81

HISTORIA IZRAELA

Addison G. Wright, SS; Roland E. Murphy, OCarm;Joseph A. Fitzmyer, SJ

* Sekcje 5-25 tego rozdziału napisał A.G. Wright; 26-144 - R.E. Murphy; 145-193 - J.A. Fitzmyer.

BIBLIOGRAFIA

1 Bibliografia ogólna. (Zob. też bibliografię końco­wi} w tym komentarzu). Albrektson B., History and t/ie Gods (Lund, 1967). Avi-Yonah, EAEHL. Bickermann E. i M. Smith, The Ancietit History o f Western Civilization (NY, 1976). Braid- wood R.J., Prehistorie Men (wyd. 8; Glenview, 1974). CAH. Childe V.G., New Light on the Most Ancient Past (wyd. 4; NY, 1969). Drioton E. i J. Vandier, LEgypte (wyd. 5; Paris, 1975). Frankfort H., 7he Birth o f Civilization in the Near East (NY, 1956); Kingship and the Gods (Chicago, 1948). Frankfort H. i in., The Intellectual Ad venture ofAncient Man (wyd. 7; Chicago, 1977). Gelb IJ., /I Study ofWriting (wyd. 2; Chicago, 1963). Gray J., The Canaanites (NY, 1964). Gur- ney O.R., The Hitlites (wyd. 2; Harmondsworth, 1969). Ha­lo WAV. i W.K. Simpson, The Ancient Near East (NY, 1971). Jacobsen T, The Treasures o f Darkness: A History ofMeso- po-tamian Religion (New Haven, 1976). Kramer S.N., The Sumerians (Chicago, 1963). Macqueen J.C., The Hittites (wyd. popr.; London, 1986). Mazar VBW i WHJP. Morenz S., Egyptian Religion (Ithaca, 1973). Moscati S., The Face o f the Ancient Orient (NY, 1962). Nissen H.J., Grundziige einer Geschichte der Friihzeit des Vorderen Orients (Darmstadt, 1983). OatesJ., Babylon (wyd. popr.; London, 1986). Oppen­heim A.L., Ancien tMesopota mia (wyd. 2; Chicago, 1977). Per- rot J., „Prćhistoire Palestinienne”, DBSup 8.286-244. Pritchard, ANET, ANEP, ANE. Ringgren H., Religions o f the Ancient Near East (Phi, 1973). Roux G., Ancient Iraq (wyd. 2; London, 1980). Starr C, A History o f the Ancient World (wyd. 3; NY, 1983). Steindorff G. i K.C. Sede, When Egypt Ru/ed the East (wyd. 2; Chicago, 1963). Trigger B.G. i in., AncientEgjpt:A So­cial History (Cambridge, 1983). Van der Woude A.S. (red.), The World o f the Bibie (GC, 1986). Van Seters J., In Search o f History (New Haven, 1983). Wooley L, Hie Beginnings o f Civilization (NY, 1965). Yadin Y., The Art ofWarfare in Bibli- calLands (London, 1963). Także Or 49 (1980).2 Bibliografia czasów7 ST. Aharoni, LBib. Albright, BP. Bright, BHI. Cazelles H., Histoirepoìitique dTsraèl (Pa­ris, 1982). De Vaux R., „Israel”, DBSup 4.729-777; EHI. Don- ner H., Geschichte des Volkes Israel and seiner Nachbarn in GrudzTtgen (2 tomy; ATD 4; Góttingen, 1984-1986). Gott- wald N., The Tribes ofYahweh (Maryknoil, 1979); przegląd BHI w BARev 8 (4, 1982) 56-61. Grant M., The History o f Ancient Israel (NY, 1984). Gunneweg A.H.J., Geschichte Isra- e/s bis Bar Kochba (TW 2; wyd. 5; Stuttgart, 1984). Hayes,

IJH. Hermann S., A History o f Israel in Old Testament Times (wyd. 2; Phi, 1981). Jagersma H.,/1 History o f Israel in the Old Testament Period (Phi, 1983). Lemaire, HPH. Lemche N.P., Early Israel (VTSup 37; Leiden, 1985). Mazar B., The Early Bibiical Period (Jerusalem, 1986). Miller J.M. iJ.H. Hayes, A History o f Ancient Israel andJudali (Phi, 1986). Nodi, NHL Rowdey H.H., Men o f God (London, 1963). Smith M., Palesti- nian Parties and Politics That Shaped the Old Testament (NY, 1971). Soggin, HAL Weber M., Ancient fudaism (Glen- coe, 1952).3 B ibliografia czasów7 NT. Abel F. M., Histoire dela Palestine depuis la conquète d'Alexandrejusqu’à Pin va- sion arabe (EBib; Paris, 1952) 1. 224-505; 2. 1-104. ANRW 11/19-1,646-875; 19.2,1-101; 25.1,3-890. Avi-Yonah M. (red.), A History o f the Holy Land (NY, 1969) 109-171; „Palestina”, PWSup 13 (1973) 321-454, zwl. 369-404. Barrett, NTB. Bru­ce F.F., New Testament History (GC, 1972). Ehrlich E.L., A Concise History o f Israel (London, 1962). Foester W, Pa­lesi in ian fudaism in New Testament Times (Edinburgh, 1964). Grant M., Thejewsin the Roman World (NY, 1973). Hayes, IH] 605-77. Jeremias )., JerusaIem in the Time o f Je­sus (Phi, 1969). Jones A.H.M., Hie Cities o f the Eastern Ro­man Provinces (wyd. 2; Oxford, 1971) 226-292. Kee H.C., The Origins o f Christian i ty: Sources and Documents (EC, 1973). Leaney A.R.C., Hie Jewish and Christian World 200 BC and AD 200 (Cambridge, 1984). Lohse E., The New Te­stament Environment (Nash, 1976). Malina B.J., The New Testament World (Phi, 1981). Mor M. i U. Rappaport, „A Su- rvey of 25 Years (1960-1985) of Israeli Scholarship on Je­wish History in the Second Tempie Period”, BTB 16 (1986) 56-72. Safrai S. i M. Stern (wyd.), ThePeople in the First Cen- tury (2 tomy; CRINT; Phi, 1974-1976). Schurer, H f PAC. Sher- win-White A.N., Roman Society and Roman Law in the New Testament (Oxford, 1963). Zeitlin S., Hie Rise and Fali of thefudean State (3 tomy; Phi, 1962-1978).

Pol.: Morenz S., Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie (Warszawa, 1972). Zabłocka J., Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (Wrocław, 1982). Arnaud D., Starożytny Wschód (Warszawa, 1982). Warzecha J., Dawny Izrael (t. 1; Warszawa, 1996). Bright J., Historia Izraela (Warszawa, 1994). Starożytny Izrael, red. FI. Shanks (przel. W. Chrostow- ski, Warszaw7a, 1994). Dąbrowski E., Nowy Testament na tle epoki, t. 1-2 (PŚNT 1-2; Poznań, 1958).

[81,4 - 5] Historia Izraela 1897

4 PLAN

Przed Abrahamem (§5-25)(I) Epoka kamienna (przed 3200 r. przed Chr.)

(A) Wczesna epoka kamienna, czyli paleolit (§7)(B) Środkowa epoka kamienna, czyli mezolit albo

epipaleolit (§8)(C) Późna epoka kamienna, czyli neolit (§9)(D) Epoka kamienia i miedzi, czyli chalkolit

(eneolit) (§10-12)(II) Epoka brązu (3200-1550 r. przed Chr.)

(A) Wczesny brąz (§14-20)(a) Mezopotamia (§14-17)(b) Egipt (§ 18-19)(c) Palestyna (§20)

(B) Środkowy brąz (§21-25)(a) Mezopotamia (§21-23)(b) Egipt (§24)(c) Palestyna (§25)

Od Abrahama do Pompejusza (§26-144)(I) Wprowadzenie (§26-33)(II) Okres patriarchów (ok. 2000-1700 r. przed Chr.)

(A) Abraham, Izaak i Jakub (§35-38)(B) Historia Józefa (§38-41)

(III) Wyjście z Egiptu i podbój Kanaanu (ok. 1300- -1050 r. przed Cr.)(A) Mojżesz (§43-44)(B) Plagi egipskie (§45)(C) Przejście przez morze (§46)(D) Doświadczenia pustymi (§47-52)(E) Ziemia Kanaan (§53-54)(F) Podbój (§55-58)(G) Sędziowie (§59-63)

(IV) Królestwo i wygnanie (ok. 1020-539 r. przed Chr.)(A) Narody (§65-77)(B) Saul (§78-79)(C) Dawid (§80-85)(D) Salomon (§86-87)(E) Izrael i Juda (§88-96)(F) Dynastia Jehu (§97-101)(G) Schyłek Królestwa Izraela (§ 102-104)(H) Achaz i Ezechiasz (§ 105-108)

(I) Manasses i Jozjasz (§ 109-111)0) Schyłek Królestwa Judy (§112-113)(K) Wygnanie (§114-119)

(V) Wczesny okres po wygnaniu (539-333 r. przed Chr.)(A) Odrodzenie (§117-118)(B) Nehemiasz i Ezdrasz (§119-123)(C) Okres perski (§124-125)

(VI) Epoka hellenistyczna (333-63 r. przed Chr.)(A) Od Aleksandra Wielkiego do panowania Se-

leucy'dów (§ 126-131)(B) Powstanie machabejskie (§ 132-139)(C) Władcy hasmonejscy (§ 140-144)

Od Pompejusza do Bar Kochby (§145-193)(I) Stronnictwa żydowskie w Palestynie

(A) Faryzeusze (§146-148)(B) Saduceusze (§149-150)(C) Esseńczycy (§151)

(II) Palestyna rzymska przed narodzeniem Jezusa (63-4 r. przed Chr.)(A) Pompejusz, Juliusz Cezar, Marek Antoniusz

(§152-155)(B) Herod Wielki (§156-159)

(III) Palestyna rzymska za życia Jezusa (4 r. przed Chr.- -30 r. po Chr.)(A) Narodziny Jezusa (§ 160-161)(B) Cezar August (§ 162)(C) Spadkobiercy Heroda (§ 163-166)(D) Prokuratorzy (§ 167)(E) Poncjusz Piłat (§ 168)(F) Jan Chrzciciel (§ 169)(G) Działalność i śmierć Jezusa (§170-171)

(IV) Palestyna rzymska po Jezusie (30-135 r.)(A) Rozwój Kościoła (§ 172)(B) Herod Agryppa I (§ 173-176)(C) Od Agryppy II do pierwszego powstania żyj-

dowskiego (§ 177-180)(D) Pierwsze powstanie (§181-184)(E) Oblężenie Jerozolimy (§ 185-188)(F) Między' powstaniami (§ 189-190)(G) Drugie powstanie żydowskie (§ 191-193)

PRZED ABRAHAMEM

5 Jeszcze 200 lat temu jedynymi źródłami wiedzy o starożytnym Bliskim Wschodzie byJa Bi­blia i pisma Herodota. W ciągu ostatnich dwóch stuleci dzięki archeologii i naukom pokrewnym wiele dowiedzieliśmy się o historii gatunku ludz­kiego oraz o poprzednikach Izraela i jego sąsia­dach. Informacje te zrewolucjonizowały' nasze ro­zumienie początków ludzkości, biegu wczesnej

historii i wielu aspektów Biblii. Pewna znajomość tymh najświeższych danych będzie przydatna w usytuowaniu wydarzeń okresu biblijnego w szerszymi kontekście historii ludzkiej. Wiedza ta ma także wartość egzegetyczną, ponieważ uła­twi właściwe zrozumienie informacji, której do­starcza nam Biblia w opisie czasów prehistorycz­nych w Rdz 1-11. Możemy tu podać tydko najbar­

1898 Historia Izraela [81,6 - 9 ]

dziej ogólny zarys prehistorii oraz politycznej i kulturalnej historii starożytnego Bliskiego Wschodu. Zainteresowanych czytelników odsy­łamy do szczegółowych omówień polecanych w bibliografii. (Też -> A rcheologia biblijna 80,44nn.) Podane niżej daty różnych epok kamie­nia i brązu są tylko przybliżone.6 (I) Epoka kam ienna (przed 3200 r. przed Chr.). Różne etapy istnienia człowieka na ziemi wyróżniane są i nazywane w zależno­ści od najpowszechniej używanego w danym okresie materiału do wyrobu podstawowych narzędzi i broni. Zmiana surowca nigdy nie na­stępowała w sposób natychmiastowy i dlatego oznaczenia, zarówno początku, jak i końca okre­su są zawsze przybliżone. Najstarszym surowcem był kamień (gr. tithoś); miedzi (chalkos) i brązu zaczęto używać później.7 (A) Wczesna epoka kamienna, czylipaleolit. Nasza planeta liczy około 4,5 miliarda lat. Proste formy życia pojawił)' się na niej ok. miliarda lat później, a bardziej złożone zaczęły zostawiać ślady w postaci skamieniałości ok. 600 min lat te­mu. W Afryce najwcześniejsze skamieniałości ssa­ków naczelnych, które chodził)' w pozycji wypro­stowanej, datowane są na ok. 7-5 min lat temu, a od2,5 min lat temu niektórym z ich szczątków to­warzyszą narzędzia z kamienia, co wskazuje na początkowe stadia rozwoju inteligencji ludzkiej. Po tym wczesnym etapie rozwoju ludzkiego (au- strciiopitek, homo habiiis) następuje homo erec- tns (o większym mózgu oraz zdolności posługi­wania się ogniem i wytwarzania doskonalszych narzędzi). Świadectwa z tego etapu, znalezione w Afryce, datuje się na ponad 1,5 min lat temu, a inne skamieniałości tego typu odkryto w In­diach, Chinach, na Jawie i prawdopodobnie w p o ludniowej Europie. Ten etap trwał do ok. 350 000 lat temu. Potem nastąpiły formy przejściowe (ar­chaiczny homo sapiens'!), takie jak znaleziska w Swanscombe w Anglii i Steinheim w Niem­czech (250 000 lat temu), następnie neandertal­czycy (125 000-30 000 lat temu), a począwszy od 40 000 lat temu pojawiają się pierwsze ślady w pełni współczesnych szkieletów (homo sa­piens; Cro-Magnon, Combe-Capelle, Grimaldi itd.).

We wczesnym paleolicie ludzie byli myśliwy­mi i zbieraczami pożywienia, żyjąc na otwartej przestrzeni w lecie, a w jaskiniach i innych natu­ralnych schronieniach w zimie. Ich tryb życia cha­rakteryzowała mobilność, podyktowana zasoba­mi żywności i zmianami pór roku. Istnieją świa­dectwa, że ok. 40 000 r. przed Chr. ludzie zaczęli się osiedlać, ograniczając wędrówki i ucząc się wykorzystywać znacznie większą różnorodność

zasobów w konkretnym miejscu. Czasem opisuje się to jako przejście do gromadzenia żywności (bar­dziej celowe i wyspecjalizowane niż zbieractwo pożywienia). Przypuszczalnie ok. 40 000 lat temu ludzie przedostali się przez morze do Australii, a niecałe 30 000 lat temu zaczęły się migracje przez cieśninę Beringa na półkulę zachodnią. O naszych wczesnych przodkach zob. NatGeog (grudzień 1976; listopad m 5);A rch 34 (4,1981) 20-29.8 (B) Środkowa epoka kamienna, czyli mezolit albo epipaleolit (18 000-8000 r. przed Chr.). Kultura mezolityczna charakteryzuje się dalszą intensyfikacją procesu gromadzenia żyw­ności i stopniowym przechodzeniem do jej wy­twarzania (sianie, sadzenie płodów i oswajanie zwierząt). Ta pierwsza, naprawdę zasadnicza zmiana w ludzkim życiu (drugą zmianą w takim sensie była rewolucja przemysłowa ostatnich 200 lat) dokonała się na Bliskim Wschodzie ok. 10 000- -8000 r. przed Chr. (kultura natufijska w Palesty­nie; —> Archeologia biblijna 80,50). Stąd proces ten przeniósł się do Europy i Indii (7000-5000 r. przed Chr.), a potem nastąpił w sposób niezależ­ny w Ameryce Środkowej (7000 r. przed Chr.), a trochę później w południowo-wschodniej Azji. (Współcześnie jednak istnieje nadal szereg pry­mitywnych ludów w odległych częściach świata, które nie uległy tym przemianom i pozostają wciąż w stadium zbierania lub gromadzenia żyw­ności.) Na Bliskim Wschodzie centrum zmian me- zolitycznych stanowił)' pagórkowate obrzeża na­wadnianych przez deszcze terenów zielonych (600-1500 m n.p.m.), które przechodziły dalej w wysokie góry Iranu, Iraku, Turcji, Syrii i Pale­styny. Stanowiska odzwierciedlające ten począt­ków)' okres upraw)' roli i oswajania zwierząt od­kryto w Beklihi w Turcji, Karim Szahir, M’Iefaat i Zawi Szemi w Iraku, na górze Karmel, w Jery­chu i innych miejscach.9 (C) Późna epoka kamienna, czyli neo­lit (8000-4500 r. przed Chr. na Bliskim W schodzie). W tym stadium kultury epoki ka­mienia ludzie stali się w pełni sprawnymi produ­centami żywności. Zbieracze pożywienia, tzn. myśliwi, rybacy, zbieracze jagód i orzechów, żyli w małych grupach, zawsze gotowi do zmiany miejsca, kiedy tymczasowo zamieszkiwany obszar nie dostarczał już wystarczającej ilości pożywie­nia. Nie było dość pożywienia, by je przechowy­wać, ani też nie nadawało się ono do dłuższego magazynowania. Ubrania wyrabiano prawdopo­dobnie ze skór zwierzęcych. Nie istniały tłukące się narzędzia, wyroby garncarskie, nie było cza­su, aby myśleć o czymkolwiek innym niż jedze­nie i obrona. Producent żywności prowadził jed­

[81,10- 13] Historia Izraela 1899

nak bardziej osiadły tryb życia. Skoro miał siać czy sadzić, musiał zostać w jednym miejscu do zbio­rów. Mieszkano w domach - warto było je budo­wać. Na danym obszarze dawało się uprawiać wy­starczającą ilość żywności, by nakarmić wiele osób. Dlatego powszechne stały się wioski, a wraz z nimi pojawiły się nieformalne zwyczaje i zasa­dy. Było więcej czasu, aby przekształcać środowi­sko naturalne w innych dziedzinach niż wytwa­rzanie żywności (np. produkcja wyrobów garn­carskich i tkanin). Przypuszczalnie niektórzy lu­dzie zaczynali się specjalizować w takich rzemio­słach, zajmować się nimi niejako zawodowo i wy­mieniać swoje towary za żywność. Stanowiska pierwotnych wiosek rolniczych z VII tysiąclecia znaleziono m.in. w Jarmo w Iraku, Ras Szamra w Syrii, Catal Hiiyiik w Turcji i w Jerychu. Póź­niejsze stanowiska odkryto w Fayum w Egipcie i w obrębie całego Żyznego Półksiężyca.10 (D) Epoka kam ienia i m iedzi, czyli chalkolit (eneolit) (4500-3200 r. przed Chr. na Bliskim W schodzie). W epoce następującej po neolicie znacznie udoskonaliło się i rozprze­strzeniło rolnictwo; umożliwiło to utrzymanie wzrostu zaludnienia, rozwijała się też kultura. W Górnej Mezopotamii niewielkie grupy zaczę­ły przenosić się z wyżyn na miejsca przylegające do błotnistych równin rzek (np. w Baghuz i Sa- marra), aby zakładać wioski rolnicze z większą specjalizacją w rzemiośle. Zaczęły się pojawiać malowane wyroby garncarskie (cecha charakte­rystyczna chalkolitu). Wkrótce cala Górna Mezo­potamia była raczej gęsto zaludniona, a wioski chalkolityczne pojawiły się licznie również w Pa­lestynie.11 Nigdzie jednak postęp nie był tak gwał­towny jak w Dolnej Mezopotamii, gdzie dokonał się pierwszy eksperyment cywilizacyjny. Nie pró­bując definiować „cywilizacji”, nazwiemy ją po prostu urbanizacją. Istniały tu w tym okresie mia­sta, formalna struktura polityczna (królowie albo grupy rządzące), formalne prawa wprowadzane przez rząd, oficjalne przedsięwzięcia budowlane (drogi, porty, kanały irygacyjne itp.). pewnego rodzaju wojsko lub siły policyjne, nowe i różne formy sztuki i zazwyczaj pismo. (Piszemy „zazwy­czaj", bo Inkowie mieli wszystko, co tworzy cywi­lizację, z wyjątkiem pisma, i nie ma powodu, aby mówić o nich, że nie byli cywilizowani.) Ekspe­ryment cywilizacyjny w Mezopotamii dokonał się na napływowych terenach dolnego Tygrysu i Eu­fratu. W IV tysiącleciu w Dolnej Mezopotamii pojawił}' się pierwsze państwa-miasta (Eridu, EI- -Ubajd, Warka [ Erek], Ur itd.). Niewątpliwie dużo wcześniej żyli na tym terenie zbieracze pożywie­

nia, i być może, istniały pojedyncze wioski, ale ży­zna, lecz bezdeszczowa kraina nie mogła być pod­dana intensywnej uprawie, dopóki nie opanowa­no technik irygacyjnych. Kiedy stopniowo obszar ten stawał się coraz bardziej odpowiedni do upra­wy, osadnicy musieli osiedlać się tysiącami. Iry­gacja wymagała kolektywmej i zorganizowanej pracy. Taka sytuacja sprzyjała postępowi technicz­nemu. politycznemu, społecznemu i moralnemu, i z pewnością stanowiła ważny czynnik w rozwo­ju cywilizacji w tym miejscu i w Egipcie. Nastę­pował bardzo szybki rozwój. Do postępów w sfe­rze kultury trzeba zaliczyć wynalezienie pisma (ok. 3200 r. przed Chr.). Przed zakończeniem tego okresu zaczyń' się rozwijać kontakty handlowe i kulturalne między Mezopotamią a przeddyna- stycznym Egiptem.

Twórcami cywilizacji w Dolnej Mezopotamii byli Sumerowie - lud, którego jeszcze przed stu­leciem nie znaliśmy i który nadal stanowi jedną z największych tajemnic historii. Nie mamy pew­ności, do jakiej należeli rasy; ich języ k nie jest spokrewniony z żadnym innym znanym języ­kiem, żywym czy martwym. Nie ma też pewmo- ści co do czasu i sposobu ich przybycia do Me­zopotamii, wdadomo jednak, że byli tu obecni w' połowie IV tysiąclecia. Ponieważ najwcze­śniejsze znane nam teksty są zapisane w' języku sumeryjskim, zakładamy, że to oni w'prow'adzili pismo piktograficzne (klinowe).12 Także w' Egipcie następował gw'altowny rozw'ój rolnictwa i irygacji, tutaj również koniecz­ność kolektywnej pracy sprzyjała powstawaniu jednostek politycznych (nomy). Przypuszczalnie w drugiej polow'ie IV tysiąclecia różne lokalne nomy zostały połączone w dwa pokaźnych roz­miarów' królestwa, w Górnym i Dolnym Egipcie. Używano miedzi, a jej źródłem był Synaj albo wschodnia pustynia. Wynaleziono pismo hiero- glificzne. Egipt utrzymywał kontakty z Palestymą i Mezopotamią i przypuszczalnie już wiedy' z por­tem cedrowym Byblos, z którym kontakty te utrzymywały się przez wdeki.13 (II) Epoka brązu (3200-1550 r. przed Chr.). Z nastaniem tego okresu opuszczamy kró- lestw'o prehistorii, a wkraczamy w erę właściwej historii, gdy'ż mamy do czynienia z epoką udoku­mentowaną licznymi inskrypcjami. Terminologia chronologiczna jest różna dla Egiptu, Palestyny i Mezopotamii, i nie ma standardowej chronolo­gii archeologicznej obejmującej wszystkie te trzy regiony. Dla uproszczenia przyjęto syryjsko-pale- styńskie terminy: w'czesny' brąz i środkowy brąz i w każdym z tych okresów umieszczono odpo­wiadające im wydarzenia historyczne w' Egipcie

1900 Historia Izraela [81,14- 16]

i Mezopotamii. Okres późnego brązu (1550-1200 r. przed Chr.) został poniżej pominięty (—» Arche­ologia biblijna 80,77-93).14 (A) Wczesny brąz (3200-2000 r. przed Chr. na Bliskim Wschodzie)

(a) M ezopotamia. W okresie sumeryjskim (2900-2360 r. przed Chr.) Mezopotamia była zor­ganizowana w system państw-miast, w większo­ści niewielkich. Państwo-miasto składało się za­zwyczaj z otoczonego murena miasta, nad któ­rym górowały zabudowania świątynne i które otaczały małe wioski i sioła. Teoretycznie cała po­siadłość należała do jej głównego bóstwa; świą­tynia była jego domem; miasto uważano za jego majątek, a ludzi za pracowników tego majątku. W praktyce jednak większość ziemi stanowiła własność prywatnych osób, a gospodarka pod wieloma względami była wolna i niekontrolowa­na. Początkowo władzę sprawowało zgromadze­nie miejskie, potem ukształtowało się królestwo, najpierw jako odpowiedź na stan zagrożenia, potem jako trwała instytucja z głową państwa postrzeganą jako reprezentant boga. Sądząc po umocnieniach w okresie tym istniało spore zagro­żenie wojną czy najazdami bandytów, mimo to jednak życic gospodarcze rozkwitało, tak samo jak handel (rozpoczęty w czasach prehistorycz­nych) z ludami na płaskowyżu Iranu i na północ­nym zachodzie. Ulepszone rolnictwo umożliwia­ło utrzymanie rosnącej ludności. Z kolei życie miejskie sprzyjało większej specjalizacji sztuki i rzemiosła, a szkol)' skrybów wytwarzały ogrom­ne ilości tekstów.15 Wczesny rozwój polityczny Mezopotamii odbywał się w pewnym napięciu między ideą nie­zależnych państw-miast a powtarzającymi się pró­bami większego ich zjednoczenia. Na początku III tysiąclecia Dolna Mezopotamia została w pew­nym stopniu zjednoczona pod hegemonią Kisz, w luźnej lidze równych miast. Religijnym centrum tych miast mogło być Nippur. Następnie kolejno inne rywalizujące ze sobą miasta przejmowały hegemonię (Erek, Ur, Adab, Lagasz i Umma), czę­sto w roli obrońców granic przed najazdami ze wschodu i północnego zachodu. Na krótki okres władzę przejęło Hamazi, królestwo z płaskowy­żu irańskiego. Źródła informacji o tym okresie są skąpe, zatem zrozumienie wspólnych przed­sięwzięć politycznych i ekonomicznych społe­czeństwa Mezopotamii może być jedynie frag­mentaryczne.16 Jeszcze uboższe są nasze informacje na temat Syrii na północnym zachodzie, regionie Bliskiego Wschodu, który jest najmniej zbadany pod względem archeologicznym. Mari jest zna­

ne jako główny uczestnik życia Mezopotamii i przypuszczalnie strażnik północnej granic)', ale historia rejonów położonych dalej na północny zachód pozostaje w dużym stopniu nieznana. Z wykopalisk wiadomo, że w środkowej Syrii za­znaczył się w pewnej mierze proces urbaniza­cji, lecz niewiele można o niej powiedzieć. Kie­dy później Sargon rozciągnął swoje królestwo na Syrię (—> 17 poniżej), pewien tekst z tego okre­su opisywał tę ekspansję jako podbój Jarmut i Ebla, a opis wyprawy jego wnuka na te same tereny mówi o niej jak o podboju Armanti, Ebla oraz Ullasa. Nie znamy lokalizacji tych miejsc, do­kumenty jednak sugerują, że w Syrii III tysiącle­cia istniało kilka znaczących jednostek politycz­nych lub konfederacji.

W 1964 r. rozpoczęły się wykopaliska w Tell Mardich, na południowy zachód od Aleppo w Sy­rii, i w ich rezultacie stanowisko to zostało zi­dentyfikowane jako starożytna Ebla. Od 1974 r. odkopano ponad 16 000 fragmentów tabliczek. Te tabliczki z tekstami politycznymi, handlowy­mi, literackimi i leksykalnymi, składają się na naj­większe dotychczas odkryte archiwum z III ty­siąclecia, najstarsze archiwum państwowe oraz pierwsze pisane dokumenty z centralnej Syrii. Wynika z nich, że po 2500 r. Syria miała już wła­sną, zaawansowaną kulturę, a Ebla była rzeczy­wiście królestwem pokaźnej wielkości i ośrod­kiem handlowym artykułów spożywczych, me­tali, różnych wyrobów rzemiosła, a zwłaszcza tka­nin. Łączył)' ją więzy handlowe z wieloma inny­mi miastami Palestyn)’, Anatolii, Cypru, Syrii i Me­zopotamii i utrzymywała równorzędne stosun­ki z takimi miastami jak Mari, Aszur, Akkad, a na­wet Hamazi na płaskowyżu irańskim. Teksty świadczą o wyższym stopniu urbanizacji Syrii i Palestyny niż dotąd uważano i mogą także wska­zywać na istnienie innych ośrodków handlo­wych niż Ebla, o podobnej randze. Znalezione tabliczki umożliwią pierwsze szczegółowe bada­nia życia społeczeństwa w III tysiącleciu. Dostar­czą też informacji na temat wczesnej ludności Syrii, działań przenikających na inne tereny, jak również kierunków i zakresu oddziaływania kul­turowego na obszarze Żyznego Półksiężyca. Dwujęzyczne, sumeryjsko-eblaickie teksty przy­czynią się do lepszego zrozumienia tych oraz spokrewnionych z nimi języków. Ponadto, ze względu na geograficzną i lingwistyczną bliskość Palestyny teksty te z pewnością dostarczą mate­riału porównawczego do badań różnych aspek­tów wczesnych tradycji izraelskich.(Ogólne wiadomości o Ebla, zob. C. Bermant i M. Weitz- man, Ebla: A Revelation in Archaeology [NY, 1979]; P- Mat-

[81,17- 21] Historia Izraela 1901

thiae, Ubiti: Au Empire Rediscovered [NY, 1981 ]; G. Petti­nato, TheArchivesofEbla [NY, 1981 [.Także A-l 47 [1984] 6-32, z bibliografią; i NatGeog [grudzień 1978 J.)17 Niewątpliwie od najdawniejszych czasów na zachodnich obrzeżach doliny Eufratu żyły ludy koczownicze, które od IV tysiąclecia przed Chr. przenikały w coraz większej liczbie, a w III tysiąc­leciu stanowił)' znaczną część ludności. Byli to Sentici, znani jako Akkadowie. Zmieszali się oni z Sumerami, przyswoili i zmodyfikowali ich kul­turę, a nawet rządzili w niektórych państwach- -miastach. W XXIV w. dynastia tych władców se­mickich objęła władzę i stworzyła pierwsze praw­dziwe imperium w dziejach świata, imperium ak- kadyjskie (2360-2180 r. przed Chr.). Jego założy­ciel, Sargon, doszedł do władz)' w Kisz, ujarzmił cały Sumer aż do Zatoki Perskiej, przeniósł swoją stolicę do Akkadu czy Agade (w pobliżu później­szego Babilonu). Następnie wraz z synami rozcią­gnął władzę nad Górną Mezopotamią aż do ob­szaru śródziemnomorskiego (łącznie z Ebla). Dynastia podejmowała wyprawy wojskowe do Azji Mniejszej, południowo-wschodniej Arabii i utrzymywała kontakty handlowe z ludami doli­ny Indusu. Jednak imperium akkadyjskie szybko osłabło i upadło pod ciosami barbarzyńskiego ludu z gór Zagros, Gutejów, który władał Mezo­potamią przez następne 100 lat.18 (b) Egipt. O przeddynastycznym Egipcie zob. BA 48 (1985) 240-253- W Górnym Egipcie w Hierakonpolis (na południowy zachód od Kar- naku, czyli Teb) odkopano najstarszą znaną świą­tynię egipską z ok. 3350-3200 r. przed Chr. Mia­sto to kojarz)' się z królem Narmerem (tożsamym z Menesem?), który podobno pod koniec IV ty­siąclecia połączył dwa przeddynastyczne króle­stwa w zjednoczony naród ze stolicą w Memfis. W Egipcie rozpoczął się w ten sposób okres zna­ny jako Stare Państwo (XXIX-XXIII w. przed Chr.). Z nastaniem III dynastii (ok. 2600 r. przed Chr.) w Egipcie rozpoczęła się era klasycznego rozkwi­tu i twórczego geniuszu; w tym czasie wszystkie znaczące cech)' jego kultury przyjęły formę, któ­ra odtąd stała się normą. Był to wiek piramid, a tak­że rozwoju literatury, architektury, malarstwa i in­nych dziedzin sztuki. Organizacja państwa egip­skiego znacznie różniła się od współczesnej mu Mezopotamii. Faraon nie pełnił roli reprezentan­ta boga - sam był bogiem. Cały Egipt stanowił jego własność, państwem rządziła rozbudowana biu­rokracja na czele z wezyrem. Nigdy nie opraco­wano żadnego kodeksu prawnego; wystarczało słowo boga-króla.19 Począwszy od V dynastii władza państwo­wa zaczęła słabnąć, a kiedy w XXII w. przed Chr. Gutejowie niszczyli imperium akkadyjskie, Egipt

wchodził w lata chaosu i depresji, znane jako Pierwszy Okres Przejściowy (XXII-XXI w. przed Chr.). Panował wewnętrzny brak jedności, rywa­lizujący faraonowie pretendowali do tronu, a wie­lu urzędników sięgało po lokalną władzę. Sytu­ację pogarszał fakt infiltracji ludów pólkoczow- niczych na teren Delty. Królował chaos, prawo i porządek upadły, a handel zanikał.20 (c) Palestyna. Tutaj we wczesnym brązie zastajemy liczne państwa-miasta - Jerycho (od­budowane ok. 3200 r. przed Chr. po przerwie trwającej kilka wieków), Bet-Szean, Aj, Sychem, Gezer, Lakisz itd., wiele z nich założono w tym okresie. Do III tysiąclecia przed Chr. osiadły tryb życia dotarł do południowego krańca Transjorda- nii. W Palestynie nigdy nie rozwinęła się kultura materialna porównywalna z mezopotamską i egip­ską ani też nie utrwaliła się żadna forma jedności politycznej. Przeważała ludność kananejska, na­ród semicki, który prawdopodobnie zamieszki­wał Palestynę w IV tysiącleciu i wcześniej. Pod koniec III tysiąclecia przed Chr. pólkoczowniczy najeźdźcy wtargnęli do Palestyny. Z niewiarygod­nym okrucieństwem niszczyli kolejne miasta. Ludność opuszczała domy pozostawiając ziemię, zwłaszcza w głębi kraju. W Transjordanii proces osiedlania się życia został zupełnie przerwany. Zgodnie z tradycyjnym poglądem, obecnie po­wszechnie podważanym, przybysze stanowili odgałęzienie ludu zwanego Amorytami; był to ele­ment północno-zachodniosemicki, który w tym czasie przeniknął do wszystkich części Żyznego Półksiężyca. Sentici infiltrujący Egipt w pierw­szym Okresie Przejściowym byli uważani za tę samą rasę. (Inne interpretacje, -> Archeologia bi­blijna 80,65-67.)21 (B ) Środkow y brąz (2000-1550 r. przed Chr.)

