Embed Size (px)
Citation preview
1
ZENEL HAMITI
HISTORIKU
I RADHIMES
Tirane 1971
2
Ing. Zenel Hamiti ( 1918 – 1993 )
3
HYRJE
Pozita gjeografiko-ekonomike dhe strategjike e fshatit, te dhenat
qe arrijne deri ne ditet tona, te cilat vertetohen me mbeturina
ndertimesh te vendbanimeve te hershme; emrat e vendeve dhe te
gjinive te ndryshme qe kane jetuar ne kete fshat, te cilat ekzistojne
edhe sot si psh Maja e Nik Gjonbitrit, Bregu i Qishes, Kanul,
Grabo; lagjet Gjik Hila, Piko Dhima, Gjik Nika, Ceko Dhima, etj
si dhe emrat e vandbanimeve te vjetra si Katohori’ (kato=poshte,
hori’-horio=fshat), etj ku gjenden edhe sot gjurmet e banimit te
vjeter; na tregojne se fshati i Radhimes ka ekzistuar shume kohe
para pushtimit turk ne Shqiperi.
Varret e zbuluara vitet e fundit brenda ne fshat, objektet e te
cileve i jane dorezuar Muzeut Arkeologjik Tirane; sipas deshifrimit
qe u eshte bere, datojne se Radhima ka qene qender e banuar qysh
ne shek. III-II para krishtit. Kjo eshte vertetuar jo vetem nga varret
e gjetur, por edhe nga gjurmet e mbetura te ndertimeve te vjetra
duke qene nje deshmi e gjalle qe tregon lashtesine e ketij
vendbanimi,* megjithate deri tani nuk jane gjetur akoma shkrime e
dokumenta te mjaftueshme te koheve shume te lashta, qe te na
japin nje vazhdueshmeri te plote e kronologjike per ngjarjet qe
kane ndodhur ne etapa te ndryshme te zhvillimit te shoqerise.
Duke gjykuar mbi materialet faktike te vendeve, mbeturinat e
ndertimeve te vjetra, varret e zbuluar, emrat e gjinive (gjinite jane
te koheve te vona; dmth ruhen emrat qe kane ekzistuar per
kryefamiljarin para se te kthehej fshati ne fene myslimane) dhe
dokumentat e gjetura historike, te cilat ruhen ne arkivat e
institucioneve te vendit tone na japin nje material te pasur per te
gjykuar se kemi te bejme me nje vendbanim te lashte...
Per perpilimin e historise se fshatit Radhime eshte mbeshtetur ne
te dhena faktike, ne dokumenta historike, ne baze te te cilave eshte
gjykuar per te dhene mendime dhe konkluzione logjike.
Gojedhenat dhe legjendat, qe nuk jane ballafaquar me dokumenta
__________________ * NAMIK BODINAKU: “Zbulime arkeologjike ne fshatin Radhime”
4
ose te dhena historike, nuk jane marre parasysh edhe kur kane
patur lidhje me ngjarje te vertetuara historikisht dhe per te qene sa
me reale ju eshte hequr teprimi qe mund te kene pesuar me kalimin
e kohes.
Ne kete historik te shkurter eshte patur parasysh te shkruhet
vetem per Radhimen dhe bijte e saj, me perjashtim te atyre rasteve
kur ngjarja ka qene e lidhur me fshatra te tjera. Deri sa Radhima ka
bere pjese ne Laberi (Himare) dhe ka qene nen administrimin e
vilajetit te Kanines, historia e saj eshte pjese perberese e asaj te
Laberise, ish Vilajetit te Kanines dhe ish Sanxhakut te Vlores.
Koha do te zbuloje fakte te reja te panjohura per ta pasuruar me tej
historine e Radhimes.
Me poshte lexuesi do te njihet me disa te dhena e gjykime te
dokumentuara qe perbejne nje lidhje organike, nje bashkesi dhe nje
histori te pasur me fakte dhe ngjarje.
AUTORI
Tirane 1971
5
VENDNDODHJA E FSHATIT RADHIME
Eshte fshat i rrethit te Vlores, rreth 13 km larg qytetit, qe lidhet
me rrugen automobilistike kombetare Vlore-Sarande; i vendosur
ne nje koder dominuese ne afersi te detit Adriatik dhe i rrethuar me
ullinj. Banoret e fshatit ne vazhdimesi jane marre me blegtori-
bujqesi; me kultivimin e ullirit, vreshtave, grumbullimin dhe
perpunimin e valanidhit, etj. Ka klime te bute dhe gjendet rreth 150
m mbi nivelin e detit.
Radhima nga J kufizohet me Tragjasin, nga V me Vloren e
Kaninen, nga L me malin e Mazharit qe eshte vazhdim i vargmalit
te Cikes (fshatrat Lapardha e Mazhar), kurse nga P me detin
Adriatik.
Disa nga prodhimet e mjeshterite e meparshme (ne kohet e
lashta), qe vertetohen me dokumenta jane rritja e linit, derrit,
prodhimi i mushtit (veres), perpunimi (berja ne tezgja) i shajakeve,
etj.
Megjithese fshat bregdetar nuk eshte marre ndonjehere me
gjuetine e peshkut. Ne Radhime pervec blegtorise dhe bujqesise
klima ka lejuar te rritet mire ulliri, vreshtat, agrumet, dru frutore si
fiku, molla, dardha, ftoi, mani, kumbulla, arra, etj. Gjithashtu rriten
valanidhi, mercinia, kocimarja, perralli, xina, shqopa, verria, vidhi,
lofata, etj. Klima lejon kultivimin e llojeve te ndryshme te
zarzavateve duke perfshire edhe domaten e hershme.
RADHIMA PARA PUSHTIMIT OSMAN
Nga te dhenat e deritanishme, si mbeturinat e vendbanimeve te
vjetra ne Katohori’, Mavrenerua, Dremice, Grabo, etj; emrat e
vjeter qe ruhen deri ne ditet tona ne disa familje gjini ne fshat,
varret e zbuluara kohet e fundit ne Radhime, flasin per nje
vendbanim te lashte, qe i perket shek. III-II te para krishtit. Ne
dokumentin e dhene nga Muzeu Arkeologjik ne Tirane per keto
zbulime thuhet:
6
ZBULIME ARKEOLOGJIKE NE FSHATIN RADHIME
“Perballe fshatit Radhime deti krijon nje gji te mbrojtur. Ne
punimet per ndertimin e nje moli gjate Luftes se I-re Boterore,
prane bregut u gjat nje mur me blloqe guresh qe sherbente si
xokolature e nje muri me tulla, qe i perkiste periudhes romake.*
Konstatime nga ne:
1. Ne Radhime, tek shtepite e Brahim Begos dhe Beqir Mjaltit
jane zbuluar varre, qe kane dhene materiale te cilat i perkasin
periudhes antike, shek. III-II para krishtit.
2. Materiale te kesaj periudhe jane gjetur edhe ne majen e
Cukes, ku mund te kete qene ndonje vendbanim, qe kishte lidhje
me kete nekropol (grumbull varresh)
3. Ne bregun e Nik Gjomitrit jane gjetur shenjat e nje muri
dhe materiale keramike te periudhes antike. Vec ketyre, ne anen J
te kodres jane ndeshur mure me llac dhe keramike te kohes
mesjetare. Ky ka qene nje vendbanim i vogel i fortifikuar per
mbrojtje te rastit. Edhe ne bregun e Fsakes (Cfakes), ne Shkalla,
Jonufer dhe Drumbe jane gjetur materiale te periudhes antike. Te
dhena te mbeshtetura ne vrojtimet e arkeologeve **
Megjithate duhet thene se te dhenat para pushtimit osman deri
tani jane te pakta. Ato nuk na cojne deri ne kohen e sakte te lindjes
se fshatit Radhime, por megjithate sadopak na flasin per lashtesine
e ketij vendbanimi. Vete varret e zbuluar na japin te drejten te
themi e te saktesojme se territori e Radhimes se sotme ka qene i
banuar prej me se 2200-vjet me pare. Me kalimin e kohes mund te
gjenden dokumenta plotesuese, te cilat mund te na cojne deri ne
saktesimin e lindjes se ketij vendbanimi.
Me poshte duke ju referuar dokumentave te pakta do te shenojme
kohen qe flitet per fshatin dhe qe na jep te drejten te themi se kemi
te bejme me nje qender banimi te themeluar shume kohe me pare.
_____________________ * L.M.UGOLINI: “Albania Antica” Vol.I-re Faqe: 105
** NAMIK BODINAKU: “Zbulime arkeologjike ne fshatin Radhime”
Tirane Korrik 1971
7
Dokumentat zyrtare osmane japin te dhena te sakta historike per
periudhen e tyre.
Duke ju referuar pershkrimit historik te Vilajetit te Kanines nga
Eqerem Vlora, mesojme se Radhima per shekuj te tere ka qene nen
administrimin e tij. Aty mesojme gjithashtu se ne baze te ndarjes
administrative fshati yne bente pjese ne Dioqezen e Orikut, ku nder
te tjera theksohet:
Ne vitin 1018 disa shkrime kishtare zene ne goje Kaninen,
kalane dhe kishen e saj. Kisha ka fituar ne ate kohe rendesi te
posacme te rrethin e Ipeshkvise se Orikut; ajo ish bere selia e nje
Arhimandridi qe kish nje epitrop dhe disa pasuri tokesore.
Historianet e kohes shkruajne se, gjate dy luftrave qe beri
perandori i Bizantit, Aleksi i I-re ne 1081-1118 kunder Normaneve
te Sicilise pervec kalase se Kanines, Kanines, Vlores, Ujit te
Ftohte, etj bejne fjale edhe per krahinen e Dukatit, ku nder te tjera
thuhet:
“Gjithe krahina e Dukatit ish Arhoni, ne te cilen banoret kishin
marre tokat nga qeveria ne Emfitenzis (me qera te perjetshme dhe
te preme) nga mvareshin pra nga qeveria e vendit ose nga ai qe i
kish marre si prone te privilegjuar (feude ne kohen e Ahxhevineve
dhe te Aragoneve)”*
Sipas hartes qe shoqeron kete pershkrim historik per Vilajetin e
Kanines dhe rrethinat e saj, midis fshatrave qe perfshinte ky vilajet
shenohet edhe Radhima. Emertimi i fshatit tone na jep te drejten te
themi se vitet 1018-1118 Radhima ka ekzistuar si fshat.
Ne vazhdim te ketij pershkrimi, ne vecanti kur behet fjale per
pushtimin e Kanines, saktesohet me mire emri i fshatit Radhime
kur flitet per Rugjinen. Vete fakti i ekzistences se fshatit Radhime
ne shek. XIV-XV nenkupton qenien e tij shume kohe me pare, gje
qe vertetohet edhe nga zbulimet e bera kohet e fundit.
___________________ * EKREM VLORA: “Kalaja e Kanines” Rome 1961 Faqe: 11
(Anxhevinet ishin dinastia franceze e mbreterise se Napolit, kurse Arangonezet
ishin dinastia spanjolle po e mbrterve te Napolit; pale te cilat pershkruajne
pushtimin frances dhe spanjoll te mbreterise se Napolit per kohen)
8
Po t’i referohemi historise se Rugjines, mesojme me teper per
Radhimen. Ja disa fjale per historine e saj:
Rugjina ka qene princesha ose sundimtarja e Vilajetit te Kanines.
Ajo ishte bije shqiptare nga dera e Balshajve te Shqiperise se
Veriut, nga ku mesojme se ne vitin 1372 Vloren dhe Kaninen i
zoteronte princi shqiptar Balsha Balshi; njeri nga tre vellezerit e
deres se Balshajve. Dokumentat thone se Vloren dhe Kaninen ja
kish sjelle si “Paje” bashkeshortja Komnena, e cila ishte vajza e
Dhespot Janit te Beratit.
Balsha Balshi me 18 Shtator 1385 u vra ne nje perpjekje kunder
nje grupi kaloresish turq ne fushen e Frakulles. Pas kesaj ngjarje
Komnena mbeti grua e ve’ dhe per te mbrojtur Kaninen nga
kercenimi turk u fut ne bisedime me Venedikun, me ndihmen e te
cilit (Republikes se Shen Markut, Venedik) ajo mundi te mbronte
ne vitet 1389-1390 vetem nje pjese te dominioneve te saj, si
Sazanin, Kullen e Pirgos, Keneten e Solit dhe kishen e Lacenjve
afer grykes se Semanit. Ne kete periudhe Komnena jetonte ne
Kalane e Kanines bashku me te bijen Rugjinen, te cilat kishin ne
dispozicion nje fuqi te armatosur prej rreth 300-vetash; numer i
pamjaftueshem per t’i bere balle ushtrive te shumta turke.
Me 1391 Rugjina u martua me Mrksha Zarkovicin, djalin e kreut
te Krahines se Zetes ne Mal te Zi (Zharko Mrkshicit), qe ishte fis
me mbretin dhe princa serbe si dhe me Perandoreshen e Bizantit.
Pershkrimi thote se burri i Rugjines ishte i pamshem, trim por
shume llafazan e mburravec. Pas martese Rugjina me Mrkshan u
kthyen te jetonin ne Kanine per te administruar vilajetin e saj
Kaninen se bashku me te emen Komnenen, qe ishin te dyja trime e
burrnesha. Por me 1396 ajo (Komnena) vdiq dhe u varros ne
kishen e Shen Merise e pas saj me 1414 vdiq edhe Mrksha
Zarkovici (thuhet se ka vdekur ne Itali).
E mbetur keshtu vetem, pricesha Rugjine kerkoi disa here
ndihme nga Venediku, por vec se me premtime ajo asnjehere nuk u
ndihmua, pasi Rep. e Venedikut ne kete kohe nuk donte t’i prishte
marrdheniet me Turqine, qe donte te shtrinte influencen e vet ne
9
kete zone. Ne keto kushte te renda, e deshperuar Rugjina u detyrua
te mbyllet ne Kalane e Kanines.
Me 17 Qershor 1417 ushtria turke nen komanden e Hamza bej
Evremozit hyri ne lufte dhe pushtoi Vloren e Kaninen. Ne keto
rrethana Rugjina doli naten nga kalaja dhe se bashku me sekretarin
e saj Nikolla Zhorka mori rrugen nga Shashica, zbriti ne buze te
detit e duke kaluar neper Radhime zuri kalane e Gjon Bocarit. Pasi
ajo mblodhi rreth 300-luftetare nga krahina jone u mundua te
organizonte rezistencen kunder turqeve ne kete kala dhe ne Shkalla
ne Radhime. Meqenese kalaja ne fjale ne rastin konkret nuk kishte
vlera ushtarake dhe se trupat i kishte te pamjaftueshme per t’u bere
qendrese turqve ajo hoqi dore nga vazhdimi i luftes. Keshtu ne nje
nga ditet ne vazhdim Rugjina e shoqeruar edhe nga trimat e saj u
detyrua te kaloje qafen e Llogorase e nepermjet Himares me anije
shkoi ne Korfuz...
Dy fjale per kalane e Gjon Bocarit:
Duke lexuar autore te ndryshem mesojme se ne prill 1900 ka
kaluar neper krahinen tone arkeologu austriak Carl Patsch, i cili
per kalane e Gjon Bocarit thote se mbeturinat e saj nuk jane te
kohes antike por mesjetare. Ne kala nuk gjenden banesa te
brendshme, gje qe tregon se garnizoni duhet te kete banuar ne
ndertesa te lehta prej druri.* (Ne mesjete ka qene si rregull qe nje
kala te ishte qender e banuar, banesat ndertoheshin brenda mureve
te kalase per te qene te mbrojtura nga sulmet e ndryshme). Per
pozicionin qe ajo ze; e vendosur ne nje koder dominuese ne mes te
krahines dhe meqenese ne krahinen e Dukatit ka patur shume
cifliqe, ka mundesi qe ne te’ te kete qene dislokuar nje garnizon a
nje force e vogel ushtarake per te ruajtur qetesine ose per te
shtypur ndonje levizje qe mund te bente popullsia ndaj shtypesve
feudale. Ne baze te dokumentave historike ne krahinen tone para
pushtimit osman kane ekzistuar vendbanimet Dukat, Agios Jorgios
(Orik) e Radhime, kurse ne regjistrimin turk te vitit 1583 shenohet
edhe Gjon Bocari (Tragjasi).
_________________ * CARL PATSCH: “Sanxhaku i Beratit” Vjene 1904 Faqe: 78-79
10
Lexime te historianeve ose pershkruesve te ndryshem mund te
na flasin edhe per ndonje qender banimi sic eshte Katohori’, etj por
deri tani nuk ka asnje te dhene. Neqoftese ben nje udhetim neper
krahinen e Dukatit gjen shume vendbanime te vjetra ose kisha te
rrenuara. Kjo deshmon se keto mund te kene qene grumbullime te
vogla banimi, qe mund te kene perfaqesuar qendra bujqish ose
blegtoresh, te cilet mund te kene jetuar prane merave (kullotave)
ose te ciligjeve te feudaleve sundues ne kete periudhe. Me kalimin
e kohes dhe ikjen e feudaleve keto familje te shperndara dale nga
dale jane thithur nga qendrat me te medha te banimit (fshatrat). Pas
pushtimit osman sistemi feudal vazhdoi akoma, por ne forma te
tjera administrimi, gje qe mund te kete humbur vlerat dhe
rendesine e kalase se Gjon Bocarit; duke lindur ne te njejten kohe
prane kesaj kalaje nje vendbanim (fshat) me emrin e lashte
Tragjas, i cili kohe pas kohe asimiloi dhe futi ne gjirin e vet edhe
ato pak familje qe mund te kene mbetur rreth kesaj kalaje.
Edhe rreth fshatit Radhime si psh ne majen (bregun) e Nik
Gjonbitrit, ne breg te Fsakes (Cfakes), Shkalla, Jonufer, Drumbe,
etj ka patur vendbanime te vogla, bile qe para eres se re dhe kohes
mesjetare. Sipas materialeve te grumbulluara del se ne mesjete ne
pjesen J te kodres se Nik Gjonbitrit ka qene nje vendbanim i vogel
i fortifikuar per mbrojtje te rastit. Vec te tjerave ne pjesen JP te
fshatit eshte nje vend qe quhet Lugu i Gegeve. Nje emertim i tille i
perket koheve te vona (kohes se pushtimit osman) ku kemi te
bejme me nje ciflik qe sundohej nga feudale te Shqiperise se
Mesme dhe ne te’ mund te kene punuar bujq te ardhur nga krahina
te tjera veriore, qe vendasit (radhimjotet) i quanin “gege”. Per efekt
te shfrytezimit te gjate te ketij cifligu, vendi mori emrin Lugu i
Gegeve, emer te cilin mban edhe sot.
Si ne gjithe krahinen keto banime te vogla te shperndara nuk
mund te quhen fshatra; me likujdimin e cifliqeve me vone ato u
thithen nga fshati Radhime, sic mund te kete ndodhur edhe me
lindjen e rritjen e Tragjasit, etj.
Tani, le te kthehemi perseri te historia e Rugjines. Banoret e
fshatit Radhime per te perjetesuar Rugjinen, ne afersi te fshatit
11
vendin ku ajo ka kaluar ose qendruar ne kohen qe eshte larguar nga
Shqiperia ne V te Katorise e emeruan “Perroi i Rugjines” dhe
“Gryka e Rugjines”; gojedhanat tregojne gjithashtu se ne Qafen e
Llogorase eshte nje shkemb, qe quhet “Shkembi i Rugjines”. Ne
Himare thone se para se te hipte ne anije per ne Korfuz, ajo kerkoi
qe kuverta e anijes me te cilen u largua, te shtrohej me dhe’ nga
“toka e saj”. Nga perpiluesi i kesaj historie eshte shenuar vendi me
emrin Rugjine ne Radhime, qe me pare nuk eshte shkruar.
