Rzeczpospolita.•••• Król Zygmunt IIIz dynastii Wazów natle obozu wojskowe­go podczas oblezeniaSmolenska w 1611 r.Zygmunt III uwiklalRzeczpospolitaw wojne z Rosja,chcac dzieki zdoby­ciu tronu moskiew­skiego zwiekszycswe szanse na odzy­skanie koronyszwedzkiej. Awan­turnicza wyprawa nieprzyniosla spodzie­wanych rezultatów.

T Husaria polskana Ukrainie, scenarodzajowa. Ukraina,czyli kresy (pograni­cze) byla slabo za­ludnionym teryto­rium, które stanowiloschronienie dla

zbieglych chlopów,ubogich mieszczani drobnej szlachty.Organizowali sie oniw samorzadnespolecznosci typu

~ wojskowego zwane&3 siczami i pozostawali

! ~ w ciaglym konflikcieUJ

2 z magnatami kreso-~ wymi i Tatarami.

HISTORIA SWIATA 46

pod rzadamiWazów

leczne i polityczne przezywaly równiez HiszpaniaiTurcja, a jednak nie zniknely z mapy Europy. Pan­stwa te bowiem mialy korzystniejsze polozeniemiedzynarodowe niz Polska, otoczona przez trzechagresywnych sasiadów: Prusy, Rosje i Austrie.

Miedzy Baltykiema Morzem Czarnym

Glówne problemy polityczne, z którymi zmagalasie Rzeczpospolita Obojga Narodów w pierwszejpolowie XVII wieku, poza wojnami moskiewski­mi (które Polska przejela od Litwy), powstaly lubdojrzaly u schylku poprzedniego stulecia: konfliktze Szwecja, interwencja w Moldawii (niweczacadobre stosunki z Turcja), pierwsze powstania ko­zackie. Najwazniejsze kierunki polityki zagranicz­nej stanowily: Europa wschodnia i poludniowo­wschodnia oraz basen Morza Baltyckiego. Po epocejagiellonskiej (1385-] 572) panstwo polsko-litew­skie zyskalo nie tylko silna, mocarstwowa pozycjemiedzynarodowa, ale takze przejelo trzy glównekierunki konfliktów: z Moskwa, dazaca do utwo­rzenia mocarstwa na wschodzie Europy, z Tatarami(czyli konkretnie z Chanatem Krymskim) i z Turcja(czyli Porta Ottomanska).

Ksiestwo moskiewskie juz za panowania IwanaI Kality (zm. w 1340 roku) rozszerzylo swoje wply­wy na wiele ziem ruskich. W XV wieku ksiestwoprzeksztalcilo sie w silna scentralizowana monar­chie, walczaca najpierw z Wielkim Ksiestwem Li­tewskim, pózniej zas z Rzeczpospolita, o domina­cje w tej czesci kontynentu europejskiego. Odczasów panowania Iwana III Srogiego (1462-1505),wladcy ksiestwa moskiewskiego zaczeli uwazacsie za spadkobierców cesarzy wschodniorzymskich.To wlasnie z Bizancjum przejeto herb - dwuglo­wego orla - a takze wiele elementów ceremonialu

Wprawdzie w polowie stulecia

Rzeczpospolita wyszla zwyciesko

z licznych wojen, toczonych ze

Szwecja, Turcja i Rosja, ale nie byla

juz zdolna dzialac jako aktywny pod­

miot na arenie miedzynarodowej.

Szczególnie niebezpieczne bylo przede wszyst­kim to, ze równoczesnie z zachwianiem

mocarstwowej pozycji panstwa polsko-litew­skiego w Europie nastapil wzrost potegi sasiadów- Rosji, Brandenburgii-Prus i Austrii.

