və təşkilatçılığı ilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin məsuləməkdaşları 2011-ci ildə “Dövlət nəzarəti sisteminin islahatı”mövzusunda keçirilən beynəlxalq seminarda iştirak etmək üçünLitva Respublikasının Vilnüs şəhərində ezamiyyətdə olmuşlar.

Səfər çərçivəsində bir çox dövlət orqanlarında işgüzargörüşlər keçirilmiş, Litva Respublikasının Dövlət VergiMüfəttişliyində görüş zamanı isə qurumda tətbiq olunan“İnzibatçılıqda risklərin menecmenti sistemi” böyük maraqdoğurmuş, bu sahə ilə ümumi tanışlıq işləri həyata keçirilmiş,belə bir qabaqcıl təcrübənin İqtisadi İnkişaf Nazirliyi struk-turlarının iş prosesində tətbiqi məsələləri ilkin müzakirə olun-muşdur.

Bu məsələlərin daha səmərəli həyata keçirilməsi və davametdirilməsi, xüsusən də dövlət orqanlarında daxili nəzarətqurumlarının fəaliyyətinin beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqlatəkmilləşdirilməsi və inzibatçılıqda risklərin idarə edilməsi sis-teminin tətbiqi sahəsində innovativ təşəbbüslərin öyrənilməsiməqsədilə 2012-ci il 23 yanvar tarixində İqtisadi İnkişafNazirliyinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə AvropaKomissiyasının TAIEX yardım aləti çərçivəsində 21 dövlətorqanından olan nümayəndələrin və Avropa Birliyinə üzvölkələrdən (o cümlədən Fransa, Bolqarıstan, Rumıniya,Yunanıstan və İspaniya) olan müvafiq sahə üzrə ixtisaslaşmış

56

ekspertlərin iştirakı ilə “Daxili nəzarət və risklərin idarə olun-ması” mövzusunda seminar keçirilmişdir.

Seminarın keçirilməsindən başlıca məqsəd Avropa Birliyinəüzv ölkələrdə daxili nəzarət və risklərin idarə olunmasısahəsində mövcud qanunvericiliyin, xüsusən də dövlət orqan-larında daxili nəzarət və risklərin idarə olunması məsələlərinintəşkili təcrübəsinin öyrənilməsi və həmin təcrübənin İqtisadiİnkişaf Nazirliyində, eləcə də digər müvafiq dövlət orqanların-da tətbiqi imkanları istiqamətində müzakirələrin aparılmasıolmuşdur.

Bundan əlavə, nazirlik əməkdaşlarının 2010-cu ilin noyabrayında Avropa İttifaqının SIGMA yardım aləti çərçivəsindəFransada “Avropa Qonşuluq Siyasətinə daxil olan ölkələrdədövlət idarəetməsində islahatlar” mövzusunda keçirilən təd-birdə, 2011-ci ilin oktyabr ayında Polşa təcrübəsi əsasgötürülməklə, Avropa İttifaqı ölkələrində dövlət-özəl sektormünasibətlərinə yeni yanaşmanın bütün aspektlərinə dair təlimkursunda iştirakı təmin edilmişdir.

Hazırda bu istiqamətdə araşdırmalar davam etdirilir və cariilin may ayında elektron xidmətlərin göstərilməsi, daxili təh-lükəsizlik sahəsində dövlət qulluğu, dövlət qulluğunda yenitexnologiyaların istifadəsi, dövlət qulluğu portalının yaradıl-ması, informasiya cəmiyyəti, elektron sənəd dövriyyəsiistiqamətində Estoniya təcrübəsinin öyrənilməsi məqsədiləaidiyyəti əməkdaşların Tallinn şəhərinə səfəri nəzərdə tutulmuş-dur.

Eyni zamanda, qeyd etdiyim məsələlərin tədqiqatına AvropaKomissiyasının SIGMA yardım aləti çərçivəsində də başlanmışvə bu sahədə xarici ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsiməqsədilə belə tədbirlərin mütəmadi olaraq keçirilməsi nəzərdətutulmuşdur.

Bundan başqa, diqqətinizə çatdırmaq istərdim ki, İqtisadiİnkişaf Nazirliyinin ehtiyacları üzrə prioritet layihələrin

57

siyahısında Avropa İttifaqı ölkələrinin təcrübəsində istifadə olu-nan daxili nəzarət risklərinin idarə edilməsinin COSO vəmüvafiq digər modellərinin, xüsusən də “Dövlət inzibatçılığın-da effektiv daxili nəzarət sisteminin yaradılması” layihəsininİqtisadi İnkişaf Nazirliyində tətbiqi məsələsinin araşdırılması danəzərdə tutulmuşdur.

Habelə nazirliyin strukturları və iş prosesləri üzrə həyatakeçirilən daxili nəzarət tədbirlərinin nəticələrinin səmə -rəliliyinin artırılmasında mütərəqqi daxili audit sistemininmövcudluğunun mühüm əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, bu sahədəmövcud işlərin daha da təkmilləşdirilməsi istiqamətində araşdır-malar davam etdirilir.

“AZƏRENERJİ” ASC-nin DAXİLİ AUDİTQURUMUNDA HESABATLiLiQ

Malik MEHDİYEV,“Azərenerji” ASC-nin Maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin auditi şöbəsinin rəisi

Qanunda müəyyən edildiyi kimi, daxili audit bir fəaliyyətdir.Bu fəaliyyətin müəyyən mərhələləri, yəni başlanğıcı və sonuolur. Fəaliyyət müəyyən tələblərə, qaydalara və standartlarauyğun həyata keçirilir. Fəaliyyət prosesinin hər bir mərhələsindəmüəyyən rəsmiləşdirmələrə zərurət yaranır. Bu rəsmiləş -dirmələr sənədlər tərtib etməklə həyata keçirilir. Auditinsənədləşdirilməsi barədə normativ hüquqi aktlarda bütün təfər-rüatlar göstərilmişdir. “Auditin sənədləşdirilməsi” adlı 230 saylıbeynəlxalq audit standartında auditin sənədləşdirilməsi anlayışı,xüsusiyyətləri, sənədləşdirməyə olan tələblər, sənədləşdirməninforması, məzmunu, müddəti və toplanması barədə ümumi müd-dəalar verilmişdir. Bu standarta görə, auditin sənədləşdirilməsi -

58

yerinə yetirilmiş audit prosedurlarının, əldə edilmiş müvafiqaudit sübutunun və auditorun əldə etdiyi nəticələrin qeydə alın-masıdır (Maddə 6).

Bundan əlavə, digər beynəlxalq audit standartlarında daauditin sənədləşdirilməsinə dair xüsusi tələb və göstərişlərvardır, o cümlədən: 210 saylı “Audit tapşırığının şərtləri” BAS-ı, maddə 5

(audit məktub-öhdəlikləri); 220 saylı “Tarixi maliyyə məlumatlarının auditinin key-

fiyyətinə nəzarət” BAS-ı, maddə 11-14, 16, 25, 27, 30, 31 və 33(keyfiyyətə nəzarət); 240 saylı “Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıl-

daqçılığın nəzərə alınması üzrə auditorun məsuliyyəti” BAS-ı,maddə 60 və 107-111 (müəssisə və onun mühitinin öyrə nil -məsinin və əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymət ləndiril məsininsənədləşdirilməsi); 250 saylı “Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı qanun

və qaydaların nəzərə alınması” BAS-ı, maddə 28 (qanun və qay-dalara riayət edilməməsi üzrə şifahi aydınlaşdırmalarınsənədləşdirilməsi); 260 saylı “Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə

səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə bildirilməsi” BAS-ı, maddə16 (sorğuların sənədləşdirilməsi); 300 saylı “Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırıl-

ması” BAS-ı, maddə 22-26 (audit planının tərtib edilməsi); 315 saylı “Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və

əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi” BAS-ı, maddə122 və 123 (müəssisənin mühitinin öyrənilməsi məqsədilə tər -kib və nəzarət risklərinin qiymətləndirilməsi prosedurlarınınsənədləşdirilməsi); 330 saylı “Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor

tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar” BAS-ı, maddə 73, 73a və73b (audit proqramı bölmələri üzrə tərkib, nəzarət və aşkar

59

etməmə riskiərinin qiymətləndirilməsi üzrə prosedurlarınsənədləşdirilməsi); 505 saylı “Kənar mənbədən təsdiqləmələr” BAS-ı,

maddə 33 (sorğu təsdiqləmələri); 580 saylı “Rəhbərliyin məlumatları” BAS-ı, maddə 10

(sənədlərin təhvil alınmasının sənədləşdirilməsi); 600 saylı “Digər auditorun işindən istifadə edilməsi”

BAS-ı, maddə 14 (digər auditorun sənədindən əsas auditorunistifadə etməsi).

Bundan əlavə, keyfiyyət və fəaliyyət standartında dasənədləşmə barədə müddəalar nəzərdə tutulur. O cümlədən:

Daxili Auditin Peşə Təcrübəsi üzrə BeynəlxalqStandartların Keyfiyyət xarakteristikası standartlarında“Keyfiyyət proqramı üzrə hesabat” adlı 1320-ci maddədəgöstərilir: “Daxili auditin rəhbəri kənar qiymətlən -dirmələrin nəticələrini Şuranın nəzərinə çatdırmalıdır”;

Həmin Beynəlxalq Standartların Fəaliyyət standartlarındaauditor tapşırığının yerinə yetirilməsinin yekunlarına dairhesabatın verilməsi (maddə 2400) və hesabatın me -yarlarını (maddə 2410) və keyfiyyətini (2420) nəzərdətutan müddəalar vardır.

Hər bir daxili audit qurumunda sənədləşmə nə qədər müxtəlifolsa da, onun ümumi cəhətləri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki,daxili auditdə sənədləşmənin özünə olan tələblər “Azərenerji”ASC-də ISO 9001:2008 Beynəlxalq Standartının 4.2.3-cübəndinə və ISO 14001:2004 Beynəlxalq Standartının 4.4.5-cibəndinə müvafiq olaraq İnteqrə olunmuş Menecment Sistemi(İMS) sənədlərinin yaradılması, tərtibatı, təsdiq edilməsi, qey-diyyata alınması, paylanması, saxlanılması, dəyişikliklərinedilməsi, yenidən hazırlanması və ləğv edilməsi qaydalarınıtəyin edən “Sənədlərin idarə olunması” proseduruna uyğunhazırlanmışdır.

Daxili audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı

60

sənədləşmənin ən ümumi formalarını onun mərhələləri üzrə sis-temləşdirə bilərik. Ümumiyyətlə, daxili audit fəaliyyəti aşağı-dakı mərhələlərdən ibarətdir:

Hər bir mərhələyə uyğun müvafiq işlər görüldüyünə görəhəmin işlərin rəsmiləşdirilməsi üçün müəyyən sənədlərin hazır-lanması tələb olunur. Mərhələ-mərhələ həmin sənədləri nə -zərdən keçirək.

Hazırlıq mərhələsində aşağıdakı blank-sənədlər hazırlanır:

Bu sənədlər əsasən auditi aparılan təsərrüfat subyekti iləmünasibətlərin formalşdırılmasını əhatə edir.

S 1 2 3 q4 5 6 7 8 9

61

S/n Sənəd və prosedurun adı

1 Audit olunan təsərrüfat subyektinin anketi

2 Daxili audit qurumunun anketi

3 Audit barədə sərəncam

4 Sərəncama əlavə

5 Sorğu-izahat

6 Sorğu-təsdiq

7 Şifahi aydınlaşdırmalar

8 Banklara məktub

9 Təsdiq sorğuları

10 Cavabların qeydiyyatı

Planlaşma mərhələsində aşağıdakı blank-sənədlər hazır-lanır:

Bu sənədləri tərtib edərkən daxili audit zamanı istifadə edilənbir neçə mühüm kompyuter proqramından -- risklərin,əhəmiyyətliliyin və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi,habelə seçmənin təşkili üzrə proqramlardan istifadə edilməlidir.Belə proqramları hər bir daxili audit qurumu özü hazırlayıbauditorların istifadəsinə verə bilər. “Azərenerji” ASC-də buişlərin şəkili üçün Excell proqramında aşağıdakı sadə alqoritm-ləri özündə əks etdirən proqramlar hazırlanmışdır:

Riskin qiymətləndirilməsi proqramıBu proqram apardığı sorğu əsasında auditorun subyektiv

mülahizələrinin kəmiyyət ifadəsinə gətirilməsi üçün nəzərdətutulmuşdur. Proqram auditin planlaşdırılması zamanı müəssisəmühitinin öyrənilməsi zamanı auditor riskinin elementləri olantərkib, nəzarət, aşkar etməmə risklərini qiymətləndirməkləyanaşı, audit proqramı bölmələri üzrə də auditor riskiniqiymətləndirməyə imkan verir.

62

S/n Sənədin və prosedurun adı

1 Tərkib riskinin qiymətləndirilməsi

2 Əhəmiyyətliliyin ümumi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi

3Nəzarət riskinin və aşkar etməmə riskininqiymətləndirilməsi

4 Elementlər üzrə əhəmiyyətlilik

5 Müəssisənin balansı

6 Mənfəət və zərər haqqında hesabat

7 Auditin ümumi planı

8 Auditin proqramı

9 Daxili auditorlar barədə məlumat

Əhəmiyyətlilik səviyyəsinin qiymətləndirilməsi proqramıBu proqram vasitəsilə 1C mühasibat proqramından əldə olu-

nan dövriyyə qalıq cədvəlinin elektron məlumatları həmin proq -rama daxil edilir. Sonra dövriyyənin qalığa nisbətininəhəmiyyətlilik səviyyəsinə təsiri təshih edilərək tapılmış ümumiəhəmiyyətlilik səviyyəsi balans elementləri arasında bö -lüşdürülür.

Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi proqramıBu proqram vasitəsilə maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən

bütün göstəricilər balans və ona əlavələrdə göstərilmişməlumatlar əsasında avtomatik hesablanır.

Seçmənin təçkili proqramıBu proqram vasitəsilə seçmənin zəruri həcmi, təsadüfi

seçmənin təşkili, seçmə riski və audit proqramının bütünbölmələri üzrə audit riskinin ehtimallı statistik metodlaqiymətləndirilməsi həyata keçirilə bilər.

Sübutların toplanması mərhələsində aşağıdakı blank-sənədlər hazırlanır:

63

S/n Sənədin və prosedurun adı

Audit proqramının bölmələri üzrə:

1. Qeyri-maddi aktivlərin yoxlanması

1 Sənədlərin təhvil alınması

64

2 Daxili nəzarət sisteminin testləşdirilməsi

3 Mühasibat uçoti sisteminin testləşdirilməsi

4 Uçot siyasətinin mühasibat uçotu baxımından təhlili

5 Uçot siyasətinin vergi uçotu baxımından təhlili

6 İşçi hesab planının təhlili

7 Balans maddələrinin açılışı

8 Müvafiq balans maddəsindən seçmə

9 Dövriyyədən seçmə

10 Qalıqdan seçmə

11 İnventarizasiya

12 Müqavilələrin yoxlanması

13Qeyri-maddi aktivlərin daxil olması, uçotu və çıxmasınınrəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanması

14Qeyri-maddi aktivlərin aktiv kriteriyalarına uyğunluğu-nun yoxlanması

15Qeyri-maddi aktivlərin daxil olmasının uçot siyasətinəvə qanunvericiliyə uyğun olaraq qiymətləndirilməsi vəuçota alınması

16Qeyri-maddi aktivlərə amortizasiyanın hesablanmasınınuçot siyasətinə və qanunvericiliyə uyğun olmasınınyoxlanması

17Baş vermiş əməliyyatın yoxlanılan dövrə aid olmasınınyoxlanması

18Alınan və çıxan qeyri-maddi aktivlərin dəyərinin uçotməlumatlarına uyğunluğunun yoxlanması

19Bütün əhəmiyyətli informasiyanın hesabatda açıqlan-masının yoxlanması

20 Səhvlərin siyahısı

21 Sistematik səhvlərin siyahısı

22 Seçmənin təhlili: qeyri-maddi aktivlər

Bu sənədlər audit proqramının hər bir bölməsi üzrə ayrılıqdahazırlanır.

Yekun mərhələdə aşağıdakı blank-sənədlər hazırlanır:

Hər bir mərhələyə aid sənədlərin nümunəsi elektron variant-da hazırlanır və hər bir təsərrüfat subyektinin auditi zamanıdoldurulur. Excell proqramında hazırlanmış nümunələr xüsusiisnadlarla elə hazırlanmalıdır ki, bütün təsərrüfat subyektləriüzrə auditin nəticələrini avtomatik olaraq ümumiləşdirməkmümkün olsun. Bu sənədlərin bir hissəsinin doldurulması da xiliauditin aparılması üzrə xüsusi hazırlanmış proqramlar vasitəsiləhəyata keçirilməlidir. Məsələn, tərkib, nəzarət, aşkar etməmərisklərinin planlaşdırılması, habelə faktiki qiymətləndirilməsikompyuter proqramları vasitəsilə hesablanmış kəmiyyətlərsənədlərin müvafiq xanalarına yazıla bilər.

Daxili audit fəaliyyətinin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi vəfəaliyyətə yekun vurulması müəyyən hesabat dövrlərini əhatəedir. Bu, adətən, illik dövrdə həyata keçirilir. Fəaliyyətə yekunvurma aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

65

23 Yerinə yetirilmiş prosedurlar barədə iradların siyahısı

24 Audit bölməsi üzrə nəticələr

Standart prosedurların sənədləşdirilməsi

S/n Sənədin və prosedurun adı

1 Kənarlaşmaların forma registrləri

2 İlkin qalıqların yoxlanması

3 Auditin təhlili

S/n Sənədin və posedurun adı

1 Auditorun hesabatı

2 Əsas tarixlər

Hər bir mərhələyə uyğun müvafiq işlər görüldüyünə görəhəmin işlərin rəsmiləşdirilməsi üçün müəyyən sənədlərin hazır-lanması tələb olunur. Mərhələ-mərhələ həmin sənədlərinəzərdən keçirək:

Aparılmış auditin nəticələri barədə son hesabatlarınqəbul edilməsinin sənədləşdirilməsi:

Auditor hesabatlarının qeydiyyat jurnalı audit planının yerunəyetirilməsinə nəzarət etməyə imkan verməklə yanaşı, auditor-ların məsuliyyətini və auditin keyfiyyətini artırır.

Hesabatların ümumiləşdirilməsi zamanı aşağıdakı blank-sənədlər hazırlanır:

66

S/n Sənədin və posedurun adı

1 Auditor hesabatlarının qeydiyyat jurnalı

S/n Sənədin və posedurun adı

1Təsərrüfat subyektləri üzrə il ərzində aşkar edilmiş nöqsanlarınaudit proqramının bölmələri əlamətinə görə təsnifatı

Bu sənədlər elektron sənəd dövriyyəsinin tətbiqi ilə əlaqə-dar hazırlanmış xüsusi proqramda onlayn rejimdə hazırlanırvə həmin sənədlər yalnız ali rəhbərlik üçün nəzərdə tutulmuş-dur.

Yekun hesabatın hazırlanması zamanı aşağıdakı blank-sənədlər hazırlanır:

Bu sənədlər ali audit qurumunun bilavasitə istifadəsi üçünnəzərdə tutulur. Həmin sənədlər əsasında bütovlükdə cəmiyyətüzrə maliyyə risklərinin idarə edilməsi və onların paylanmaqanunauyğunluqları, zaman etibarilə dəyişmə meyli və s.məsələlər oyrənilir.

Daxili audit fəaliyyətinin nəticələrinin ümumiləşdirilməsivə fəaliyyətə yekun vurulması barədə sənədlər daxili auditqurumunun gələçək fəaliyyəti üçün cox böyük əhəmiyyətkəsb edir. Bu qiymətli məlumatlar təsərrüfat sübyektlərininfəaliy yətlərindəki bütün dəyişikliklərin dinamikası barədəobyektiv məlumat bazası yaratmağa imkan verir. Beləməlumat bazaları, ümumiyyətlə, audit praktikasına aid realstatistikanın formalaşdırılması deməkdir. Həmin statistikadanaudit işinin səmərəliliyi, xüsusən də audit risklərininaraşdırılması və modelləşdirilməsi üzrə elmi-tədqiqatişlərində də istifadə edilə bilər.

67

2Təsərrüfat subyektləri üzrə il ərzində aşkar edilmiş risklərinnövləri və audit proqramının bölmələri əlamətinə görə təsnifatı

3Təsərrüfat subyektləri üzrə il ərzində verilmiş tövsiyələrin auditproqramının bölmələri əlamətinə görə təsnifatı

S/n Sənədin və posedurun adı

1 Nöqsanlar, Risklər və Tövsiyələr Statistikasının qurulması

İQTİSADİ CİNAYƏTkARLiĞA QARŞi MÜBARİZƏ:

MÖVCUD VƏZİYYƏT VƏ QARŞiDA DURAN PROBLEMLƏR

Rövşən ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru

yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsinin Təşkilati və informasiya təminatı şöbəsinin rəisi

Azərbaycan xalqının tarixində və taleyüklü məsələlərinhəllində müstəsna xidmətləri olan tarixi şəxsiyyət, dünyamiqyaslı siyasətçi və görkəmli dövlət xadimi ümummilli liderHeydər Əliyev xalqımızın milli iftixarı, qürur duyduğumuz vəarxa bildiyimiz böyük azərbaycanlı idi.

Bu dahi şəxsiyyət respublikamızın inkişaf və tərəqqi yolunumüəyyənləşdirmiş, milli-mənəvi dəyərlərimizin, müstəqildövlətçiliyimizin əsaslarını yaratmış, milli ruhun, milli ide-ologiyanın yüksəlməsinə əvəzsiz töhfəsini vermişdir.

Ulu öndərin uzaqgörən, müdrik siyasəti, qətiyyəti vədövlətçilik istedadı nəticəsində Azərbaycan sıxıntılardan,təlatümlərdən üzüağ çıxaraq gələcəyə inamla baxan qüdrətlibir dövlətə çevrilmişdir.

Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycan KommunistPartiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi vəzifəsinəseçilməsindən sonra hər bir sahədə olduğu kimi, iqtisadicinayətkarlığın, xüsusilə də rüşvətxorluğun aşkar edilməsindəvə ona qarşı mübarizə aparılmasında daim cəsarətli hərəkətetmişdi. Həmin dövrdə SSRİ-də rüşvətxorluğun guya olma-masına dair fikrin formalaşdırılmasına baxmayaraq, partiya rəh-bəri Heydər Əliyev Mərkəzə verilən məlumatların saxta

68

olduğunu açıqlayır, korrupsiya hallarına qarşı ciddi mübarizəaparırdı.

Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin ilk dövrünüAzərbaycanın iqtisadi və sosial sahələrdə inkişafı, kənd təsərrü-fatı və sənayedə islahatlar, ölkənin güclü inkişafının təməlininqoyulduğu dövr kimi xarakterizə etmək olar. Uzaqgörənsiyasətçi hələ Azərbaycanın SSRİ-nin tərkibində olduğu vaxt-larda onun gələcək müstəqilliyinin əsas təminatlarından olaniqtisadiyyatın güclü təməl üzərində qurulması istiqamətindəçalışmış, böyük çətinliklər hesabına Mərkəzdən mühüməhəmiyyətli sənaye müəssisələrinin respublikamızda açılmasınanail olmuşdur.

Onun 14 illik fəaliyyəti ərzində respublikada həyatın elə birsahəsi qalmadı ki, orada inkişaf, tərəqqi müşahidə olunmasın.Heydər Əliyev bu fəaliyyəti ilə tək həmin dövrün Azərbaycanıvə vətəndaşları üçün yox, həm də gələcək müstəqilAzərbaycanın möhkəm özülünü, sonrakı nəsillərin xoşbəxt vəfiravan həyatının əsasını qoymuşdur.

1993-cü ilin iyununda xalqın təkidi ilə hakimiyyətə qayıdanHeydər Əliyev dövlət müstəqilliyimizin qorunub saxlanması vəinkişafı üçün taleyüklü problemlərin hamısını həll etdi. Uluöndərin gördüyü tədbirlər nəticəsində respublikamızdamüstəqilliyin yaşaması üçün ictimai-siyasi sabitlik bərqəraredildi və cinayətkarlığın səviyyəsi azaldıldı. Heydər Əliyevdemokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət qurulucuğu sahəsindəardıcıl siyasət yürüdərək ölkədə insan hüquq və azadlıqlarınınbaşlıca prinsiplərini bərqərar etmişdir. 1995-ci ilin noyabrındaümumbəşəri demokratik dəyərləri özündə əks etdirən müstəqilAzərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi, hüquq nor-malarının və qanunvericilik bazasının beynəlxalq standartlarauyğunlaşdırılması məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Ölkə həyatının bütün sahələrində olduğu kimi iqtisadi

69

cinayətkarlığa qarşı mübarizə, xüsusən də korrupsiyaya qarşımübarizə işində də əhəmiyyətli dönüş yaranmış, “Cina -yətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, qanunçuluğun vəhüquq qaydasının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında”Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı (9 avqust 1994-cü il) imzalanmışdır. Mütəşəkkil cinayətkarlıq, o cümlədən kor-rupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində konkret istiqamətlərimüəyyənləşdirən həmin fərman vəzifədən sui-istifadə hallarınınqarşısının alınması üçün təsirli tədbirlərin görülməsini nəzərdətuturdu.

Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı məqsədilə ulu öndərimizHeydər Əliyev tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinə mane olanbürokratik əngəllərin və yoxlamaların aradan qaldırılmasınayönəldilmiş və nəticə etibarilə korrupsiyaya qarşı mübarizədəsiyasi iradənin təzahürü olan qərarlar qəbul edilmişdir. Onlarınarasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “İstehsalat,xidmət, maliyyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydayasalınması və əsassız yoxlamaların qadağan edilməsi barədə”,“Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığıninkişafı sahəsində süni maneələrin aradan qaldırılması haqqın-da” və “Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrinqarşısının alınması haqqında” fərmanları xüsusi yer tutur.

Ölkəmizdə korrupsiyaya qarşı mübarizənin yeni mərhələsi2000-ci ildən etibarən başlamışdır. Buna təkan verən əsas amilAzərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 2000-ci il 8iyun tarixində “Azərbaycan Respublikasında korrupsiyayaqarşı mübarizənin gücləndirilməsi haqqında” fərmanın imzalan-ması, eləcə də ölkəmizin Avropa məkanına sürətlə inteqrasiyaetməsi olmuşdur.

Ulu öndərin layiqli davamçısı olan cənab İlham Əliyev 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçiləndən sonrakorrupsiyaya qarşı mübarizə mahiyyət etibarilə yeni vüsət

70

almış, ölkəmiz Avropa Şurasının “Korrupsiya ilə əlaqədarcinayət məsuliyyəti haqqında” və “Korrupsiya ilə əlaqədarmülki-hüquqi məsuliyyət haqqında” konvensiyalarına,Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Korrupsiya əleyhinəKonvensiyasına qoşulmuş, həmin konvensiyaların tələblərinəcavab verən qanunvericilik bazası qurulmuş, “Korrupsiyayaqarşı mübarizə haqqında”, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pulvəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və ter-rorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında”qanunlar və digər normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir.

Korrupsiyaya qarşı mübarizənin müntəzəm surətdə həyatakeçirilməsi məqsədilə “Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrəDövlət Proqramı (2004-2006-cı illər)”, “Şəffaflığın artırılmasıvə korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya” və onunhəyata keçirilməsi ilə bağlı 2007-2011-ci illər üçün FəaliyyətPlanı təsdiq olunmuş, ölkəmizdə korrupsiyanın qarşısının alın-ması sahəsində ixtisaslaşmış orqan olan Azərbaycan Res -publikasının Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Komissiyasıtəsis edilmişdir.

Korrupsiya ilə əlaqədar cinayətlərin mahiyyəti və yüksək icti-mai təhlükəlilik dərəcəsi Azərbaycanda korrupsiya ilə bağlıcinayətlər üzrə həyata keçirilən ibtidai istintaq sahəsində ixtisas-laşmış səmərəli antikorrupsiya qurumunun – AzərbaycanRespublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya QarşıMübarizə İdarəsinin yaradılmasını labüd etmişdir. AzərbaycanRespublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya QarşıMübarizə İdarəsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin“Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” AzərbaycanRespublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” 2004-cü il 3mart tarixli sərəncamına əsasən təsis edilmişdir. AzərbaycanRespublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya QarşıMübarizə İdarəsinin təsis edilməsi ilə əlaqədar idarənin əsas-

71

naməsi, strukturu və ştat tərkibi təsdiq edilmiş, maddi-texnikitəminatının gücləndirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlərgörülmüşdür.

Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi yarandığı vaxtdanbütün səylərini ölkəmizdə həyata keçirilən sosial-iqtisadi isla-hatların əsas təminatlarından olan ictimai-siyasi sabitliyinqorunmasına, iqtisadi cinayətkarlığın, eyni zamanda mütəşəkkilcinayətkarlığın ən təhlükəli təzahürlərindən biri olan korrup-siyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsinə yönəltmişdir.Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi tərəfindən 2005-2012-ciillər ərzində 1195 şəxs barəsində 681 cinayət işinin istintaqıtamamlanaraq baxılması üçün müvafiq məhkəmələrəgöndərilmişdir. Həmin cinayət işləri əsasən rüşvət alma, və -zifədən sui-istifadə etmə, vəzifə səlahiyyətlərini aşma, qulluqmövqeyindən istifadə etməklə özgə əmlakını talama faktları iləəlaqədar olmuşdur.

Cinayət qanunvericiliyində iqtisadi cinayətlərə görə məsu-luyyətin nəzərdə tutulması, ilk növbədə, sahibkarlığın inkişafı-na, sahibkarların hüquqlarının qorunmasına, həmçinin,istehlakçıların hüquqlarının qorunmasına, eyni zamanda dadövlətin maliyyə maraqlarının qorunmasına xidmət edir.

İqtisadi cinayətkarlıq, bildiyimiz kimi, dünya iqtisadiyyatınahər il milyardlarla ABŞ dolları həcmində ziyan vurur və təbii ki,bu, Azərbaycan iqtisadiyyatından da yan keçmir. İlk növbədə,iqtisadi cinayətkarlıqdan danışdıqda, bu cinayətlərin vahidçevrəsini müəyyən etmək tələb olunur. AzərbaycanRespublikası Cinayət Məcəlləsinin 24-cü fəsli “İqtisadifəaliyyət sahəsində olan cinayətlər” adlanır ki, orada 35 növmüxtəlif cinayət qeyd olunmuşdur. Buraya “Qanuni sahibkarlıqfəaliyyətinə mane olma”, “Qanunsuz sahibkarlıq”, “Vergiödəməkdən yayınma”, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pulvəsaitlərini və ya digər əmlakı leqallaşdırma”, “Qaçaqmalçılıq”

72

və bir sıra digər cinayətlər aiddir. Əgər ölkəmizin sovetdöründəki (1960-cı il) Cinayət Məcəlləsinə nəzər salsaq, iqtisa-di sahədə törədilən cinayətlərin dairəsinin məhdud olduğunugörərik. Tarix inkişaf etdikcə, eyni zamanda, iqtisadiyyatınsürətli inkişafı iqtisadi sahədə cinayətlərin növlərinin artması iləşərtlənir. Təkcə son bir neçə ildə cinayət qanunvericiliyinəcəmiyyətə tanış olmayan yeni normalar əlavə edilmişdir. Buraya“Çirkli pulların yuyulması”, “İnsayder tərəfindən məlumatdanqanunsuz istifadə etmə”, “Qiymətli kağızlar bazarındaqiymətlərlə manipulyasiya”, “Kibercinayətkarlıq” və s. nor-maları göstərmək olar. Qeyd olunan normaların istintaqçılarayad olması, istintaq təcrübəsinin olmaması bir sıra hallarda bunöv cinayətlərin aşkar edilməsində və istintaqında çətinlikləryaradır.

Lakin bu çətinliklərə baxmayaraq, prokurorluq tərəfindənötən dövr ərzində cinayət yolu ilə əldə edilmiş gəlirlərin leqal-laşdırılması ilə əlaqədar bir neçə cinayət işinin istintaqı tamam-lanaraq müvafiq məhkəmələrə göndərilmişdir. Hesab edirəm ki,iqtisadi sahədə törədilən cinayətlərin aşkar edilməsi üçünbeynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi faydalı olardı. Bu səbəbdənidarəmiz tərəfindən beynəlxalq əməkdaşlıq sahəsində tədbirlərhəyata keçirilir, idarə əməkdaşları iqtisadi sahədə törədiləncinayətlər mövzusunda treninqlərdə, seminarlarda, elmi-praktikkonfranslarda tez-tez iştirak edirlər.

Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi BMT-nin Narkotiklərvə Cinayətkarlıq üzrə İdarəsi (UNODC), Avropa ŞurasınınKorrupsiyaya qarşı mübarizə aparan Dövlətlər Qrupu(GRECO), Beynəlxalq Antikorrupsiya Orqanları Assosiasiyası(IAACA) və digər beynəlxalq təşkilatlar, xarici ölkələrin hüquqmühafizə orqanları və korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsindəixtisaslaşdırılmış qurumları ilə bu sahədə əməkdaşlıq edir.

“Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə

73

Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı 2007-2011-ciillər üçün Fəaliyyət Planı”nda korrupsiyaya qarşı mübarizəsahəsində əməkdaşlığın, o cümlədən korrupsiyanın aşkaredilməsinə, istintaqına məsul qurumlar (polis, prokurorluq,vergi orqanları və s.) arasında qarşılıqlı əlaqənin və əmək-daşlığın təkmilləşdirilməsi üçün zəruri tədbirlərin görülməsinəzərdə tutulur. Bununla əlaqədar olaraq, Baş ProkurorluqlaHesablama Palatası arasında “Korrupsiya ilə mübarizəsahəsində qarşılıqlı əməkdaşlıq barədə RazılaşdırmaMemorandumu”, Baş Prokurorluqla Daxili İşlər Nazirliyiarasında “Korrupsiya ilə mübarizə sahəsində prokurorluq vədaxili işlər orqanları arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında”birgə əmr imzalanmışdır.

Ölkənin iqtisadi cəhətdən qüdrətlənməsi artan maliyyəvəsaitlərinin səmərəli xərclənməsinə ciddi nəzarətin həyatakeçirilməsini zəruri edir, çünki bəzi hallarda dövlət və bələdiyyəəmlakından və maliyyə vəsaitlərindən istifadə olunmasına ca -vabdeh olan vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində korrupsiya hallarıhələ də müşahidə olunmaqdadır. Bu səbəbdən, AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən kor-rupsiyanın tam aradan qaldırılması üçün daha sərt və qətiyyətliaddımların atılması məqsədilə 2009-cu il 22 iyun tarixində“Dövlət və bələdiyyə əmlakının və vəsaitlərinin idarə olunmasısahəsində korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmalara qarşımübarizənin gücləndirilməsi haqqında” fərman imzalanmışdır.Fərmanda dövlətin büdcə və digər maliyyə vəsaitlərindən,bələdiyyələrin vəsaitlərindən istifadə olunması, dövlət vəbələdiyyə əmlakına sahiblik, istifadə və sərəncam verilməsi,habelə dövlət müəssisələrinin idarə olunması sahələrindəcinayət əlaməti olan korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmalaraşkar edildikdə müvafiq sənədlərin Baş Prokurorluğagöndərilməsi, müvafiq prokurorun mütəxəssislərin cəlb

74

edilməsi və ya yoxlama materiallarının tələb edilməsi barədəqərarının təxirə salınmadan icra olunması, müvafiq sahələr üzrətəcrübəli və peşəkar mütəxəssislərin ayrılması, müvafiq yoxla-ma və nəzarət tədbirlərinin həyata keçirilməsi mexanizmlərinintəkmilləşdirilməsi, dövlətə vurulan ziyanın mülki-hüquqivasitələrlə aradan qaldırılması zərurəti müəyyən olunduqdaməhkəmələrdə müvafiq iddiaların qaldırılması və ya buməqsədlə Mülki-Prosessual Məcəlləyə uyğun olaraq BaşProkurorluğa müraciət edilməsi ilə əlaqədar müfəssəl tapşırıqlaryer almışdır.

Qeyd edilən fərman dərc olunan kimi dərhal BaşProkurorluqda müvafiq işçi qrupu yaradılmışdır ki, fərmandanirəli gələn vəzifələrin təxirə salınmadan icrası ilə əlaqədarmüvafiq tədbirləri hazırlayıb həyata keçirsin. Görülmüş işlərinməntiqi nəticəsi olaraq prokurorluq üzrə həmin fərmandaprokurorluğa ünvanlanmış tövsiyələrdən irəli gələn vəzifələrinicrasına dair əmr imzalanmışdır.

Son dövrlərdə korrupsiyaya qarşı səmərəli mübarizə aparıl-ması məqsədilə zəruri normativ hüquqi aktlarla yanaşı,cəmiyyətlə, vətəndaşla qarşılıqlı münasibətlərdə mənfi hallarınqarşısını alan başlıca amillərdən olan şəffaflığın artırılmasınayönəlmiş bir sıra mühüm institusional islahatlar həyata keçi -rilmişdir. Məhz iqtisadi inkişafı əngəlləyən mənfi təzahürlərinaradan qaldırılması və şəffaflığın təmin edilməsi nəticəsindəəlverişli biznes və investisiya mühiti formalaşmışdır. Təsadüfideyil ki, bir sıra nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların hesabatlarındaAzərbaycanda sosial-iqtisadi islahatların həyata keçirilməsindəmaliyyə mənbəyi olan dövlət büdcəsinin təşkili, Dövlət NeftFondunun və digər maliyyə institutlarının fəaliyyəti şəffaflıqindeksinə görə ilk yerlərdə durur. Azərbaycanın uğurları bunun-la da bitmir, buraya ölkəmizin Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınTəhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü olması (2011-ci ildə)

75

və həmin Şuraya sədrlik etməsini (2012-ci ilin may ayı ərzində),həmçinin, Transanadolu Qaz Boru Kəmərinin (TANAP layihəsi)inşasına dair Türkiyə ilə Azərbaycan arasında imzalanmışmüqavilələri, ilk Avropa Olimpiya Oyunlarının Bakıda keçi -rilməsini və birinci Azərbaycan telekommunikasiya peykininorbitə buraxılmasını aid edə bilərik.

Həyata keçirilən tədbirlərin tərkib hissəsi kimi, çağdaş vəçevik idarəetmənin təmin olunması, dövlət orqanlarınınfəaliyyətində şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya şəraityaradan halların aradan qaldırılması üçün əhaliyə göstərilənelektron xidmətlərin dairəsi genişləndirilmişdir. 2010-cu ildəölkədə ikinci “Elektron Azərbaycan” Dövlət Proqramı qəbuledilmişdir. Bu gün ölkəmizdə dövlət qurumları tərəfindən 250-dən artıq elektron xidmət göstərilir. 2012-ci ilin iyul ayında ölkəPrezidenti tərəfindən bu siyasətin davam etdirilməsinin bariznümunəsi olan Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalarüzrə Dövlət Agentliyinin və “ASAN xidmət” mərkəzlərininyaradılması dövlət idarəçiliyində yeni mərhələnin əsasını qoy-muş, 2012-2015-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş Açıq hökumətintəşviqinə və Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair milli fəaliyyətplanlarının təsdiq edilməsi bu istiqamətdə görülən böyükişlərdir.

Bütün göstərilənlər onu deməyə əsas verir ki, məhz uluöndərin təməlini qoyduğu siyasət nəticəsində bu günAzərbaycan Respublikası dünya dövlətləri tərəfindən ardıcılolaraq mülki cəmiyyət və hüquqi dövlət prinsiplərini həyatakeçirən və demokratikləşmə prosesinin dönməz xarakter aldığıbir ölkə kimi qəbul edilir. Bu nailiyyətlərin əldə edilməsi məhzHeydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Azərbaycan xalqı və onun yaratdığı dövlət mövcud olduqcaHeydər Əliyev də yaşayacaqdır.

76

AZƏRBAYCAN RESPUBLİkASiNDACİNAYƏT YOLU İLƏ ƏLDƏ EDİLMİŞ PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ YA DİGƏR

ƏMLAkiN LEQALLAŞDiRiLMASiNA VƏTERRORÇULUĞUN

MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİNƏ QARŞiMÜBARİZƏ SİSTEMİNİN FORMALAŞMASi

VƏ İNkİŞAFi XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Firdovsi FİKRƏTZADƏ,Azərbaycan Respublikasının

Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin

icra aparatının rəhbəri

Azərbaycan Respublikasında cinayət yolu ilə əldə edilmiş pulvəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və ter-rorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə (PL/TMM)sisteminin inkişaf etdirilməsi istiqamətində tədbirlər hökumətinkorrupsiyaya qarşı ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirilənmübarizə siyasətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Ölkəmizdəbu sahədə dövlət siyasətinin strateji istiqamətləri müəyyən olun-muş, təşkilati-hüquqi, institusional və praktik tədbirlər həyatakeçirilmişdir. Azərbaycan dövləti şəffaf, sabit və təhlükəsizcəmiyyət quruculuğunun vacib şərtlərindən biri kimi PL/TMMüzrə qlobal çağırışlara adekvat şəkildə qoşulmuş və bu sahənininkişafı istiqamətində ölkədə həyata keçirilən tədbirlər dönməzxarakter almışdır.

Azərbaycan Respublikasında PL/TMM sisteminin formalaş-ması və inkişafını üç mərhələyə ayırmaq olar:

77

I. PL/TMM sahəsində fəaliyyətin idarəetmədə və maliyyə-iqtisadi sistemdə şəffaflığın artırılması və təhlükəsizliyingücləndirilməsi tədbirlərinin tərkib hissəsi kimi həyata keçi -rildiyi ilkin mərhələ. Bu mərhələ 2000-2008-ci illəri əhatə edir.

II. PL/TMM sisteminin formalaşdırılması üçün kompleksşəkildə qanunvericilik və institusional islahatların aparıldığımərhələ. Bu mərhələ 2009-cu ili əhatə edir.

III. PL/TMM sisteminin beynəlxalq standartlar əsasındainkişafı mərhələsi. Bu mərhələ 2010-cu ildən etibarən başlanır.

PL/TMM sisteminin formalaşmasının ilkin mərhələsi(2000-2008-ci illər)

«Azərbaycan Respublikasında korrupsiyaya qarşı müba -rizənin gücləndirilməsi haqqında» Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2000-ci il 8 iyun tarixli 347 nömrəli fərmanınınimzalanması ilə ölkədə korrupsiyaya və iqtisadi cinayətkarlığaqarşı mübarizənin gücləndirilməsi, bu sahədə qanunvericiliyinvə nəzarət mexanizminin təkmilləşdirilməsi və dövlət idarəet-məsində aşkarlığın təmin edilməsi üçün korrupsiya iləmübarizəyə dair qanun və dövlət proqramının hazırlanması kimihədəflər müəyyən edildi.

Bu dövrdən etibarən Azərbaycan aktiv şəkildə PL/TMMsahəsində qlobal çağırışlara qoşulmağa başlamışdır. Belə ki,Azərbaycan Respublikası 2000-ci ilin dekabr ayında«Transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı» BMT Kon -vensiyasını, 2001-ci ilin noyabr ayında «Cinayət fəaliyyətindənəldə edilən gəlirlərin leqallaşdırılması, aşkar olunması,götürülməsi və müsadirə edilməsi haqqında» Avropa ŞurasıKonvensiyasını imzalamışdır.

Eyni zamanda, 2001-ci il 11 sentyabr terror hadisəsindəndərhal sonra Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il12 sentyabr tarixli bəyanatı ilə Azərbaycan Respublikasınınantiterror koalisiyasına qoşulduğu elan olunmuşdur. 2001-ci ilin

78

oktyabr ayında isə Azərbaycan Respublikası «Terrorçuluğunmaliyyələşdirilməsi ilə mübarizə haqqında» BeynəlxalqKonvensiyanı ratifikasiya etmişdir.

Cinayət yolu ilə əldə edilən gəlirlərin leqallaşdırılmasının vəterrorçuluğun maliyyələşdirilməsinin transmilli xarakterdaşıdığını qeyd edərək, bu səpkidə beynəlxalq əməkdaşlığınvacibliyini nəzərə alaraq və həyata keçirilən beynəlxalq səyləridəstəkləyərək, 2002-ci ildən etibarən Azərbaycan AvropaŞurasının MONEYVAL Komitəsində təmsil olunmağabaşlamışdır.