(a) M ezopo i amla. Król państwa Erek przeła­mał dominację Gutejów nad Mezopotamią; a sam z kolei został pospiesznie zdetronizowany przez władcę z Ur, Urnammu, który wraz z następnymi królami III dynastii z Ur (2060-1950 r. przed Chr.), sprawował prawdopodobnie władzę nad większą częścią Mezopotamii i doprowadził do rozkwitu kulturę sumeryjską. Urnammu zainicjował szero­ką działalność budowlaną i literacką, lecz przede wszystkim jest twórcą najstarszego, jaki znamy, kodeksu prawnego. Ten renesans kultury sume- ryjskiej nie trwał jednak długo. Język zamierał, a za­stępował go akkadyjski jako język codzienny (su- meryjski przetrwał długo w kulcie). Do tego cza­su Sumerowie i Sentici całkowicie się wymieszali, przy czym ci ostatni stopniowo zdobywali prze­wagę. Tak więc cała kultura i cywilizacja narodziła

1902 Historia Izraela [81,22- 24]

się, rozkwitała przez 1500 lat i przeminęła, zanim Izrael w ogóle pojawił się na scenie. Do spuści­zny cywilizacyjnej Sumerów, poza administracją państw-miast, w pełni rozwiniętym systemem prawnym i wynalezieniem pisma piktograficzne- go (klinowego), należą jeszcze: kalendarz księży­ców , zegar wodny, zegar słoneczny, rydwan i woj­skowa falanga, kolo garncarskie, elementy archi­tektoniczne w postaci sklepienia, luku, kopuły, ko­lumny i wież)', a także wysoce rozwinięta religia politeistyczna, która wywarła bardzo silny wpływ na późniejsze cywilizacje starożytnego świata.22 W miarę jak słabła władza centralna w Ur, poszczególne państwa-miasta Mezopotamii kolej­no odzyskiwały niezależność. Według tradycyjnej teorii istniał)' liczne, etnicznie określone ludy se­mickie, nazywane Amorytami (ale —> Archeolo­gia biblijna 80,67), które przenikał)' do Żyznego Półksiężyca od końca III tysiąclecia przed Chr., najechały Palestynę i opanowały całą Górną Me­zopotamię. Pod koniec XVIII w. przed Chr. do­słownie każdym państwem w Mezopotamii rzą­dzili Amoryci. Stopniowo przybierała na sile wal­ka o władzę nad Mezopotamią między trzema rywalami: Asyrią, Mari i Babilonem. Asyria (któ­rej nazwa pochodzi od miasta Aszszur), powstała jeszcze przed upadkiem Ur, odgrywając ważną rolę aż do XVIII w. przed Chr., prowadziła polity­kę ekspansji handlowej w Azji Mniejszej, o czym świadczą tekst)’ kapadockie, dokumenty handlo­we zapisane w języku staroasyryjskim, odnalezio­ne w Kultepe w Azji Mniejszej. Asyria infiltrowa­na przez Amorytów, którzy ostatecznie przejęli władzę, miała swój krótki okres podboju: ich zdo­byczą stała się Górna Mezopotamia od Morza Śródziemnego po góry Zagros. Nie potrafiła jed­nak utrzymać podbitych ter)toriów i w XVIII w. przed Chr. Mari na krótko zastąpiło Asyrię jako dominującą silę w Mezopotamii. Z tego okresu pochodzi zbiór tekstów z Mari - listy oraz teksty ekonomiczne, prawne i administracyjne, które opisują m.in. plemienne grupy koczownicze tego okresu, dostarczając w ten sposób materiałów źró­dłowych do badania wczesnego, plemiennego społeczeństwa Izraela. Zwycięstwo w walce o wła­dzę przypadło jednak Babilonowi, za Hammura- biego (1728-1686 r. przed Chr.). Podporządko­wawszy sobie większą część Dolnej Mezopotamii, uzależnił on z kolei Mari i Asyrię, rozpoczynając erę pokoju i rozkwitu kulturalnego na równinie Mezopotamii (imperium starobabilońskie). Z okre­su tego pochodzi bogactwo tekstów, zwłaszcza eposy starożytne (np. babilońskie relacje o stwo­rzeniu świata i potopie) oraz słynny Kodeks Ham- murabiego, który rzuca światło na kulturę tych

czasów i stanowi material porównawczy dla wie­lu tekstów biblijnych.23 Imperium babilońskie podlegało licznym naciskom, bowiem na wszystkie części Żyznego Półksiężyca napierały nowe ludy. Na północy znajdowali się Huryci, których ojczyzna leżała za­pewne w górach Armenii. W niewielkiej liczbie byli oni obecni w północnej Mezopotamii już w XXIV w. przed Chr., ale w XVII-XVI w. przed Chr. nastąpił ich ogromny napływ do Górnej Me­zopotamii, Azji Mniejszej, Syrii, a nawet Palesty­ny. W Górnej Mezopotamii powstało królestwoMi- tanni. Jego władcami byli Indoariowie, lecz lud­ność stanowili głównie Huryci. Królestwo to jesz­cze bardziej ograniczyło władzę Asyrii, redukując ją do małego, nic nie znaczącego państewka. Hu­ryci przenieśli kulturę sumero-akkadyjską do He­tytów (dawna pisownia: „Chetyci") i innych ludów Azji Mniejszej. Tabliczki z XV-XIV w., znalezione w stolic)' Hurytów, Nuzi, są cennym źródłem in­formacji na temat zwyczajów społecznych związa­nych z biblijnymi patriarchami. Od wschodu wy­ruszały wyprawy Kasytów z Luristanu do różnych części imperium babilońskiego. W Azji Mniejszej natomiast nomje się obecność coraz potężniejsze­go królestwa Hetytów. Około 2000 r. przed Chr. do Azji Mniejszej przenikały różne grup)' Indo- europejczyków, z których najsilniejsza grupa na­zywała się Hetytami. Stopniowo opanowywali coraz większe obszary i w połowie XVI w. przed Chr. we wschodniej i środkowej Azji Mniejszej ist­niało silne królestwo hetyckie, napierające na po­łudnie, na Syrię. Śmiałym atakiem w dól Eufratu Hetyci splądrowali Babilon ok. 1530 r. przed Chr. Był to jedynie najazd, ponieważ oblegani przez Hurytów ze wschodu i nękani problemami we­wnętrznymi, Hetyci wycofali się do Azji Mniejszej na ponad śmiecie. W Babilonie po władzę sięgnę­li Kasyd i utrzymali ją przez ok. 400 lat, które były mrocznym okresem w dziejach Mezopotamii. O Hetytach w Biblii zob. B/lRev 5 (5,1979) 20-45.24 (b) Egipt. Z początkiem II tysiąclecia Egipt szykował się do wejścia w nowy okres pomyślno­ści za faraonów Średniego Państwa (XXI-XVIII w. przed Chr.). Kraj został na nowo zjednoczony; był silny gospodarczo i politycznie z okresami kon­troli nad Nubią, Libi;}, Palestyną i Fenicją; był to zlot)' wiek kultur)' egipskiej. W XVIII w. przed Chr. jednak władza egipska nagle osłabia w wy­niku dezintegracji wewnętrznej; Egipt wszedł w okres Drugiego Okresu Przejściowego (XVIII- -XVI w. przed Chr.). W tym czasie Hyksosi (praw­dopodobnie książęta kananejscy i amoryccy z Pa­lestyny i północnej Syrii) rozpoczęli ekspansję, umacniając się najpierw w Delcie, a potem opa­

[81,25- 29] Historia Izraela 1903

nowując na ok. 100 lat cały Egipt i imperium się­gające Syrii na północy. W zaciekłej walce o wol­ność Egipcjanie w końcu wypędzili Hyksosów (ok. 1580-1550 r.) i Egipt zaczął się odradzać w okresie Nowego Pa listwa jako imperium.25 (c) P alestyna. Pod koniec wczesnego brą­zu w kraju zapanował chaos związany (przypusz­czalnie) z inwazjami Amorytów. W XIX w. jednak w zachodniej Palestynie i północnej Transjorda- nii nastąpiła szybka poprawa sytuacji. Wraz z osie­dlaniem się ludów pólkoczowniczych i przejmo­

waniem języka i kultury kananejskiej budowano wiele nowych miast. Mimo to duże obszary, zwłaszcza na centralnej wyżynie, były nadal bar­dzo słabo zaludnione. Wylania! się stopniowo system państw-miast, charakterystyczny dla Pa­lestyny aż do okresu izraelskiego. Za dominacji Hyksosów Palestyna osiągnęła rzadko spotyka­ną w czasach starożytności zamożność. Z okre­sem środkowego brązu wiąże się powszechnie początek historii narodu, który Biblia przedsta­wia jako Hebrajczyków, a następnie jako Izrael.

OD ABRAHAMA DO POMPEJUSZA

26 (I) Wprowadzenie. Opowiadania biblij­ne nie mają na celu przedstawienia „historii Izra­ela”. Pojęcie „historii Izraela” jest tworem nowo­czesnych zasad i metod historycznych, rezulta­tem oceny źródeł oraz wykorzystania świadectw z nauk archeologicznych i innych. Ten cały apa­rat naukowy zastosowano w badaniach ST, zwłaszcza okresu od patriarchów do osiedlenia w Kanaanie, otrzymując w wyniku kilka hipote­tycznych rekonstrukcji. Jest to nieuniknione ze względu na naturę źródeł biblijnych. Wczesne tradycje spisano znacznie później, choć tradycje przekazywane ustnie mogły zachować pewne ważne wydarzenia historyczne. Istnieje także perspektywa jedności, dająca podstawę pewnej syntez>' danych: caty Izrael (Pwt 1, 1; 5, 1) bie­rze udział w wyjściu z Egiptu; caty kraj (Joz 11, 16,23) jest podbity; plemienne tradycje ojców są ujednolicane przez pokolenia (tóleclót; —> 2,3, 16 Rdz). Jak poradzić sobie z genealogiami opar­tymi na geografii i ekonomii? Ponadto, sama rela­cja biblijna zachowuje wystarczającą liczbę da­nych, ab}' stwierdzić, że globalna synteza stano­wi zbytnie uproszczenie: nie wszystkie pokole­nia brał}' udział w głównym wydarzeniu Wyjścia (czy było więcej niż jedno wyjście?); opis podbo­ju Kanaanu w Sdz 1 różni się od tego w Joz 1-12. Współcześni historycy mają się czego uczyć z to­lerancji, jaką przejawiają tradycje biblijne (np. brak tendencji do uzgadniania różnic w Pięciok­sięgu). Mając na względzie te problemy, naukow­cy posłużyli się narzędziami archeologii i antro­pologii, jak również analizy literackiej (krytyka formy i redakcji), próbując zrekonstruować hi­storię, którą Biblia tylko w niedoskonały sposób sugeruje.27 Czy można wyciągać pewne wnioski hi­storyczne z czysto literackiej analiz}'? Jest to szcze­gólnie ważne w sytuacji, w której pewność, z jaką

rozróżniono i datowano tradycje J i E Pięcioksię­gu, jest dziś kwestionowana. Jaki wniosek wyni­ka z obecności starożytnych praktyk społecznych (np. Nuzi —> 23 wyżej) w tradycjach patriarchal- nych? Można podać znany z Nuzi przykład zasa­dy, która odnosi się do adopcji dziecka niewolni­cy i która znajduje zastosowanie w Rdz 16,1-4, czy prawne traktowanie żony-niewolnicy i jej dziec­ka, które można odnieść do Rdz 21,10nn. Przy­puszczalnie takich przykładów nie byłoby w tek­ście biblijnym w dużo późniejszym okresie. Obec­nie jednak kwestionuje się trafność i ważność wielu paraleli (np. że posiadanie bożków domo­wych stanowiło w Nuzi podstawę roszczeń do dziedziczenia: Rdz 31,19-42).28 Od czasów Wellhausena opowiadania o patriarchach i o wyjściu/podboju dostarczają uczonym wielu powodów do negowania ich hi­storycznego charakteru (streszczenia w IHJ 53- -148, 213-284; M. Weippert, The Settlement o f the Israelite Tribes [SBT 21; London, 1971 ]). Na jed­nym końcu tej skali negacji, od ostrożnego wąt­pienia aż po radykalne zaprzeczenie, znajduje się Albright, na drugim zaś T. Thompson i J. van Se- ters (Bright, de Vaux, Mendenhall, Gottwald, Alt, Noth i Soggin sytuują się gdzieś pośrodku; zob. S. Herrmann na temat de Vaux w VT 23 [1973] 117-126). Złożoność i szczupłość materiału pro­wadzą do zrozumiałych różnic. Zakres proble­mów może zilustrować krótki przegląd okresu od patriarchów do sędziów (XII w. przed Chr.).29 Okres patriarchów. Nie można go w spo­sób pewny datować. Wydaje się, że związek oj- ciec-syn-wnuk można ustalić i wyjaśnić na zasa­dzie genealogii biblijnych, które opierają się za­równo na związkach społecznych i ekonomicz­nych (por. tablica ludów w Rdz 10, 1-32), jak i na więzi krwi. Dla opowiadań o patriarchach cha­rakterystyczne są obietnice potomka(ów) i zie-

1904 Historia Izraela [81,30 - 36 ]

mi - otwarte obietnice, jak później interpretował „cały Izrael”. Do wydarzeń należą głównie teofa­nie w przybytkach, takich jak Beer-Szeba, Hebron, Betel, Permei (—» Instytucje religijne Izraela 82,27- -29), być może napisane w świetle późniejszego kultu. Czy grupy związane z przodkami, od któ­rych wzięły się nazwy, pochodziły z Mezopotamii (Rdz 11,31), czy też od Aramejczyków (Pwt 26,5)?30 Doświadczenie egipskie. Biblia opisuje ten czas z perspektywy „całego Izraela”. Tradycje Wyjścia i Synaj zostały przypuszczalnie przekaza­ne przez pokolenia Józefa (Efraim, Manasses) i może Beniamina. Wydaje się, że inne pokolenia, takie jak synów Lei (Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar i Zàbulon), a także inne grupy (zob. Joz 24,14-15), przejęły później tradycje izraelskie. W doświadczeniu Wyjścia centralne miejsce zaj­muje uwolnienie z Egiptu i prowadzenie przez pustynię, lecz trudno określić szczegóły i grupy których to dotycz)'. Na doświadczenie Synaju skła­dają się teofania, przymierze z ludem i Prawo (w późniejszej perspektywie kilka kodeksów prawnych, Wj 19-Lb 10).31 Osadnictwo w Kanaanie. Opowiadania schematycznie przedstawiają podstawowe wyda­rzenia, które trudno skorelować z danymi arche­ologicznymi. Opowiadania w Joz i Sdz, które mogły początkowo dotyczyć tylko pojedynczych pokoleń (zob. Sdz 1, 1-36), opisują proces osie­dlenia się w kategoriach druzgocącego zwycię­stwa (Joz 1-12). Jednak Sdz 1 sugeruje inny sce­nariusz. Natura i rozwój istniejącej w tym okre­sie federacji pokoleń nie są jasne.32 Podsumowując, za punkty newralgiczne należ)' uznać: (1) datowanie i historyczny charak­ter opowiadań o patriarchach; (2) czas i szczegó­ły doświadczenia Wyjścia z Egiptu i spotkania na Synaju (np. kto brał w nim udział); (3) charakter „izraelskiej” okupacji Kanaanu oraz pochodzenie i jedność „pokoleń”. W obliczu trudności tego typu poniższa „historia” patriarchów i początków Izraela nie proponuje innej rekonstrukcji, lecz podc/ża za opisem biblijnym, zwracając uwagę czytelnika na wyłaniające się problemy.33 Nic dziwnego, że chronologia biblijna pozostaje niepewna co do datowania wczesnego okresu. W okresie monarchii są daty, którym można zaufać dzięki synchronizacji panowania królów w Judzie i Izraelu oraz datowaniom bez­względnym ze źródeł pozabiblijnych. Jednak na­wet tu opracowano różne chronologie (zob. Ja- gersma, History 268-269). Dla wygody będziemy przestrzegać dat Albrighta {BP 116-117; —> 88 ni­żej) dla okresu panowania królów podzielonego królestwa.

34 (II) Okres patriarchów (ok. 2000- -1700 r. przed Chr.). Wątpliwości dotyczące dat ilustruje wypowiedź de Vaux, że nie można po­dać dokładnej daty początku ani końca okresu patriarchów {EHI 266). Skłania się on do pierw­szej połowy II tysiąclecia ze względu na imiona patriarchów, które da się prześledzić do tego mo­mentu, oraz z powodu przypuszczalnego związ­ku patriarchów z migracjami Amorytów w tym wczesnym okresie [ostatnio przeważa jednak datowanie ich na XV-XIV w. - M.W.],35 (A) Abraham, Izaak i Jakub. Abram (zob. Rdz 17,5) jest przedstawiony jako emigrant z Mezopotamii. Zwolennicy wczesnego datowania łączą przez Amorytów jego osiedlenie się w Pale­stynie z penetracją Mezopotamii i Palestyny (-> 22 wyżej; ale —» Archeologia biblijna 80,65-67). Prowadził on w Palestynie życie jeszcze nie całkiem osiadłe, jeśli nie pól-koczownicze, okresowo wy­pasając stada. Z rejonem Mamre-Ilebron wiąże się jednak wspomnienie bardziej stałego miejsca za­mieszkania. Do podstawowych cech charaktery­stycznych patriarchów należał)' wędrówki oraz teo­fanie w sanktuariach Palestyny: Sychem (Rdz 12,6), Betel (Rdz 28,19; 35,1) i Penuel (Rdz 32,23-33). Imię Abram znaleziono w tekstach babilońskich z XVI w. przed Chr. Teksty z Mari wymieniają na­tomiast słowo Nachor (Rdz 11,22; 24,10) jako na­zwę miasta w pobliżu Charanu, podległego przy­wódcy amoryckiemu. Podobnie imię Jakub poja­wia się w mezopotamskim tekście z XVIII w. przed Chr. jako imię władcy hyksoskiego (Ya‘qob-har). Imiona identyczne z imionami kilku synów Jaku­ba można także znaleźć w tekstach z Mari, np. Be­niamin i Lewi. Kwestionuje się obecnie związek zwyczajów patriarchalnych z praktyką prawną na starożytnym Bliskim Wschodzie; na temat ostroż­nej oceny opowiadań o Jakubie, zob. M. Morrison, BA 46 (1983) 155-164.36 Powołanie Abrahama (Rdz 12,1-3) zawie­ra obietnice ziemi i narodu. Związane z nim epi­zody oscylują wokół tematyki obiecanych narodzin potomka, stosunków Abrahama z bratankiem Lo­tem, bezpłodności Sary, narażenia matki potom­ka na niebezpieczeństwo (Rdz 12,10-20 i par.), od­rzucenia Izmaela - wydarzenia te stwarzają atmos­ferę rosnącego napięcia aż do momentu, gdy wreszcie rodzi się dziecko obietnicy, tylko po to, aby zostać poświęcone w ofierze (Rdz 22). Cykl Abraham - Lot przeciwstawia sobie obu męż­czyzn (na korzyść Abrahama), jest wprowadze­niem do wydarzeń w Sodomie i Gomorze i tajem­niczej wyprawy w Rdz 14. Zakup pola w Makpela (dokument P w Rdz 23) był pierwszym etapem spełniania się obietnic)' ziemi.

[81,37- 41] Historia Izraela 1905

37 Izaak. Ta stosunkowo niejasna postać ma być przede wszystkim ogniwem między Abraha­mem a Jakubem. Łączy się z Beer-Szebą, choć ar­cheologia nie dostarczyła w tym miejscu dowodów zamieszkiwania z epoki brązu (LBib 191-192).

Jakub. Tę historię rodzinną budują dwa pod­stawowe wątki: Jakub-Ezaw, podejmując)' sprawę wyboru nawet niegodnych osób, i Jakub-Laban, odzwierciedlający patriarchalne związki z Ara­mejczykami. Jeśli słowo „Aramejczycy” nie jest w tym czasie anachronizmem (tak twierdzi de Vaux, EHI 200-209), to wydarzenia z Rdz 29-31 sugerują późne datowanie okresu patriarchów (Herrmann, History 45). Scena rozgrywa się w Aram-Naharaim, w górnym biegu Eufratu, ale Aramejczycy nie osiedlili się tam przed końcem II tysiąclecia.38 Religia patriarchów jest inna niż można by się spodziewać z późnego dokumentu. (Nie ma kultu Baala, tak wyraźnego w późniejszych czasach i znanego z wczesnych mitów ugaryc- kich.) Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba jest „Bogiem ojców” (—> Zarys teologii ST 83, 15). Bóstwo nie ma imienia, ale identyfikuje się je przez wzmian­kę o przodku, który je czcił, a tak więc Bóg Abra­hama, Ten, którego z bojaźnią czci Izaak (Rdz 31,42) i potężny Bóg Jakubów)' (Rdz 49,24). A zatem „Bóg ojców” wiąże się z patriarchą albo ojcem, z którym ustanowił on szczególny związek; jest patronem rodziny czy rodu patriarchy i kieruje jej losem. Nie jest zwykłym bóstwem lokalnym, związanym z jakimś przybytkiem, ponieważ nada­wano temu Bogu (El albo Elohim) takie przydom­ki jak „Olam" (Wiekuisty, Rdz 21,33). Możliwe, że idea El, boga najwyższego pantenonu ugaryckie- go, wpłynęła na rozwój pojęcia „Boga ojców” (CMHE 3-75; C.L. L’Heureux, „Searching for the Origins of God” w: Traclitions in Transfonnation [Uzn. F.M. Cross; red. B. Halpern; Winona Lakę, 1981 ] 33-57). Istnieje zatem ciągłość między Bo­giem Ojców a Jahwe, Bogiem Mojżesza (podkre­ślają to Wj 3,3-15 i 6,2-3); nie znamy jednak histo­rycznego rozwoju pojęcia.39 (B) Historia Józefa. Fragment Rdz 37-50, z motywem opatrznościowym, należy do biblij­nych arcydzieł (Rdz 45,5-8;50,20). Wzrastające napięcie w relacji o postępowaniu Józefa z brać­mi (42-45) świadcz)' o literackim kunszcie autora (por. analiza von Rada który określa tę narrację jako opowiadanie „mądrościowe”, SAI W439-447). Tra­dycyjną datą wyniesienia Józefa do władzy jest okres Hyksosów ( 1720-1550 r. przed Chr.), nic jed­nak w historii Józefa nie narzuca takiej konieczno­ści (zob. S. Herrmann, Israel in Egypt [SBT 27; Lon­don, 1973] 1-37). Historyczność wydarzeń była

żywo kwestionowana, mimo że opowiadania świadczą o dobrej znajomości życia egipskiego 0- Ve rgo te, Joseph enEgypte [Louvain, 1959]). Za­sadniczo de Vaux {EHI 291-320), w porównaniu z Herrmannem, History 56-57 czy Sogginem, HAI 113-115, wyraża optymistyczny pogląd co do histo­rycznego charakteru tradycji o Józefie.40 Bardziej problematyczna okazuje się jed­nak kwestia, kim jest „Izrael” albo plemiona, któ­re rzeczywiście przebywały w Egipcie. Oczywi­ście, tradycja pobytu w Egipcie musi być związa­na z „synami Józefa" - Efraimem, Manassesem, a także z Beniaminem. Możliwe, że do Egiptu przy­były różne grupy semickie. M. Weippert twierdzi, że patriarchowie pochodzili od koczowniczej ludnościKanaanu, czasu (Bib 55 [ 1974] 265-280, 427-433). Inna hipoteza łączy Hebrajczyków z ‘Apiru (j. egipski) Habitu (j. akkadyjski), o któ­rych wzmianki pochodzą z całego starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Listy z Amarna, /da­lach, Nuzi, Ugarit, Mari). Ich tożsamość nie jest jasna. Dyskusja koncentruje się na tym, czy sta­nowią oni jednostkę socjologiczną [ludzie z mar­ginesu cywilizacji], czy etniczną (zob. H. Cazelles w FOJT 1-28, ale de Vaux EHI 216). Uderza to, że termin „Hebrajczycy” jest używany w Rdz i Wj, gdy Izraelita mówi do Egipcjanina albo kiedy od­różnia się Izraelitów od Egipcjan (np. Rdz 39,17; 43,32; Wj 2,13). W sumie tożsamość Hebrajczy­ków i ‘Apiru pozostaje sporna.41 Niepewność dat okresu patriarchów prze­nosi się też na pobyt „Izraela” w Egipcie. Dane biblijne prowadzą do sprzecznych wniosków. Liczba 430 lat podana w Wj 12,40-41 jest zmody­fikowana w LXX, tak że obejmuje również epokę patriarchów. Na podstawie Rdz 21,5; 25,26; 47,28 można policzyć 307 lat od narodzenia Abrahama do śmierci Jakuba, lecz trzeba przyznać, że ta chronologia jest sztuczna. Nie ma już pewności (zob. Albright, BP 10-11) co do tego, czy pobyt w Egipcie można cofnąć aż do okresu Hyksosów (1720-1550 przed Chr.). Pozostaje jedynie histo­ryczne prawdopodobieństwo wejścia grup se­mickich do Egiptu w kilku okresach historycz­nych. Wiemy, że lud Izraela był w Kanaanie obec­ny już w 1220 r. przed Chr. (—> 42 poniżej), ale nie można zrekonstruować historycznego tła po­bytu w Egipcie.(H. Cazelles, „Patriarches”, DBSnp 7.82-156. R. de Vaux, EHI 161-287;///-/70-148; WHJPII: Patriarchi. A. Miliard i D. Wi- seman (red ), Essays on tlie Patriarcha! Nanatives [Leice­ster, 1980]. J. M. Miller, The Ohi Testament and the Histo- rian [Phi, 1976). N. M. Sarna, „Abraham in History ”, BARev 3 [4,1977] 5-9. T. Thompson, The Historicity o f the Patriar­chat Nanatives [ BZAW 133; Berlin, 1974 ]. J. van Seters, Ahra- ham in History and Traditimi [New Haven, 1975]. O J óze- fie: G. Coats, Front Canaan to Egj’p t [CBQMS 4; Washing­

1906 Historia Izraela [81,42- 46 ]

ton, 1975]; D.IÌ. Redford, A Sliuly o f thè Biblical Story o f Joseph [VTSup 20; Leiden, 1970].)42 (III) W yjście z Egiptu i podbó j Kana- anu (ok. 1300-1050 r. p rzed Chr.). Ten zespól wydarzeń należy prawdopodobnie do końcowej części okresu późnego brązu (-» Archeologia bi­blijna 80,78-93). Choć króla, który nie zna ł Józe­fa (Wj 1,8), nie da się zidentyfikować, to istnieją powody, by uważać Ramzesa II (1290-1224 r. przed Chr.) za „faraona ucisku” (i Wyjścia). Naj­silniejszym argumentem przemawiającym za taką interpretacją jest wzmianka o Izraelitach pracujących przy wznoszeniu miast-magazynów Pitoni i Ramses (Wj 1,1-11). Ramzesa znamy do­brze z jego przedsięwzięć budowlanych w del­cie Nilu (które obejmowały też tajemniczych Apiru jako robotników), gdzie Hebrajczycy osie­dlili się „w ziemi Goszen” (-> Geografia biblijna 79,6). Wynika stąd wniosek, że wyjście z Egiptu nastąpiło w XIII w. przed Chr., konkluzję tę po­twierdza inskrypcja na steli Merneptaha, następ­cy Ramzesa, która wspomina o narodzie „Izra­ela" istniejącym w Kanaanie ok. 1220 r. (ANET 375-378). Wyjście można zatem datować na ok. 1250 r. przed Chr. Brak jednak rzeczywistego wy­jaśnienia liczby osób, której ono dotyczyło (po­nad 600 tysięcy: Lb 1,46; 26,51). W zapisach egip­skich brak jakiejkolwiek wzmianki o pobycie Izraela w Egipcie.43 (A) Mojżesz. Ocena tej postaci to dla hi­storyków trudne zadanie (H. Schmid,Mose: Uber- lieferung and Geschichte [BZAW 110; Berlin, 1968]). Z narodzinami Mojżesza wiążą się pewne legendarne okoliczności (por. opowieść o Sargo- nie, ANET 119); tekst Wj 1-15 stanowi połączenie kilku źródeł, np. opis jego powołania wg tradycji JE w Wj 3-4 i wg źródła P w Wj 6-7. Jest przedsta­wiony jako „adoptowany" Egipcjanin noszący egipskie imię (por. Tutmosis), jednocześnie jed­nak jest związany z Madianitami, do których ucie­ka po zabiciu Egipcjanina. Na pustyni spotyka się z Panem i zostaje powołań)', by wyprowadzić lud Boży z Egiptu. Dużą rolę w tej misji odgrywają pla­gi, których punktem kulminacyjnym była śmierć pierworodnych podczas „Paschy” (o pochodzeniu i historyczności tego święta, zob. de Vaux,/]/484- -493; —> Instytucje religijne Izraela 82,127).44 Pan objawia się Mojżeszowi jako .Jestem, który jestem" (-> Zarys teologii ST 83,11-13), Bóg Ojców, zapewniając w ten sposób ciągłość obiet­nicy i historii zbawienia. Czyyhw h był bogiem znanym wcześniej? Teoria, która uczyniła Jah­we bogiem madianickiego szczepu Kenitów (H.H. Rowley, Froni Joseph to Joshna (London, 1950], nie znalazła wielu zwolenników. Herr-

mann (History 76-77) jest skłonny' uważaćyhw h za określeniu grupy edomickiej Szasu z jyhw ', o której wspominają teksty egipskie (A/VET259) jako wędrującej w tym rejonie. Tu jednak jyh w ’ oznacza krainę, a nie bóstwo. Wątpliwa jest rze­koma obecność boskiego imienia Ja (Jahwe) w tekstach z Ebla z ok. 2400 r. przed Chr. (G. Pet­tinato, BA 39 [1976] 44-52, wymienia imię Mi­ka Ja, „Któż jest jak Ja?”; -> 16 powyżej). Dotych­czas nie ma zatem wyraźnego dowodu wyzna­wania boga jhw h przed czasami Mojżesza. Jed­nak monoteizm Mojżesza by4 praktyczny', a nie teoretyczny (zob. Wj 15, 11; Ps 89,7-9).45 (B) Plagi egipskie. Liczba 10 plag wy­nika z sumowania kilku wariantów tradycji, zwłaszcza J i P (Wj 3,17-22). Tłumaczenie plag jako zjawisk naturalnych, dających się sprawdzić w środowisku egipskim, nie jest istotne (np. za­miana wody' w krew jest łączona z corocznym wylewem Nilu). Dla autora biblijnego nie są to zwykłe katastrofy', ale „znaki” i „zdumiewające zjawiska” dokonane przez Boga za pośrednic­twem Mojżesza. Nie są to też „cuda” czy' wyda­rzenia poza prawami natury - w kategorii współ­czesnej, nie biblijnej (—> Zarys teologii NT 87,92- -94). Plagi służą podkreśleniu napięcia sytuacji między' Bogiem a faraonem, Izraelem a Egiptem, co prowadzi do punktu kulminacyjnego w pla­dze dziesiątej i obchodzie Paschy'.46 (C) Przejście przez morze. Literackie materiały źródłowe opisujące wyjście z Egiptu, yam slip (może „Morze Sitowia”) oraz drogę, któ­rą podążali Izraelici, są zbyt złożone, by prowa­dzić do pewnych wniosków (—» Geografia biblij­na 79,26-31, z mapą). De Vaux zwrócił uwagę (EHI 363-387) na podwójną tradycję: „ucieczki” (zwią­zaną z dziewięcioma plagami) i „wypędzenia” (związanego z dziesiątą plagą) i łączył je z dwo­ma wyjściami. Wyjście-wypędzenie odbywało się trasą północną (Kadesz i wejście do Kanaanu od strony południowej), natomiast wyjście-ucieczka obrało kierunek wschodni i obejmowało pościg Egipcjan, przejście przez morze, wydarzenie na Synaju i wejście do Kanaanu od strony Transjor- danii. Jest to zgodne z tradycją J o trasie północ­nej (przez Baal-Sefon, Wj 14,2), w przeciwień­stwie do tradycji E, która mówi o drodze „przez pustymię” na wschód i południe. Może pokolenia Lei udały się na północ, a Racheli, pod wodzą Mojżesza na południe do Synaju. Hipoteza ta ma tłumaczyć różne tradycje Księgi Wyjścia. Analiza tekstu Wj 14,10-31 przez de Vaux opiera się na dwóch źródłach: jedno podkreśla zniszczenie Egipcjan przez Pana (14, 13. 30; por. 15,21); dru­gie - cudowne przejście dzięki rozstąpieniu się

[81,47- 52 ] Historia Izraela 1907

wód (Wj 14,21-22). W każdym przypadku to Pan, mocarz (Wj 15,3), ratuje Hebrajczyków.47 (D) Doświadczenia pustyni. Różne tra­dycje (JEP) dostarczają opisów znanych epizo­dów, takich jak szemranie i bunt, wstawiennic­two Mojżesza, opatrznościowa opieka nad ludem (manna, przepiórki, woda) i 40 lat wędrowania. Niepewność co do trasy Wyjścia dotyczy też lo­kalizacji Synaju, czyli Horebu, góry Bożej (zob. de Vaux, EHI 426-439). Niektórzy uczeni współcze­śni zgadzają się z tradycyjną (bizantyjską) lokali­zacją w południowej części półwyspu Synaj. Inni lokalizują górę w pobliżu Kadesz lub Kadesz-Bar- nea (rejon Ain Qudeirat, ok. 80 km na południe od Beer-Szeby). O innych lokalizacjach, -> Geo­grafia biblijna 79,27.48 Najważniejszym pytaniem jest: Co wyda­rzyło się na Synaju? Wszystkie wydarzenia opisa­ne od Wj 19 do Lb 11 Pięcioksiąg łączy z pustynią Synaj: przymierze, dekalog i całą Torę. Od waż­nego studium G. Mendenhalla (Law and Cove- nant in theNearEast[Pittsburg, 1955];BAR 3.3- -53) przymierze interpretuje się w świetle odkryć traktatów zawieranych na starożytnym Bliskim Wschodzie, zwłaszcza hetyckich traktatów wasal- skich. To porównanie przyczyniło się do lepsze­go zrozumienia Pwt, w której pojawia się termi­nologia przymierza traktatowego. D.J. McCarthy (Treaty and Covenant [AnBib 21A; Rome, 1978]) wykazał jednak, że „analogia traktatu dla relacji międzyjahwe a Izraelem jest zatem zaawansowa­nym etapem procesu rozwojowego, a nie korze­niem, z którego wyrastają idee przymierza” (293). Terminologia traktatu nie pojawia się bowiem w tradycji Synaju (Wj 19,1 - 24,11); w powszech­nej opinii wpłynęła ona na język i ideę przymie­rza w późniejszych tradycjach. Wj 24 wskazuje na rytuał przymierza, świętą ucztę, które celebrowa­no, kiedy „Izrael” stawał się ludem Bożym. Idea ta daje się pogodzić z relacją między wasalem a pa­nem, lecz należy unikać wszelkiego legalizmu. Przymierze nie jest tym samym, co kontrakt, ale traktat (z towarzyszącymi mu warunkami) stano­wi dobrą analogię wyrażającą relację zaangażo­wania, jaką oznacza przymierze (—> Zarys teolo­gii ST 83,75-98). Choć teologia przymierza roz­wijała się przez stulecia, nie powinno się zaprze­czać jej początkom w wydarzeniu na Synaju (L. Perlitt, Bundestheoiogie im Alten Testament [WMANT 36; Neukirchen, 1969]).49 Prawo przymierza (Wj 20,22-23,33) zakła­da osiadły lud (w Palestynie) i niewątpliwie da­tuje się na okres późniejszy' niż doświadczenie na Synaju. Dekalog w swej obecnej postaci (Wj 20, 1-17; por. Pwt 5,6-21) z pewnością zawiera ele­

menty, które sięgają początków religii Mojżeszo­wej: wyłączność kultu Boga, którego nie wolno przedstawiać na żadnyrch obrazach (pierwsze dwa przykazania) oraz pozostałe przykazania wy­dają się zbyt ogólne i uniwersalne (może nawet przestrzeganie szabatu?), aby można było opisać styl życia Hebrajczyków.50 G. Von Rad (PHOE 1-78) twierdził, że tra­dycja związana z Synajem była początkowo nieza­leżna od tradycji Wyjścia. Pierwsza miała być reli­gijną legendą o uczcie przymierza, wywodzącą się z Sychem, a druga - o uczcie w Gilgal, upamięt­niającą wejście do Kanaanu. Jego argumenty na­leżały do czysto literackich: nieobecność Synaju w kilku kluczowych tekstach, takich jak „credo” w Pwt 26,5-9. Taki argument milczenia nie wy'- starcza wobec faktu, że trady'cje te istnieją wspól­nie w najstarszych opowiadaniach Pięcioksięgu GE; por. de Vaux, EHI 401-419).51 Trady'cja P zajmuje centralny blok Pię­cioksięgu (Wj 25 - Lb 10) i dlatego cale prawo­dawstwo kapłańskie przypisuje się Mojżeszowi. O „przy'bytku” na pustymi itd. i wyraźnie dawnych tradycjach w kapłańskich opisach różnych ele­mentów, -> Instytucje religijne Izraela 82,30-34.52 „Wędrówka po pustyni”, interpretowana jako kara za bunt Izraelitów, którzy nie uwierzy- li relacji Jozuego i Kaleba o Ziemi Obiecanej (Lb 14,26-35), miała trwać cale pokolenie, a Ka- desz-Barnea było przypuszczalnie centrum dzia­łania (ale por. R. Cohen w BA 44 [ 1981 ] 93-107). Próba wejścia do Palestyny przez Negeb nie po­wiodła się (Lb 14,39-45). Mimo to w Lb 21, 1-3 czytamy o zwycięstwie nad „Kananejczykami” w Chorma, co może mieć związek z Sdz 1, 16-17. Wskazuje to na udaną penetrację niektórych grup (Symeon, Juda) od południa (zob. Aharoni, LBib 201-202; 214-218). Grupa Mojżesza szła przez Transjordanię (—> Geografia biblijna 79,38-49), gdzie leżały' królestwa Edonni, Moabu i Ammonii (zob. Lb 20, 14-21, 10-35; Aharoni, LBib 204-206). Do tradycji Izraela weszły' zwycięstwa nad króla­mi Sichonem i Ogiem - odpowiednio na północ od Arnonu i na północ od Jabboku (zob. Lb 21,21- -35; Ps 136,17-20). Transjordania wy'dawala się otwarta dla najeźdźców. W pobliżu równin Moabu, po przepowiedni Balaama Mojżesz nadal Izraeli­tom nowe prawa i rozporządzenia (zmarł na gó­rze Nebo; —> Księga Liczb 5,44-51; por. też opis śmierci Mojżesza Pwt 33,2-29; 34, 1-5). To, że nie wszedł do Ziemi Obiecanej, jest owiane tajemni­cą, która w tradycji zyskała kilka wyjaśnień (Lb 20, 12; Pwt 1,37). Niewierność Izraela, który przyłą­czył się do Baal-Peora (Lb, 25), była już zapowie­dzią sposobu życia tego narodu w Kanaanie.