Z perspektywy pózniejszych wydarzen zgodana zjednoczenie pod wladza Jana Zygmunta Ho­henzollerna Brandenburgii i Prus Ksiazecych ~(ostatni hold pruski zlozony królowi Wladyslawowi &3

IV Wazie mial miejsce na Zamku Warszawskim ~UJ

w 1641 roku) byla jednym znajfatalniejszych posu- 2niec Rzeczypospolitej na arenie miedzynarodowej ~w pierwszej polowie XVlI w. Na coraz trudniej­sza sytuacje miedzynarodowa Polski nakladaly sietakze regres gospodarczy i anarchia wewnetrzna ­degeneracja systemu parlamentarnego i aparatuwladzy; w 1652 r. po raz pierwszy doszlo do zerwa­nia sejmu przez jednego posla (Wladyslawa Sicin-

skiego ). W ówczesnej sytuacji, gdy Rzeczpospolitaszlachecka otoczona byla przez silne, scentralizo­wane panstwa, tylko wzmocnienie wladzy kró­lewskiej moglo ocalic ja przed rozbiorami. Chociazw XVII w. podobne trudnosci gospodarcze, spo-

dworskiego, wreszcie tytul cara (cesarza). Zmaga­nia Rzeczpospolitej z ksiestwem moskiewskimbyly wiec nieuniknione - ich stawka byla nie tylkohegemonia w Europie wschodniej, ale wrecz ist­nienie panstwa polsko-litewskiego.

139

46 RZECZPOSPOLITA POD RZADAMI WAZÓW

.•. Król Wladyslaw IV Waza (1595-1648), drugiz tej dynastii na tronie polskim. Dwukrotnie bez­skutecznie próbowal objac tron moskiewski.Wladyslaw IV dazyl do wzmocnienia wladzy kró­

lewskiej, opierajac sie na magnaterii. Prowadzacliczne wojny, usilowal wzmocnic swoja pozycje.

T Bitwa pod Kircholmem w 27 IX 1605 roku

byla jednym z najwspanialszych zwyciestwmilitarnych w historii Rzeczypospolitej. Armiapolska pod dowództwem Karola Chodkiewi­

cza zadala druzgocaca kleske wielokrotnieliczniejszym wojskom szwedzkim.

140

Upodloza konfliktu ze Szwecja lezaly zarównoprzyczyny gospodarcze jak i polityczne. Juz odXVI wieku Szwecja dazyla do osiagniecia "domi­nium maris Baltici" (wladztwo nad Baltykiem), cooznaczaloby utrate przez Polske ujscia Wisly orazmiast pruskich. Dla Polski wojna ze Szwecja bylawiec walka o suwerennosc gospodarcza.

Kwestia brandenburska, czyli polaczenie Bran­denburgii i Prus Ksiazecych pod wladza ksiazatz dynasti i Hohenzollernów, byla bez watpienia ­obok kwestii stosunków z ksiestwem moskiew­skim - najwazniejszym zagadnieniem polskiej poli­tyki zagranicznej. Niepowodzenia w wojnachz Rosja w drugiej polowie XVII wieku, jak rów­niez uwolnienie sie od zaleznosci lennej wobecPolski przez elektorów brandenburskich wladaja­cych Prusami Ksiazecymi, oddzialaly bowiemszczególnie negatywnie na losy Rzeczypospolitej.W 170 l roku elektorowie brandenburscy z dyna­stii Hohenzollernów przyjeli tytul królów Prus.Brandenburgia i Prusy Ksiazece Uuz jako PrusyWschodnie) staly sie prowincjami Królestwa Prus.Zas dwa panstwa: Prusy i Rosja najbardziej przy­czynily sie do rozbiorów i likwidacji panstwa pol­skiego u schylku XVIII wieku.

~ Austria, w której panowali "arcykatoliccy"o Habsburgowie, stala sie w XVII w. powaznym part­~ nerem Polski na arenie miedzynarodowej, tyle ze2 wieksze korzysci z tej wspólpracy odnosil Wieden2 niz Warszawa. Dopiero w drugiej polowie tego stu-

lecia przeciwwaga dla orientacji habsburskiej stalasie wspólpraca z Francja, której wladca, LudwikXIV, aspirowal do roli hegemona w Europie. Sto­sunki Rzeczypospolitej Obojga Narodów z takimipanstwami jak Dania, Niderlandy czy Anglia, bylysporadyczne i nie mialy wiekszego znaczenia.