Ne Himare ruajne edhe sot kengen e vjeter te vene dhe kenduar
per Rugjinen:
Hedhur kryet shami per zi’
Po shkon zonja ne Nisi
Ku ma ke ti at’ mbreteri
Ma muer Turku me grabi
Mbet Rugjina ne varferi
Mjere neve sec na gjet’
Te vobekt mbeme per jet’...
Historia tregon se Rugjina donte te kthehej perseri nga Korfuzi
ne Vlore; per kete vete Venediku ndermjetesoi prane Sulltanit, qe
Rugjines t’i kthehej Vlora e Kanina, por nuk u aprovua nga
Stambolli. Me 1421 Rugjina shkoi ne Raguze (Itali) dhe depozitoi
atje thesarin e saj nga ku u perpoq te mblidhte edhe ndihma e
ushtare per te sulmuar pushtuesit ne Vlore e Kanine. Duke mos u
ndihmuar nga Venediku qellimi i saj nuk u realizua dot. Mbas vitit
1422 nuk flitet me per Rugjinen...
Sic pershkruhet, ne ngjarjet per Rugjinen fshati Radhime
permendet me emer, kurse radhimjotet e perjetesuan princeshen e
tyre duke vendosur ne V te Katorise emrat qe u thane me lart. Nga
sa u theksua me lart del si konkluzion se, ne prag te pushtimit
osman Radhima ka qene nje qender e banuar dhe e formuar si
fshat, e cila u mundua t’i rezistonte pushtimit turk.
12
RADHIMA GJATE PUSHTIMIT OSMAN
Perandoria Osmane per nevojat e saj ushtarake dhe ekonomike
gjate pushtimit te Shqiperise vendosi nje dokumentacion mjaft te
sakte , qe gjendet ne arkivat e vendit tone. Ne to jepen te dhena
mbi numrin e shtepive (familjeve), personave, pasurive, llojeve te
tokave, etj gje te cilat i duheshin pushtuesit per te llogaritur taksat
e shumellojshme qe do te vilte si dhe trupa (ushtare) per lufte.
Per here te pare ne vitin 1431 Halil Inalcik pasqyron regjistrimin
e pasurive te shperndara sipas vilajeteve, krahinave dhe fshatrave
ku flitet edhe per fshatin Radhime. Ne kete liber pasqyrohet edhe
nje harte administrative po e vitit 1431. gjithashtu kur behet fjale
per Vilajetin e Kanines shkruhet se katundi Radhime bente pjese
ne kete vilajet dhe kishte 30 shtepi (familje). Emri i fshatit si ne
regjister ashtu edhe ne harten administrative shenohet RADIMA.
Ne kete regjistrim Himara ishte krahine (nahije) e vogel, afersisht
sa eshte sot, kurse krahina e Dukatit perbehej vetem nga fshatrat
Dukat, Radim e Ajo-Jorgi (Orik).*
Sic shkruan Inalcik, Radhima bente pjese ne nje nga timaret qe
kishte Vilajeti i Kanines e pikerisht ne Timar-i Jakub, qe sundohej
nga Jakub Sinani, bej i Kanines. Per ta kuptuar me sakte, timar
quhej prona tokesore qe Sulltani si pronar suprem ua jepte spahive
(kaloresve) si shperblim gjate sherbimit ushtarak, qe benin ne
interes te Turqise dmth toka ishte per spahinjte si posedim dhe jo si
zoterim privat. Sulltani pra u jepte prona ne perdorim atyre qe
merrnin pjese ne luftime te ndryshme ne interes te perandorise si
dhe vjelesit te te ardhurave. Sipas ketij regjistrimi, qe ishte i pari
(1431), Vilajeti i Kanines perbehej nga disa timare.
Per sqarim dhe kujtese historike duhet thene se pushtimi turk ne
Shqiperi ka filluar ne vitin 1385, duke qendruar per nje kohe te
gjate vetem ne zonen lindore te vendit (Devoll-Korce). Vlora dhe
Kanina jane pushtuar ne vitin 1417, kurse Radhima dhe fshatrat e
tjera te Vlores hyne per here te pare nen pushtimin osman ne vitet
1419-1421, nderkohe qe regjistrimi perfundoi ne vitin 1431. Duhet
_________________ * HALIL INALCIK: “Suret-i Defteri Sancak-i Arvanid” Ankara 1954
13
theksuar se edhe ne krahinen tone ky pushtim per nje kohe te gjate
qe formal, pasi deri ne vitin 1492 Laberia ku bente pjese Himara
dhe krahina e Dukatit ka qene e panenshtruar dhe vater
kryengritjesh. Mosbindja dhe mospagimi i taksave ishte nje
fenomen i pergjithshem, vecanerisht ne Sanxhakun e Vlores ku
faktikisht pjesa me e madhe ishte jashte kontrollit te pushtimit
osman. Per kete arsye me 4 Maj 1492 Sulltan Bajaziti II-te drejtoi
vete forcat perandorake ne nje ekspedite te mbeshtetur nga 300
luftanije. (kur Sulltani drejtonte personalisht luftimet duhet
nenkuptuar se merrnin pjese rreth 50.000-60.000 ushtare).
Bajaziti i II-te ne fillim u vendos ne Tepelene nga ku nisi edhe
ekspediten ne Korrik 1492 kunder Laberise. Duke sulmuar nga deti
forcat turke pushtuan fillimisht kalane e Himares dhe Sopotit
(Borshit), ndersa trupa te tjera u nisen nga Vlora e Tepelena ne
drejtim te fshatrave duke djegur, vrare e gjymtuar njerez.
Te detyruar popullsia e kesaj krahine u perqendrua ne dy maja
malesh; me te lartat ne krahine, duke luftuar trimerisht. (emrat e
maleve nuk jepen nga pershkruesit e ketyre luftimeve). Ndersa
mbrojtesit e njerit mal, te mbetur pa uje dhe ushqime u dorezuan
duke pranuar kushtet e pushtuesve, por turqit i prene ne bese duke i
vrare, gjymtuar, cnderuar, internuar, etj. te tjeret ne malin tjeter
(ketu nenkuptohet Himara) qendruan duke luftuar deri sa vet
Sulltani u detyrua te pranonte te drejten e vetqeverisjes e mbajtjes
se armeve.
Pas ketyre luftimeve, pushtuesit osmane duke pare se kjo krahine
(Laberia me Himaren) ishte e panenshtruar, pasi ne vitin 1537 ne
kohen e sundimit te Sulltan Sulejman Kanuniut (1520-1566) pati
perseri luftime te ashpra midis Turqise dhe krahines se Himares, u
detyruan te ndertojne nje numer te shumte kalash rreth kesaj
krahine.
Sic shkruan ne letren e tij Bajazit Mirilivai i Vlores, drejtuar
Portes se Larte, verteton se ne kete periudhe ishte ndertuar nje kala
nga Mahmud Pasha ne afersi te Dukatit, te cilen me vone
administrata ushtarake pushtuese turke u detyrua ta rrenoje, pasi
kjo ishte marre nga kryengritesit leber qe e perdornin si fortese
14
mbrojtjeje kunder turqeve. Gryka e Dukatit (si ne drejtim te qafes
se Llogorase qe te con ne Himare dhe ne drejtim te qafes se
Shengjergjit per ne Gryken e Mesaplikut) quhej ne ate kohe si
porta per hyrje dhe dalje ne Kurvelesh (Laberi). Ky dokument
eshte shkruar mbas vdekjes se Sulltan Sulejmanit dmth pas vitit
1566; mundet ne vitin 1570 kur turqit ndermoren nje regjistrim te
ri te tokave, per te cilin behet fjale edhe ne kete leter dhe pikerisht
ne kohen kur kishin shperthyer kryengritje ne Shqiperine veriore
dhe lindore. Nder te tjera Bajaziti ne letren e tij shkruan:
“Mbasi une, besniku juaj u ngarkova me urdherin e nderuar e te
larte Tuajin per te shembur kalane e ndertuar nga ana e Kanjelli-
zade Mahmut Pashes ne te dale te Kurveleshit prane grykes ne
afersi te Dukatit. Kesaj here me ushtaret qe grumbullova marshova
ne ate drejtim dhe kur arrita ne vendin e caktuar, nje tradhetar i
quajtur Koci’, duke qene i bashkuar me kryengritesit e Kurveleshit
e Dukatit, u lidh me ta’ me besa-bese dhe u mbyll ne keshtjelle me
200-300 luftetare nga kryengritesit. Kur keshtjella qe rrethuar nga
te kater anet dhe behej lufte e madhe, erdhen kryengrites te tjere ne
ndihme te tyre nga fshatrat per rreth dhe u zhvillua nje lufte e
perleshje akoma me e madhe edhe me ata nga jashte kalase. Ne
kete menyre dhe ritem lufta vazhdoi kater dite e kater nete ne te dy
krahet e kalase. Me ne fund, diten e peste, me 18 te muajit
rebiulevvel, patem per qellim te sulmojme kalane, por te mallkuarit
qe ishin brenda u ish mbaruar ujet dhe shumica nga ata qe u erdhen
ne ndihme u kaluan ne shpate. Ne keto kushte te rrethuarit mbeten
te demoralizuar dhe me shprese se mund te shpetonin, deshen te
arratisen duke hapur porten e kalase afer mbremjes per te ikur.
Ushtaret tane i sulmuan dhe me ndihmen e zotit ju prene koken 30
vetave, nga me te zgjedhurit e atyre te mallkuarve kurveleshas, nga
fshatrat Nivice, Dukat, Kuc, Brataj; se bashku me tradhetarin Koci.
Diten e neserme edhe kalane e rrafshuam duke e bere nje me
token. Kalaja cirja (cerja) e ndertuar nga i ndjeri Sulltani perandor
Sulejman Hani.... eshte kyci i krahines se Kurveleshit” * __________________________ * Dokumenti Nr. 3884 prane Institutit te Historise e Gjuhesise Tirane
15
Megjithese ne dokument nuk shenohet emri i Radhimes,
nenkuptohet se deri sa ishte perberese e krahines se Dukatit dhe
bente pjese ne Laberi eshte e kuptueshme se edhe radhimjotet kane
marre pjese ne kete lufte se bashku me fshatrat e tjera kryengritese
per rreth. Emri i kryetarit te kryengritesve qe Bajaziti i cileson
emrin Koci, nuk tregon se nga cili fshat eshte. Radhimjotet ka
shume mundesi te kene marre pjese ne luftimet qe jane zhvilluar
kunder ushtrise turke jashte kalase dhe turqit kane qene te detyruar
te luftojne ne mes te dy zjarreve.
Me vone duke lexuar nje regjister tjeter turk, ate te vitit 1583 na
tregon se shumica e te ardhurave te Radhimes kalonin ne arken e
shtetit turk dhe ne xhepin e feudaleve qe kishin ngritur cifliqet e
tyre ne kete vend. Fshati Radhime ne kete vit ka patur 260 shtepi,
duke qene fshati me i madh ne krahine ne kete kohe (Dukati ka
patur 100 shtepi dhe Tragjasi 86 shtepi). Radhima sipas ketij
regjistri ka patur 47 meshkuj te afte per pune dhe qe u vilte takse
beqari, 8 (tete) myslimane te martuar pa toke; gjithsej kishte 107
(njeqind e shtate) burra per lufte.
Te ardhurat qe vilte shteti turk nga Radhima ishin:
- Ispenxhe (lloj takse) = 7.635 akce (vilej nga cdo kryefamiljar
i krishter, 25 akce per njeri)
- E dhjeta e grurit = 10750 akce = 250 barre
- E dhjeta e elbit = 5600 akce = 200 barre
- E dhjeta e tagjise = 380 akce = 20 barre
- E dhjeta e mushtit (veres) = 970 akce = 97 medre
- E dhjeta e linit = 200 akce
- E dhjeta e cecelit (verri ose sgrostena) = 360 akce (qe
perdorej per ngjyrosje)
- E dhjeta e valanidhit = 3450 akce
- E dhjeta e ullirit = 1000 akce
- E dhjeta e frutave = 150 akce
- Gjoba per deme qe benin bagetite = 800 akce
- Takse per 9 (nente) mullinj = 270 akce
- Takse per 4 (kater) derstila = 135 akce
- Takse kullote = 1180 akce
16
- Takse per perime = 470 akce
- Takse per derra = 50 akce etj
_____________________________________________________
Shuma e te ardhurave qe merrte shteti turk nga Radhima ishte
34100 akce.
Megjithese mullinjte nuk emertohen se te cfare natyre jane, ka
mundesi qe nje pjese e tyre te kene qene edhe per bluarje ullinjsh.
Duke lexuar llojin dhe sasine e taksave qe vilte pushtuesi turk
nga Radhima, deshmohet se taksat kane qene te renda. Nga ana
tjeter verehet se ne produktet bujqesore qe prodhonte fshati yne nje
vend te rendesishem zinin gruri, elbi, tershera, etj kurse ne
frutikulture ulliri, rrushi, etj, gjithashtu qenia e siperfaqeve te
konsiderueshme kullotash tregon per nje zhvillim te mire te
blegtorise per kohen.
Me poshte po afishojme emrat e kryefamiljareve te fshatit
Radhime sipas regjistrimit turk te vitit 1583:
Nr Emri Mbiemri Nr Emri Mbiemri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Vaso Kosta
Niko Lati
Vaso Nikolla (beqar)
Kosta Kolca
Jorgo Kosta
Pali Stavrini
Pali Dajo
Vaso Kolca
Stamo Kola
Pali Kola (b)
Mico Dedi
Dimo Dedi
Niko Poja (b)
Nikolla Stamo
Stamo Nikolla
Vaso Sora
Dimo Nikolla
Pali Nikolla
Llazo Qirko
Dimo Polo
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Stamo Vaso
Stajko Gjoni
Vaso Vlashi (b)
Pali Belo
Stamo Vlashi (b)
Dimo Vasili
Jorgo Mico
Jovan Kosta
Jorgo Alla
Jorgo Prongjiri
Pali Jorgo (b)
.......... Prongjiri **
Papa Stamati
Dimo Bllasa
Stamo Dimo (b)
Stajko Gjoni
Stamo Kosta
Vaso Belo
Qirko Stamo (b)
Vaso Kosta
17
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
Duka Vaso (b)
Pali Vaso (b)
Stamo Vaso (b)
Todor Petre
Stamo Mitri (b)
Vaso Mitri
Stamo Teodori
Gjin Gjergji
Andrea Nikos
Vaso Nikos
Vasil Andrea
Pali Nikos
Dimo Syri
Stamo Nikos
Vasil Nikos
Duka Saki
Vaso Nika
Pali Vaso
Vaso Niko (b)
Gjin Bele
Niko Lopci
Nikolla Papa
Vasil Papa (b0
Pali Niko
Vaso Nikolla
Qirko Jani Niko
Nikolla Dimo
Mico Niko
Niko Visha
Vaso Damo
Niko Vaso
Niko Gushi
Jani Kuci
Niko Vladi
Jani Polia
Niko Greka
Dimo Sjudi
Dimo Jorgo
Jani Stamuli
Jani Stamo
Stamo Greka
Vaso Kanina
Vaso Gjirbaci
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
126
18
127
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
169
170
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
200
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
212
19
213
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
255
256
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
298
20
299
300
301
302
Kjo liste deshmon qe popullsia e Radhimes ishte akoma e
krishtere, pavaresisht nga presioni dhe menyrat qe perdornin
pushtuesit osmane per myslymanizimin e tyre.
Ne vitin 1583 ne Radhime ishin 8 (tete) cifliqe:
1 Cifligu i Ali Agait
2 Cifligu i Eminit ne Veternik (me sa kuptohet qendren e ka
patur ne Veternik dhe kishte ciflig edhe ne Radhime)
3 Cifligu i Emin Memit (Subash)
4 Cifligu i Domit nga Mikani
5 Cifligu i Papa Mikros nga Kanina
6 Cifligu i Jani Mihalit nga Kanina
7 Cifligu i Stratit nga Kanina
8 Cifligu i Eminit Oihanxhi (mbiemri mund te kete lidhje
zejtarie, zanati)
Sipas listes se cifligareve mesojme se banoret e Radhimes ne
kete kohe kishin kaluar ne nje faze te re te zhvillimit feudal, ne ate
te sistemit te cifligjeve, ku shfrytezimi ishte me i madh.
Sic u permend edhe me lart, pavaresisht se pushtimi osman ne
Sanxhakun e Vlores kishte kohe (qysh prej vitit 1419) pra rreth
166 vjet, nga regjistrimi vihet re’ se myslimanizimi ishte ne hapat e
para. Kjo gje deshmon me se miri per mos nenshtrimin e banoreve
te Radhimes si pjese e Laberise (Himares) dhe qenien e tyre
gjithmon ne lufte e kryengritje, pasi dihet qe nje nga metodat qe
perdoren pushtuesit osmane ishte krijimi i armiqesise midis te
krishtereve dhe myslimaneve dhe vellavrasjeve, per nenshtrimin
me lehte dhe perjetesimin e sundimit.
Tete familje myslimane qe ishin me 1583 ne Radhime, ishin pa
toke gje qe le te kuptosh se keta mund te jene bere myslimane ne
nje vend tjeter dhe i kane sjelle ne Radhime ose kane bere presion
per kthimin e atyre familjeve qe nuk kane patur toke me premtimin
qe te gezonin te drejta me shume se te tjeret. Arsyetimi i fundit
21
mund te jete me i mundshem, pasi ata llogariten ne statistika por
nuk jepen emrat e tyre dhe nuk jepet asnje spjegim per ta’.
Gjithashtu nga sa mesojme nga regjistrimi i vitit 1583, nga tete
cifligaret asnje nuk ishte nga Radhima por nga Kanina dhe nga
vende te tjera. Kjo tregon se banoret e Radhimes kane punuar si
bujq ne cifligjet e te tjereve ose kane marre token per kullote e
bujqesi duke u paguar shtetit e cifligareve detyrimet, qe kane qene
shume te renda per te krishteret. Nuk perjashtohet mundesia qe
edhe kisha te kete patur cifligjet e veta ashtu si ne fshatra e zona te
tjera te vendit.
Beqaret qe figurojne ne regjister nuk hyjne ne kryefamiljare; ata
jane shenuar vetem per efekt te vjeljes te takses se beqarit. Ne
regjister gjithashtu jane edhe pese kryefamiljare qe u mungon emri
ose mbiemri, sepse gjate perkthimit ka qene e veshtire pershtatja
nga turqishtja ne shqip.
Sipas te dhenave dhe pershkrimeve historike deri ne shek. XVIII-
te Himara (Laberia) ku hynte edhe Radhima ishte nje krahine e
madhe, gjithmon e pa nenshtruar ndaj pushtuesve osmane.
Gjithashtu mesojme se ne vitin 1507 Dukati ishte krahine
kryengritese dhe nuk paguante taksat. Banoret e saj se bashku me
ata te Himares dhe Kurveleshit nuk mjaftoheshin me mospagimin e
taksave, por sulmonin fshatrat qe i ishin nenshtruar administrates
turke, duke ju grabitur te ardhurat qe duhet te vinin ne favor te
shtetit turk (taksat dhe gjobat). *
Duke lexuar te dhena te tjera historike, mesojme se me 4 Tetor
1579 popullsia e Himares i drejtohet Carines se Rusise Elizaveta
Petrovna me nje leter ku i kerkon bashkerendimin e veprimeve
luftarake midis Rusise dhe Himares kunder Turqise. Ne kete leter
Himara premtonte te vinte ne dispozicion te luftes dy regjimente,
duke patur miratimin e 47 fshatrave nder te cilat, e shkruar edhe
Radhima dhe e firmosur nga perfaqesues te ndryshem ndermjet te
cileve edhe dy nga Dukati; strateg Gidimos dhe aspirant kavalier
____________________
* SELAMI PULAHA: “Lufta Shqiptaro-Turke ne shek. XV” Burime
Osmane Tirane 1968 Faqe: 395-97
22
Ilia Abicili.*
Me vone me 1826 lexojme qe Dukati, quhej kryevend
(kryeqytet) i nje kantoni te pavarur, i Japigjise (sic quhej Laberia
ne lashtesi). Gjithashtu theksohet se kjo qender ishte formuar nga
Mihal Duka dhe perbehej nga 200 familje myslimane dhe te
krishtere. * * Kete fakt e permendim sepse ne krahinen e Dukatit
bente pjese edhe Radhima, qe vazhdimisht kane bashkerenduar
veprimet kunder pushtuesve osmane. Per vete pozicionin dhe
rendesine qe kishte Dukati, veme re se ai dale nga dale rritet duke
u bere fshati me i madh ne krahine.