1908 Historia Izraela 181,53- 57]

53 (E) Z iem ia K an aan . Koniec XIII w. przed Chr. sprzyjał osiedleniu się w Kanaanie. Żyzny Półksiężyc tętni! życiem, zwłaszcza za spra­wą Ludów Morza. Co ważniejsze, nie został zdo­minowany przez jedno mocarstwo, jak się czę­sto zdarzało w poprzednich wiekach, kiedy o pa­nowanie nad Palestyną rywalizowali Egipcjanie, Hetyci, Mitanni i Asyryjczycy. Kończyła się do­minacja Egipcjan, choć ich obecność w miastach- -twierdzach Megiddo, Bet-Szean i Gezer jest po­świadczona do XII w. przed Chr. Imperium He­tytów w Azji Mniejszej przestało istnieć wraz z inwazją Ludów Morza i innych. W Edomie, Mo- abie i Ammonie mogły powstać niezależne, małe państwa. Aramejczycy (Alilamu) z północnego wschodu mimo wojen z Asyrią rozważali wkro­czenie do Palestyny. Polityczna próżnia stworzy­ła dla Hebrajczyków i wielu innych niewielkich grup możliwość osiedlenia się. Biblijny zwrot „Ka- nanejczycy, Chetyci, Chiwwici, Peryzzyci, Girga- szyci, Amoryci i Jebusyci” (np. Joz 3, 10) trafnie oddaje zbiorowisko ludów (zob. G. Mendenhall, lite Tenth Generation [Baltimore, 1973] 142-173). Strukturę polityczną charakteryzowało istnienie państw-miast. Sytuacja ta była przez stulecia sank­cjonowana przez Egipt, który sprawował kontro­lę w tym rejonie. Male królestwa pozostawały „lo­jalne” wobec faraona, któremu płaciły daninę, lecz listy z Amarna z XIV w. przed Chr. mówią o ich kłopotach, zwłaszcza ze strony ‘Apiru (D01T5H- -45; E. Campbell, BA 23 [I960] 2-22).54 Kultura kananejska podlegała wpływom egipskim, ale religia Kanaanu rozwijała się w spo­sób raczej niezależny, co ilustrują teksty religij­ne z Ugarit. Panteon bóstw zamieszkiwał górę na północy (Safon, późniejszy Mons Cassius, 40 km na północny wschód od Ugarit). Głównym bóstwem byl El, ale przyćmi! go Baal (Hadad). Trzy główne boginie to: Aszera (qnyt ilm , być może „stwórczym bogów”, z silnym piętnem sek­su), Asztarte (Asztoret) oraz Anat („dziewica”, wojowniczka), których wyczyny są dobrze zna­ne z tekstów ugaryckich. Kult kananejski cecho­wały rytuały płodności, wiążące się z nierządem sakralnym.(ARI 68-94. .1. Gra)’, The Legacy o f Cimami [VTSup 5; Le­iden, 1957] 113-159. P. Craigie, Ugarit am i thè OM Testa­ment [GR, 1983])55 (F) Podbój. Biblijne opowiadania o „pod­boju" ujęły rzeczywiste wydarzenia w ramy epo­su. Wszystkie zasługi przypisano Jozuemu, podob­nie jak wszystkie prawa Mojżeszowi. Podbój przedstawiono schematycznie w trzech kampa­niach: zdobycie Jerycha i Aj na centralnej wyży­nie; następnie zwycięstwa na południu po soju­szu z Gibeonitami; i wreszcie marsz na północ

i zajęcie Chasoru. Nie nastąpiła całkowita likwi­dacja Kananejczyków, pomimo wojny /terem, czy­li „na zatracenie” - tę cechę kultury starożytne­go Bliskiego Wschodu Izrael dzielił ze swymi są­siadami (ANET 320). Tekst wyraźnie stwierdza, że ufortyfikowane miasta (np. Megiddo) nie zo­stały zdobyte i pozostały liczne enklawy Kana­nejczyków; „wytłumaczenia” takiego stanu rze­czy podaje fragment Sdz 2,21-23; 3,2.56 Współcześnie proponowano kilka scena­riuszy' podboju. Albright i in. (np. J. Bright) na podstawie danych w Joz 1-12 skorelowali pod­bój z archeologicznymi dowodami zniszczenia miast wymienionych w relacji biblijnej. Dowo­dy archeologiczne nasuwają jednak więcej pro­blemów niż ich rozwiązują: jeśli wskazują na zniszczenie niektórych miast wspomnianych w Biblii, to niekoniecznie świadczą o tym, że zniszczyli je Izraelici; wydają się też wskazywać, że inne miasta, które według Biblii zostały znisz­czone, nie były' w tym czasie zamieszkane (Jery­cho, Aj, Gibeon; —> Archeologia biblijna 80,79nn). Tzw. model imigracji, związany z nazwiskami Alta, Notha i M. Weipperta, postuluje stosunko­wo pokojową infiltrację ze strony’ poszczegól­nych pokoleń. Chociaż nie brakowało potyczek, „podbój” w Joz 1-12 jest postrzegany głównie jako zbiór etiologii, tj. opowiadań uzasadniają­cych sytuację obecną (dlaczego Aj jest „ruiną”?). Podobnie Mendenhall zaprzeczył „prawdziwe­mu podbojowi” i tlumaczy'1 osadnictwo w świe­tle spoleczno-polity'cznego wydarzenia „buntu rolników” przeciw kananejskim państwom-mia- stom. Oni „buntowali się”, (do nich należy' zali­czyć Hebrajczyków), „wycofali się” z sieci państw- -miast i ostatecznie zostali wchłonięci przez póź­niejszą federację pokoleń założoną przez grupę Mojżesza. Gottwald miał zbliżony pogląd, pod­kreślał jednak aspekt rewolucyjny, obejmujący transformację od uciskanej klasy pracującej do stosunkowo egalitarnego społeczeństwa z po­działem władzy'. Oczywiście, wśród uczonych nie ma powszechnej zgody co do natury tego „pod­boju”.(AEOT175-221. Aharoni, Zfl/ft 191-285. Albright,/i/'24-134. BH1 129-143. N. Gottwald, The Tribes ofYahweh [Maryk- noll, 19791, zwłaszcza 191-233- G. Mendenhall, The Hebrew Conquest o f Palestine, BA 25 11962] 66-87; przedst. w PAP .3.100-120. ,Y/// 53-84. Palestine in Transitimi (red. D.N. Fre- edman i G. Graf; Sheffield, 1983 ]. Soggin, HAI 138-171. Zob. też BA 39 [1976] 55-76,152-157.)57 Trudno jest więc określić tożsamość „Izra­ela" w tym okresie. Praktycznie pokojowe prze­jęcie Sychem (loz 24,1-18, a wskutek tego całe­go terytorium Efraima i Manasesa) sugeruje, że nowo przy'by'li spotkali tu jedno lub kilka ple­mion ze sobą spokrewnionych (—> Geografia

[81,58- 61] Historia Izraela 1909

biblijna 79,101). Znamienne jest to, że wykopali­ska w Sychem wykazały, iż miasto nie zostało zniszczone w XIII w. (BAR 2.258-300). Ponadto zawarcie.przymierza w Sychem (Joz 24,14-15) za­kłada, że Izrael wchłonął kilka innych grup (Ka- nanejczyków). Hebrajczycy są opisywani jako „wielkie mnóstwo cudzoziemców” (por. Wj 12,38; Lb 11,4), tłum który został wyprowadzony z Egip­tu. Przypuszczalnie wiele innych ludów przyłą­czyło się do nich w Goszen. Rozsądne jest też za­łożenie, że w ciągu wcześniejszych stuleci Hebraj­czycy przenikali do Kanaanu, a nawet, że wielu Hebrajczyków pozostało w Kanaanie i nigdy nie wyruszyło do Egiptu (Albright, BP 32). Stopnio­wo zatem, w miarę wchłaniania różnych grup et­nicznych (Kalebitów itd.), tradycje tych, którzy przeżyli doświadczenie Wyjścia stały się tradycja­mi wszystkich.58 Termin „amfiktionia" pochodzenia grec­kiego został po raz pierwszy zastosowany przez Notila (N ili 85-137) na określenie natury federa­cji plemiennej. W tym przypadku oznacza on świę­tą konfederację pokoleń zjednoczonych wokół jednego, centralnego sanktuarium, analogiczną do organizacji greckich. Choć pogląd ten stracił popularność (por. de Vaux, EHI 695-715; C. De Geus, The Tribes o f Israel [Asseti, 1976]), istniała jakaś forma federacji pokoleń, choćby luźnej. Jeśli nie istniała począwszy od doświadczenia sy- najskiego, to wydarzenie to wkrótce stalo się ogniskiem, wokół którego zjednoczyły się poko­lenia w Kanaanie. Tradycję rodowego pochodze­nia 12 pokoleń od wspólnego przodka należy in- terpretować w szerokim sensie: genealogia ta wyraża raczej powiązania kulturowe niż biolo­giczne, to znaczy odzwierciedla związki oparte na geografii, handlu i innych względach. Jedność stworzona przez federację pokoleń była religij­na, nie polityczna, jak można wnioskować z bar­dzo indywidualnych działań pokoleń w okresie sędziów. Wydaje się, że w tym wczesnym okre­sie ośrodek kultu kilka razy zmienia! miejsce: Sychem, Betel, Szilo (ostatecznie zniszczone przez Filistynów za czasów Samuela). W zacho­wanych dokumentach mamy dwie różne wersje listy pokoleń. Starsza obejmuje pokolenie Lewie- go (Rdz 29,31-30,24; 49,1-27), a Józefa (Efraim i Manasses) przedstawia jako jedno pokolenie; w późniejszej formie pokolenie Lewiego jest po­minięte, a Efraim i Manasses wymieniane od­dzielnie (Lb 26,4-51). Związek dwunastki nie został w prosty sposób stworzony przez przy­mierze; poprzedził go złożony historyczny pro­ces, którego nie potrafimy odtworzyć (zob. de Vaux, EHI 717-749, 775-824).

59 (G) Sędziowie. Okres sędziów datuje się powszechnie na wczesny okres żelaza, ok. 1200- -1050 r. przed Chr. (Omówienie schematycznej chronologii 410 lat, zob. de Vaux, £7/7 689-693). Nie mamy ciągłego obrazu historii tych czasów, ale seria oddzielnych epizodów, w dużym stop­niu o lokalnym zasięgu, ilustruje tezę wyraźnie postawioną w Sdz 2,10-3,26, w której znaczne miejsce znajdują grzech, ucisk, nawrócenie i uwolnienie (echo deuteronomicznej teologii hi­storii). Portrety postaci biblijnych rzucają jednak nieco światła na historię tego okresu. Pokolenia działały w większości indywidualnie w odpiera­niu ataków sąsiedzkich, np. pieśń Debory upo­mina kilka pokoleń za brak współprac)' (Sdz 5, 15-17). Sytuacja geograficzna sprzyjała indywidu­alnym poczynaniom poszczególnych grup. Poko­lenia Galilei były oddzielone od obszaru central­nego równiną Ezdrelonu (—> Geografia biblijna 79, 105-111); centralna wyżyna była przez liczne doliny podzielona na enklaw)’. Wreszcie dolina Jordanu odcinała zachód od wschodu.60 Ponadto sami Izraelici byli w trakcie osie­dlania się i zmiany trybu życia, przede wszystkim na pracę na roli. Rozpoczynała się asymilacja kul­tury kananejskiej, która objęła także kult Baala i Asztarte, czczonych na wielu kananejskich „wy­żynach” pozostałych w kraju. Baal już był właści­cielem ziemi, bogiem płodności, którego trzeba było przebłagać ofiarami. Jahwe byl Bogiem hi­storii, który wyzwolił Izraela; teraz jednak poja­wiła się praktyczna potrzeba zapewnienia uro­dzajności ziemi i obfitych zbiorów. Jahwe przejął charakterystyczne cechy Baala, co w rezultacie przyniosło synkretyzm. Odbywano sporadyczne pielgrzymki do sanktuarium w Szilo, ale wyżyny kananejskie były bliższe, a obrzędy z nimi zwią­zane atrakcyjne (zob. J. L. McKenzie, The World o f thè Judges [EC, 1966] 34-44).61 Trudno określić pochodzenie i funkcję sędziego (śopgt) (zob. de Vaux, EHI 751-773). Wydaje się on przede wszystkim charyzmatycz­nym przywódcą wojskowym, „wybawicielem” (Sdz 2,16; 3,9). Pokolenia były narażone na atak z każdej strony i każdej grupy, która mogła liczyć na zwycięstwo. Inwazji Kuszan-Riszeataima, kró­la „Aramu dwóch rzek” (jeśli jest to Aram, a nie Edom), skutecznie przeciwstawił się Otniel, utoż­samiany przez tradycję z tym, który zdobył Debir dla Judy (Sdz 1,11-16). Śmiały wyczyn leworękie- go Elnida, który zabił Eglona, króla Moabu, do­prowadził do udanej kampanii przeciw Moabi- tom, która zatrzymała ich na wschód od Jordanu. Debora zainspirowała Baraka i kilka pokoleń pół­nocnych do walki na równinie Jizreel przeciw

1910 Historia Izraela [81,62 - 67]

Kananejczykom pod wodzą Sisery. Przewaga ryd­wanów kananejskich została zniwelowana przez burzę i wylew potoku Kiszon (Sdz 4,15; 5,20-21), co umożliwiło zwycięstwo Izraelitom. Nie potra­fimy' datować tego wy'darzenia (Bright, B H I179, zgodnie z Albrightem), dało ono początek naj­wcześniejszej hebrajskiej poezji ST (-» Sdz, 8,26).62 Łupieskie wyprawy' band Madianitów, Amalekitów i pustynnych Arabów („Kedemitów”) na wyżynę centralną spotkały się z odpowiedzią Gedeona (lerubbaala). Szczegóły' tych kampanii wskazują na literackie zabiegi rozwijania i upięk­szania charakterystyczne dla wczesnych opowia­dań o zwycięstwie (np. epizod z runem, Sdz 6,36- -40). Po zwycięstwie u źródeł w Charod nastąpił pościg przez Jordan i zabicie Zebacha i Salmunny (Ps 83, 12). Zarysowuje się już przewaga pokole­nia Efraima (Sdz 8,1; por. epizod z szibbolet w Sdz 12,1-6) - zapowiedź późniejszego podziału na część północną i południową. Pojawia się przed­wczesna tendencja do utworzenia monarchii, kie­dy po odrzuceniu przez Gedeona (?) propozycji objęcia władzy', jego synowi, Abimelekowi, udało się na krótko ustanowić nietrwale „królestwo” (Sdz 9). Przy'puszczalnie pod swoim panowaniem zjednoczy! Kananejczy'ków z Sychem i sąsiadują­cych z nimi Izraelitów; mieszkał w Arum, skąd rzą­dził Sychem za pośrednictwem regenta.63 Mimo swego pochodzenia i życia poza prawem w Transjordanii, Jefte został poproszo­ny przez mieszkańców Giłeadu o pomoc przeciw Ammonitom. Zwycięstwo zobowiązało go do wypełnienia barbarzyńskiej przysięgi złożenia w ofierze własnej córki. Incydent ten oraz dodat­ki (w Sdz 19-21) ilustrują surową moralność tych plemion. Barwne wyczyny Samsona wskazują na rozpaczliwą sytuację w Judzie, skoro jego właśni rodacy' wydają go w ręce Filistynów (Sdz 15,12- -14). Jego zdumiewające silą i bohaterstwem czy'- ny krążyły wśród ujarzmionego pokolenia jako znaki nadziei, przekazywane w formie satyrycz­nych opowiadań ośmieszających Filistynów'.

Bardzo niewiele szczegółów zachowało się o tzwt sędziach mniejszych, których działanie było raczej sądownicze niż wojskowe; możliwe, że nie­którzy' z nich nie byli Izraelitami. Wyczyni Szam- gara, który pobił wielu Filistynów, przypomina Samsona. Jego imię, „syn Anata", świadczy' o wpły­wach bóstw' kananejskich (ugaryckich) w tym re­gionie.64 (IV) Królestwo i wygnanie (ok. 1020- -539 r. przed Chr.). Ustanowienie monarchii pod panowaniem Saula następuje na żądanie ludu, by'być „jak inne [BT: wszystkie] narody'” (Sm 8,20). „Inne narody” zamieszkiwały państwa są­

siednie, takie jak Edom, Moab, Aramejczycy' i oczy'- wiście Egipt oraz ludy w dolinie Tygry'su i Eufra­tu. Nie można prześledzić biegu historii Izraela bez krótkiego przeglądu sąsiadów Izraela i super­mocarstw. Naszego przeglądu dokonamy'omawia­jąc każdy z narodów' oddzielnie.(W. Hallo i W. Simpson, The Ancient NearEast [NI', 19711. S. Moscati, The Face ofAncient Orient [GC, 1962). A.L Op- penheim,AncientMesopotamia [Chicago, 1964). D. Wise- man Peoplesof Oici Testament Times [Oxtorù, 19731.Zob. też „Cities and Lands of Israel's Neighbors” w BAR 2.3-188 oraz odpowiednie hasła w i Dii IDBSnp i DBSnp.)65 (A) Narody. K ananejczycy. Termin ten sto­sowany jest swobodnie na określenie różnych narodów, zamieszkujących krainę „Kanaan”, do której weszli Izraelici. Ma on znaczenie jako kul­turowe określenie różnorodnych wpfywów, ja­kim podlegał Izrael. I tak, Fenicjanie na północy', wraz ze starożytnym Ugarit (Ras Szamra; —» Ar­cheologia biblijna 80,72), odgrywają dużą rolę w rozwoju religii Baala, która tak wyraźnie zazna­cza się w Biblii. W okresie biblijnym enklawy osad kananejskich trw'aly przez długie stulecia, s p a ­jając w ten sposób synkretyzmowi religijnemu, przeciw któremu występowali prorocy'.6 6 Fenicjanie. Ich kolonie w Tyrze, Sy'donie i By'blos zasłynęły’ ze śmiałych wypraw morskich (o Tyrze zob. BA 42 [ 1979] 23-24). Z Hiramem z Tycu Salomon utworzy! flotę okrętów Tarszisz wEsjon-Geber(l Kri 10,22). Wpływy'religijne od­zwierciedla małżeństwo króla Achaba z Izebel (córką Etbaala, króla z Sydonu), która popierała w Samarii kult Baala-Melkarta (1 Kri 16,31). Cho­ciaż Fenicjanie „wynaleźli” alfabet, brakuje zna­czących pozostałości literackich, z wyjątkiem dokumentów z Ugarit z XIV w. przed Chr., które miały' ogromny wpływ' na badania biblijne (ANET 129-155; P. Craigie, Ugarit and the Oki Testament [GR, 1983]; D.B. Harden, The Phoenicians [NY, 1962]; S. Moscati, The World o f the Phoenicians [London, 1968],67 F ilistea. Wzmianka o „Filistynach” w okre­sie patriarchów jest ogólnie uznawana za anachro­nizm; może byli to osadnicy' egejscy. Filistyni, od których pochodzi nazwa Palestyna, należeli do Ludów Morza, dokonujących najazdów z basenu Morza Śródziemnego. Ostatecznie zostali oni wyparci z Egiptu przez Ramzesa III ok. 1200 r. przed Chr. Na prawdopodobne pochodzenie Fi­listynów z Kaftor (Kreta) wskazuje Am 9,7. Po klęsce z rąk Egipcjan osiedlili się w' poludniowo- -zachodnim regionie przybrzeżnym i założyli tam swoje pentapolis (Gaza, Aszkelon, Aszdod, Gat i Ekron). O ich ekspansji (aż do Gilboa na półno­cy, gdzie w bitwie z nimi zginął Sani) donosi Sdz i Sm 1-2. Ich potęgę ostatecznie przełamał Dawid

[81,68 - 72 ] Historia Izraela 1911

(2 Sm 5,17-18; 8,1), nie przyłączając ich jednak do swego królestwa. Później pojawiają się jeszcze sporadyczne wzmianki o ich działaniach (pod Gibbetonem, 1 Kr) 16,15-17; kampania Ezechia­sza 2 Kri 18,8), lecz praktycznie znikają z kart Bi­blii. Koniec Filistynów nastaje wraz z inwazjami asyryjską i babilońską. Gaza, Aszkelon i Aszdod (por. Iz 20,1) został)' złupione przez Asyryjczy- ków, a Filistea była dla nich buforem przeciw Egip­towi (—> Archeologia biblijna 80,95-104).6 8 Edom . W chwili wejścia Flebrajczyków do Transjordanii istniał)' tam Edom, Moab i Ammon (-> Geografia biblijna 79,38-49). Za ostatecznym uzależnieniem od siebie Edomu przez Dawida i Salomona krył)' się interesy handlowe i politycz­ne. Rozpad królestwa dal okazję do krótkotrwa­łej niezależności Edomu. W okresie hegemonii asyryjskiej Edom i Moab płaciły Asyrii regularne daniny (ANET281-282). Edom, chociaż słynął ze swoich mędrców (Ir 49,7, Ab 1,8), wspomniany jest w ST głównie jako cieszący się z upadku Judy. Ostatecznie Edom, dostał się pod władzę Naba- tejczyków, zachował jednak w późniejszym okre­sie pewien rodzaj tożsamości w Idumei w Nege- bie (—> Geografia biblijna 79,84; BAJRev 14 [2, 1988] 28-41).69 M oab. We wczesnej historii Izraela epizo­dami upamiętniającymi Moab są zmowa Balaama z królem Balakiem, aby przeklął Izrael (Lb 23-24) oraz zabicie króla Eglonu przez Ehuda (Sdz 3,15- -20). Dawid wcielił Moab do swego królestwa, ale podbój byl tylko powierzchowny. Słynna stela króla Mesz)' (ANET 320-321) świadcz)' o tym, że część Moabu podlegała Izraelowi za rządów Omriego oraz o udanym buncie po śmierci Acha- ba (2 Kri 3,4). Moab nie potrafił jednak oprzeć się naporowi Asyrii.7 0 Ammon zasłuż)'! sobie wraz z Moabem na gorzką satyrę w Rdz 19,30-38, a we wczesnej hi­storii znajdujemy wiele wzmianek o bitwach (Je- fte w Sdz 10-11; Saulw 1 Sm 11; Dawid w 2 Sm 10, 1-4 i 12,26-31). Wraz z upadkiem Rabbat-Ammon Ammon został przyłączony do królestwa Dawi­da, a kiedy Dawid uciekł do Machanaim w czasie buntu Absaloma, pomógł mu „Szobi, syn Nacha- sza z ammonickiego Rabba” (2 Sm 17,27). Po okre­sie rządów Salomona Ammortici prawdopodob­nie zyskali niezależność i wymienia się ich jako należących do koalicji państw, które przeciwsta­wiły się Asyryjczykom w Karkar (85 3 r. przed Chr.; ANET21’)'). O królach Ammonti zob. BA 48 (1985) 169-172. Ostatecznie jednak Asyria zwyciężyła i Ammon stal się wasalem Asyrii. Ammollici zbun­towali się znów przeciw panowaniu chaldejskie­mu (zob. Jr 27,3) i nawet odegrali pewną rolę

w zamordowaniu Godoliasza (Jr 40,14;41,15). Pań­stwo Ammonitów przestało istnieć w VI w. przed Chr., a jego terytorium stalo się częścią imperium perskiego. Enklawie żydowskiej w Ammonie prze­wodził niejaki Tobiasz (Ne 2,10), od którego po­chodzi ważna rodzina Tobiadów (—> 130 poniżej).7 1 A ramejczycy. Również za czasów Dawida w południowej Syrii osiedliły się plemiona ara- mejskie; mało znaczące królestwa Aram-Soba, Tob i Maaka. Dawid podbił je za panowania Hadade- zera, króla Soby (2 Sm 10). Inne królestwo ara- mejskie przysporzyło Izraelowi prawdziwych kło­potów. Po podziale monarchii Asa, król Judy, na­mówił Ben-Hadada, króla Aramu, przebywające­go w Damaszku, do wystąpienia przeciw Baszy, królowi Izraela (1 Kri 15,18-20). W rezultacie Ara­mejczycy z Damaszku oderwali wschodnią Gali­leę od Królestwa Północnego i odtąd znajdowali się w stanie niemal ciągłej wojny z Izraelitami. Chociaż zjednoczyli się w bitwie z Asyryjczyka- mi w' Karkar (853 r. przed Chr ), wkrótce znów walczyli ze sobą pod Ramot-Gilead (1 Kr 22). Mimo stałego zagrożenia ze strony Asyrii, Dama­szek za rządów Chazaela rósł w silę, aż zajął Trans- jordanię do potoku Arnon (2 Kri 10,22-33), a na­wet zmusił Judę do płacenia haraczu (2 Kri 12, 17-18). Sytuacja jednak odwróciła się za Adadni- rariego III, króla Asyrii, której i Damaszek musiał płacić Asyrii duże daniny. Joasz król Izraela („Ia- -’a-su z Samarii”, jak brzmi jego imię w inskrypcji z Tell Al-Rimah; A. Cody, CBQ 32 [ 1970] 325-340) trzykrotnie walcz)! z Aramejczykami (2 Kri 13,24- -25), odzyskując miasta utracone na rzecz Chaza­ela. Za panowania Jeroboama II Izrael odzyskał Transjordanię. Próby Resina, króla Damaszku, i Pekacha, króla Izraela, podbicia Judy w wojnie syro-efraimskiej (Iz 7) okazały się początkiem końca królestwa Aramejczyków, Tiglat-Pileser III pokonał ich raz na zawsze w 732 r. przed Chr. Od tej pory stali się jedną z prowincji asyryjskich, tak samo zresztą jak spora część Izraela po kampanii asyryjskiej 733 r. (2 Kri 15,29-30).7 2 Eg ipt . Salomon poślubił córkę faraona (praw dopodobnie Siamuna); mimo to Egipt udzielił azylu zbuntowanemu Jeroboamowi. Za­raz po śmierci Salomona Sziszak (Szeszonk) splą­drował Jerozolimę i (według inskrypcji w świą­tyni Amona w Karnaku) najechał zarówno Negeb, jak i północ. Zarejestrowano tam ponad 150 nazw miejscowości (analiza, zob. Y. Aharoni, LBib 323- -330). Egipt nie był jednak dość silny, ab)’ przy­wrócić swoją dawną hegemonię nad Palestyną. Nie pojawia się wyraźnie aż do schyłku imperium asyryjskiego, kiedy faraon Necho [BT: Neko] pró­bował wspomóc słabą Asyrię, którą zaatakowali

1912 Historia Izraela

Babilończycy. W bitwie z Egipcjanami pod Me- giddo (609 r. przed Chr.), zginął Jozjasz, król Judy, a Necho osadził na tronie Judy brata Joachaza Jo- jaldma, jako wasala Egiptu (2 Kri 23,29-35). Klę­ska Necho pod Karkemisz w walce z babilońską armią Nabuchodonozora (605 r. przed Chr.) po­łożyła kres pretensjom Egiptu. W historii żydow­skiej Egipt nie odgrywał już większej roli aż do podziału imperium Aleksandra Wielkiego, kiedy w III w. przed Chr. władzę w Palestynie przejęli Ptolemeusze.7 3 Asyria. Za Assurnazirpala II (ok. 883-859 r. przed Chr.) Asyria przeżywała renesans potęgi militarnej, a wyprawy' lupieskie umacniały jej pozycje wzdłuż Tygry'su i Eufratu. Grabieże przy'- gotowaly' teren dla podbojów Salmanassara III współczesnego Achabowi. Asy'ria rozpoczęła wówczas inwazję na północnosyryjskie państwa- -miasta (Karkemisz, Adini itd.). Zagrożenie to skło­niło południowe państwa sy'ryjskie (Chamat, Da­maszek) do zawiązania koalicji przeciw Salmanas- sarowi z innymi mniejszymi państwami i wspól­nego udziału w bitwie pod Karkar na rzeką Oron- tes (853 r. przed Chr.). Chociaż annały asyryjskie mówią o zwycięstwie (ANET 278-279), sytuacja pozostała raczej nierozstrzygnięta. Kolejne kam­panie Salmanassara nie dotarły tak daleko, a tym­czasem Izrael i Damaszek wznowiły' wojnę mię­dzy'sobą (I Kri 22). Dominacja asyryjska była jed­nak nieunikniona i wyprawy wojskowe trwały' aż do 841 r. przed Chr., kiedy Salmanassarowi udało się zmusić Izrael do płacenia daniny (króljehu). Gdy inne sprawy' militarne na wschodzie spo­wodowały' w końcu załamanie się władzy' Asyryj- czy'ków na zachodzie, Chazael, król Damaszku, zaatakował Izrael i nawet Judę (zdobywając Gat, 2 Kri 12,18). W ten sposób Biblia może uważać Adadnirariego III za wybawiciela (2 Kri 13,5), kie­dy zdobył Damaszek w 805 r. przed Chr. Jego wła­dza rozciągała się aż do Morza Śródziemnego, a Izrael („kraj Omriego”) znalazł się wśród naro­dów plącących mu daninę (ANET 381).7 4 Osłabienie militarnej potęgi Asyryjczy- ków zaoszędzilo Palestynie przez następne 50 lat dalszych grabieży'. W związku z tym rządy' w Judzie (Azariasz) i w Izraelu (Jeroboam II) byJy okresem pomyślnym. Wtedy na tronie asyryj­skim pojawił się nowy' król, uzurpator, Tiglat-Pi- leser III (745-727 r. przed Chr., znany jako „Pul”, 2 Kri 15,19), który' zainaugurował serię udanych kampanii wojskowych. W 743 r. przed Chr. Me- nachem, król Izraela, zapłacił mu haracz i wkrót­ce Izrael został osaczony. Jednymi ze skutków byJ wy'buch wojny' syro-efraimskiej. Resin, król Da­maszku, i Pękach, król Izraela, nie potrafili prze­

[81,73- 76]

konać Achaza, aby przyłączył się do koalicji prze­ciw Tiglat-Pileserowi. Ten ostatni „przyjął” proś­bę Achaza o pomoc, nie bez haraczu ze strony Achaza, i dokonał rozbioru Izraela (2 Kri 15,29), który stal się jego wasalem. Na tronie, po zamor­dowaniu Pekacha zasiadł Ozeasz.

Za panowania Salmanassara V, następcyTiglat- -Pilesera, Ozeasz zaangażował się po stronie ko­alicji anty'-asy'ry'jskiej kierowanej przez Egipt, co wywołało kolejne kampanie wojskowe. Przez trzy' lata oblegana była Samaria (2 Kri 17,5), która upa­dła w latach 722-721 przed Chr., prawdopodob­nie za rządów Sargona (ANET 284-285), następ­cy' Salmanassara. Sargon miał spore trudności z Merodakiem-Baladanem z Babilonu (2 Kri 20, 12), którego w końcu pokonał Sennachery'b.7 5 Biblijna sława Sennacheryba wiąże się z oblężeniem Jerozolimy'w 701 r. przed Chr. za panowania Ezechiasza (2 Kri 18,13-19; Iz 36,1- -37,37; 2 Krn 32,1-22). Problematyczna jest licz­ba jednego czy dwóch oblężeń (—> 1-2 Kri 10,65- -66). Sennachery'b przechwalał się, że ma Eze­chiasza „jak ptaka w klatce” (ANET 288) i wziął od niego okup, ale Jerozolima, szczęśliwymi zbie­giem okoliczności, została uratowana. Do końca panowania Sennacheryb dążył do całkowitego zniszczenia Babilonu. Po nim władzę objął Asar- haddon, ale mimo inwazji na Egipt przeciw fa­raonowi Tirhace (2 Kri 19,9) i zniszczenia Teb (Na 3,8-10), potęga Asy'rii zaczęła słabnąć. Za fa­raona Psametyka armia Assurbanipala (668-629 r. przed Chr.) została wypędzona z Egiptu. Mimo to długie panowanie Manassesa (687-642 r. przed Chr.) w Jerozolimie pozostawało nadal pod pełną dominacją asyryjską. Wraz ze śmier­cią Assurbanipala Jozjasz, król Judy, mógł rozsze­rzyć swoją reformę (i władzę) na dawne króle­stwo Izraela (2 Kri 23; 2 Krn 34-35). Jak na iro­nię, kiedy' ostatecznie Niniwa uległa Chaldejczy'- kom (por. Księga Nahuma) w 612 r. przed Chr, Egipt stanął po stronie upadającej Asyrii, udzie­lając jej poparcia przeciw wschodzącej potędze państwa neobabilońskiego. Zob. A.C. Brockman, The Łuck ofNineveh (NY, 1978).7 6 Babilończycy. „Babilon” odnosi się do mia­sta Babel (na południe od współczesnego Bag­dadu) i może dotyczyć terytorium na południo­wymi krańcu równiny Ty'gry'su i Eufratu, ojczy'zny wielkich kultur starożytnego Sumeru i Akkadu. Wpływ kultury' babilońskiej na Biblię zaznacza się wyraźnie przez epos o Gilgameszu, kodeks Ham- murabiego i wiele innych materiałów źródło­wych. Według Rdz 11,27-31 Abraham przy'by'1 z te­go obszaru, z „Ur chaldejskiego” (—> Geografia biblijna 79, 15-19). Imperium neobabilońskie

[81,77- 79 ] Historia Izraela 1913

pojawia się w historycznym okresie Izraela. W la­tach 900-700 przed Chr. Babilonia znajdowała się pod panowaniem Asyryjczyków, ale już za Eze­chiasza Merodak-Baladan z Babilonu spiskował z Judą i innymi państwami przeciw Asyrii (2 Kri 20,12-15). Objęcie władz)' przez Nabopolassara (626 r. przed Chr.) umocniło przewagę Babilonu na obszarze Żyznego Półksiężyca. Przygotował on scenę dla dramatycznych wydarzeń, które dopro­wadził)' do zniszczenia Jerozolimy przez armię Nabuchodonozora w 587 r. przed Chr., dziesięć lat po udanym oblężeniu tego miasta w 597 r. przed Chr. i pierwszym wygnaniu przywódców żydowskich (-> 112-114 niżej). Wygnanie babiloń­skie ludności Judy dobiegło końca, gdy Cyrus z Anszanu pozwolił im na powrót do Jerozolimy (—> 117 niżej) po zdobyciu Babilonu w 539 r. przed Chr.77 P ersowie. Persowie okresu biblijnego to naród, którym rządziła dynastia królów Acheme- nidów na terytorium w przybliżeniu odpowiada­jącym dzisiejszemu Iranowi. Dwa dominujące plemiona, Medowie i Persowie, osiedlili się poni­żej jeziora Urmia w I tysiącleciu przed Chr. Me­dowie przeciwstawiali się władzy asyryjskiej przez ponad stulecie, ale dopiero w 612 r. przed Chr. połączyli swe siły z Babilonem, by zniszczyć Niniwę. Ich chwała trwała krótko, gdyż Cyrus („Wielki”) z Anszanu zjednocz)'! Persję, a następ­nie zdobył stolicę Medów, Ekbatanę ok. 550 r. przed Chr. Potężne imperium perskie (539-331 r. przed Chr.) ostatecznie podbiło Babilon, Egipt, Azję Mniejszą i, prawie, Grecję (lista władców —> Księga Daniela 31,3). Cyrus podbił Babilon w 539 r. przed Chr., pozwalając Żydom na powrót do ojczyzny, zgodnie z polityką tolerancji. Okres żydowskiej odbudowy, od Dariusza do Artarkserk- sesa (520-445 r. przed Chr.), upamiętnił się zaan­gażowaniem Persów w Palestynie (—> 117-25 po­niżej). Ale od Nehemiasza (445 r. przed Chr.) do Aleksandra Wielkiego (333 r. przed Chr.) okres perski był ciemnym wiekiem. Zwycięstwa Alek­sandra Wielkiego nad Dariuszem III w bitwach nad Granikiem i pod Gaugamelą rozpoczęły okres hellenistyczny (—> 126-144 niżej).78 (B) Saul (ok . 1020 r. przed Chr.). W XI w. przed Chr. najpoważniejszymi zagroże­niem dla istnienia Izraela byli Filistyni (-> 67 wy­żej), którzy' założyli swoje pięć państw-miast na równinie przybrzeżnej. Opowiadania o Samsonie (Sdz 13-16) ukazują ich dominację w Judzie. Fili­styński monopol żelaza (1 Sm 13,19-22) stawiał Izraelitów w bardzo niekorzystnej sytuacji. Zwy­cięstwo Filistynów w Afek otworzyło im drogę na tereny północne (1 Sm 4; w bitwie tej przy­

puszczalnie wzięło udział kilka pokoleń; Arka zo­stała przechwycona przez Filistynów).

W ciągu tego kryzysu wyłoniły się dwie po­staci: „prorok" Samuel i pierwszy' król, Saul. Sa­muel wy'daje się osobowością dość zagadkową i niejasną z powodu różnego charakteru opowia­dań, które dotyczą jego narodzin, powołania i działalności. Młodość spędził podobno jako na- zirejczy'k(l Sm 1, 11;Lb6),służącwsanktuarium w Szilo pod opieką kapłana Helego. Samuel przedstawiony' jest jako jasnowidz i prorok, opo­wiadający się za dawnymi prawami pokoleń przeciw Saulowi, nowemu królowi. W tym cza­sie, w związku z Samuelem, pojawiają się grupy ekstatyków, przypominające proroków kananej- skich. Samuelowi przypisuje się również funk­cję ostatniego z sędziów (1 Sm 7,2-17), sprawu­jącego swój urząd w Betel, Gilgal i Mispa. Rolę Samuela w zwycięstwie Izraelitów nad Filistyna­mi (1 Sm 7,10-14) należy' oceniać w kontekście schematycznej relacji o nim jako spełniającym funkcję sędziego. Tymi zaś, który' przyjął na sie­bie główny' impet ataków filistyńskich, był Saul. 79 Zagrożenie ze strony wspólnego wroga, Filistynów, zjednoczyło pokolenia izraelskie pod wodzą króla. Relacja z ustanowienia królestwa Izraela zachowała się w dwóch tradycjach: jed­nej sprzyjającej monarchii (1 Sm 9,1-10,16; 11) i drugiej wrogiej (1 Sm 8; 10,17-27; 12). Pierw­sza jest opowiadaniem o młodym Saulu, który szukając zagubionych osłów, znalazł królestwo, kiedy Samuel namaścił go w Rama. Drugie opo­wiadanie przedstawia koniec epoki, gdy' Samu­el, „ostatni sędzia” odpowiada na apel ludu, któ­ry' chce być „jak inne narody'”. Wydaje się, że Sali­la uważano za kontynuatora charyzmatycznej li­nii sędziów, i można się spierać, czy od począt­ku widziano w nim króla. Mówi się, że został wy'- znaczony' na nagìd (1 Sm 9,16;10,1; też o Dawi­dzie 2 Sm 7,8), a nie metek, czyłi króla. Odcień znaczeniowy' nagid nie jest znany (dowódca woj­skowy'? następca tronu?). Z pewnością Saul nie mógł się pochwalić żadnym okazałym dworem ani administracją.

Saulowi znacznie pomogły jego początkowe sukcesy, takie jak walka z Ammonitami, którzy' ob­legali Jabesz w Gileadzie (1 Sm 11) - przedsię­wzięcie militarne, któremu nie przeszkodzili Fi­listyni. Odniósł też lokalne zwycięstwo nad Fili­stynami w Mikmas dzięki swemu synowi Jonata­nowi (1 Sm 14). Pokłócił się jednak z Samuelem (dwie relacje w 1 Sm 13 i 15) i ulegał atakom de­presji i szalów zazdrości, jak widać w dobrze zna­nych opowiadaniach o nim i o Dawidzie. Jego końcowy upadek został przypieczętowany zabój­

1914 Historia Izraela [81,80- 84 ]

stwem kapłanów w Nob, a w epizodzie z „wróż­ką z Endor” jego postać nabrała patetycznego wymiaru. Tymczasem napór Filistynów nasilał się aż do punktu kulminacyjnego, którym była dru­zgocąca klęska na wzgórzu Gilboa, gdzie i Saul1 jego syn Jonatan zostali zabici (pieśń żałobna Dawida w 2 Sm 1, 17-27).80 (C) Dawid (1000-962 r. przed Chr.). W historii Dawida zaznaczają się dwa główne wąt­ki: „wyniesienie na tron” (1 Sm 16,14-2 Sm 5,25) oraz tzw. opowiadanie o sukcesji (2 Sm 9-20 i 1 Kri 1-2 nazywa się „opowieścią dworską”). Zob. J. Fla- nagan, JBL 91 (1972) 172-181.

