C I R K U L A T O R N I S I S T E M

Cirkulatorni sistem je glavni transportni sistem organizma. Njime se ostvaruje neprekidan protok krvi i limfe kroz tijelo. Putem cirkulacije tkiva se snadbijevaju kiseonikom i hranljivim materijama, a loslobađaju ugljen-dioksida i raspadnih produkata metabolizma. Ujedno, ovim sistemom reguliše se tjelesna temperatura, kao i distribucija hormona, faktora rasta, antigena i ćelija imunog sistema. Cirkulatorni sistem se dijeli na kardiovaskularni i limfni vaskularni sistem.KARDIOVASKULARNI SISTEM (KVS) čine srce i krvni sudovi. KVS se može raščlaniti na pulmonalnu cirkulaciju(mali krvotok) i sistemsku cirkulaciju(veliki krvotok). Pulmonalna podrazumijeva tok krvi iz srca ka plućima i od pluća ka srcu; na tom putu krv se oksigeniše. Sistematskom cirkulacijom krv se odvodi iz srca u sva tkiva i organe tijela, odakle se kao dezoksigenisana ponovo vraća u srce. Sa strukturnog aspekta između malog i velikog krvotoka nema bitnijih razlika; u oba krvotoka krv iz srca odvode arterije, a dovode vene. Sitnije grančice arterija zovu se arteriole, a najsitniji ogranci-metaarteriole, dok se početne pritoke vena označavaju kao postkapilarne venule. Arteriole i venule povezane su kapilarnom mrežom. Arteriole, mreža kapilara i postkapilarne venule čine funkcionalnu jedinicu nazvanu mikrocirkulatorno ili mikrovaskularno korito. U mikrocirkulatornom koritu ostvaruje se razmjena gasova i metabolita pri čemu tečnost, obično, odlazi iz krvi u tkiva na nivou kapilara, a ćelije krvi napuštaju krvnu struju kroz zidove postkapilarnih venula. Najčešće krv iz srca teče kroz arterije, arteriole, arterijske pa venske kapilare, venule i vene. Međutim postoje i odstupanja, pa se u nekim organima kapilari umeću između dvije vene ili dvije arteriole. U tom slučaju govori se o portalnom sistemu. U ljudskom tijelu postoje venski i arterijski portalni sistem. Venki portalni sistem nalazi se u jetri i hipofizi. Arterijski portalni sistem nalazi se u bubregu. Limfni vaskularni sistem- čini mreža limfnih sudova. Limfacitima se u krvotok odvodi krvna tečnost- limfa, koja predstavlja višak intercelularne tečnosti. Za razliku od krvi koja kruži po tijelu, limfa teče u jednom smjeru, od tkiva ka srcu.SRCE(cor)- je centralni organ kardiovaskularnog sistema koji prihvata krv dospjelu iz vena i ritmičkim kontrakcijama je pumpa u arterije. Zid srca grade tri sloja: endokard, miokard i epikard. a)ENDOKARD- Sastoji se od endotela, subendotelnog i subendokardnog sloja. Endotel je ljuspast epitel, izuzetno gladak na površini, tako da protoku krvi pruža minimalan otpor. Endotelne ćelije su kontinuiranog tipa, leže na kompletnoj bazalnoj lamini, a međusobno su povezane okludentnim i komunikatnim spojevima. Endotel srca se nipočemu ne razlikuje od kontinuiranog endotela krvnih sudova.Subendotelni sloj nalazi se ispod bazalne lamine. Sastoji se iz relativno gustog vezivnog tkiva u kome preovlađuju kolagena i elastična vlakna, a prisutne su i malobrojne glatke mišićne ćelije.Subendokardni sloj smješten je između subendotelnog sloja i miokarda. Vezivo subendokarda, pored kolagenih i elastičnih vlakana, sadrži i brojne krvne sudove i nervna vlakna, promjenljivu količinu masnog tkiva, a u pojedinim djelovima komora i ogranke sprovodnog sistema srca-Purkinjeova vlakna.b)MIOKARD je najdeblji sloj srčanog zida. Sastoji se iz različitih tipova srčanih mišićnih ćelija i rastresitog veziva koje ih okružuje. Srčane mišićne ćelije mogu se razvrstati u tri grupe: kontraktilni(radni), sprovodni i mioendokrini miociti.-Sprovodni miociti su specijalizovane mišićne ćelije, sposobne da stvaraju i brzo sprovode električni nadražaj do kontraktilnog miocita.