Sipas disa shkrimeve fshati i Radhimes eshte emeruar:
- Me 1431 quhej Radima (shiko Halil Inalcik)
- Me 1658 shenohej Randima, nga pershkrues austriake
- Me 1759 emertohej Radhima * * *
- Me 1785 shenohet Radima * * * *
Persa i perket kthimit te shume fshatrave ne myslimane, ndermjet
te cileve edhe fshatrat e krahines sone, ku ben pjese edhe Radhima
nuk ka kufi te sakte. Penetrimi i myslimanizmit ka patur zikzaket e
tij; pra kalimi nga feja ortodokse ne ate myslimane nuk ka ndodhur
njelloj. Ne fshatrat e Laberise, qe te huajt e quanin Himare duke
qene ne kryengritje, ne lufte dhe te pa nenshtruar, ndryshimi i fese
ka ndodhur me vonese; sipas statistikave jo te plota ne shek. XVII-
XVIII-te.
Nderkohe qe Laberia vazhdonte luften e saj kryengritese, ne jug
po rritej e zgjerohej Vilajeti i Janines nen udheheqien e Ali Pash
Tepelenes (1744-1822). Ne vitin 1812 ai e kishte zgjeruar shume
pashallekun e tij, qe shtrihej ne Toskeri, Epir e Thesali. I gjithe
bregdeti nga Durresi deri ne Gjirin e Korinthit ishte nen kontrollin
e tij. Nga dokumentat historike mesojme se Ali Pashai ne Dhjetor
1798 zbarkoi me anije ne bregdetin e Lukoves 2000 ushtare dhe
pas luftimeve te njepasnjeshme nenshtroi zonen e Himares, kurse
___________________ * Buletini per Shkencat Shoqerore Vol. II Tirane 1955 Faqe: 156-59
* * POUQUEVILL: “Voyag de la Grece” Paris 1826 Tome:1 Faqe: 322-23
* * * G. M. MONTI: “Revista d’Albania” Vol. III Viti 1941 Faqe: 226
* * * * P. PEPO: Studime Historike Nr. III Tirane 1964 Faqe: 129
23
krahinen e Dukatit me vone; me 1811. *
Burrat e krahines sone Ai i quante te pabindur dhe myslimane qe
nuk behen synet... Kjo do te thote se pavaresisht qe kishin nderruar
fene ata vazhdonin te aspironin fene origjine, te shkonin akoma ne
kisha, qe i kishin ne afersi te vendbanimeve te tyre dhe ta urrenin
pushtuesin osman. Gjate kesaj periudhe Papati i Romes dhe feja
ortodokse ndiqnin me kujdes procesin e myslimanizimit dhe
shpesh jepnin statistika per avancimin e ketij procesi, duke
perpiluar lista se sa ishin myslimane e sa te krishtere... Ne
Radhime, sipas leximit ne murin e xhamise mesojme se ajo eshte
ndertuar ne vitin 1886, pra shume vone, gje te cilen mund ta
vertetojme edhe nepermjet dy fakteve:
1 – Sot ne Radhime disa lagje ose vellezeri mbajne emrat Gjik
Hila, Gjik Nika, Ceko Dhima, Piko Dhima, etj., te cilet jane emrat
e fundit te kryefamiljareve te fese ortodokse qe kane jetuar ne
fshat. Te tjera lagje kane emra te fese islame, qe ka mundesi te
kene ardhur nga fshatra e krahina te tjera, persona te shperngulur
nga hasmerite ose jane kthyer ne myslimane duke i sjelle e dhene
toke ne Radhime si kunderpeshe e te krishtereve. Lagjet me emra
te krishtere vertetojne se jane me te vjetrat ne fshat dhe duhet te
jene vendas. Megjithate duke gjykuar nga regjistrimet qe u
shqyrtuan me lart mesuam se me 1431 Radhima ke patur 30
familje, kurse pas 150 vjetesh; me 1583 ka arriur 260 familje. Kjo
rritje kaq e madhe na le te arsyetojme se pervec rritjes natyrale ne
fshat duhet te kene ardhur edhe familje nga vende te tjera; ashtu sic
edhe mund te kene ikur nga Radhima, per vete faktin se ne shekujt
e mevonshem jo vetem qe nuk ka patur rritje por perkundrazi renie
te popullsise.
2 – Duke ju referuar te thenave te bashkefshatareve ne shek. XIX-
te ne Radhime ka jetuar Hasan Bonjaku, qe kishte kusheri te pare
Jorgji Cacin nga Palasa, te cilet ishin te dy njerez te humorit, te
gojes e vjershetore popullore. Nje here Jorgji vjen ne nje dasem ne
Radhime tek i kusheriri i tij Hasani, ku gjate ceremonise ju desh te
______________ * POUQUEVILL: “Voyag de la Grece” Paris 1826 Tome:1 Faqe: 323
24
perconte vallen duke kenduar:
Do ja them, do ja them,
Do ja them nja kater a pese...
Por pas rreshtave te pare ai u vonua, duke i dhene mundesine te
kusheririt Hasanit t’i pergjigjet me satire si me poshte:
Thuaja a mos pac pjese,
Lanet qofsh me gjithe bese,
Pocar balte i halese,
Qe m’i hedh bythet si fjese...
Sipas tregimeve te pleqve dhe te spjegimit te djalit te Hasanit,
Mehmet Hasan Bonjakut, thene Hasan Pulos kur ky i fundit ishte
ne moshe fare te re, kjo vjershe shkaktoi ne dasem ilaritet dhe per
nje kohe te gjate kujtohej.*
Megjithese kenga nuk ka vlera historike na jep te drejten te
analizojme, se familja e Jorgji Cacit mund te kete qene banor i
Radhimes dhe mund te kete ikur ne Palase; nuk perjashtohet
mundesia qe edhe te paret e Hasan Bonjakut te jene shperngulur
nga Palasa per ne Radhime. Ka mundesi qe ne te dy rastet
shperngulja te jete bere ne gjysmen e dyte te shek. XVIII-te.
Nga ky ndryshim i vone i fese spjegohet fakti qe ne Radhime si
ne shumicen e fshatrave te Laberise, besimi fetar islam nuk mundi
te zere rrenje te thella. Lidhjet fisnore, ekonomike dhe armiku
(pushtuesi) i perbashket kane bere qe marrdheniet me fshatrat
fqinje te krishtere te ishin shume me te forta se ndryshimet
ideologjiko-fetare, te cilat nga banoret konsideroheshin si siper-
faqesore.
Vec ketyre fakteve ka shume shkrime qe vertetojne se
myslimanizmi eshte i vone. Kete e pohon edhe arkeologu Carl
Patsch, i cili ne Prill 1900 kaloi ne Radhime, Tragjas e Dukat per
studime arkeologjike, i cili nder te tjera thekson se keto vise deri
vone kane qene te krishtere dhe kohet e fundit kane kaluar ne
islamizem. Keshtu ne Dukat njerez shume te afert u perkasin feve
te ndryshme, si psh bariu Musa Jorgaqi deri vone mbante
mbiemrin Zaharia. Carl Patsch gjithashtu shkruan se vendi ka patur _____________________
* HASAN PULO: “Kujtime” Fletorja Nr.4 (prane Institutit te Folklorit Tirane)
25
kisha e vende shenjtoresh me shumice, qe me kalimin ne fene
myslimane ato jane braktisur dhe sot gjenden si mbeturina. Ky
autor per Dukatin thote:
“Dukati (me 1900) ka dy shkolla, njera ne gjuhen turke per
myslimanet dhe tjetra ne gjuhen greke per te krishteret. Banoret e
te njejtit fshat, me te njejten gjuhe dhe kombesi (origjine) mesohen
keshtu ne dy gjuhe te huaja te ndryshme. Rezultati kuptohet vetiu,
eshte jashtezakonisht i paket. Banoret inteligjente jane fare te
pakenaqur me urdherat qe zbatohen me rreptesi nga ana e qeverise
turke per te ngarkuar mendjen e femijve me fjale e fjali’ ne gjuhe
te huaja, qe harrohen prej tyre plotesisht.” *
Megjithate procesi i myslimanizimit nepermjet detyrimit dhe
diferencimeve ekonomike nuk u nderpre asnje here. Nenshtrimi i
Himares nga Ali Pashai dhe kthimi i nje pjese te banoreve ne
myslimane, ndikuan ne percarjen e kesaj krahine. Kete gje e
verteton edhe kenga:
Qe ne Gumenice e lart,
Himare thone cdo fshat.
Qeme rigate me fusat,
Po osmanlliu me zanat,
I be turq e mbeme pak,
Nga nje here bejme dhe gjak...
Me gjithe qellimin e mire qe kishte zgjerimi i Vilajetit te Janines
nga Ali Pash Tepelena ne interes te formimit te shtetit shqiptar,
duhet thene se nenshtrimi i Himares u be duke bere raprezalje si
vrasje, djegie, korruptime, etj. gje qe ndodhi edhe ne krahinen e
Dukatit. Me 1811 kur ushtaret e Ali Pahait nenshtruan krahinen
tone, nder te tjera ne Dukat zgjodhen dhe moren per ne haremin e
Pashait nje vajze te bukur te quajtur Sali’ Dajko,** qe ishte fejuar
ne Radhime me Alush Pikon. Pas kesaj ngjarje djali i xhaxhait te
saj Ahmet Fejzo lajmeron menjehere Alush Pikon, i cili mobilizon
burra e djem nga Radhima dhe ben lufte me rrembyesit ne Kanul
(vend ne buze te detit ne Radhime).
___________________
* CARL PATSCH: “Sanxhaku i Beratit” Vjene 1904
* * Sali’ Dajko, vajza e Dajko Gjinit nga Dukati
26
Alushi pasi ua merr Saline e kthen ate ne Radhime e martohet me
te. Kete akt trimerie dhe ruajtje nderi rapsodi popullor nga fshati
yne me krenari dhe urrejtje e perjeteson me keto vargje:
Ahmet Fejzua * djal’ i hollte,
Tine lart e ata poshte,
Brenda ne Kanul u poqte,
Dergove ne radhimjote;
Erdh’ Alushi koke plote.
O Alush Piko Radhima!
Kemisha me treqind qinda,
U hodhe si vetetima,
Permbi ta’ me dyzet trima...
Vjen Alush Pikua me palle,
Trimat e Pashes ku jane?
Lane shkret’ arabane;
Qe te gjith’ ikn e vane...
Ua rrembeve Saline,
E ktheve brenda Radhime,
E mbajte sic qe krushqine,
Me Ahmet Fejzo birbile...
Sali Dajko kacandone,
Mu si zonjat e Vrione,
Xhindeja qe rri ne hone,
Ali Pashen s’e pranove...
Ahmet te keqen o djale!
Qasu te te puth ne balle,
Qe me rrite nder’ e name,
Se s’e doje Ali Pashane...
O moj balle koqe-koqe!
Moj pse s’dej per dru me shoqe?
S’me le linja toqe-toqe, ___________________
* Ahmet Fejzo, djali i Fejzo Gjinit nga Dukati (Dajko Gjini dhe Fejzo Gjini
ishin vellezer)
27
Toqe-toqe s’me le linja,
Se e kam me dyzet qinda,
Nga Alush Piko Radhima... *
Brezat e Alush Pikos jane:
Piko Dhima – Alush Piko – Lame Alushi – Tartar Lame – Sinan
Tartari – Birbil Sinani * *
Kjo kenge tregon per rezistencen, luften e bere kunder Ali Pash
Tepelenes si dhe per karakterin e fshatareve te krahines se Dukatit.
LUFTA KUNDER TANZIMATIT
Ne fillim te shek. XIX-te Perandoria Osmane ishte perfshire ne
nje krize te thelle shoqerore dhe politike. Per kete rrethet drejtuese
feudale me ne krye Selimin e III-te u munduan qe te dilnin nga
veshtiresite, duke ndermarre nje varg masash (reformash)
administrativo-ushtarake duke centralizuar me tej pushtetin. Kjo
politike u ndoq me me rreptesi nga Sulltan Mehmeti i II-te,
periudha e te cilit ka hyre ne historine e Perandorise Osmane me
emrin Tanzimat (reforma), qe u quajt keshtu zyrtarisht prej vitit
1839, kur Sulltan Abdyl Mexhiti shpalli Manifestin Propogandistik
te Gjyl-hanes.
Me gjithe elementet pozitive (ne pamje te pare) qe kishte ky
manifest, per te normalizuar jeten ekonomiko-politike e kulturore
te popujve te perandorise ne perputhje me zhvillimin kapitalist, ai
qe i parealizueshem dhe jo i plote pasi ne thelb kishte centralizimin
dhe perjetesimin e pushtetit turk. Nderkohe shume popuj te
perandorise, nder ta edhe Shqiperia kishte hyre ne rrugen per
____________________
* Alush Piko Dhima nga Radhima (jetuar ne shek. XIX-te)
** Birbil Sinani (1882 – 1920) ish komandant i Cetes se Radhimes ne luften
kunder pushtuesve italiane me 1920; rene deshmor ne Gjorm me 05 Qershor
1920
28
clirim kombetar; e kushtezuar kjo edhe nga vete zhvillimi i
marrdhenieve kapitaliste qe po perhapeshin, vecanerisht pas mesit
te shek. XIX-te.
Kryengritjet fshatare e qytetare te viteve 30-80 te shek. XIX-te
ndonse drejtoheshin kunder Tanzimatit ishin edhe nje tregues i
sakte i urrejtjes ndaj pushtuesve shekullore turq. Parrullat me
karakter kombetar qe u hodhen sidomos gjate Kryengritjes se
madhe Fshatare te vitit 1847 dhe perpjekiet per nje organizim sa
me te mire te saj, na tregojne se populli shqiptar po hynte dale nga
dale ne rrugen e luftes per pavaresi kombetare.
Shkaku kryesor i kryengritjes ishte shtimi i shfrytezimit
ekonomik te fshatareve ne kushtet e zgjerimit te cifliqeve. Me
heqien e timareve (spahillekut) fshataret shqiptare u kthyen ne
cifcinj, qe u paguanin cifligareve dhe shtetit:
- Te treten
- Gjysmen e prodhimeve bujqesore ose qesimin per lerimin
(punimin) e ngastrave te tokes.
- Te dhjeten – yshyrin
Pervec te tjerave shteti turk me anen e Tanzimatit i rendonte
masat popullore me tatime dhe detyrime te tjera si Xhelepin, taksa
per pasurite e paluajtshme,etj. Po ashtu taksa e rende Bedeli (takse
ushtarake per te krishteret ne vend te sherbimit ushtarak te
detyrueshem), e cila me vone zevendesoi taksen per “Fryme-
Harac” ishte nje tjeter barre per popullsine. Duhet theksuar
gjithashtu se detyrimi ushtarak prej shume vitesh ne vende te
largeta te perandorise osmane ishte bere nje barre shume e rende
per popullsine.
Keto kushte te veshtira te popullsise dhe taksat renduese nxiten
edhe kryengritjen e udhehequr nga Gjon Leka, Rrapo Hekali, etj.
Ajo filloi ne Korrik 1847 nen udheheqien e Zenel Gjon Lekes.
Preteksi per shperthimin e kesaj kryengritje sherbeu rekrutimi
ushtarak dhe vjelia e takses se Xhelepit ne zonen e Kurveleshit. Me
pas ajo u shtri ne Delvine, Myzeqe, Mallakaster, Laberi, Vlore,
Tepelene, Berat, Gjirokaster, Permet, Paramithi, Filat, Margarit,
29
etj. duke marre permasat e nje kryengritje te pergjithshme dhe e
mbeshtetur edhe nga masat e gjera te qytetareve ne keto zona.
Fshataresia e Kurveleshit per drejtimin e kryengritjes zgjodhi
Zenel aga Gjon Leken ose sic e therrisnin shkurt Gjon Leka nga
fshati Kuc. Nen drejtimin e tij, pasi u clirua Kurveleshi, rreth 1000
kryengrites te armatosur keq sulmuan Gjirokastren, por nuk e
moren dot pasi ajo mbrohej nga 1200 trupa ushtarake te armatosura
me mire; mbas kesaj ne dore te tyre ra Delvina. Perkrah Gjon
Lekes u radhit edhe Rrapo Hekali, udheheqes kryesor i fshataresise
se Myzeqese dhe Mallakastres, qe kishin ngritur krye njekohesisht
kunder pushtuesit turk dhe Vrionasve. Nga permasat e medha qe
mori, kjo kryengritje pati jehone ne shume vende te Europes, duke
shkruar per te shume gazeta.
E kesaj periudhe eshte edhe kenga e meposhtme:
Dergon Gjon Leka njerine:
Dergon Gjon Leka njerine:
“Lumi i Vlores te vije!”
Cu ckule qe ne Radhime,
Kaptuan Shenvasine,
Dhe Nivice Bubarine,
Kercyen brenda Delvine,
Mbi Sulo Kallapodhine.*
O Sulo Kallapodhati!
Mbahu se te vjen imdati,
Osmen Kuci nga Zhulati,
Xhafer Demi nga Filati,
Brahim bej Konispolati,
Belul Toto Progonati...* *
___________________
* Sundimtar i Delvines, i cili me vone mori anen e kryengritesve
* * Te kater, komandante trupash ne sherbim te pushtuesit turk.
30
Kjo kenge qe kendohet edhe sot ne anet tona, deshmon se populli
i Radhimes se bashku me ata te fshatrave te tjera te Vlores,
Gjirokastres, etj ishin bashkuar kunder pushtuesit turk nen
udheheqien e Gjon Lekes.
Kjo kryengritje nga permasat qe mori tronditi qeverine turke;
parrullat e saj ishin: “Te luftojme per gjithe Shqiperine”, “Te
luftojme per Atdheun”, etj gje qe tregon edhe per rritjen e ndjenjes
kombetare, prandaj per shtypjen e saj Turqia u detyrua te dergoje
forca te shumta ne drejtime te ndryshme. Me gjithe te meta qe pati,
kjo kryengritje qe nje deshmi bindese se ndergjegja kombetare po
piqej per te qene me vone nje nga faktoret kryesore ne lufte per
clirim kombetar. *
Keto e te tjeta te dhena historike te kesaj periudhe flasin se
luftetare nga Radhima ne perberje te krahines se Dukatit, kane
marre pjese ne menyre te vazhdueshme ne luftimet e bera kunder
pushtuesve turq dhe cifligareve vendas qe ishin ne sherbim te tyre.
Nder to duhet permendur pjesemarrja e luftetareve nga Radhima
ne perberje te Cetes te krahines se Dukatit ne luftimet e kryera
kunder ushtrise turke dhe bejlereve Vrionas ne Berat. Ndeshja ne
fjale eshte bere ne Konisbalte (prane Ures Vajgurore sot) nen
komanden e Rrapo Hekalit, ku ceta e krahines sone drejtohej nga
Dervish Aliu. Atje u zhvilluan luftime te pergjakshme, pasi forcat
kryengritese u gjenden te rrethuara nga forca te shumta turke dhe
ato te Pashait te Elbasanit, qe ishte ne sherbim te pushtuesit. Sipas
te thenave te Haxhi Bilanit ** ne kete beteje forcat kryengritese
pesuan humbje te renda; nga 187 luftetare te rrethuar munden te
shpetonin vetem 83. Ai gjithashtu kur tregonte per keto luftime,
kendonte edhe nje kenge kushtuar te reneve, qe eshte kenduar
shpesh ne krahinen tone si kenge trimerie:
________________________
* LIGOR MILE: “Buletini i Universitetit Shteteror Tirane. (seria e shkencave
shoqerore Nr.2) Viti 1961 Faqe: 79-94
** Haxhi Bilani nga Radhima, jetuar ne shek. XIX-te, pjesemarres ne
kryengritje.