Məlum olduğu kimi, MONEYVAL Komitəsi qarşılıqlıqiymətləndirmələr vasitəsilə öz üzvlərinin qanunvericilik,maliyyə və hüquq mühafizə sektorlarında müvafiq beynəlxalqstandartlara nə dərəcədə əməl etməsini qiymətləndirir. Buqiymətləndirmə hesabatları dövlətlərin PL/TM-ə qarşı mübarizərejimlərinin səmərəliliyini və beynəlxalq əməkdaşlıq imkan-larını yüksəltmək istiqamətlərində olduqca təfərrüatlı tövsiyələrtəqdim edir. Buna uyğun olaraq, Azərbaycan RespublikasındaPL/TMM sisteminin inkişafı ilə bağlı MONEYVAL tərəfindənaparılan qiymətləndirmələr əsasında ölkəmizə münasibətdəmüvafiq təklif və tövsiyələr irəli sürülmüşdür. Bu təklif vətövsiyələr ölkədə PL/TMM sisteminin formalaşdırılması vəinkişafı istiqamətində aparılan islahatlar zamanı mühüməhəmiyyət kəsb etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının PL/TMM sahəsində mövcudolan müvafiq beynəlxalq konvensiyalara qoşulması ilə bərabərbu konvensiyalardan irəli gələn öhdəliklərin reallaşdırılmasıistiqamətində də zəruri tədbirlərin icrası təmin edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 11 may ta -rixli 920 nömrəli sərəncamı ilə «Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınTəhlükəsizlik Şurasının 1368 nömrəli 2001-ci il 12 sentyabr ta -rixli, 1373 nömrəli 2001-ci il 28 sentyabr tarixli və 1377 nöm-rəli 2001-ci il 12 noyabr tarixli qətnamələrinin yerinə yeti -

79

rilməsinin təmin edilməsinə dair Tədbirlər Planı» təsdiqedilmişdir. Tədbirlər Planının icrası çərçivəsində müvafiqsahədə qanunvericilik bazası təkmilləşdirilmişdir.

Belə ki, «Terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi ilə mübarizəhaqqında Beynəlxalq Konvensiyaya Azərbaycan Respub -likasının qoşulması barədə» Azərbaycan RespublikasıQanununun tətbiqi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasınınbəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsihaqqında» Azərbaycan Respublikasının 2002-ci il 17 may ta -rixli 332-IIQD nömrəli Qanununa müvafiq olaraq, «Ter -rorçuluğa qarşı mübarizə haqqında» Qanuna və AzərbaycanRespublikasının Cinayət Məcəlləsinə müvafiq əlavə və dəyişik-liklər edilmişdir. Bu dəyişikliklər nəticəsində müvafiq Qanunda«terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi» anlayışı təsbit olunmuş,ümumilikdə isə terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi və digəryardımlar edilməsi hallarının aşkar və ləğv edilməsi terrorçu-luqla mübarizənin məqsədləri sırasına daxil edilmişdir. Eynizamanda, Cinayət Məcəlləsinə terrorçuluğun maliyyə ləş -dirilməsinə görə cinayət məsuliyyətini nəzərdə tutan yenimaddə əlavə olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 13may tarixli 83s nömrəli sərəncamı ilə PL/TMM sahəsindəmüvafiq tədbirlərin görülməsi üçün təkliflərin hazırlanmasıməqsədilə aidiyyəti dövlət təşkilatlarının fəaliyyətininəlaqələndirilməsi, bu sahədə beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığındaha da genişləndirilməsi və xarici ölkələrin müvafiq orqanlarıtərəfindən təklif olunan layihələrin öyrənilib həyata keçirilməsiməqsədilə Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindənrəhbərlik edilən Ekspertlər Qrupu yara dılmışdır.

Nazirlər Kabineti yanında Ekspertlər Qrupunun yaradılmasıölkədə PL/TM ilə mübarizənin təşkilati sisteminin for-malaşdırılması istiqamətində ilk addım oldu. Ekspertlər Qruputərəfindən mövcud qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilmə -

80

sinə dair təkliflərlə çıxış edilmiş və MONEYVAL-a müvafiqdövri hesabatlar hazırlanıb təqdim olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 3 sentyabrtarixli 377 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Korrupsiyayaqarşı mübarizə üzrə Dövlət Proqramı (2004–2006-cı illər)»cinayət fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərin leqallaşdırılmasınaqarşı mübarizə sisteminin formalaşdırılması istiqamətindəmüvafiq tədbirlərin nəzərdə tutulduğu ilk siyasi sənəd kimimühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Dövlət Proqramında digərtədbirlərlə yanaşı, iqtisadi və maliyyə sferalarında şəffaflığınartırılmasına yönəlmiş 71 tədbir, o cümlədən qeyri-qanunifəaliyyətdən əldə edilmiş gəlirlərin leqallaşdırılmasına qarşımübarizə tədbirləri əks olunmuşdu. Proqramda qeyri-qanunifəaliyyətdən əldə edilmiş gəlirlərin leqallaşdırılmasınınqarşısının alınması haqqında milli qanunvericiliyin BMT vəAvropa Şurasının bu sahədə konvensiyalarına və FATF-ın 40+9Tövsiyələrinə uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi üçün müvafiqtədbirlər qeyd olunmuşdu.

Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Dövlət Proqramının qeyri-qanuni fəaliyyətdən əldə edilmiş gəlirlərin leqallaşdırılmasınaqarşı mübarizə tədbirlərinin əsas icraçısı kimi AzərbaycanRespublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən bu istiqamətdə birsıra tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Belə ki, Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş müvafiq təd-birlərin effektiv şəkildə icrasını təmin etmək məqsədilə 2005-ciildə Mərkəzi Bankda Pulların yuyulmasına qarşı fəaliyyət üzrəqrup formalaşdırılmış, 2006-cı ildə bu qrupun əsasında şöbəyaradılmışdır.

Dövlət Proqramının icrası çərçivəsində AzərbaycanRespublikasının 2006-cı il 7 aprel tarixli 92-IIIQD nömrəliQanunu ilə Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinəcinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərini və ya digər əmlakıleqallaşdırmaya görə cinayət məsuliyyətini nəzərdə tutan yeni

81

maddə əlavə olunmuşdur.Azərbaycanda PL/TM ilə mübarizə sisteminin inkişafı ilə

bağlı beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq tədricəngenişləndirilirdi. 2006-cı ildə MONEYVAL Azərbaycandabeynəlxalq tələblərə uyğun PL/TMM sisteminin inkişafetdirilməsi üçün çağırışlar etmişdir. 2008-ci ildə MONEYVALtərəfindən Azərbaycanla bağlı növbəti qiymətləndirmə hesabatıhazırlanmış, bundan sonra təşkilatın həmin ildə keçiriləniclasında verilən bəyanatda Azərbaycanın «Xüsusi monitorinqrejimi tələb edən» ölkələrin siyahısına daxil edildiyi qeyd olun-muşdur. Azərbaycanla bağlı bu cür qiymətləndirmə və bəyanat-lar PL/TMM ilə əlaqədar xüsusi qanunun olmaması və ixtisas-laşdırılmış maliyyə monitorinqi orqanının yaradılmaması iləşərtləndirilmişdir.

Azərbaycan dövləti tərəfindən bu çağırışlara adekvat tədbir-lərin həyata keçirilməsi təmin edilmişdir. Belə ki, AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 2007-ci il 28 iyul tarixli 2292 nöm-rəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Şəffaflığın artırılması və kor-rupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya və onun həyatakeçirilməsi ilə bağlı 2007-2011-ci illər üçün Fəaliyyət Planı»ndaölkədə beynəlxalq standartlara uyğun PL/TMM sisteminin for-malaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər əks olunmuşdur.

Bu Fəaliyyət Planına uyğun olaraq, 2008-ci ildə «Cinayətyolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakınleqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinəqarşı mübarizə haqqında» Azərbaycan Respublikasınınqanununun layihəsi hazırlanaraq Azərbaycan RespublikasınınMilli Məclisinə təqdim edildi. Qanun layihəsi 2008-ci ildə MilliMəclisdə birinci və ikinci oxunuşlardan keçdi.

PL/TMM sisteminin formalaşdırılması üçün kompleks islahatların aparıldığı dövr (2009-cu il)

2009-cu il Azərbaycanda PL/TMM sahəsində kompleks isla-

82

hatların aparılması ilə əlamətdar olmuşdur. Bu dövrdəAzərbaycan Respublikasında maliyyə sabitliyinin, şəffaflığın vətəhlükəsizliyin təmin edilməsi siyasətinin mühümistiqamətlərindən biri kimi PL/TMM sisteminin inkişafı iləbağlı sistemli tədbirlər həyata keçirilmişdir.

«Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digərəmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələş -dirilməsinə qarşı mübarizə haqqında» Azərbaycan Res -publikasının 2009-cu il 10 fevral tarixli 767-IIIQ nömrəliQanununun qəbul olunması ilə ölkəmizdə qabaqcıl dünyatəcrübəsinə əsaslanan qanunvericilik bazası formalaşdırılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 23 fevraltarixli 66 nömrəli fərmanına əsasən Azərbaycan Res -publikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə MonitorinqiXidməti yaradılmış, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin2009-cu il 16 iyul tarixli 122 nömrəli fərmanı ilə «AzərbaycanRespublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə MonitorinqiXidməti haqqında Əsasnamə» təsdiq edilmişdir.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiqfərmanlarına əsasən PL/TMM sahəsində dövlət siyasətinin hə -yata keçirilməsi, o cümlədən aidiyyəti dövlət orqanlarınınfəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və beynəlxalq əməkdaşlığın hə -yata keçirilməsi funksiyalarının icrası məqsədilə yeni institut –Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında MaliyyəMonitorinqi Xidməti yaradılmışdır. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2009-cu ilin oktyabr ayında verdiyi müvafiqsərəncamlar əsasında Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin rəhbər-liyinin təyin edilməsi ilə qurumun qanunvericiliklə müəyyənedilmiş vəzifə və funksiyalarının icrasına başlaması təmin olun-muşdur.

Preventiv Qanun və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin2009-cu il 23 fevral tarixli 66 nömrəli fərmanına əsasənAzərbaycanda PL/TM ilə mübarizədə iştirak edən digər

83

aidiyyəti dövlət orqanları da müəyyən edilmişdir.2009-cu ildə mövcud qanunvericiliyin preventiv Qanuna

uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi istiqamətində də müvafiq işlərgörülmüşdür. Belə ki, «Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pulvəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və ter-rorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında»Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə əlaqədarAzərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarınaəlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə» AzərbaycanRespublikasının 2009-cu il 30 iyun tarixli 856-IIIQD nömrəliQanunu qəbul edilmişdir. Bu Qanunla Azərbaycan Res -publikasının bir sıra qanunlarına müvafiq əlavələr və də -yişikliklər edilmişdir.

Qısa bir müddət ərzində uğurla həyata keçirilən qanunverici-lik və institusional islahatlar ölkəmizə beynəlxalq təşkilatlartərəfindən göstərilən etimadın yüksəlməsinə imkan vermiş vəAzərbaycan MONEYVAL-ın xüsusi monitorinq rejimindənçıxarılmışdır.

Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindənPL/TMM sahəsində beynəlxalq tələblərə uyğun normativhüquqi bazanın formalaşdırılmasına dair müvafiq qanunverici-lik aktlarının imzalanması, Maliyyə Monitorinqi Xidmətininyaradılması və praktiki fəaliyyətinin təmin edilməsi MONEY-VAL-ın 2009-cu ilin dekabr ayında keçirilən iclasındaölkəmizin mövqeyinin müdafiəsi üçün güclü zəmin yaratmışdır.Bu iclasda aparılan qiymətləndirmələrin nəticəsi olaraqAzərbaycan Respublikasının illik tərəqqi hesabatı qəbuledilmiş, ölkəmiz MONEYVAL-ın monitorinq rejimindən tamçıxarılmışdır. Bununla əlaqədar MONEYVAL 2009-cu il 11dekabr tarixində yeni pozitiv İctimai Bəyanatla çıxış etmişdir.

Qanunvericiliklə Maliyyə Monitorinqi Xidmətinə həvaləedilmiş vəzifə və funksiyaların icrasının sistemli şəkildə vəkonkret planlar əsasında həyata keçirilməsi məqsədilə PL/TMMsahəsində görülməli olan işlərin orta müddətli dövr üçün plan-

84

laşdırılması aparılmış və bu sahənin inkişafı ilə bağlı stratejihədəflər müəyyənləşdirilmişdir.

2009-cu ilin dekabr ayında təsdiq edilmiş MaliyyəMonitorinqi Xidmətinin 2010-2013-cü illəri əhatə edən StratejiPlanında: i) PL/TMM sahəsində milli qanunvericiliyin beynəl -xalq standartlarla tam harmonizasiyasının təmin edilməsi, ii)Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin institusional və funksionalpotensialının gücləndirilməsi, iii) Monitorinq subyektlərininPL/TMM sahəsində potensiallarının inkişaf etdirilməsi və iv)PL/TMM sahəsində ölkədaxili və beynəlxalq əməkdaşlığıngenişləndirilməsi əsas strateji məqsədlər kimi qəbul olunmuş-dur.

PL/TMM sisteminin beynəlxalq standartlar əsasındainkişafı mərhələsi (2010-cu ildən etibarən başlayan dövr)

«Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanındaMaliyyə Monitorinqi Xidmətinin 2010-2013-cü illər üzrəStrateji Planı»na uyğun olaraq müəyyən edilmiş stratejiməqsədlər çərçivəsində 2010-cu ildən etibarən ölkədəPL/TMM sisteminin beynəlxalq standartlar əsasında inkişafetdirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər uğurla həyata keçi -rilmişdir.

PL/TMM sahəsində milli qanunvericiliyin beynəlxalq stan-dartlara uyğunlaşdırılması, habelə qabaqcıl dünya təcrübəsiəsasında müvafiq normativ hüquqi bazanın yaradılmasıistiqamətində tədbirlər davam etdirilmişdir. Ümumilikdə isəAzərbaycanda PL/TM ilə mübarizənin effektiv sisteminin for-malaşdırılması məqsədilə beynəlxalq standartlara uyğunhüquqi-normativ bazanın yaradılması istiqamətində görülənəsas işlər 2010-cu ildə uğurla başa çatdırılmışdır. Görülənişlərin nəticəsi olaraq MONEYVAL Komitəsinin 2010-cu ilin27 sentyabr – 1 oktyabr tarixlərində keçirilən 33-cü plenar

85

iclasında ölkəmizin PL/TMM sahəsində qanunvericilik sistemi-nin inkişaf modelinin digər dövlətlər tərəfindən nümunə kimiqəbul edilə bilməsi ilə bağlı bəyanat səsləndirilmişdir.

Funksiyalarının icrasına başladığı vaxtdan etibarən MaliyyəMonitorinqi Xidmətində monitorinq subyektləri tərəfindəntəqdim edilən məlumatların qəbulu, emalı və təhlili sistemininformalaşdırılmasına başlanmışdır. Qəbul edilmiş fəaliyyət plan-larının icrası çərçivəsində qısa müddət ərzində müvafiq norma-tiv bazanın yaradılması ilə bərabər, monitorinq subyektləri vənəzarət orqanları arasında geniş maarifləndirmə tədbirləri həya-ta keçirilmiş və məlumatların elektron ötürülməsi və qəbulu sis-temi qurulmuşdur.

2010-cu ildə PL/TMM sahəsində fəaliyyət göstərən aidiyyətidövlət orqanları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsiistiqamətində mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. İlk növbədə,bu əməkdaşlığın praktik mexanizmlərinin formalaşdırılmasıməqsədilə Maliyyə Monitorinqi Xidməti ilə aidiyyəti dövlətorqanları arasında ikitərəfli əməkdaşlığa dair anlaşma memo-randumları imzalanmışdır.

PL/TMM sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın davametdirilməsi və inkişafına nail olunmuşdur. Hazırda MaliyyəMonitorinqi Xidməti MONEYVAL, FATF, Eqmont Qrupu,Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, ATƏT, Avropa Şurası,ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID), BMT-ninNarkotiklər və Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsi (UNODC),BMT-nin Korrupsiyaya qarşı mübarizə Konvensiyasına nəzarətüzrə orqanı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) və digərbeynəlxalq təşkilatlarla aktiv əməkdaşlıq əlaqələrinə malikdir.Bu əlaqələr sayəsində həmin beynəlxalq təşkilatlar PL/TMMsahəsində beynəlxalq ekspertlərin cəlb edilməsinə, habeləmüvafiq təlim və maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçi -rilməsinə dəstək verirlər.

86

PL/TMM sisteminin inkişafı istiqamətində Azərbaycandövləti tərəfindən qısa müddət ərzində həyata keçirilənməqsədyönlü və ardıcıl tədbirlər sayəsində ölkəmizin bu sahədəbeynəlxalq imici əsaslı şəkildə yüksəlmişdir.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının MaliyyəTədbirləri üzrə İşçi Qrupunun (FATF) 2010-cu ilin 18-22oktyabr tarixlərində Fransanın Paris şəhərində keçirilən 22-ciplenar iclasında Azərbaycanın FATF-ın monitorinq rejimindənçıxarılması barədə qərar qəbul edilmişdir. Ölkəmizin FATF-ınmonitorinq rejiminə cəlb olunan dövlətlərin siyahısındançıxarılması beynəlxalq müstəvidə, o cümlədən xarici maliyyəinstitutlarında və biznes mühitdə ölkənin maliyyə sistemininetibarlı, şəffaf və təhlükəsiz olmasına dair əminliyi daha damöhkəmləndirəcək.

Azərbaycan Respublikasının PL/TMM sisteminin, o cüm-lədən milli qanunvericiliyin və Maliyyə MonitorinqiXidmətinin fəaliyyətinin beynəlxalq standartlara uyğunluğunəzərə alınaraq, 2011-ci ildə Maliyyə Monitorinqi Xidmətimaliyyə kəşfiyyatı orqanlarının beynəlxalq klubu olan EqmontQrupuna üzv qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının PL/TMM sahəsində beynəlxalqnüfuzu sayəsində artıq yerli mütəxəssislərimiz ixtisaslaşmıştəşkilatların tədbirlərinə beynəlxalq ekspert statusunda cəlbolunurlar. Belə ki, 2012-ci ildə Maliyyə Monitorinqi Xidmətininəməkdaşları MONEYVAL Komitəsinin Latviya, Moldova,Gürcüstan və Kipr üzrə aparılan qiymətləndirmə missiyalarındaekspert kimi iştirak etmişlər.

Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq standartlara uyğunPL/TMM sisteminin formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsisahəsində müəyyən edilmiş dövlət siyasətinin effektiv şəkildəicrası istiqamətində tədbirlər hazırda da uğurla davam etdirilir.

87

HEYDƏR ƏLİYEVİN ÖLkƏNİN MALİYYƏ TƏHLÜkƏSİZLİYİNİN TƏMİN

OLUNMASi SİYASƏTİNDƏ VALYUTANƏZARƏTİ TƏDBİRLƏRİ

Səkinə HACIYEVA,Azərbaycan Universitetinin müəllimi,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

Ümumi iqtisadi strategiyanın tərkib hissəsi olan dövlətinvalyuta siyasəti, ölkənin maliyyə təhlükəsizliyinin və valyutaəməliyyatları üzərində nəzarətin təmin olunması aktualməsələlərdən biridir. Valyuta siyasəti milli təsərrüfat subyekt -lərinin həm daxili bazarda, həm də xarici iqtisadi fəaliyyətininən mühüm istiqamətlərini tənzimləyir. Məcmu təklif və tələbvasitəsilə valyuta siyasəti iqtisadi artımın sürətinə, ölkəninbüdcə sisteminin vəziyyətinə və vətəndaşlarının rifah halınınsəviyyəsinə təsir göstərir.

Makromaliyyə sabitliyini və ölkənin maliyyə təhlükəsizliyinitəmin etmək məqsədilə strateji və cari dövrlərin tələbatınauyğun gələn iqtisadi məqsədlər seçilib bir-biri ilə uzlaşdırıl-malıdır.

Azərbaycan Respublikasının kiçik ölkələr qrupuna mənsubolması onun iqtisadiyyatının xarici iqtisadi əlaqələrdənasılılığını müəyyən edir. Bu isə ölkədə xarici valyuta bazarınınformalaşmasını və inkişafını şərtləndirən əsas amillərdəndir. Buzaman ölkənin xarici təsirlərdən qorunması - iqtisadi təhlükəsiz -liyin, xüsusilə də maliyyə təhlükəsizliyinin təmin olunması,idxal-ixrac əməliyyatları üzərində valyuta nəzarətinin həyatakeçirilməsi dövlət tənzimlənməsi orqanlarının qarşısında duranvacib məsələlərdən biridir.

İstər bazar iqtisadiyyatının, istərsə də müasir qlobal iqti-

88

sadiyyatın tənzimlənməsi sistemində valyuta siyasəti mühümyer tutur. Valyuta siyasəti ümumdünya təsərrüfat əlaqələri siste-mində iqtisadiyyatın daxili və xarici dinamik müvazinətinitəmin etmək, beynəlxalq ödəmələri müəyyən bir sistem da -xilində yerinə yetirmək və xarici ödəniş balansını tənzimləməkməqsədilə ölkənin cari və strateji məqsədlərinə uyğun olaraqhökumətin həyata keçirdiyi tədbirlərin məcmusudur.

Keçmiş sosialist ölkələrində valyuta nəzarəti mövcudolmamışdı, lakin dövlətin ticari və valyuta inhisarçılığı qorunubsaxlanılırdı. Valyuta vəsaitləri dövlət tərəfindən bölüşdürülürdü.Bu ölkələrdə, həmçinin də Azərbaycanda iqtisadi islahatlaraparılarkən dövlətin ticari və valyuta hökmranlığına son qoyul-du. 1990-cı illərin əvvəllərində xarici ticarət əlaqələrinin libe -rallaşdırılması ilə eyni zamanda bəzi mənfi hallar da meydanaçıxdı: cari ödəmələrin nəzarətsizliyi, kapitalın hərəkəti və kapi-tal axınının böyük həcmi. Bunun nəticəsində tədiyyə balansınınpozulması, xarici valyuta təklifinin azalması, milli valyutanınməzənnəsinin qeyri-sabitliyi, müəssisələrin dövriyyə vəsait -lərinin çatışmaması və vəsaitlərin hərəkətinin açıq şəkildə“kölgə iqtisadiyyatı” xüsusiyyətlərini büruzə verməsi hallarımeydana çıxdı.

Valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarəti sisteminin qərarlaş-ması və inkişafı ümumilikdə bazar iqtisadiyyatının formalaş-masına müsbət təsir göstərsə də bu prosesin ilkin dövrlərindəAzərbaycanda valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarətisistemi nin fəaliyyətinin təhlili bu sferada obyektiv və subyektivxarakterli bir sıra çatışmazlıqların olduğunu üzə çıxarmışdır. Buçatışmazlıqlar bazar iqtisadiyyatının ilkin mərhələlərində valyu-ta münasibətlərinin liberallaşdırılması ilə sıx bağlı idi. Birtərəfdən, bu liberallaşdırma rezident kapitalının ölkədən nəzarət-siz formada çıxarılmasına, digər tərəfdən isə ölkəyə xaricispekulyativ (möhtəkir) kapitalın axınına səbəb oldu. Bu kapitaldaxili valyuta bazarını proqnozlaşdırmaq və idarə etmək imkan-

89

larını məhdudlaşdırdı və milli valyutanın məzənnəsinin for-malaşmasına mənfi təsir göstərdi. Qeyd olunan proseslər valyu-ta nəzarəti orqanları və agentlərinin baş verən hadisələrə təsirimkanlarının aşağı səmərəliliyi və tamamilə idarə olunabilməyən tendensiyaları fonunda baş verirdi. Həmçinin, müstəqil-liyin ilk illərində Azərbaycanın valyuta tənzimlənməsi və valyutanəzarəti sistemi elmi əsaslandırılmış uyğun bazanın olmaması vəvalyuta münasibətləri subyektlərinə güclü təsir vasitələrinin olma-ması, səriştəsiz dövlət idarəetməsi şəraitində formalaşırdı. Bu,valyuta nəzarəti sistemini valyuta əməliyyatlarının passiv monito -rinqinin aparılmasına gətirib çıxarırdı. Həmçinin, bu monitorinqçox vaxt açıq-aşkar ölkədən kapitalın axınına şərait yaradan təd-birlərlə, yaxud da şübhəli xarakterli əməliyyatların aparılmasınaşərait yaradan tədbirlərlə xarakterizə olunurdu. Nəticədə ölkəniniqtisadi təhlükəsizliyinə və onun tərkib hissəsi olan maliyyə təh-lükəsizliyinə qarşı gizli təhdidlər meydana çıxmışdı.

Ümumiyyətlə, müstəqil Azərbaycanın mövcud olduğu qısamüddət ərzində onun həm iqtisadi, həm də siyasi fəaliyyəti elmicəhətdən əsaslandırılmamış, məntiqsiz və çox vaxt bir-birinətamamilə zidd olan qərarların qəbul olunması üçün özünəməx-sus sınaq poliqonuna çevrilmişdi.

Xalqın müqəddəratı, onun gələcəyi böyük təhlükə altında idi. Heydər Əliyevin xalqın iradəsi ilə Azərbaycan Res -

publikasında siyasi rəhbərliyə qayıdışı dövrü keçmiş haki -miyyət strukturlarından qalmış belə bir mirasla xarakterizəolunurdu. Qeyd olunanlar təcili tədbirlərin həyata keçirilməsinitələb edirdi.

Valyuta nəzarəti sahəsində bu tədbirlər aşağıdakı istiqamətlərinəzərdə tutmalı idi:

- kapitalın xaricə axıb getməsinin qarşısının alınması;- milli valyutanın məzənnəsinin sabitləşdirilməsi;- gömrük nəzarətinin gücləndirilməsi;- idxal üzrə əsaslandırılmamış ödəmələrin qarşısının alın-

ması;

90

- idxal və ixrac üzrə valyuta əməliyyatlarının həyata keçi -rilməsi müddətlərinin məhdudlaşdırılması;

- çirkli pulların yuyulmasının qarşısının alınması;- idxalçılar və ixracatçılar tərəfindən cari valyuta əməliy -

yatlarının həyata keçirilməsi müddətlərinin əsaslandırıl-mamış artırılmasının aradan qaldırılması;

- xarici ticarət əməliyyatlarından əldə edilən gəlirlər for-masında olan valyuta vəsaitlərinin ölkəyə qaytarılmasınıntəmin olunması.

Məhz Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasətinnəticəsi dövlətin tənzimləyici funksiyalarında köklü keyfiyyətdəyişikliklərinin edilməsidir. Bu funksiyaların mahiyyəti və tər -kibində Azərbaycan dövlətçiliyinin konkret tarixi inkişafmərhələsinin xüsusiyyətlərinə uyğun dəyişikliklər öz əksini tapdı.Bugünkü dövrdə də əsası ulu öndərimiz tərəfindən qoyulansiyasətin davamı kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenticənab İlham Əliyev tərəfindən aparılan Azərbaycan dövlətçiliyininbu funksional dəyişiklikləri, bir tərəfdən, rəqabət mühitinininkişafının və bazar mexanizmlərinin effektiv fəaliyyətinin institu-sional təminatının yaradılması, digər tərəfdən isə bazarın fəaliyyə-tinin mənfi nəticələrinin yumşaldılması və ona sosial yönüm-lülüyün verilməsi, eləcə də dünya iqtisadiyyatının qloballaşmasıproseslərinin mənfi təsirlərinə, inkişaf etmiş ölkələrin xarici iqtisa-di ekspansiyasına qarşı durmanın və müasir beynəlxalq iqtisadimünasibətlər sistemində qəbul olunmuş norma və qaydaları nəzərəalmaqla milli iqtisadi mənafelərin sivilizasiyalı formadamüdafiəsinin institusional mexanizminin yaradılması sahəsindəməqsədyönlü tədbirlər işlənib hazırlanır və həyata keçirilir.Azərbaycanın müasir dünya təsərrüfatına səmərəli inteqrasiyasısiyasəti iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi mexanizminin köklüinstitusional transformasiyasına aparır.

Bu institusional tənzimləmə sistemi beynəlxalq norma, qay-dalar və qloballaşma tendensiyalarına riayət olunması

91

çərçivəsində xarici iqtisadi fəaliyyətin xarakter və is -tiqamətlərində milli iqtisadi mənafelərin prioritetlərininqorunub saxlanılması və müdafiə edilməsi fonunda baş verir.

Müasir mərhələnin əsas məqsədi valyuta münasibətlərinin elətənzimlənmə sisteminin yaradılmasından ibarətdir ki, bu sistememaledici sənayenin inkişafına şərait yaradan in vestisiyalarınbu sahələrə cəlb olunmasına, təsərrüfat subyektlərinin innovativaktivliyinin stimullaşdırılmasına, yeni texnologiyaları tətbiqetməyə şərait yaratmış olsun.

Qeyd edək ki, valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarətininişlənib hazırlanmış və sınaqdan keçirilmiş metodikası daim tək-milləşdirilməli, dövlətin maliyyə vəziyyətinin dəyişkən şərai -tinə uyğun olaraq çevik olmalı, daxili bazarın bütünxüsusiyyətlərini, dövlətin dünya ticarətində mövqeyini, eləcə dəvalyuta bazarı iştirakçılarının maraqlarını nəzərə almalıdır.

Təkmilləşdirmə tədbirləri valyuta nəzarətinin reallaşdırılmasıüzrə xərclərin azaldılmasına, nəzarətin operativliyinin yük-səldilməsi, həmçinin, valyuta tənzimlənməsi və valyuta nəzarətiorqanları və agentlərinə hesabat formasında təqdim olunanməlumatların dəqiqliyi və etibarlılığının artırılması isti -qamətində həyata keçirilməlidir.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ilkin olaraq ölkədən kapi-tal axınının qarşısının alınması, milli valyutanın məzənnəsininsabitləşdirilməsi, xarici ticarətdən əldə olunan gəlirlər formasın-da valyuta vəsaitlərinin ölkəyə qaytarılması sahəsində aparılansiyasət və onun davamı nəticəsində qeyd olunan sahələrdəböyük nailiyyətlər əldə olunmuş, ölkənin maliyyə və iqtisaditəhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsində böyük irəliləyişlərəldə edilmişdir. Bunun nəticəsində yaxın keçmişdə baş vermişqlobal maliyyə böhranı Azərbaycan iqtisadiyyatına, onun daxilivalyuta bazarına, milli valyutanın məzənnəsinə mənfi təsiretməmiş, onun xarici sarsıntılara dayanıqlığını nümayişetdirmişdir.

92

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədən kapitalın qeyri-qanuniçıxarılmasına qarşı yönəlmiş və ya onun məhdudlaşdırılmasıüzrə ayrı-ayrı tədbirlər qarşıda duran problemləri tam həlletməyə imkan vermir. Bəllidir ki, iqtisadi siyasətin əsas vəzifəsikapital axınının kökündə duran səbəblərin aradan qaldırılmasın-dan ibarət olmalıdır. Məhz buna görə həm ulu öndər HeydərƏliyevin, həm də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənabİlham Əliyevin rəhbərliyi dövründə bu səbəblərin, yəni işgüzarmühitlə birbaşa əlaqədar olan amillərin: bazar mexanizmləri vəinstitutlarının inkişaf etdirilməsi; pul tədavülü sisteminin təkmilfəaliyyət qabiliyyətinin təmin olunması; sahibkarlıq infrastruk-turunun səmərəliliyinin artırılması; vergi tənzimlənməsi me -xanizminin təkmilləşdirilməsi; mülkiyyətin və şəxsiyyətinmühafizəsi şərtlərinin təmin olunması sahəsində uzunmüddətlistrateji tədbirlər həyata keçirilmiş və keçirilməkdədir.

Azərbaycandan kapital axını problemlərinin ümumi və spesi-fik aspektlərinin araşdırılması zamanı geniş spektrdə ölkələrintəcrübəsinə əsaslanmış, həm də milli iqtisadiyyatın xü -susiyyətlərini nəzərə almaqla təkmilləşdirmələr həyata keçi -rilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, kapital axını problemlərixarici iqtisadi fəaliyyət mövzusunun çərçivəsindən çıxaraq,miqyasına görə sadəcə gəlirlərin ölkə hüdudları xaricinə çıxarıl-masından daha ciddi problemə çevrilir.

Buna görə də kapital axınının səbəblərinin təhlilinə və onaqarşı yönəlmiş tədbirlərin işlənib hazırlanmasına daha genişmövqedən yanaşmaq lazımdır. Bu məsələ təkcə xarici iqtisadifəaliyyət sahəsində inzibati, qadağanedici sanksiyaların tətbiqiilə həll edilə bilməz və ümumi iqtisadi xarakterli tədbirlərplanının işlənib hazırlanmasını tələb edir. Bəllidir ki, belə təd-birlər planı kapital axınlarının hərəkətinə təsir göstərməyəimkan verən xüsusi tədbirlərlə tamamlanmalıdır.

Ölkədən kapital axınının qarşısının alınması və xarici ticarət-dən əldə olunan valyuta vəsaitlərinin tam geri qaytarılması üzrə

93

səylər dayanıqlı iqtisadi artımın təmin olunması, iqtisadiyyatınreal sektorunda investisiya aktivliyinin təşviqi üzrə təbdirlərləqarşılıqlı əlaqələndirilərək və Azərbaycanın xarici in ves -tisiyalardan asılılığının azaldılması yönümündə həyata keçi -rilməlidir, ölkədən kapitalın, maliyyə və valyuta re surslarınınqeyri-rəsmi çıxarılması ölkə əhalisinin rifah səviyyəsinin, eləcədə qızıl-valyuta ehtiyatlarının, ölkənin investisiya reytinqininaşağı düşməsinə səbəb olur, həm xarici, həm də daxili dövlətborcuna xidmət göstərilməsini çətinləşdirir.

Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatında əmtəə ixtisaslaşmasıxətti üzrə, həm də hüquqi-müqavilə və siyasi şərtlər daxilindəiştirakı xüsusiyyətlərinin dəyişdirilməsi, ölkənin iqtisadi vəmaliyyə təhlükəsizliyinin təmin olunması kimi məqsədlərə nailolmaq üçün dövlət aşağıdakı istiqamətlərdə tədbirlər həyatakeçirməlidir:

- ixracın yeni strukturunu formalaşdırmaq;- dünya bazarında Azərbaycan ixracı üçün ən perspektiv

əmtəə - ölkə seqmentlərinin üzə çıxarılması və onlardanməqsədyönlü şəkildə istifadə olunması;

- xarici ölkələr, ticari-iqtisadi qruplaşma, təşkilat və itti-faqlarla münasibətlərdə əlverişli ticarət rejimini təminetmək;

- mühüm iqtisadi və sosial əhəmiyyətə malik əmtəələrinidxalının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi;

- xarici-iqtisadi fəaliyyətin valyuta, ixrac, gömrük və digərformalarının təkmilləşdirilməsi vasitəsilə ölkənin xariciiqtisadi maraqlarının səmərəli müdafiəsi sistemini for-malaşdırmaq;

- Azərbaycan müəssisələrinin dünya maşın və avadanlıq,texnologiya, informasiya, kapital, mineral-xammalresursları bazarına ixracatçı kimi və idxalçılar kiminəqliyyat kommunikasiyalarına çıxışının təmin olunması.

94

Azərbaycanın dünya bazarına çıxışı zamanı bir çox həyatiəhəmiyyətli sahələrdə ölkə texnologiyalarının və elm tutumluməhsullarının aşağı rəqabət qabiliyyətliliyi üzə çıxdı. Elmi-texniki sahənin belə vəziyyətdən çıxarılması sənayenin inno-vasiyalı inkişaf yoluna keçirilməsi üçün təkcə qabaqcıl Qərbinnovasiya texnologiyalarının, idarəetmə təcrübəsinin vəmaliyyə vəsaitlərinin mənimsənilməsi deyil, həm də ilknövbədə, milli resursların maksimal istifadəsi və deməli, busahədə dövlətin uzunmüddətli strategiyasının işlənib hazırlan-ması, reallaşdırılması, inkişafı tələb olunur. Belə ki, dünyabazarına hər kəs yeni deyil, artıq fəaliyyət göstərən qabaqcıltexnologiyalar çıxarır. Bu texnologiyalar mənimsənilir,quraşdırılanadək artıq müəyyən vaxt keçdiyi üçün onlar ölkəiqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyini təmin edə bilmirlər.Ona görə də Azərbaycan öz elmi nailiyyətlərinin kommer-siyalaşdırılması və kommersiya-innovasiya sektorunun inkişafıüzrə mərhələli strateji plan işləyib hazırlamalıdır.

Əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan bu siyasi-iqtisadi kursun davam etdirilməsi sahəsində işlərin görülməsiheç bir şübhə doğurmur və bu siyasət daim Azərbaycan xalqınınmilli mənafelərinin reallaşdırılmasına xidmət etmiş və edəcəkdir.

XARİCİ İNVESTİSİYANiN CƏLB EDİLMƏSİNDƏ

ŞƏFFAFLiQ AMİLİNİN ROLU

Nəcəf TALIBOV, Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası

sədrinin elmi-metodik məsələlər üzrə müşaviri

“Xarici investisiyanın ölkəmizə axını auditor xidmətinin iqti-sadi proseslərdə rolunu və əhəmiyyətini daha da artırmışdır” --

95

möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin AzərbaycanRes publikası Auditorlar Palatasının yaranmasının 10 illiyi iləəlaqədar Palatanın kollektivinə və üzvlərinə ünvanladığı təbrikməktubundakı bu sözlər, bir tərəfdən, ölkəmiz üçün xariciinvestisiyanın əhəmiyyətini, xarici investorların ölkəmizə bö -yük marağının olmasını vurğulamaqla, digər tərəfdən dəbeynəlxalq miqyasda maliyyə şəffaflığının təminatçısı olanaudit qarşısında ciddi öhdəliklər yaratmışdır.

İnvestisiya cəlbediciliyi baxımından, Azərbaycan dünyadabirinci yerlərdən birini tutur. Bu göstərici ÜDM-in adambaşınadüşən həcminin birbaşa xarici sərmayələrin adambaşınadüşən həcminə nisbəti əsasında hesablanır və ölkənin xaricisərmayələrə açıqlığını xarakterizə edir.

İqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar 1995-ci ildəki 544,1mln. dollardan 2011-ci ildə 21,6 milyard dollara çatmışdır.Həmin dövr ərzində cəmi investisiyalar 74,9 milyard dollarolmuşdur ki, onun da 25,7 milyard dollarını xarici investisiyalartəşkil etmişdir.

Belə investisiya axınının ilk səbəbi ölkəmizdə xariciinvestisiyanın dövlət səviyyəsində qorunmasının mükəmməlhüquqi bazaya malik olmasıdır. Təsadüfi deyil ki, bu müddəaAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da əksini tap-mış, Konstitusiyanın 69-cu maddəsində əcnəbilərin AzərbaycanRespublikasının vətəndasları ilə bərabər butun huquqlara malikolması xüsusi vurğulanmışdır.

«Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Res -publikasının Qanununda xarici hüquqi və fiziki şəxslərin Azər -baycan Respublikası ərazisində sahibkarlıq fəaliyyətininAzərbaycan Respublikasının beynəlxalq hüquqi öhdəlikləri ilətənzim edilməsi öz əksini tapmışdır.

«Xarici investisiyanın qorunması haqqında» AzərbaycanRespublikasının Qanunu Azərbaycan Respublikasının əra -

96

zisində xarici investisiya qoyuluşunun hüquqi və iqtisadiprinsip lərini müəyyən edir. Qanun iqtisadiyyatda xarici maddivə maliyyə resurslarının, qabaqcıl xarici texnikanın və tex no -logiyanın, idarəetmə təcrübəsinin cəlb olunmasına, bunlardansəmərəli istifadə edilməsinə yönəlmişdir və xarici investorlarınhüquqlarının müdafiəsinə təminat verir.

Həmin Qanunda xarici investisiyanın, habelə investisiyaqoyuluşu sahəsində xarici investorların fəaliyyətinin hüquqirejiminin Azərbaycan Respublikasının hüquqi şəxslərinin vəvətəndaşlarının əmlakı, əmlak hüquqları, habelə investisiyafəaliyyəti üçün yaradılmış rejimdən az əlverişli ola bilməməsixüsusi olaraq qeyd edilmişdir.

Xarici investisiyalı müəssisələr Azərbaycan Respublikasınınqanunvericilik aktları ilə qadağan olunmamış hər hansı fəaliyyətnövü ilə məşğul ola bilərlər.

Eyni zamanda göstərilmişdir ki, Azərbaycan Respublikasınınərazisində xarici investisiya hüquqi cəhətdən tam və qeyd-şərt-siz müdafiə olunur.

Belə müdafiə Azərbaycan Respublikasının sözügedənQanunu, başqa qanunvericilik aktları və beynəlxalq müqa -vilələri ilə təmin olunur. Azərbaycan Respublikasının sonrakıqanunvericiliyi investisiya qoyuluşu şəraitini pisləşdirdikdə onil ərzində xarici investisiyaya investisiyanın qoyulduğu zamanqüvvədə olmuş qanunvericilik tətbiq edilir.

Hüquqi bazanın mövcudluğu ilə yanaşı, bu sahədə əsasmeyarlardan biri xarici investisiyaya dövlətin münasibətidir. Bumünasibətin təməli isə ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindənqoyulmuşdur. Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya vəAzərbaycanın digər ölkələrlə əməkdaşlığı Heydər Əliyev iqtisa-di strategiyasının əsas istiqamətlərindən olmuşdur. Bu mənadaonun belə bir fikri inkrarolunmazdır ki, ölkələrin iqtisadi sahədəbir-biri ilə düzgün qurulmuş ikitərəfli əməkdaşlığı, bir tərəfdən,bu əlaqələrdə iştirak edən hər bir dövlət üçün mənfəətlidirsə,

97

digər tərəfdən də iqtisadi inteqrasiya bütövlükdə dünya iqti-sadiyyatının inkişafının yeganə yoludur. Heydər Əliyevin iqti-sadi strategiyasında xarici iqtisadi əlaqələrin milli iqtisadimaraqların gözlənilməsinə təminat verən bir tərzdə, yəni birtərəfdən ölkəyə xarici investisiyaların cəlb edilməsi, onlarınrespublika ərazisində ümumdövlət siyasətinə uyğun yer-ləşdirilməsi, digər tərəfdən isə respublikanın ixrac potensialınıninkişaf etdirilməsi, milli ixracatçıların əlaqələndirilməsi vəmaraqlarının müdafiə olunması istiqamətində qurulması başlı-ca prinsipdir. Heydər Əliyev deyirdi: «Biz dünyaya açıq birölkəyik. Azərbaycanda demokratik, hüquqi, sivilizasiyalıdövlət qururuq, demokratik cəmiyyət formalaşdırırıq. Bütünsahələrdə, o cümlədən iqtisadiyyat sahəsində ölkəmizi dünyaiqtisadiyyatına bağlamaq istəyirik. Bu baxımdan, ölkəmizinböyük təbii sərvətlərini hərəkətə gətirmək üçün, onu inkişafetdirmək üçün şübhəsiz ki, bizim xarici şirkətlərlə, xariciölkələrlə, xarici sərmayəçilərlə sıx əməkdaşlığımız lazımdır.Azərbaycana sərmayə gətirmək lazımdır. Azərbaycana sərmayəqoyuluşunu təmin etmək lazımdır. Bunun üçün isə - hər birşirkətin, hər bir bankın, hər bir ölkənin başqa bir ölkədə sər-mayə qoyması üçün, iş görməsi üçün birinci növbədə ictimai-siyasi vəziyyət, durum və ictimai-siyasi vəziyyətin sabitliyinəzərə alınır».

Heydər Əliyev xarici investorları Azərbaycanla əməkdaşlığasövq etmək üçün ölkədə hər cür şərait yaradılmasını, xariciinvestorların, Azərbaycanda işləmək istəyən iş adamlarınınfəaliyyətinin ən əlverişli şəkildə təmin edilmək üçün hüquqibaza yaradılmasını və kifayət qədər güzəştlər verilməsini daimdiqqət mərkəzində saxlamışdır. Bütün bunların nəticəsidir ki,indi Azərbaycan təkcə MDB məkanında deyil, Şərqi Avropadövlətləri arasında da xarici investisiyanın cəlb olunmasına görəöncül yerlərdən birini tutur.