-Mioendokardni miociti su ćelije koje u perinukleusnoj zoni sadrže specifične granule u kojima su deponovani hormoni srca-kardiopeptidi.Srčane mišićne ćelije raspoređene su po slojevima koji na složen način stalno okružuju pretkomore i komore srca. Pored mišićnih ćelija u srednjem sloju srčanog zida identifikovane su i adrenergičke ćelije. Obično se nalaze u grupama, između krvnih sudova i miocita. Njihova citoplazma ispunjena je elektronski svijetlim granulama u kojima su deponovani kateholamini.c)EPIKARD- sastoji se od prostog ljuspastog epitela (mezotel) i tankog sloja rastresitog vezivnog tkiva (subepikardno vezivo). U vezivu se nalaze kolagena i elastična vlakna, krvni sudovi, živci i dobro razvijeno masno tkivo, naročito oko koronarnih krvnih sudova.Oko srca nalazi se parijetalni list srčanog omotača, koji se sa visceralnim listom spaja na bazi srca. Listovi perikarda zatvaraju perikardnu duplju u kojoj se nalazi oko 50ml bistre, žućkaste tečnosti koja smanjuje trenje između dva lista srčane kese. Ovu tečnost stvaraju mezotelne ć.SRČANI SKELET- Fibrozni skelet srca čine četiri prstena, dva trougla i gornji dio međukomorne pregrade. Srčani skelet građen je od gustog vezivnog tkiva u kome dominiraju kolagena vlakna orjentisana u različitim pravcima. U fibroznim prstenima može doćo do formiranja ostrvaca fibrozne hrskavice ili do žarišne osifikacije. Za fibrozni skelet hvata se dio radne srčane muskulature, kao i srčani zalisci.Osnovu srčanih zalistaka gradi gusto vezivno tkivo, sa obje strane obloženo endokardom. Baze zalistaka pričvršćene su za fibrozne prstenove, a slobodne ivice povezane su za papilarne mišiće vitkim tetivama. Zalisci nisu vaskularizovani i nemaju subendokardni sloj. Pulmonalni i aortni zalisci ne posjeduju horde tendinee.

SPROVODNI SISTEM SRCA-formiraju specijalizovane srčane mišićne ćelije – sprovodni miociti. Oni obrazuju dva čvora u zidu desne pretkomore, snopove koji povezuju ove čvorove, kao i snopove koji prenose električne impulse od AV čvora ka komorama.Sinusni čvor nalazi se u miokardu prednjeg zida desne pretkomore, neposredno ispod i lateralno od ušća gornje šuplje vene.Artioventikularni čvor (AV čvor) nalazi se u subendokardu septumskog zida desne pretkomore, priljubljen uz otvor koronarnog sinusa. Mišićne ćelije u ova dva čvora su vretenastog oblika, razgranate i međusobno povezane. U odnosu na radne miocite, ove ćelije su 3-4 puta kraće i tanje, a razlikuju se i po odsustvu T-tubula i neznatnom sadržaju kontraktilnih filamenata. U njihovoj blizini nalazi se mnoštvo SY i PSY nervnih završetaka.Sinusni čvor je predvodnik srčanog ritma. Miociti SA čvora su u vezi sa kontraktilnim miocitima pretkomora tako da se svaki akcioni potencijal, nastao u SA čvoru, odmah širi na pretkomore. SA čvor je povezan sa AV čvorom preko nekoliko snopova formiranih od sprovedenih miocita, kojima impuls brže putuje nego kroz miokard pretkomora. Ovi snopovi čine internodusne pulseve čiji miociti se ne razlikuju od modifikovanih mišićnih ćelija SA i AV čvora.Atrioventrikularni (Hisov) snopje nastavak AV čvora koji se probija kroz fibrozni skelet srca i spušta niz međukomornu pregradu. Hisov snop se ubrzo dijeli na desnu i lijevu granu. Grane AV snopa prolaze subendokardnim vezivnim tkivom komora i kada dospiju do vrha srca naglo mijenjaju pravac i zaokreću ka bazi, dajući mnoge ogranke koji su u kontaktu sa kontraktilnim miocitima. Ovakav tok sprovodnih puteva omogućuje da se akcioni potencijal brzo pokreće do vrha srca, odakle počinje kontrakcija komora.Ćelije koje grade proksimalni dio AV snopa slične su miocitima iz čvorova srca. U distalnim djelovima snopa i njegovim granama pojavljuju se krupne Purkinjeove ćelije. Purkinjeove ćelije su krupnije i od kontraktilnih miocita, imaju malo periferno raspoređenih miofibrila i dosta glikogena u srakoplazmi što im daje svjetliji izgled. Ove ćelije provode električne impulse oko pet puta brže od kontraktilnih mišićnih ćelija.