31
Tek ura ne Konisbalte,
Mbene Dukat’ e Tragjaste,
Rrapua ne qafe i paste,
Topi VU’ e s’hiqej prape...
Ik o Dervish se na zune!
Se Elmaze ta pergjunje,
Elmaz i Prenjo Rodake,
Nuri i perroit t’Dukate...*
NGA TANZIMATI DERI ME 1912
Lufta e popullit shqiptar kunder pushtuesve turq zgjati aq sa
zgjati vete ky pushtim. Ate nuk e frenuan dhe as e ndaluan dot, por
nga shtypja e eger ajo ngrihej vale-vale, duke bere qe bashke me
ndjenjen kombetare nder vite, te ruhet gjuha amtare, zakonet,
gjerat me fisnike te nje kombi, si nje trashegimni per brezat.
Lufta kunder Tanzimatit ishte nje kryengritje e madhe, qe
tronditi nga themelet administraten turke ne Shqiperi si dhe nje
bashkim e zgjim i pergjithshem i popullit per te kerkuar te drejten e
vetvendosjes. Kjo levizje coi ne formimin e Lidhjes se Prizerenit
me 1879 si dhe ne vershimin e perhapjen kudo te alfabeteve shqip,
qe ndihmuan se tepermi ne zgjimin dhe forcimin e ndergjegjes
kombetare.
Mbas Lidhjes se Prizerenit, pikerisht me 28 Prill 1900 Ismail
Qemali, le ofiqet e Stambollit dhe fillon levizjet neper Europe per
te kerkuar te drejtat per dhenien e pavaresise te popullit shqiptar.
Kalbezimi i Perandorise Turke dhe luftrat e popujve te pushtuar,
ndermjet te cileve edhe ai shqiptar, kishin rritur se tepermi
ndjanjen kombetare duke pjekur keshtu kushtet per nje vetvendosje
kombetare, prandaj edhe Ismail Qemali gjate kesaj periudhe ju
perkushtua vetem ceshtjes kombetare. Kjo veprimtari e mbeshtetur
edhe nga shume rilindas te tjere u pasua me masa me te ashpra nga
administrata turke, qe mbeshtetej edhe nga feudale vendas. Nga ___________________
* HASAN PULO: “Kujtime” (prane Institutit te Folklorit) Tirane Fletore Nr.1
32
ana tjeter, kriza ne Perandorine Osmane beri qe me 28 Korrik
1908, absolutizmi i Sulltan Hamidit, te zevendesohet nga
Xhonturqit (turqit e rinj), te cilet paraqiten menjehere Hyrjetin, pra
nje program qe u njihte kombeve brenda perandorise te drejta
kulturore per t’u organizuar ne shoqeri, klube, etj. por gjithmon
nen pushtetin turk.
Ne kete periudhe plot levizje, me 29 Tetor 1908 patriotet vlonjate
ne kundershtim me urdherat e xhonturqve per formimin e
shoqerive sipas orientimeve te tyre, formuan klubin e tyre patriot
me emrin “Laberia” duke zgjedhur me vone si kryetar nderi Ismail
Qemalin.
Ne keshillin e pare te klubit “Laberia” benin pjese 10 anetare,
prej te cileve njeri bente punen e arketarit dhe tjetri te sekretarit.
Nder anetaret e kryesise te ketij klubi bente pjese edhe patrioti
Ymer Radhima (Cekodhima). Ky klub pervec propagandimit te
ceshtjes kombetare dhe organizimit te luftes kunder Turqise,
drejtonte edhe shkollen e klubit dhe ate fillore te Vlores, ku
zhvilloheshin mesime ne gjuhen shqipe. Nga ana organizative, cdo
muaj klubin e drejtone nje nga anetaret e kryesise , duke mos patur
kryetar te perhershem. Ai u be shtepia dhe vatra e shqiptarizmit, ku
mbremjeve edhe aty zhvilloheshin mesime ne gjuhen shqipe.*
Duhet theksuar se nje nga figurat kryesore ne kete klub, si
veprimtar i palodhur per ceshtjen kombetare dhe nje nga drejtuesit
e luftes se popullit te Vlores kunder Turqise ka qene edhe Ymer
Radhima. Ai pavaresisht se ishte me pak shkolle kishte nje zgjuarsi
te rralle. Si energjik qe ishte Ymeri propagandonte ne cdo kohe me
nje oratori te rralle, lufte kunder turqve dhe mbeshtetje programit
te Ismail Qemalit. Sipas dokumentacioneve, ai se bashku me
perfaqesues te tjere te qytetit dhe fshatrave te Vlores, mori pjese
me 31 Korrik 1911 ne Drashovice, ne mbledhjen e bere per te
diskutuar e organizuar luften e popullit vlonjat kunder turqve.
Mbas kesaj mbledhje, ku merrnin pjese edhe perfaqesues nga
Gjirokastra dhe Mallakastra, u vendos qe te shkohej ne Cakran e _________________
* Gazeta “Bashkimi i Kombit” Date: 21.03.1914 Faqe: 3
33
me tej ne Berat, per te organizuar nje lufte te perbashket. Por gjate
rruges e pikerisht ne Cakran, nje force turke prej 150 vetesh u beri
prite, duke u zhvilluar luftime te ashpra midis saj e kryengritesve,
te cilet u mbeshteten shume nga luftetare te fshatrave rreth
Mallakastres. *
Nderkohe me 1909 pushteti i permbysur turk organizon ne
Stamboll nje kryengritje, ku kerkohej rrezimi i Xhonturqve.
Drejtues te kesaj levizje tentuan qellimisht te implikonin edhe
Ismail Qemalin ne te si opozitar qe ishte. Menjehere sa po erdhi
lajmi ne Vlore, klubi “Laberia” organizoi demostrata dhe perleshje,
ku pas pushtimit te Telegrafes ne qytet demostruesit nderprene
nderlidhjen e ushtrise turke me qendren. Kjo gje shqetesoi qeverine
xhonturke, e cila dergoi forca te shumta per shtypjen e kesaj
demostrate. Mbas kesaj te detyruar nga shtypja turke, shume
patriote, drejtues te klubit “Laberia” u arratisen per ne Korfuz e
Itali, kurse te tjere u hodhen ne ilegalitet. Per te kerkuar firaret,
forcat turke bene raprezalje edhe ne fshatrat e krahines tone
(Radhime, Tragjas e Dukat) duke grabitur e plackitur shume
shtepi. Ngjarja e Vlores beri shume jehone, gje e cila e detyroi me
vone qeverine turke te shpalle amnisti per te arrestuarit dhe
drejtuesit e klubit “Laberia”.
Me 1910, kerkesat e popullit shqiptar per mevetesi dhe perhapjen
kudo te shkollave shqip, bene qe Xhonturqit te reagojne ashper.
Nen ndikimin e administrates se tyre donin te impononin alfabetin
turko-arab ne vend te atij shqip, duke u versulur kunder klubeve e
shkollave shqip. Ky qendrim ashpersoi me teper marrdheniet midis
Turqise dhe popullit shqiptar, duke filluar keshtu organizimi i
komiteteve revolucionare ne ilegalitet; kudo u perhap thirrja per
formimin e cetave te reja dhe per nje kryengritje ne shkalle
kombetare. Kjo situate beri qe ne pranveren e vitit 1911 Shqiperia
te “ziente” nga levizjet e cetave dhe lufta kunder turqeve, e
perkrahur nga vegjelia ne qytet dhe fshat, te mirrte hov te madh.
Duke shfrytezuar luften qe po benin kombet e shtypura ne te gjithe
perandorine dhe perfshirjen e shtetit Xhonturk ne lufte me Italine
__________________
* Gazeta “La Nazione Albanese” Date: 30.09.1911 Nr. 18
34
ne Libi (Afrike) populli shqiptar u ngrit kudo. Udheheqesit
kryesore te saj Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina gjeten momentin
per ta organizuar kete lufte per mevetesi, duke u kurorezuar me
shpalljen e pavaresise me 28 Nentor 1912 dhe formimin e Qeverise
se pare Shqiptare.
Ne kete levizje per pavaresi, kontributi i krahines se Dukatit ishte
i madh. Ajo ka dhene nje shembull te madh kompaktesie, pjekurie
politike dhe atdhetarizmi. Kjo gje u pa me teper kur populli i saj
(Radhimes, Tragjasit e Dukatit), ne zgjedhjet e 12 Prillit 1912,
voten ja dha deputetit Ismail Qemali, i cili ne kete kohe
perfaqesonte me shume se cilido deputet tjeter aspiratat e popullit
shqiptar.*
PERIUDHA 1912 – 1919
Patriotet shqiptare, te cilet luften e tyre kunder Turqise e
finalizuan me shpalljen e mevetesise me 28 Nentor 1912, ne
vazhdimesi u munduan te bashkerendonin veprimet me vendet
fqinje kunder armikut te perbashket. Lufta e perbashket beri qe per
Turqine Ballkani te ishte gjithmon nje fuci baroti, ku problemet
s’pushonin kurre.
Por krahas kesaj lufte, shume nga keto vende si Greqia, Serbia,
Mali i Zi e Bullgaria donin te realizonin edhe planet e tyre
shoviniste ndaj nesh. Per kete ne Nentor 1912, mbi 3000 trupa te
ushtrise greke zbarkuan dhe pushtuan Himaren, duke bere qe
Vlora, pas shume shekujsh nen pushtimin turk tani rrezikohej nga
ai grek. Prandaj nen drejtimin edhe te qevereise te sapokrijuar te
Ismail Qemalit, u organizua nga burrat e krahines sone mbrojtja e
Llogorase, ku ne ndihme te tyre erdhen luftetare nga fshatrat e
Vlores dhe Beratit. Nga Radhima aty shkuan 20 burra nen
komanden e Xhafer Asllanit (Ramosaco). ____________________
* Gazeta “Liria e shqiperise” Date: 21.07.1912
35
Ne kete situate kaotike, kur ushtrite greke, serbe, malazese kishin
pushtuar nje pjese te mire te tokave shqiptare dhe trupat ushtarake
turke te Xhavit Pashes te corganizuara ishin shperndare ne gjithe
Shqiperine e Jugut duke lypur buke e bere cdo lloj pune per te
jetuar, populli shqiptar duhet te mbijetonte, te luftonte per te
mbrojtur ekzistencen e vet. Me teper se kurre tani duhej bashkim i
gjithe forcave patriotike per te mbrojtur Atdheun, duke dale si
detyre imediate formimi i nje qeverisje qendrore shqiptare. Por ne
kete kohe ne Shqiperi pati edhe feudale si Esat Pash Toptani, qe
per te ruajtur ofiqet dhe emrin e tij u vu ne sherbim te te huajve ne,
dem te mevetesise.
Ne keto kushte, te nderhyrjes se vendeve fqinje nga jashte dhe te
mbeshtetjes per coptimin e Shqiperise nga feudale vendas, me
1914 Ismail Qemali u detyrua te jape doreheqien dhe te largohet
nga Vlora, per t’ja lene vendin Princ Vidit. Por ne nje situate te
tille edhe princi i ri s’mundi te beje gje tjeter vecse te vihet ne
sherbim te fuqive imperialiste te kohes, si Austro-Hungaria e Italia
dhe vendin ta lere ne dore te Esat Pashes. Keshtu Shqiperia u be
nje shesh betejash, e percare e pa qeverisje qendrore. Shume
feudale vendas kerkonin te mbanin ne fuqi administraten feudale te
trasheguar nga Turqia, kurse forcat patriotike perparimtare po
luftonin per nje qeveri te gjithe Shqiperise. Ne kete situate kaq te
veshtire populli i krahines tone (Dukatit), me heroizem mundi t’i
bllokoje forcat pushtuese greke, te cilat nuk e kaluan dot kurre
Qafen e Llogorase.
Por nga ana tjeter me 29 Dhjetor 1914 ushtria italiane e perbere
nga nje Regjiment Bersalieresh (Regjimenti i Dhjete), nje bateri
malore dhe sherbimet e tjera, zbarkon dhe pushton Vloren, me
preteksin per mbrojtjen e saj nga pushtimi grek. Pushtimi i Vlores
nga Italia erdhi si rezultat i politikes te saj shume vjecare, qe e
realizoi ne nje kohe kur vendi ishte pa qeveri dhe Austro-Hungaria
ne lufte. Pra Shqiperia ne Luften e I-re Boterore u nda ne zona te
pushtuara nga Austro-Hungaria, Franca dhe Italia.
Pothuajse per nje vit Italia nuk e zgjeroi pushtimin e saj jashte
Vlores. Nga Jugu kufiri ishte Uji i Ftohte, duke marre kurrizin e
36
malit te Shashices deri ne maje te vargmalit te Mazharit, ku
Radhima lihej jashte.* Por duke pare perparimin Austro-Hungarez
per largimin e forcave Serbe nga territoret shqiptare, Italia shton
fuqine e saj ushtarake; duke arritur ne fillim te Dhjetorit 1915 sasia
e trupave italiane ne 18-batalione, kurse ne Shkurt 1916 ne 48-te;
me nje force ushtarake prej rreth 100.000 trupa nen komanden e
gjeneral Piacientinit.
Keshtu Dhjetori 1915 eshte koha qe ushtria italiane u fut ne
krahinen e Dukatit, duke organizuar poste komande ne Ramec,
Fushe Dukat dhe nje aeroport bombarduesish tip “Caproni” mbi
Ure te Izvorit te sheshi prane rrezes se kodres ne drejtim te
Tragjasit. Gjithashtu ata ndertuan rrugen automobilistike prej
Hundes se Erizit deri ne Virua, nje teleferik per transportimin e
oficereve dhe ushqimeve nga Viroi ne Hunde te Erizit e anasjelltas,
shkollen e fshatit dhe kavalishencen ushtarake (shtepi pushimi per
oficerat) po ne Hunde te Erizit. Me kete zgjerim Italia perligji
pushtimin e Vlores dhe protektoratin mbi nje pjese te cunguar te
Shqiperise, pasi po ne vitin 1915 Traktati i Londres vendosi
coptimin e saj edhe midis Greqise e Jugosllavise.
Pra ne Vlore pushteti u vu ne dore te komandes italiane e te
sekretariatit per punet civile, ndersa kontrollin kudo filloi ta bente
karabinieria. Gjithashtu filloi bleria dhe okupimi i tokes nga
pushtuesit italiane. Kjo gjendje beri qe menjehere te ndihej ne
Vlore shtypja e re, gje e cila beri qe nje pjese e krereve te fshatrave
dhe rrethet patriotike te mobilizohen perseri per ceshtjen
kombetare.
Shenja e pare ishte demostrata e pergjakshme e zhvilluar ne
Vlore me 28 Nentor 1918. Po kete dite ne Fushe Dukat (te Hani i
Abaz Geges) u mblodhen perfaqesues nga te gjitha fshatrat e
krahines bashke me nxenesit e shkollave fillore, duke festuar e
kenduar deri vone kenge patriotike perballe ushtareve italiane. Ne
kete demostrate moren pjese edhe nxenesit e shkolles fillore te
Radhimes, te shoqeruar nga prinder e bashkefshatare te tjere. ____________________
* L. CADORNA: “Altra pagina sulla grande guerra” Rome 1925 Faqe: 108
37
Duhet theksuar se vitet 1918-1919 kane qene periudha e
organizimit dhe pergatitjes se popullit te Vlores per te luftuar
pushtuesit italiane. Ky organizim behej kur Lufta e I-re Boterore
kishte mbaruar dhe ne Konferencen e Paqes ne Paris beheshin
pazare per coptimin e Shqiperise dhe perligjien e pushtimit te
Vlores nga Italia.
PJESEMARRJA E POPULLIT TE RADHIMES NE LUFTEN E VLORES ME 1920 KUNDER PUSHTUESVE ITALIANE
Sipas te dhenave dhe fakteve historike viti 1920 ishte viti i
pergatitjes perfundimtare te luftes kunder pushtuesit italian. Ky
moment kerkonte qe vete populli i Vlores te vendoste per fatet e
veta, pasi shtypja se bashku me urrejtjen e grumbulluar prisnin
vetem momentin per te luftuar per jete a vdekje, nderkohe qe disa
pinjolle ishin vene ne sherbim te pushtuesit dhe kishin pranuar
humbjen e lirise te popullit te Vlores.
Organizimi i luftes ishte bere shume mire; ku cdo fshat dhe
krahine i dinte mire detyrat e tij. Lufta e Vlores ka qene lufta me e
madhe popullore ne rrethin e Vlores, ku nje popull i vogel dhe i
armatosur keq u vu perballe nje fuqie te madhe. Per kete ishte bere
nje propagande e madhe ne te gjithe popullin per te ngjallur
urrejtje ndaj pushtuesit dhe poilitikes imperialiste. Ja cfare shkruan
per kete komunisti revolucionar Halim Xhelo Terbaci:
“Posa mori fund lufta, ne Nentor 1918 (Lufta e I-re Boterore)
filluan ca vlonjate te interesohen hapet per fatin e Vlores. Ne tere
kohen e luftes nje grup intelektualesh kish punuar prane popullit, te
cilit i kish treguar qellimet dhe koseguencat e politikes italiane. Ne
Mars 1919 ne Brataj (qender e krahines se Mesaplikut) djaleria
fshatare, formoi nje shoqeri me emrin Shoqeria “Mbrojtja
Shkollore”. Ky emer ish sa per te veshur syte e qeveritareve
italiane, se ne te vertete ajo shoqeri qe dege e “Komitetit
Revolucionar”. Djaleria u tregua shume aktive dhe e guximshme
ku ne cdo fshat filloi te behej nje propagande ne popull kunder
38
imperializmit italian dhe bejlereve te Vlores, qe ishin bere vegla te
komandes ushtarake italiane”
Midis asaj djalerie shquheshin Hysni Lepenica, Tahir Hoxha,
Abdurrahman Ciraku, Foto Vitua, Brahim Kushta, Gani Iljazi,
Rexhep Sulejmani, Hasan Pulua, etj.
Ne nje artikull tjeter perseri Halimi shkruan:
“Ne kohen e luftes se madhe 1914-1918 Italia dhe Austro-
Hungaria e bene Shqiperine shesh lufte, plackiten, vrane, dogjen e
shkretuan jo me pak se hordhite barbare te Atiles. Pas luftes Italia
krijoi te famshmen qeveri te Durresit, e cila e njohu Vloren si mall
te Italise dhe Shqiperine e mesme nen protektoratin italian me
kryeminister Castoldin”
Populli i Vlores mori armet ne duar per te vdekur me mire se sa
te duronte nje roberi te militarizmit italian. Sipas vendimeve qe
beri me 29 Maj 1920 ne mal te Barcallait dhe me 02 Qershor te atij
viti ne mal te Beunit tek Rrapi i Gurrave, ai u vervit mbi istikamet
e thurur me tela, ku neper gjemba te tyre la copra mishi te gjalle.
Kjo lufte vijoi deri me 02 Gusht 1920 dmth plot 58-dite, pasi ne
kete date u nenshkrua Traktati i Tiranes me ane te te cilit u vendos
zbrazja e Vlores prej ushtrise dhe administrates italiane. Keshtu
diten e premte afer mesdites, me 03 Shtator 1920, rreth 4000
fshatare te Laberise, Mallakastres, Tiranes, Deshnices, Elbasanit,
etj me arme ne sup e me balle lart hyne ne qytetin e Vlores
triumfalisht.* Ne mbledhjen e Barcallait nga Radhima moren
pjese Xhafer Asllani dhe Azem Dalani.