Xarici investisiyanın cəlb edilməsində şəffaflığın mövcud-

98

luğu və artırılması müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir ölkədə şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı

mübarizə demokratiyanın mühüm ünsürlərindən biri kimiqiymətləndirilir. Bu mənada çox səciyyəvidir ki, bu sahə də uluöndərimiz Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu siyasətində daimdiqqət mərkəzində saxlanılan məsələlərdən biri olmuşdur. Buuğurlu siyasətin məntiqi nəticəsidir ki, ölkəmiz islahatçı bir ölkəkimi tanınmaqla, şəffaflıq sahəsində, xüsusilə mədənsənayesində şəffaflıq sahəsində dünyada birincilər siyahısın-dadır.

Xüsusilə əlamətdardır ki, qabaqcıl dünya təcrübəsi nəzərəalınmaqla şəffaflığın artırılması, iqtisadi inkişaf üçün maneələrtörədən, qanunun aliliyini və sosial ədalət prinsiplərini pozankorrupsiyaya qarşı mübarizə Azərbaycan Prezidenti cənabİlham Əliyevin çıxışlarında, imzaladığı fərman və sərəncamlar-da daim öz əksini tapır və maliyyə vəsaitlərindən səmərəli isti-fadə edilməsi, təkmil nəzarət mexanizminin tətbiqi vəbütövlükdə maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsi ölkədəsosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinin mühüm biristiqaməti kimi təsbit olunur.

Şəffaflığın inkişafına Prezident İlham Əliyevin diqqət vəqayğısı son bir neçə ayda qəbul edilmiş sənədlərdə də öz əksinitapıb. Həmin sənədlərə "Açıq hökumətin təşviqinə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı"nın və "Korrupsiyayaqarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli FəaliyyətPlanı"nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Res pub likasıPrezidentinin 2012-ci il 5 sentyabr tarixli sərəncamı, "İda -rələrarası elektron sənəd dövriyyəsi sistemi haqqında"Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə 2012-ci il 4 sentyabr tarixlifərmanı və digər sənədlər daxildir.

Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, maliyyə şəffaflığının təminedilməsi, maliyyə nəzarətinin müasir dövrün tələblərinə uyğunqurulması istiqamətində yüksək hüquqi bazaya malik ölkələr

99

arasında Azərbaycanın layiqli yer tutmasına baxmayaraq,möhtərəm Prezident bu sahədə işlərin qabaqcıl beynəlxalqtəcrübəyə uyğun qurulmasına xüsusi önəm verir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham ƏliyevNazirlər Kabinetinin 2007-ci il 1 avqust tarixli iclasındademişdir: “Biz bütün maliyyə sistemində şəffaflığı təminetməliyik və belə olan halda, Azərbaycanda həm korrupsiyanınaradan qaldırılması məsələsi öz həllini tapa bilər, həm də xərc -lər Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafına daha məqsədyönlüşəkildə xidmət göstərə bilər”.

Həyata keçirilən bütün tədbirlər maliyyə nəzarətinin idarəet-mənin mühüm bir istiqaməti kimi aktuallığını artırmaqlabərabər, optimal idarəetmə məsələlərinin işlənib hazırlanmasıvə qəbul edilməsi sahəsində onun rolunun yüksəldilməsizərurətindən irəli gəlir.

Bu fikirlər Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqti-sadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004-2009-cu illər) icrasınındörd illik yekunlarına həsr olunmuş konfransda da cənab Pre -zident İlham Əliyev tərəfindən bir daha vurğulanmışdır: “Bi -zim bütün maliyyə sistemimiz şəffaf olmalıdır. Bütün biznesstrukturları şəffaf olmalıdır. Biznes strukturları başa düşmə-lidirlər ki, əgər onlar dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya etməkistəyirlərsə, öz biznesini böyütmək və xarici bazarlara çıxmaqistəyirlərsə, - mən görürəm ki, bu var, - onlar mütləq və mütləqdünya praktikasını tətbiq etməlidirlər. Onlar beynəlxalq auditəməruz qalmalıdırlar, bütün mühasibat sistemini müasirsəviyyəyə qaldırmalıdırlar”.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq, belə bir nəticəyə gəlmək olarki, şəffaflığın mövcudluğu və dövlət səviyyəsində onun artırıl-masına diqqət xarici investorlar üçün bir neçə istiqamətdəzəruridir:

1. İlk növbədə, investor ölkəyə yönəldəcəyi əmlakının to -xunulmazlığına zəmanət əldə edir;

100

2. İqtisadi fəaliyyətini əhatə edən biznes mühitinin beynəl -xalq meyarlara cavab verməsinə əmin olur;

3. Maliyyə və digər hesabatlılığın aydınlığı sayəsində ehtimaloluna bilən korrupsiya, israfçılıq, fırıldaqçılıq, mənimsəmə,qeyri-səmərəli istehsal (iş görülməsi, xidmət göstərilməsi) və bukimi digər halların qarşısının alınması imkanlarına malik olur;

4. Biznesinin idarə olunması, qərar qəbul etmək üçün zəruriinformasıyanın əldə edilməsi, planlaşdırma və proqnozlaşdırmasahələrində əlverişli şəraitə malik olmaqla, uğurlu iqtisadifəaliyyət göstərəcəyinə investorda inam yaranır.

Göstərilən imkanlara malik olmaq üçün bu sahədə investor-ların köməyinə, əvvəldə qeyd olunduğu kimi, maliyyə hesabat-larında şəffaflığın təminatçısı rolunda çıxış edən audit çatır.Ölkəmizin investisiyayönümlülüyü, böyük miqyasda xariciinvestisiya axını isə, möhtərəm Prezidentimizin öz məktubundaqeyd etdiyi kimi, auditorlar qarşısında ciddi öhdəliklər yaradır.Biz əminik ki, respublikamızda auditə dövlət səviyyəsindəgöstərilən qayğı və yaradılan imkanlar sayəsində Azərbaycanauditorları bu öhdəlikləri layiqincə yerinə yetirmək üçünəllərindən gələni əsirgəməyəcəklər.

SAHİBkARLiQ SUBYEkTLƏRİNDƏNƏZARƏTİN TƏkMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

MƏSƏLƏLƏRİ

Leyla ƏKBƏROVA,Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin

doktorantı

Son illərdə dünya iqtisadiyyatında baş vermiş iqtisadi-maliyyə böhranı şirkətlərin maliyyə hesabatlığı sahəsində

101

müstəqillik, obyektivlik və peşəkarlıq kimi audit prinsipləri-ni kifayət qədər tətbiq etməməsi ilə birbaşa əlaqədardır.Başqa sözlə, idarəetmə və maliyyə hesabatlığında şəffaflığaolan tələbə yetərincə riayət edilməməsi iqtisadiyyatın bütünsəviyyələrində ciddi neqativ halların yaranmasına rəvac ver-mişdir. Bu mənada təsərrüfat subyektlərində bir çox qoruyu-cu və təminatverici funksiyaları yerinə yetirməyə məsul olandaxili auditin iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsində oynayabiləcəyi rolun düzgün qiymətləndirilməsi də diqqəti cəlbedir.

Dünya audit praktikası ilə tanışlıq belə bir qənaətə gəlməyəəsas verir ki, daxili auditin təsərrüfat subyektlərinin uğur qazan-malarında rolu aşağıdakı üç əsas istiqamət üzrə təsnifləşdiriləbilər:

a) “Watchdog”: daxili auditin funksiyası müşahidə etmək vəxəbərdarlıq etməkdir. Watchdog müxtəlif səpkili xətalara yolverilməsinin qarşısını almaqla yanaşı, sistemi gücləndirərək,yeniliklərin tətbiq olunmasını təmin edir.

b) Müşavir: daxili auditin funksiyası təsərrüfat subyektiniinkişaf etdirmək üzrə təkliflər irəli sürməkdir. Müşavirfunksiyası mülkiyyətə ziyan vurulmamasını və rəhbərlərinsəmərəli və məhsuldar fəaliyyətlərini təmin edir.

c) Katalist: daxili auditin funksiyası işçiləri rəhbərliyin qoy-duğu strategiyalara yönəltmək və hərəkətləndirməkdir. Daxiliaudit həm dəyişikliyi, həm də bu dəyişikliyin davamlılığınıtəmin edir.

Daxili audit idarəetmə çərçivəsində təşkilata səmərəli şəkildəinteqrasiya və xarici mühitdə meydana gələcək dəyişiklikləri ənyaxşı şəkildə qarşılayacaq riskə əsaslanan yanaşmaların mənim-sənilməsi ilə müstəqil, etibarlı bir mənbə olaraq təkamülə dəstəkrolunda çıxış edir.

Bu baxımdan da bütün dünyada daxili auditin rolu ilə bağlıməlumatlılığın və gözləntilərin sürətlə artması təmayülü var. Bir

102

tərəfdə korporativ idarəetmə sahəsində irəliləyişlər, digərtərəfdə də Bazel komitəsinin tənzimləmələri bu təmayülüntəkanverici bazisi olmaq xüsusiyyətinə malikdir. Təbii ki, daxiliauditin korporativ, hətta bundan başqa, bütün sistem miqyasın-da əlavə dəyəri ilə bağlı gözləntilər artdıqca, daxili auditorunxüsusiyyətləri və rolu ilə bağlı gözləntilər də artır.

Bəzi mütəxəssislər isə daxili auditin rolunun “asanlaşdırıcı”(facilitator) istiqaməti ilə yanaşı, əmin olmaq nöqteyi-nəzərindən “məlumat təmin edən” kimi də qiymətləndirirlər.

Bir cəhət də xüsusi qeyd olunmalıdır ki, kənar auditorlarəvvəlki məlumatları əsas götürərək hesabatlar verdiyi halda,daxili auditorlar ümumiyyətlə, mövcud və gələcək proses-lərin (əməliyyatların) səmərəliliyi və effektivliyinə diqqətyetirirlər.

Ümumiləşdirmə aparmaqla belə fikir yürütmək olar ki, hal-hazırda iş dünyasında daxili auditorlar hər hansı bir müəs-sisənin nailiyyəti üçün açar rolunu oynayırlar. Hər bir müəs-sisənin prosedura, əməliyyat və hədəflərini araşdırırlar. Hər birrəhbərliyə uyğun obyektiv, sərbəst və professional tövsiyələrverərək onların mütəmadi inkişafına köməklik göstərirlər.Onlar araşdırmaçı, müxbir və analistlərdir. Onlar kəşf edir, başadüşür və sorğulayırlar. Ən dəyərli və fəal daxili auditlər tenden-siyaları mütəmadi olaraq izləyir və istənilən mövzulara yaxın-dan bələd olmaq üçün biliklərini tez-tez yeniləyirlər. Onlargələcək istiqamətlərini proqnozlaşdırır, həssas şəkildə hadi -sələrə cavab verir və lazımi tədbirləri görürlər. Daxili auditor-lar müəssisələrdə səmərəliyin artırılmasında mühüm roloynayırlar.

Daxili audit təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin inkişafına vəsəmərəliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş risklərin idarə olun-ması, nəzarət və idarəetmənin səmərəliyinin qiymətləndirilməsivə inkişafına sistemli yanaşmaqla, təsərrüfat subyektinə öz

103

məqsədlərinə nail olmaqda köməklik edən obyektiv, təmi-natverici və məsləhətverici fəaliyyətdir. Daxili audit risklərinidarə olunması, yoxlama və idarəetmə prosedurlarını tənzim-ləmək, inkişaf etdirmək məqsədini daşıyan sistemli və intizam-lı yanaşma tərzi ilə müəssisənin öz məqsədlərinə çatmasınakömək edir.

Daxili audit prosesinin əsas məqsədi daxili nəzarət sis-teminin kafiliyini və səmərəliyini tətbiq etmək vəqiymətləndirməklə, rəhbərliyə məlumat vermək, xidmətetməkdir. Daxili nəzarət sisteminin kafiliyinin vəsəmərəliyinin ölçülə bilməsi üçün əvvəlcədən müəyyənedilmiş bir sıra meyarlara ehtiyac var, bu meyarlar müxtəlifşəkillərdə ola bilər, məsələn, bu meyarlar hamı tərəfindənqəbul edilmiş mühasibat prinsipləri, rəhbərliyin müəyyənetdiyi tədbir və prosedurları təşkil edən planlar, göstərişlərvə rəhbərlərin əmrlərində yer alan qaydalar və ya qanunizərurətlər ola bilər. Beləliklə, daxili auditor müəyyən şə -kildə müəssisə rəhbəri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Daxiliauditor rəhbərlərdən meyarları alır və meyarlar nöqteyi-nəzərindən nəzarətin keyfiyyəti haqqında düşüncəsini rəhbər-lərə çatdırır.

Qısaca olaraq xülasə etsək, daxili auditin əsas məqsədi rəh-bərlərin və direktorlar şurası üzvlərinin məsuliyyətlərinisəmərəli şəkildə yerinə yetirməsinə kömək edir. Daxili auditor-lar rəhbərləri təşkilatın daxili nəzarət sisteminin kafiliyi vəsəmərəliliyi ilə uğur səviyyəsinin keyfiyyəti haqqında məlumat-landırmaq məsuliyyəti daşıyır. Hər bir şəxsə verilən məlumathəmin şəxsin tələblərindən və ehtiyaclarından asılı olaraq, ümu-milikdə və təfsilatda fərqli ola bilər.

Təsərrüfat subyektlərində səmərəli nəzarət daxili auditinyuxarıda göstərilən funksiya və səlahiyyətlər çərçivəsindəqurulmasını zəruri edir.

104

BANk ƏMƏkDAŞLARiNiN kORPORATİVMƏDƏNİYYƏTDƏN QANEOLMA

SƏVİYYƏSİNİN NƏZARƏT MEXANİZMİ

Toğrul SƏFƏROV,AzDİU-nun «Menecment» kafedrasının dissertantı

Müxtəlif atributların səciyyələndirilməsinə aid bir çox yanaş-malar mövcuddur ki, bunların köməyi ilə bankların korporativmədəniyyəti həm makro, həm də mikro səviyyədə xarakterizəvə identifikasiya olunur.

S.P.Robbins təşkilati mədəniyyəti 10 meyar əsasıındasəçiyyələndirməyi təklif edir:

- şəxsi təşəbbüs, yəni insanın təşkilatdakı məsuliyyət,azadlıq və müstəqillik dərəcələri;

- risk dərəcəsi, yəni işçinin riskə getmək hazırlığı;- hərəkətlərin istiqaməti, yəni təşkilat tərəfindən aydın

məqsədlərin qoyulması və icrann gözlənilən nəticələri;- hərəkətlərin razılaşdırılması, yəni təşkilatın daxilindəki

bölmələrin və insanların qarşılıqlı birgə əməlləri;- menecment dəstəyi, yəni menecerlər tərəfindən işçilər

üçün azad hərəkət etmək üçün yardımın və dəstəyin təminolunması;

- nəzarət, yəni işçilərin davranışına nəzarət etmək üçün tət-biq olunan qayda və təlinatlar siyahısı;

- identifikasyia, yəni hər bir işçinin təşkilatla eyniləşməsi;- mükafatlar sistemi, yəni işin icrasının uçot dərəcəsi,

mükafatlandırma sisteminin təşkili;- münaqişəlik, işçinin açıq-aşqar sözünü deməsi və

münaqişəyə getmək hazırlığı;- qarşılıqlı hərəkətlər modelləri, yəni təşkilat daxilində

qarşılıqlı hərəkətlərin səviyyəsi formal iyerarxiya və tabe-lik şəklində ifadə olunub.

105

Korporativ mədəniyyət qiymətləndirilərkən “yaxşı” qiymət ovaxt verilə bilər ki, əgər o təşkilatın heyətində əmin-amanlıqhissləri oyadır və qoyulan məqsədlərə nail olmağa kömək edir.Bu vəziyyət yalnız o vaxt əldə oluna bilər ki, əgər:

1. İşə görə yaxşı əməkhaqqı verilir və öz-özünə iş maraqlıdır;2. Mükafatlar rəqabət əsasında verilir;3. Həvəsləndirmələr ədalətlilik əsasında paylanır;4. Şəxslərarası münasibətlər mehribanlıq və istəklə xarekte -

rizə olunur;5. Kollektiv tədbirlər sistemi işlənib və reallaşır;6. Heyətin nəzərinə bankın işləri və inkişafının ümumi plan-

ları haqqında ümumi məlumatların çatdırılması sistemi möv -cuddur;

7. Kollektivin bütün üzvləri tərəfindən bankın niyyəti, strate-giyası, baza dəyərləri və inancları qəbul edilir və formalaşıb.

Azərbaycanda fəaliyyət güstərən KapitalBank, TexnikaBank,Beynəlxalq Bank və AtaBank kimi təşkilatlarda korporativmədəniyyət aşağıdakı səbəblərə görə “yaxşı” (“güclü”,“sağlam”) kimi qiymətləndilə bilər:

1) Korporativ mədəniyyət üzrə səlis işlənmiş normativbazanın mövcudluğu: əxlaq məcəlləsinin, əməkdaşlarındavranışı haqqında müştərilərlə iş təlimatlarınıın, qayda və nor-malarının mövcudluğu;

2) Dolayı maddi maraqlandırma proqramlarının reallaşması,bu da əməkdaşların işindən müəyyən məmnunluq hissi yaradır(qarşıya qoyulan məqsədləri üstələyən işçilər şirnikləndirilir,tibbi sığortanın verilməsi və s.);

3) Bu banklarda işçilərin çoxu tərəfindən dəstəklənən aydınformalaşmış niyyət, strategiya və baza dəyərləri mövcuddur;

4) İşçilər arasında mehriban münasibətlərə səbəb olan kollek-tiv tədbirlər kompleksinin hazırlanması, yəni kollektivdə“sağlam” korporativ iqlimin yaradılması;

106

5) Baş bankda filialları səciyyələndirən vahid korpporativüslubun mövcudluğu.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən banklarda korporativmədəniyyətin diaqnostikası üçün bizim tərəfdən aşağıdakısorğu anketi hazırlanmışdır:

kredit təşkilatının korporativ mədəniyyətinin diaqnostikası üzrə sorğu anketi

1. Siz işə necə daxil olmusunuz?a. Mətbuatdakı elan üzrə;b. Tanışların tövsiyəsi üzrə;c. Dövlət məşğulluq idarəsinin göndərişi ilə;ç. Kadrlar idarəsinə müraciət etməklə;d. Özəl məşğulluq idarəsinin göndərişi ilə;e. Başqa yolla.

2. Bankda işlədiyiniz dövrün əvvəlində sınaq müddətikeçmisinizmi?

a. Bəli;b. Xeyr.

3. Sınaq müddəti sizə iş yerində adaptasiya olunmağa köməkedibmi?

a. Bəli;b. Xeyr.

4. İşə düzələrkən aşağıdakı əməkdaşlardan hansı biri ilə söh-bət etmisiniz?

a. Bankın rəhbəri;b. Kadrlar xidmətinin rəisi;c. Kadrlar şöbəsinin işçisi;ç. Şöbə müdiri;d. Başqa biri.

5. Sizin bankınızda işə qəbul mərasimi (lazım olan infor-masiya bukleti, telefon məlumat kitabçası, yeni işçilərinöyrədilməsi, öyüd verən şəxsə təhkim edilmə) varmı?

a. Bəli;

107

b. Xeyr.6. Siz hər bir bankda özünəməxsus korporativ mədəniyyətin

olması ilə razısınmı?a. Bəli;b. Xeyr;c. Bilmirəm.

7. Sizin üçün təşkilati mədəniyyət nədir?a. Rəhbərliklə birgə dincəlmə;b. Bankda sosial yardımın olması;c. Təşkilatın niyyətinin olması;ç. İnanclar və ənənələr dəstinin olması;d. Başqa.

8. Sizin bankda spesifik leksikon, ünsiyyətin xüsusi üslubuvarmı?

a. Bəli;b. Xeyr.

9. Təşkilatınızda yazılı formada davranış qaydalarını vəetiketi təsbit edən sənəd varmı?

a. Bəli;b. Xeyr;c. Bilmirəm.

10. Bankınızda hansısa şüar və ya peklam sloqanı varmı?a. Bəli;b. Xeyr.

11. Sizin təşkilat və ya təşkilatın yaradıcıları haqqında han-sısa rəvayətlər qoşulubmu?

a. Bəli;b. Xeyr.

12. Təhsil müddətinin qurtarması haqqında təşkilatınızdamərasim varmı?

a. Bəli;b. Xeyr.

13. İşdən çıxarılma haqqında bankınızda mərasim varmı?

108

a. Bəli;b. Xeyr.

14. Bankın yaranma tarixini qeyd etmək ənənəsi varmı?a. Bəli;b. Xeyr.

15. Bankın gördüyü əsas işlər və hadisələr xüsusi saytda vəkitabçada qeyd olunurmu?

a. Bəli;b. Xeyr.

16. Peşəkarlıq səviyyəsini müəyyən edən müsabiqələr və ənyaxşı mütəxəssislərin həvəsləndirilməsi mərasimi keçirilirmi?

a. Bəli;b. Xeyr.

17. Bankınızda əməkdaşların ad günlərinin qeyd olunmasıənənəsi varmı?

a. Bəli;b. Xeyr.

18. Bankınızın özünəməxsus simvolu varmı?a. Bəli;b. Xeyr.

19. Bankınızda birgə dincəlmə üzrə tədbirlər keçirilirmi?a. Bəli;b. Xeyr;c. Bilmirəm.

20. Birgə naharların ayrı-ayrı idarəetmə səviyyələrindəişləyən əməkdaşların yaxınlaşmasına və işə marağın artmasınagətirib çıxarırmı?

a. Bəli;b. Xeyr;c. Bunun işə dəxli yoxdur.

21. Hər bir səviyyə əməkdaşları üzrə yeməkxananın olmasınıistərdinizmi?

a. Bəli;

109

b. Xeyr;c. Bunun işə dəxli yoxdur;ç. Bunun mənə dəxli yoxdur.

22. Sizin bankınızı fərqləndirən uniformasiyanın olmasınıistərdinizmi?

a. Bəli;b. Xeyr;c. Bunun işə dəxli yoxdur;ç. Bunun mənə dəxli yoxdur.