OPŠTI PLAN GRAĐE KRVNIH SUDOVAZid krvnih sudova obično je građen iz tri sloja (tunike):a)tunica intima (interna) – unutrašnji sloj krvnog sudab)tunica media – središnji, mišićni slojc)tunica adventia (eksterna) – spoljašnji, vezivno-tkivni sloja)TUNICA INTIMA(interna)-sadrži sloj endotelnih ćelija koje oblažu unutrašnju površinu krvnog suda, bazalnu laminu na kojoj leže ćelije i, ispod lamine, subendotelno vezivno tkivo. Endotel je prost ljuspast epitel. Endotelne ćelije su jako spljoštene, višeugaone ćelije izdužene u pravcu uzdužne osovine krvnog suda. Na endotelnim ćelijama razlikuju se apikalna, bazalna i lateralne površine. Apikalna površina je u kontaktu sa krvlju. Bazalni odjeljak endotelnih ćelija naliježe na bazalnu laminu. Sa ove površine endotelne ćelije šalju produžetke ka tunici mediji. Preko produžetaka endotelne ćelije ostvaruju komunikatne veze sa mišićnim ćelijama u arterijama i venama, odnosno sa pericitima u kapilarima i venulama. Na lateralnim stranama ćelija izražene su interdigitacije, okludentne, adherentne i komunikatne veze. U oskudnoj citoplazmi endotelnih ćelija na elektronskoj mikroskopiji zapažaju se pinocitozne vezikule, kojima se transportuju nutritivne i regulatorne supstance, kao i štapićaste granule (tzv Weibel-Paladeova tjelašca) koje sadrže faktor VII koagulacije. Vajber-Paladeova tjelašca su elektronski guste granule, dugačke oko 3 mikrometra i svega oko 0,1 mikrometar. Tjelašca sadrže gusta matriks u kome su potopljeni longitudinalno orjentisani mikrotubuli. Postoje u endotelnim ćelijama svih krvnih sudova izuzev kapilara. U njima je deponovan von Willebrand-ov faktor koagulacije. Uloga endotela je višestruka. Najprije, predstavlja barijeru između krvi i tkiva i reguliše transport i razmjenu materija između ova dva odijeljka organizma. Zatim, kontroliše procese koagulacije krvi. Uz to je i najveći endokrini organ tijela.Subendotelni sloj sadrži rastresito vezivno tkivo i eventualno rijetke glaatke mišićne ćelije.b)TUNICA MEDIA-sastoji se iz kružno ili blago spiralno orjentisanih glatkih mišićnih ćelija i, između njih, u manjoj ili većoj mjeri prisutnih elastičnih vlakana i lamela, kolagenih vlakana i proteoglikana. U većim vaskularnim sudovima, između srednjeg i unutrašnjeg sloja ističe se fenesttovana membrana (lamina) elastica interna, a između srednjeg i spoljašnjeg sloja membrana (lamina) elastica externa, prisutna samo kod većih arterija. Fenestre (pore) u elastičnim membranama dozvoljavaju difuziju supstanci kroz zid krvnog suda. Unutrašnja elastična membrana pripada intimi, a spoljašnja adventiciji. U najsitnijim krvnim sudovima (kapilarima i postkapilarnim venulama), medija je redukovana i sadrži modifikovane glatke mišićne ćelije – pericite.c)TUNICA ADVENTITIA (EKSTERNA) građena je od uzdužno orjentisanih kolagenih vlakana i bez jasne granice prelazi u rastresito vezivo organa kroz koji sud prolazi. Kod vena u ovom sloju mogu se naći i manji snopovi glatkih mišićnih ćelija, longitudinalno orijentisani. Veći arterijski i venski krvni sudovi imaju sopstvene krvne sudove- vasa vasorum, bogato razgranate po adventaciji i spoljašnjem dijelu medije. Vasa vasorum su učestaliji u venskim krvnim sudovima, što je posljedica niže koncentracije kiseonika i hranljivih materija u venskoj krvi. Limfatici su kod arterija ograničeni isključivo na adventiciju, dok u venama prodiru i u mediju.