Ne Komitetin “Mbrojtja Kombetare” nga Radhima bente pjese
Ymer Radhima, ku u aprovua si komandant i Cetes se Radhimes,
Birbil Sinani. Gjithashtu aty cetave te krahines se Dukatit
(Radhimes, Tragjasit e Dukatit) u caktuan detyren qe te sulmonin
ushtrine italiane ne Gjorm, me komandant per krahinen tone Hodo
Zeqirin nga Dukati, i cili do te drejtonte luftimet ne kete front. Per
te patur nje ide, se ne cilet sektore ishin ndare cetat po japim
rreshtimin e tyre si me poshte: _______________________
* “Kujtime dhe kenge popullore per luften clirimtare te viteve 1918-1920”
Tirane 1970 Faqe: 89-90 dhe 222-223
39
- Cetat e Dukatit, Tragjasit e Radhimes do te sulmonin forcat
ushtarake italiane ne fshatin Gjorm.
- Cetat e Gjormit dhe Lepenices ne Llogora.
- Ceta e Terbacit do te sulmonte ne Radhime-Jonufer
- Cetat e Shullerit, Kudhesit, Gorrishtit dhe Kurveleshit do te
sulmonin Koten, ku ishte dhe fuqia me e madhe italiane.
Te gjitha garnizonet italiane ishin te rrethuara me tela me gjemba
dhe me mure me thase te mbushur me dhe’, mbi te cilet ishin
vendosur mitroloze.
Per zhvillimin e luftes ish bere nje mobilizim i pergjithshem i
popullit te Vlores duke u bere nje front i perbashket ai i luftes dhe
mbrapavijen. Cdo fshat kishte te caktuar pjesen e frontit qe do te
furnizonte me ushqime. Ne kete lufte nje kontribut te cmuar ka
dhene gruaja vlonjate, e cila ne cdo fshat punonte e mendonte per
frontin, psh ne Radhime ishin caktuar sipas mehallave per te
pergatitur dhe transportuar ushqimet. Karvane me kuaj e gra te
ngarkuar me ushqime shikoje cdo dite qe leviznin ne drejtim te
frontit te luftimeve.
Mbas dorezimit te garnizonit italian te Gjormit, ceta e Radhimes;
tani pa komandantin e saj (Birbil Sinanin), qe u vra ne keto
luftime, u radhit me shume ceta te tjera ne frontin Kote-Drashovice
-Shashice, duke luftuar per shtyrjen e armikut drejt Vlores.
Ne mengjezin e dites se dyte te luftes, perfaqesues te fshatit te
Radhimes, Tragjasit, Dukatit dhe Terbacit u mblodhen ne Shesh te
Llustres (vend ne Radhime), per te diskutuat mbi gjendjen dhe te
merreshin masa per veprime te tjera luftarake. Ne kete mbledhje
nga Radhima moren pjese Ymer Radhima, Azem Dalani, Xhafer
Asllani, etj.
Me fitoret e korrura qysh ne luftimet e muajit te pare ne Gjorm,
Llogora, Gjyrat, Ramec, Shashice e Kote u forcua se tepermi
besimi ne popull per fitoren perfundimtare mbi italianet. Sipas
kujtimeve te pjesemarresve ne kete lufte, qyteti i Vlores kishte
ceten e tij me rreth 50 luftetare vullnetare, nder te cilet edhe Nuri
40
Radhima, qe u plagos ne luftimet e Drashovices.*
Ushtria italiane, e gjendur ne veshtiresi dhe e rrethuar nga nje
popull i vogel por trim e patriot, qe kishte vendosur te clironte
Vloren me cdo kusht e sakrifice, ne qytet filloi raprezalje, djegie
shtepish, arrestime, etj. Duke pare se me 11 Qeshor kryengritesit
po luftonin ne afersi te Vlores, italianet arrestuan gjithe meshkujt
nga 16-vjec e lart dhe i internuan ne Ishullin e Sazanit nen ruajtjen
e garnizonit te atjeshem. Midis te internuarve ne Sazan nga
Radhima u cuan edhe Hasan Pulo, Mehmet Halili, Fejzi Sali
Lameborshi, etj. Gjithashtu forcat italiane tani te mbyllura ne
Vlore, duke ndjere disfaten, me urdher te gjeneral Piacientinit, u
hakmoren duke vene ne perdorim dy kryqezoret (anije luftarake)
“Duilio” dhe “San Marco”, qe qendronin njeri ne Pashaliman dhe
tjetri perballe Zvernecit. Ata bombarduan e demtuan rende fshatrat
Babice, Kanine, Radhime, Tragjas, etj duke vrare njerez e
shkaterruar shtepi. Kete veprim te forcave italiane, rapsodi
popullor e perjeteson keshtu:
I hipi Osmeni kalit,
Beri poshte buze malit,
Dergoi karte xheneralit:
- Del sterese e jo limanit!
Te shoc te zot’ e vatanit,
Djemt’ e Ismail Qemalit,
Te Skenderbe faqebardhit...
Per te perjetesuar historine e kesaj epopeje, ndermjet shume
kengeve te vena nga populli i Vlores mund te permendim ate te
titulluar “Maji me njezet e nente”: _____________________
* Nuri Mehmet Radhima (Lameborshi) (1901-1971), per aktivitetin e tij
patriotik eshte dekoruar me 26.11.1962 nga Kuvendi Popullor me Medaljen:
“Per veprimtari Patriotike”
41
Maji me njezet e nente
Maji me njezet e nente,
N’Barcalla ne mal te shenjte,
Ngrene pllan populli vete,
Te desem per dhene e shenjte...
Te desim per Barcallane,
Fshat me fshat kartrat u ndane,
Vune cet’ e kumandare,
Salari Selam Musane,
Ne Vranisht Sali Murane,
Ne Terbac vune Selamne,
Ne Brataj Memo plagne,
Lepenice Ahmet Islamne,
Dhe ne Gjorm Selam Hasane,
Tragjasi Alem agane,
Radhime Birbil Sinane,
Ne Dukat Zyke matane. *
Per organizimin e luftes, Komiteti “Mbrojtja Kombetare” ka
patur lidhje dhe organizimin e saj ne cdo fshat, ku si kryetar i
keshillit “Mbrojtja Kombetare” per fshatin Radhime ka qene Sali
Xhafer Lameborshi,** por duhet theksuar se njerezit me aktive nga
Radhima, qe ne cdo moment kane dhene kontributin e tyre per
organizimin e kesaj lufte, kane qene Ymer Radhima dhe Hasan
Pulo.
Lufta e Vlores me 1920 u perkrah dhe u ndihmua nga gjithe
populli shqiptar, i cili ne cdo moment demostroi dhe protestoi
kunder politikes imperialiste italiane, qe kishte si qellim aneksimin
e Vlores dhe rrethit te saj. Nga shume zona te vendit u derguan
ndihma dhe forca vullnetaresh per te ndihmuar luften dhe popullin
e Vlores; ne kete front u rreshtuan edhe shqiptaret qe jetonin jashte ____________________
* “Kujtime dhe kenge popullore per luften clirimtare te viteve 1918-1920” Tirane 1970 Faqe: 107, 244, 265
** Gazeta: “Mbrojtja Kombetare” Date: 08.12.1921
42
vendit. Gjithashtu ajo pati jehone edhe ne Europe, ku gazeta te
shumta shkruan per te, ndersa Bashkimi Sovjetik ngriti zerin
fuqishem ne mbrojtje te Shqiperise ne keto momente. Duhet
theksuar se nje ndihme morale ne mbeshtetje te Vlores dha edhe
vete populli italian; te cilet ne demostrimet e bera i kerkonin shtetit
te tyre te mos dergonte trupa te tjera ne Vlore si dhe u bente thirrje
ushtareve te mos luftonin...
Kujtimin e luftes se Vlores, si nje veprimtar e organizator i saj ne
perberje te organizates rinore “Shoqeria Mbrojtja Shkollore”,
Hasan Pulua e perjeteson me vargjet e meposhtme:
Nenteqind e njezet viti,
Mu ne pese te qershorit,
Rrethi i Vlores krye ngriti,
Te drejtat te kerkoje.
Bene not’ dhe e derguan,
Ne komande te Italise,
Vloren duam te liruar,
Ajo esht’ e Shqiperise...
Ne Beun te Vajzes vane,
Ultimatum i derguan,
Me kondite per nje jave,
Nga Vlora te ini larguar!
Po shtriga qe e kish zene,
S’na e vuri veshin fare,
Tha: -Keta s’kane c’me bejne;
Pese hajdute ne nje perralle...
Ashtu pandehu i gjori,
Se mos ishim nje pakice;
Po kur pa se ju vervine,
Qe te gjithe si milice...
Trimat e kazase se Vlores,
Qe kishin qene me lashte,
Kurvelesh e Gjirokaster,
Dhe gjitonia Mallakaster...
HASAN PULO 1927
43
Lufta e Vlores kunder pushtuesit italian, qe i kushtoi asaj shume
gjak e sakrifica, rriti se tepermi ndergjegjen per bashkim
kombetar, shtoi urrejtjen ndaj forcave shoviniste te vendeve fqinje
dhe shteteve qe donin coptimin e Shqiperise; gjithashtu nxori ne
shesh forca te reja, qe kerkonin me shume te drejta sociale per
shtresat e gjera te popullit.
LEVIZJA DEMOKRATIKO-BORGJEZE 1921-1924
Lufta e Vlores qe nje nga faktoret qe shpetoi Shqiperine nga
coptimi, mbas se ciles u cel nje kapitull i ri lufte sociale per nje
politike demokratiko-borgjeze perparimtare kunder sistemit feudal
dhe administrates akoma anadollake. Kontradita kryesore ishte
midis masave te gjera popullore e vegjelise nga njera ane dhe
aristokracise e feudalizmit nga ana tjeter, midis progresit dhe
konservatorizmit e reaksionit, midis patriotizmit e tradhetise. Kjo
lufte u udhehoq nga elementi me perparimtar i kohes, qe ishin
edukuar e brumosur ne brendesine e luftes se popullit shqiptar
kunder shtypjes nacionale e oxhaqeve feudale si vegla te te huajve;
ajo udhehiqej nga elementi me perparimtar, nga nje djaleri e dale
nga gjiri i popullit si besnike dhe dashamires te tij, qe udhehiqej
nga figura si Halim Xhelo e Avni Rustemi ne Vlore e demokrate te
tjere ne Shqiperi si Fan S. Noli e Luigj Gurakuqi. Kjo lufte behej
per forcimin e pavaresise dhe per te zevendesuar marrdheniet
feudale, per te zhvilluar arsimin, forcat prodhuese, te drejtat
klasore e sociale dhe per ngritjen ne pergjithesi te mireqenies se
popullit, etj.
Ne Vlore rolin e kesaj levizje demokratike e kreu Komiteti
“Mbrojtja Kombetare”, e cila ne perberjen e saj perfaqesonte
fshatin dhe qytetin. Nje nga deget kryesore te saj, qe ka luajtur rol
te madh ne propagandimin dhe mobilizimin e popullit ne lufte per
demokratizimin e jetes se vendit, ka qene Shoqeria “Mbrojtja
Shkollore” e organizuar ne pershtatje e nen shembullin e shoqerise
44
“Lidhja Djaloshare” e krijuar dhe drejtuar nga Avni Rustemi e
shoket e tij. Kjo organizate kishte degen e saj edhe ne Radhime, ku
benin pjese Ymer Radhima, Hasan Pulo, Xhafer Asllani, Mulla
Sali Xhaferi, etj.
Kjo levizje e re perparimtare luftoi per bashkimin kombetar dhe
njekohesisht kunder elementeve qe kercenonin me politiken e tyre
percarese, kunder Marka Gjonit qe kerkonte te formonte nje
republike sipas politikes e qellimeve anti Shqiptare te Jugosllavise.
Me rritjen e kesaj levizje, ne Nentor 1921 ne Vlore u formua nen
drejtimin e Avni Rustemit organizata “Atdheu”, qe permblodhi ne
vetvete gjithe organizatat perparimtare te vendit. Gjithashtu u
formua nje batalion intelektualesh kunder rrezikut te jashtem
(coptimit), vecanerisht kunder qellimeve te Jugosllavise, qe donte
t’i realizonte nepermjet tradhetarit Marka Gjoni.
Kryetari i keshillit te org. “Mbrojtja Kombetare” me 1921 ishte
Ymer Radhima, i cili e zhvillonte aktivitetin e tij patriotik edhe
jashte Vlores, duke luftuar gjithmon per bashkim kombetar kunder
rrezikut te huaj, per te drejta demokratike ndaj popullit, etj.
Ndersa feudalet te kryesuar nga Ahmet Zogu e Shefqet Verlaci
pengonin luften e kesaj shtrese intelektualesh demokrate qe kishin
mbeshtetjen e popullit dhe i quanin fatet politike, shoqerore dhe
ekonomike te tyre te lidhura me ato kombetare. Ne kushte te tilla
plot kontradita u vendos qe ne Shtator 1923 te behen zgjedhjet per
Parlamentin e Ri, qe u bene ne nje fushate jashtezakonisht te
ashper. Tani u ndane me qarte se ne cdo kohe tjeter nga njera ane
oxhaqet feudale me forcat reaksionare konservatore dhe nga ana
tjeter vegjelia fshatere e qytetare si forcat me perparimtare ne
vend. Kjo ndarje ne Vlore ishte me e theksuar; neqoftese ne Luften
e Vlores me 1920 nje rol te madh luajti paria e fshatareve (agallare
e intelektuale), ne keto zgjedhje rolin kryesor e kishin marre forca
te reja intelektuale, patriotike e demokratike.
Banoret e Radhimes, bashke me fshatrat e tjera te krahines ne
keto zgjedhje votuan per elementet perparimtare. Pas zgjedhjeve,
ne parlamentin e ri opozita me ne krye Fan Nolin, Avni Rustemin,
Luigj Gurakuqin, etj. votuan kunder qeverise se Verlacit dhe
45
Zogut. Feudalet me ne krye Ahmet Zogun, te trembur nga situata e
krijuar dhe per te demtuar kete levizje demokratike te re ne rritje
qelluan mbi demokracine duke vrare deputetin Avni Rustemi. Ky
akt beri qe ne diten e varrimit te tij ne Vlore, me 30 Prill 1924, pas
betimit te Halim Xhelos, Riza Ceroves, etj. forca te shumta
vullnetare te nisen drejt Tiranes per t’u bashkuar me forca te
ardhura nga vise te tjera te Shqiperise. Ne keto kushte qeveria
Verlaci bie, duke ja lene vendin qeverise demokratiko-borgjeze te
Fan s. Nolit, e cila pavaresisht se nuk jetoi gjate la mbresa ne
popull dhe beri jehone jashte vendit. Nje nga me aktivet ne kete
kohe ne Radhime ka qene Hasan Pulo, i cili pas Luftes se Vlores
angazhohet totalisht ne levizjen demokratiko-borgjeze. Si
perkrahes i Nolit, pas fitores se revolucionit te udhehequr nga ai,
Hasani emerohet Zv/komisar Policie ne Nen/prefekturen e
Pogradecit.
Por qeveria e Nolit deshtoi sepse ajo nuk pastroi radhet e saj, nuk
luftoi reaksionin dhe nuk mobilizoi popullin ne lufte kunder tij,
duke i dhene mundesine ketyre forcave qe me ndihmen e
shovinisteve jugosllave te sjellin ne pushtet ne Dhjetor 1924,
Ahmet Zogun. Me ardhjen e Zogut ne pushtet, opozita, forcat
perparimtare u luftuan, u ndoqen e u burgosen. Ne keto kushte
shume prej tyre moren rrugen e arratise, duke vazhduar luften e
tyre me tej, te cilen e lidhen me forca perparimtare te Europes e te
Bashkimit Sovjetik.
46
YMER ALI RADHIMA (CEKODHIMA) 1865 – 1934
Ymer Radhima ne prag te
shperberjes se perandorise turke,
punoi e luftoi per nje Shqiperi te
pavarur e perparimtare. Ai ishte
mbeshtetes i Ismail Qemalit; nga
qeveria e te cilit u ngarkua per
organizimin e mbrojtjes se Llogorase
prej pushtimit grek; gjat periudhes se
shpalljes se pavaresise, Isa Bolutini
ka banuar ne shtepine e tij ne Lagjen
Muradie. Ai u bashkua me luften e
popullit te Vlores kunder Italise me
1920 dhe kunder intrigave per
coptimin e Shqiperise si dhe kunder njerezve si Marka Gjoni, qe
donte te luante rolin e agjentit jugosllav kunder pavaresise
shqiptare. Ne keto vite ate e gjeje ne Vlore ne krye te kesaj lufte
dhe si perkrahes i programit te Avni Rustemit, Ymeri ka dhene nje
kontribut te shquar ne luften per clirim kombetar.
Me 1921 ai ka qene ne krye te udheheqies se keshillit te
Federates “Atdheu” ne Vlore, qe perbehej nga pese veta dhe qe
kishte si kryetar patriotin Jani Minga; po kete vit ai ka qene kryetar
i keshillit “Mbrojtja Kombetare”. Se bashku me kryeredaktorin e
Gazetes “Fjale e Lire” avokat Agjah Libohoven, Ymeri udhetoi me
17 Nentor 1921 me vaprin “LLOJD” Vlore-Shengjin e pastaj drejt
Shkodres per t’u takuar me Avni Rustemin, ku prej nga te tre
bashke udhetuan drejt Mirdites per t’u takuar e biseduar me Marka
Gjonin si dhe per te protesuar ndaj veprimtarise se tij pro
jugosllave ne dem te indipendences se Shqiperise. *
Ymer Radhima merr pjese me nje grup bashkefshataresh ne
festen qe u organizua ne Vlore me rastin e 1-vjetorit te Luftes se
Vlores. Ne kete miting eshte perpiluar e derguar nje telegram
Keshillit Kombetar te Qeverise ne Tirane, me anen e te cilit
47
kerkohej te beheshin zgjedhje te lira; te miratohej me ligj liria e
votimit per te zgjedhur nje asamble kushtetuese, prej se ciles do te
dilte qeveria. Ky telegram, qe nenshkruhet nga 80 burra ne emer te
popullit te Vlores, u firmos edhe nga 5 (pese) burra nga Radhima
qe ishin: Ymer Radhima, Xhafer Asllan Ramosaco, Avokat
Mehmet Halil Lameborshi, Elmaz Ali Alikapo dhe Mulla Sali
Xhafer Lameborshi. * *
Ymer Radhima gjate gjithe jetes se tij ka qene nje figure e paster
patriotike, ai ka qene vullkan patriotik dhe si i tille kujtohet me
respekt nga gjithe radhimjotet. Ne kujtim te veprimtarise se tij, me
26 Nentor 1962 eshte dekoruar nga Kuvendi Popullor me medaljen
“Per Veprimtari Patriotike”.
____________________
* Gazeta “Fjale e Lire” Date: 13 & 20 Nentor 1921
* * Gazeta “Fjale e Lire” Date: 13 Shtator 1922 Faqe: 2 PERIUDHA E MONARKISE
48
1925 - 1939 Kjo periudhe qe i perket Monarkise Zogiste ka qene e erret, pa
zhvillim e perspektive per popullin shqiptar. Shqiperia mbeti
perseri ne mes te Europes pa industri, pa zhvillim te forcave
prodhuese dhe pa asnje lloj demokracie e lirie, por perkundrazi
pushteti u ruajt nga disa latifondiste qe shtonin pasurite e tyre ne
kurriz te popullit. Pervec taksave te renda dhe punes angari qe
benin fshataret ne Radhime, pasuria ishte shperndare ne 4-5 familje
te pasura dhe ne nje numer tjeter fshataresh te mesem, ndersa gati
1/3 e familjeve nuk siguronin dot buken e gojes, duke u detyruar te
emigronin, te punonin sezonale si argate e perseri te jetonin ne
varferi, pasi me pjesen me te madhe te te ardhurave qe siguronin
do te paguanin taksat.
Pothuajse gjithe fshati bente nje jete te thjeshte. Ne shtepite e
Radhimes, rreth 80-familje nuk gjeje me teper se 4-5 shtepi me
tavan, pjesa me e madhe e fshatit ishin analfabete; ishte vetem
shkolla fillore (3-klase), ku si rezultat i varferise shume femije nuk
shkonin dot.