Wazowie na tronie polskimWybór w 1587 roku na króla Polski ostatniegoJagiellona po kadzieli, Zygmunta (1566-1632),królewicza szwedzkiego, syna Katarzyny Jagiel­lonki i króla Szwecji Jana III Wazy, poczatkowoprzyjeto w Skandynawii przychylnie. W PolsceWazowie panowali w latach 1587-1668; Szwecja

dynastia ta wladala w latach 1523-1654 (nazwaWaza pochodzi od szwedz. vasa - snopka zboza,widniejacego w herbie rodowym). Zalozycielemdynastii byl Gustaw I Waza, który w 1523 r. stanalna czele powstania przeciw Danii (od l397 rokuSzwecja, Norwegia i Dania byly polaczone uniapersonalna). Ostatnia z dynastii byla królowaKrystyna, która abdykowala w 1654 roku.

Ambitne plany Zygmunta III Wazy (króla Polskiod 1587, króla Szwecji w latach 1592-99), którynie ukrywal, ze bedzie dazyl do przywrócenia kato­licyzmu w Szwecji i zaprowadzenia go w Rosji,a ponadto zamierza wzmocnic wladze królewskaw Polsce i dazyc do zblizenia z Habsburgami, wy­woly waly obawy zarówno wsród jego szwedzkichjak i polskich poddanych. Pierwsi byli bowiem lute­ranami i z niechecia patrzyli na gorliwego katoli­ka, dla którego wzorem byl Filip II hiszpaÓski,symbol wojujacej kontrreformacji; drudzy zasstrzegacy wolnosci szlacheckiej z niechecia mysle­li o wladcy absolutnym.

Po smierci ojca w 1592 roku, Zygmunt III Wazapowierzyl rzady w Szwecji regentowi, swemu stry­jowi Karolowi, ksieciu Sundermanii. Szybko oka­zalo sie, ze majacy wielu zwolenników regent beztrudu przejal pelna wladze w Szwecji. Podjeta przezZygmunta III Waze w 1598 roku próba dochodze­nia swych praw dziedzicznych na drodze wojen­nej zakonczyla sie niepowodzeniem - pokonany napolu bitwy i wziety do niewoli, zostal na dodatekzdetronizowany przez sejm szwedzki. Po powrociez niefortunnej wyprawy, Zygmunt III Waza oglo­sil wlaczenie pólnocnych Inflant do Rzeczypos­politej. Ta wlasnie decyzja legla u poczatku wojenze Szwecja, które z przerwami trwaly 60 lat.

Dominuim maris BalticiChoc jednak powodem formalnym rozpoczeciawojny przez Szwecje, której wojska wkroczylyw 1600 roku do Inflant, byly spory dynastyczne,faktyczna jej przyczyne stanowily sprzeczne inte­resy gospodarcze i polityczne obu paIlstw. Przezy­wajaca rozkwit Szwecja wkraczala wlasnie w okresekspansji; szlachta myslala o zdobyciu nowychziem, mieszczanie o mozliwosci handlu na nowychobszarach. Takze panstwo polsko-litewskie szu­kalo nowych nabytków terytorialnych.

Poczatkowo, wykorzystujac przewage liczeb­na, Szwedzi doszli do linii Dzwiny. Bitwy stoczo­ne pod Kockenhausen (1601), Bialym Kamieniem(1604) i Kircholmem (1605) pokazaly, ze Polacydysponuja swietnie wyszkolonym, zaprawionymw wojnach wojskiem oraz znakomitymi doWód­cami,jakimi okazali sie Krzysztof Radziwill i JanKarol Chodkiewicz. Strona polska nie potrafila jed­nak wykorzystac odniesionych zwyciestw, a ini­cjatywa nalezala do Szwedów. Wybuch wojny duÓ­sko-szwedzkiej i interwencja polska w Rosjisklonily walczace strony do zawarcia rozejmuw 1611 roku. Polska utrzymala swój stan posiada­nia w Inflantach, Szwecja otrzymala pólnocnaczesc Estonii. Wojna, wznowiona w l617 r. przeznowego króla Szwecji, Gustawa II Adolfa,jedne­go z najwybitniejszych wodzów XVII stulecia,miala juz charakter zdecydowanie zaborczy - Szwe­dzi zamierzali opanowac Inflanty i przede wszyst­kim ujscie Wisly. Okazalo sie, ze strona szwedz­ka kilkuletni rozejm wykorzystala na modemizacjearmii i ulepszenie jej organizacji. Polacy zas,dysponujac stosunkowo nieliczna armia, nie mogli