23. Təşkilatın niyyəti haqqında təsəvvürünüz varmı?a. Bəli;b. Xeyr;c. Qismən.

24. Bankın strategiyası haqqında təsəvvürünüz varmı?a. Bəli;b. Xeyr;c. Qismən.

25. Bankın məqsədləri haqqında təsəvvürünüz varmı?a. Bəli;b. Xeyr;c. Qismən.

26. Bankın strukturu haqqında informasiyanız varmı?a. Bəli;b. Xeyr;c. Qismən.

27. Bankın strategiyası və məqsədləri korrektə edilərkən sizinfikriniz nəzərə alınırmı?

a. Bəli;b. Bəzən;c. Xeyr;ç. Əsasən yox;d. Cavab verməyə çətinlik çəkirəm.

28. Bankın korporativ mədəniyyəti korrektə edilərkən sizin

110

fikriniz nəzərə alınırmı?a. Bəli;b. Bəzən;c. Xeyr;ç. Əsasən yox;d. Cavab verməyə çətinlik çəkirəm.

29. Bankın rəhbərliyinin fikrinə narazılıq ifadə edirsinizmi?a. Mütəmadi;b. Nadir hallarda.

30. Hansı idarəetmə üslubuna ütünlük verən rəhbərlə sizəişləmək xoşdur?

a. Avtoritar;b. Demokratik;c. Liberal.

31. Təlimatları pozmaq olar, ya yox?a. Bəli;b. Xeyr.

32. Bankda çoxmu işləmək istəyirsiniz?a. Uzun müddət;b. Az müddət.

33. Asudə vaxtın çox olması vacibdirmi?a. Çox vacibddir;b. Az vacibdir.

34. İş şəraiti vacibdirmi?a. Çox vacibdir;b. Az vacibdir.

35. Bir-biri ilə yaxşı münasibətləri olan insanlarla işləməkvacibdirmi?

a. Çox vacibdir;b. Az vacibdir.

36. Mənsəbdə yüksəlmə imkanının olması sizə vacibdirmi?a. Çox vacibdir;b. Az vacibdir.

111

KapitalBank, TexnikaBank və TuranBankın əməkdaşlarınınhər birindən 50 nəfər seçilərək, onlara bu anket paylanmış vəalınan cavablar 1-ci cədvəldə ümumiləşdirilmişdir.

Cədvəl 1KapitalBank, TexnikaBank və TuranBankın əməkdaşlarıarasında korporativ mədəniyyətin diaqnostikası üzrə

aparılan sorğunun nəticəsinin ümumiləşdirilməsi (%-lə)

112

Sualla-rın sıra

sayıBanklar

Ca v a b l a r

a b c ç d e

1 2 3 4 5 6 7 81. KapitalBank 18.4 66.6 - 15.0 - -

TexnikaBank 11.6 68.4 3.6 16.4 - -TuranBank 12.6 67.4 2.6 15.4 - -

2. KapitalBank 82.4 17.6TexnikaBank 78.5 21.5TuranBank 81.3 19.7

3 KapitalBank 86.7 13.3TexnikaBank 82.5 17.5TuranBank 85.7 14.3

4 KapitalBank 54.5 26.7 2.8 16.0TexnikaBank 42.8 36.8 3.1 17.3TuranBank 41.8 36.6 3.3 18.3

5 KapitalBank 92.3 7.7TexnikaBank 99.1 0.9TuranBank 98.2 1.8

6 KapitalBank 93.2 2.6 4.2TexnikaBank 94.0 2.8 3.2TuranBank 98.4 1.0 0.6

7 KapitalBank 4.5 3.2 15.5 77.8TexnikaBank 2.4 3.6 21.4 72.6TuranBank 4.8 4.2 14.5 76.5

113

8 KapitalBank 88.2 11.8TexnikaBank 94.3 5.7TuranBank 98.5 1.5

9 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

10 KapitalBank 98.2 1.8TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

11 KapitalBank 100.0TexnikaBank 99.1 0.9TuranBank 99.2 0.8

12 KapitalBank 56.4 53.6TexnikaBank 67.5 32.5TuranBank 78.2 21.8

13 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

14 KapitalBank 89.5 10.5TexnikaBank 92.6 7.4TuranBank 94.0 6.0

15 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

16 KapitalBank 99.1 0.9TexnikaBank 98.2 1.8TuranBank 98.0 2.0

17 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

18 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0

TuranBank 100.0

114

19 KapitalBank 100.0TexnikaBank 100.0TuranBank 100.0

20 KapitalBank 54.3 19.0 26.7TexnikaBank 34.5 54.5 11.0TuranBank 42.5 17.5 50.0

21 KapitalBank 5.6 3.4 70.4 20.6TexnikaBank 4.5 6.8 74.8 13.9TuranBank 5.4 5.6 48.8 40.2

22 KapitalBank 56.4 30.6 5.6 7.4TexnikaBank 68.2 25.8 3.3 2.7TuranBank 65.4 24.8 8.3 1.5

23 KapitalBank 86.8 12.2 1.0TexnikaBank 84.0 10.4 5.6TuranBank 67.4 18.0 14.6

24 KapitalBank 82.4 14.8 2.8TexnikaBank 68.4 20.4 11.2TuranBank 56.4 19.7 18.9

25 KapitalBank 82.3 13.9 3.8TexnikaBank 68.8 20.4 10.8TuranBank 52.4 21.5 26.1

26 KapitalBank 53.0 21.0 26.0TexnikaBank 70.0 26.0 4.0TuranBank 70.4 21.6 8.0

27 KapitalBank 30.3 7.5 34.6 14.8 12.8TexnikaBank 35.6 20.8 23.6 10.2 9.8TuranBank 23.8 38.9 24.8 8.9 3.6

28 KapitalBank 32.4 14.7 24.8 17.8 1.3TexnikaBank 20.7 35.5 23.5 9.2 11.1TuranBank 24.8 37.9 25.8 7.9 3.6

29 KapitalBank 34.6 63.4TexnikaBank 20.8 79.2

TuranBank 10.4 89.6

Cədvəldən göründüyü kimi, bu bankların əməkdaşları, ümu-miyyətlə, təşkilatlarındakı korporativ mədəniyyətinsəviyyəsindən razıdırlar və əsas diqqəti inanclar və ənənələrdəstinin olmasına yönəldirlər. Sorğu nəticəsində inancların vəənənələrin vacibliyini, müvafiq olaraq, KapitalBankda,TexnikaBankda və TuranBankda respondentlərin 77.8, 72,6 və76,5%-i göstərmişdir. Həmçinin, bu bankların əməkdaşlarıdemokratik idarəetmə üslubuna üstünlük verən menecerləridaha çox dəyərləndirmişlər və onların tabeliyində işləməyə

115

30 KapitalBank 12.3 79.7 8.0

TexnikaBank 10.5 85.6 3.9

TuranBank 10.8 86.8 2.4

31 KapitalBank 10.4 89.6

TexnikaBank 12.4 87.6

TuranBank 9.9 90.1

32 KapitalBank 56.4 43.6

TexnikaBank 42.3 57.7

TuranBank 25.5 74.5

33 KapitalBank 34.0 66.0

TexnikaBank 63.5 36.5

TuranBank 48.2 51.8

34 KapitalBank 78.4 21.6

TexnikaBank 84.6 13.4

TuranBank 90.2 9.8

35 KapitalBank 91.4 8.6

TexnikaBank 78.4 21.6

TuranBank 86.7 13.3

36 KapitalBank 95.9 4.1

TexnikaBank 97.4 2.6

TuranBank 99.4 0.6

üstünlük vermişlər - müvafiq olaraq, 79.7, 85.6 və 86,8%.Bankların niyyəti, strategiyaları və məqsədləri haqqında sorğuiştirakçılarının çoxu məlumatlıdır və korporativ mədəniyyətdəyişdirilərkən onların fikirləri ilə hesablaşırlar: Ka -pitalBankda - 32,4%, TexnikaBankda - 20.7% və TuranBankda- 24.8%. Hər bir səviyyə əməkdaşları üzrə yeməkxananınolmasını, birgə naharların ayrı-ayrı idarəetmə səviyyələrindəişləyən əməkdaşların yaxınlaşmasına və işə marağın artmasınagətirib çıxarması məsələlərini respondentlər az əhəmiyyətlisaymışlar.

Sorğunun nəticəsi deməyə imkan verir ki, bu banklarda dərinstruktur dəyişiklikləri etməyə ehtiyac yoxdur, çünki təşkilatlarınniyyəti, strategiyası və məqsədləri dəqiq işlənib, kollektivinbunlar haqqında aydın təsəvvürü vardır. Bundan başqa, bank -ların işlənmiş optimal təşkilati quruluşu seçilmiş istiqamətlərüzrə səmərəli işləməyə kömək edir. Lakin bəzi məsələlər hələ dəaçıq qalır. Aydındır ki, hətta güclü korporativ mədəniyyətəmalik olan üğurlu banklarda da mədəni dəyərlərin daimiinkişafına və dəstəyinə ehtiyac var, çünki ətraf mühit amilləri,yeni işçilərin seçimi və işə götürülməsi, əməkdaşların işdənçıxarılması, statusun dəyişməsi və s. - bütün bunlar korporativmədəniyyətin dəyişməsinə səbəb olur.

Fikrimizcə, korporativ mədəniyyətin dəyişməsi zamanı yeni-liklər mərhələli və tədricən yeridilməlidir. Digər tərəfdən, çoxvacibdir ki yeni mədəniyyətin elementləri banklarda mövcudolan dəyərlər sistemi ilə ziddiyyət törətməsin. Yenimədəniyyətin bütün ali rəhbərlər tərəfindən qəbul olunması vədəstəklənməsi vacibdir. Yalnız bu halda korporativmədəniyyətin təkmilləşməsi gələcəkdə korporasiyanın çiçəklən-məsinə səbəb ola bilər.

Bankların korporativ mədəniyyətinin təkmilləşməsinəyönəlmiş tədbirlər kompleksinin hazırlanıb tətbiq olunmasızamanı aşağıdakılara diqqət yetirmək çox vacibdir:

116

- işin bu boyda həcmini keyfiyyətlə yerinə yetirmək üçünproses üzrə mütəxəssislər dəvət olunmalıdır (“yeni baxış”lazımdır, bu insanlar bankın daxilində deyillər və əmək-daşlarla heç bir formal və qeyri-formal öhdəliklərlə bağlıdeyillər);

- təşkilatın özündə işləyən mütəxəssislərin bu işi yerinəyetirmək üçün dəvət olunması arzuolunan nəticələr verəbilməz (bu insanlar sistemdə işləyirlər, verilmiş rejimdəişləyirlər, müəyyən subordinasiyaya tabedirlər və s.).

Fikrimizcə, bizim təhlil apardığımız banklarda korporativmədəniyyəti təkmilləşdirmək üçün aşağıdakı tövsiyələrədiqqət yetirilməsi vacibdir:

1. Dolayı maddi həvəsləndirmə proqramlarını təkmil-ləşdirmək lazımdır (məsələn, tibbi xidmət, “hərəkət xidməti”-nəqliyyatla kömək və s.), yəni həvəsləndirmənin maddi vəqeyri-maddi sistemindən istifadə etməklə heyətin hazırlanmışmotivasiya formalarını tətbiq etmək;

2. Heyətin məlumatlandırılması standartının yaradılması(hansı məlumat, hansı formada, hansı dövrilikdə, hansı kanal-lar üzrə və kim tərəfindən kollektivin məzərinə çatdırılacaq).Bütün bunlar ona görə lazımdır ki, heyət rəhbərliyin plan-larından və hərəkətlərindən xəbərdar olsun, bununla rəhbərlikvə işçilər arasında etibarlı əlaqələr yaradır, əməkdaşlarda işinvacibliyi barəsində və onların bu işdə iştirakı hisslərinioyadır;

3. Kollektiv tədbirlərin təkmilləşdirilməsi kompleksininhazırlanması, “istirahət proqramları” adlanan tədbirlərin hazır-lanması (təbiət qoynuna birgə səyahətlərin, birgə ziyafətlərin vəs. təşkil olunması).

Kollektivdə saglam korporativ iqlimin yaradıllması əmək-daşlar və rəhbərlik arasında mehriban münasibətlərin yaradıl-masına xidmət edəcəkdir.

117

kƏND TƏSƏRRÜFATiNDA MADDİ-TEXNİkİRESURSLAR BAZARi

Sadiq NƏZƏRƏLİYEV,AzDİU-nun baş müəllimi,

iqtisad elmləri namizədi

Əsası ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyul-muş aqrar islahatların möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevtərəfindən uğurla həyata keçirilməsi ölkənin aqrar sahəsinininkişafında həlledici rol oynayır. Bu gün çoxminli sahibkarlarfəxr edirlər ki, bu inkişaf missiyası məhz cənab Prezidentin rəh-bərliyi altında uğurla davam etdirilir.

Son illər həyata keçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər kənd təsər-rüfatı və ərzaq məhsulları istehsalının dinamik inkişafına təkanvermiş, dövlətimizin başçısının gündəlik diqqət və qayğısınınnəticəsi olaraq kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsalı2010-cu ildə 2004-cü ilə nisbətən 2,6 dəfə, o cümlədən bitkiçi-likdə 2,3 dəfə, heyvandarlıqda 3,1 dəfə artmışdır. 2004-2010-cuillərdə ölkə Prezidenti tərəfindən imzalanmış çoxsaylı fərmanvə sərəncamların icrası kənd təsərrüfatının və emal sənayesinindinamik inkişafını təmin etmişdir. Bu baxımdan, məsələn, 2004-cü ilin oktyabrında yaradılmış “Aqrolizinq” Açıq SəhmdarCəmiyyəti tərəfindən aqrar-sənaye kompleksinin bütünsahələrində istifadə edilən maşın, mexanizm və müxtəlif təyi-natlı aqreqatların gətirilməsi, satılması, lizinqə verilməsi, torpaqmülkiyyətçilərinə çoxnövlü mexanikləşdirilmiş kənd təsərrüfatıişləri üzrə xidmətlərin göstərilməsi, onlara məxsus texnikalaratexniki, təmir və sazlama xidmətlərinin göstərilməsi, texnikadansəmərəli istifadənin öyrədilməsi ölkəmizdə maşın-traktorparkından istifadəni xeyli yaxşılaşdırmışdır.

Aqrar bölmədə məhsul istehsalı torpaq, əmək və maliyyəresursları ilə yanaşı, maddi-texniki resurslarla bilavasitə

118

bağlıdır. Belə ki, maddi-texniki resursların həm kəmiyyəti (tələbolunan səviyyədə nəzərdə tutulur), həm də keyfiyyəti torpaqdansəmərəli istifadəni şərtləndirməklə, kənd təsərrüfatı istehsalınınartırılmasında əhəmiyyətli rolu ilə fərqlənir.

Maddi-texniki resurslara binalar, qurğular, maşın və avadan-lıqlar, nəqliyyat vasitələri, çoxillik əkmələr, mal-qara, gübrələr,yemlər, yanacaq, elektrik enerjisi və s. daxil edilir. Bu resurslaristehsalda iştirak xarakterinə görə istehsal və qeyri-istehsalresursları kimi təsnifləşdirilir. İstehsal resursları da, öznövbəsində, kənd təsərrüfatı təyinatlı və qeyri-kənd təsərrüfatıtəyinatlı resurslara bölünür.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı resurslar məhsul istehsalı pro -sesində bilavasitə iştirak edir. Məsələn, bina və qurğular, maşınvə avadanlıqlar, çoxillik əkmələr, yemlər, gübrələr, yanacaq vəs. Qeyri-kənd təsərrüfatı təyinatlı resurslar istehsal prosesindədolayı yolla iştirak edir. Məsələn, binalar, müxtəlif qurğular, ti -kinti, ticarət, ictimai iaşə obyektləri və s.

Qeyri-istehsal resursları istehsala əhəmiyyətli şəkildə təsirgöstərir. Məsələn, idman, sağlamlıq, mədəniyyət obyektləri və s.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı istehsal resursları istehsalda iştirakı-na və özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə digərlərindənfərqlənir:

- kənd təsərrüfatının maddi-texniki resurslarının müəyyənqismi bu sahənin özündə istehsal edilir və təkrar istehsal pro -sesində birbaşa iştirak edir. Müxtəlif toxumlar, şitillər, çoxillikəkmələr üçün calaqlar, müxtəlif yemlər və s. həmin resurslaraaiddir;

-maddi-texniki resursların bir hissəsi istehsal olunmuş məh-sulların saxlanmasını həyata keçirməklə, həm istehsal, həm dəsatış proseslərində əhəmiyyətli rolu ilə fərqlənir. Belə ki, müx-təlif qurğular vasitəsilə bəzi məhsulların təmizlənməsi, qurudul-ması təmin olunur, saxlanmasında isə binalardan - anbarlardanistifadə edilir;

119

- kənd təsərrüfatında maddi-texniki resurslara tələbatistehsalın mövsümiliyi və müxtəlif sahələrdə istehsal dövrününuzunluğu ilə əlaqədar müxtəlif istiqamətlərdə dəyişir. Məsələn,taxıl istehsalı prosesində şumlama və səpin əsasən payız ayları-na təsadüf edir, suvarılan zonalarda elektrik enerjisinə tələbatyaz aylarında artır, yayda isə biçin texnikası (kombaynlar) vədaşınma üçün nəqliyyat tələb olunur. Bu zaman digər resurs -yanacaq daha çox sərf olunur. Qış dövründə isə məhsulistehsalında demək olar ki, heç bir resurs iştirak etmir;

- eyni məhsul istehsalı prosesində müxtəlif maddi-texnikiresurslardan istifadə olunur. Məsələn, heyvandarlıq sahəsindəyem istehsalı üçün toxum, əkin, səpin və biçin texnikası, yemindaşınmasında iştirak edən nəqliyyat vasitələri tələb olunur;

- kənd təsərrüfatı istehsalında iştirak etmək üçün müəyyənqrup resurslar bir-birini tamamlayır. Yəni biri olmadan digərininfəaliyyəti mümkün deyil. Məsələn, nəqliyyat vasitələri, müxtəlifmaşınlar, texniki vasitələrin hərəkəti üçün yanacaq və sürtgümaterialları zəruridir və s.;

- kənd təsərrüfatında istifadə olunan bəzi texniki vasitələrmobil xarakter daşıyır. Bu xüsusiyyət onlardan istifadəninsəmərəliliyinə torpağın keyfiyyətinin, iqlim amillərinin və s.təsirini gücləndirir.

Maddi-texniki resursların kənd təsərrüfatında qeyd olunanxüsusiyyətlərinin hər biri istehsal prosesi ilə bağlı olsa da onlarbirbaşa və dolayı yolla satışın nəticəsinin formalaşmasındaəhəmiyyətli rol oynayır. Belə ki, maddi-texniki resurslardan isti-fadəyə görə xərclər istehsal olunmuş məhsulun maya dəyərinədaxildir və deməli, mənfəətə təsir göstərən amillərdən biridir.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı maddi-texniki resurslar əsas vədövriyyə vəsaiti kimi istehsal prosesində iştirak edir. Əsas vədövriyyə vəsaitlərinə ayrılıqda tələbat müxtəlif amillərdən asılıolaraq dəyişir. İstehsalın intensivləşməsi və ekstensiv inkişafıbaxımından bu və ya digər resursa tələb müxtəlifdir.

120

İntensiv istiqamətin seçilməsi bitkiçilikdə sahə vahidinə görədövriyyə vəsaitlərindən istifadənin artımına səbəb olur -gübrələr, yanacaq, enerji, zərərvericilərə qarşı preparatlar və s.Ekstensiv istiqamətin seçilməsində isə sahənin geniş -ləndirilməsi təbii ki, dövriyyə vəsaitləri ilə yanaşı, əsasvəsaitlərdən də istifadənin artırılmasına səbəb olur.Heyvandarlıqda istehsalın həm intensiv, həm də ekstensivinkişaf etdirilməsində əsas vəsaitlərdən istifadə olunmasıdövriyyə vəsaitləri ilə müqayisədə üstünlük təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bitkiçilik və heyvandarlıqda əsas vədövriyyə vəsaitlərinə tələbat ayrı-ayrılıqda mexanikləşməsəviyyəsinə uyğun olaraq dəyişir. Bu isə həmin məhsullaratələbdən asılı olaraq təklifin və nəticədə maddi-texnikiresurslara qoyulan qiymətlərin formalaşmasına təsiri ilə xarak-terizə olunur.

Maddi-texniki resurslar bazarı kənd təsərrüfatını zəruri olanəsas və dövriyyə vəsaitləri ilə təmin etməyə xidmət göstərmək-lə, aqrar bazarın müəyyən tərkib hissəsini formalaşdırır. Yənimaddi-texniki resurslar bazarı bilavasitə onunla əlaqəli şəkildəfəaliyyət göstərən iş və xidmətlər bazarı ilə birlikdə, kənd təsər-rüfatı məhsulları bazarı da daxil olmaqla, aqrar bazarın sis-temliliyini təmin edir. Deməli, bu bazar növü sərbəst fəaliyyətgöstərməklə bərabər bazarın digər sferalarının fəaliyyətində işti-rak edir.

Kənd təsərrüfatında maddi-texniki resurslar bazarının for-malaşmasına çoxsaylı amillər təsir göstərir:

- tələb və təklif;- rəqabət mühiti;- hər bir istehsal zonasının təbii-iqlim xüsusiyyətləri;- intensivləşmə səviyyəsi;- istehsalın ixtisaslaşması;- mövsümilik;- kənd təsərrüfatında istehsal sahələrinin (məhsulun) xarak-

teri;

121

- istehsalda struktur dəyişiklikləri;- mülkiyyət formaları;- bir-birini tamamlayan eyni əmtəələrin (maddi-texniki

vəsaitlərin) mövcudluğu və s.Digər bazar növlərində olduğu kimi, maddi-texniki resurslar

bazarının formalaşması, fəaliyyəti və inkişafında tələb və təklifəlaqəli şəkildə birbaşa rol oynayır. Belə ki, kənd təsərrüfatındabu və ya digər maddi-texniki vəsait olmadan məhsul istehsalın-dan, onun artırılmasından danışmaq mümkün deyil. Onu daqeyd etmək yerinə düşər ki, bazarda maddi-texniki resurslarınmüəyyən hissəsi tələbatla üst-üstə düşür. Məsələn, torpaqsahəsindən asılı olaraq hər hektar sahənin tələbatına uyğunsəpin üçün toxum, sahənin şumlanması, məhsulun becərilməsi,yığılması və daşınması üçün texnika və s. alınması, yaxud isti-fadəsi mütləqdir.