Qeveria e Zogut, gjate kesaj periudhe shtypi cdo levizje sado te
vogel qe te ishte. Ne Radhime nuk hiqeshin nga kujtesa e gjithe
fshatareve sjelljet harbute te xhandarit Taf Kaziu, qe shtoi me
teper urrejtjen e fshatareve, te cilet ishin nostalgjike per lirite e
fituara ne vitet 1920 e 1924. Prandaj ata (radhimjotet) simpatizonin
cdo levizje kunder Zogut, sado e vogel qe te iashte ajo; keshtu
bene edhe per levizjen e Fierit me 1935.
Ne levizjen antizogiste me aktivi ka qene Nuri Radhima, i cili si
pjesemarres aktiv u denua me burg; Hasan Pulua shkonte e vinte
ne Vlore e Radhime, duke qene ne kontakt te organizimit
antizogist qe po ndodhte, kurse Abedin Bilani ne kete kohe
profesor ne shkollen teknike Tirane ishte i lidhur me intelektuale e
nxenes antizogiste ne Tirane. Sipas thenieve te bashkekohesve, kur
erdhi lajmi se Levizja Antizogiste e Fierit filloi, rreth 50-
radhimjote u grumbulluan ne qender te fshatit per t’u nisur ne
ndihme te kryengritjes, por ajo u shtyp shume shpejt...
49
Keshtu gjate gjithe ketyre viteve te shek. te ri, populli i Vlores
me luften e bere per pavaresi dhe ate kunder pushtuesve italiane
me 1920 ishin bere simbol per gjithe Shqiperine. Gjithe kete hov
patriotik e liridashes nuk mundi ta mposhtete as regjimi zogist.
Monarkia burgosi, torturoi, vrau por etjen per liri e perparim nuk e
shoi, perkundrazi e forcoi me tej patriotizmin, qe u duk qarte ne
pjesemarrjen masive te popullit ne Luften Nacional-Clirimtare.
LUFTA E BANOREVE TE RADHIMES KUNDER
RENDIT FEUDAL
Lufta kunder sistemit feudal, pra lufta e fshatareve te varfer e te
renduar perhere nga taksat, eshte zhvilluar kunder feudaleve
cifligare dhe kunder spahinjve osmane. Kjo lufte historikisht ka
qene bashkeudhetare e vet sistemit; ku banoret e Radhimes,
krahines e me gjere luften kunder pushuesve nuk e kane ndare
kurre nga lufta kunder shtypjes se tyre.
Ne krahinen e Dukatit kane qene nje numer cifligjesh e kullotash
qe ishin te feudaleve e bejlereve te Vlores, Kanines dhe pasanikeve
te tjere nga krahina te ndryshme. Ato, kohe pas kohe kane kaluar
ne zoterime te ndryshme, deri sa u bene prone e vet fshatareve.
Para dhe pak pas pushtimit turk mund te kete patur edhe toka qe
ishin prone e kishave te cilat ruajne edhe sot emrat e tyre. Pervec
cifliqeve qe kane qene me 1583 ne Radhime, eshte per t’u
permendur se nje nga poseduesit e vonshem te nje pjese te
kullotave ne Radhime, ne pjesen jugore te fshatit, ka qene edhe
Ismail Pash Elbasani.*
Historikisht Radhima, nga ana administrative qysh ne kohe te
lashta ka qene ne vartesi te Vilajetit te Kanines, edhe pse deri vone
ka qene pjese e Laberise qe emertohej Himare. Keshtu qe per
radhimjotet prej shekujsh si qendra e shtypjes feudale ka qene
Kanina, pasi nje pjese e cifliqeve dhe kullotave ne Radhime ishin
te agallareve (feudale ortodokse) e me pas te bejlereve kaninjote,
sidomos pjesa veriore nga fshati deri ne Shashice. ______________________
* HASAN PULO: “Kujtime” (prane Institutit Folklorik Tirane) Fletore Nr. 3
50
Duke analizuar faktet historike te kohes se pushtimit turk, qe ka
zgjatur rreth 500-vjet, flasin se Radhima me 1431 bente pjese ne
Timarin Jakub te Vilajetit te Kanines, qe sundohej nga Jakub
Sinani, bej i Kanines. Me vone me 1583, po sipas regjistrit turk,
Radhima vazhdonte akoma te shfrytezohej nga cifligare kaninjote
si Papa Mirko, Jani Mihali, Strati, etj., qe vazhduan deri vone.
Banoret e Radhimes ne keto vite benin punen e bujkut e te blegtorit
ne keto cifliqe; mundet qe disa te kishin pak toke e kullote ose i
merrnin ato ne perdorim duke paguar taksa e detyrime te renda
sipas ligjeve te sistemit feudal te kohes.
Nder shekuj, me dobesimin e vete sistemit feudal, banoret e
Radhimes kane mundur te behen zoter te ketyre tokave e kullotave,
duke i blere ose luftuar per to. Por feudalet kaninjote, duke
perfituar edhe nga qenia e dy fshatrave kufitare, kane mundur te
qendrojne te fundit ne Radhime, duke detyruar keshtu radhimjotet
qe te luftonin shume per t’i marre keto toka.
Meqenese analfabetizmi si kudo edhe ne Radhime, ka qene i
madh, banoret e saj kane mundur ta perjetesojne historine tyre
nepermjet kengeve dhe vjershave, te cilat duke u kenduar ne kohe
te lire, dasma, etj jane trasheguar brez pas brezi duke arritur deri ne
ditet tona si kujtime te gjalla; te hidhura ashtu sic kane qene. Sipas
ketyre pak kengeve qe njohim, me poshte do te shohim e kuptojme
se sa mund e sakrifica u jane dashur banoreve te Radhimes per t’i
fituar keto toka. Ja se cfare shkruhet ne nje nga keto kenge:
C’u ngjine more c’u ngjine, (1)
Radhimjote me Kanine.
Per nje cope are lendine,
Theu pocia-cinine.
Vrau Kuci (2) Haxhi Xhindne (3)
Vrane dhe Shehut (3) te bire,
Hesh aman, c’ja bene mire!
Desh dyfek po s’mbaj divine...
______________________ (1) ngjine = u grinden, u zune
(2) Kuci = fshatar nga Radhima, nga fisi Kuci
(3) Haxhi Xhindi dhe Shehu, agallare nga Kanina.
51
Nderkohe qe kjo pasohet me nje tjeter, qe i perket te njejtes
periudhe (gjysmes se dyte te shek. XIX-te):
Radhimjote me Kanine,
Ne mal dylmeret u grindne,
Me jatagane c’u grine,
Erdh’ haberi ne Radhime:
Radhime haber’ e dhane,
Dhente e Malos (1) kane marre,
Asnje per gjalm s’i lane,
Erdh’ Radhime e qau halle
Radhimjote se c’u mblodhe,
Malos t’i bejme ndihme,
Bejkua tha do pres Sehitne, (2)
Se s’behet puna me ndihme
Kush u hodh ne Dremic’ i pari?
Lule o Sehit Gjimari!
Bejko Sulua (3) me palle,
Nje nate c’u ngren’ e vane,
Sec i perzune me radhe,
Gjashte mushka dhe nje kale,
Se bashku me hysmeqare.
Duall Alushi e thirri:
Mblidhi o fshat mblidhi!
Dhente nga mali t’i hiqni,
Poshte ne verri t’i shpini.
Salo Bejo (4) stravastroi, (5)
Dhente nga mali s’i loi,
Salo Bejo fajkua,
Dhente nga mali s’i luan
Kaninjote koke zgjua,
Qe ckrene dyfek me grua,
Nizlo (6) kenga t’u kendua.
Nizloja me gjithe burre,
Radhime ne vigj’ e vune...
52
Sehit shkreta e Bejko trimi,
Sylejmeni (7) me Habile (8)
Nje nate c’u ngrene e igne,
Te bir e Shehut (9) e grine...
Nje nate c’u ngrene e vane,
Te sokaku me te dale,
Delon (10) e lane pa djale,
Megazis’ (11) i vune zjarre.
O ju qe shkoni dervenit!
I thoni Delo Kamberit,
Te dale ne rreth te Xhelit (12)
T’i perpjekim derri-derrit,
Te shohem kordhat e ledhit (13)
Ato kordhat e Zemanit,
Qe i bene balle hallit,
Qe u cveshen e duall malit,
Qe s’ja dijten as Sulltanit...
__________________ (1-2) Malo e Sehit Gjimara, vellezer nga Radhima
(3) Bejko Sulo nga lagjia Gjik Hile
(4-6) Salo e Nizlo Bejo, burre e grua nga Kojanajt
(5) Stravastrua - ne dialekt lloj shqiponje, qe eshte rritur ne malin e Radhimes
(7) Sylejmen Meto nga vellezeria Gjik Nika
(8) Habil Novruzi nga vellezeria Gjik Hil
(9-10) Shehu dhe Delo Kamberi, agallare nga Kanina
(11) Pas vrasjes qe bene, i vune zjarrin nje depue ne Kanine per te terhequr
vemendjen per t’u largoheshin pa u demtuar.
(12) Vend ne kufirin midis Radhimes e Kanines
(13) Arme (shpata) te radhimjoteve, te cilet i fshihnin neper ledhe dhe i nxirrnin
kur ua lypte nevoja
Sipas te dhenave kjo ngjarje ka ndodhur rreth mezit te shek.
XIX-te, kur ne Radhime kishte perfunduar procesi i myslimaniz-
mit. Ne kete periudhe feudalet kerkonin te riktheheshin ne ish
cifliqet e tyre, duke u ngritur nen drejtimin e Haxhi Xhindit (pari’
ne Kanine), zaptojne malin e Radhimes dhe marrin bagetite e Malo
Gjimares ne vendin e quajtur Dremice. Radhimjotet, te gjithe
53
bashke mobilizohen e sulmojne kaninjotet, vrasin kryetarin e tyre
Haxhi Xhindin kurse ne Kanine vrasin djalin e Shehut e te Delo
Kamberit.
Me gjithe luften e bere, agallaret kaninjote te perkrahur nga
autoritetet turke dhe si demshperblim per te vraret nga Kanina ju
hoq Radhimes nje pjese e malit dhe ju dha Kanines.
Nje burre nga Radhima, vdekur gjate konfliktit me Kaninen, kish
lene gruan shtatezane. Pak kohe me pas vdes nje bashke fshatar
tjeter, ku gruaja e tij qe tashme kishte lindur vajze qan me ligje:
O ti qe vdiqe nashtine!
Ne u pjeksh me tim zot jastrine,
Ne te pyet per Radhime;
Qysh e bene me Kanine?
Thuaj:-Dhane mal’ e u cine...
Ti mehit qe vete sot,
Falju me shendet tim zot!
Ne te pyet’ per mua;
Thuaj:-Beri koce dhe u shua... *
Themi se kjo ngjarje duhet t’i perkase fundit te Shek. XVIII-te
ose fillimit te shek. XIX-te,** ne baze te te dhenave gojore dhe
zberthimit te brezave te Kojanajve: Salo Bejo – Haxhi Salo –
Ramo Haxhiu – Hasko Ramo – Qamil Ramo
Me vone ne shek. XX-te, mbas vitit 1920, ku pas dhenies se nje
pjese mali per nje kohe e gjate konflikti disa vjecar per kulloten
midis dy fshatrave kishte rene ne heshtje, mbeturina feudale e
nxiten perseri ate. Nje nate disa kaninjote kapin zonen nga Bregu i
Qishes deri afer shtepive te para te fshatit (deri ne Latif), ndalojne
kullotjen e bagetive te radhimjoteve si dhe i marrin forcerisht Balil
Sefer Begotares 500 koke dhi’ dhe i therin ato. ______________________
* HASAN PULO: “Kujtime” (prane Institutit Folklorik Tirane) Fletore Nr 4
** SHENIM: Zenel Hamiti mendoj se gabon ne kohe, pasi konflikti me Kaninen
ka nisur pas Tanzimatit, pra pas vitit 1840, kohe kur me reforma toka ju dha atij
qe e punon. Kjo gje vertetohet edhe duke studjuar breznite e personave qe
permenden me emra ne kenge. N. Lameborshi
54
Ne keto kushte, perseri fshati bashkohet e mobilizohet per
rimarrjen e tokes se zaptuar dhe per t’i denuar keqberesit. Me ne
fund mbas shume perpjekiesh Radhima fiton me gjyq kete konflikt,
duke u mbyllur keshtu nje grindje e gjate dhe shfrytezimi nga
feudale kaninjot. Edhe kete rast rapsodi popullor nga Radhima e
perjeteson me kenge:
Me pese dit’ shemhilli,
Dolli Xhaferi (1) e thirri:
Mblidhi o fshat mblidhi!
Ne Breg te Qishes te hidhi,
Kufirin atje ta vini
Mo’ trembi frike mo’ kini!
Se perposh (2) e’ birbili,
Avokat Mehmet Halili, (3)
U tha gjyqtareve:-C’kini?
Merrini tapit’ e i shini!...
Per mobilizimin e fshatit dhe fitimin e tokes, rol kryesor kane
luajtur Hasan Pulo, Hysen Saliu, av. Mehmet Halili dhe Xhafer
Asllani. Tre te paret, pervec mobilizimit te popullit, ishin caktuar
te qendronin e te nderhynin ne Vlore prane organeve qeveritare per
te fituar ceshtjen. Mali perfundimisht u fitua me gjyq duke mbetur
kufiri: Bregu i Pallarames-Perroi i Vrizit-Ura e Vrizit-Buza e Detit.
Sipas tregimeve gojore te pleqve te Radhimes, thuhet se Mehmet
Halili kur kishte studjuar per avokat ne Stamboll, kishte nxjerre me
dokumenta tapite e fshatit.
Duhet theksuar se edhe pas shkeputjes se feudaleve nga Kanina,
toka ne Radhime nuk ishte ndare ne menyre te barabarte. Fshatare
te pasur dispononin pjesen me te madhe te tokave dhe kullotave, qe
__________________ (1) Xhafer Asllan Ramosaco (1872-1944), nje nga paria e Radhimes, patriot
e pjesemarres ne mbrojtje te Llogorase dhe ne Vlore me 1920
(2) Nenkuptohet qyteti i Vlores
(3) Mehmet Halil Radhima (Lameborshi)(1849-1931), diplomuar avokat ne
Stamboll, mbrojtes ligjor i konfliktit midis Radhimes me Kaninen ne vitet 20-te
te shek. XX-te; patriot, dekoruar me 26.11.1962 nga Kuvendi Popullor me
Medaljen: “Per Veprimtari Patriotike”
55
luftonin gjithmon per shtimin e tyre ne kurriz te bashkefshatareve.
Ky lloj sistemi (feudal) vazhdoi deri vone edhe ne kohen e
Monarkise Zogiste.
FILLIMI I ARSIMIT NE RADHIME
Si me pare ashtu edhe gjate sundimit turk, ne Shqiperi ka
mbreteruar analfabetizmi; mesimi i paket ishte kufizuar ne leximin
e Kuranit ne alfabetin arab, lidhur kjo me ritet fetare. Vetem ne
kohen e Hyrjetit, programet mesimore filluan te shtohen edhe me
pak njohuri te tjera, por ne gjuhen turke. Mos hapja e shkollave ne
gjuhen shqipe kishte si qellim qe popullsia aq sa te mundete, te
mesonte ne arabisht per t’u integruar ngadale-ngadale ne
Perandorine Osmane. Si kudo edhe ne Radhime hoxha ishte edhe
mesues, i cili sic u tha edhe me lart u mesonte pervec Kuranit edhe
shifra turke. Mesimi zakonisht behej individual, ulur per toke ne
gjunje; rralle mund behej mesim kolektiv. Nje mesues i tille mulla
Sheme Ruko nga Radhima me 1854 ka qene ne Tragjas, ndersa ne
gjysmen e dyte te shek. XIX-te mesojme se persona te vecante nga
Radhima kerkojne te shkollohen deri sa fitojne edhe arsimin e larte
ne shkollat turke. Nder keta mund te permendet Mehmet Halili qe
diplomohet per avokat ne Stamboll; Hasan Sherif Mjalti qe meson
te behet projektues ndertimi ne Turqi*, Hasan Pulo qe vazhdon
arsimimin e mundshem per kohen dhe ne vitin 1921 eshte mesues
ne Tragjas, etj
Me dobesimin e administrates turke, me rritjen e ndergjegjes
kombetare si dhe me fillimin e zhvillimit te mardhenieve
kapitaliste, lindi nevoja e shkollimit ne gjuhen amtare; gje qe do
nxiste me shume zgjimin kombetar. Merite per perpilimin e
alfabetit shqip, te perpilimit te librave te para ne gjuhen shqipe dhe
hapjen e shkollave, kane rilindasit, te cilet krahas organizimit te __________________
* Hasan Sherif Mjalti (1859-1917), projektues dhe zbatues per ndertimin e
Shtepive te Sharrajve ne Shesh te Flamurit ne Vlore me 1911.
56
luftes se armatosur bene qe te fitohet edhe alfabeti e shkollat
shqipe.
Shkolla e pare shqipe ne Radhime u hap ne vitin 1915. Deri ne
kete kohe femijet radhimjote shkolloheshin ne Tragjas, pasi atje
shkolla ishte hapur disa vite me pare. Duke imagjinuar prapa
mbetjen e madhe qe ekzistonte, erresiren totale ne krahinen tone ne
keto vite, si ne gjithe Shqiperine dhe keta djelmosha te vegjel te
veshur e ushqyer keq, qe shkonin cdo dite rreth dy ore ne kembe
per ne Tragjas per te mesuar shkrim e kendim; mund te kuptosh
per etjen dhe deshiren qe ekzistonte tek njerezit per te mesuar
gjuhen amtare.
Fillimisht si shkolle u perdor nje dhome ne shtepi te Bejtuet,
ndersa ne vitin 1916-17 italianet pas pushtimit te Radhimes
ndertuan nje shkolle ne Maje te Bregut. Ne vitin shkollor 1917-
1918 shkolla ka patur 19 nxenes, ku jepnin mesim nje mesues
oficer italian dhe nje shqiptar, * ndersa ne vitin 1920 si mesues
italian ka qene nje oficer me graden toger.
Mesuesit e pare shqiptare ne shkollen e Radhimes kane qene
Muharrem Havari, Islam Gjoni, Mihal Peco nga Vlora, i cili ka
marre pjese ne Luften e Drashovices, etj. Ndersa mesuesit
shqiptare edukonin dhe frymezonin nxenesit me ndjenja
patriotike, duke u mesuar kenge atdhetare si “Hymni i Flamurit”,
“Qe me nje te kollozhekut”, “Per Memedhene”, etj. mesuesi italian
u mesonte kenge italiane e Hymnin Italian... Pra nga njera ane
mesuesit shqiptare me zell luftonin per forcimin e patriotizmit, nga
ana tjeter mesuesit italiane mundoheshin ta italianizonin shkollen e
te shtonin dashurine per Italine.
Ne Europe kishte filluar vrullshem zhvillimi i mardhenieve
kapitaliste, qe kishte zevendesuar ato feudale; nderkohe qe edhe ne
Shqiperi kishte filluar zejtaria, perseri prapambetja ishte e madhe
edhe per vet faktin se ajo ishte shesh luftrash e pazaresh per te
plotesuar interesat e shteteve fqinje. Nje ndihme te madhe per
rritjen e ndjenjes kombetare, organizimin e luftes kunder _________________
* “La scuola in Albania” Viti 1916-1918 Faqe: 11
57
pushtuesve, mobilizimin e gjithe popullit, etj nje rol te vecante ne
vitet e para te shek. te ri kane luajtur shkollat amtare, mesuesit
shqiptare qe jepnin mesim ne to, ku nje nder ta ne kete periudhe ka
qene edhe Hasan Pulo.