Przedstawienie Dawida Saulowi relacjonują dwie odmienne tradycje: 1 Sm 16,14-23; 17,1-11,32- -53 (bard i adiutant wojskowy' Saula) oraz 1 Sm 17, 12-30; 17,33-18,2 (młodszy' brat, który dostarcza prowiant na linię frontu). Rozdziały późniejsze, dotyczące życia na dworze i czasów banicji przy­puszczalnie zawierają także dublety (dwa razy' Dawid ratuje Saulowi ży'cie; dwukrotnie Saul za­stawiał pułapki na Dawida itd.). Umiejętności Dawida jako wojownika wyniosły go na dwór kró­lewski (małżeństwo z córką Saula, Mikal) i strąci­ły', gdy Saul próbował go zabić. Uciekłszy' na Pu­stynię Judzką, Dawid zebrał grupę 400 podob­nych mu ludzi wy'jęty'ch spod prawa i czekał na sposobną chwilę. Udało mu się nawet zawrzeć korzystny pod względem politycznym, choć deli­katny układ z królem Filistymów w Gat. Na mocy tego układu został wasalnym wodzem w Siklag, zanim Saul zginął w Gilboa.81 Dawid został natychmiast królem Judy w Hebronie (2 Sm 2,1-4). Temu mistrzowskiemu posunięciu pomogło jego pochodzenie i małżeń­stwa z Judejkami (Achinoam, Abigail). W Macha- naim w Transjordanii królestwo Saula przejął jego syn, Iszbaal (lub Iszboszet, jak skrybowie zapisy­wali jego imię), wspierany przez Abnera, wodza armii Saula. Trwała ciągła, choć niezbyt intensyw­na wojna (pojedynek nad stawem w Gibeonie,2 Sm 2, 12-17), dopóki Abner nie zdradził Iszba- ala na rzecz Dawida. Dawid wykazał doskonale wyczucie realiów politycznych, uroczyście oś­wiadczając, że nie ma nic wspólnego z zabój­stwem Iszbaala i brutalnym morderstwem Abne­ra przez Joaba. Teraz, kiedy starsi Izraela przybyli do Hebronu, gdzie Dawid rządził przez siedem lat, i zaakceptowali go (2 Sm 5, 1-5), droga do na­maszczenia go na „króla Izraela” stała otworem. Władza pozostała podwójna - nad Judą i Izraelem - choć mówi się o „zjednoczonej” monarchii.82 Dawid zajął się poszerzaniem granic swe­go królestwa na północ kosztem Aramejczy'ków; podbił Sobę (zwycięstwo nad królem Saby Hada-

dezerem) i Damaszek (—» 71 powyżej). Zawarł ko­rzystne traktaty z Chamat i Tyran, W Transjorda­nii triumfował nad Ammonem i Edometri, a w Mo- abie osadził na tronie króla wasalnego. W ten spo­sób królestwo Dawida rozciągało się od Esjon-Ge- ber nad zatoką Akaba do Homs, od Morza Śród­ziemnego do Eufratu (2 Sm 8,3). Stopniowo przyłą­czał do swojego królestwa istniejące jeszcze w Pa­lestynie enklawy' Kananejczy'ków (np. Megiddo). W tym regionie, zawsze będącym domeną Egiptu, nigdy przedtem nie powstało takie imperium; było to możliwe tylko dzięki temu, że Egipt osłabi, a Asy'- ria jeszcze się nie przebudziła. Dawid przełamał także potęgę Filistymów, przypuszczalnie dzięki serii sukcesów, choć dane są niewystarczające, aby mieć co do tego pewność (2 Sm 5,17-25; 21,15-17). Filistyńskie pentapolis zostało zredukowane do sta­tusu państwa wasalnego.83 Do mistrzowskich posunięć Dawida nale­żał wybór Jerozolimy na stolicę (—> Geografia bi­blijna 79,92-94). Wraz z podbojem tego jebusyc- kiego miasta uczynił je „miastem królewskim”, tzn. własnymi (tak samo jak później pojawił się osobi­ście przy' zdobyciu Rabba w Ammonie, aby to mia­sto nosiło jego imię; por. 2 Sm 12,28). Jerozolima, jako miejsce neutralne politycznie, do przyjęcia zarówno dla Północy', jak i Południa, miała wy'raź- ne zalety obronne, gdyż z wyjątkiem strony' pół­nocnej otaczały ją doliny. „Miasto Dawida", czyli Ofel, zajmowało z pewnością południową odno­gę po wschodniej stronie góry' (—> Archeologia biblijna 80, 106-107). Przeniesienie tu Arki Przy'- mierza nadało miastu znaczenie religijne, którego już nigdy nie straciło. Trudno określić, jak wiele z liturgii i ideologii jebusyckiej przeniknęło do my'- śli izraelskiej, ale jednym z takich elementów wy'- daje się „kapłaństwo na wzór Melchizedeka” (por. Ps 110,4; —» Instytucje religijne Izraela 82, 15-17).

Organizacja polityczna wzorowała się na in­stytucjach egipskich: herold (m azkir), generał armii itd. (zob. de Vaux, A l 129-132). Do straży przybocznej Dawida należały' różne grupy zagra­nicznych żołnierzy' najemnych, np. Keretyci i Pe- letyci. Można wyobrazić sobie kry'zy's w Izraelu wywołany tymi radykalnymi zmianami, które po­legały' na przejściu od federacji pokoleń do mo­narchii o rozbudowanej administracji, stałej armii i nieuniknionych podatkach. Takie zmiany mu­siały prowadzić do likwidacji dawnego indywi­dualizmu pokoleń (2 Sm 8,15-18; 20,23-26).84 „Opowieść dworska” była na różne spo­soby poddawana analizom. R.N. Whybray zaliczy'! ją do literatury mądrościowej (The Succession Narrative [SBT 9; Naperville, 1968]). Von Rad (PHOT 176-189), tak samo jak L. Rost (1926,1965;

[81,85 - 87 ] Historia Izraela 1915

też The Succession to thè Throne o f David [Shef­field, 1982]), podkreśla narastające napięcie w opowiadaniu o następstwie tronu Dawida. Czy zasada dynastyczna zostanie zachowana? W mia­rę rozwijania się wątków historii Dawida i jego rodzin)' Ammon ginie, bunt Absaloma kończ)' się jego śmiercią, Adoniasz przegrywa na rzecz Salo­mona. Wątek sukcesji toczy się na wielu scenach, na dworze i poza nim, i po obu stronach Jordanu. Bierze w nim udział wiele postaci: Dawid, pasjo­nat ślepo kochając)' synów; wodzowie Joab i Ama­sa; kapłani Sadok i Abiatar; zwykli ludzie Siba i Ba- rzillaj; buntownicy Szimei i Szeba; kobiety Tamar, Batszeba i wdowa z Tekoa. W opowiadaniach o Alimonie, Absalomie, a zwłaszcza Dawidzie po­jawia się nieuchronny związek między grzechem a karą. Rzadko wyrażany jest bezpośredni pozy­tywny osąd teologiczny (2 Sm 11,27; 12,24; 17,14); Bóg działa za kulisami wydarzeń.

Z politycznego punktu widzenia bunt Absa­loma przeciw Dawidowi nie oddaje tak obrazu symacji, jak późniejsze powstanie Szeby (2 Sm 20). Wybuchło ono z zazdrości o lepsze trakto­wanie przez Dawida przywódców Judy, tych sa­mych, którzy wspierali bunt Absaloma. Dawid spowodował, że niektóre plemiona północne najechały na Szebę. Oddziały Dawida, prowadzo­ne przez bezwzględnego Joaba (który zamordo­wał Amasę, mianowanego przez Dawida na miej­sce Joaba), szybko położyły kres tej schizmie, była to jednak zapowiedź przyszłego podziału.85 Największą zasługę w konsolidacji kró­lestwa Izraelitów należy przyznać Dawidowi. Wzrost zamożności za Salomona nastąpił kosztem jedności, osiągniętej przez Dawida. Z wielu opo­wiadań wynika, że Dawid odznaczał się dużym urokiem osobistym (lojalność zagranicznego na­jemnika, Ittaja Gittyty - 2 Sm 15,18-22; epizod o wodzie ze studni betlejemskiej - 2 Sm 23,13-17). Największe znaczenie Dawida związane było jed­nak z zasadą dynastyczną, która ucieleśniła się w nim przez prorocką przepowiednię Natana (2 Sm 7). Proroctwo to (,Magna Charta królewskie­go mesjanizmu; —> Zarys teologii ST 83, 152-63) przyczyniło się do zasadniczej stabilności królew­skiego domu Jud)', w przeciwieństwie do niesta­bilności w królestwie północnym po podziale. (AEOT225-309. Aliaroni, LBib 286-320. R. Carlson, David, TheChosenKing (Stockholm, 1964].J. Gronbaeck, DieGe- schiclite vom Aufstieg Davids ( 1 Sin 15-2 Sm 5) (Copenha­gen, 1971 ]. D. Gunn, The Story o f King David ISOTSup 6; Sheffield, 1978]; The Fate o f King Sani [JSOTSup 4; Shef­field, 1980], L. Sinclair, TRÉ8.378-384).86 (D) Salomon (961-922 r. przed Chr.). Chwała panowania Salomona stala się w tradycji Izraela przysłowiowa. Najpierw umocnił swoją

pozycję przez alianse polityczne: małżeństwo z córką faraona, które w posagu przyniosło mu Gezer; umowy handlowe z Hiramem, królem Tyru, otwierające możliwości eksportu. Handel osiągnął nowy, wyższy stopień rozwoju: np. han­del w zatoce Akaba dzięki flocie handlowej w Esjon-Geber; korzystny handel z Arabią (królo­wa Saby, 1 Kri 10,1-10) i Ofirem (Somalia w Afry­ce albo południowa część Półwyspu Arabskiego); korzystna wymiana koni i rydwanów między Egiptem a Cylicją (1 Kri 10,28, tekst poprawio­ny). Unowocześniono stalą armię, do jej uzbroje­nia wprowadzając rydwany bojowe (—> Archeolo­gia biblijna 80,39).

Sława Salomona jako budowniczego (—» Ar­cheologia biblijna 80, 108-10) opiera się nie tyl­ko na zbudowaniu świątyni (w tradycji fenic- kiej), ale też na postawieniu ■wyszukanego kom­pleksu pałacowego (zob. BA 36 [ 1973] 78-105). Ponadto Salomon był patronem mądrości i sztu­ki (—» Wprowadzenie do literatury mądrościo- wej 17,7-8), a tradycje JE Pięcioksięgu mogły nabrać kształtu za jego panowania - w „okresie oświecenia”, jak nazwano ten okres (von Rad). Redaktor deutoronomiczny gniewnie wypomi­na Salomonowa latw'ość, z jaką spełniał zachcian­ki sw'oich licznych żon, dostarczając im wszyst­kiego, co potrzebne do praktykowania kultu ob­cych bogów (l Kri 11,1-8). W ten sposób powstał w'zór synkretyzmu i zwykłego bałwochwalstwa nawet w Jerozolimie. Każdy kolejny król byl oce­niany według norm deuteronomicznych, tzn. postawy' w'obec balwochw'alstw'a i kultu na „wy­żynach” (który nominalnie byl bez wątpienia jah- wistyczny); ta ostatnia norma jest właściwie ana­chronizmem, gdyż centralizacja kultu religijne­go stała się dopiero stopniowo idealnym wzo­rem w wyniku reform Ezechiasza i Jozjasza pod koniec Vili i VII w. (—> Instytucje religijne Izra­ela 82, 53-55).87 Reorganizacja królestwa polegająca na jego podziale na dwanaście okręgów, które nie odpowiadały ściśle granicom pokoleń, stanowi­ła ważny krok w kierunku centralizacji wiadzy; umożliwiła efektywny system wysokich podat­ków, które miał)' zrównoważyć królewskie wy­datki. Trzeba uświadomić sobie wielką przemia­nę społeczeństwa Izraela, która nastąpiła za rzą­dów Salomona i Dawida. W ciągu kilku pokoleń nastąpiła transformacja od statusu federacji po­koleń do „imperium”. Życie rolnicze i pasterskie przemieniło się w' miejskie, a wraz z tym nasiliły się nierówności społeczne. Albright szacuje (BI1 56) możliwą liczbę ludności Izraela w tym okre­sie na ok. 800 tysięcy.

1916 Historia Izraela [81,87 ]

Jednak nie wszystko za czasów Salomona układało się tak pomyślnie. Nastąpiła częściowa utrata Edomu i Damaszku (1 Kri 11, I4n). Jero- boam kierował nieudaną próbą buntu i uciekł do Egiptu, ale wrócił za rządów Roboama i za­początkował północne królestwo Izraela. Do

ogólnego niezadowolenia przyczyniła się też in­stytucja robót przymusowych czy pańszczyzny. Niezadowolenie to nieostrożnie zbagatelizował Roboam, syn Salomona, i młode królestwo sta­nęło wobec groźby podziału.

W ładcy Podzielonego K rólestwa Juda Izrael

Roboam 922-915 922-901 Jeroboam IAbiasz (Abijjam) 915-913Asa 913-873 901-900 Nadab

900-877 Basza877-876 Ela876 Zimri

Jozafat 873-849 876-869 Omri869-850 Achab850-849 Ochozjasz

Joram 849-842 849-842 JoramOchozjasz 842królowa Atalia 842-837 842-815 JehuJoasz 837-800 815-801 JoachazAmazjasz 800-783 801-786 Joasz (Tehoasz)Ozjasz (*Azariasz) 783-742 786-746 Jeroboam II

[regencja Jotama] [750-742] 746-745 Zachariasz745 Szallum

Jotam 742-735 745-738 Menachem738-737 Pekachiasz

Achaz (Joachaz I) 735-715 737-732 Pękach732-724 Ozeasz721 UPADEK SAMARII

Ezechiasz 715-687Manasses 687-642Amon 642-640Jozjasz 640-609Joachaz II (*Szalłum) 609Jojakim (*Eliakim) 609-598Jojakin (*Jechoniasz) 597Sedecjasz (‘Matta niasz) 597-587UPADEK JEROZOLIMY 587WYJAŚNIENIA: Imiona najważniejszych królów są wyróżnione grubszą czcionką. Imiona alternatyw­ne umieszczono w nawiasach. Gwiazdka poprze­dza przypuszczalne imię króla nadane przy urodze­niu, na pierwszym miejscu podane jest imię trono­we. Na liście królów Izraela wysunięcie i cofnięcie kolumny oznacza nowe dynastie, np. Orari i trzy' następne imiona należą do jednej dynastii, podczas gdy Jehu rozpoczyna nową. Podane daty' zapropo­nował Albright, BP 116-117; inni uczeni sugerują inne lata. (Zob. też E R. Tliiele, The Mysterious Num- bers ofthe Hebrew Kings [wyd. 3.: GR, 1983].) Nie da się w sposób idealny pogodzić informacji w 1-2 Kri i 2 Krn, które niekiedy są ze sobą sprzeczne. Pewne daty ulegały zniekształceniu w związku ze zmianą początku świeckiego roku kalendarzowe­go. Dla większości dat tego okresu nowy' rok przy­padał prawdopodobnie w jesieni (Tiszri); ale z pew­

nością po rządach Jozjasza (609 r. przed Chr.), gdy przeważały' wply’wy' babilońskie, wprowadzono świecki kalendarz rozpoczynający się od wiosny (Nisan). W sferze religii taka zmiana mogła nastąpić nawet wcześniej.

Ponadto istnieje problem antydatowania i post- datowania. W antydatowaniu (praktyka egipska, przestrzegana przez większość okresu monarchii) miesiące między' początkiem panowania króla a na­stępnym nowymi rokiem są liczone jako pierwszy rok jego rządów, nawet jeśli dotyczy to tylko kilku dni. W postdatowaniu (praktyka babilońska, prze­strzegana przynajmniej przez ostatnich królów Judy) pierwszy' rok panowania danego króla zaczy­na się wraz z dniem nowego roku po objęciu przez niego tronu. Okres między objęciem władzy' a no- wy’m rokiem nie jest liczony’.

Schematu tego dostarczył R.E. Brown.

[81,88 - 93 ] Historia Izraela 1917

88 (E) Izrael i Juda (922-842 r. przed Chr.). Znamienny jest fakt, że bunt pokoleń pół­nocnych nastąpił w dawnym ośrodku religijnym, Sychem (Joz 24). Tutaj Roboam (922-915 r. przed Chr.) miał zostać uznany za króla przez „cały Izra­el”. Kiedy jednak nie poszedł za radą starszych i obiecał „kolce” do „biczów” Salomona, zabrzmiał stary, pustynny okrzyk buntu: „Do swoich namio­tów, o Izraelu!” (2 Krn 10,16). Tylko Beniamin po­został z Judą, ponieważ Roboam natychmiast za­jął jego terytorium. Syna Salomona czekały dalsze utrapienia, gdyż Szeszonk (Sziszak), król Egiptu najechał Palestynę i złupil Jerozolimę. Z jego reje­strów wynika, że spustoszy! także królestwo pół­nocne i południowe oraz Negeb (por. Aharoni, LBib 325). Królestwo Dawida i Salomona rozpa­dło się, gdy Filistyni wzrośli znów w potęgę, a Ara- mejczycy uzyskali niepodległość. Bardzo szybko tą samą drogą podążyli Moabici i Ammollici.89 Pokoleniom północnym stosunkowo ła­two było powrócić do zasady charyzmatycznej i uznać nowego przywódcę. Jeroboamowł I (922- -901 r. przed Chr.), który już był symbolem bun­tu, sprzyjał prorok Achiasz (który później miał go porzucić). Wybrany na króla, ustanowił rezyden­cję w Sychem, Penuel, a w końcu w Tirsie (—> Geo­grafia biblijna 79,102). Aby zapewnić sobie lojal­ność ludu i zmniejszyć atrakcyjność świątyni w Je­rozolimie, Jeroboam urządzi! królewskie przybyt­ki w Dan i Betel, miejscach znany'ch już ze staro­żytnych sanktuariów (Am 7,13; 8,14; —> Instytu­cje religijne Izraela 82,27,40). Ustawił w nich po­sągi złotych cielców, przypuszczalnie jako postu­ment, na którymi miał zasiadać niewidzialny'Jah­we (Albright, /Azi <7 299-301). Niebezpieczeństwo synkrety'zmu i karygodnego identyfikowania Jah­we z obrazem byka okazało się bardzo realne, jak dowiodły późniejsze wydarzenia. Czym Jerobo- ama otrzymał w języku deuteronomicznytm mia­no „grzechu Jeroboama”, choć niewątpliwie jed­noczenie pokoleń przeciw świątyni w Jerozoli­mie było podyktowane realizmem politycznym.90 History'k deuteronomiczny', autor ksiąg królewskich (1 i 2 Kri), zapisał historię obu kró­lestw w sztywnych ramach chronologii, synchro­nizacji panowania królów oraz oceny religijnej z punktu widzenia świątyni jerozolimskiej. Cho­ciaż jego dzieło ma charakter swoistego wyzna­nia win i stanowi usprawiedliwienie katastrof z lat 721 i 587 przed Chr., jest w nim podanych wiele źródeł (ok. 16 odnośników do „Księgi kro­nik królów Izraela" i 14 odnośników' do „Księgi kronik królów Judy”). Autor zamieszcza też w swoim dziele wiele różnych opowiadań, jak cy­kle prorockie o Eliaszu i Elizeuszu. (O historykach

deuteronomicznych zob. CMHE 274-289; van Se- ters, In Search 249-362).91 Następne 50 lat, od Jeroboama I (922 r. przed Chr.) do Omriego (876 r. przed Chr.), nie było okresem stabilnych rządów w' królestwie izraelskim, któremu brakowało obietnicy' dyma- stycznej, udzielonej Dawidowi. Wojna domow'a między Północą a Południem toczyła się z niewiel­kimi przerwami. W tym czasie sym Jeroboama, Nadab, po niecałych dwóch latach rządów został zamordowany przez Baszę, którego sym i następ­ca, Ela, zginął z rąk Zimriego, który z kolei popeł­nił samobójstwo wobec udanego buntu armii pod wodzą Omriego. Wojna domowa między Asą, kró­lem Judy (913-873 r. przed Chr.), a Baszą, królem Izraela (900-877 r. przed Chr.), zakończyła się, gdy Asa zawarł traktat o wzajemnej pomocy z Ben- -Hadadem, królem z Damaszku, (—> 71 wyżej). Wy- nikła stąd inwazja Syryjczyków' z Damaszku na Izrael kosztowała Baszę utratę części północnej Galilei (1 Kri 15,18n).92 Ormi (876-869 r. przed Chr.) należał do wybitniejszych królów' Izraela, ale Biblia kwituje jego rządy zaledwie kilkoma wersetami, co nale­ży' tłumaczyć partykularnymi zainteresowaniami redaktora deuteronomicznego. Omri zostawił ślad w historii do tego stopnia, że nawet Asyryj- czycy wspominali o nim jeszcze za czasów Sargo- na II (ok. 700 r. przed Chr.), mówiąc o Izraelu jako o „kraju” lub „domu Omriego”. Choć poniósł stra­ty na rzecz Aramejczyków ( 1 Kri 20,34), udało mu się nałożyć na Moab daninę (stela Meszy, ANET 320nn.). Wobec Judy prowadził politykę pokojo­wą, a alians z Fenicjanami przypieczętowali mał­żeństwem syna Achaba z Izebel, córką Etbaala (It- tobaala), króla Tyru. Założył now'ą stolicę w Sa­marii (—> Geografia biblijna 79,103; —> Archeolo­gia biblijna 80, 113-115). Pełna ocena roli Samarii zob. Alt, KIS 3,258-302.93 Achab (869-850 r. przed Chr.), syn Omrie­go, przez większą część swego panowania był zajęty wojnami z Aramejczykami z Damaszku. W 853 r. przed Chr. jednak oba państwa zjedno­czyły' się przeciw asyryjskim wojskom Salmanas- sara III w słynnej bitwie pod Karkar (W. Hallo, BAR 2.152-162; —> 73 wyżej). Inskrypcja króla asy'- ryjskiego podaje, że w bitwie w'zięlo udział 2000 ry'dw'anów i 10 000 piechoty Achaba {ANET 278nn.). Pretensje Asyryjczyków do zwycięstwa brzmią pusto; nie wykorzystali oni swej rzekomej przew'agi i wydaje się, że na jakiś czas się wycofa­li. Bunt Moabu przeciw Achabowł powiódł się, lecz Izrael nie został zniszczony na zawsze, jak chełpliwie głosi napis na steli Meszy' (ANET 520, wiersze 6-7; J. Liver, PEQ99 [1967] 14-31).

1918 Historia Izraela [81,94- 99 ]

94 Politykę religijną Achaba ilustrują epizo­dy z cyklu opowiadań o Eliaszu (1 Kri 17-19,21). Achab był chyba obojętnym wyznawcą Jahwe i ła­two ulegał wpływowi żony Izebel, która postano­wiła wprowadzić kult Baala (prawdopodobnie tyryjskiego boga Melkarta). W Samarii zbudowa­no świątynię Baala (1 Kri 16,32), niewątpliwie jako ustępstwo wobec licznej ludności kananej- skiej w Izraelu. Równało się to oficjalnemu uzna­niu kultu Baala. O powadze zagrożenia dla kultu Jahwe świadcz)' fakt, że w dramatycznym epizo­dzie na górze Karmel Eliasz stanął wobec 450 pro­roków Baala i 400 proroków Aszery(l Kri 18,19). Zwycięstwo Eliasza uratowało tradycyjną religię w krytycznym momencie, choć sam prorok mu­siał uciekać przed gniewem Izebel. Achab poniósł śmierć w bitwie z Aramejczykami w Ramot-Gile- ad 1-2 Kri 10,14).95 W tym okresie królowie Judy zostali usu­nięci w cień przez Omriego i jego syna, a Juda była właściwie niewiele tvięcej niż państwem wasalnym podległym Izraelowi. Jozafat, król Judy (873-849 r. przed Chr.), któremu 2 Krn 19,4-11 przypisuje reformę sądowniczą, sprzymierzył się z Achabem, królem Izraela w bitwie o Ramot-Gi- lead oraz prawdopodobnie z Joramem, królem Izraela w wojnie przeciw Moabowi ( 1 Kri 22; por. 2 Krn 20). Chociaż Jozafat podbił Edom i Kroni­karz jemu przypisuje zwycięstwo nad Moabent, nie udało mu się odnowić handlu z Ofirem (—> 86 wyżej). Rządy Jorama (849-842 r. przed Chr.) i Ochozjasza (842 r. przed Chr.) w Judzie zdomi­nowała królowa matka, Atalia, córka Achaba. Edom i Libna zbuntował)' się przeciw Joramowi, a 2 Krn 21,8-20 opisuje dalsze nieszczęścia. Kie­dy w 842 r. przed Chr. Ochozjasz został zabity w czasie powstania Jehu w Izraelu, Atalia sięgnę­ła po władzę (842-837 r. przed Chr.), zabijając kró­lewskich następców z wyjątkiem Joasza, którego ukr)to. Kryzys jahwizmu w kręgach oficjalnych ilustruje pozycja niejakiego Mattana, „kapłana Baala” (2 Kri 11, 18). Atalię jednak spotkał nie­chlubny koniec podczas bezkrwawej rewolucji zaaranżowanej przez kapłana Jojadę, który wy­niósł na tron Joasza.96 Krótkie panowanie w Izraelu Ochozjasza, syna i następcy Achaba (850-849 r. przed Chr.), przypadło na koniec działalności Eliasza (2 Kri 1); opowiadania o Elizeuszu (2 Kri 2-9) rozgrywają się głównie za rządówjorama (849-842 r. przed Chr.), drugiego syna Achaba. W tym okresie Moabici z p o wodzeniem walczyli o niepodległość (—» 69 wy­żej), a Aramejczycy z Syrii dokonywali dalszych najazdów. W samym Izraelu grupy ekstatycznych proroków nawoływały do rewolucji, która wybu­

chła, gdy jeden z nich namaścił na króla wodza woj­skowego Jehu (—> 1-2 Kri, 10,50-52).(O Eliaszu: G. Folirer, Elici [wyd. 2.; Zurich, 1968], H. Gun- kel, Elias,Jalwe miel Baal [Tubingen, 1906], G. Hentschel, Die Elicierzdliliingen [Leipzig, 1977]. R. Smentì, w: Cnn- gress Volume: Edinburgh 1974 (VTSup 28; Leiden, 1975] 167-184.0. Steck, Uberlieferung miciZeilgescliichle in den Elia-Erzaiilungen [WMANT 26; Neukirchen, 1968). O Eli­zeuszu: J.M. Miller, JBL 85 [1966] 441-455. H.-C. Schmitt, Elisa [Gùtersloh, 1972].)97 (F) Dynastia Jehu (842-746 r. przed Chr.). Bunt Jehu (842-815 r. przed Chr.) spowo­dował krwawą czystkę. Jehu pozbył się Jorama, króla Izraela, leczącego rany odniesione w bitwie z Syryjczykiem Chazaelem w Ramot-Gilead, a tak­że zabił Ochozjasza, króla Judy, który przebywał z wizytą u króla Izraela. Dramatyczną sceną była egzekucja okrutnej Izebel. Jehu zażądał głów sie­demdziesięciu „synów” Achaba w Samarii i zabił nawet czterdziestu dwóch przedstawicieli dwo­ru z Jerozolimy', rządzonego przez krewnych Ochozjasza. Ostatnim posunięciem była rzeź pro­roków i sympatyków Baala w Samarii, gdzie Jehu zburzył świątynię Baala. Triumf Jahwe nad Baalem został w rezultacie zapewniony przez tego bez­względnego króla, którego okrucieństwo potępi prorok Ozeasz (Oz 1,4-5).

W sprawach polityki zagranicznej Jehu od­nosił znacznie mniejsze sukcesy. Został upamięt­niony na słynnym czarnym obelisku Salmanas- sara III (ANE 192, tablica 100), gdzie nazwano go „synem Omriego’’ i przedstawiono w pozycji klęczącej, gdy składa daninę srebra i złota mo­narsze asyryjskiemu. Nastąpiło to ok. 841 r. przed Chr., na początku jego panowania. Większe jed­nak nieszczęście spotkało Izrael z rąk Chazaela, króla Damaszku, którego nie udało się pokonać Salmanassarowi III, królowi Asyrii ( ^ 73 wyżej). Za panowania Jehu Chazael odebrał Izraelowi Transjordanię (2 Kri 10,32) i przez pół wieku nękał zarówno Izrael, jak i Judę (wymuszając nawet haracz od Joasza, 2 Kri 12,18).98 Za „wybawiciela” Izraela (2 Kri 13,5) uz­nać należy' prawdopodobnie Asyryjczyka imie­niem Adadnirari (810-783 r. przed Chr.), który przeprowadził kilka kampanii przeciw Aramejczy­kom, ostatecznie podbijając Damaszek w 802 r. przed Chr. (ANET 281). Syn Jehu, Joachaz, król Izraela (815-801 r. przed Chr), dźwigał główny ciężar wojen aramejskich (2 Kri 13,7), ale jego następcy Joaszowi (801-786 r. przed Chr) udało się odzyskać utracone tereny od następcy Chaza­ela, Ben-Hadada (być może to on jest wymienio­ny na steli Zakira,DOTE24-50; ANET655-656).99 Wraz ze wstąpieniem Jeroboama II (786- -746 r. przed Chr) na tron Izraela, rozpoczęła się nowa era. Udało mu się przywrócić granice Izra-

[81,100- 103] Historia Izraela 1919

ehi „od Wejścia do Chamat aż do morza Araby” (2 Kri 14,25). Wykopaliska archeologiczne odkry­ły jego fortyfikacje w Samarii (—> Archeologia bi­blijna 80,114). Jego długie i udane rządy przygo- towaly scenę dla fatalnych warunków społecz­nych i religijnych, które zostały potępione przez proroków Arnosa i Ozeasza. Nie należeli oni do ekstatyków, których łączono z Eliaszem i Elize­uszem (Am 7,14). Amos i Ozeasz traktowali swo­je powołanie jako bezpośrednią misję od Pana (-> Wprowadzenie do literatury prorockiej 25,6- -10). Prorocy ci potępiali zio społeczne, zbytek i niemoralność, nieszczery kult i jawne bałwo­chwalstwo, nie oszczędzając ani króla, ani ludu. Nie byli innowatorami, lecz reformatorami, którzy oce­niali współczesną im scenę w świetle dawnych tra­dycji izraelskich. Amos z Judy ogłosił, że Dzień Pań­ski, który miał w zamyśle być dniem triumfu, bę­dzie w rzeczywistości dniem ciemności i smutku. Z perspektywy swoich własnych niepowodzeń małżeńskich prorok Ozeasz interpretował i wyra­żał analogiczne doświadczenia Jahwe z Jego nie­wiernym ludem (—> Oz 14,4.8). Krótkotrwała po­myślność Izraela kończyła się, zarówno z przyczyn wewnętrznych, na które wskazywali obaj proro­cy, jak i politycznych, związanych z rozpoczęciem pochodu na zachód przez asyryjskiego króla Ti­glat-Pilesera III (-> Księga Ozeasza 32,2-3).100 Jak widzieliśmy, bunt jehu odbił się echem w królestwie południowym. Udany przewrót pałacowy przeciw Atalii wyniósł na tron Jerozo­limy dziecko, Joasza (837-800 r. przed Chr.), któ­rego doradcą (a może regentem) był kapłan Joja- da. Aramejczycy z Syrii nadal mieli przewagę i trze­ba było płacić daninę Chazaelowi, ale Joasz przed­sięwziął odbudowę świątyni. Długie i mierne panowanie Joasza zakończyło się jego zamordo­waniem, które pomścił jego syn Antazjasz (800- -783 r. przed Chr.). Nowemu królowi Judy udało się pokonać Edomitów i otworzył w ten sposób dawne szlaki handlowe. Podjął jednak nierozsąd­ną decyzję (motywacja, zob. 2 Km 25) wypowie­dzenia wojny Joaszowi, królowi Izraela, i nie dal się odwieść od niej, mimo ostrzeżenia ze strony' Joasza, który odpowiedział na jego prowokację wymowną przypowieścią (2 Kri 14,9-10). Bitwa skończyła się katastrofalnie splądrowaniem świą­tyni przez Joasza. Amazjasz z Judy, podobnie jak jego ojciec, został zamordowany' w wyniku spi­sku. Na tronie Judy' zasiadł syn, Azariasz (Ozjasz).101 Materialnemu sukcesowi panowania Jero- boama II w Izraelu dorównuje wynik rządów współczesnego mu króla w królestwie południo­wym, Azariasza (783-742 r. przed Chr.). Odbudo­wał on kwitnący za czasów Salomona ośrodek

handlowy' w Elat (Esjon-Geber), ufortyfikował Jerozolimę i angażował się w ważne przedsię­wzięcia militarne oraz kontrolę interesów na wschodzie, południu i zachodzie (2 Krn 26,6n). Karierę Azariasza przerwał jednak trąd, tak że rządy w Judzie objął Jotam (750?-735). Informa­cję o jego dokonaniach wojskowych i budowla­nych przekazuje 2 Krn 27,1-9. Azariasza prawdo­podobnie nie należy' identyfikować z Azriau z Ju­dy', o którego opozy'cji wobec Tiglat-Pilesera III (ok. 743 r. przed Chr.?) wspominają kroniki asy'- ryjskie (ANET 282; por. N. Na‘aman, BASOR 114 [1974] 25-39).102 (G) Schyłek Królestwa Izraela (746- -721 r. przed Chr.). Mimo politycznego sukcesu długich rządów Jeroboama II, upadek Królestwa Północnego był szybki. Jedną z przyczyn stano­wiło pojawienie się nowego zdobywcy' asy'ry'jskie- go Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.), który przeprowadził serię kampanii na zachodzie z za­miarem podboju, a nie tyłko wymuszenia hara­czu (ANET 282-284; -> 74 wyżej; LBib 368-379; IJH 415-434). Innym powodem była anarchia polityczna w Izraelu po śmierci Jeroboama II (Oz 7,3-16). Jego sym Zachariasz został zamordo­wany' przez Szalluma po zaledwie sześciu miesią­cach rządów. W ciągu miesiąca Szalluma zabił Me- nachem (745-738 r. przed Chr.). Panowanie Me- nachema upamiętniło się ciężkimi daninami dla Tiglat-Pilesera III („Pul" w 2 Kri 15, 18; zob. in­skrypcja dotycząca Menachema,zkV£T283). (Po­lityka asy'ry'jska jest opisana w: M. Cogan, Impe­riatisi)! and Religion [SBLMS 19;Missoula, 1974].)103 Pekachiasz (738-737 r. przed Chr.), sym i na­stępca Menachema, został zamordowany' przez Pekacha (737-732 r. przed Chr.), najwidoczniej uzurpatora („syna Remaliasza”, jak nazywa go Iza­jasz w Iz 7,4). To przejęcie władzy' było próbą uwolnienia się spod dominacji asyryjskiej, gdy'ż Pękach sprzymierzył się z Resinem z Damaszku, tworząc koalicję przeciw Tiglat-Pileserowi. Ich prośba nakłonienia Judy do przyłączenia się do tego sojuszu doprowadziła do tzw. wojny' sy'ro- -efraimskiej. Juda odmówiła przyłączenia się - sama miała problemy' z Edomem (2 Kri 16,6) - i została przez przymtierze zaatakowana z półno­cy', co groziło wymiesieniem na tron Dawida nie­jakiego syma Tabeela (przypuszczalnie Aramej­czyka z Transjordanii, W.F. Albright, BASOR 140 [1955] 34-35). Zgodnie z Iz 7 Achaz nie chciał zaufać Jahwe i wezwał na pomoc Asy'ry'jczyków. Tiglat-Pileser zorganizował kampanię wojskową i wiatach 733-732 przed Chr. zniszczył Damaszek, i pozbawił Izrael sporej części jego terytorium (Galilea i Transjordania). Izrael, który stał się ma-

1920 Historia Izraela [81,104- 108]

tym państwem i wasalem Asyrii, pozostawiono pod rządami Ozeasza (732-724 przed Chr.).104 Po śmierci monarchy asyryjskiego Ozeasz przeszedł na stronę Egiptu i wysłał posłańców na dwór w Sais (poprawiamy ui 2 Kri 17,4 w świetle BASOR 171 [1963] 64-66). Ściągnął tym na siebie gniew' nowego władcy asyryjskiego Salmanassara V, który najprawdopodobniej go uwięził. Koniec Ozeasza jest w biblijnym opowiadaniu błędnie przedstawiony. Rozpoczęło się oblężenie Samaru (724-721 r. przed Chr.). Sargon mówń o zwycię­stwie w swych kronikach, zapisanych na murach w nowej stolic)' królewskiej w' Durszarrukin (Chor- sabad): „Oblegałem i zdobyłem Samarię (Sa-me-rin- na), wyprowadziiem z niej 27 290 mieszkańców jako łup wojenny” (ANET 284-285). Postąpiono zgodnie ze zwyczajowej polityką deportowania i przemieszczania pobitych ludów. Pozostała lud­ność zasymilowała się z grupami z przeciwnej stro­ny Żyznego Półksiężyca, a teren został prowincją imperium z namiestnikiem asyryjskim (-> Geogra­fia biblijna 79,103). [Lakoniczne informacje w sa­mej Biblii, a także inne św4adectw'a wskazują jed­nak na zaistnienie żywotnej i prężnej diaspory asy­ryjskiej - W.Ch.] Tekst 2 Kii 17 jest przeprowadzo­ną z różnych punktów widzenia teologiczną reflek­sją nad tym wydarzeniem. Lemaire (HPH 51-52) podsumowuje historyczne przyczyny, dla których Izrael przetrwał obokJudy tylko przez dw'a wieki, W' następujący sposób: łączył ich tylko jedyny w'spólny element - tradycje religijne, poniew'aż nie istniała już jedna stolica ani jedna świątynia. Insty- meje polityczne także nie był)' takie same: Izrael doświadcz)'! co najmniej ośmiu zamachów stanu. Prorocy ostrzej niż w Judzie krytykow'ali wiadzę króla (konfrontacja Achaba z Eliaszem).105 (H ) Achaz (Joachaz I) (735-715 r. przed Chr.) i Ezechiasz (715-687 r. przed Chr.). Deuteronomiczna ocena Achaza staje się wymowniejsza, gdy dowiadujemy się o jego ofia­rach z dzieci, składanych Molochowi (2 Kil 16,3) i cynicznej reakcji na proroctwo Izajasza (Iz 7, Inn.). Odw'oianie się do Asyrii w czasie wojny syro-efraimskiej nie zwolniło go z płacenia hara­czu Tiglat-Pileserowi (ANET 282). Religijne kon­sekwencje poddania się Asyrii znajdują wyraz w' postawieniu ołtarza w stylu asyryjskim w świą­tyni jerozolimskiej (2 Kri 16,10-16). Tak Izajasz (Iz 3,13-15; 5,8-13), jak i Micheasz (Mi 2,1-10) za­mieszczają żywe opisy niesprawiedliwości spo­łecznej z okresu jego panowania.106 Ezechiasz otrzymuje pełną pochwalę ze strony redaktora deuteronomicznego, ponieważ jego reformy religijne umacniały centralizację kultu. Reformą tą kierowały prawdopodobnie

bardziej motywy polityczne (jedność narodow'a) niż teologiczne (religijny ideał Arki z czasów' sę­dziów'). Kronikarz (2 Kin 30,Inn.) opisuje odważ­ne zaproszenie Ezechiasza wystosowane do Izra­elitów w kraju Efraima i Manassesa, aby przybyli do Jerozolimy na obchody święta Paschy. Nie je­steśmy w stanie ocenić, czy ta stosunkowo mało realistyczna próba poszerzenia w'plywów na pół­noc zwróciła uw'agę zwierzchników asyryjskich. Prawdą jest jednak, że duchowemu przebudze­niu związanemu z reformą towarzyszył wzmożo­ny nacjonalizm. Jedność kultu religijnego wzmoc­niła jedność społeczną i polityczną.107 Nie sposób opisać szczegółów' stosunków między Ezechiaszem a Asyrią. Z pewnością pró­bował buntu w latach 713-711 przed Chr., gdy Aszdod i Gaza wystąpiły przeciw Sargonowi. Za­angażowały się też Edom i Moab (ANET286-287); Egipt jednak trzymał się z daleka, mimo negocja­cji opisanych W' Iz 18, 1-7. Do tego okresu odnosi się Iz 20, a symboliczny akt proroka dotyczący upadku Egiptu jest wyraźnym ostrzeżeniem dla Judy, aby nie w'daw'ala się w rozgrywki politycz­ne. Bogaty program budowlany Ezechiasza wią­zał się przypuszczalnie z jego aspiracjami militar­nymi. Tekst 2 Kri 20,20 (por. 2 Krn 32,3-5,30) mówi o zbudowanym przez niego tunelu, który podczas oblężenia zaopatrywał w w'odę miasto wewnątrz murów. Tutaj znaleziono słynną in­skrypcję z Siloam (ANET 521; -> Archeologia bi­blijna 80, 115).108 Największe niebezpieczeństwo powitało wtedy, gdy w 704 r. przed Chr. zbuntowały się Aszkelon i Ekron (tym razem z obietnicą pomo­cy ze strony Egiptu, który został potem sromot­nie pokonany pod Elteke; por. Iz 30,1-7; 31,1-3). Na tronie asyryjskim zasiadł Sennacheryb (704 r. przed Chr.), który stłumił bunt Merodak-Balada- na w Babilonie (może wizyta wysłanników babi­lońskich w Jerozolimie odbyła się na krótko przedtem; zob. 2 Kri 20,12-19; Iz 39). Następnie ukarał wybrzeże fenickie, które również przyłą­czyło się do buntu, i skierow'al się na południe do miast filistyńskich. Ludność Ekronu wydala Eze­chiaszowi własnego króla, Padiego, który okazał lojalność Asyrii. Zatem Juda zaangażowała się głę­boko. Według opisu Sennacheryba zdobył on 46 miast judejskich i zaniknął Ezechiasza w'Jerozoli­mie jak „ptaka w klatce” (ANET 288; DOTT 67). Następujące potem wydarzenia zostały w' drama­tyczny sposób przedstawione W' tekstach 2 Kri 18, 13-19,34 (Iz 36-37), gdzie prawdopodobnie połą­czono ze sobą dwie w'ersje tego samego wydarze­nia (2 Kri 18,17nn jest relacją z późniejszego bun­tu 688 r. przed Chr.; ale por. BHI298-309). Mimo

[81,109- 113] Historia Izraela 1921

interwencji Pana Juda została spustoszona (Iz 1,4- -9) i znalazła się w obliczu długiego okresu zależ­ności od Asyrii (zob. B.S. Childs, Isaiah and the Assyrian Crisis [SBT ser. 2,3; London, 1967]).109 (I) Manasses (687-642 r. przed Chr.) i Jozjasz (640-609 r. przed Chr.). W czasie dłu­gich rządów Manassesa Juda politycznie podle­gała Asyrii (zob. roczniki Asarhaddona i Assurba- nipala, ANET 291, 294). Z 2 Krn 33,Inn. dowia­dujemy się o jego czasowym uwięzieniu w Babi­lonie - być może w związku z buntem brata As- surbanipala ok. 650 r. przed Chr. - a apokryficzną modlitwę Manassesa ułożono później dla upamięt­nienia jego „nawrócenia” (—» Apokryfy 72,37). Żad­ne jednak nawrócenie (jeśli było) nie mogło od­wrócić bałwochwalczych tendencji jego rządów. Centralizacja kultu zapoczątkowana przez Eze­chiasza została zaniechana, a kulty płodności zwią­zane z wyżynami ponownie stały się popularne. Nawet w świątyni znajdowały się ołtarze wznie­sione na cześć bogów astralnych czczonych przez Asyrię, a także praktykowano nierząd sakralny'. Sy'- tuacja raczej nie uległa zmianie za krótkiego pano­wania syna Manassesa, Antona (642-640 r. przed Chr.), którego zamordowanie wyniosło na tron ośmioletniego Jozjasza.110 Jozjasz został królem w przeddzień po­myślnego zwrotu wydarzeń. Asy'ria słabła, a rosła potęga Medów i Babilończyłtów (—> 76-77 wyżej). Asyaia zaczęła chylić się ku upadkowi od 626 r. przed Chr., gdy zbuntował się Nabopolassar z Ba­bilonu; w 612 r. przed Chr. została zburzona Ni- niwa. Dla Jozjasza nadarzyła się sposobność do odzyskania niezależności, zarówno politycznej, jak i religijnej. Jego wszechstronna reforma religijna znana jest jako deuteronomiczna, gdyż podążała za programem Księgi Powtórzonego Prawa. „Księ­ga Prawa”, którą znaleziono w świątyni w 621 r. przed Chr., musiała obejmować Pwt 12-26. Deute- ronomiczne ideały' centralizacji kultu i potępienia bałwochwalstwa były' ideałami reformy Jozjasza (—> Instytucje religijne Izraela 82,54). Reforma sta­rała się odnowić ducha przy'mierza; a stanowczy, napominający ton Pwt współgrał z duchem odro­dzenia, który charakteryzował działania Jozjasza. Przywrócił on święto Paschy, zapraszając naród z północy' do wzięcia w nim udziału; to posunię­cie miało wy'dźwięk zarówno polityczny, jak i reli­gijny'. Sądząc jednak z Księgi Jeremiasza, wy'daje się, że reforma ostatecznie uległa pokusie formalizmu. Natomiast tragiczna śmierć Jozjasza przyczyniła się przypuszczalnie do zahamowania ruchu reformy. Na tron wstąpił syn Jozjasza Joachaz, lecz polityka międzynarodowa wciągnęła Judę w wir, który do­prowadzi! do jej upadku.