Maddi-texniki resurslar bazarında tələbə müxtəlif amillərtəsir edir. Xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalçılarının malikolduqları torpaq sahəsi, heyvanların baş sayı və gəlirlərinsəviyyəsi tələbin dəyişməsinə səbəb olur.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının maddi-texnikivasitələrə gəlirdən asılı olaraq tələbinin dəyişməsi aqrar bazarındigər sferasının - kənd təsərrüfatı məhsulları bazarının fəaliyyətiilə əlaqədardır. Yəni bu sahə istehsalçısı əmtəə satışından əldəetdiyi mənfəət hesabına təkrar istehsalı həyata keçirməkqabiliyyətini qazanarsa, o, istehsalını təbii ki, genişləndirməkdəmaraqlıdır.

Deməli, həm bitkiçiliyin, həm də heyvandarlığın inkişafıüçün tələbin səviyyəsi müvafiq olaraq artır və əksinə. Buradatələbin aşağı düşməsi ilə nəticələnən gəlirin azalması, yənikifayət qədər maddi-texniki resurs əldə edə bilməməsiistehsalçının əkin sahələri və heyvanların baş sayının azalması-na səbəb ola bilir.

122

Maddi-texniki resurslar bazarında təklifə, əsasən, aşağıdakıamillər təsir göstərir:

- maddi-texniki vəsaitlərin alıcılarının sayı;- alıcıların gəlirləri;- kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maddi-texniki resurslarla

təmin olunması səviyyəsi;- maşın və avadanlıqların istismar müddəti, yaxud texniki-

iqtisadi göstəriciləri.Alıcıların çoxluğu və gəlirlərin yüksək səviyyəsi sözsüz ki,

təklifin artmasını şərtləndirir və əksinə. Kənd təsərrüfatıistehsalında iş proseslərinin mexanikləşdirilməsinin və kəndtəsərrüfatı istehsalçılarının texniki vasitələrlə təminatının aşağısəviyyəsi də təklifin həcminin yüksəlməsinə səbəb olur.Mexanikləşmə səviyyəsinin aşağı və texniki resurslarla yüksəktəminat vəziyyətində təklif azalır.

Maddi-texniki resurslar bazarında keyfiyyət təklifin də -yişməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Dövriyyə vəsaitləri dahaçox - hər istehsal dövründə istifadə olunduğundan və bu məh-sulların satışı üçün texniki vəsaitlərlə müqayisədə az maliyyəvəsaitinin gərəkliyi məhz texniki resursların texniki-iqtisadigöstəricilərinin təklifin səviyyəsinə təsiri özünü daha qabarıqbüruzə verir.

İstehsal prosesinin həyata keçirildiyi zonaların təbii-iqlimxüsusiyyətlərinin maddi-texniki resurslar bazarına təsirinə nəzərsalarkən bu bazara çıxarılan əmtəələrin keyfiyyəti ön plandadurur. Belə ki, istehsal üçün mürəkkəb təbii-iqlim şəraiti bitkiçi-likdə daha keyfiyyətli vəsaitlərə, məsələn, dəmyə şərait üçünquraqlığa davamlı toxum növlərinə və s. tələbi artırır. İstifadəolunan texniki vəsaitlər isə bu şəraitdə daha çox texniki qulluğa,səmərəli saxlanmanın təşkilinə ehtiyac duyur. Bu amillərləbazarda istehsal sahəsi arasındakı məsafə və yolun keyfiyyətinidə əlaqələndirmək olar. Məsafənin uzunluğu və əlverişsiz yol

123

şəraiti dövriyyə vəsaitlərinin itkisinə, əlavə xərclərə (məsələn,yanacaq sərfinə) və təmirə səbəb olur. Deməli, keyfiyyətlimaddi-texniki resurslar yarana biləcək belə itkilərin azal-masının, yaxud yaranmamasının əsas şərtidir.

Kənd təsərrüfatında intensivləşmə əsas və dövriyyəvəsaitlərinə tələbata müxtəlif dərəcədə təsir göstərməklə,maddi-texniki resurslar bazarında tələb və təklif arasındaəlaqəyə öz təsirini göstərir. Belə ki, elmi-texniki tərəqqininnailiyyətləri əsasında əldə olunan texniki və materialvəsaitlərinin istehsala tətbiqi məhsul istehsalının artırılmasınaxidmət etdiyindən onlara tələb durmadan artır. Bununla yanaşı,həmin məhsulların qiyməti adətən yüksək olur və kənd təsərrü-fatı istehsalında onların tətbiqi xərclərin artımı ilə nəticələnir.Odur ki, istehsal xərclərinin strukturunda xərc elementlərininsəviyyəsi və dinamikasının tətbiq olunması maddi-texnikiresurslar bazarında tələbin formalaşmasına təsirini göstərir.

İxtisaslaşma kənd təsərrüfatında istehsal müəssisələrininkonkret məhsul növünə görə maddi-texniki ehtiyatlara tələbatınıəvvəlcədən müəyyənləşdirməyə əsas verir. Eyni zamanda,maddi-texniki resurslar bazarında satıcı həmin müəssisələrinixtisaslaşma istiqamətinə uyğun əmtəə təklifinə hazır olmaqla,təklifin həcmini müəyyən edə bilir. Deməli, ixtisaslaşma tələbvə təklifin həcmi arasında proporsiyanı gözləməyə imkan verir.

Əsas və dövriyyə vəsaitlərinə tələb kənd təsərrüfatıistehsalının mövsümiliyi ilə əlaqədar müxtəlif istiqamətlərdədəyişir. Məsələn, yanacaq və sürtgü materiallarına istehsalınbütün mərhələlərində tələb olduğu halda, qış dövründə toxum-dan, gübrədən (örtülü torpaq tərəvəzçiliyi və s. kimi istehsalsahələri istisna olmaqla) və s. demək olar ki, istifadə olunmur.Eləcə də texniki vəsaitlərin istifadəsi mövsümdən asılı olaraqmüxtəlif səviyyələrdə dəyişir.

Bu və ya digər kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsinin, yaxudməhsulun təbii amillərdən asılı olaraq fərdi fiziki-kimyəvi

124

xarakteri onların müxtəlif zonalarda ixtisaslaşmasını tələb edir.Belə ki, dağlıq ərazilərdə əsasən dəmyə şəraitdə istehsal olunabiləcək məhsula üstünlük verilir. Konkret desək, hər bir iqtisadizona təbii-iqlim xüsusiyyətlərinin istehsalına imkan verdiyiməhsul və ya məhsullar üzrə ixtisaslaşır. Bu isə öz növbəsində,maddi-texniki ehtiyaclara tələbin və təklifin istiqamətini xarak-terizə edir.

Aqrar bazarda kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı, dahadoğrusu, bu sahə məhsullarına tələbin dəyişməsi istehsaldaçevik struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi zəruriliyiniortaya qoyur. İstehsal istiqamətinin dəyişməsi isə təbii ki,maddi-texniki resurslara tələbin həmin yönümdə formalaş-masını şərtləndirir. Deməli, bazarın təklifi belə şəraitdə kəndtəsərrüfatı istehsalında struktur dəyişiklikləri nəzərə alınmaqlaqurulmalıdır.

Kənd təsərrüfatında müxtəlif mülkiyyət formalarının (dövlət,bələdiyyə və şəxsi mülkiyyət) inkişaf etdirilməsi maddi-texnikiresurslarla təchizatın səviyyəsini də müəyyənləşdirir. Adətən,dövlət tabeliyindəki müəssisələrin həmin resurslarla təmin olun-ması mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilir. Yəni istehsalçıbir növ bu prosesdən kənarda qalır. Digər mülkiyyət formaların-da kənd təsərrüfatı istehsalçısı bazarla əlaqələri, alqı-satqımünasibətlərini bilavasitə özü qurmalı olur.

Maddi-texniki resurslar bazarında təklif olunan əmtəələrinmüəyyən hissəsi bir-biri ilə əlaqəli fəaliyyət göstərdiyinə görəhəmin vəsaitlərin eyni zonada yerləşən bazarlarda satışı təşkilolunur. Məsələn, maşın və avadanlıqlar üçün ehtiyat hissələri,müxtəlif gübrələrlə yanaşı, xəstəlik və zərərvericilərə qarşıpreparatlar və s. Satışın bu formada təşkili, bir tərəfdən, kəndtəsərrüfatı istehsalçısının əlavə problemlərinin və xərclərininqarşısını alır, digər tərəfdən də maddi-texniki resurslar bazarınınsəmərəli fəaliyyətinə şərait yaradır.

Göründüyü kimi, maddi-texniki resurslar bazarının fəaliyyə -

125

tinə təsir göstərən və onun inkişafını şərtləndirən amillərin əksərhissəsi bir-biri ilə əlaqəlidir və iqtisadi proseslərdə qarşılıqlıtəsir gücünə malikdir. Maddi-texniki resurslar bazarınınfəaliyyətinin səmərəliliyini təmin etmək üçün məhz hər biramilin nəzərə alınması vacib məsələlərdəndir.

DAXİLİ AUDİTORLARiN ETİk DAVRANiŞQAYDALARiNA RİAYƏT EDİLMƏSİ VƏ

ŞƏFFAFLiQ

Anar BAYRAMOV, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dissertantı

Daxili auditorlar öz fəaliyyətlərində beynəlxalq DaxiliAuditorlar İnstitutunun (IIA) təsdiq etdiyi, peşə fəaliyyətininyeni strukturunun tərkib hissəsi olan daxili auditorların EtikaMəcəlləsi ilə müəyyən edilən etik normalara və davranış qay-dalarına riayət etməlidirlər.

Daxili Auditorlar İnstitutu daxili auditin peşə fəaliyyətininyeni strukturunu işləyib hazırlamış və təsdiq etmişdir. Həminstruktura aşağıdakılar daxildir:

• Daxili auditorların Etika Məcəlləsi;• Daxili auditin aparılması standartları;• Təcrübə üzrə məsləhətlər;• Təcrübə üzrə vəsaitlər. Daxili auditin etika normalarına və peşə standartlarına tam

riayət edilməsi daxili auditin yüksək keyfiyyətlə həyata keçi -rilməsinə təminat verir.

Daxili auditorların peşə etikası məcəlləsi daxili audit üzrədavranış qaydalarını və normalarını müəyyən edərək müvafiq

126

tövsiyələri nəzərdə tutur və həmin normaların yerinə yetirilmə -sinə kömək edir.

Daxili Auditorlar İnstitutunun Etika Məcəlləsi daxili auditfəaliyyətinin prinsiplərindən və daxili auditorların DavranışQaydalarından ibarətdir.

Etika Məcəlləsinin məqsədi daxili audit peşəsinin etik stan-dartlarını dəstəkləmək və yaymaqdır.

Risklərin idarə edilməsi, nəzarət və korporativ idarəetməsahəsində obyektiv təminatlar verilməsinə inam yaradan EtikaMəcəlləsi daxili audit peşəsi üçün çox əhəmiyyətli və zəruridir.Etika Məcəlləsi daxili audit fəaliyyətini həyata keçirən bütünstruktur bölmələrinə (Audit Komitəsi, departament, şöbə,bölmə, daxili auditor) şamil edilir.

Etika Məcəlləsi iki əsas komponenti əhatə edir:1. Daxili auditin prinsiplərini;2. Daxili auditorların davranış qaydalarını.Daxili auditi həyata keçirərkən auditorlar, bir qayda olaraq,

düzgünlük, obyektivlik, məxfilik və peşəkar səriştəlilik kimidaxili audit fəaliyyətinin təməl prinsiplərini rəhbər tutmalıdır-lar.

Düzgünlük – daxili auditorun düzgünlüyü onun fikrinə olaninamın əsaslandığı bünövrədir.

Obyektivlik – daxili auditorlar audit obyekti haqqındaməlumatların toplanması, qiymətləndirilməsi və ötürülməsiprosesində ən yüksək peşə obyektivliyi nümayiş etdirirlər.

Məxfilik – daxili auditorlar özlərinin fəaliyyəti prosesindəaldıqları məlumatın mülkiyyət hüququna hörmətlə yanaşır vəməlumatın açıqlanmasının hüquqi və ya peşə vəzifələrindənirəli gəldiyi hallar istisna olmaqla, müvafiq səlahiyyətləriolmadan həmin məlumatı açıqlamırlar.

Peşəkar səriştəlilik – daxili auditorlar daxili audit xid-mətlərinin göstərilməsi üçün lazım olan bilikləri, vərdişləri vətəcrübəni tətbiq edirlər.

127

Daxili auditorlar audit zamanı Davranış Qaydalarının aşağı-dakı tələblərinə riayət etməlidirlər:

1. Düzgünlük Daxili auditorlar işin icrası zamanı düzgün, vicdanlı və

məsuliyyətli olmalıdırlar. Onlar qanun çərçivəsində hərəkətetməli, qanun və ya peşə standartları tələb etdikdə, müvafiqməlumatı açıqlamalıdırlar. Daxili audit peşəsini və ya təşki-latını gözdən salan aksiya və ya hərəkətlərdə iştirak etməmə-lidirlər.

2. Obyektivlik Daxili auditorlar onların qərəzsizliyinə zərər verən hər hansı

bir fəaliyyətdə iştirak etməməlidirlər. Bu, həmçinin, müəssisəvə təşkilatın maraqlarına zidd olan fəaliyyət və münasibətlərədə aiddir. Onların peşəkar qərarlarına zərər vuran heç birhədiyyəni qəbul etməməlidirlər. Onlara məlum olan və auditobyekti barədə hesabatda göstərilmədikdə, hesabatı təhrif edəbilən bütün maddi faktları açıqlamalıdırlar.

3. Məxfilik Daxili auditorlar öz vəzifələrinin icrası zamanı əldə etdikləri

məlumatların istifadəsi və mühafizəsində ağıllı hərəkət etmə-lidirlər. Məlumatlardan şəxsi mənafeləri naminə və ya qanunazidd, yaxud müəssisənin hüquqi və etik cəhətdən doğru olanməqsədlərinə zərər vura biləcək şəkildə istifadə etməmə-lidirlər.

4. Peşəkar səriştəlilik Daxili auditorlar yalnız yerinə yetirilməsi üçün bilik, vərdiş

və təcrübələrinin yetərli olduğu tapşırıqların icrasında iştiraketməlidirlər. Onlar daxili audit xidmətlərini peşə standartlarınauyğun həyata keçirməlidirlər və göstərilən xidmətlərin key-fiyyətini müntəzəm olaraq yüksəltməlidirlər.

Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, bazar iqtisadiyyatında müəs-sisə və təşkilatların fəaliyyətinin idarə edilməsində daxiliauditin rolunu və əhəmiyyətini artırmaq üçün daxili auditor-

128

ların etik normalarının və daxili audit standartlarının hazırlan-ması və daxili auditorların peşə hazırlığının təşkili zəruridir.

Etik prinsiplərin və normaların möhkəmləndirilməsi yolu ilədaxili auditin bütün problemlərini həll etmək olar. Bunun üçünxüsusi etik proqram hazırlamaq lazımdır və onun elementləriaşağıdakılar olmalıdır:

- peşəkar auditor birliklərinin (təşkilatlarının) nəzdindəetika üzrə xüsusi komitələrin yaradılması;

- auditorların fəaliyyətlərinin peşə etikası normalarınauyğun olmasının peşəkar təşkilatlar tərəfindənqiymətləndirilməsi.

Daxili audit strukturlarının işlərinin peşə standartlarına vəetik normalara uyğun təşkil edilməsi daxili auditə etibar etməyəinamı artırır və şəffaflığı təmin edir. Ona görə də daxili audi-torlar Etik Davranış Qaydalarına riayət etməyə borcludurlar.Daxili auditorlar tərəfindən peşə standartlarına və EtikDavranış Qaydalarına düzgün riayət edilməsi daxili auditdəkeyfiyyətin və şəffaflığın artırılmasına səbəb olur.

Daxili audit peşəsinə, onun imicinə müsbət təsir göstərən ənmühüm amil göstərilən daxili audit xidmətlərinin DaxiliAuditorlar İnstitutunun Etika Məcəlləsinin tələblərinə uyğunyerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyəgözlənilən inamın möhkəmlənməsidir.

Etik davranış qaydalarına riayət edilməsi, etik davranışməsələləri üzrə mütəmadi tədris kursları və treninqlərin təşkili,etik davranış məsələləri üzrə illik hesabatların hazırlanması(hesabatlarda aparılmış maarifləndirmə işləri, etik davranışqaydalarının pozulması halları və tətbiq edilmiş intizam tənbe-hi tədbirləri göstərilməklə), etik davranış qaydalarının pozul-ması ilə bağlı daxil olmuş şikayətlərin effektiv araşdırılmasımexanizmlərinin müəyyən edilməsi, dövlət orqanlarının inter-net saytında etik məsələlər üzrə xüsusi bölmənin yaradılmasıkimi məsələlərin aktuallığı və əhəmiyyəti nəzərə alınaraq,

129

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 5 sentyabrtarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Korrupsiyaya qarşımübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli FəaliyyətPlanı”nda “Etik davranış qaydalarının təkmilləşdirilməsi” adlıxüsusi maddə nəzərdə tutulmuş və icrası mərkəzi və yerli icrahakimiyyəti orqanlarına və Azərbaycan Respublikası Prezidentiyanında Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyayatapşırılmışdır.

AUDİT NƏZARƏTİ ŞƏFFAFLiĞi TƏMİN EDİR

Nigar VAHABZADƏ, AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun dissertantı

Azərbaycan Respublikasında dövlət müstəqilliyinin bərpasın-dan sonra milli iqtisadiyyatın sərbəst bazar münasibətləriəsasında inkişaf etdirilməsi, müxtəlif mülkiyyət formalarınınyaradılması, dünya təsərrüfat siteminə inteqrasiyanın ge -nişləndirilməsi, iqtisadi nəzarət sisteminin yenidən qurulmasımühüm məsələ kimi qarşıya qoyuldu. 1993-cü ilin ortalarındanxalqın təkidli tələbi ilə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevinyenidən hakimiyyətə qayıdışı ilə ilk növbədə ölkədə hökm sürənxaos və hərc-mərcliyin qarşısı alındı. 1994-cü ilin sentyabrın20-də ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında xariciinvestorlarla “Əsrin müqaviləsi” adlandırılan böyük neft kon-traktı imzalandı. Bu dövrdən başlayaraq ölkəyə xariciinvestisiyaların axını başlandı. Bu zaman aparılan maliyyəəməliyyatlarına isə möhkəm nəzarət fəaliyyətinin həyata keçi -rilməsi zərurəti yarandı.

Bu baxımdan, respublikamızda yaradılan dövlət nəzarətinəalternativ olan bir qurumun -- bazar iqtisadiyyatı strukturunun

130

ayrılmaz ünsürlərindən biri olan auditin təşkili və inkişafı çoxböyük əhəmiyyətli məsələ kimi qarşıda dururdu.

Azərbaycan Respublikasında dünya təcrübəsinə və sərbəstbazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun müstəqil auditor xidmə-tinin təşkilinə dair normativ sənədlər ulu öndər Heydər Əliyevinimzaladığı fərmanlar əsasında 1994-1996-cı illərdə qəbul olun-du. 1996-cı ilin aprelində Auditorlar Palatası fəaliyyətə başladı.

Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin geniş -ləndirilməsi və iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi şəraitindəiqtisadi nəzarətin və bu əsasda audit nəzarətinin müxtəlif xidmətvə istehsal sahələri üzrə hərtərəfli inkişafı və genişlənməsi çoxvacib amil hesab olunur.

Milli iqtisadiyyatın inkişafında, o cümlədən pul-kredit siyasə-tinin həyata keçirilməsində bank xidmətləri də müstəsna rolamalikdir. Azərbaycan Respublikasında bütün kommersiya bank -larında daxili nəzarət və daxili audit “Banklar haqqında”Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə uyğun olaraqhəyata keçirilir.

Bank bazarı infrastrukturunun ən vacib və zəruri ele-mentlərindən biri də bank auditini həyata keçirən subyektlərdir.Qeyd etmək lazımdır ki, digər nəzarət və yoxlama orqanlarıkimi, bu subyektlər, yəni auditor firmaları da ölkədə bank sis-teminin normal fəaliyyət göstərməsi, bu sistemin maliyyə cəhət-dən gücləndirilməsi, fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və dünyabank sisteminə inteqrasiyasını təmin edir.

Hər bir ölkədə bank auditinin özünəməxsus xüsusiyyətlərivardır. 1991-ci ildə Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra müstəqil-lik qazanan müttəfiq respublikalar bazar iqtisadiyyatı yolunuseçməklə inkişafa başladılar. Bu ölkələrdə milli iqtisadiyyatınformalaşması milli iqtisadi sistemlərin yaranması zərurətiniqoydu. Ölkəmiz bu yolu seçməklə 1995-ci ildən əsas inkişafdövrünə qədəm qoydu. Dünya ölkələrinin iqtisadiyyatınıninkişaf tarixi sübut edir ki, auditin meydana gəlməsi obyektiv

131

səbəblərlə bağlıdır. Hər şeydən öncə, bu səbəblər iqtisadiyyatıntarixi inkişaf prosesi ilə bağlı olmuşdur. İqtisadiyyat inkişafetdikcə, onun idarə olunmasında operativliyə ehtiyac artdıqca,idarəetmədə dəqiq məlumatların əldə olunması və onlarınəhəmiyyətinin yüksəlməsi auditin zəruriliyini şərtləndirmişdir.Çox hallarda mülkiyyət sahiblərinin maraqları ilə onlarıntabeliyində çalışan uçot-hesabat işçilərinin maraqlarının üst-üstə düşməməsi auditin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Qeyd edək ki, kommersiya banklarının fəaliyyətinə nəzarətzərurəti bank sisteminin bazar iqtisadiyyatı şəraitindəkifəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən yaranır. Bank sistemi ölkəniniqtisadi həyatında vasitəçi rol oynayır. Banklar hüquqi və fizikişəxslərin sərbəst pul vəsaitlərini cəlb edərək, onları dahasəmərəli və məhsuldar istifadə üçün digər fiziki və hüquqi şəxs-lərə verir. Banklar müasir ictimai həyatın mühüm infrastrukturelementlərindən biri olduğuna və iqtisadiyyatda çox mühümfunksiyaları yerinə yetirdiyinə görə, eyni zamanda, milli iqti-sadiyyatın sabit inkişafı daha çox bu sistemdən asılı olduğunagörə, onun fəaliyyəti üzərində daimi nəzarət olmalıdır.