PERIUDHA E LUFTES ANTIFASHISTE NAC.-CLIRIMTARE 1939 - 1944
Pushtimi i Shqiperise nga Italia Fashiste me 7 Prill 1939,
shkaktoi nje shqetesim dhe rritje te madhe te ndergjegjes
kombetare. Perballe gjendjes se krijuar ne vend shtrohej detyra e
bashkimit te forcave te popullit shqiptar dhe sigurimin e
udheheqies per ta organizuar e drejtuar kete lufte.
Kontraditave te brendeshme ju shtua edhe pushtimi fashist, qe
zuri vendin kryesor ne kete situate, e cila solli urrejtjen e
menjehershme ndaj pushtuesit dhe gatishmerine e popullit per
lufte. Ne kete kohe fillon gjallerimi i grupeve komuniste, i forcave
perparimtare e patriotike te vendit, sidomos rinia per te
propaganduar e organizuar luften kunder armikut.
Si rezultat i punes se madhe te bere ne kete kohe nga komunistet
me ne krye shokun Enver Hoxha, u formua me 8 Nentor 1941 ne
Tirane Partia Komuniste e Shqiperise, e cila qysh ne ditet e para u
be organizatorja dhe drejtuesja e popullit shqiptar ne luften per
clirim kombetar e shoqeror.
Formimi i PKSH pati jehone te menjehershme si kudo edhe ne
Radhime, ku populli i saj e vecanerisht rinia perqafuan vijen e saj
duke u vene qe ne fillim ne dispozicion te luftes kunder pushtuesit
dhe veglave te tij. Nuk kish dite qe te mos bisedohej per luften
kunder fashizmit atje ku bashkoheshin dy-tre vete. Gjithashtu flitej
per goditjet qe i beheshin armikut, per detyrat qe i dilnin popullit,
rinise, gruas dhe ne vecanti komunisteve.
Megjithese PKSH nuk kish asnje muaj qe ishte formuar,
komunistet e Vlores me 28 Nentor 1941 e filluan perleshjen e pare
58
me armikun. Ata me rastin e festes organizuan nje demostrate te
madhe me pjesemarrjen e rinise dhe popullit, ku nje pjese e madhe
erdhen nga fshatrat, ndermjet te cileve edhe nga Radhima, si Beqir
Shuaipi, Zyhra Radhima, Ali Rroko, Laze Tefa, Brahim Sihati,
Ismail Bilani, Hamit Musai, etj. Demostrata ishte masive dhe beri
jehone te madhe politike, ku nga presioni e shantazhi i armikut
urrejtja u shtua me shume. Kjo ishte fillimi i betejes e revolucionit
te popullit vlonjat kunder pushtuesit dhe veglave te tij, qe u
udhehoq me zgjuarsi nga komunistet.
Me 24 Dhjetor 1941 Hysni Kapo bashke me Zenel Hamitin
kontrolluan vendosjen e depove te municionit ne Ramec, me
qellim qe te organizonin hedhjen e tyre ne ere. Ne mbremjen e
kesaj date nje grup i vogel vullnetaresh nga Radhima me nje bidon
benzine u nisen nga shtepia e Veli Kapos; kaluan perroin e Cipes
dhe ne Qafe te Liqerit u takuan me nje grup tjeter nga Tragjasi nga
ku te gjithe bashke kaluan Qafen e Baltes duke ju afruar depove
nga ana Jugore. Meqenese ishte prag krishtlindjesh (25 Dhjetor)
ushtaret italiane nuk fjeten, duke levizur tere naten ne zonen e
depove. Ne keto kushte aksioni nuk u krye por u la per t’u bere
here tjeter...
Ne dhjetor 1941 ne shtepine e Ali Rrokos u be nje mbledhje me
mbi 30-burra te fshatit, ku ishte edhe Hysni Kapo. Mbasi foli mbi
gjendjen ne vend dhe detyrat qe dilnin, u vendos te formoheshin dy
njesite vullnetare; ne te parin u caktua komandant Brahim Sihati
dhe ne te dytin Sadik Ramo. Ne te dy njesitet vullnetare benin
pjese 20-burra e djem nga fshati, ndermjet te cileve benin pjese:
Veli Kapo, Ali Rroko, Balil Bari, Ismail Bilani, Sherif Havari,
Laze Tefa, Hasan Lagji, Selfo Gumenica, Dervish Lulo, Bush
Kajtazi, Barjam Veliu, Halil Lame, etj. Ne kete mbledhje u zgjodh
edhe Keshilli i Fshatit prej 3-vetash, i perbere nga Hasan Pulo-
kryetar, Ali Rroko e Veli Kapo-anetare. Gjithashtu u formua edhe
grupi edukativ, ne te cilin benin pjese te njejtet njerez qe ishin
inkuadruar ne njesitet vullnetare.
Komiteti Qarkor i Vlores kish vendosur qe me 06 Mars 1942 te
organizohej ne Vlore nje demostrate antifashiste me popull te
59
ardhur nga gjithe fshatrat e qarkut, qe mori emrin Demostrata e
Bukes. Per kete me 05 Mars, Zenel Hamiti pas nje takimi ne
Qarkorin e Partise ne Vlore, u nis per ne Radhime. Ne darken e
bere ne shtepine e Laze Tefes, ku u mblodhen shume burra, Zeneli
u kerkoi qe neser te vinin sa me shume veta ne Vlore me nga nje
thes bosh per te marre bereqet.
Keshtu te nesermen heret ne mengjez mbi 30-burra nga fshati
zbriten ne Vlore per te marre pjese ne demostraten e bukes. Para
fillimit te saj, rreth ores 10.00 ne shtepine e Komitetit Qarkor u be
nje mbledhje ku foli Hysni Kapo per te dhene poroste mbi
organizimin e demostrates dhe rendesine e saj. Ne te nga Radhima
moren pjese Hasan Pulo, Brahim Sihati dhe Zenel Hamiti. Mbas
kesaj mbledhje nje grup prej 5-vetash, ndermjet te cileve edhe
Zenel Hamiti, ne emer te demostruesve i shkuan ne zyre Prefektit
duke i kerkuar bereqet per fshataret.
Demostrata u zhvillua me sukses, ku u kerkua buke per femijet
por ne thelb ishin thirrjet kunder pushtuesit. Aty populli shpertheu
urrejtjen kunder armikut, ku nje kontribut te madh dhane pervec
fshatareve, rinia e Vlores e vecanerisht nxenesit e Shkolles
Tregetare. Si perfundim , me nga nje thes miell u kthyen ne shtepi
duke ngjallur shqetesim e hutim te pushtuesit si dhe jehone te
madhe.
Ne Shtator 1942 Beqir Shuaipi me Jaup Saliun nga Tragjasi
dogjen molin e ushtrise italiane te sapo riparuar afer Lumit te
Izvorit, ku ankoroheshin anije luftarake italiane qe sillnin municion
per luften.
Ne Tetor 1942 ne shtepine e Bejtuet u be mbledhja e Rinise, ne
te cilen foli Ymer Veshi mbi rolin e rinise komuniste ne luften
antifashiste dhe per detyrat qe i dilnin asaj ne fshat. Ne organizaten
e rinise se Radhimes ne kete kohe benin pjese* :
___________________
* Lista eshte e pergjithshme, pasi ka nder ta qe jane bere anetare te rinise
komuniste me vone.
60
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
Laze Tefa
Ismail Bilani
Veledin Ruko
Xhuvel Ruko
Xhevdet Lagji
Shaban Selfo
Arshi Bilani
Xhevit Saliu
Petrit Ymeri
Numan Bilani
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Skender Brahimi
Selam Isufi
Avdul Selimi
Selman Hamiti
Mero Seferi
Mahmute Lagji
Hati Brahimi
Shero Dervishi
Badi Dervishi
Prenjo Myftari
Ndersa ne Tetor 1942 ne mbledhjen e popullit qe u be ne Grope
te Nik Zhupe, u formua per here te pare organizata e gruas, e
perbere nga:
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
Meze Shuaipe (kryetare)
Sulltene Bare (anetare)
Mamudie Lagji (anetare)
Haxhike Kapo (anetare)
Nxhiko Rroko (anetare)
06
07
08
09
10
Hava Tefja (anetare)
Male Stepja (anetare)
Sade Rexhepi (anetare)
Latife Meco (anetare)
Po ne Tetor 1942, ne shtepine e Qerim Shehut u be perseri nje
mbledhje me banoret e Radhimes, ku u punua thirrja e
Konferences se Pezes nga Ibrahim Dervishi, ndersa ne Dhjetor
1942 ne shtepi te Brahim Sihatit u zgjodh Keshilli i pare Nac-Cl, i
perbere nga:
- Hasan Pulo (kryetar)
- Brahim Sihati (anetar)
- Hysen Saliu (anetar)
- Sadik Ramo (anetar)
- Azem Dalani (anetar)
Kurse ne Nentor te vitit 1942 eshte formuar per here te pare
celula e Partise Komuniste ne Radhime, ne te cilen perkohesisht
benin pjese: Veli Kapo, Ali Rroko dhe Mynyr Xhindi (nga
Kanina).
61
Perseri pas nje viti me rastin e festes se pavaresise, me 28 Nentor
1942, sipas udhezimeve te Komitetit Qarkor te Partise, ne Vlore
dhe ne komunen e Dukatit u bene demostrata politike per te
shprehur urrejtjen ndaj pushtuesit. Rreth 20-veta nga banoret e
Radhimes moren pjese ne demostraten qe u be ne qytet, kurse mbi
20-te tjere se bashku me nxenesit e shkolles shkuan ne Fushe
Dukat. Gjithe ajo dite u kalua me manifestime kunder pushtuesit;
deri vone buciten kenget patriotike, ndersa kur u kthyen ne fshat u
zhvillua nje darke ne shtepi te Ali Rrokos, ku u fol per luften e
drejte te popullit shqiptar dhe per vijen e drejte te PKSH.
Pas deshtimit te aksionit te pare per djegien e depove te
municionit, ne Dhjetor 1942 nje grup vullnetaresh nga Radhima
dhe Tragjasi sulmuan perseri ato te Ramecit, dogjen nje pjese te
tyre dhe u terhoqen pa humbje. Ne kete aksion moren pjese:
- Nga Radhima: Veli Kapo, Ali Rroko, Ismail Bilani, Sherif
Havari dhe Selfo Gumenica
- Nga Tragjasi: Ismail Curo, Selim Lace dhe Jaup Xhezo.
Po ne Dhjetor 1942 u be perseri aksion per djegien e plote te
depove te municionit ne Ramec. Kete here mori pjese Ceta “Plake”
e mbeshtetur nga nje grup cobanesh nga Radhima, te cilet lane
bagetite vetem dhe u vune ne dispozicion te ketij aksioni, qe
vazhdoi deri ne mengjez, duke djegur plotesisht kete qender te
furnizimit te pushtuesve me municion luftarak. Ne te nga Radhima
ishin: Isa Brahimi, Murat Novruzi, Ahmet Zhegu, Shyto Koci,
Dalan Celo, etj. Per kete ngjarje, duhet theksuar gjithashtu
qendrimi rezistent i banoreve te Radhimes, bere ndaj pushuesve
italiane, te cilet te nesermen ndermoren operacion ne Radhime per
te kapur pjesemarresit ne aksion. Radhimjotet u pergjigjeshin se
nuk dinin gje; partizanet rrine ne male...
Aksione kunder pushtuesit kishte kudo, ne gjithe vendin, prandaj
per kete ne Dhjetor 1942 pushtuesit italiane se bashku me forca
mercenare te komanduara nga Halil Alia dhe Selim Kaloshi
ndermoren nje operacion spastrimi ne krahinen e Dukatit. Keto
trupa u nisen nga Vlora, kaluan ne Radhime, Tragjas pastaj drejt
malit per ne Gjorm. Duke pare qellimin e ketyre forcave, nen
62
drejtimin e Hysni Kapos u be mobilizimi i fshatrave te Vlores, per
t’u kunderpergjigjur. Ne kete perleshje mercenaret dhe italianet
pesojne deme te medha dhe 01 Janar 1943 vihen ne ndjekie. Ne
perberje te forcave vullnetare te fshatrave te Vlores, moren pjese si
njesit edhe radhimjotet, si Balil Bari, Ali Rroko, Brahim Sihati,
Beqir Isufi, Selim Maze, Dervish Abazi, Miftar Musai, Ismail
Bilani, Muhamet Lagji, etj nen drejtimin e Veli Kapos. Per
organizimin me mire te rezistences antifashiste, ne Janar 1943
Komiteti Qarkor i PKSH organizoi nje mbledhje ne Hysoverdh, ku
nga celula e Radhimes mori pjese Ali Rroko.
Ne Shkurt 1943 Njesiti Gueril i Vlores me nje aksion te shpejte
grabiti pajisjet teknike te nje shtypshkronje ne Vlore dhe i
transportoi me makine deri tek Ura e Katorise. Aty prisnin shume
gra nga Radhima, si Meze Shuaipe, Haxhike Elmaze, Sade
Rexhepe, Hanko Mehmete, Male Stepe, Nxhiko Rroko, Fato
Sadike, Nabile rroko, Sulltene Bare, etj, te cilat e ngarkuan
tekniken e rende dhe nepermjet perroit te Katorise e strehuan ne
Shpellen e Rugjines, nga ku me vone me kuaj u transportua per ne
vend tjeter.
Ne kohen e fraksionit, me gjithe parrullat fraksioniste, banoret e
Radhimes u rreshtuan perkrah partise. Edhe ata pak persona qe ne
momentet e para paten lekundje, pa kaluar shume kohe u hodhen
pa rezerva ne luften kunder pushtuesit e fraksionisteve.
Ne Maj 1943, celula e Partise ne Radhime perbehej nga:
- Ali Rroko
- Zyhra Radhima
- Laze Tefa
Per here te dyte ne Qershor 1943 ne Lug te Demirit u organizua
nje mbledhje e Rinise Antifashiste, ku foli Beqir Shuaipi.
Perseri me 25 Korrik 1943 forca italiane ndermarrin nje
operacion ne Radhime, te cilat rrethuan ne fshehtesi fshatin per te
kapur dhe asgjesuar Hasan Pulon, si person i lidhur ngushte me
levizjen Nac-Cl dhe qe me autoritetin e respektin qe gezonte ne
fshat, Radhima ishte bere baze e kesaj levizje. Pervec te tjerave
pozita e saj strategjike si fshat kufitar me Vloren dhe e lidhur me
63
luften pengonte levizjen e lire te forcave pushtuese ne rrugen
Vlore-Himare. Shpesh here , sidomos ne zonen e Jonufres, armikut
i beheshin prita nga forca partizane, te cilat kalonin ose strehoeshin
ne Radhime ose ne shume raste ne keto aksione merrnin pjese edhe
vullnetare radhimjote. Pra, pasi rrethuan fshatin forcat italiane
grumbulluan gjithe banoret qe munden t’i kapnin ne fshat dhe
meqenese nuk arriten ta kapnin Hasanin kercenuan se do te
pushkatonin djalin e tij, Jahjain i cili ishte i vogel. Ne keto
momente Brahim Sihati, ne vend te atij te Hasanit u jep italianeve
nja nga djemte e tij, Qaniun, qe ishte moshatar. Mbas ketij
momenti italianet vecojne burrat nga grate e femijet dhe i
grumbullojne para shtepise se Musa Muhametit ne Sello dhe i
kercenojne per pushkatim, duke instaluar para tyre nje mitroloz.
Duke pare se edhe me kercenimet e bera Hasanin nuk e treguan,
italianet dogjen shtepine e tij si dhe disa shtepi te tjera e u larguan
duke bere presion tek banoret qe te largoheshin nga levizja Nac-Cl.
Por Radhima si gjithe populli shqiptar ishte ngritur ne kembe
kunder pushtuesve fashiste. Nje grup luftetaresh vullnetare, rreth
22 veta, po kete muaj u nisen ne mbeshtetje te forcave partizane,
per priten qe do t’u behej pushtuesve ne Malin e Bardhe, por ne
Gjorm u kthyen mbrapsh pasi aksioni kishte mbaruar. Ndersa me
06 Gusht 1943 kur forca te shumta italiane ndermoren nje
operacion kunder Tragjasit, te cilin e dogjen plotesisht, krahas
luftes qe zhvilluan dy cetat partizane te Vlores, gjithe populli i
Tragjasit moren pjese edhe luftetare vullnetare radhimjote, si Ali
Rroko, Brahim Sihati, Veli Kapo, Ismail Bilani, Sherif Havari,
Beqir Isufi, Muhamet Lagji, Dervish Abazi, Miftar Musai, Selim
Maze, etj.
Gusht 1943-Janar 1944, si pergjegjes partie ne krahinen e
Dukatit ka qene Zenel Hamiti, gjithashtu po ne muajin gusht u
riorganizua Keshilli i Radhimes me nje perberje te re:
- Zenel Hamiti (kryetat)
- Ali Rroko (anetar)
- Hasan Lagji (anetar)
- Fejzi Saliu (anetar)
64
- Xhevit Azemi (anetar)
Po ne kete periudhe celula e Partise ka patur kete perberje:
- Zenel Hamiti sekretar
- Ali Rroko anetar
- Ismail Bilani anetar
- Balil Bari anetar
Nderkohe Hasan Pulo u zgjodh Kryetar i Keshillit Nac-Cl i
Qarkut Vlore.
Me 02 Shtator 1943 Zenel Hamiti, i ndihmuar nga komunistet e
Dukatit Salo Petoshati dhe Xhemal Xhemali organizon ne shtepine
e Kamber Alushit nje mbledhje me burrat e familjeve qe ishin te
lidhura me Levizjen Nac-Cl per te formuar Keshillin Nac-Cl ne
kete fshat. Si perfundim u zgjodhen:
- Hasan Jemini kryetar
- Gaqo Kaporja anetar
- Sulejman Saliu anetar
- Isa Xhemali anetar
- Kamber Alushi anetar
Me 03 Shtator 1943 ne Izvor te Tragjasit u be mbledhja me
popullin e krahines per te perkujtuar luften e vitit 1920 dhe per t’u
betuar per vazhdimin e luftes kunder armikut deri ne fund dhe me
forca te shume fishuara. Ne kete mbledhje kane marre pjese mbi 30
veta nga Radhima.
Me 09 Shtator 1943 Italia Fashiste kapitulloi. Me kete rast ne
Izvor te Tragjasit u thirr nga Zenel Hamiti nje mbledhje e shpejte e
komunisteve, qe u ndodhen aty per te diskutuar per rrjedhen e
ngjarjeve dhe masat qe duheshin marre. Aty u vendos qe
menjehere te carmatoseshin postat ushtarake italiane te Izvorit dhe
Radhimes, nga forcat vullnetare te fshatrave respektive. Aksionin
ne Tragjas do ta drejtonte Fejzo Gjomemo kurse ne Radhime Zenel
Hamiti, nderkohe qe u dha porosi per majorin anglez, i cili ne ate
kohe banonte ne Tragjas; te mos perzihej ne veprimet qe do te
kryheshin per marrjen e postes se Izvorit. Gjithashtu u vendos qe
neqoftese efektivat e postave ushtarake nuk do te dorezoheshin, te
sulmoheshin.
65
Pra pas mbledhjes ne Tragjas po kete dite nje grup luftetaresh
vullnetare u nisen drejt postes ushtarake italiane qe ishte dislokuar
ne buze te detit prane ures se Katorise. Afer vendit ku bashkohet
rruga e Radhimes me ate nacionale Vlore-Sarande ata pane se
trupat italiane ishin nisur ne kembe drejt Jugut. Meqenese ishin
pak veta; vetem Zenel Hamiti, Veli Kapo, Ali Rroko, Adem Bilani,
Sherif Havari e Ismail Bilani menjehere u vendos qe Zeneli me
Veliun te shkojne drejt per drejt xhades dhe t’u dilnin balle per
balle italianeve, kurse te tjeret te futeshin ne pyll mbi xhade.