-6 uporac sie z brakiem pieniedzy na jej wzmocnie­o nie. Szwedzi zajeli najpierw cale Inflanty, a w roku~ 1626 najechali Prusy Ksiazece, zdobywszy m.in.§ Elblag, Tczew, Oliwe i Puck, rozpoczeli blokade2 GdaÓska. Mimo kilku sukcesów, na przyklad

HISTORIA SWIATA 46

•. Smierc hetmana Stanislawa Zólkiewskiegow bitwie pod Cecora w roku 1620. Walczyl prze­ciwko Kozakom, Rosjanom (to jego wojska zaje­ly Moskwe, osadzajac na tronie rosyjskim kró­lewicza Wladyslawa), w koncu przeciw Turkom.

przeciwko sobie silna opozycje. W tym wlasnieczasie na kresach Rzeczypospolitej pojawil siemnich podajacy sie za cudownie ocalalego care­wicza Dymitra.

Dymitr Samozwaniec, nad którym opieke roz­toczyl wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech,oddajac mu za zone swa córke Maryne, stanowildogodny pretekst do interwencji w Rosji. ZygmuntIII Waza w zbrojnej wyprawie na wschód upatry­wal mozliwosci zrealizowania swego planu uniipolsko-moskiewskiej, tym bardziej ze pokojowadroga ku temu celowi zawiodla. Podbój Moskwy

~ Portret hetmanazaporoskiego z XVIIwieku. Kozacy stano­

wili dosc liczna i silnagrupe spoleczna,nie uznajaca wladzy

Rzeczypospolitej . .§Formowali oddzialy c75

zbrojne, wyprawiajac ~if!sie przeciwko 2Tatarom i Turkom. s:'

Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem (1553­1618), panujacym w Prusach Ksiazecych, objalelektor brandenburski, Jan Zygmunt. W 1611 rokusejm ostatecznie uznal Jana Zygmunta i jego suk­cesorów za nastepców Albrechta Fryderyka. I króli sejm podjeli taka decyzje mimo sprzeciwu stron­nictwa tzw. kwerulantów, dazacych do blizszegozwiazania Prus Ksiazecych z Polska. Po tym jakBrandenburgia i Prusy Ksiazece zostaly polaczonepod panowaniem brandenburskich Hohenzoller­nów, ujscie Wisly i Pomorze Gdat'lskie znalazly siew kleszczach. Nie trzeba bylo wielkiej przenikli­wosci aby stwierdzic, ze byl to powazny blad - wy­starczylo spojrzec na mape.

Wyprawa moskiewskaW 1604 r. grupa magnatów polskich, popieranaprzez Kosciól katolicki i króla Zygmunta III Waze,rozpoczela przygotowania do interwencji w Rosji,która po smierci cara Iwana IV Groznego przezy­wala najpowazniejszy w dziejach nowozytnych te­go pat'lstwa kryzys polityczny i spoleczny. Wrazze smiercia dwóch synów Iwana Groznego: Dymit­ra (zginal w 1591 roku w tajemniczych okol icz­nosciach) i Fiodora I, wymarla dynastia Ruryko­wiczów, wladze objal Borys Godunow, majacy

.••• Zupan hetmanaStanislawa

Zólkiewskiego.Ubiór uszyty zostalw stylu moskiew­skim. Zólkiewski byljednym z najwybit­niejszych dowódcówpolskich podczaswyprawmoskiewskich.

w bitwie pod Trzciana (1629), w której hetmanwielki koronny Stanislaw Koniecpolski pokonalsamego Gustawa II Adolfa, zakonczona w 1629roku wojna (rozejmem w Starym Targu) wykaza­la krótkowzrocznosc polskiej polityki. Mimodotkliwosci odciecia ujscia Wisly szlachta i magna­teria nie zdobyly sie na podjecie zdecydowanejwalki ze Szwecja. Okazalo sie, ze Rzeczpospolitanie jest zdolna do powaznego wysilku finansowe­go i wojskowego nawet wówczas, gdy stawka wwojnie byla suwerennosc gospodarcza.