Ümumiyyətlə maliyyə və audit nəzarətinin normativ hüquqibazası hazırlanarkən nəzarətin əsas məqsədi kimi maliyyəvəsaitlərindən gələcəkdə daha səmərəli və şəffaf istifadəedilməsi əsas götürülməli, bu sahədə analitik prosedurların dahageniş tətbiqinə diqqət yetirilməlidir. Bu məqsədlə qanunverici-lik aktlarında auditorların aparılan maliyyə əməliyyatlarınınaraşdırılması üzrə səlahiyyətləri təsbit olunmalı, vəzifə vəməsuliyyətləri konkret müəyyənləşdirilməlidir. Çünkiölkəmizin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası sü -rətləndikcə, milli iqtisadiyyata cəlb olunan xarici in -vestisiyaların və digər maliyyə əməliyyatlarının həcmi artdıqca,bunlara nəzarət sistemi də gücləndirilməlidir. AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin bu fikrinidiqqətə çatdırmaq istəyirəm: “Azərbaycan Respublikasının iqti-

132

sadiyyatı inkişaf etdikcə və onun dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiyası güclədikcə iqtisadi-maliyyə münasibətlərində şəf-faflığın təmin olunmasında, iqtisadi cinayətkarlığa və korrup-siyaya qarşı mübarizədə auditin imkanlarından daha geniş isti-fadə etmək zərurəti yaranır. Bunun üçün müstəqil maliyyənəzarəti sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsini öyrənmək vəmilli iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla ölkəmizdətətbiqini genişləndirmək çox vacibdir”.

Yeri gəlmişkən, müxtəlif ölkələrin qanunvericilinə əsasənaudit nəzarəti anlayışı müxtəlif cür təqdim edilir. Lakin bunabaxmayaraq, nəticə etibarı ilə audit nəzarəti şəffaflığın təminolunmasına xidmət edir. Belə ki, Rusiya Federasiyasındamövcud olan qaydalara, standartlara əsasən audit təsərrüfat sub-yektləri tərəfindən tərtib edilən mühasibat hesabatlarınındürüstlüyünü, aparılan maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarınınnormativ aktlara uyğunluğunu təmin etmək məqsədilə mühasi-bat hesabatlarının, ödəmə-hesablaşma sənədlərinin, vergibəyannaməsinin və digər maliyyə öhdəliklərinin müstəqilyoxlanılmasının həyata keçirilməsi üzrə auditorların sahibkarlıqfəaliyyəti hesab edilir.

Qərb ölkələrində mövcud olan standartlara görə auditməlumat riskinin reallığa uyğun səviyyəyə endirilməsi pro -sesində, daha doğrusu, şirkətlərin maliyyə hesabatlarında buhesabatlardan istifadə edənlər üçün yalan və qeyri-dəqiqməlumatların olub-olmamasının yoxlanılmasıdır.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının təcrübəsinə diqqət yetirsək,görərik ki, Amerika mühasibat uçotu assosiasiyasının mövqe -yinə görə audit iqtisadi fəaliyyət və hadisələr haqqında dürüst,obyektiv məlumatlar alınması və qiymətləndirilməsi, onunmaraqlı tərəflər üçün müəyyən səviyyəyə uyğunlaşdırılmasıprosesidir.

Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlməkolar ki, auditin əsas məqsədi iqtisadi subyektlərin mühasibat

133

hesabatlarının dürüstlüyünün, doğruluğunun müəyyən edilməsivə bu iqtisadi subyektlərin apardığı maliyyə-təsərrüfat əməliy -yatlarının ölkənin normativ aktlarına uyğunlaşdırılmasıdır.

Ölkəmizdə bütün banklar Mərkəzi Bankın, kommersiyabank larının və digər kredit təşkilatlarının fəaliyyətini tənzim-ləyən qanunlar əsasında fəaliyyət göstərir.

ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ И РАЗВИТИЯСИСТЕМЫ АГРОБИЗНЕСА В НОВЫХ

ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Мехрибан КЕРИМЗАДЕ,диссертант АзГЭУ

Развитие системы агробизнеса должно быть направленона увеличение способности удовлетворять потребностинаселения в продовольствии. Это требует его стабильногоразвития. Основными направлениями этого, по нашемумнению, являются:

- специальная кредитная политика для обеспеченияпроизводителей продовольствия достаточным нали-чием оборотного капитала;

- налоговые льготы для инвестиций и создание болеепривлекательного инвестиционного климата;

- выравнивание ценовых пропорций между промыш-ленным и сельскохозяйственным товаропроизводите-лями;

- оказание непосредственной помощи населению с низ-кой покупательной способностью.

134

Стратегическая цель заключается в достижении продо-вольственной безопасности и независимости страны.Продовольственная безопасность и продовольственнаянезависимость тесно переплетаются с вопросом макроэко-номической стабилизации. Макроэкономическая стабили-зация – единственный путь повышения продовольственнойбезопасности и продовольственной независимости страны.Экономический рост обуславливает увеличение реальныхдоходов населения и, соответственно, спроса, который, всвою очередь, определяет рост системы агробизнеса.

Целью аграрной политики страны должно быть формиро-вание условий для устойчивого подъема агробизнеса, повы-шения эффективности производства и роста производи-тельности труда, уменьшения дифференциации доходов всельской местности и городе, развития социальной сферына селе.

Для обеспечения потребности населения в продоволь-ственных товарах на должном уровне важное значениеимеет эффективное использование внутрихозяйственныхвозможностей и ресурсов. Это объясняется тем, что многиехозяйства Азербайджанской Республики расположены вгорных и предгорных частях, а земли многих хозяйств,которые расположены в центральной части, засолены.Поэтому для интенсивного развития растениеводства иживотноводства в горных и предгорных районах республи-ки необходимо предотвратить земельную эрозию, а в цент-ральной зоне нужно проведение работ по мелиорации иирригации земель.

Регулирование продовольственного рынка для удовлетво-рения потребления, в основном, за счет внутреннего про-изводства, имеет два важных значения. Во-первых, насколь-ко меньше страна будет зависеть от иностранных госу-дарств, настолько крепче и реальнее будет ее независи-

135

мость. Во-вторых, развитие местного производства позво-лит снизить транспортные расходы и обеспечить населениесвежими и высококачественными продовольственнымитоварами.

Кроме этого целесообразно использовать опыт стран сразвитой экономикой, где, наряду с мерами государствен-ной поддержки, широко используются средства сельскохо-зяйственных товаропроизводителей на кооперативныхпринципах.

На проблему вмешательства государства в сферу агробиз-неса имеются две противоположных точки зрения. Первая –отсутствие необходимости в регулировании сельскохозяй-ственного производства; вторая – контроль государства запроизводством продуктов питания. Мы придерживаемсявторой точки зрения, так как в условиях совершенного, кон-курентного и социально ориентированного рынка системаагробизнеса является более конкурентоспособной отрас-лью, так как почти во всех регионах республики производятоднотипные продукты питания, на большинство сельскохо-зяйственных продуктов спрос неэластичен.

Продовольственную безопасность страны мы понимаемкак своевременное и бесперебойное удовлетворениепотребностей населения в пределах рациональных нормпитания, в основном за счет отечественного производства,достаточного для нормального процесса жизнедеятельно-сти людей, а не для их существования. Как в стране, так иее регионах гарантированное продовольственное обеспече-ние может быть достигнуто только путем научно обосно-ванного экономического регулирования, то есть с помощьюследующих рычагов управления: защита экономическихинтересов товаропроизводителей, квотирование объемовпроизводства, дотирование возможных потерь хозяйств,установление пороговых цен и т.д.

136

Важнейшим направлением государственного вмешатель-ства должно являться непосредственное управление рядомотраслей, объектов, нуждающихся в государственной под-держке. Кроме того, для развития агробизнеса, на нашвзгляд, необходимо более широкое развитие предпринима-тельства, основанного на рыночной конкуренции.Государство должно гарантировать производителям сель-хозпродукции возможность закупки определенного догово-ром объема продукции по ценам, возмещающим обще-ственно нормальную себестоимость продукции и обеспечи-вающим получение прибыли по оптимальной норме и влучшие, и в худшие по погодным условиям годы. При реа-лизации продукции по таким ценам предприятия агробиз-неса, ведущие производство на нормальном уровне, будутиметь достаточную прибыль и для увеличения оплатытруда и для приобретения нужных средств производства. Вэтом случае отпадает необходимость в государственныхдотациях, списании просроченных ссуд и т.д.

Меры государственной поддержки должны быть направ-лены на создание надежных механизмов финансово-кредит-ной политики, соответствующей изменившимся экономиче-ским условиям, законам рынка и конкуренции, а также наповышение доходности товаропроизводителей путемсодействия установлению паритетных экономических отно-шений с другими секторами материального производства.

Поддержку агробизнеса в экономических регионах стра-ны, на наш взгляд, следует дифференцировать по продук-там. Для продуктов питания, конкурентных на международ-ных рынках, должны создаваться условия, стимулирующиеэкспорт. В регионах их массового производства меры под-держки должны быть направлены, прежде всего, на повы-шение эффективности производства и расширение сбытапродукции.

137

Для предприятий агробизнеса возможны два пути уве-личения производства сельскохозяйственной продукции:экстенсивный, основанный на расширении посевных пло-щадей, увеличения поголовья скота и т.п. без обновленияматериально-технической базы, и интенсивный, предусмат-ривающий повышение выхода продукции с единицы пло-щади в результате применения более эффективных средствпроизводства, использования достижений НТП.Возможности экстенсивного развития уже почти исчерпа-ны, поэтому интенсификация (увеличение материальных итрудовых затрат на единицу земельной площади в целяхповышения выхода сельскохозяйственной продукции с 1 га,улучшения ее качества, роста производительности труда,снижения себестоимости единицы продукции) являетсянаиболее эффективным и единственно возможным спосо-бом развития производства. Основными направлениямиинтенсификации являются: комплексная механизация,химизация сельского хозяйства, мелиорация земель, повы-шение энерговооруженности труда в сельском хозяйстве,совершенствование используемых технологий производ-ства. Интенсификация должна осуществляться на базеуглубления специализации сельскохозяйственного про-изводства, дальнейшего развития агропромышленнойинтеграции.

Экономической наукой обосновано, что рычагом эконо-мического роста является рыночная конкуренция, а регуля-тором экономики является закон стоимости. Конкуренцияставит всех сельскохозяйственных товаропроизводителейперед необходимостью обязательного сокращения издер-жек производства и обращения, то есть снижения себестои-мости единицы продукции ниже среднеотраслевого уровня.Предприятия, у которых себестоимость ниже, чем в сред-нем по отрасли, окажутся доходными.

138

Развитие рыночной конкуренции благоприятно воздей-ствует на совершенствование структуры производства, тоесть сельскохозяйственные производители направляют своиинвестиции в те отрасли, которые за короткий промежутоквремени дают отдачу и пользуются регулярным спросом.Наличие на рынках конкурентной борьбы между сельскохо-зяйственными товаропроизводителями, безусловно, оказы-вает положительное влияние на развитие производствен-ных отношений.

Важное значение для увеличения производства сельхоз-продукции имеет также активизация процессов государст-венного регулирования (Схема 1).

Страны Запада регулируют рыночные отношения четко ижестко. Так, Европейское экономическое сообщество, гдерегулируются посевные площади основных сельскохозяй-ственных культур, устанавливает пороговые (ориентиро-ванные) и минимальные (гарантированные) цены, объемытоварной продукции путем квот на ее производство.Товаропроизводитель не имеет права продать сверх квотыни килограмма продукции. Штрафные санкции за пере-производство огромны. В странах с развитой экономикойдействует целая система государственной поддержки сель-ских товаропроизводителей. В 2010 году государственныесубсидии в доходах фермеров в странах ЕС составляли49%, в Канаде – 45%, в США – 30%. В Финляндии иЯпонии, сельское хозяйство которых ведется в более слож-ных условиях, дотации составляют почти 80%. В европей-ских странах гарантии товаропроизводителям в системеединой сельскохозяйственной политики строятся с исполь-зованием следующих механизмов: открытых границ, пря-мых государственных дотаций, частичной изоляции евро-пейского рынка от мирового, поддержания внутренних ценна уровне, обеспечивающим необходимые доходы товаро-производителям, а также государственные инвестиции.

139

Схема 1. Направления повышения эффективностифункционирования предприятий системы агробизнеса

140

В последние годы в большинстве стран Запада государст-венное вмешательство в процесс регулирования рынкаагробизнеса уменьшилось, снизился уровень поддержкицен. При этом усилилась деятельность государства в обла-сти повышения эффективности сельскохозяйственного про-изводства и охраны окружающей среды.

Социально-экономическая стратегия развитых стран про-является и в том, чтобы с максимальной эффективностьюиспользовать трудовые ресурсы. Все это является непре-менным условием стабильного экономического развитиягосударства.

Следует отметить, что во всем мире существует госу-дарственное регулирование системы агробизнеса. Так, воФранции, Германии, США действуют законы о продоволь-ственной безопасности, в которых записано, как закрепитьмолодежь в сельской местности, сколько процентов и како-го вида продукции можно ввезти из-за рубежа. Американичего не импортирует, так как полностью обеспечиваетсебя продовольствием. В Германии обеспечение продукци-ей агробизнеса равно 95%.

Мы считаем, что невозможно достичь продовольствен-ной независимости без проведения протекционистскойполитики в области сельского хозяйства и сопряженных сним легкой и пищевой промышленности. Кроме этого, сле-дует иметь ввиду, что способность сельского хозяйствабыстро наращивать объем производства продовольствия исырья для других отраслей зависит от состояния его мате-риально-технической базы, размеров площадей возделывае-мых сельскохозяйственных культур, плодородия, степениблагоприятности экономической среды и т.д.

Для создания высокоразвитого агропроизводства необхо-димо также осуществление целого ряда организационных,экономических, финансовых, социальных и других меро-

141

приятий, обеспечивающих удовлетворение потребностинаселения в продукции высокого качества и получение при-были, в первую очередь, аграрными предприятиями длявоспроизводства их деятельности. К таким мероприятиямотносятся:

-- кардинальное изменение внешнеэкономической поли-тики, выражающееся в прекращении импортныхпоставок некачественного сырья и продовольствия;

-- ввоз в республику только того сырья и продуктов пи -тания, по которым имеются недостающие производ-ственные мощности, или которые не могут произво-диться в стране в силу сложившихся обстоятельств;

-- перераспределение конечной прибыли, получаемой врезультате реализации готовой продукции, акценти-руя выделение увеличенной ее доли агробизнесу;

-- функционирование экономического механизма, обес-печивающего предприятиям агробизнеса получениеприбыли;

-- обеспечение равных условий для всех товаропроизво-дителей на агропродовольственном рынке;

-- обеспечение стабильности производства сельскохоз -яйственной продукции с целью достижения пороговыхзначений продовольственной безопасности страны;

-- формирование и регулирование агропродовольствен-ного рынка, развитие его инфраструктуры на основеметодов, используемых развитыми странами;

-- государственная поддержка организаций и индивиду-альных предпринимателей, производящих сельскохо-зяйственную продукцию, осуществляющих ее перера-ботку и оказывающих услуги в этих областях;

-- защита экономических интересов азербайджанскихсельскохозяйственных товаропроизводителей приосуществлении внешнеэкономической деятельности;

142

-- государственные протекционистские меры должны, содной стороны, обеспечивать доходность товаро-производителей, с другой – стимулировать повыше-ние эффективности их труда;

-- освобождение от налогов средств, направляемых ин -весторами на реконструкцию материально-техниче-ской базы, создание новых мощностей и технологий,новых рабочих мест в системе агробизнеса;

-- ограничение темпов роста цен на продукцию и услу-ги естественных монополий;

-- поощрение кооперации производителей и переработ-чиков сельхозпродукции.

Меры по поддержанию спроса на сельхозпродукциюдолжны заключаться в перераспределении части возрас-тающих налоговых сборов от реализации сельхозпродук-ции в пользу ее потребителей. Эти меры включают:

-- комплексную программу развития рынка животновод-ства и птицеводства;

-- социальную поддержку малоимущих слоев населения;-- поощрение развития технологий более глубокой пере-

работки сельхозпродукции с целью получения про-дуктов переработки, использующихся не только нарынке продовольствия, животноводства и птицевод-ства;

-- разработку и осуществление контроля внедрения иэффективного функционирования программы гибкихпротекционистских мер по защите местного товаро-производителя;

-- комплексную последовательную систему льготногоналогообложения отдельных групп действующихсубъектов, производящих стратегически важную про-дукцию (зерно, хлопок и т.д.);

-- эффективную систему государственной поддержкитоваропроизводителей по конкретным программам;

143

-- комплекс мер, направленных на создание благопри-ятного инвестиционного климата для производителейсельхозпродукции;

-- комплекс мер, стимулирующих создание акционерныхи частных компаний, охватывающих всю цепочкудвижения сельхозпродукции от производителя кпотребителю.

Очень важны также меры по экономической поддержкетоваропроизводителей последовательным введением систе-мы льготного налогообложения. Так, например, действую-щий в республике закон об освобождении сроком на пятьлет производителей сельскохозяйственной продукции, отвсех налогов, за исключением земельного является нагляд-ным примером льготного налогообложения.

В то же время налоговые льготы не должны распростра-няться на доходы, получаемые от операций, связанных сзалогом и продажей земли и другого имущества предприя-тий.

К мерам по экономической поддержке также относятся:-- предоставление бюджетных средств сельскохозяй-

ственным товаропроизводителям, организациям ииндивидуальным предпринимателям, стимулирую-щих увеличение производства сельскохозяйственнойпродукции, контроль за их расходованием;

-- разработка специальных налоговых режимов в отно-шении сельскохозяйственных товаропроизводителей,способствующих повышению объемов производствакачественной продукции;

-- равномерное распределение госзаказа на закупку, хра-нение, переработку и поставку сельскохозяйственнойпродукции для государственных нужд;

-- централизованное информационное обеспечение иконсультационное обслуживание организаций и инди-

144

видуальных предпринимателей, производящих сель-скохозяйственную продукцию, осуществляющих еепереработку и оказывающих услуги в этих областях;

-- обеспечение всем товаропроизводителям равногодоступа к информации о рыночной среде;

-- обеспечение доступности кредитных ресурсов;-- развитие системы страхования рисков при производ-

стве сельскохозяйственной продукции;-- развитие племенного животноводства и элитного се -

меноводства;-- обеспечение обновления основных средств сельскохо-

зяйственных товаропроизводителей;-- обеспечение мероприятий по повышению плодородия

почв;-- повышение конкурентоспособности сельскохозяй-

ственной продукции республики, обеспечение населе-ния страны качественными продовольственнымитоварами местного производства;

-- обеспечение устойчивого развития сельских террито-рий, повышения уровня занятости и жизни их населе-ния;

- сохранение и воспроизводство природных ресурсов,используемых в сельском хозяйстве, сохранение при-родной среды и агроландшафтов.

145

M Ü N D Ə R İ C A T

ÖN SÖZ (Eldar QƏHRƏMANOV)...........................................3Ziyad SƏMƏDZADƏ. Heydər Əliyevin iqtisadi inkişaf konsepsiyası.......................................................6Akif MUSAYEV. Kütləvi nəzarətdən partnyorluq münasibətlərinə keçid dövlət maliyyə nəzarətinin mühüm istiqaməti kimi.............................................................13Vahid NOVRUZOV. Heydər Əliyevin iqtisadi siyasətində nəzarət amili..........................................................16Adil MƏHƏRRƏMOV. Maliyyə şəffaflığının artırılmasında dövlət auditinin rolu və vəzifələri......................23Cəmilə NAMAZOVA. Heydər Əliyev sosial-iqtisadi inkişafın Azərbaycan modelinin müəllifidir.............................35Elşad SƏMƏDZADƏ. Maliyyə nəzarəti dayanıqlı iqtisadi inkişafın mühüm amili kimi.........................................38Əliheydər SÜLEYMANOV. ARDNŞ-də beynəlxalq standartlara və Daxili Auditorlar İnstitutunun tövsiyələrinə uyğun olaraq daxili auditin təşkili.......................39Qəşəm BAYRAMOV. Azərbaycanda müstəqil auditin inkişaf konsepsiyası.................................................................46Orxan BEYDİYEV. Müstəqil Azərbaycanın iqtisadi siyasətində risklərin idarə olunmasında daxili nəzarətin əhəmiyyəti................................................................53Malik MEHDİYEV. Azərenerji ASC-nin daxili audit qurumunda hesabatlılıq............................................................58 Rövşən ƏLİYEV. İqtisadi cinayətkarlığa qarşı mübarizə: mövcud vəziyyət və qarşıda duran problemlər...68Firdovsi FİKRƏTZADƏ. Azərbaycan Respublikasında cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə sisteminin formalaşması və inkişafı xüsusiyyətləri.................77

146

Səkinə HACIYEVA. Heydər Əliyevin ölkənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin olunması siyasətində valyuta nəzarəti tədbirləri.....................................................................88 Nəcəf TALIBOV. Xarici investisiyanın cəlb edilməsində şəffaflıq amilinin rolu...............................................................95 Leyla ƏKBƏROVA. Sahibkarlıq subyektlərində nəzarətin təkmilləşdirilməsi mərhələləri................................................101 Toğrul SƏFƏROV. Bank əməkdaşlarının korporativmədəniyyətdən qaneolma səviyyəsinin nəzarət mexanizmi...105Sadiq NƏZƏRƏLİYEV. Kənd təsərrüfatında maddi-texnikiresurslar bazarı.......................................................................118Anar BAYRAMOV. Daxili auditorların etik davranış qaydalarına riayət edilməsi və şəffaflıq..................................126 Nigar VAHABZADƏ. Audit nəzarəti şəffaflığı təmin edir.....130Мехрибан КЕРИМЗАДЕ. Приоритетные направлениясовершенствования и развития системы агробизнеса в новых экономических условиях в Азербайджане…..….134

147

Kompyuter dizaynı:Zamin Əliyev

Korrektor:Elminaz Paşayeva

Yığım operatoru:Mətanət Eyvazova

Çapa imzalanıb: 31.10.2013Ofset çap kağızı. Formatı 60x90 1/16

Şərti ç. v. 9,25. Tirajı: 300 nüsxə.Sifariş..........

_____________________________“Nağıl Evi” şirkətinin mətbəəsində

çap edilib.AZ1010 Bakı şəh., 28 May küçəsi, 78/5

Tel.: 498-56-38