111 Kiedy' upadła Niniwa, Asyria toczyła prze­graną bitwę z Babiłończykami i wycofywała się do Charanu, który ostatecznie armia babilońska zajęła w 610 r. przed Chr. Egipt interweniował, dła zachowania równowagi sił, po stronie swego dawnego przeciwnika - Necho II (609-593 r. przed Chr.) prowadził armię przez Palestynę, aby pomóc Asyrii w odzyskaniu Charanu. Jozjasz, któ­ry chciał go zatrzymać, został zabity' pod Megid- do w 609 r. przed Chr. Necho kontynuował marsz ku Eufratowi. Choć misja egipska się nie powio­dła, Necho wrócił przez Palestynę i na tronie Judy zastąpił Joachaza drugim synem Jozjasza, Eliaki- mem, którego imię zmienił na Jojakim, co wska­zywało na wasalną zależność króla Judy od Egip­tu (—> Księga Jeremiasza 27,2-5: lista władców im­perium neobabilońskiego [605-539 przed Chr.], —> Księga Daniela 31,3).112 (J) Schyłek Królestwa Judy (609-587 r. przed Chr.). Nieskuteczne i areligijne rządy Jo- jakima (609-598 r. przed Chr.) zostały' dobrze zi­lustrowane w wielu epizodach z ży'cia Jeremia­sza (np. Jr 36). Zniweczono wszystkie pozyływ- ne skutki reformy deuteronomicznej (Jr 7,16-20; Ez 8). Juda wdała się w rozgrywkę mocarstw' mię­dzy' Egiptem a Babilonem. Obecnie z kronik ba­bilońskich znamy' szczegóły' sukcesów' Babilonu (zob. ANET 563-564, z bibliografią). W 605 r. przed Chr. Nabuchodonozor przyczynił się do druzgocącej klęski Egiptu w Karkemisz (Jr 46,2- -12); Necho jednak potrafił zebrać siły i pokonać go w' 601 r. przed Chr., i ta porażka stanowiła nie­wątpliwie przyczymę nielojalności Jojakima wo­bec Babilonu. Nagły' zw'rotwydarżeń odzwiercie­dla rozdźwięk w' polityce Jerozolimy między'frak­cjami pro- i antybabilońskimi. Kiedy w końcu Jo­jakim zbuntował się przeciw' Babilonowi, odwet był szy’bki. Kroniki babilońskie (ANET 564) rela­cjonują poddanie się Jerozolimy drugiego dnia miesiąca Adar, tzn. w połowie marca 597 r. przed Chr. Jojakim już nie żył, być może został zamor­dowany; jego syn, Jojakin, który' rządził zaledwie kilka miesięcy', został uwięziony w Babilonie wraz z dużą liczbą wygnańców. Tabliczki Weidnera (ANET 308; Albright, BAR 1.106-112) świadczą o łagodnym traktowaniu nieszczęsnego króla, który' stal się prawdziwym przedstawicielem dy'- nastii Dawida dla wygnańców' (Ezechiel datuje swoje proroctwa według lat panow'aniajojakina).113 Sedecjasz (597-587 r. przed Chr.), ostatni król Judy', nie sprostał politycznym wymaganiom czasów'. Jego stosunki z Jeremiaszem zdradzają niezdecydowany' charakter władcy (Jr 32-38). Ostatecznie przystał do stronnictwa egipskiego, którego nadzieje podsy'cali faraonowie Psame-

1922 Historia Izraela [81,114- 117]

tyk II i Hofra (Apries). Reakcja była szybka i pew­na. Nabuchodonozor przystąpi! do oblężenia Je­rozolimy w 589 r. przed Chr. i spustosz)! pozo­stałe twierdze judejskie, tak że przetrwały jedy­nie Azeka i Lakisz (listy zLakiszw/bV£T322; —> Ar­cheologia biblijna 80,125). Chociaż oblężenie zo­stało chwilowo zawieszone ze względu na nadej­ście wojsk egipskich (Ir 37), los Jerozolimy był przesądzony. W lipcu 587 r. przed Chr. przełama­no mury obronne i miasto upadło. Sedecjasz zo­stał pojmany podczas ucieczki i sprowadzony do Ribla, gdzie oślepiono go, zmuszając najpierw do oglądania egzekucji własnych synów. Jerozolimę zburzono na rozkaz Nabuchodonozora; zarządzo­no deportację na dużą skalę. Godoliasz, syn Achi- kama, który bronił Jeremiasza, został powołany na zarządcę z siedzibą w Mispa. Wkrótce jednak zabił go niejaki Izmael, w którego żyłach płynęła królewska krew. Ten przejaw rewolucyjnego du­cha mógł być powodem dalszych represji narzu­conych przez Babilon (być może trzecia depor­tacja w 582 r. przed Chr.; Jr 52,30). Ci, którzy po­pierali Godoliasza, nie uznali Izmaela i postano­wili uciec do Egiptu, zmuszając Jeremiasza, aby poszedł z nimi (Ir 42). O zburzeniu Jerozolimy zob. BARev 9 (6, 1983) 66-72.114 (K) Wygnanie (587-539 r. przed Chr.). Państwo Juda zostało włączone do babilońskiej prowincji Samarii; nie sprowadzono jednak po­gan, jak było w przypadku królestwa północne­go po jego upadku w 721 r. przed Chr. Kraj był spustoszony (Albright, BP 85-86; Aharoni, LBib 408-411), choć nie całkowicie wyludniony. Oprócz zniszczeń spowodowanych przez wojska Nabuchodonozora, kraj plądrowali także sąsiedzi Judy, zwłaszcza Edom (Ab 11), który zajął praw­dopodobnie południe, oraz Ammon (Ez 25, 1-4).

Trzon narodu był jednak na wygnaniu; liczba deportowanych podana w Jr 52,28-30 wynosiła 4600 (prawdopodobnie dorosłych mężczyzn). Księga Ezechiela rzuca nieco światła na sytuację łudzi osiedlonych w Tel-abib w Babilonii, którzy nie zostali przypisani do jednego miejsca, ale mogli się przemieszczać. W Nippur społeczność Żydów prosperowała bardzo dobrze (zob. M. Co- ogan, /Tl 37 [ 1974] 6-12). Powstała [raczej okrze­pła, na bazie wcześniejszej, zaistniałej po 722 r. - W.Ch.] diaspora Izraelitów. Stopniowo Żydzi po­godzili się ze swoją sytuacją; źródłem jedności sta­ły się praktyki religijne, np. obrzezanie i szabat (też —> Instytucje religijne Izraela 82, 118-121).115 Żydzi mimo wstrząsu, jakiego doznała ich wiara w nienaruszalność Syjonu i w przymierze z Jahwe, nie zdradzili swej religii. Co więcej, roz­począł się okres naprawdę intensywnej działal­

ności religijnej: zebrano i spisano tradycje izrael­skie. Szkoły P (kapłańska), która zebrała dawne tradycje pustynne i kodyfikowała praktyki świą­tyni jerozolimskiej, nadała formę Torze (zob. CMHE 293-325). Ostateczną formę nadano Pra­w i, które miało być podstawą nowego teokratycz- nego społeczeństwa Judy. Zredagowano historię deuteronomiczną (foz-Krl) i zebrano pisma pro­roków. Ezechiel wskazywał na przyszłe odrodze­nie się narodu (rozdz. 37); jednak ideę powrotu do ojczyzny obudził w Izraelitach nieznany pro­rok i jego zwolennicy, których przepowiednie zo­stały przekazane w Iz 40-66. Orędzie tego „Dru­giego Izajasza” (—> Księga Izajasza 26,5-6) charak­teryzują głębokie przemyślenia teologiczne oraz zdolność rozpoznania czasu uwolnienia narodu. Zrozumiał on, że kara Izraela dobiega końca, a Cy- rus z Persji jest „namaszczonym” (mesjaszem) przez Pana, który umożliwi powrót Izraela do oj­czyzny. Jahwe był jedynym Bogiem i tylko On mógł uratować swój lud - w nowym Wyjściu (Iz 43, 14-21; 48,20-21; 52,11-12).116 Cyrus, król Anszanu z linii Achemeni- dów, podbił Medię w 553 r. przed Chr. (Ekbata- na), a następnie Lidię, kraj Krezusa w Azji Mniej­szej w 546 r. przed Chr. Około 550 r. przed Chr. przedstawiał już zagrożenie dla Babilonu i stał się symbolem nadziei dla wygnańców. W koń­cu, w 539 r. przed Chr., pokonawszy wojska ba­bilońskie Nabonida nad Eufratem, Cyrus wkro­cz)! bez walki do Babilonu. Tolerancja religijna Cyrusa jest znana dzięki tzw. walcowi Cyrusa (ANET 315-316). W 538 r. przed Chr. wydal on dekret pozwalający wygnańcom na powrót do Palestyny. (Lista wdadców imperium perskiego [539-331 przed Chr.], —> Księga Daniela 31,3).(P. Ackroyd, Exile andRestoration [London, 1968]; Israel Under Babylon and Persia [Oxford. 1970]; „Archaeology, Politics and Religion: The Persian Period ", IR 39 [1982] 5-24. D.N. Freedman, „Son of Man, Can Tilese Bones Live?” h it 29 11975] 171-186. P. Hanson, The Dawn o f Apocalyp- tic [Phi, 1975]. V. Kaufmann, His tory ojthe Religion o f Isra­eli IV, Frinii thè Babylonian Captivity to thè End o f Pro­pileo)' ]NY, 1977]. W. Schottroff, „Zur Sozialgeschichte Isra­el in der Perserzeit", VF27 [1982] 46-68.)117 (V) Wczesny okres po wygnaniu (539- -333 r. przed Chr.).

(A) Odrodzenie. Edykt Cyrusa (Ezd 1,2- -4; 6,3-5) pozwalał deportowanym na odbudowę świątyni na koszt państwa i odzyskanie sprzętów' sakralnych splądrowanych przez Nabuchodono­zora. Pierwszą falę powracających wygnańców prow'adzil Szeszbassar, „książę judzki”, prawdo­podobnie syn Jojakina (zob. 1 Krn 3, 18; może identyczny z Szeneassarem?). Był namiestnikiem (pelta), ale odpowiadał przed perskimi zwierzch­nikami kraju. Zachowało się mało informacji o po­

[81,118- 121] Historia Izraela 1923

wrocie, ale wiemy, że przesiedleńcy pochodzili głównie z pokoleń Judy i Beniamina. Zorobabel, którego działalność opisuje Ezd 1-3, byl bratan­kiem (?) Szeszbassara. Zapał nowo przybyłych do­prowadził do odbudowy ołtarza i założenia fun­damentów świątyni, ale poważniejsze prace przy świątyni rozpoczęły się dopiero od 520 r. przed Chr. Budowa, ponaglana przez proroków Agge- usza i Zachariasza, została zakończona w 515 r. przed Chr. za Zorobabela i arcykapłana Jozuego (Jeszua). Obaj prorocy podtrzymywali także na­dzieję mesjańską w dynastii Dawida (Ag 2,20-23; Za 3,8; 6,9-15). Zorobabel, który być może, stał się politycznie podejrzany w oczach Persów, szybko zniknął ze sceny. Jeśli nadzieje mesjańskie wzmo­gły się w związku z kłopotami imperium perskie­go po śmierci Kambyzesa (522 r. przed Chr.), to szybko zostały stłumione przez energicznego, no­wego władcę imperium, Dariusza Wielkiego (522- -486 r. przed Chr.). Dariusz jednak nie był suro­wy wobec Żydów. Kiedy Tattenaj, perski namiest­nik satrapii „Za rzeką” (Abar-nahara, zarzecze, Transeufratea) zakwestionował prawo Żydów do odbudowy świątyni, Dariusz potwierdził pozwo­lenie wydane przez Cyrusa (Ezd 5-6).118 Około 520 r. przed Chr. ludność mogła li­czyć ok. 20 tys. osób (Albright, BP 87), wiele jed­nak czynników spowalniało jej przyrost: proble­my ekonomiczne, różnice poglądów, a zwłaszcza wrogość sąsiadów w Samarii, którzy (jako wy- znawcyjahwe) rościli sobie pretensje do dawne­go terytorium Judy. Kiedy Zorobabel odrzucił ich ofertę pomoc}' w odbudowie świątyni (Ezd 4,1- -5), zostało zasiane ziarno wrogości między Ży­dami a Samarytanami, która trwała przez następ­ne stulecie (—> 119, 127 niżej). Wydarzenia w la­tach 515-450 są nam całkowicie nieznane, chociaż w Ezd 4 opisane są różne trudności. Wydaje się, że sytuacja ze złej zmieniała się na gorszą, jeśli są­dzić po okolicznościach opisanych w Księdze Malachiasza oraz po reformach uznanych za ko­nieczne przez Ezdrasza i Nehemiasza.119 (B) Nehemiasz i Ezdrasz. Nehemiasz, eunuch [?] żydowski i podczaszy Artarkserksesa I na perskim dworze w Suzie, został ok. 445 r. przed Chr. poinformowany o tragicznej sytuacji w Jero­zolimie. Uzyskał nominację na namiestnika Judy (czyniąc ją w ten sposób niezależną od Samarii), a jego pierwszym zadaniem była odbudowa mu­rów Jerozolimy (zob. Ne 2-4). Musiał przezwycię­żyć nie tylko letarg narodu, ale też sprzeciw dwóch wpływowych osób: Sanballata i Tobiasza. Sanballat był namiestnikiem Samarii i wyznawcą Jahwe, jak sugerują imiona jego synów: Delajasz i Szelemiasz. Tobiasz natomiast sprawował funk­

cję namiestnika transjordańskiej prowincji Am­monti. Był jeszcze trzeci wróg, Geszem, zarządca prowincji arabskiej. Mogli oni liczyć na poparcie wielu wpływowych osób w Judzie, sprzeciwiają­cych się reformom społecznym, do których wzy7- wal Nehemiasz. Nehemiasz, nieustraszony wobec ich podstępów i oszustw, konsekwentnie realizo­wał swoje plany (Ne 5, 1-6,14).120 Prowincja Judy7 była niewielka, ciągnęła się od Betel do Bet-Sur i liczyła ok. 50 tys. miesz­kańców. Lista osób w Ne 7,6-38 (= Ezd 2; zob. LBib 413-419) świadczy o różnym pochodzeniu tych, którzy7 osiedlili się tam ok. połowy V w. przed Chr. Analiza Albrighta (BP 92) wyróżnia dwie główne grupy7: powracający7, wśród których znajdowało się wielu o obcych imionach (Bigwaj. Elarn), oraz inni z północnej Judy7 (z miejsc takich jak Rama czy7 nawet Betel), którzy7 albo nigdy nie opuścili Judy, albo wrócili przed 538 r. przed Chr. W ów­czesnej sytuacji politycznej i gospodarczej trud­no byłoby przeży7ć bez zdecydowanych działań i zdolności Nehemiasza, którego radykalne środ­ki uratowały prowincję. Wrócił on do Persji ok. 433 r. przed Chr., ale jego dwunastoletni pobyt w Judzie był za krótki, aby7 mógł zrealizować swój plan, i wkrótce znalazł się z powrotem w Jerozo­limie. Sytuacja pogorszyła się tutaj do tego stop­nia, że reforma religijna stała się pilną konieczno­ścią. Arcykapłan Eliaszib oddal Tobiaszowi kom­natę w samej świątyni (Ne 13,4nn.). Nehemiasz wyrzucił Tobiasza wraz z jego rzeczami, uregulo­wał dziesięcinę dla lewitów, zakazał handlu w sza­bat i wydal przepis prawny7 zabraniający zawiera­nia mieszanych małżeństw (Ne 13). Nie wiemy, jak długo trwał ten drugi okres sprawowania funk­cji namiestnika przez Nehemiasza. Mimo że byl twardy i surowy7, to jemu trzeba przy7pisać zasłu­gę odnowy7 społeczeństwa Judy7. Jego osobista apologia (Ne 5. 14-19) ujawnia drugą stronę jego charakteru.121 Data działalności Ezdrasza pozostaje kwe­stią sporną. Fragment Ezd 7,7 opisuje jego dzia­łalność w siódmym roku panowania króla Artark­serksesa. W przy7padku Artarkserksesa I oznacza­łoby to 458 r. przed Chr., a zatem przed Nehemia- szem w 445 r. przed Chr. Natomiast w7 przypad­ku Artarkserksesa II byłby7 to 398 r. przed Chr., co wy'daje się zbyt późno. (Nie ma pisanego świa­dectwa co do trzydziestego siódmego roku 37. [poprawka Albrighta do Ezd 7,7] panowania Ar­tarkserksesa I, co dawałoby 428 r. przed Chr, po­krywający się drugą misją Nehemiasza w7 Jerozo­limie.) Istnieje zatem możliwość, że w7 oryginal­nych pamiętnikach obu, Ezdrasza i Nehemiasza, nie występowały obie postacie razem (R. de Vaux,

1924 Historia Izraela

DBSnp 765-766) oraz że Kronikarz umieścił w swo­im opowiadaniu dokonania religijne i polityczne obu postaci (choć w zmienionej kolejności). (Przeglądy literatury na temat daty działalności Ezdrasza: U. KeUerman, ZAW 80 [1968] 55-87. SI.OE 117-149. Zob. też BHI391-402. F M. Cross,JBL 94 [ 1975) 4-18. S. Talmon, IDBSup 317-328. G. Widengren, IJH 503-509.)122 Ezdrasz, w odróżnieniu od Nehemiasza był przede wszystkim przywódcą religijnym. Był kapłanem i nosił oficjalny tytuł „znawcy Prawa Boga niebios”. Oznaczało to, że był pewnego ro­dzaju sekretarzem do spraw żydowskich, upoważ­nionym (Ezd 7,12-26) przez władze perskie do nauczania i wprowadzania w życic Prawa wśród Żydów prowincji „Zarzecze”. Przyprowadził gru­pę Żydów do Palestyn)’ i przypuszczalnie pierw­szym jego publicznym aktem było głośne odczy­tanie Prawa (niektórych fragmentów Pięcioksię­gu) w święto nowego roku (Ezd 7; Ne 8). Kiero­wał dramatycznym przebiegiem rytuału pokuty (Ezd 10), nakazał oddalić żony-cudzoziemki; ten drastyczny środek został konsekwentnie wprowa­dzony w czyn. Ne 9 i 10 podają informacje o koń­cowym, wzruszającym wyznaniu grzechów i od­nowieniu przymierza. Miało nie być już więcej mieszanych małżeństw, naruszania szabatu i lek­ceważenia świątyni.123 Postać Ezdrasza urosła w późniejszej le­gendzie do rangi drugiego Mojżesza, człowieka, który zdefiniował kanon hebrajski itd. (-r Apo­kryf)’ 72,38-42; -» Kanon ksiąg świętych 71,33). Trzeba przyznać, że to on zaszczepi! wspólnocie żydowskiej wielki szacunek do Prawa, który cha­rakteryzował późniejszy judaizm. Nie jest jednak jasny związek Ezdrasza z Pięcioksięgiem; mógł po­sługiwać się Torą w jej ukończonej i obecnej po­staci. Brak też dowodów na to, że Ezdrasz jest Kro­nikarzem (zob. Albright, BP 95). Rola Kronikarza wydaje się nie tyle twórcza, ale refleksyjna, gdyż jego szczególny punkt widzenia jest reprezenta­tywny dla teokracji powygnaniowej, której był lojalnym członkiem. Jego głównym zainteresowa­niem stalo się prawne uzasadnienie - połączenie bieżących praktyk społecznych z wiodącymi po­staciami z przeszłości, takimi jak Mojżesz i Dawid (D.N. Freedman, CBQ 23 [1961 ] 436-442; W. Ru­dolph, VT4 [1954] 401-409). Rudolph ma rację, oceniając cel pracy Kronikarza jako przedstawie­nie praktycznej teokracji w Izraelu. Księga oka­zuje się jednak pomocna jako historyczny mate­rial źródłowy dla tego skądinąd ciemnego okre­su historii żydowskiej (IV w. przed Chr.). W tym czasie Juda i Jerozolima zaczynają widzieć siebie jako naród oddzielony od innych narodów, wy­brany przez Boga, aby przetrwać katastrofę wy­gnania i odnowić lud Boży. Centrum Królestwa

[81,122- 125]

Bożego jest w Judzie, a Kronikarz przedstawia lud Boży w żarliwym kulcie w świątyni, bezpieczny za murami, które został)' odbudowane, oddzielo­ny od wszystkiego, co obce (oddalenie żon-cudzo- ziemek).(W.D. Davies i L. Finkelstein [red ], CHJ: /, The Persimi Pe­ritici [ 1984]. H. Kippenberg, Religion mulKlassenbilclting iu Antiken Jiuliiii [SUNT 14; Góttingen, 1978]. S. McEve- nue, „The Politicai Structure inJudah from Cyrus to Nehe- miali", CBQ43 [1981 ] 353-364. M.E. Stone i D. Satran [red ], Eiiiergingjiiclaisni [Phi, 1988], A. Welch, Post ExiiicJudo­ista [London, 19351)124 (C) Okres perski. Historia polityczna perskiej „prowincji" Judy pozostaje w dużej mie­rze nieznana. Na podstawie papirusów z Samarii, odkrytych w 1962 r., F. Crossowi udało się ustalić kolejność namiestników Samarii (następców San- ballata;—> 119powyżej) wVw .(BA 26 [ 19631 110- -121; New Directions in Biblica!Archaeoiogy [red. D.N. Freedman iJ.C. Greenfield; GC, 1971 ] 45-69). Jego rekonstrukcja (w tym datowanie Ezdrasza na 458 r. przed Chr.) listy arcykapłanów żydowskich czeka na szerszą akceptację (F. M. Cross, „A Recon- structionof thejudean Restoration”,/i?Z94 [ 1975] 4-18; por. Widengren, IJH 506-509). Juda mogła mieć udział w fenickim buncie króla Sydonu Ten- nesa, przeciw Artakserksesowi III ok. 350 r. przed Chr. (dowody zostały omówione i od rzucone przez Widengrena, IJH 500-502). Wiemy, że Persowie po­zwolili Żydom bić monety; znaleziono kilka mo­net z literami hebrajskimi yhd ([uda) (U. Rappa- port,i/5 32 [1981] 1-17).

O sytuacji religijnej można wnioskować z pism tego okresu (Ml, Kronikarz itd.). Kult prak­tykowano w świątyni pod przewodnictwem ka­płanów i lewitów. Najważniejszymi dorocznymi uroczystościami były trzy tradycyjne święta i Dzień Przebłagania (—» Instytucje religijne Izra­ela 82, 122-138; 147-150). Izrael pogłębił swoje przywiązanie do Prawa. Powstała teokracja, rzą­dzona przez arcykapłana, który przypuszczalnie wywodził swoje pochodzenie od Dawidowego kapłana Sadoka (-» Księga kronik 12,20).125 Papirus)’ z Elefantyny z V w. przed. Chr. (odkryte na początku XX w.) rzucają światło na szczególny rodzaj jahwizmu, który kwitł w spo­łeczności diaspory żydowskiej (A. Cowley, Ara­mu ic Papyri o f the Fifth Centnry B.C. [Oxford, 1923]; E. Kraeling, The Brooklyn Mtiseutn Ara- maicPapyri [New Haven, 1953]). Najemnicy ży­dowscy, zatrudnieni przez egipskiego faraona do ochrony przeciw Etiopczykom w Sjene (współ­czesny Asuan), żyli przez ponad stulecie na wy­spie na Nilu, Elefantynie (Jeb), i rozwinęli wła­sną formę jahwizmu. W przeciwieństwie do cen­tralizacji kultu (np. Pwt 12,13-14) wynieśli świą­tynię dla yhw (yahu), a ich kult zdradza wpływ)'

[81,126- 128] Historia Izraela 1925

kananejskie, ponieważ kojarzyli Pana z Anat. Na­zw)' i imiona w tej literaturze (Eszembetel, Che- rembetel, Anatbetel) Albright interpretował jako przypisywanie atrybutom Pana konkretnych ty­tułów: „Imię Domu Boga", „Świętość Domu Boga” i „Znak Domu Boga” (FSAC 373). Żydzi elefantyń- scy nie byli niepokojeni przez Kambyzesa, gdy król perski podbił Egipt (ok. 525 r. przed Chr.). Władcy perscy otaczali ich nawet pewn;( opieką, np. Dariusz II wydał namiestnikowi Arsamesowi instrukcje dotyczące święta Przaśników w 419 r. przed Chr.

Sytuacja zmieniła się jednak ok. 410 r. przed Chr. Pewien urzędnik perski, Widrang (lub Vida- ranag) zastąpił Arsamesa i skłonił Egipcjan do zburzenia świątyni. Kilka listów elefantyńskich (nr 30 i 32) mówi o apelach Żydów, aby odbudo­wać świątynię, i rzuca nieco światła na te skąd­inąd nieznane lata końca V w. przed Chr. Napisali oni do Jochanana, syna Eliasziba, wspomnianego w Ne 12,23 (i chyba Ne 13,28), arcykapłana w Je­rozolimie, zwracając się z prośbą o poparcie od­budowy świątyni. Zrozumiałe jest, że nie od­powiedział na to pismo (świątynia poza Jerozoli­mą była, oczywiście, anomalią). Zwrócili się za­tem do perskiego namiestnika Judy, Bagoasa, a na­wet do synów Sanballata, Delajasza i Szełemiasza (ANET492), namiestników w Samarii. Tym razem nadeszła odpowiedź i, być może, także pomoc, bowiem projekt budowy rzecz)’wiście zrealizo­wano. Był to jednak przypuszczalnie tylko krót­kotrwały sukces, ponieważ Egipcjanie ok. 400 r. przed Chr. zrzucili jarzmo perskie.(B. Couroyer, „Le tempie de Yaho et l’orientation dans les papyrus araméens d’Eléphantine”, RB 75 [ 19681 80-85. E. Meyer, Der Papyrusfund non Elephantine [wyd. 2.; Leipzig, 1912). B. Porter, Archiuesfroni Elephantine [Ber­keley, 1968). A. Van Hoonacker, Une connnnnantć judéo- aratnéenneàia Elephantine [Schweich Lectures 1914; Lon­don, 1915). A. Vincent, La re/igion des Judéo-araméens d ’Eléphantine [Paris, 1937].)126 (VI) Epoka hellenistyczna (333-63 r. przed Chr.).

(A) Od Aleksandra Wielkiego do pa­nowania Seleucydów (333-175 r. przed Chr.).Więcej wiemy o przedsięwzięciach Persów w Grecji (Herodot, Liwiuśz) niż o historii Izraela w okresie perskim. Jednak te właśnie przedsię­wzięcia przyczyniły się do upadku Persji. Do zjed­noczenia Greków doszło za Filipa Macedońskie­go, a jego syn, Aleksander Wielki rozciągnął swo­je królestwo za Hellespont. Pokonał Persów nad rzeką Granile i zajął Azję Mniejszą. Bitwa pod Is- sos (333 r. przed Chr.) dała Grekom dostęp do Syrii; w problematycznym tekście Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela 11.8.2 § 304n) opowiada o przejściu Aleksandra Wielkiego przez jerozoli­

mę. W 331 r. Aleksander założył miasto Aleksan­drię w Egipcie i wrócił na północ, aby zadać osta­teczną klęskę Persom pod Arbelą, po drugiej stro­nie Tygrysu. Następnie przeszedł Indus i wrócił do Babilonu, gdzie zmarł w 323 r. przed Chr., stworzywszy ogromne imperium.(F.-M. Abel, Histoire cle la Palestine depnis la conquète cl'Alexandre [Paris, 1952],J.R. Bartlett Jew s in the Helleni- Stic World [Cambridge, 1985]. E. Bickermann, Der Goti der Makkabaer [Berlin, 1937). M. Hengel, Jews, Greeks and Barbarians [London, 1980]; Jndaisni and Hellenista [2 tomy; Phi, 1974]. W. Oesterley, Thejews and Jndaisni Ditrlng the Greek Period [London, 1941], A. Schalit, „The Hellenistic Age", WHJP 1.6 V. Tcherikover, Hellenistic Civi- lizatlon and the Jews [Phi, 19551)127 Józef Flawiusz łączy Aleksandra Wielkie­go z Samarytanami i ich świątynią {Dawne dzie­je Izraela 11.8.3-7 §313-347; zob. podsumowa­nie H.H. Rowleya, BJRL 38 [1955] 166-198). Kie­dy została zbudowana świątynia samarytańska na górze Garizim? Istnieje spora zgodność co do tego, że rozłam między Żydami a Samarytanami powiększał się stopniowo (R. Coggins). Potęgo­wał go żydowski ekskluzywlzm (np. Ezdrasz i Ne- hemiasz), a przypieczętowała budowa świątyni. Wykopaliska archeologiczne sugerują, że po­wstała ona po okresie perskim (świadczy o tym przypuszczalnie hellenistyczny ołtarz). Inskryp­cje na wyspie Delos (III-II w. przed Chr.) opisują Samarytan jako „Izraelitów, którzy składają ofia­ry na świętej górze Garizim”.

Papirusy samarytańskie z Wadi ed-Dalije uza­sadniają szukanie pewnych związków między Aleksandrem Wielkim a Samarytanami. Począt­kowe przychylne przyjęcie Greków przez Sama­rytan (według Józefa Flawiusza) ustąpiło miej­sca buntowi przeciw prefektowi powołanemu przez Aleksandra. Po powrocie z Egiptu Aleksan­der Wielki zapewne stłumił bunt i zburzył mia­sto. Dowody archeologiczne sugerują, że Sama­ria została odbudowana w stylu greckim (helle­nistyczne okrągłe wieże) i zasiedlona przez Ma­cedończyków. Z drugiej strony w tym samym czasie odbudowano Sychem - zrobili to Sama­rytanie, którym udało się uciec przed gniewem Aleksandra. Ci, którzy do Sychem nie dotarli, zostali prawdopodobnie zabici w Wadi ed-Dali- je, gdzie odkryto pozostałości po ich rzeczach. (R. Bull, ..The Excavation of Tell er-Rason Mt. Gerizim",BA 31 [ 1968) 58-72. R. Coggins, Samaritans and Jews [Atlan­ta. 1975|. F. M. Cross, „Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Persian and Hellenistic Times", HTR 59 [1966] 201-211; „Papyri of the Fourth Century B.C. front Daliyeh”, NewDirectlons in Biblica/Arcltaeolog)’ [ red. D.N. Freedman i J.C. Greenfield; GC, 1971] 45-69. R. Pummer, The Samaritans [Leiden, 1987 J. J. Purvis, The Samaritan Pentateucii and the Origin o f the Samaritan Sect [HSM 2; Cambridge MA, 1968|. Ti ż BA 47 [ 1984] 41-46; i [o Dalije] BARei’ 4 [1, 1978] 16-27.)