Na mocy rozejmu z 1629 roku Szwedzi zatrzy­mali wiekszosc Inflant oraz porty Prus Królewskichi Ksiazecych (bez Gdanska, Królewca i Pucka, alez prawem pobierania cel sciaganych z handlugdanskiego). Próba odzyskania portów pruskichpodjeta przez nastepce Zygmunta III Wazy, Wla­dyslawa IV, panujacego w latach 1632-1648, za­konczyla sie niepowodzeniem. Nowy wladca, lepiejniz szlachta niechetna wznowieniu wojny zeSzwecja, rozumial znaczenie dla Polski Gdanskai pOltów pruskich.

Wladyslaw IV, który juz w 1634 roku utworzylflote wojenna, powiekszyl armie ladowa, a na Helurozpoczal budowe portu Wladyslawowo, nie zdo­

lal sklonic szlachty do podjecia ofensywnych dzia- .§lan wobec Szwecji, mimo korzystnej sytuacji ,jaka c75

powstala w nastepstwie smierci Gustawa II Adolfa ~if!w 1632 roku w bitwie pod Llitzen. Jednakze wobec 2niepowodzenia Szwedów w wojnie na terenie Nie- s:'

miec i sukcesów polskich w starciu z Rosja, w roku1635 doszlo do przedluzenia rozejmu pomiedzySzwecja a Rzeczpospolita. Szwedzi wycofali siez portów pruskich i zrezygnowali z pobierania clagdanskiego. To byly jedyne sukcesy jakie zdolalaosiagnac strona polska, mimo bardzo korzystnejkoniunktury - faktu wyczerpania sil Szwecji w woj­nie trzydziestoletniej.

Brak zdecydowania wladców Polski w wojnie zeSzwecja skrupulatnie wykorzystywali Hohenzoller­nowie, dazacy do usamodzielnienia Prus Ksia­zecych. W 1609 roku Zygmunt III Waza zgodzilsie, by kuratele nad chorym umyslowo ksieciem

141

46 RZECZPOSPOLITA POD RZADAMI WAZÓW

i zdobycie korony Rurykowiczów mialy ulatwicZygmuntowi III odzyskanie tronu szwedzkiego.

Do podjecia wojny na wschodzie sklanialy takzepowazne wzgledy spoleczne. W Polsce mial wów­czas miejsce znaczacy wyz demograficzny, a tymsamym nadmiar ludnosci - takze zolnierzy, którzypo rokoszu Zebrzydowskiego nie mieli w krajuzajecia. Cala te uciazliwa rzesze ludzi postano­wiono skierowac na podbój ziem rosyjskich, w nichbowiem jeden z publicystów, Pawel z PalczowaPalczowski, upatrywal ziemi obiecanej dla Polski.Choc wiec znalazla sie wplywowa grupa polskichpolityków, z kanclerzem i hetmanem wielkim ko­ronnym Janem Zamojskim na czele, sprzeciwiaja­ca sie wyprawie na Rosje, nie na wiele sie to zdalo.

Jesienia 1604 roku Dymitr Samozwaniec z armiapolska wkroczyl do Rosji, wykorzystujac niezado­wolenie z rzadów Borysa Godunowa (który zresz­ta wkrótce zmarl), zajal Moskwe i koronowal sie nacara. W nastepnym roku wybuchlo jednak powsta­nie przeciwko Polakom, samozwanczy car zginal,a nowym wladca Rosji zostal Wasyl Szujski, przy­wódca powstania. Wówczas pojawil sie drugi Dy­mitr Samozwaniec i poparty przez Polaków zajalznaczne obszary Rosji. Zawarcie przez Wasyla

..••• Jan KarolChodkiewicz, hetmanwielki litewski. Byl onglównodowodzacymsil polskich w czasiewojny ze Szwecjaw Inflantach, gdzieodniósl wspanialezwyciestwo nad prze­wazajacymi silamiszwedzkimi podKircholmem (1605).Od 1602 byl naczel­nym dowódca armiipolskiej. Uczestniczyltakze w wyprawiemoskiewskieji wyprawie chocim­skiej przeciw Turkom,podczas której zmarl .