Ova razlika u distribuciji limfatika uslovljena je različitim pritiscima u zidu arterije i vene. Svi krvni sudovi sa glatkim mišićnim ćelijama u mediji inervisani su amijelinskim vegetativnim nervnim vlaknima. U arterijskim sudovima nervi se uglavnom zatiču u spoljašnjem sloju zida, a u venskim i u srednjem; ipak, arterijama je svojstvena gušća mreža nervnih vlakana.

ARTERIJENa osnovu histološke građe, arterijski krvni sudovi dijele se na dva osnovna tipa : a)arterije elastičnog tipa i b)arterije mišićnog tipa.ARTERIJE ELASTIČNOG TIPA- Ovim arterijama pripadaju najveće arterije u organizmu, dakle, one koje odvode krv iz srca – aorta i pulmonalne arterije, kao i njihove glavne grane: truncus brachiocephalicius, a. carotis communis, a. subclavia, a. iliaca communis. Treba istaći da prve grane aorte – koronarne arterije pripadaju arterijama mišićnog tipa.a)TUNICA INTIMA(INTERNA) je debljine oko 150mikrometara i deblja je od intime mišićnih arterija. Čine je endotel i subendotelno vezivo. Endotelne ćelije odgovaraju generalnom opisu. Subendotelni sloj je relativno debeo. Kolagena i elastična vlakna, kao i glatke mišićne ćelije, longitudinalno su orjentisana i imaju značajnu ulogu u promjeni obilka endotelnih ćelija pri konstrukciji i dilataciji arterije. Iako se u subendotelu nalaze i fibroblasti, vjeruje se da oba tipa vlakana i međućelijsku supstancu subendotelnog veziva stvaraju, u najvećoj mjeri, glatke mišićne ćelije.B)TUNICA MEDIA je najdevlji sloj u zidu elastične arterije. Sadrži elastične lamele i vlakna, glatke mišićne ćelije, kolagena vlakna i osnovu supstancu. Elastične lamele raspoređene su u obliku koncentričnih ekvidistalnih slojeva. Lamele(lamine) su prosječne debljine 2-5 mikrometra i izrešetane otvorima koji olakšavaju difuziju kroz arterijski zid. Debljina i broj (40-75) elastičnih lamela uslovljeni su uzrastom i krvnim pritiskom. Njihov broj i debljina povećavaju se kod starijih osoba i u hipertenziji. Između elastičnih lamela raspoređene su glatke mišićne ćelije, kolagena vlakna i osnovna supstanca bogata hondroitin-sulfatom. Fibroblasti su odsutni, a sve komponente medije, uključujući i elastične lamele, stvaraju glatke mišićne ćelije.c)TUNICA ADVENTIA je relativno tanka, obično dvostruko tanja od medije. Izgrađena je od kolagenih i elastičnih vlakana u rastresitom rasporedu, fibroblasta i makrofaga. Adventacija elastične arterije uvijek sadrži krvne sudove i nerve.ARTERIJE MIŠIĆNOG TIPAsu krvni sudovi koji prihvataju krv iz elastičnih arterija i distribuju je po tkivima i organima. Sa funkcionalnog aspekta označavaju se kao distribuirajuće arterije. Njihov mišićni sloj, reguliše dotok kri u različite regione tijela. Zid mišićne arterije ima tri sloja: a)TUNICA INTIMA(INTERNA) je tanja u poređenju sa istom kod elastične arterije. Čine je endotelne ćelije sa bazalnom laminom, subendotelno vezivo i, za razliku od elastične ćelije, dobro definisana lamina elastica interna. Endotelne ćelije imaju slične karakteristike kao isti ćelijski tip u elastičnoj arteriji(pinocitozne vezikule, Vajbel-Paladeova tjelašca, ćelijske veze, itd.). Međutim, kod mišićne arterije endotelne ćelije znatno češće šalju produžetke koji probijaju bazalnu