1926 Historia Izraela [81,129- 132]

128 Po śmierci Aleksandra Wielkiego pano­wało kilku jego skłóconych następców (diado- chowie), aż w końcu imperium podzielono na cztery części. Historia biblijna dotyczy dwóch z tych królestw, rywalizujących o władzę nad Pa­lestyną: egipskiego królestwa założonego przez Ptolemeusza, syna Lagosa i azjatyckiego króle­stwa rządzonego przez Seleukosa. (Era Seleucy- dów, według której w 1-2 Mch datowane są wy­darzenia, rozpoczęła się w 312/311 r. przed Chr., gdy Seleukos umocnił swoją władzę w Babilo­nie.) Częściowa lista następców Aleksandra Wiel­kiego, —> Księga Daniela 31,3).129 W latach ok. 300-200 przed Chr. Żydzi do­stali się pod paternalistyczną władzę dynastii Pto- lemeuszów. Kilka wydarzeń tego wieku podaje w skrócie Dn 11,5-45. Duża liczba Żydów w dia­sporze, zwłaszcza w Aleksandrii, zrodziła potrze­bę przetłumaczenia ST na język grecki (—> Tekst i przekłady Pisma Świętego 73,63). W Palestynie podstawowy charakter wspólnoty żydowskiej nie uległ zmianie; była to przede wszystkim wspól­nota religijna, której przewodził arcykapłan, sku­piający w sobie władzę świecką i religijną. Rada starszych, gerousici, stanowiła organ zarządzają­cy wspólnie z nim. Judea właściwa pozostała sto­sunkowo małą, zamkniętą i samowystarczalną jed­nostką, utrzymującą tylko luźne kontakty z resztą Palestyny. Wszędzie jednak postępował proces hellenizacji. Najbardziej namacalnym dowodem zmian kulturowych było istnienie w tym okresie polis, czyli miast hellenistycznych - na równinie filistyńskiej (Gaza, Aszdod, Aszkelon), na wybrze­żu (Joppa, Ptolemaida) oraz w głębi lądu (Sama­ria, Scytopolis [=Bet-Szean]), a nawet w Transjor- danii (Gadara, Filadelfia [=Rabba-Ammon]). Grec­kie zwyczaje i metody, które w końcu miały prze­niknąć do samej Jerozolimy (1 Mch 1,13-15; 2 Mch 4, 10-15) zaczęty stanowić zagrożenie dla żydow­skiego trybu życia (Księga Syracha to pośredni protest). Sami Żydzi podzielili się; wielu stalo się otwarcie zwolennikami hellenistycznych wpły­wów, podczas gdy hasidim , czyli asydejczycy (1 Mch 2,42) pozostali fanatycznie oddani Prawu.130 Wpływowa rodzina Tobiadów stanowi przykład więzów, jakie łączyły Żydów z nowymi stylem ży'cia. Jako potomkowie wroga Nehemia- sza (Ne 2,10) zamieszkiwali na terytorium Amrno- nitów w Arak el-Emir (BASOR 171 [1963] 8nn.). Już w III w. przed Chr. zostali namiestnikami tego obszaru, na co wskazują papirusy Zenona. Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izraela 12.4.1nn. §154nn.) informuje nas o Józefie, który zdobył względy Pto­lemeusza III (246-221 r. przed Chr.) i został miano­wany poborcą podatkowym w Palestynie. Dzięki

bezwzględności na swym stanowisku udało mu się wzbogacić. Jego syn (a może wnuk) Hirkan odbudował (Józef Flawiusz stwierdza po prostu, że zbudował) słynną twierdzę w' Arak el-Emir, na północny wschód od Hebronu; wymieniony jest też wśród osób trzymających skarb w świątyni (2 Mch 3, 11). Tobiadzi utracili jednak wpływy wraz z buntem Machabeuszów. Antioch IV Epifa- nes skonfiskował ich posiadłości (Tcherikover, Hellenistlc Civilizatlons 153-174; 201-203; B. Ma- zar, „The Tobiads”, IEJ1 [ 1957] 137-145,229-238).131 W 200 r. przed Chr. król Antioch III z cty- nastii Seleucytlów pokonał oddziały Ptolemeusza V w Paneas w pobliżu źródeł Jordanii, i Palesty­na, która była pod wJadzą Ptolemeuszów, znala­zła się pod władzą Seleucydów. Wedługjózefa Fla- wiusza (Dawne dzieje Izraela 12.3.3 §138-144, chociaż podważa się autentyczność dekretu) An­tioch byl bardzo łaskawy dla Jerozolimy', wydając rozkaz naprawienia szkód doznarrych w nieodle­głej przeszłości i asygnując fundusz na wydatki świątyni, z zachowaniem struktury władzy lokal­nej (arcy'kaplan itd.) i przygnaniem pewrych zwolnień z podatków. Gdy Antioch wtrącił się w sprawy' międzynarodowe, musiał rywalizować z Rzymem; zapłacił gorzką cenę w postaci trakta­tu w Apamei ( 188 r. przed Chr.), kiedy zmuszono go do opuszczenia Azji Mniejszej i zapłacenia su­rowego odszkodowania. Potrzeba pieniędzy' skło­niła go do dalszy'ch kampanii wojskowych; zmarł w Elamie w 187 r. przed Chr. Zastąpił go jego syn Seleukos IV (187-175 r. przed Chr.); jego młod­szego syna, Antiocha (przy'szly Epifanes), trzyma­no w Rzymie jako zakładnika do czasu spłaty całe­go odszkodowania. Za panowania Seleukosa jego kanclerz Heliodor przybył do świątyni jerozolim­skiej, by otrzymać dalsze fundusze (2 Mch 3). Ten sam Heliodor zabił Seleukosa, dając mimowolnie zwolnionemu z Rzymu Antiochow'i IV sposob­ność do przejęcia władzy królewskiej. Antioch przyjął tytuł Epifanesa, czyli Objawionego, ponie­waż miał się w nim objawić Zeus Olimpijski. Pod­dani szybko przekręcili ten przydomek na Epima- nes, czyli szaleniec. Jego polityka polegała na dą­żeniu do ujednolicenia (a więc hellenizacji wszyst­kich poddanych) i ekspansji, co oznaczało przy­właszczanie duży'ch sum pieniędzy'.132 (B) Pow stanie m achabejskie (175- -135 r. przed Chr.). Epizod z Heliodorem w Je­rozolimie źle wróżył co do przyszłej polityki Se­leucydów, a korupcja kapłańskiej rodziny' Onia- dów dala Antiochowi Epifanesowi dobrą okazję. Oniadzi należeli do rodziny niejakiego Jochana- na (Honi; grecka forma Onias), ojca arcykapłana Szymona II, którego tak bardzo wychwala Sy'r 50,

[81,133- 136] Historia Izraela 1927

1-21. Syn Szymona, Oniasz III (pomazaniec z Dn 9,26?) pełnił funkcję arcykapłana, kiedy Antioch IV wstąpił na tron. Padł jednak ofiarą własnego bra­ta Jazona, hellenisty, który postanowił wykupić urząd od władz seleudzkich. W Antiochii Antioch IV usunął ze stanowiska Oniasza na rzecz Jazona (174-171 r. przed Chr.). Rozpoczęła się helleniza- cja samej Jerozolimy na pełną skalę, a mieszkań­com oferowano możliwość stania się Antiocheń- czykami (2 Mch 4,9-16). Wielu Żydów pozostało wiernych tradycji, zwłaszcza asydejczycy ( 1 Mch 2,42; 7,13; —» Apokryfy 72,97). Jazon z kolei zo­stał oszukany przez niejakiego Menelaosa, które­mu w 171 r. przed Chr. Antioch przyznał urząd arcykapłana, Jazon zaś musiał uciekać do Trans- jordanii. Menelaos wymuszał hellenizację i uknuł spisek, w którego rezultacie został zabity Oniasz III (—> 1 i 2 Księga Machabejska 15,62-66).133 Mimo że Antioch nakazał egzekucję mor­dercy, Andronika, w miarę narastania represji na­stroje stawały się coraz bardziej buntownicze. Po powTocie ze swej pierwszej kampanii w Egipcie (169 r. przed Chr.) Antioch, podburzony przez Menelaosa, wyszedł do świątyni i splądrował ją. Kolejnym przejawem niepokoju była nieudana próba przejęcia Jerozolimy' przez Jazona. W związ­ku z tym cytadela w Jerozolimie („Akra”: 1 Mch 1,33) została obsadzona przez garnizon syryjski (BASOR 176 [1964] 10-19). Po powrocie z dru­giej kampanii egipskiej (168 r. przed Chr., gdy le­gat Popiliusz dostarczy) mu słynne ultimatum od senatu rzymskiego, które zawierało żądania na­tychmiastowego opuszczenia Egiptu) Antioch podjął dalsze środki represyjne. Zaczęło się ofi­cjalne prześladowanie. Pod karą śmierci zakaza­no składania ofiar i praktyk żydowskich, takich jak obrzezanie; w końcu w świątyni wzniesiono „ohydę spustoszenia", ołtarz (raczej niż wizeru- nek) Zeusa Olimpijskiego. (Chronologia podana w tej relacji opiera się na księdze J. Starcky’ego i F. Abela, i.es liures des Mciccabées [SBJ; Paris, 1961 ], zwłaszcza 46-49; zob. też tablica chronolo­giczna w: J. Goldstein, 1 Maccabees [AB 41; GC, 1976] 161-174.)134 Wielu Żydów było gotowych oddać życie za wiarę. 2 Mch mów) o Eleazarze i matce siedmiu synów (2 Mch 6, 18-7,42). Asydejczycy nie zanie­chali przestrzegania Prawna, na co wskazuje ich odmowa walki w dzień szabatu (1 Mch 2,29-38). Taką odwagę i przekonanie miały' grupy', które przy)ączyły się do rodziny Machabeuszów w Mo- din w' 167 r. przed Chr., kiedy ojciec tej rodziny', Matatiasz, wezwał do buntu. Matatiasz umarł w 166 r. przed Chr. Przywództwo objął Juda Ma- chabeusz (imię to zazwyczaj, lecz chyba niesłusz­

nie, tłumaczy się jako „młot” - sama rodzina po­chodziła z linii kapłańskiej Joariba [1 Mch 2, 1 ]). Mimo wielkich trudności Juda uformował siły par­tyzanckie, które pokonały' grecką armię Seleucy- dów. Na samym początku Machabeusze odnieśli serię ważnych zwycięstw. Sławmy miecz ( 1 Mch 3, 12), którego używał Juda, dostał się w' jego ręce w wymiku zwycięstwa nad Apoloniuszem. Inna ar­mia pod wodzą Serona, została pokonana pod Bet- -Choron. Sukcesy trwały nawet w'tedy, kiedy prze- ciwmik zaczął stawiać bardziej zdecydowany opór. Juda, jako zdolny' przywódca (1 Mch 3,4), przy'- ciągnął na swoją stronę wielu Żydów. W tymi okre­sie także napisano rozdziały' Dn 7-12, ilustrujące ostateczne zwycięstwo ludu Bożego nad wrogi­mi królestwami i dostarczające inspirujących opo­wiadań o bohaterach, którzy' zaufali Bogu i prze­ciwstawili się królom - literatura ruchu oporu.135 W końcu Antioch, który' musiał w'alczyc z Partami na wschodzie, wyznaczy) Lizjasza jako regenta, aby' ten stłumił powstanie. Lizjasz wysłał trzech generałów: Ptolemeusza, Nikanora i Gor- giasza. Juda konsolidował wierny oddział w Mi- spa, na północ od Jerozolimy'. Znowm odnosili zwycięstwa: pod Emmaus nad wojskiem Gorgia- sza; a w' następnym roku pod Bet-Sur nad samym Lizjaszem, który' został zmuszony' do powrotu do Antiochii. Następnie, w 164 r. przed Chr. Juda od­ważnie oczyścił świątymię z „ohy'dy spustoszenia” - w zasięgu wzroku garnizonu w Akra. Święto Chanuka wymazało trzy' lata bluźnierstwa (—> In­stytucje religijne Izraela 82, 151-154), a odzyskanie świątyni podsyciło wolę walki o niepodległość. W całej Palestymie i Transjordanii pozostały' ży'- dowskie grupy' mniejszościowe, zwłaszcza w mia­stach greckich. Posuwając się przez Idumeę, Ammon, Gilead, Galileę i równinę filistyńską, Juda odbywał utarczki z poganami, aby' pomóc swym braciom Żydom, z których wielu przyprowadził do Jerozolimy'. Tymczasem jego brat Szymon ro­bił to samo w Galilei. Celem ich działań było umoc­nienie i poszerzenie władzy' machabejskiej.136 Po śmierci Antiocha Epifanesa przywód­cą i regentem młodego władcy', Antiocha V, zo­stał Lizjasz. Na śmiałe oblężenie jerozolimskiej Akry przez Judę w 163 r. przed Chr., odpowie­dział bitwą pod Bet-Zacharia, w której pokonał Judę (dramatyczna śmierć Eleazara: 1 Mch 6,43- -46). Lizjasz zdoby)by Jerozolimę, gdyby nie ko­nieczność powrotu do Antiochii w obronie wła­snej władzy politycznej. Musiał zgodzić się na układ przyznający Życiom swobodę „postępowa­nia zgodnie ze swoimi obyczajami" (1 Mch 6,59). Pierwotny' cel powstania machabejskiego został osiągnięty', gdyż skończyło się prześladowanie

1928 Historia Izraela [81,137- 139]

zapoczątkowane przez Antiocha IV. Machabe- uszów jednak kusiła perspektywa zdobycia jesz­cze większej niezależności i władzy politycznej.

Żydzi hellenistyczni sprzeciwili się Judzie i zwrócili się do nowego króla, Demetriusza I (So- tera) o ochronę przed nim. Król mianował arcy­kapłanem ich kandydata, Alkimosa. Rozdział wśród Żydów nigdy dotąd nie był tak wyraźny. Asydejczycy i uczeni w Piśmie (grammateis) po­parli Alkimosa, ponieważ pochodził z rodziny ka­płańskiej, mimo że sprzyjali mu helleniści. Juda jednak wystąpił przeciw niemu, a zamordowanie sześćdziesięciu asydejczyków przez Alkimosa potwierdziło, że ma rację (1 Mch 7,16). Ostatecz­nie Nikanor wyruszył z Antiochii na czele woj­ska. Juda pokonał go pod Chafarsalama, a później rozgromił w bitwie pod Bet-Choron, w trzyna­stym dniu miesiąca Adar (28 marca 160 r. przed Chr.). W ten sposób do corocznie obchodzonych świąt wszedł „dzień Nikanora” (1 Mch 7,49nn.). Juda jednak nie mógł cieszyć się ze swego zwy­cięstwa. W odwecie bowiem Demetriusz wysłał Bakchidesa na czele potężnej armii, która rozgro­miła Żydów w okolicach Berei i Elasa, na północ od Jerozolimy (1 Mch 9,4-5). Sam Juda został za­bity, rozpoczęły się szeroko zakrojone akcje od­wetowe przeciw stronnictwu Machabeuszów.137 Jego brat Jonatan (160-143 r. przed Chr.) zajął jego miejsce i udało mu się przynajmniej po­wstrzymać Bakchidesa w Bet-Basi. Jego działania wojskowe miały charakter lokalny; w stylu staro­żytnych „sędziów" ( 1 Mch 9,73) zamieszkał w Mik- mas podczas okresu relatywnego spokoju (159- -152 r. przed Chr.) i czekał na rozwój wypadków. Kiedy' Aleksander Bałaś wylądował w Ptolemaidzie i wyruszył na wojnę przeciw' Demetriuszowł I, nadarzyła się doskonała sposobność. Demetriusz upoważnił Jonatana do formowania armii, ale Alek­sander zaoferował mu urząd arcykapłana, nie ob­sadzony od śmierci Alkimosa. Jonatan sięgnął po obie oferty', lecz w końcu poparł Aleksandra, któ­ry'zatriumfował nad Demetriuszemi został królem w' 150 r. przed Chr. Dalsze zaszczyty'Jonatan uzy'- skal podczas ślubu Aleksandra i Kleopatry', córki Ptolemeusza. Ubrano go w' purpurę i mianowano wodzem i zarządcą Judei (por. 1 Mch 10,65).138 Rozpoczął się nowy etap w' rozw'oju wła- dzy' Machabeuszów. Przywódca ży'dowski potra­fił wykorzystać rywalizację królów seleuckich. W 148 r. przed Chr. Demetriusz II próbował zdo- być tron i poparł go Apoloniusz, zarządca Celesy- rii. Apoloniusza pokonał Jonatan, który był lojal­ny wobec Aleksandra. W nagrodę Ży'dzi otrzyma­li miasto Ekron, Akkaron). Naw'et kiedy do wła- dzy' doszedł Demetriusz, po zabiciu Aleksandra,

Jonatan był wystarczająco silny', aby żądać zwol­nienia od daniny. Judei przekazano ponadto Efra­im (Afairema), Liddę i Ramatami. Demetriusz obiecał nawet oddanie Akry', cytadeli syryjskiej władzy' w'Jerozolimie, jeśli Jonatan pomoże mu w' stłumieniu buntu w'Antiochii (1 Mch 11,42). Demetriusz nie dotrzymał obietnicy, ale jego czas dobiegał końca. Pojawił się nowy pretendent do tronu, Antioch VI, którego popierał niejaki Try'- fon. Jonatan poparł ich i w7zią! udział w' kilku bi­twach, które w'zmocnily jego własną pozycję (Asz- kelon, Gaza, Bet-Sur). Ponadto zaw'arl politycz­ne układy z Rzymem i Spartą (1 Mch 12,1-23). Wszy'stko to zaniepokoiło Trytona, który uznał, iż Jonatan staje się zbyt niebezpieczny; przechytrzył go i uwięził w' Ptolemaidzie (143 r. przed Chr.). 139 Reakcja Ży'dów' była natychmiastowa. Wy- stąpił trzeci brat Machabeusz, Szymon (143-134 r. przed Chr.), który' przy'gotow'ał się do wojny', za­jął Joppę Gafę). Nie potrafił jednak zapobiec za­mordowaniu Jonatana, który ostatecznie został pochowany' w rodzinnym mieście Machabe­uszów, Modin. Szymon zaczął teraz wspierać De- metriusza II w zamian za uznanie niezależności Ży'dów'. W rezultacie w' 142 r. przed Chr. „pogań­skie jarzmo zostało zdjęte z Izraela" (1 Mch 13,41), a Szymon został arcykapłanem, zwierzchnikiem i wodzem. Roszczenia Machabeuszów do władzy' i arcykapłaństwa zostały' ostatecznie uprawomoc­nione przez samych Żydów' (1 Mch 14,41), „tak długo, aż powstanie wiarygodny' prorok”. Szymon zdobył seleucki garnizon w Gezer i w końcu uda­ło mu się zmusić Akrę w Jerozolimie do podda­nia się. Nastało kilka lat pokoju. Potem pojawił się nowy' pretendent do tronu Seleucydów', Antioch Sidetes. Szymon odmówłł uznania jego roszczeń, a jego synowie pokonali, w' 138 r. przed Chr. Ken- debajosa wodza armii Antiocha (1 Mch 16). Sam Szymon jednak został podstępnie zamordowany przez sw'ego zięcia Ptolemeusza w' twierdzy' Dok w pobliżu Jerycha. Szymona zastąpił jego syn, Jan Hyrkan. Na tym kończy się 1 Mch; co do rządów Jana Hyrkana i jego następców' musimy w' dużej mierze polegać na Józefie Flawiuszu. Pisarze chrześcijańscy zwykli nazywali potomków Hyr­kana „Hasmoneuszami”, natomiast autorzy ży­dowscy, wzorując się na Józefie Flawiuszu i Tal­mudzie, obejmują tym tytułem rów nież poprzed­ników' Hyrkana, braci Machabeuszów. Nie mamy pewności co do prawdziwego pochodzenia tego nazwiska, ale tradycyjnie wiąże się je z imieniem Asamonajos (hebr.: Haśmón), którego Józef Fla- wiusz (Dawne dzieje Izraela 12.6.1 §265) utoż­samia z pradziadkiem Matatiasza (ojcem Judy' Ma- chabeusza).

[81,140- 144] Historia Izraela 1929

140 (C) W ładcy h a sm o n ejscy (134-63 przed Chr.). Syn Szymona, Jan Hyrkan (134- -104 r. przed Chr.), przebywał w Gezer, kiedy w Dor z rąk Ptolemeusza ginęli jego ojciec i bra­cia. Szymon zastąpił swego ojca jako arcykapłan i władca, lecz bez powodzenia starał się ukarać Ptolemeusza, który w końcu uciekł do Transjor- danii. Pierwsze lata panowania Hyrkana byty nie­szczęśliwe. Prawie natychmiast Antioch VII Side- tes po spustoszeniu Judei przystąpił do oblęże­nia Jerozolimy. Niespodziewanie jednak, pod na­ciskiem Rzymu, zawarł z Hyrkanem układ i od­stąpił od oblężenia. Nałożone kary były stosun­kowo lekkie, ale Hyrkan przez kilka kolejnych lat służył Antiochowi, pomagając mu w kampanii przeciw Partom. Wydarzenia przybrały wtedy korzystny obrót. W 128 r. przed Chr., gdy Antioch zginął w bitwie, na tron wstąpił Demetriusz II i uwikłał się w wojnę domową. Pozwoliło to Hyr- kanowi odzyskać miasta w Judei, a nawet więcej. Po długim oblężeniu zajął Medebę wTransjorda- nii i podporządkował sobie Idumejczyków w Ne- gebie, narzucając im obrzezanie i Torę. Zniszcz)'! także świątynię Samarytan na górze Garizim (—> Ar­cheologia biblijna 80, 135). Te militarne zwycię­stwa były możliwe dzięki pomocy' obcych najem­ników (świadczy to o apatii narodu). W okresie tym władza Seleucydów słabła z powodu konflik­tów wewnętrznych, a Hyrkan miał wolną rękę, by umocnić własne zdobycze. Około 107 r. przed Chr. mimo interwencji króla Seleucydów, Antio- cha IX Filopatora (Kyzykeńczyka), wojska żydow­skie pod wodzą synów Hyrkana, Arystobula i An­tygona, podbiły Samarię. W tym czasie najważniej­szy™ wydarzeniem związanym z judaizmem było wyłonienie się dwóch stronnictw: faryzeuszów i saduceuszy' (-> 146-150 niżej).141 Najstarszysy'njana,zbysto£w/(104-103 r. przed Chr.), sięgnął po wdadzę po śmierci ojca wtrącając do więzienia matkę (która miała ob­jąć rządy') i trzech braci. Wraz z Antygonem (do którego śmierci ostatecznie się przyczynił) kon­tynuował podboje, rozciągając władzę na pół­nocną Galileę, której narzucił judaizm. (Judaiza- cja Galilei okazała się stosunkowo trwała, ponie­waż utrzymała się aż do ery chrześcijańskiej). O wpływie hellenizacji świadczy jego greckie imię, (chociaż na monetach widnieje hebrajskie imię Ju d a”) i tytule „króla" (zamiast etnarchy), który wprowadził i który jego następcy zacho­wali aż do 63 r. przed Chr. Można jednak powie­dzieć, że trwał ogólny upadek moralny linii Ha- smoneuszów'. Ary'stobul zmarł po zaledwie roku rządów. Wdowa po nim, Salome Aleksandra, nie­zwykła kobieta, uwolniła jego braci i poślubiła

jednego z nich, Aleksandra Janneusza (Jannaja), który objął wtedy „tron" i urząd arcykapłana.142 Rządy Aleksandra Janneusza (103-76 r. przed Chr.) były okresem wojen, które w końcu przyniosły mu kontrolę nad całą Palestyną. Bez powodzenia walczy ł z Ptolemeuszem IX (Soter II Lathyros) o Ptolemaidę i utraciłby Palestynę, gdy'- by Ptolemeusz nie został przez Egipt zmuszony do powrotu na Cy'pr, gdzie zesłano go na banicję. W środkowej Transjordanii oblegał i podbił Ga- darę oraz Amatus za Jordanem. Splądrował i spa­lił Gazę na wybrzeżu morskim, musiał jednak wracać do Amatus, aby je odzyskać. Wdał się też w walki z Nabatejczykami na północy'. Królowd nabatejskiemu Obedasowd omal nie udało się pochwycić go w zasadzkę, Janneusz uciekł jed­nak i wrócił do Jerozolimy', która teraz wystąpiła przeciw niemu. Dzięki swym najemnym w'ojskom opierał się buntownikom, ale kiedy' faryzeusze sprowadzili przeciw' niemu do Sy'chem króla se- leuckiego, Demetriusza III Eukairosa (Filopator Soter), z trudem utrzyraał się przy' wdadzy' (ok. 88 r. przed Chr.). Znalazł zwolenników wśród pa­triotów żydowskich (ok. 6 tys.), a potem zemścił się na swych przeciwnikach, który'ch kazał ukrzy'- żować. Do tego wydarzenia przypuszczalnie na­wiązuje dokument z Qumran (4QpNah; —> Apo­kryfy 72,90; F.M. Cross, The Ancient Library o f Qumran [Anchor red.; GC, 1961] 122-126). Are- tas, Król Nabatejczyków wkroczył do Judei i po­konał Janneusza, wycofując się dopiero po uzy'- skaniu stosownych ustępstw. Janneusz zwrócił teraz swą uwagę na Transjordanię i w czasie kam­panii w latach 84-81 przed Chr. zdobył Pelłę, Ge- razę, Golan i inne miasta. Zmarł pod murami ob­leganej twderdzy'Ragab w Transjordanii. Do tego czasu terytorium Judei znacznie się rozrosło: w pewny™ sensie urzeczywistniły' się teraz dawr- ne granice królestwa Daw'idow'ego, a greckie mia­sta ulegty judaizacji.143 Po śm ierc i Jan n a ja w 'dow a p o nim , Salo­me Aleksandra (76-69 r. p rzed Chr.), ob jęła rzą­dy', zo staw ia jąc urząd arcyk ap łan a sw em u n ie­u d o ln em u starszem u synow i, Hyrkanowd II. Po­go dziła s ię z faryzeu szam i, którzy w tym czasie m ieli du że wpływy', i u dało jej się zach ow ać kraj nietkn ięty p rzez wojny. Po jej śm ierc i o Ju d e ę zaczęli w alczy ć Iły tkań i je g o am bitny m łodszy brat Ary'stobul.144 Arystobul II (69-63 r. p rzed Chr.), p o p ie ­rany' p rzez saduceuszy, szy'bko pokon ał Ftyrkana p o d Je ry ch em i uw ięził go w Jerozo lim ie . W ten sp o só b sam został kró lem i arcykapłanem . N a­m iestn ik Idu m ei jednak, A ntypater, sp iskow ał na rzecz Hyrkana. Namówńł Hy'rkana do szu kan ia

1930 Historia Izraela [81,145]

„schronienia” u Aretasa, króla Nabatejczyków, i to­warzyszył mu w podróży do królewskiego mia­sta Petry. Zawarto umowę: Hyrkan zostanie przy­wrócony do władzy', jeśli zrzeknie się na rzecz Na- batejczy'ków określonych miast w Moabie. Naba- tejczy'cy wkroczyli do Judei i zaniknęli Ary'stobu- la w Jerozolimie; udałoby się im przywrócić Hyr- kana, gdyby nie interwencja Rzymu. Obie strony szukały' poparcia u M. Emiliusza Skaurusa, legata Pompejusza w Syrii, i władze rzymskie zażądały' niezwłocznego przerwania oblężenia. Do Pom­

pejusza należała decyzja o losie zwaśnionych bra­ci. Wkroczy'! on do Damaszku w 63 r. przed Chr., a ostatecznie do Jerozolimy', gdzie musiał oblegać świątynię, której Aiystobul nie chciał mu wy'dać. Podobno zabito ok. 1200 Ży'dów. Następnie Pom- pejusz uwięził Arystobula, a zatwierdził urząd ar- cykapłański Hyrkana II. Palestyna stała się częścią rzymskiej prowincji Syrii, którą zarządzał Skau- rus (—> 152 niżej). SkończyJa się niepodległość wy­walczona dla Ży'dów przez rodzinę Machabe- uszów.

Dynastia hasm onejska

Matatiaszzm.166 r. przed Chr.

Jan Szymonrz. 143-134 (AC, E)

Jan Hyrkanrz. 134-104 (AC, K); zm. 104 r. przed Chr.

Juda (Machabeusz) rz. 166-160; zm.160 r. przed Chr.

Eleazar Jonatanrz. 160-143; AC: 152-143; zm. 143 r. przed Chr.

Arystobul Irz. 104-103 (AC, K); zm. 103 r. przed Chr.; ż. Salome Aleksandra

Aleksander Janneuszrz. 103-76 (AC, K); zm. 76 r. przed Chr. ż. Salowe Aleksandra rz. 76-69 (królowa); zm. 69 r. przed Chr.

Hyrkan IIAC: 76-69, 63-41; rz. 47-41 (E); zm. 30 r. przed Chr.

IAleksandrazm. 27 r. przed Chr.; m. Aleksander

Arystobul IIrz. 69-63 (AC, K [uzurpator]); zm. 49 r. przed Chr.

Aleksanderzm. 49 r. przed Cłu.

Antygonrz. 40-37 (AC, K); zm. 37 r. przed Chr.

Arystobul IIIzm. 36 r. przed Chr.

Mariamme Izm. 29 r. przed Chr.; m. Herod, syn Antypatra Idumejczyka

(powiązanie z rodziną herodiańską)

córka;m. Antypater III

Skróty': zm. zmarł(a); ż. - żona, m. -mąż ; rz. rządzil(a); E=etnarcha; AC=arcy'kaplan; K=krół

OD POMPEJUSZA DO BAR KOCHBY

145 (I) Stronnictwa żydowskie w Palesty­nie. Okres NT zbiega się częściowo z rzymską okupacją Palestyny. Gdy' Pompejusz został „pierw­

szymi Rzymianinem, który prawem podboju pod­dał sobie Ży'dów i postawił nogę w ich świątyni” (Tacy't, Ann. 5,9), fakt ten symbolizował począ­

[81,146-1481 Historia Izraela 1931

tek rzymskiego panowania w tej krainie, domi­nacji trwającej przez cały okres NT. W tym cza­sie Żydzi palestyńscy, mimo całej swej narodo­wej i religijnej solidarności, nie byli narodem zjednoczonym. W ich postawach wobec Prawa i świątyni istniały różnice, które często kompli­kowały się z powodu różnych aliansów politycz­nych i intryg. Józef Flawiusz (Dawne dzieje Izra­ela 13.5.9 § 171) wymienia trzy „sekty" (hairese- is) wśród Żydów: faryzeuszów, saduceuszy i es­seńczyków. W Palestynie żyli także Samarytanie (—> 127, 140 powyżej).146 (A) Faryzeusze. Z nazwy' (grec.farisaioi,aram.periśdye, he.br. perùsim ) byli to „separaty'- ści”, prawdopodobnie przezwani tak przez opo­nentów z powodu ostentacyjnego i bezwzględ­nego unikania pogan, osób nieczystych, grzesz­ników i Ży'dów mniej gorliwie przestrzegających Tory (próba innego wyjaśnienia ich nazwy, zob. A.I. Baumgarten,/J3Z 102 [1983] 411-428: „pre­cyzujący”). Choć grupa ta ma korzenie w świec­kich „skrybach” (uczonych w Prawie), którzy wyłonili się w powy'gnaniowym i hellenistycz­nym okresie, jako zorganizowany ruch wyłoniła się za Jonatana ok. 150 r. przed Chr. na krótko przed Janem Hyrkanem I. Wydaje się, że byli związani z asydejczykami (grec. asidaioi, hebr. hastdim, „pobożni”, 1 Mch 2,42), którzy' popie­rali powstanie machabejskie, dopóki nie stalo się zby't polityczne i zbyt świeckie (1 Mch 7,12-25; —> 132 i 134 powy'żej).

Faryzeusze stanowili głównie grupę świec­kich, która za normę przyjęła nie tylko Torę spi­saną (torà śe-biktab), ale też ustną (torà se-be- 'al-peh\ zob. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izra­ela 13.10.6 §297). Ta ostatnia zaczęła obejmować wyszukane interpretacje tej pierwszej w formie wykładanej przez uczonych w Prawie, prawdo­podobnie od czasów Ezdrasza. Takie „powiedze­nia ojców” (Pirqé ’Abòt, por. Ga 1,14; Mk 7,3) miały na celu stworzyć „osłonę Prawa” i ostatecz­nie zostały' skodyTikowane w Misznie (—> Apo­kryfy'72, 134, 136). Ulegając wpływom idei hel­lenistycznych na temat wartościpaideia faryze­usze uważali wykształcenie w zakresie Tory oraz jej nakazów i zakazów za gwarancję pobożnego postępowania. Celem wszystkich Żydów było stanie się narodem świętym, uświęconym i od­danym Jahwe; osobliwie faryzejskie było jednak osiągnięcie tego celu przez kształcenie, wiedzę i ścisłą interpretację Tory (Józef Flawiusz, Woj­na żydowska 2.8.14 § 162; por. C.F. Bickermann, TheMaccabees [NY, 1974] 92-97). Ta właśnie po­stawa, bardziej niż cokolwiek innego, oddziela­ła faryzeuszy od 'ant hà’àres, „ludzi ziemi”, „tłu­

mu, który nie zna Prawa” (J 7,49). Charakteryzo­wało ich skrupulatne przestrzeganie szabatu, ry­tualnych przepisów dotyczących czystości i dzie­sięciny jako elementów spuścizny przodków. Z powodu jednak tak silnego nacisku na interpre­tację ustną faryzeusze potrafili przystosować się do nowych, nieprzewidzianych przypadków i przejawiali żywotność oraz elastyczność, dzięki którym byli „liberałami” swych czasów. Ze wzglę­du na to, że inspiracja tego ruchu była z gruntu religijna, faryzeusze wywierali duży' wpływ na in­nych Żydów przez swoją naukę i pobożność, mimo że ich liczba prawdopodobnie nigdy nie przekroczyła 6 ty's. (Dawne dzieje Izraela 17.2.4 § 42). Poza interpretacją Tory wierzyli oni w pew­nego rodzaju ludzką wolność pod kontrolą opatrz­ności Bożej, w powszechne zmartwychwstanie i w aniołów (Dawne dzieje Izraela 13.5.9 § 172; por. Dz 23,8), w nadejście „Mesjasza” (Ps. Sal. 17,21-18, 12) oraz w zgromadzenie Izraela i jego pokoleń na końcu świata (tamże).147 Mimo że faryzeizm był zasadniczo ruchem religijnymi, z czasem zaangażował się w politykę. Faryzeusze sprzeciwiali się świeckiej postawie hasmonejskiego arcy'kaplana i króla, Jana Hyrka- na I, żądając, aby zrezygnował z funkcji kapłań­skiej. W odwecie król odwołał przepisy prawne faworyzujące nauki faryzeuszów i wycofał swoją królewską przychylność (Dawne dzieje Izraela13.10.5 §288-298). W rzeczywistości bał się ich wpływu na naród. Za Aleksandra Janneusza ( 103- -76 r. przed Chr.) faryzeusze znaleźli się wśród 800 Żydów skazanych na śmierć za bunt przeciw nie­mu (Dawne dzieje Izraela 13.14.2 §380; —> 142 powyżej). Powrócili do łask za panowania królo­wej Aleksandry (76-69 r. przed Chr.) i raz jeszcze stali się duchowymi przywódcami narodu. Czę­sto występowali przeciw saduceuszom, którzy' okazywaną im wcześniej niechęć obrócili na swo­ją korzyść. Gdy' Pompejusz przybył do Jerozolimy', trwała ostra rywalizacja między' faryzeuszami a sa­duceuszami. Fary'zeusz Sameas przekonał żydow­ski Sanhedryn, aby' zaakceptował rządy' Heroda (Dawne dzieje Izraela 14.9.4 §172-174), ale wpływ faryzeuszów zmalał nieco w okresie od objęcia przez niego władzy' do zburzenia Jerozolimy'.148 Fundamentalistyczny' religijny' pogląd fa­ryzeuszów pozostawił niezatarte piętno na ju­daizmie. Po zniszczeniu Jerozolimy', gdy' nie był już możliwy' kult świątynny, faryzeusze na nowo zjednoczyli Żydów. Ich tradycja rozwinęła się w judaizm rabinacki i w pewnym stopniu do dziś trwa w ortodoksyjnym judaizmie. Nie wiadomo tylko, do jakiego stopnia można posługiwać się pismami rabinackimi, aby ocenić fary'zeizm ju­

1932 Historia Izraela [81,149- 151]

daizmu sprzed 70 r. po Chr. Cechy tej grupy po­budziły do jej krytyki Jezusa z Nazaretu, przynaj­mniej tak jak przedstawia to Ewangelia Mateusza (rozdz. 23). Jednak ewangeliczna ocena faryze­uszów, zapisana w ciągu ostatniego trzydziesto­lecia I w. po Chr., powstała w kontekście apolo- getycznym i jest zdecydowanie zbyt negatywna. Nie uznaje zasług faryzeuszów jako konstruktyw­nej siły w duchowości żydowskiej, jaką była.(L. Finkelstein, ThePharisees and theMen o f llie GreatSy- nagogue (NY, 1950], J. Neusner, „The RabbinicTraditions about the Pharisees before A.D. 70: The Problem of Orał Transmission", JJS 22 [19711 1-18; „The Use of the Later Rabbinic Evidente for the Study of First-Century Pharisa- ism", Approaches to AnclentJudaism: Theory and Practi- ce [red. W.S. Green; Missoula, 19781 215-228. E. Rivkin, A Hidden Revolution: The Pharisees’Search fo r the King- dom Within [Nash, 1978). M. Simon.Jewish Sects at the Time o f Jesus [Phi, 1967].)149 (B) S aduceusze. Grupa ta stanowiła przede wszystkim ruch kapłański i arystokra­tyczny wśród Żydów palestyńskich, ich nazwa (grec. saddonkaio i, aram. sadduqàyé , hebr. saddùqìni) wyraża roszczenie, że pochodzą od dawnej rodziny kapłańskiej Sadoka (Scidóq, 1 Kri 1,26). Jako tacy powinni służyć w świątyni w du­chu „synów Sadoka” (Ez 40,46; 44, 15; 48, 11). Należała do nich większość kapłanów Jerozoli­my, „arcykapłan i wszyscy jego zwolennicy” (Dz 5,17). Niemało jednak kapłanów było fary­zeuszami; do saduceuszy natomiast należeli po­chlebcy z innych wpływowych rodzin żydow­skich. Józef Fławiusz (Dawne dzieje Izraela13.10.6 §298) opisuje ich jako wpływowych po­śród bogaczy, ale o niewielkim oddziaływaniu wśród ludu (por. Dawne dzieje Izraela 18.1.4 §16-17). Pierwsza wzmianka o zorganizowanej grupie saduceusz)' pochodzi z czasów Jana Hyr- kanal (134-104 r. przed Chr.). Drugi brat Macha- beusz, Jonatan, rozpoczął rządy po prostu jako charyzmatyczny przywódca; z czasem przyjął funkcję arcykapłana (—> 137 wyżej). Jako „syno­wie Sadoka” saduceusze powinni się sprzeciwić temu hasmonejskiemu uzurpatorowi na stano­wisku arcykapłana; tymczasem popierali oni królów-kaplanów hasmonejskich, przypuszczal­nie po to, by wzmocnić własną pozycję. Ich wpły­wy zmieniały się zależnie od względów, jakimi cieszyli się u panujących książąt. Te wpływ)' były silne za czasów Jana Hyrkana I, którego zjednali sobie po jego zerwaniu z faryzeuszami. Prestiż ich wzrósł raz jeszcze za Arystobula II (69-63 r. przed Chr.).150 Saduceusze nie mniej niż faryzeusze ule­gali wpływowi, może nieświadomie, filozofii i kultury hellenistycznej. Sympatia wobec ob­

cych okupantów miała swe korzenie w okresie perskim i seleuckim, kiedy żydowscy kapłani musieli ponosić ciężar odpowiedzialności poli­tycznej wobec obcego władcy. „Stronnictwo”, które wyłoniło się w czasach hasmonejskich było konserwatywne i skłonne strzec swych kapłań­skich prz)rwilejów. Sprzeciwiało się faryzeuszom i ich ustnej tradycji ojców (Józef Fławiusz, Daw­ne Dzieje Izraela 13.10.6 §297) głównie z powo­du niechęci do przenikania elementów świec­kich do tego, co uważali za domenę kapłańską. Saducejska postawa odrzucania wszelkiego roz­woju i modernizacji Tory pochodziła częściowo z id i świeckiego poglądu i ogólnego braku za­interesowania kwestiami religijnymi. Józef Fla- wiusz przypisuje im ( Wojna żydowska 2.8.14 § 165) negację Bożej opatrzności i podkreślanie absolutnej odpowiedzialności człowieka za swo­je postępowanie oraz z brak nagrody czy kary dla dusz)' w przyszłym życiu. NT często przedstawia ich jako przeciwników Jezusa, obok z uczonych w Prawie i faryzeuszów. Przypisuje im też niewia­rę w powszechne zmartwychwstanie oraz w anio­łów i duchy (Mk 12, 18; Dz 23,8), stawiając ich w ten sposób w opozycji wobec faryzeuszów. Po 70 r. po Chr. saduceusze zniknęli z kart historii. (J. Le Moyne, l.esSadducéetis [EBib; Paris, 1972]. H. D. Man- tel, „The Sadducees and the Pharisees" w: Society and Reli- gion in the Second Tempie Period [red. M. Avi-Yonah i Z. Ba- ras; WHJP l/8;Jerusalem, 1977].)151 (C) Esseńczycy. Trzecia grupa Żydów

palestyńskich (grec. essenoi, assaioi, może = aram. hasajjd’, „pobożni", czy bardziej prawdo­podobnie ’dsajjà’, „uzdrowiciele”) mogła być po­wiązana z asydejczykami (-> 132 wyżej) albo mo­gła reprezentować grupę Żydów, którzy powró­cili z Babilonii ok. połowy II w. przed Chr., usły­szawszy o buncie Machabeuszów. Jako grupa wyłonili się przypuszczalnie ok. 150 r. przed Chr. Pliniusz Starszy {Nat. Hist. 5.17.4 §73) umiejsca­wia ich na zachodnim brzegu Morza Martwego, między Jerychem a Engaddi. Mogło to oznaczać tylko Chirbet Qumran. Chociaż ich utożsamia­nie z grupą z Qumran nastręcza pewne proble­my, to identyfikację tę przyjmuje większość współczesnych uczonych. (Więcej na temat po­chodzenia i historii ąumrańskiego ruchu esseń­czyków, -> Apokryf)' 72,96-105). NT nie wspo­mina o esseńczykach, być może dlatego że ich odosobnienie nie sprzyjało kontaktom z rodzą­cym się chrześcijaństwem i że niektóre z ich po­glądów nie sprzeciwiały mu się wyraźnie.(A. Adam, Antike Berichte ilber Essener [KIT 182, wyd. 2.; Berlin, 1972], J. Murphy-OConnor, „The Esscnes and Their History”, RB 81 [ 1974] 215-244. G. Vermes, The Dead Sea Scrolls: Qumran in Perspective wyd.2.; Phi, 1981 ].)