Szujskiego porozumienia ze Szwecja stalo sie dlaZygmunta III dogodnym pretekstem do podjeciawyprawy przeciw Rosji. Dowodzona osobiscieprzez króla armia zdobyla Smolensk, zas hetmanpolny koronny Stefan Zólkiewski pokonal latem1610 roku w bitwie pod Kluszynem wojska rosyj­sko-szwedzkie. W tej sytuacji bojarzy obwolalicarem królewicza polskiego Wladyslawa, WasylaSzujskiego pozbawiono tronu, a Dymitr Samoz­waniec zostal zamordowany (1610). Poniewazjed­nak marzacy o koronie carów dla siebie ZygmuntIII Waza nie zdecydowal sie na wyslanie syna doMoskwy, w 1613 r. bojarzy wybrali na tron kandy­data narodowego - Michaila Romanowa i on zapo­czatkowal dynastie, panujaca w Rosji do 1917 roku.W latach 1617-1618 wojska polskie próbowalybezskutecznie zdobyc Moskwe, ostatecznie w 1619roku zawarto na okres 14 lat rozejm w Dywilnie.Rzeczpospolita zatrzymala ziemie: smolenska,czernikowska i siewierska. W 1632 r. Rosjaniezerwali rozejm i uderzyli na Smolensk. Wojna pol­sko-rosyjska, tzw. smolenska (1632-1634), przy­niosla zwyciestwo Polsce. Zawarty w 1634 r. pokójpolanowski potwierdzil warunki rozejmu w Dywili­nie, ponadto Wladyslaw IV zrzekl sie - za odszko­dowaniem - pretensji do tronu moskiewskiego.

Slabnaca potegaKonflikt Rzeczpospolitej z Turcja byl jednymz epizodów wojny trzydziestoletniej (1618-1648).Jego powodem bylo wyslanie przez króla pomocy

.••• Przedstawiciele roznych formacji wojskapolskiego (w XVII wieku) na rysunku Jana Ma­tejki. Polska strategia wojskowa, poczawszyod XV wieku, opierala sie glównie na prymaciekawalerii róznych typów.

Habsburgom, walczacym z lennikiem tureckim,ksieciem Siedmiogrodu, Gaborem Bethlenem.W roku 1619 oddzialy najemne w sluzbie Rzecz­pospoI itej, zorganizowane przez A.J .Lisowskiego(tzw. lisowczycy, slynacy zarówno z mestwa, jaki okrucienstwa i lupiestwa) rozbily wojska ksieciaGabora BethIena oblegajace Wieden. Z kolei pod­jeta przez Stefana Zólkiewskiego w 1620 r. wypra­wa w obronie pro-polskiego hospodara moldaw­skiego Grazianiego zakonczyla sie kleska w bitwiepod Cecora. Zorganizowana rok pózniej przez sul­tana Osmana IIwyprawa odwetowa zakonczyla siezawarciem traktatu pokojowego w Chocimiu,w którym zagwarantowano dotychczasowa grani­ce miedzy obu panstwami na Dniestrze.

Wobec przemian ustrojowych, które dokony­waly sie w XVII wieku w panstwach sasiadujacychz Polska (absolutyzm oswiecony) zarówno Rosja,jak i Austria oraz Brandenburgia-Prusy byly w sta­nie realizowac ekspansywne cele polityczne i po­wolywac silne, zawodowe armie. Polska tymcza­sem, mimo ze wielka terytorialnie, nie byla juz odpolowy tego stulecia zdolna do prowadzenia ofen­sywnej polityki zagranicznej - potrafila sie jedy­nie jeszcze bronic, choc coraz mniej skutecznie.

WAZNIEJSZE DATY:1587

Wybór Zygmunta III Wazy na króla Polski1600·11

Wojna polsko-szwedzka o Inflanty1617·29

Nowa wojna ze Szwecja o Inflantyi Pomorze1641

Ostatni hold pruski1604

I wyprawa moskiewska1610

Smierc Samozwanca;bitwa pod Kluszynem

1634

Rozejm w Polanowie konczy wojny z Rosja1620

Bitwa pod Cecora

~ Miedziorytprzedstawiaprzemarsz artyleriiw szyku ubezpie­czonym.W XVII wieku warmiipolskiej stosowanoczesto tzw. szyktaborowy.Polegal on naobronie wewnatrzkregu zatoczonegoprzez wozy taboru.Sztuke stanowilotu szybkie zwijaniei rozwijanie szyku.Taki obóz stanowilwarownie, z którejdostarczanozaopatrzeniewalczacymoddzialom.

o:giJj:i;i15af­aLL

142 ~ Historia swiata 50 - WOJNY DYNASTYCZNE W XVIII WIEKU I