laminu i formiraju komunikatne spojeve sa sličnim produžecima glatkih mišićnih ćelija iz tunike medije. Subendotelno vezivno tkivo je oskudno, naročito kod mlađih osoba, tako da membrana elastika interna može doći u kontakt sa bazalnom laminom. Kod starijih osoba u ovom vezivu talože se lipidi i ono zadebljava obično u formi „masnih pruga“.b)TUNICA MEDIA je izgrađena od glatkih mišićnih ćelija, kolagenih vlakana, relativno oskudnog elastičnog materijala i osnovne supstance. Mišićne ćelije obrazuju 5-60 spiralno orijentisanih slojeva. Ove ćelije su obavijene spostvenom bazalnom laminom, osim na mjestima komunikatnih spojeva (neksusa). Kao i kod elastične arterije, u mediji nisu prisutni fibroblasti po komponente ekstracelularnog matriksa stvaraju mišićne ćelije.c)TUNICA ADVENTITIA(EKSTERNA) sadrži kolagena i elastična vlakna, fibroblaste i masne ćelije. Samo kod većih arterija mišićnog tipa postoji membrana elastica externa, ali nikada nije upadljiva kao membrana elastica interna. Nervi i sitni krvni sudovi(vasa vasorum) prolaze kroz adventiciju i daju grane namijenjene mediji.EKSTRAMURALNE KORONARNE ARTERIJE imaju određene strukturne specifičnosti u odnosu na ostale arterije u tijelu. Njihova tunika intima izgrađena je iz endotela i subendotelnog sloja u kome je sadržan varijabilni broj glatkih mišićnih ćelija uronjenih u vezivno –tkivni matriks bogat proteoglikanima, kolagenim i elastičnim vlaknima. Tipični fibroblasti nisu prisutni ili su prisutni u minimalnom broju.ARTERIOLE- su najsitnije arterije, dijametra 10-100 mikrometara. Razlikuju se od većih arterijskih sudova, prije svega u debljini svih slojeva u zidu koji su tanji proporcionalno razlici u dijametru. Ipak, postoje i određene strukturne razlike: lamina elastica externa je u arteriolama uvijek odsutna, a lamina elastica interna nalazi se samo kod većih arteriola. Srednji sloj zida arteriole gradi svega 1-5 slojeva glatkih mišićnih ćelija.Uobičajeno je da se najsitnije arteriole nazivaju metaarteriole, odnosno prekapilarne ili terminalne arteriole. Metaarteriole su završni arterijski sudovi koji daju kapilarnu mrežu.Na mjestu prelaska u kapilare postoji zadebljao prsten od glatkih mišićnih ćelija – tzv prekapilarni sfinkter. Ovaj mišić reguliše protok krvi kroz kapilarno korito. U odustvu nervnih impulsa ili hormonskih stimulusa

mišić je relaksiran i dozvoljava neometan dotok krvi u kapilare. U suprotnom, sfinker može kompletno zaustaviti tok krvi.

KAPILARI- su najsitniji krvni sudovi koji spajaju završne arterijske grančice – metaarteriole sa početnim venskim sudovima – postkapilarnim venulama. Dijametar kapilara je, ne rijetko, manji od prečnika eritrocita i kreće se u rasponu od 4 do 10 mikrometara, a dužina od 0,2 do 1 milimetra. Zbrina dužina svih kapilara u tijelu odraslog čovjeka procjenjuje se na 100.000 kilometara, anjihova površina na 6000 m2. Kapilarna mreža je bogato isprepletana po čitavom tijelu. Gustina kapilara u pojedinim tkivima i organima uslovljena je stepenom njihove aktivnosti. Poznato je da se posebno bogata mreža kapilara nalazi u plućima, bubrezima, jetri, sluznici digestivnog sistema, sekretnoj i srčanoj muskulaturi, sivoj masi centralnog nervnog sistema (CNS)