Historia Izraela 1933

R o d z i n a H e r o d i a ń s k a

Antypater I

Antypater II Józef Iż. Kypros I; ż. Salome I;zm. 43 r. przed Chr. zm. 34 r. przed Chr.

Fazael Izm. 40 r. przed Chr.

Fazael IIż. Salampsio

I

Kypros IIm. Herod Agryppa I

\ I iHerod (Wielki) Józef II Ferorasrz. (40) 37-4 przed Chr. (K); zm. 38 r. przed Chr. zm. 5 r. przed Chr.; zm. 4 r. przed Chr.; rz. Perea10 żon; 5 głównych: 20 r. przed Chr.

— 1. Doris (Idumejka) Antypater IVi z. Kypros III

Antypater IIIzm. 4 r.przed Chr.;m. córka Antygona (Hasmoneusza)

Salome Izm. 10(?) po Chr.;1. Józef2. Kostobar

Berenike Im. Arystobul IV

— 2. M arianinie I (Hasmonejka), zm. 29 r. przed Chr.

|-----------Aleksanderż. Glafira;zm. 7 r. przed Chr.

_____i _________________ :_______________ _i i i

Arystobul IV Salampsio Kypros IIIż. Berenike I; m. Fazael II m. Antypater IVzm. 7 r. przed Chr.____ • ) __________

Herod (król Chalkis) Herod Agryppa Iż. Berenike II; ż. Kypros II;rz. Chalkis (41-48 po Chr.) rz. 37-44 po Chr. (K); (K); zm. 48 r. po Chr. zm. 44 r. po Chr.

Herodiadam. 1. Herod;2. Herod Antypas

M. Juliusz Agryppa II Berenike IIzm. 93-100 po Chr.; m. I. Herod z Chalkis;K: w Chalkis (48-52 po Chr.); 2. Polemon z Cylicji w Iturei (52-ok. 93 po Chr.)

Druzyllam. 1. Azyzus z Emesy; 2. Antoniusz Feliks (prokurator J udei)

— i . M arianinie II

Herod*ż. Herodiada

ISalome III m. Filip

— 4. Maltake (Samarytanka)

Archelaosż. 1. Marianinie IV (?); 2. Glafira;rz. 4 r. pne- 6 r. ne (E)

Antoniusz Agryppazm. 79 r. po Chr.

Herod Antypasż. 1. Córka Aretasa IV (Nabatejczyk K); 2. Herodiada;rz. 4 r. przed Chr.- 39 po Chr. (T)

— 5.Kleopatra (zjerozolimy)I

Filipż. Salome III;rz. 4 r. przed Chr.-34 r.po Chr. (T); zm. 34 r.po Chr.

Skróty: zm. =zmarl(a); ż.=żona; rz. rządzil(a); m.=mąż; E=etnarcha; AC=arcykaplan; K=król; T=tetrarcha* Przez niektórych nazywany „Herod Filip’’, mylony z Filipem.

1934 Historia Izraela [81,152- 155]

15 2 (II) Palestyna rzymska przed narodze­n iem Jezusa (63-4 r. p rzed Chr.). W latach 63-37 przed Chr. władza rzymska ostatecznie umocniła się w Palestynie i nastąpił koniec Ha- smoneuszów. Historię upadku tej dynastii i za­stąpienia jej dynastią herodiańską jest skompli­kowany i pełna intryg. Poniżej podajemy tylko jej najogólniejszy zarys.

(A) Pom pejusz, Ju liusz Cezar, M arek A ntoniusz. Za ją wszy Jerozolimę, Pompejusz przyłączył Palestynę do zreorganizowanej pro­wincji Syrii, którą rządził legat rzymski. Pompe­jusz zachował nieudolnego Hyrkana II na stano­wisku arcykapłana, ograniczając jego władzę re­ligijną do obszarów zamieszkiwanych przez lojal­nych wobec niego Żydów (Jerozolima, Perea, Galilea, południowy kraniec Samarii i północna Idumea). Wybrzeże i reszta Samarii podlegały bezpośrednio namiestnikowi Syrii. Reorganizacja ta przyniosła Żydom pokój i przywróciła dobro­byt. Jedyną ciemną plamą na tych kilku następ­nych latach panowania rzymskiego było plądro­wanie prowincji przez M. Licyniusza Krassusa, który byl triumwirem w 60 r. przed Chr. W 53 r. przed Chr. obrabował on świątynię jerozolimską; Żydzi zbuntowali się, lecz ich bunt szybko stłu­mił kwestor, C. Kasjusz Longinus.153 W 49 r. Juliusz Cezar przekroczył Rubikon,co miało daleko idące konsekwencje dla przyszłej historii Rzymu. Jego rywal, Pompejusz, wraz ze swymi zwolennikami wycofał się na wschód. Po­czątkowo Hyrkan II i jego idumejski przyjaciel, Antypater II, zabiegali o względy Pompejusza, spo­dziewając się, że zostanie władcą Wschodu. Kiedy jednak Pompejusz został pokonany w Farsalos (48 r. przed Chr.), szybko przeszli na stronę Ceza­ra. Hyrkan wysłał nawet oddziały na pomoc Ceza­rowi, z Antypatrem jako dowódcą; zdobyli dla nie­go Peluzjum i Hyrkanowi udało się przekonać Ży­dów aleksandryjskich do opowiedzenia się za Ce­zarem. Gdy ten przybył do Syrii w 47 r. przed Chr., wynagrodził Hyrkana tytułem etnarchy (władcy grupy etnicznej w obrębie prowincji). Jego urząd arcykapłański został zatwierdzony, a jego potom­kowie ogłoszeni sodi popali Romani. Spiskujące­go Antypatra także wynagrodzono - obywatel­

stwem rzymskim i wpływowym stanowiskiem pre­fekta Judei. Dwóch jego synów' mianowano namiest­nikami (strategoi) - Fazaela nad Jerozolimą i He­roda nad Galileą. Następne lata były okresem in­tryg przywódców żydowskich, usiłujących zdobyć albo zachować względy gubernatora rzymskiego.154 W dniu Id Marcowych 44 r. Juliusz Cezar został zamordowany i żaden z narodów' podlega­jących Rzymow i nie opłakiwał jego śmierci tak bardzo, jak Żydzi (Swetoniusz, Caesar 84). Gdy zabójcy uciekli na Wschód, do Syrii przybył L. Ka­sjusz, sięgając po władzę nad prowincją i jej le­gionami. Antypater I i jego syn Herod zebrali w Ju­dei i Galilei 700 talentów, ab)' poprzeć jego przed­sięwzięcia. W 43 r. przed Chr. Antypater został otruty przez podczaszego Hyrkana. Hyrkan II, aby umocnić związki między swą hasmonejską rodzi­ną a jej idumejskimi rywalami, zaoferował swą wnuczkę Marianinie za żonę Herodowi, synowi Antypatra; zaręczyny odbyły się w 42 r. przed Chr., a ślub w 37 r. przed Chr.155 Tymczasem, w 42 r. przed Chr. Kasjusz, po wyeksploatowaniu prowincji, wycofał się i w koń­cu został pokonany w Filippi przez Marka Anto­niusza i Oktawiana. W tym czasie władza rzymska w prowincji Syrii była słaba, co wykorzystali Par- towie, następcy dawnych Persów, wkraczając do niej w 40 r. przed Chr. Poparli oni Antygona (syna Arystobula II i bratanka Hyrkana II), który właśnie został arcykapłanem i królem na trzy' lata (40-37 r. przed Chr.). Antygon podstępem pojmał Fazaela, brata Heroda, oraz Hyrkana. Ten pierwszy popeł­ni! samobójstwo, a drugiemu Antygon kazał obciąć uszy, uniemożliwiając mu w ten sposób dalsze pełnienie funkcji arcykapłana (por. Kpi 21,17-23). Hyrkan został deportowany do Babilonu, ale He­rodowi udało się zbiec do Rzymu, gdzie zdobył przychylność, najpierw Antoniusza, a potem Okta­wiana. Został na mocy senatusconsultum (gru­dzień 40 r. przed Chr. [= 714 od założenia miasta]) ogłoszony „królem Judei”, ale musiał jeszcze wy­walczyć swoje królestwo. Zrobił to trzy lata póź­niej z pomocą oddziałów rzymskich, po egzeku­cji Antygona przez Rzymian w Antiochii. (Zob. E.M. Smallwood, TheJewsunderRoman Rutefrom Pompey toDiocletian [SJLA 20; Leiden, 1976].)

D w u d z i e s t u o ś m i u a r c y k a p ł a n ó w o k r e s u h e r o d l a ń s k i e g o

Lp. Daty Imię Osoba mianująca Źródła1 37, 35 przed Chr. Ananel (z Babilonu) Herod Wielki Ant. 15.2.4 §22

3.1 §39-412 36 przed Chr. Arystobul III Herod Wielki Ant. 15.3.1-3 §41,563 ?-23 przed Chr. Jozue, syn Fiabiego Herod Wielki Ant. 15.9.3 §3224 23-6 przed Chr. Szymon, syn Boetosa

(z Aleksandrii; ojciec Mariamme II)

Herod Wielki Ant. 15.9.3 §320-22 17.4.3. §78 18.5.4 §136

[81,156- 158] Historia Izraela 1935

5 6-5 przed Chr. Mattias, sym Teofila (z Jerozolimy')

Herod Wielki Ant. 17.4.3 §786.4 §164-67

6 ? (1 dzień) Józef, sym Ellemosa Herod Wielki Ant. 17.6.4 § 165-677 5-4 przed Chr. Joazar, sym Boetosa

3 przed Chr.- 6 po Chr. (brat żony Heroda)Herod Wielki Ant 17.6.4 §165

18.1.1 §3 2.1 §26

8 4 przed Chr. Eleazar, brat Joazara Archelaos Ant 17.13.1 §339,3419 4 przed Chr. Jozue, syn See Archelaos Ant 17.13.1 §34110 6-15 po Chr. Annasz (Ananos),

sym SetiegoP. Sulpicjusz Kwirynlusz

Łk 3,2; J 18, 13, 24; Dz 4,6; Ant 18.2.1-2 §26-34; itd.

11 15 po Chr. Izmael, sym Fiabiego Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3412 16-17 po Chr. Eleazar, syn Annasza Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3413 17-18 po Chr. Szymon, sym Kamitha Waleriusz Gratus Ant 18.2.2 §3414 18-36 po Chr. Józef Kajfasz

(zięć Annasza)Waleriusz Gratus Mt 26,3, 57; Łk3,2;J 11,49;

18, 13,14,24,28; Dz 4,6; Ant 18.2.2 §35; 4.3 §95

15 37 po Chr. Jonatan, sym Annasza* L. Witeliusz Ant 18.4.3 §9516 37-41 po Chr. Teofil, syn Annasza* L. Witeliusz Ant 18.5.3 §123;

19.6.4 §31317 41 po Chr. Szymon Kanteras,

syn BoetosaHerod Agryppa I Ant 19.6.2 §297

18 43(?) po Chr. Matias, syn Annasza Herod Agry'ppa I Ant. 19.6.4 §31619 44(?) po Chr. Elioneusz,

syn KanterasaHerod Agry'ppa I Ant 19.8.1 §342

20 45(?) po Chr. Józef, sym Kamitha Herod, król Chalkis Ant. 20.1.3 §1621 47-59 po Chr. Ananiasz,

syn NebedeuszaHerod, król Chalkis Ant 20.5.2 § 103

6.2 §131 9.2-4 §205n;

Dz 23,2; 42, 122 59-61 po Chr. Izmael, syn Fiabiego Agryppa II Ant 20.8.8 § 17923 61-62 po Chr. Józef Kabi,

syn SzymonaAgry ppa II Ant 20.8.11 §196

24 62 po Chr. (3 mieś.) Annasz (II), syn Annasza

Agryppa II Ant 20.9.1 §197

25 62-63 po Chr. Jozue, sym Damnajosa Agryppa II Ant. 20.9.1 §20326 63(?)-65 po Chr. Jozue, sym Gamaliela Agry'ppa II Ant 20.9.4 §21327 65(?)-67 po Chr. Mattias, syn Teofila Agryppa II Ant. 20.9.7 §22328 od 67 po Chr. Faniasz/Fanni/Fanazes, Zbuntowany naród

sym Samuela* To prawdopodobnie jedna osoba: Jonatan, zwany Teofilem, syn Annasza.

Ant 20.10.1 §227

156 (B) Herod Wielki (37-4 r. przed Chr.).W 37 r. przed Chr. (717 r. od założenia miasta) Herod, pełen wigoru atleta, intrygant bez skru­pułów i autokrata, został niekwestionowanym panem Palestyny. Nie podlegał pobliskiemu le­gatowi Syrii, lecz był wasalem odpowiadającym bezpośrednio przed Rzymem. Jako bystry poli- tyk najpierw sprzyjał Markowi Antoniuszowi, ale po jego klęsce pod Akcjum w 31 r. przed Chr. pospiesznie odwiedził Oktawiana na wyspie Rodos, zdjął koronę w obecności zwycięzcy i wyjaśnił swoją postawę. Oktawian przywróci! mu koronę i zatwierdził panowanie dekretem {Wojna żydowska 1.20.2 §392). Herod stał się re.x socius Rzymu, z pełną wewnętrzną autono­mią i zwolnieniem z daniny; w sprawach woj­ny i polityki zagranicznej był zależny od prin-

cepsa. Rządy Heroda można podzielić na trzy okresy.157 (1) 37-25 r. przed Chr. Te wczesne lata, wykorzystane przede wszystkim na umocnienie władzy', cechowała sy'stematy'czna eliminacja z zimną krwią każdego, kto mógłby zagrozić jego władzy' (m.in. Ary'stobula III, którego wcześniej mianował arcykapłanem; Józefa, męża własnej siostry Salome; Hyrkana II; własnej żony Mariani­nie I; swojej teściowej, Aleksandry'). Jego okru­cieństwo, zakorzenione w nienasyconej ambicji, stało się powszechnie znane; otaczały go intry'gi i spiski, zmuszające do walki o samo istnienie.158 (2) 25-13 r. przed Chr. Pozbywszy się opo- zycji, Herod zajął się wszechstronnym i nie liczą­cym się z kosztami rozwojem życia kulturalne­go w swymi królestwie, finansowanym głównie

1936 Historia Izraela [81,159- 160]

z podatków (o pozostałościach z jego budowli, —> Archeologia biblijna 80,138,141-43,148,151). Popierał kult cesarza; aby uświetnić obchodzo­ne co cztery lata uroczystości sam pilnował bu­dów)' świątyń na cześć cesarza, teatrów, hipo­dromów, gimnazjów, łaźni, a nawet nowych miast. W Jerozolimie wzniósł teatr, amfiteatr, parki i ogrody, fontanny, pałac królewski i twierdzę An­tonia. W osiemnastym roku swego panowania (ok. 20 r. przed C h rDawne dzieje Izraela 15.11.1 §380) Herod rozpoczął odbudowę drugiej świą­tyni. Świątynia właściwa wkrótce została ukoń­czona, ale rekonstrukcja okręgu świątynnego trwała jeszcze długo i została zakończona ok. 63 r. po Chr. (Dawne dzieje Izraela 20.9.7 §219), zale­dwie na siedem lat przed jej zburzeniem. (Zob. A. Parrot, The Tempie o f Jerusalem [London, 1957].) Podobne budowle Herod prowadził poza Jerozolimą. Odbudowano Samarię i przemiano­wano ją na Sebaste (grec. odpowiednik „Augu- stus”) na cześć imperatora; w mieście wzniesio­no świątynię Augusta (Zob. A. Parrot, Samaria [SBA 7; NY, 1958]). Wieża Stratona na wybrzeżu stała się ważnym miastem portowym, Cezareą Nad­morską. Mantrę, uświęcone pamięcią Abrahama, otoczono masywnymi „herodiańskimi” murami kamiennymi. W całym kraju budowano albo for- tyfikowano na nowo, umacniano twierdze (Ky- pros, Aleksandriom, Herodium, Hyrkania, Mache- ront, Masada itd.); niektóre z nich wyposażono w apartamenty królewskie. Ulubionym miejscem pobytu Heroda stało się Jerycho, ozdobione te­atrem, torem wyścigowym, gimnazjum i wieżą.

Herod znajdował się pod wpływem kulmry wieku augustiańskiego i otaczał się greckimi filo­zofami i mówcami, którzy byli jego doradcami. Najsłynniejszym był Mikołaj z Damaszku, uczony, filozof (zwolennik Arystotelesa) i historyk, na któ­rego kronikach opierał się Józef Flawiusz (—> Apo­kryfy 72,128). Herod jednak niewiele interesował się judaizmem, ponieważ był z przekonania helle­nistą; mimo że był królem Żydów, nie był królem żydowskim. Nigdy nie udało mu się zdobyć popar­cia Żydów, którzy7 w rzeczywistości nienawidzili go (Dawne dzieje Izraela 15.1.2 §9-10, gdzie cy­towany jest testament Strabona). Jako Idumejczyk był dla nich „na pól-Żydem” (Dawne dzieje Izra­ela 14.15.2 §403). Według własnej woli usuwał i mianował arcykapłanów, którzy nie byli już sadu­ceuszami (z powodu ich hasmonejskich sympatii), ale ludźmi przesiąkniętymi kulturą i filozofią hel­lenistyczną. Ich największymi przeciwnikami byli faryzeusze. Ci ostatni dwukrotnie odmówili zło­żenia przysięgi wierności Herodowi i cesarzowi (Dawne dzieje Izraela 15.10.4 §369-370; 17.2.4

§ 41-42). Herod stosował więc politykę siły wobec Żydów, pokrywając cały7 kraj siecią fortec.159 (3) 13-4 r. przed Chr. Ostatnie lata rządów Heroda by7ły okresem konfliktów wewnętrznych. Miał on dziesięć żon (Wojna żydowska 1.28.4 § 562), kilka żon oddalił razem z dziećmi, które miał z nimi. Prawdziwe kłopoty sprawiali mu dwaj sy7- nowie, których miał z Madamine I, Aleksander i Ary'stobul IV (który7ch ostatecznie zabił w 7 r. przed Chr.) oraz najstarszy7 Antypater III (którego pozbawił ży7cia na pięć dni przed własną śmiercią). Podczas jego ostatniej choroby dwóch żydowskich uczonych w Prawie namówiło swych uczniów do zdjęcia złotego orła wiszącego nad bramą świąty­ni herodiańskiej w Jerozolimie. Herod za karę ka­zał spalić ich żywcem (Wojna żydowska 1.33.2-4 §648-655). Józef Flawiusz podaje (Dawne dzieje Izraela 17.8.1 § 191; Wojna żydowska 1.33.8 §665), że Herod zmarł 37 lat od „chwili, gdy7 go Rzymia­nie mianowali królem” (714 r. od założenia mia­sta) i 34 lata „licząc od czasu stracenia Antygona, czyli od chwili przejęcia władzy7 w państwie” (717 r. od założenia miasta) - a zatem (tuż przed Paschą) w 750 r. od założenia miasta = 4 r. p.n.e. (E.L. Mar­tin, TheBirth o f Christ Recalculated [wycl.2.; Pasa­dena, 1980] argumentował za datą 1 r. przed Chr.; lecz por. P.M. Bernegger,/TS 34 [1983] 526-531; tak samo O. Edwards, PEQ 114 [1982] 29-42.) Za jego ciałem szła wielka procesja żałobna od Jery7- cha do Herodium, kilka kilometrów na południo­wy7 wschód od Betlejem, gdzie został pochowany7 (—> Geografia biblijna 79,91).(M. Grant, Herod the Grent [NY, 1971 ]. W.J. Gross, Herod the Great [Baltimore, 1962], A.H.M. Jones, The Herods o f Jndaea [Oxford, 1938] 35-155. S. Perowne, The Life and Times o f Herod the Great [Nash, 1959]. S. Sandmel, Herod: Profile o f a Tyrant [Phi, 1967]. A. Schalit, Kónig Herodes: Der Mann undsein Werk [Stjud 4; Berlin, 19691)160 (III) Palestyna rzym ska za życia Jezu­sa (4 r. p rzed Chr-30 r. po Chr.).

(A) N arodziny Jezusa. Według Łk 1,5;2,1 Jezus urodził się za czasów Heroda i cesarza Augusta (por. Mt 2,1). Chociaż ta data nie jest pew­na, narodziny nie nastąpiły7 w 1 r. po Chr. Dato­wanie ery chrześcijańskiej, która miała się rozpo­cząć w roku narodzin Jezusa, opiera się na pomył­ce w obliczeniach wprowadzonej ok. 533 r. po Chr. przez Dionizego Małego (Dionysius Exigu- us), scytyjskiego mnicha, „opata” klasztoru rzym­skiego, który sprzeciwił się panującemu systemo­wi datowania według ery7 Dioklecjana, „bezboż­nego prześladowcy” i postanowił oprzeć liczenie lat „Pańskich” na dacie wcielenia (Ep. adPetron. 61; PL 67.487). Zrównując annum Domini z 754 r. od założenia miasta, pomyłił się przynajmniej o 4 lata; [zob. J. Naumowicz, Geneza chrześcijan-

[81,161- 163] Historia Izraela 1937

skiej rachuby lat (Kraków, 2000)]. Dionizy mógł znać tradycję (zachowaną przez Klemensa Alek­sandryjskiego, Stroni. 1.21.145; GCS 15.90), we­dług któr.ej August rządził 43 lata. Na podstawie Łk 3, 1. 23 trzydziesty rok życia Jezusa, początek jego działalności publicznej, przypadał na piętna­sty rok panowania Tyberiusza. Zatem Jezus żyłby 15 lat podczas panowania Augusta i urodził się w dwudziestym ósmym roku jego rządów. Odno­sząc dwudziesty ósmy rok rządów Augusta do 727 r. od założenia miasta, otrzymujemy 754 r. od założenia miasta, który równa się 1 r. ery chrze­ścijańskiej. Jednak Herod zmarł przypuszczalnie w 750 r. od założenia miasta (—> 159 wyżej), więc obliczenia Dionizego oznaczałyby', że Jezus uro­dził się cztery' lata po śmierci Heroda. (Zob. BBM 547-555; H.U. Istinsky,DasjahrderGeburtChri- s ti[Miinich, 1957].)Martin(Birth [-» 159wyżej]) datuje narodzinyjezusa na 11 września 3 r. przed Chr.; wielu uczonych skłania się do daty ok. 6 r. przed Chr.l6 l Po podboju przez Pompejusza prowincją Syrią rządzili legaci rzy'mscy' (wymienieni w: Schii- rer, HJPAJC 1.244-66). Łk 2,2 wymienia P. Sulpi- cjusza Kwiiyniusza. Jaka byłaby kolejność legatów wy'konujący'ch swój urząd w czasie, kiedy' naro­dził się Jezus? Oto ich przypuszczalna lista:M..Wipsaniusz Agryppa M. Tycjusz( ' )S. Sencjusz Saturninus P. Kwinktyliusz Warus (?) L. Kalpurniusz Pizon C. Juliusz Cezar L. Woluzjusz SaturninusP. Sulpicjusz KwiryniuszQ. Cecyliusz Metellus Creticus Silanus

23-13 r. przed Chr. ok. 10 r. przed Chr.

ok. 9-6 r. przed Chr.7/6-4 r. przed Chr. ok.4-1 r. przed Chr.1 r. przed Chr.- 4 r. po Chr. 4-5 r. po Chr.6-7 (?) r. po Chr.12-17 r. po Chr.

Pewne jest, że Kwityniusz był legatem w 6-7 r. po Chr. (=759 r. od założenia miasta) i w tym sa­mymi roku przeprowadził spis ludności (37 lat po bitwie pod Akcjum [31 przed Chr.= 723 r. od za­łożenia miasta]; Dawne dzieje Izraela 17.13-5 §355; 18.1.1 §1-2; 18.2.1 §26; Wojna żydowska2.8.1 §118; 7.8.1 §253; por. Dz 5,37). Jeżeli wzmian­ka Łukasza o „pierwszym spisie” odpowiada rze­czywistości, to ten z roku 6-7 r. po Chr. może być drugim. Kiedy zatem był „pierwszy'” spis? Legaci z ostatnich lat życia Heroda (9-4 r. przed Chr.) są znani z całą pewnością, nawet jeśli istnieją waha­nia co do początku czy końca ich kadencji. Jeśli wiadomo, że Kwiryniusz był konsulem w 12 r. przed Chr. (Tacy't, Ann. 3.48), to najprawdopo­dobniej niedługo potem pełnił funkcję legata pro- konsularnego (jako taki mógł toczy'é wojnę z Ho- monadensami w Cylicji [Tacyt, tamże; Strabon, Geogr. 12.6.5 ]). Nie ma jednak wyTaźnych dowo­

dów, że był legatem w Syrii w ostatnich latach pa­nowania Heroda. ChoćTertulian {Ada Marc. 4.19) zauważa, że Jezus narodził się podczas spisu za S. Sencjusza Saturninusa, wcale nie ma jasności co do tego, czy Kwiryniusz w tym czasie sprawo­wał w Sy'rii imperium maius, co jest często pro­ponowaną, problematyczną tezą. Datowałoby to narodzinyjezusa na bardzo wczesny rok. Należy' raczej sądzić, że Łukasz podaje jedynie ogólną wskazówkę co do czasu narodzin Jezusa, datując edy'kt o spisie mniej więcej na czasy Heroda i Au­gusta, bez podania bliższych szczegółów chrono­logicznych; por. Dz 11,28 - podobne uogólnienie. {FGL 1.392-417. E. Gabba, Iscrizioni greche e latine per lo studio della Bibbia [Turili, 1958] 52-61. Schiirer, HJPAJC 1.399-1.472. R. Syme, „The Titulus Tiburtinus”, Akten des ri. internationaìen Kongressen fiir griechische and iate- inischeEpigraphik [Miinich, 1973] 585-601.)162 (B) Cezar August (27 r. przed Clir.-14 r. po Chr.). Właściwe czasy' NT zaczęły' się za pano­wania Augusta. Po śmierci Juliusza Cezara dwóch jego krewnych walczyło o władzę, Marek Anto­niusz i Oktawian (do 44 r.przed Chr. znany jako C. Oktawiusz; później Gajusz Juliusz Cezar Okta­wian). Ostatecznie w g ra ł ten drugi, pokonując Antoniusza pod Akcjum we wrześniu 31 r. przed Chr. Wkrótce stał się jedynym panem rzymskie­go świata. Dwa lata później, kiedy odby'wal swój triumfalny wjazd po raz pierwszy' od 200 lat drzwi rzymskiej świątyni Janusa były' zamknięte, symi- bolizując przywrócenie pokoju. W 27 r. przed Chr. senat nadal Oktawianowi tytuł Augustus, „dostoj­ny'” w uznaniu wyjątkowych zasług dla Rzymui. Tak powstał zwyczaj przyjmowania tego imienia przez cesarzy rzymskich (zob. Dz 25,21,25 [o Ne­ronie - Najdostojniejszy']). Zwyczajowo również od tego czasu datuje się początek nowej formy rzymskiej państwowości - Cesarstwa. August sprawował rządy w stylu pryncypatu, tzn. łagod­nej dyktatury; rozpoczął się wówczas i trwał przez stulecia Jia.x Augusta, pokój i pomyślność w więk­szej części świata śródziemnomorskiego.(G. Charlcs Picard. Augustus and Nero: The Secret ojEmpire INY, 1965]. V. Ehrenberg i A.H.M. | o ik :s, Din inneiiisillustra tingtheReignsofAugustns & Tiberius [wyd. 2.; Oxford, 1976], V. Gardthausen, Augustus und seine Zeit [6 t.; repr. Aaalen, 1964], A H.M Joncs, Augustus (NY, 1970], F. Millar i E. Segai (red.), CaesarAugustus:Seren Aspects [Oxford, 1984 ]. M. Re­inhold, The Golden Age o f Augustus [Toronto, 1978]163 (C) Spadkobiercy' Heroda. Kodycyl do testamentu Heroda podzielił jego królestwo mię­dzy' trzech synów, Archelaosa, Heroda Antypasa i Filipa. Intrygi rodzinne nie ustawały', a nienawiść Żydów do Heroda Wielkiego wzbudziła sprzeciw wobec sukcesji jego synów jako władców. Ze wszystkich stron wysyłano poselstwa do Rzymu; w końcu August uszanował wolę Heroda.

1938 Historia Izraela [81,164- 167]

164 (a) Archelaos (4 r. przed Chr.-ó r. po Chr.), starszy syn Maltake, odziedzicz)! połowę królestwa Oudea, Samaria, Idumea). Herod chciał, aby nosił on tytuł króla, Rzym jednak zgodził się tylko na tytuł etnarchy. Był on najmniej łubianym z synów, głów­nie z powodu wyniosłego, arystokratycznego usposobienia. Archelaos arbitralnie zwolnił arcy­kapłanów. Mimo rozległych programów budow­lanych i znacznej szczodrości wobec kraju, tak roz­jątrz)! Żydów, że wystali delegację czołowych przedstawicieli z Jerozolimy i Samarii, aby poskar­żyć się na jego złe rządy. Zakończyło to jego dzie­więcioletni okres władz)'; został wygnany do dzi­siejszej Vienne (południowa Galia) w 6 r. po Chr. Rzym wykorzystał tę okazję, aby Judeę, Samarię i Idumeę zamienić w prowincję rzymską.165 (b) Herod Antypas (4 r. przed Chr.-39 r. po Chr.), młodszy syn Maltake, odziedzicz)! Galileę i Pe- reę jako tetrarcha (pomniejsz)' książę, który rządzi jedną czwartą określonego terytorium; tak Łk 3,2.19; Mt 14,1; ale Mk 6,14 nazywa go „królem”). Wybudo­wał dla siebie wspaniałą stolicę w Tyberiadzie na zachodnim brzegu Jeziora Galilejskiego, nazwaną tak na cześć imperatora. Herod Antypas miał kilka z cech swego ojca: był próżny, leniw)', nienawistny i przebiegł)' (Lk 13,32 „ten lis"); wiedział jednak, jak zabiegać o względy Rzymu. Rozwiódł się z cór­ką króla nabatejskiego Aretasa IV, aby poślubić He­rodiadę, żonę swego przyrodniego brata Heroda, syna Madamine II (Dawne dzieje Izraela 18.5.4 § 136; por. Łk 3,19). W Mt 14,3; Mk 6,17 Herodiada pojawia się jako żona „Filipa”. Skoro nie może być nim Filip tetrarcha, którego żoną była Salome III, córka Herodiady i Heroda, komentatorzy często zakładają, że Herod, mąż Herodiady, nosił przydo­mek Filip (założenie nie poświadczone w inny spo­sób). Jan Chrzciciel został ścięty przez Heroda An- typasa (por. Mk 6,17-29; Dawne dzieje Izraela 18,5,2 § 117-119). Oddalenie córki króla nabatejskie­go Aretasa sprowadziło wojnę do kraju Heroda An- typasa; Aretas zadał dotkliwą klęskę Herodowi w 37 r. po Chr. Zabiegi Heroda o ukaranie Aretasa ostatecznie nie przyniosły rezultatu, ponieważ rzymski legat Syrii, L. Witeliusz (35-39 r.), z różnych względów nie dotarł ze sw'oim wnjskiem, aby mu pomóc. Cesarz Kaligula zesłał go ostatecznie do Lionu (39 r. po Chr.) po 43 latach panowania.166 (c) Filip (4 r. przed Chr.-34 r. p o Chr.), syn Kleopatry z Jerozolimy, został tetrarchą regionów na wschód i północ od Jeziora Galilejskiego, czyli Auranitydy, Batanei, Gaulanityda, Paneas, Tracho- nitydy (Trachon) (Dawne dzieje Izraela 17,8,1 §189; 17,11,4 §319; Wojna żydowska 2,6,3 §95; Łk 3,2 wymienia tylko Trachon i Itureę). Były to obszar)' buforowe przed Nabatejczykami i Parta­

mi, gdzie zamieszkiwała ludność w' przeważającej mierze nieżydow'ska. Filip był dobrym władcą; czę­sto chwalono go za życzliwość i sprawiedliwość. Nieco przed 2 r. przed Chr. przebudował wioskę rybacką Betsaidę (na północnym wybrzeżu Jezio­ra Galilejskiego) w swoją stolicę i nadał jej nazwę Julias, na cześć córki Augusta, Julii. U źródeł Jorda­nu rozbudował stare greckie miasto Paneas i na­zwał je Cezareą Filipową (por. Mk 8,27; Mt 16,13). Po 37 latach panowania zmarł bezpotomnie ok. 34 r. po Chr., a jego terytorium stało się formalnie czę­ścią rzymskiej prowincji Syrii.(V.K. Harfowe, The Destroyers o f Jesus [Oklahoma City, 1953]. H.W. Hoehner, Herocl Àntipas [SNTSMS 17; Cambridge, 1972J. S. Perowne, HieLaterHerods [Nash, 19581. M. Stern, „The Status of provincia judaea and Its Governors in thè Roman Empire under Juiio-Claudian Dynasty”,Zalman Sha- za r Volume [Erlsr 10;Jerusalem, 1971] 274-282.)167 (D) Prokuratorzy. Po zesłaniu Archela-osa na banicję (6 r. po Chr.) kraina Judei, Samarii i Idumei została „sprowadzona do rzędu prowin­cji, a jako prokuratora przysłano Rzymianina Ko- poniusza, rycerskiego stanu, którego Cezar wypo­sażył w pełnię władz)' (epitropos), do prawa wy­dawania wyroków śmierci włącznie” ( Wojna ży­dowska 2.8.1 § 117). W ten sposób główną częścią wasalnego królestwa Heroda Wielkiego przestali rządzić tetrarchowie (z wyjątkiem krótkiego okre­su 41-44 r. po Chr.), a władzę sprawowali namiest­nicy rzymscy („prefekt” był tytułem namiestników aż do czasów Klaudiusza, który zmienił go na „pro­kurator"; por. A.H.M. Jones, „Procurators and Pre- fects in die Early Principate”, Studies in Roman Government and Law [Oxford, I960] 115-125). Praefecti czypi ocnratores byli finansowymi i woj­skowymi administratorami, którzy rządzili prowin­cjami cesarstwa, mieszkali w pałacu Heroda w Ce­zarei lub Jerozolimie i mogli w razie potrzeby we­zwać na pomoc legata Syrii. Zbierali daninę dla im­peratora i utrzymywali porządek publiczny. Kiedy założono nową prowincję, wezwano legata Syrii, P. Sulpicjusza Kwiryniusza, do przeprowadzenia spisu ludności (--> 161 wyżej). Dało to okazję do lo­kalnego buntu Żydów palestyńskich przeciw Rzy­mowi, który wzniecił Judasz Galilejczyk (Dz 5,37), oskarż)! on swych rodaków' o tchórzostwa i służe­nie ziemskim panom, podczas gdy w rzeczywisto­ści Jahwe jest ich praw'dziwym Panem. Niewiele wiadomo o większości prefektów/prokuratorów z wyjątkiem ich imion (podanych przez Józefa Fla- wiusza, Dawne dzieje Izraela 18,2,2 §29-35 do 20,9,5 §215):Koponiusz M. Ambibulus Aimiusz Rufus Waleriusz Gratus Poncjusz Piłat

6-9 r. po Chr. 9-12(?)

12-15C?)15-2626-36

[81,168- 169] Historia Izraela 1939

Marcellus 36-37Marullus 37-41 (?)C. Kuspiusz Fadus 44-46Tyberinsz Juliusz Aleksander 46-48Wentidiusz Kumanus 48-52M. Antoniusz Feliks 52-60 (?)Porcjusz Festus 60-62 (?)Lucjusz Albinus 62-64Gesjusz Florus 64-66168 (E) Poncjusz Piłat (26-36 po Chr.). Naj­lepiej znanym prefektem Judei byl Poncjusz Piłat (Łk 3,1). Inskrypcja dedykacyjna odkryta w Ceza­rei Nadmorskiej w budynku zwanym Tiberieum, wzniesionym na cześć cesarza, potwierdza obec­ność Piłata w tym miejscu za panowania Tyberiu- sza. Przypisuje mu tytuł praefectus Iudaeae (nie procurator, jak u Tacyta, Ann. 15.44.2 [zob.J. Var- daman./BZ, 81 (1962) 70-71]). Mianowany przez Sejana, antyżydowskiego doradcę Tyberiusza, Pi­łat był wyniosłym, surowym władcy, który nigdy nie starał się przypodobać Żydom. Herod Agryp- pa I w liście do Kaliguli opisuje go jako „nieela­stycznego z natury i okrutnego z powodu uporu” i oskarża o „przekupstwo, zniewagi, rozbój, agre­sywność, rozwiązłość, skazywanie na śmierć bez procesu, niepohamowane okrucieństwo" (Filon, DeLegationeadCaium 38 §301-302). Po [trzyIry­du do Judei Piłat nocą kazał wnieść do miasta sztan­dary wojskowe z wizerunkami imperatora. Żydzi, których zwyczaje zabraniają takich wizerunków, poprosili go o ich usunięcie. Kiedy odmówił, Uwali w niemym proteście przez pięć dni wokół jego rezydencji w Cezarei. Wtedy kazał żołnierzom z wydobytymi mieczami otoczyd ich i zabić, jeśli będą kontynuować protest. Nie chcąc dopuścić do takiego pogwałcenia Dekalogu, Żydzi odsłonili szyje, gotowi umrzeć w obronie swoich przeko­nań. Zdumiony tym widokiem Piłat rozkazał usu­nąć sztandary{Wojna żydowska 2,9,2-3 § 169-174; Daume dzieje Izraela 18,3,1 §55-59; przypuszczal­nie ten incydent jest opisany' przez Filona, De Le­gatione ad Caium 38 §299-305). Gdy Żydzi po­nownie sprzeciwili się Piłatowi, ponieważ użyj pieniędzy' ze skarbca świątynnego (korbonas, por. Mt 27,6) w bardzo pilnej, ale świeckiej sprawie budowy' akweduktu, kazał żołnierzom wmieszać się w tłum i bić ludzi pałkami. Wielu zmarło wsku­tek uderzeń albo stratowania przez tłum ( Wojna żydowska 2.9.4 § 175-177). Tekst Łk 13, 1 pośred­nio nawiązuje do tego brutalnego aktu, nie po­świadczonego przez inne źródła, popełnionego przez Piłata przeciw Galilejczykom, „który'ch krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar”, przypuszczalnie gdy szli złożyć ofiarę do Jerozolimy'.

Postawa Piłata wobec ludu prowincji obróciła się na jego własną zgubę. W 35 r. zaatakował, uwię­

ził albo zabił wiernych Samarytan, którzy' zebrali się na górze Garizim, aby być świadkami „odkrycia” świętych naczyń, rzekomo zakopanych przez Moj­żesza na ich świętej górze. Samarytanie udali się w pielgrzymkę na górę bez rewolucyjnych zamia­rów. Wnieśli na Piłata skargę do legata Syrii, L. Wite- liusza. Ten wysłał Piłata do Rzymu, aby'wytłumaczy! się przed cesarzem (Dawne dzieje Izraela 18,4,1-2 §85-89). Nie wiadomo, co stało się później z Piła­tem. Legendy mówią o jego samobójstwie za rzą­dów Kaliguli (Euzebiusz, HE 2.7) albo o skazaniu go na śmierć przez Nerona (Jan z Antiochii, Fragni, hist. graec. 4.574). Tertulian uważał (Apol. 21,24), że Piłat był w głębi duszy’ wyznawcą chrześcijaństwa. 0- Blinzler, The Trini ojJesus [Westminster, 1959) 177-184. J.-P. Lémonon, Pilate et legotweriieinent eie la Jttdée (EBib; Paris, 1981 ]. F. Mormon, And Pilate Said [NY, 1940). P. Win­ter, On thè Tria! u f Jesus [Stjud l;wyd. 2.; Berlin, 1974] 70-89).169 (F) Jan Chrzciciel. Za prefektury Poncju-sza Piłata i rządów Heroda Antypasa na Pustymi Judzkiej i w dolinie Jordanu pojawił się Jan Chrzci­ciel i „głosił chrzest nawrócenia dla odpuszczenia grzechów” (Łk 3,3). Łukasz (3,1) datuje to wyda­rzenie na piętnasty rok panowania Tyberiusza, któ­re prawdopodobnie rozpoczęło się 19 sierpnia lub 17 września 18 r. po Chr. (= 781 r. od założenia miasta). Możliwe, że Jan, syn Zachariasza, kapłana świątynnego, przebywał na pustyni z powodu bli­żej nieznanych wczesnych powiązań z ąumrański- mi esseńczykami, od których odszedł po tym, jak „zostało [do niego] skierowane słowo Boże”, aby głosił słowo Boże wszystkim, którzy' zechcą go słu­chać. Hipotezy' takiej, choć możliwej (zob. J.A.T. Ro­binson, HTR 50 [1957] 175-181), nie potwierdzają ani nie negują żadne świadectwa. Według Józefa Flawiuszajan byt to „mąż zacny; nawoływał Żydów, aby prowadzili cnotliwe życie, kierowali się spra­wiedliwością we wzajemnych stosunkach, gorli­wie Bogu cześć oddawali i... chrzest przyjmowali” {Dawne dzieje Izraela 18,5,2 §117). Jan gromadził uczniów (I 1,35-37; Mt 9,14; Łk 7, 18), którzy' na­stępnie znaleźli się nawet w Aleksandrii i Efezie (Dz 18,24-25). Został uwięziony przez Heroda An­typasa z powodu wpływu wybieranego na lud i dlatego, że krytykował Heroda za poślubienie He­rodiady (—> 165 wyżej). Umieszczono go w twier­dzy' Macheront na wschodnim brzegu Morza Mar­twego, gdzie został stracony {Dawne dzieje Izra­ela 18.5.2 §119; por. Mk 6,17-28). NT opisuje Jana jako poprzednika Jezusa, zapowiadającego nadej­ście „mocniejszego ode mnie" (Mk 1,7), jako refor­matora przychodzącego na podobieństwo Eliasza (Mt 11,3,10-14; por. Ml 3, 1.23).0- Becker, Johannes der Tdufer w id Jesus eon Nazareth [Neukirchen, 1972).J. Finegan,HandbookojBiblica!Chro- nology [Princeton, 1964) 259-280. H. W. Hoehner, Chro- nologicnlAspects oftheLife o f Christ [GR, 1977). R. Schiitz,

1940 Historia Izraela [81,170- 173]

Johannes der Tattfer [ATANT 50; Zurich, 1967). C. Scobie, John thè Baptist [London, 1964).J. Stcinmiuiii, SaintJohn thè Baptist and thè Desert Traditimi INA7, 1958).)170 (G) Działalność i śm ierć Jezusa. Na krótko przed uwięzieniem Jana Chrzciciela rozpo­czął swą działalność Jezus z Nazaretu - daty nie da się określić z całą pewnością, lecz przypuszczal­nie mogło to być w tym samym roku, w którym pojawił się Jan Chrzciciel (28-29 po dir.). J 2,20 sugeruje, że Jezus działał w czterdziestym szóstym roku budowania świątyni herodiańskiej (rozpo­czętej pod koniec 20 r. przed Chr.), czyli w 27/ 28 r. nowej ery. W każdym razie Jezus, podobnie jakjan, gromadził wokół siebie zwolenników, któ­rych nauczał. Głównym terenem działalności Je­zusa była początkowo Galilea, terytorium Hero­da Antypasa. Wędrując, nauczał jako żydowski przywódca religijny Palestyny początku I w. Nie­kiedy nie zgadzał się z aktualnymi poglądami in­nych nauczycieli religijnych, którzy utrzymywali, że interpretują Pismo Święte dla narodu. Głosił nową drogę zbawienia, ale Jego wpływ na ludzi w naturalny sposób budził sprzeciw.171 Z czasem wykrystalizowała się negatywna postawa wobec Jezusa. Kiedy przeniósł miejsce swej działalności do Jerozolimy z okazji święta Pas­chy (nie można ustalić dokładnej daty; być może 30 r.), podjęto środki przeciw Niemu. Przy po­moc)7 jednego z Jego uczniów, Judasza Iskarioty, Jezusa aresztowano i postawiono w stan oskarże­nia przed Sanhedrynem. Trudno powiedzieć, czy posiedzenie było formalnym procesem, czy rodza­jem śledztwa, tini też, czy zapadł na nim oficjalny wyrok. Fragment w Mk 14,64 pada oskarżenie o bluźnierstwo. Ponieważ władza Sanhedrynu była w przypadkach kary śmierci ograniczona (f 18,31), Jezusa przekazano rzymskiemu prefektowi, Pon- cjuszowi Piłatowi (Mk 15,1), który sprawował naj­wyższą władzę sądowniczą w Judei, z prawem de­cydowania o karze śmierci ( Wojna żydowska 2.8.1 §117). Tacyt {Anit. 15.44.2) zapisał: „Chrystus zo­stał skazany za panowania Tyberiusza przez Pon- cjusza Piłata, prokuratora [Judei]”. Piłat, nie rozu­miejąc kwestii religijnej, podejrzewał, że chodzi o sprawę polityczną, dotyczącą Rzymu. Dowie­dziawszy7 się, że Jezus jest Galilejczykiem, odesłał go do władcy7 Galilei, Heroda Antypasa, który7 przy7- był do Jerozolimy na święto Paschy (Łk 23,6-12). Herod nie chciał jednak podporządkować się ta­kiej procedurze i odesłał Jezusa z powrotem do Piłata, który7 ostatecznie uległ żądaniom przywód­ców7 i tłumu (Mk 15, 15). Jezus został ukrzyżowany przez żołnierzy7 rzymskich poza murami miejski­mi Jerozolimy7 i pochowany7. Dwa dni później Jego grób okazał się pusty. Wkrótce jego zwolennicy7 zaczęli mów7ić, że w'idzieli Go żywego. Ci ostatni

trzymali się razem i w7 czasie najbliższego święta Pięćdziesiątnicy7 zaczęli głosić: „Niech więc cały dom Izraela wie z niewzruszoną pewnością, że te­go Jezusa, którego wyście ukrzyżowali, uczymil Bóg i Panem, i Mesjaszem” (Dz 2,36). Wzywali do wia­ry w Niego jako zmartwy7chw7stałego Sy7na Bożego i jedymej drogi zbawienia dostępnej człowiekowi. Ruch religijny, któryyjezus z Nazarem rozpoczął za swego ży7cia, został z czasem nazwany Kościołem chrześcijańskim (Dz 11,26). (Bibliografia i szcze­gółowe omówienie życia Jezusa, —> Jezus 84.)172 (IV) Palestyna rzymska po ziemskiej działalności Jezusa (30-135 r.).

(A) Rozwój Kościoła. Wczesna społecz­ność chrześcijańska stopniowo nabierała świado­mości swej misji głoszenia „Ewangelii o Jezusie Chrystusie” (Mk 1,1). Po początkowym sukcesie w7 nawracaniu Żydów7 palestyńskich (Dz 2,41,47; 6,7) apostołowie zwrócili się do miejskich ośrod­ków cesarstwa rzymskiego. „Dobra nowina" roz­przestrzeniła się od Jerozolimy po „krańce ziemi” (Dz 1,8), adresowana najpierw do Ży7dów diaspo­ry a potem do pogan.

Przypuszczalnie w 36 r., kiedy Piłat został ode­słany do Rzymu, a na jego miejsce powołano no­wego prefekta, Marcellusa, wybuchło „wielkie prześladowanie w7 Kościele” (Dz 8,1), męczeńską śmiercią zginął Szczepan, a Szawel z Tarsu „dyszał żądzą zabijania” (Dz 9,1). O zwdązku tego okresu z nawróceniem Szawła, —> Święty Paweł 85,13,20.173 (B) Herod Agryppa I (37-44 r.). Kiedy 16 marca 37 r. zmarł Tyberiusz, legat rzymski L. Witeliusz przebywał jeszcze w Jerozolimie, pró­bując uspokoić emocje Ży7dów, oburzonych de­cyzją Piłata. Na wieść o wyborze nowego cesarza, Gajusza Kaliguli (37-41 r.), Żydzi jako pierwszy na­ród w Sy7rii ślubowali mu wierność i wychwalali jego rządy, pokojowe i spokojne przez pierwsze 18 miesięcy7. Podczas gdy Tyberiusz zrezygnowali z kultu cesarza, Kaligula teraz kładł na niego na­cisk. Wymagał, by jego podobizny jako boskiego stawiano we wszystkich przybytkach i świąty­niach (także w7 synagogach) imperium.

Niedługo po objęciu tronu cesarskiego Kali­gula przydzielił swemu przyjacielowi Herodowi Agryppie I, bratu Herodiady i wnukow7i Heroda Wielkiego, terytorium tetrarchii Filipa w północ­nej Transjordanii (—> 166 wyżej). Nadaniu temu towarzyszy) tytuł króla. W drodze powrotnej do Palestyny7 król Herod zatrzymał się w Aleksandrii. Jego krótki pobyt w7 tymi miejscu sprowokował poważny wy'buch zamieszek przeciw niemu i miejscowymi Żydom, które tolerował prefekt Egiptu, A. Awiłiusz Flakkus (Filon, Flctccus 5 §25- -75). W rezultacie doszło tam do gwałtowmych

[81,174- 179] Historia Izraela 1941

prześladowań antyżydowskich (38 r ). Żydzi alek­sandryjscy w proteście wysłali w 40 r. poselstwo do cesarza któremu przewodnicz)'! Fiion (—> Apo­kryfy 72,-124). Ale poselstwo zakończyło się jed­nak niepowodzeniem (Dawne dzieje Izraela18.8.1 §257; Filon, De Leg. Ad Caiani).174 Kiedy w 39 r. Herod Antypas został skaza­ny na wygnanie, jego terytorium (Galilea i Perea) przyłączono do królestwa Heroda Agryppy I. Ten ostatni, znieważony wcześniej przez rzymskiego prefekta Egiptu, miał więcej szczęścia w oddzia­ływaniu na legata Syrii, P. Petroniusza, wysłane­go przez Kaligulę w 39 r. Król Herod nalegał, by nie zmuszał on do oddawania czci cesarzowi; Pe- troniusz zatem zwlekał jak długo mógł z wykona­niem rozkazu cesarza, przynajmniej jeśli chodzi o Jerozolimę. Kiedy jednak pogańscy mieszkań­cy Jamni wznieśli ołtarz na cześć cesarza, miej­scowi Żydzi zburzyli go. O incydencie doniesio­no cesarzowi, który w odwecie rozkazał natych­miast postawić swój kolosalny posąg w świątyni jerozolimskiej (Filon, De Leg. ad Caiani 30 §203). Petroniusz zwlekał, próbując namówić przywód­ców żydowskich, aby wykonali ten rozkaz. Prze­rażeni Żydzi zgromadzili się w Ptolemaidzie, gdzie miał kwaterę Petroniusz, i błagali go, by nie sta­wiał posągu. Petroniusz napisał do Kaliguli, ale to jedynie ściągnęło gniew cesarza na niego sa­mego - cesarz kazał mu popełnić samobójstwo. Herod Agryppa próbował osobiście przekonać Kaligulę, w nadziei nakłonienia go aby odwołał rozkaz. Całą sprawę zakończyło ostatecznie zabój­stwo Kaliguli, 24 stycznia 41 r.175 Kiedy oddziały' wojskowe obwołały cesa­rzem Klaudiusza (41-54), rozpoczął on swoje rzą­dy się od edyktu o tolerancji wobec Żydów (Daw­ne dzieje Izraela 19.5.2-3 §279-291). Klaudiusz wynagrodził Heroda Agryppę za wspieranie rzą­dów rzymskich, poszerzając jego terytorium o et- narchię Archelaosa (Judea, Samaria, Idumea). He­rod Agry'ppa aż do śmierci panował nad obszarem prawie tak rozległymi, jak terytorium Heroda Wiel­kiego. Rozpoczął on budowę „trzeciego muru” je­rozolimskiego, który', gdy'by' go ukończono, uczy'- niłbyjerozolimę miastem nie do pokonania ( Woj­na żydowska, 2.11.6 § 218). Zanim jednak go ukoń­czono, Klaudiusz, ostrzeżony przez legata Syrii, Marsusa, zakazał dalszy'ch prac przy' murach {Daw­ne dzieje Izraela 19 7.2 §326-327). Lokalizacja tego muru pozostaje sprawą sporną (—> Geografia bi­blijna 79,94; BARev 13 [3,1987] 46-57).176 Herod Agry'ppa I był niewiele znaczącym, lecz pobożnym królem, a naród opłakiwał jego śmierć. Chociaż za granicą swobodnie opowia­dał się za kulturą hellenistyczną, wspierając po­

gańskie instytucje w Berycie (współczesny Bej­rut), to w kraju sprzyjał faryzeimowi. Nic zatem dziwnego, że prześladował chrześcijan (Dz 12,1- -19), skazując Jakuba, syna Zebedeusza na ścięcie (ok. 44 r.). Herod Agry'ppa zmarł nagle w Cezarei w 44 r. po uroczystościach w Vicennaiia, obcho­dzonych na cześć cesarza (Dz 12, 19-23; Dawne dzieje Izraela 19.8.2 §343-450).177 (C) Od Agryppy II do pierwszego po­wstania żydowskiego. Po śmierci Heroda Agiyp- py I Klaudiusz ponownie zreorganizował kraj, czy'- niąc go prowincją rzymską, którą mieli rządzić prokuratorowie. Ostatnim członkiem rodziny he- rodiańskiej, który miał sprawować częściową wła­dzę, był Marek Juliusz Agryppa II, syn Heroda Agryppy I. Jak większa część jego rodziny, wycho­wywał się w Rzymie. Miał siedemnaście lat, gdy zmarł jego ojciec. Nie od razu odziedziczył króle­stwo po ojcu; ale kiedy zmarł jego wuj, Herod, król Chalkis (48 r.), został władcą tego małego teryto­rium na zboczach Antylibanu. Następnie opuścił to królestwo (ok. 52 r.) i otrzymał od Klaudiusza dawną tetrarchię Filipa, do której później Neron dodał części Galilei i Perei. Jego stosunki z siostrą Berenike wywołały skandal w Rzymie (prawdopo­dobnie kazirodcze; Dawne dzieje Izraela 20.7.3 § 145; Juwenalis, Sat. 6.156nn). Więzień Paweł bro­nił swojej sprawy przed Agryppą i Berenike (Dz 25,23-26,32). Po upadku Jerozolimy Agryp­pa II udał się do Rzymu i mieszkał tam z Bereni­ke; przez jakiś czas był pretorem i zmarł między' 93 a 100 r. Sprawując władzę w Palestynie, miał niewielki wpływ na ludność żydowską. Był w sta­łym konflikcie z kapłanami, arbitralnie nomino­wał i odwoływał arcykapłanów. Koniec dynastii herodiańskiej nie należał do chwalebnych.178 Za panowania prokuratora T. Juliusza Aleksandra (46-48 r) Judea i inne części świata śródziemnomorskiego cierpiały dotkliwy głód (—> Święty Paweł 85, 11). Królowa Helena z Adia- beny, nawrócona na judaizm, pomagała dotknię­tej klęską ludności palestyńskiej sprowadzając zbo­że z Egiptu (Dawne dzieje Izraela 20.5.2 §101). Wkrótce potem odbył się sobór jerozolimski, przy'- puszczalnie w 49 r. (—> Święty Paweł 85,25-33).179 Prawdziwymi władcami Palestyny byli te­raz prokuratorowie, którzy' nie próbowali rozu­mieć Ży'dów, nie pozwalali im na zgromadzenia ludowe, i szukali okazji, aby ich nękać. Okres ten znaczy' seria mniejszych buntów {Dawne dzieje Izraela 20.5.1 §97-98; 20.5.3 § 106-112; HE 2.11.2- -3). Najbardziej znanym prokuratorem był M. An­toniusz Feliks (ok. 52-60 r.), który spowinowacił się z rodziną herodiańską, zostając drugim mężem Druzylli, siostry' Agry'ppy II (Dz 24,24). Za jego rzą­

1942 Historia Izraela [81,180- 182]

dów sporadyczne sprzeciw)' przerodził)' się w ot­wartą wrogość. Cesarz wysiał go do Palestyny na prośbę zwolnionego arcykapłana, żyjącego w tym czasie w Rzymie. Tacyt tak napisał o Feliksie: „Re­alizował swe królewskie obowiązki w duchu nie­wolnika, z wyrafinowanym okrucieństwem i lu- bieżnością” (Hist. 5,9; por. Dz 24,24-26; Dawne dzieje Izraela 20.7.2 § 142). W latach poprzedzają­cych jego przybycie do Palestyny pojawili się ży­dowscy „rozbójnicy” (lestai), i Józef Flawiusz do­nosi, że Feliks ukrzyżował „niezliczoną” ich liczbę (Wojna żydowska 2.13.2 §253), chcąc „oczyścić" od nich kraj. Zaraz po nich zaczęli działać „sykaryj- czycy” (nacjonaliści uzbrojeni w krótkie sztylety, sicae, którzy w sposób skrytobójczy usuwali prze­ciwników, często pełniących funkcje publiczne) (Wojna żydowska 2.13.3 §254-55). Morderstwa polityczne zdarzały się niemal codziennie; ich pierwszą ofiarą padł arcykapłan Jonatan, co zresz­tą ucieszyło Feliksa. Pojawiły się także inne grupy złoczyńców, którzy mieli „czyste ręce, lecz bardziej bezbożne zamysły” (Wojnażydowska 2.13.4 §258) i którzy podburzali naród do szaleńczych wystąpień przeciw Rzymowi i rościli sobie pretensje do bo­skiej misji. Do tego okresu można chyba zaliczyć przypadek egipskiego szarlatana, opisany w Dz 21,38. Ten fałszywy prorok żydowski wyprowadził lud na Górę Oliwną, obiecując, że na jego słowo roz­padną się mury Jerozolimy, tak że lud będzie mógł wejść do miasta i uwolnić je z rąk Rzymian. Na jego spotkanie wyszedł Feliks z ciężkozbrojną piechotą. Egipcjanin zbiegi, lecz większa część jego zwolen­ników została wzięta do niewoli albo zabita. W cza­sie kadencji Feliksa zmarł Klaudiusz (13 paździer­nika 54 i cesarzem został Neron (54-68 r.). Przez ostatnie dwa lata prokuratury Feliksa Paweł prze­bywał w więzieniu w Cezarei (Dz 23,33-24,27). 180 Na miejsce Feliksa Neron mianował pro­kuratorem Porcjusza Festusa (ok. 60 r.). Stara! się być uczciwym zarządcą (okazując nawet przychyl­ność Żydom, por. Dz 24,27). Za rządów Feliksa sy­tuacja stala się jednak na tyle zapalna, że przekro­czyła punkt krytyczny Wkrótce po przybyciu Fe­stusa powstał spór między żydowskimi a syryjski­mi mieszkańcami Cezarei; cesarski reskrypt roz­strzygnął go na korzyść Syryjczyków. Wywołało to jeszcze większe rozgoryczenie wśród Żydów. To właśnie Feshis wysiał w końcu Pawła do Rzymu, gdy jako obywatel rzymski wykorzystał swe pra­wo odwołania się do cesarza (Dz 25,llnn.). Za na­stępnego prokuratora, L. Albinusa (62-64 r.), sytu­acja nie uległa poprawie: „Nie sposób wyobrazić sobie takiego lotrostwa, którego by się nie dopu­ścił” (Wojnażydowska 2.14.1 §272).(F.B. Marsh, The Reipn ofTiberìus [NY, 19591. A. Momi­

gliano, Claitdius: The Emperor and His Achievement (NY, 1961 ]. E.M. Smallwood, Docnments IHustrating thePrinci-

pales o j Galas Clandlns and Nem (Cambridge, 1967].)181 (D) Pierwsze powstanie (66-70 r.). Ostat­nim rzymskim prokuratorem był Gesjusz Florus (64-66 r.); w porównaniu z nim jego poprzednik wydawał się „wzorem cnotliwości” (Wojnażydow­ska 2.14.2 §277). Otwarcie, ograbiał ludzi, plądro­wał cale miasta i brał łapówki. W tym mniej więcej czasie pojawili się zeloci (grec. zèlótai, a nim. cja- nnd-ndye), szowiniści fanatycznie sprzeciwiający się władzy rzymskiej. Żydzi poczuli się głęboko upo­korzeni, kiedy Neron postanowił przyznać poga­nom nadzwyczajne prawa obywatelskie i „Helleno­wie" utrudniali dostęp do synagogi, stawiając stra­gany przed wejściem. Odwołali się do Florusa, ten jednak nie zrobił nic dla poprawy sytuacji. Później, gdy zabrał ze skarbca świątynnego 17 talentów, Żydzi jerozolimscy nie potrafili zapanować nad emocjami. Z najwyższym sarkazmem składali do kosza, by zebrać datki dla „ostatniego biedaka” Flo­rusa (Wojnażydowska 2.14.6 §293-295). Ten z ko­lei z zemsty oddal część miasta na rabunek swym żołnierzom. Ponieważ kapłani starali się uspokoić Żydów podczas tych incydentów i radzili ludziom zachować cierpliwość, pominą postawa ludu, któ­ry nie reagował na widok żołnierz)7 była potem in­terpretowana przez tych ostatnich jako przejaw po­gardy. Nastąpiła rzeź, ale Żydzi wycofali się na te­ren świątyni i odcięli przejście przez portyk mię­dzy świątynią a twierdzą Antonia. Florus, chwilo­wo zbyt slaby, ab)' opanować buntowników, wyco­fa! się do Cezarei. W ten sposób bunt przeciw Rzy­mowi stal się jawny i przyjął charakter formalnego wystąpienia przeciw władzy rzymskiej.182 Żydami kierował Eleazar, wspomagany przez Manahema, syna zelockiego przywódcy, Judy Galilejczyka. Kraj był przygotowany do wal­ki. Sanhedryn powierz)! Galileę Józefowi, syno­wi Mattiasa (= historyk, Józef Flawiusz; —> Apo­kryf)' 72, 127). Jednak Jan z Giskali, przywódca zelotów galilejskich podejrzewał go o nielojal­ność; Józef bowiem poświęcał więcej czasu na po­wstrzymywanie powstańców od działań niż na ich organizowanie. Początkowo Żydom udało się rozgromić oddziały Florusa, a nawet C. Cestiusza Gallusa, legata syryjskiego wezwanego na pomoc. Neron wysłał doświadczonego dowódcę wojsko­wego, Wespazjana, który rozpoczął działania w Antiochii zimą 66-67 r. i wkrótce wyrusz)! prze­ciw Galilei. W ciągu roku Galilea upadla, Józef Fla­wiusz poddał się Rzymianom w Jotapata (Wojna żydowska 3,7,36 §339).183 Po raz kolejny północna Palestyna znalazła się pod władzą rzymską. Dwa legiony, V i XV, zi­mowały w Cezarei (67-68 r.), a legion X stacjono-

[81,183- 189] Historia Izraela 1943

wal w Scytopolis (Bet-Szean). Tymczasem Żydzi zwrócili się o pomoc do Idumei, ale Idumejczycy szybko zorientowali się, że sytuacja jest groźna i wy­cofali się..W tym czasie jerozolimscy chrześcijanie najprawdopodobniej uciekli do Perci, osiedlając się przede wszystkim w Pelli (Euzebiusz, HE 3,5,3). 183 Na wiosnę 68 r, Wespazjan wyruszył w kie­runku Jerozolimy przez dolinę Jordanu, po dro­dze zdobywając i paląc zbuntowane okręgi (Sama­ria, Jerycho, Perea, Macheront, Qumran). Poszedł­by wprost na Jerozolimę, ale 9 czerwca 68 r. zmarł Neron. Wespazjan wstrzymał działania wojskowe i obserwował rozwój sytuacji w Rzymie. Tymcza­sem wjerozolimie wybuchła wojna domowa (wio­sna 68 r.). Szymon bar Giora najechał kraj ze swy­mi oddziałami, plądrując wszystko, co pozostawili Rzymianie. Kiedy wkroczył do Jerozolimy, naród zmęczony tyranią Jana z Giskali, przyjął go jako no­wego przywódcę. Jan i jego zwolennicy wycofali się do świątyni, zamykając się w niej, podczas gdy Szymon rządził w mieście.185 (E) Oblężenie Jerozolimy (69-70 r. po Chr.). Byl to rok czterech cesarzy: w Rzymie Nero na zastąpi! Galba, którego zamordowano w stycz­niu 69 r. Cesarzem został Othon, ale wkrótce jego miejsce zajął Witeliusz. Ten ostatni rządził tylko do grudnia 69 r. Gdy Wespazjan wyruszył na Jerozoli­mę w czerwcu 69 r., oddziały rzymskie obwołały go cesarzem w dniu 1 lipca. Wrócił więc do Rzy­mu, zostawiając swego syna Tytusa, by kontynu­ował atak na Jerozolimę.186 Właściwe oblężenie rozpoczęło się na wio­snę 70 r., przed Paschą. Miasto było dostępne tylko od strony północnej (od zachodu, południa i wscho­du otaczały je głębokie doliny) i dlatego Tytus roz­bił obóz na północny wschód od wzgórza Skopus. W czasie święta Paschy w obrębie miasta, w zasię­gu wzroku Rzymian, wybuchł)’ zamieszki, jednak Żydzi zjednoczyli się w obliczu wspólnego wroga. Tytus otoczył miasto szańcami i na oczach obroń­ców krzyżował wszystkich, którzy próbowali uciec z oblężonego miasta. Głód i pragnienie dawały się we znaki i w lipcu Rzymianie zdobyli twierdzę An­tonia i zburzyli ją aż do fundamentów. Tytus miał teraz otwarte pole do ataku na świątynię. Ósmego dnia miesiąca Ab (sierpień) podłożono ogień pod bramy, a następnego dnia wkroczyły oddziały rzymskie. Tytus chciał oszczędzić świątynię (Woj­na żydowska 6,4,3 §240-241), żądając w zamian poddania się. Obrońcy' świątyni nie zgodzili się. Kiedy 10 sierpnia wybuchły kolejne walki, jakiś żołnierz wrzucił płonącą pochodnię do pomiesz­czeń otaczających Przybytek. Zamieszanie prze­szkodziło próbie ugaszenia ognia przez Tytusa. Zanim ogień pochłonął miejsce Święte Świętych,

Tytus w otoczeniu oficerów zdążył je obejrzeć ( Woj­na żydowska 6,4,6-7 §254-266). Wkrótce naprze­ciw wschodniej bramy zatknięto rzymskie sztanda­ry, a żołnierze „wśród gorących owacji obwołali Ty­tusa imperatorem” ( Wojna żydowska 6.6.1 §316).187 Nastapila rzeź Żytlów. Jan z Giskali wyco­fał się do pałacu Heroda w Górnym Mieście i roz­poczęło się kolejne oblężenie. We wrześniu 70 r. całe miasto zostało ostatecznie zdobyte, splądro­wane i zrównane z ziemią; mury miejskie zburzo­no i pozostawiono tylko kilka fragmentów. W mie­ście stacjonował garnizon rzymski. Jan, Szymon i siedmioramienny świecznik zabrany ze świąty- ni, to były trofea, które uświetniały triumf Tytusa w Rzymie w 71 r. W kraju pozostały jeszcze do po­konania ogniska buntowników (Herodium, Masa- da, Macheront). Ostatnia twierdza, Masada, zosta­ła zdobyta dopiero w 74 r. (—> Apokryfy' 72, 123).188 Od tej pory na monetach rzymskich wybi­janych dla tej prowincji widniał napis Iadaea cap­ta. Wytażał ona prawdę, z którą naród żydowski musiał ży'ć przez długie wieki. Z wyjątkiem krót­kiego okresu „wyzwolenia Jerozolimy” przez Szy'- rnona bar Koclibę (—> 191 niżej), kiedy przywró­cono składanie ofiar w świątyni, zniszczenie Jero­zolimy w 70 r. znaczyło o wiele więcej niż samo zrównanie z ziemią świętego miasta. Położyło ono kres starożytnej tradycji składania ofiary dla Jah­we tylko wjerozolimie, która była dla Żydów cen­trum świata. Teraz nie było już świątyni; nad kra­jem panował Rzytn. Upadek Jerozolimy oznaczał definitywne zerwanie z przeszłością; od tej chwili judaizm miał przyjąć inną formę. Zniszczenie to dotknęło również społeczność chrześcijańską. Dla Rzymian byli oni, podobnie jak Żydzi, ludnością podbitą; Żydzi ostatecznie mieli idi za miniar „he­retyków”. Palestyńscy uciekinierzy chrześcijańscy zanieśli do diaspory wspomnienia z życia Jezusa i realiów palestyńskich opisanych w Ewangeliach.189 (F) Między powstaniami (71-132 r.). Tytus zostawił Jerozolimę w gruzach, a garnizon rzymski sprawował wojskową kontrolę. Los Żydów nie by ł łatwy. We Flavia Neapolis (współczesne Nablus) osiedlili się rzymscy' koloniści; w Emaus posiadłości otrzytnalo 800 weteranów wojsko­wych. W samej Jerozolimie zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie, zaczęli żyć obok Rzymian, o czym świadczą osuaria i groby tego okresu. Tytus uznał całą krainę Judei za swoją osobistą własność.

Społeczność żydowska, przyzwyczajona do pła­cenia podatku świątynnego w wysokości pół sy­kla, teraz musiała płacić taką samą kwotę jako//- sens iudaicas na rzymską świątynię Jowisza Kapi- tolińskiego. Praktyki religijne zmieniły się w for­my kultu synagogalnego i intensywniejsze studio­

1944 Historia Izraela [81,190- 193]

wanie Tory. Po zburzeniu świątyni osłabi wpływ Sanhedrynu jerozolimskiego, któremu przewod­nicz)! arcykapłan. Akademicki uczony Sanhedryn 72 starszych (czy rabbich) wjamnii, pod przewod­nictwem Jochanana ben Zakkai, a później Gama- liela II stał się instytucją kierującą religią żydow­ską. Chociaż Judeą rządzili Rzymianie, to ta jeszi- wa cieszyła się pewną autonomią. Ustalała kalen­darz i funkcjonowała jako sąd (—> Kanon ksiąg świętych 71,35; por. J. Neusner, First CenturyJn- daism in Crisis [Nash, 1975]).190 Zarówno w Palestynie, jak i w diasporze pragnienie „odbudowy Izraela” podsycane było wspomnieniami o odrodzeniu kraju po zburzeniu Jerozolimy w 587 r. przed Chr. Podczas gdy pod koniec swego panowania cesarz Trajan (98-117 r.) podejmował działanie w związku z zagrożeniem ze stron)' Partów, w różnych częściach imperium w latach ok. 115-116 wybuchały bunty Żydów (Cy­rena, Egipt, Cypr, Mezopotamia). Ich przyczyną był ucisk okupanta, także oczekiwania mesjańskie, wciąż żywe wśród Żydów. Dowódcą, który osta­tecznie stłumił bunt mezopotamski, był zromani- zowany Maur, Luzjusz Kwietus, wynagrodzony następnie stanowiskiem namiestnika Judei.191 (G) Drugie pow stanie żydowskie (132- -135 r.). Nie wyjaśniona sytuacja wjudei dala o so­bie znać w drugim powstaniu. Jego przyczyny nie są pewne. Dio Kasjusz (Rom. Hist. 69.12.1-2) do­nosi, że wznieciła je próba Hadriana wybudowa­nia grecko-rzymskiego miasta Aelia Capitolina na miejscu Jerozolimy i wzniesienia świątyni na część Jowisza na ruinach świątyni jerozolimskiej. Vita Haciriani 14.2 przytacza jako powód raczej edykt cesarski zabraniający obrzezania. Poprzednio Ha- drian (117-138 r.) zakazał kastracji i mniej więcj w tym czasie ponowił ten zakaz, uznając, że obej­muje on także obrzezanie. Chociaż edykt nie był wymierzony bezpośrednio w Żydów, dotknął ich w ważnej sprawie religijnej. Obie okoliczności mo­gły przyczynić się do wybuchu powstania.

Ponownie Żydzi judejscy wystąpili przeciw Rzymowi. Wybijane przez nidi monety głosiły „Wyzwolenie Jerozolimy” i „Odkupienie Izraela”. Przywódcą intelektualnym był rabbi Akiba, du­chowym kapłan Eleazar, a dowódcą wojskowym Szymon bar Kosiba zwany Bar Kocltba. Ten ostat­ni sprawował władzę polityczną z kwatery głów­nej, która mieściła się prawdopodobnie w wy­zwolonej Jerozolimie. Zachował on szczegółowo opracowaną strukturę administracyjną i podział Judei na toparchie wprowadzone przez Rzymian. Judea była teraz jego własnością prywatną, a dzier­żawcy ziemi płacili czynsz do jego skarbca. Wo­bec Rzymian zastosował taktykę wojny partyzanc­

kiej, prowadzonej z osad i placówek rozsianych po całym kraju (Herodium, Tekoa, Engaddi, Me- sad Hasidhn [=Chirbet Qumran]).192 Na początku buntu rzymski namiestnik, Tynejusz Rufus, był bezradny, chociaż miał w kra­ju oddział)' rzymskie. Na pomoc pospiesz)! mu le­gat Syrii, Publicjusz Marcellus. Ostatecznie jednak Hadrian musiał wysłać swego najlepszego dowód­cę, Seksnisa Juliusza Sewera, wz)rwając go z Bryta­nii, Sewer stłumił powstanie dopiero po długim okresie głodzenia Żydów, którzy schronili się w twierdzach i jaskiniach na pustyni. Jaskinie przy Wadi Murabba‘at, Nachal Zeechim Hewer i Selim były kryjówkami dla całych rodzin, które uciekły tam z dobytkiem domowym, zwojami biblijnymi i rodzinnymi archiwami. Oficerowie z Engaddi uciekli do jaskiń przy Nahał Hever, zabierając ze sobą listy od dowódcy Szymona (—> Apokryf)' 72, 119-122). Gdy Jerozolima wpadła w ręce Rzymian, Szymon zorganizował swoje ostatnie stanowisko w Bether (współczesne Bittir, 9,5 km na zachodni południowy zachód od Jerozolimy). W osiemna­stym roku panowania Hadriana (134-135 r.), po oblężeniu, Beter zostało ostatecznie zdobyte przez Rzymian. Hadrian zrównał Jerozolimę z ziemią, aby na jej miejscu zbudować Aelia Capitolina. Wydał dekret „że nikomu z narodu [żydowskiego] nie było wolno zbliżyć się do okolic Jerozolim)', zaka­zano im nawet z oddali patrzeć na ziemię ojczy­stą” (Euzebiusz, HE 4.6.3).(|.A. Fitzmyer, „The Bar Cochba Period ", ESBNT 305-354. W.J. Fulco, „The Bar Kokhba Rebellion”, TBT 64 [19731 1041-1045. Y. Yadin, Bar-Kokhba [London, 1971 ].)193 Bardzo niewiele wiadomo na temat chrze­ścijaństwa w Judzie w tym okresie, kiedy nastą­pił rozłam między synagogą a Kościołem. Kiedy chrześcijanie powrócili do Jerozolimy po 70 r., Kościołowi przewodnicz)! Symeon, syn Kleofa­sa, który był biskupem aż do męczeńskiej śmier­ci w 107 r. po Chr. (Niektórzy identyfikują go z Szymonem, „bratem” Jezusa [Mk 6,3], tak że li­nia krewnych Jezusa rządziłaby Kościołem jero­zolimskim na wzór „kalifatu”.) Przy mniejszej ilo­ści dowodów [Apost. Const. 7.46] B.H. Streeter [The Primitive Cli m d i (NY, 19290] identyfiko­wał Judę, „brata” Jezusa jako trzeciego biskupa). Po Symeonie Kościołem jerozolimskim kierowa­ło trzynastu innych judeochrześcijańskich bisku­pów za czasów Hadriana: Justus, Zacheusz, To­biasz, Beniamin, Jan, Maciej, Filip, Senekas, Justus, Lewi, Efres, Józef, Judasz (HE 4.5.3). Euzebiusz pisze również, że po męczeńskiej Symeona wiel­ka liczba Żydów uwierzyła w Chrystusa (HE 3-35). (K. Baus, From thè Apostolic Community to Coiistantine [History of che Church 1; NA', 19801 70-158. K. Bihlmeyer i T. Tiichle, Church History i: Christian Antiquity [West- minster, 1958] 33-102.)