Garnizoni italian, sipas urdherit te komandes se tyre, ishte nisur per
t’u bashkuar me ate te Izvorit e pastaj te ktheheshin se bashku ne
Vlore. Duke kaluar xhaden, ne cep te veshtit te Adem Bilanit,
Zeneli me Veliun, u dolen perpara trupave italiane, qe ishin 22
ushtare dhe 2 oficere; ndaluan rreth 50 m larg ktheses se rruges qe
te con ne fshat dhe u kerkuan atyre qe te ndalojne, te mos levizin
pajisjet dhe dy oficeret te afroheshin per bisedime. Ne distancen 10
m larg Zenelit dhe Veliut oficeret ndaluan, nderkohe ushtaret
italiane u vendosen ne gatishmeri, kurse oficereve ju komunikua qe
te dorezoheshin se bashku me ushtaret sepse nje batalion partizan
kishte zene Ramecin dhe nje tjeter kodrat per rreth; ne te kundert
do te hapej zjarr...
Te detyruar italianet dorezohen dhe meqenese grupi radhimjot
ishte i vogel, armeve te tyre ju hoqen vetem shulat dhe j’ua lane
armatimin per transport ushtareve, ndersa nga ana tjeter u dergua
qe gjithe burrat e fshatit te grumbullohen tek ullinjte ne rreze te
Majes se Perrallit, ku eshte gurorja sot. Aty ushtareve ju fol qe te
dorezonin gjithe armatimin e pajimet, duke u lene te drejten vetem
dy oficerave te mbajne pistoletat. Mbas carmatimit ata u shoqeruan
per ne Izvor, Tragjas.
Me 14 Shtator 1943 sipas porosive dhe masave te marra nga
Komiteti Qarkor i PK dhe Shtabi i Zones se I-re Operative, u
sulmua garnizoni i sapodislokuar ne Drashovice. Per kete qellim
dhe sipas udhezimeve, mbasi behet mobilizimi i popullit te
krahines per t’u vene ne dispozicion te kesaj lufte, ne Radhime me
13 Shtator u ngrit ceta partizane vullnetare e fshatit me mbi 30 veta
66
me komandant Zenel Hamitin. Menjehere ceta e Radhimes
kaperceu malin dhe ne mbremjen e dates 14 shtator pas mbritjes ne
Lapardha futet ne luftime ne Drashovice e me pas ne majen e
Shturos, Shashice. Ne keto luftime pjesemarres nga Radhima kane
qene: Veli Kapo, Ali Rroko, Ismail Bilani, Sherif Havari, Laze
Tefa, Brahim Tartari, Fejzi Saliu, Hasan Lagji, Halil Lame, Beqir
Kajtazi, Dervish Abazi, Balil Bari, Barjam Veliu, Myftar Musai,
Selim Maze, etj, ndermjet te cileve u dalluan Balil Bari, Dervish
Abazi, Halil Lame (i plagosur ne keto luftime), Myftar Musai, etj.
Ne perpjekien e Shturos luftetaret vullnetare te Radhimes kane
luftuar bashke me ata te Tragjasit.
Me 1943, organizata e Rinise ne Radhime perbehej nga:
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
Laze Tefa
Ismail Bilani
Veledin Ruko
Xhuvel Ruko
Xhevdet Lagji
Shabab Selfo
Arshi Bilani
Xhevit Saliu
Petrit Ymeri
Skender Brahimi
Selam Isufi
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Ejet Piko
Fato Rroko
Avdul Ramo
Prenjo Myftari
Numan Bilani
Mero Seferi
Mamudie Lagji
Badi’ Dervishi
Shero Dervishi
Hati’ Brahimi
Kurse ne vitin 1944 perbehej nga:
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
Nuro Vera
Sinan Skendo
Ahmet Kojani
Zace Bego
Daver Balili
06
07
08
09
10
Xhemil Ramo
Dudi Kapo
Fatime Imete
Meze Bilani
Cane Ramo
si dhe te rinjte e listes se mesiperme, qe benin pjese ne kete
organizate ne vitin 1943. Ne Kongresin e Rinise qe zhvilloi
punimet ne Helmes me 1944 nga Radhime ka qene delegate Badi’
67
Dervishi, kurse ne Kongresin e Gruas ne Berat po me 1944
delegate ishte Shero Dervishi, e cila ishte edhe kryetare e org. Se
gruas ne fshat.
Lista e partizaneve nga Radhima, pjesemarres ne Luften
Antifashiste Nac-Cl:
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
Hasan Pulo
Zenel Hamiti
Zyhra Radhima
Beqir Shuaipi
Veli Kapo
Laze Rexhepi
Avdul Ramo
Xhevdet Lagji
Numan Bilani
Xhuvel Ruko
Veledin Ruko
Mero Seferi
Selman Ramo
Prenjo Myftari
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Ali Rroko
Hati’ Brahimi
Cane Ramo
Velo Seferi
Zace Xhelo
Sheme Bilani
Bako Limo
Hasan Ruko
Brahim Bilani
Sheme Latifi
Et’hem Rroko
Ali Bilani
Ismail Bilani
Selfo Selimi
Beqir Shuaipi qysh nga 03 Dhjetori 1942 deri ne clirim ka qene
ne Ceten “Plake” te Vlores dhe ne krahinen e Mallakastres, kurse
Zenel Hamiti deri ne Qershor 1943 ka qene i aktivizuar ne levizjen
Nac-Cl ne qytetin e Tiranes dhe rreth saj; ne Prill 1939 Beqiri ka
marre pjese ne rezistencen e organizuar ne Vlore, kurse Zeneli ne
Tirane.
Te tjere burra nga Radhima qe kane marre pjese me arme ne dore
ne luftime te ndryshme ne krahine kane qene: Balil Bari, Hasan
Lagji, Barjam Veliu, Dervish Lulo, Bush Kajtazi, Brahim Sihati,
Sherif Havari, Muhamet Lagji, etj.
Gjate Luftes Antifashiste Nac-Cl nga Radhima kane rene
deshmore per clirimin e Atdheut keta partizane: 1. NUMAN SULO BILANI (1927 – 1943) 2. XHEVDET ABDURRAHMAN LAGJI (1924 – 1944) 3. MEMUDIE XHAFER LAGJI (1926 – 1944) 4. VELEDIN YMER RUKO (1924 – 1944) 5. MERO SEFER BEGOTARE (1924 – 1945)
68
Keto ishin disa nga te dhenat dhe veprimtaria e banoreve te
Radhimes, i cili i udhehequr nga Org. Baze (Celula) e fshatit dhe e
ndihmuar nga Komiteti Qarkor i Partise ne Vlore dhe levat e saj,
hodhi baze organizative dhe i forcoi ato, u radhit ne frontin e luftes
kunder fashizmit dhe veglave te tij, duke dhene me gjakun e
mundin e tij nje kontribut te vlefshem per clirimin kombetar e
shoqeror. Jane shenuar disa momente dhe jo te gjitha me hollesi.
Ne pergjithesi radhimjotet kane qene te lidhur ngushte me
Levizjen Nac-Cl dhe baze per forcat partizane e ilegalet qe leviznin
ose punonin ne krahine e ne fshat. Megjithese shume prane
reparteve ushtarake te pushtuesit (ne goje te ujkut) dhe afer rruges
automobilistike ku armiku dhe reaksioni leviznin; me gjithe
perpjekiet e reaksionit e tradhetareve si Skender Muco, Mehmet
Alemi, etj. per ta kthyer Radhimen ne anen e tyre, radhimjotet
qendruan deri ne fund besnike te revolucionit popullor. Edhe ata
pak te lekundur qe qene, nuk paten guximin te hidheshin hapur ne
prehrin e armikut e te lyenin duart me gjakun e popullit. Nga
radhet e radhimjoteve u shkeput vetem Sadik Ramo Begotare, i cili
edhe pse nuk ishte njeri me influence ne fshat, ishte ambicioz,
shikonte vetem interesin personal, etj, duke u vene keshtu ne
sherbim te administrates se pushtuesit ne Vlore.
Pervec patriotizmit e bujarise se vet radhimjoteve, nje merite te
madhe ka kujdesi i vazhdueshem i ish Komitetit Qarkor te Partise
per Vloren, qe gjithmon dergonte perfaqesues te tij, te gruas, rinise
e frontit per te ndihmuar e punuar me komunistet e fshatit, per ta
edukuar e forcuar ate organizativisht e per ta bere baze te forte te
revolucionit popullor kunder pushtuesve e tradhetareve te vendit.
Gjithashtu kane merite vet komunistet e Radhimes, qe megjithese
te pakte ne numer, kontribuan ne forcimin e ndergjegjes
kombetare, ne krijimin e besimit per fitore, ne forcimin e org.
Baze, rinise, gruas, etj duke bere qe radhimjotet te ndjekin
besnikerisht vijen e partise, te luftoje per clirimin e vendit duke
derdhur edhe gjak.
Duhet thene se partizanet dhe ilegalet, qe hynin e dilnin
vazhdimisht ne fshat, strehoeshin e ndihmoheshin me dashuri nga
69
radhimjotet. Nje kontribut te madh per strehimin, ushqimin e
furnizimin e forcave Nac-Cl kane dhene grate e te rejat e fshatit, te
cilat me zemer nene shqiptare, i trajtonin si bijte e vellezerit e tyre,
i mbronin si clirimtare te tyre dhe ne cdo kohe shtepite ishin hapur
per ta’. Nuk ka patur familje e grua ne Radhime, qe te mos kete
kontribuar sado pak per Levizjen Nac-Cl, por ndermjet tyre si baza
te para e kryesore kane qene familja e Hasan Pulos, Brahim Sihatit,
Ali Rrokos, Veli Kapos, Laze Rexhepit, etj.
Duke pershkruar Historikun e Radhimes ne mesojme mbi traditat
patriotike, trimerine dhe luften qe kane bere brezat per mbrojtjen e
lirise, tokes, etj. Mesojme gjithashtu se radhimjotet kane qene
perhere te bashkuar, duke luftuar keshtu brez pas brezi kunder
pushtesve te huaj dhe shtypjes, karakteristike e cila u duk qarte
edhe gjate Luftes Nac-Cl. Nga vetite patriotike e perparimtare te
banoreve te Radhimes, duhet te mesojne gjithmon brezat e ketij
fshati, te cilet kudo e kurdohere te jene punetore te mire, ushtare
trima e besnike te partise, popullit, Atdheut...
70
HASAN ALI PULO (1893 – 1960)
Ka lindur me 15 Nentor 1893 ne
Radhime. Qysh i ri u radhit ne luften e
popullit shqiptar per indipendence e
demokraci. Shquhej per zgjuarsine,
elokuencen e oratorine e tij dhe shpejt
u fut ne lufte e ne udheheqie te saj. Ne
nje kohe qe mosha plakte patriotin e
vendosur e perparimtar Ymer
Radhimen, ne kete fshat rritet dhe
ndjek me tej rrugen e tij, Hasan Pulo, i
cili gjithe jeten e tij luftoi per nje
demokraci dhe liri te vertete. Ai kalon etapat e luftes dhe gjithmon
eshte bashkuar me krahun me perparimtar te saj. Ne cdo kohe
Hasani ka qene perkrahes i te drejtave te popullit dhe vecanerisht
per fshatin e tij ka dhene nje ndihme te madhe. Ai ne te kaluaren
njihej si figure nder parine e krahines; per zgjuarsine dhe zotesine
e tij njihej e cmohej edhe ne Vlore e Himare, ku kish zgjedhur
miqesine e shoqerine e tij.
Hasan Pulo me 1913 ka luftuar ne zonen e Leskovikut (Kolonjes)
kunder grekeve, zogisteve dhe rebeleve te Esat Pashes deri me
1914 kur u pushtua Vlora nga Italia. Me 1920 ka marre pjese direkt
ne luften kunder italianeve dhe ka qene qysh ne fillim anetar i
udheheqies se shoqerise “Mbrojtja Shkollore” qe ish dege e org.
“Mbrojtja Kombetare” ne Vlore. Ai eshte shquar per aktivitetin e
tij, per mobilizimin e popullit vecanerisht ne Radhime, per luften
kunder ushtrise italiane. Pas clirimit te Vlores, ne Janar 1921 eshte
emeruar mesues ne Shkollen Fillore te Tragjasit. Me 07.06.1921
kur e permbys “Autonomia” e Niko Milos ne Himare nga forcat
clirimtare ku merrte pjese edhe ai vete si vullnetar, eshte emeruar
zv/komisar i Policise ne Himare. Me 29.02.1922 me urdher te
Ministrit te Brendshem Ahmet Zogu, pushohet si antizogist dhe si
anetar i Partise Kushtetonjese. Ka qene anetar i opozites, anetar
71
suplementar i Shoqerise “Bashkimi” dhe ka marre pjese ne luften
kunder Zogut ne Qershor 1924.
Me formimin e qeverise demokratike te kryesuar nga Fan Noli
me 1924, eshte emeruar zv/komisar i Policise ne nenprefekturen e
Pogradecit, ku ka punuar deri ne kthimin e regjimit monarkist te
Zogut. Me 27 Dhjetor 1924, se bashku me antizogistet e tjere eshte
arratisur ne Greqi, prej andej ne Itali dhe ne Tetor 1926 eshte
kthyer ne vendlindjen pa te drejte pune shteterore. Me formimin e
Komitetit Nacional Revolucionar (KONARE) ne veren e vitit 1925
ne Itali eshte bere anetar i saj. Si gjate regjimit zogist ashtu edhe
gjate pushtimit italian prej 07 Prillit 1939 nuk ka qene i punesuar,
por perkundrazi nuk ka dashur.
Me formimin e PKSH dhe dhenien e kushtrimit te Luftes Nac-Cl,
Hasan Pulo qysh ne fillim u vu ne dispozicion te luftes kunder
pushtuesit dhe veglave te tij me vendosmeri e pa kompromise dhe
shtepia e tij u be baze e kesaj lufte. Ai ka qene Kryetari i Pare i
Keshillit Nac-Cl i fshatit Radhime, detyre te cilen e mbajti deri ne
Gusht 1943, kohe te cilen u zgjodh dhe u dergua delegat i Qarkut
te Vlores per te marre pjese ne Konferencen e Labinotit qe u mbajt
me 3-8 Shtator 1943. Mbas saj Konferenca e Qarkut Vlore e
zgjodhi Kryetar te Keshillit Nac-Cl per Vloren duke qene keshtu
kryetari i pare i ketij keshilli. Me 06 Mars 1942 ka marre pjese ne
mbledhjen e perfaqesuesve te fshatrave te Vlores, qe u be ne bazen
e Komitetit Qarkor ne Vlore per t’u dhene udhezimet e rastit per
qellimin, veprimin e organizimin e Demostrates se Bukes, qe u
zhvillua ne Vlore po ate date, duke perqafuar organizimin dhe
qellimin politik te saj.
Pjesemarrja e tij aktive ne Luften Nac-Cl, qe e udhehoqi PKSH e
beri ate me te vendosur deri ne fund, besnik te saj, per vijen e
drejte qe kishte ajo lufte dhe per qellimet demokratike popullore
per te cilat behej ajo. Me autoritetin dhe elokuencen qe ai
propagandonte drejtesine e kesaj lufte si dhe respekti qe gezonte ne
vendlindje si person i drejte, i ndershem, popullor e me ide
perparimtare, ndikoi ndjeshem ne banoret e Radhimes, qe u
72
radhiten qysh ne fillim ne kete levizje duke mos u percare e
lekundur nga perpjekiet e reaksionit.
Per aktivitetin e tij antifashist e antiballist, Hasan Pulo kerkohej
per t’u kapur e likujduar. Prandaj edhe me 25 Dhjetor 1943 forca te
shumta italiane rrethuan fshatin e ne pamundesi per ta kapur
kercenuan per pushkatimin e djalit te tij te vogel e duke i djegur si
perfundim shtepine.
Me 31 Korrik 1943 mori pjese ne Konferencen e mbajtur ne
Terbac per zgjedhjen e shtabit te Zones se I-re operative Vlore-
Gjirokaster, duke u zgjedhur nenkryetar i ketij shtabi. Ai ka qene
pjesemarres ne shume mbledhje e depate per mbarevajtjen e luftes
deri ne Maj 1944 ku u caktua delegat per ne Kongresin e Permetit.
Ne kete kongres Hasan Pulo u zgjodh nenkryetar i Keshillit
Antifashist Nac-Cl dhe ne legjislacionin e I-re ne Dhjetor 1945 u
zgjodh deputet i rrethit te Fierit, kurse ne parlamentin e pare u
zgjodh anetar i Presidiumit te Kuvendit Popullor. Per merita te
luftes dhe te punes eshte dekoruar me 6 urdhera e medalje te
ndryshme dhe per te nderuar aktivitetin e tij, ne vitin 1968 Shkolles
8-Vjecare Orikum ju vu emri “Hasan Pulo”.
Ne figuren e Hasan Pulos shikojme personin popullor, liridashes,
demokrat e revolucionar, i cili gjate gjithe jetes se tij dhe sidomos
gjate Luftes Nac-Cl. u vu me mish e shpirt ne dispozicion te saj, pa
marre parasysh asgje...
73
EMRA VENDESH NE RADHIME Cezma e Zonjes
Bregu i Qishes
Rrethi i Xhelit
Pallarama
Perroi i Pallarames
Gropa e Pallarames
Bregu i Lopeve
Gropa Feng
Qafa e Kanaleve
Kanalet
Shkallat e Beguet
Ura e Vrizit
Mavrenua
Maja e Ali Arapit
Maja e Markos
Sheshi i Shifkos
Gllava
Bregu i Shifkos
Hauzi
Gropa e Kollaqes
Rreza e Valanidhit
Maja e Konxellenxes
Qafa e Konxellenxes
Dremica
Rreza e Ali Hoxhes
Lenga e Alemit ose e
Vulushit
Guri i Bardhe
Shpella e Belulit
Radhoi i Llukes
Gropa e Llukes
Mesuni i Borshet
Gropat e Borshet
Bregu i Maces
Qafa e Dashit
Bregu i Colit
Perroi i Honit
Gryka e Honit
Spithari i Qirkos
Perroi i Islam Jazos
Bregu i Fsakes
(Cfakes)
Perroi i Kroit
Shpella e Gjinit
Kroi i Bregut
Rugjina
Katohori’
Gryka e Gjomemuet
Gropa e Javasos
Qafa e Leres
Maja e Leres
Lemi i Honit
Hunda e Hasan
Curres
Shpella e Lales
Qafa e Mazharit
Hunda e Kohiles
Gryka e Hurdhes
Qafa e Kartes
Shpella e Mellezes
Lugu i Hurdhes
Gropa e Cobanit
Rreza e Hasanet
Lugu i Cukes
Bregu i Hasan Kendet
Bregu i Gumet
Lemi i Arapet
Qafa e Perrallit
Maja e Perrallit
Rameci
Hunda e Ramecit
Kanuli
Perroi i madh
Viroi
Lugu i Viroit
Gropat e Vidheve
Maja e Jahos
Bregu i Hasanet
Hunda e Beqirit
Maja e Nik Gjomitrit
Kongjeli
Cako
Celo Dhima
Kroi i Hanko Rruces
Shkalla e Razos
Skafaradhe
Lugu i Vreshtave
Baca e Mares
Sello
Lemenje
Kroi i Selman Dautit
Kroi i Ferraze
Lugu i Demirit
Shpella e Zilos
Shkalla e Nxhikos
Hasan Nikoll
Hunda e Vashket
Gropa e Vashket
Shkembi i Kohiles
Shtegu i Ushes
Hunda e Erizit
Fieri i Ramadanit
Lugu i Jacalit
Lemi i Kacidhjaret
Maja e Bregut
Latifi
Ara e Cirakut
Perroi i Cipes
Shulleri i Ahmetit
Maja e Abazit
Mesuni i Drizes
Coli
Kokodhimo
Gropa e Nik Zhupet
Perroi i Shkozes
Shkembi i Muco
Gjinit
Burimi i Halilit
Maja e Dervishit
Hunda e Qivurit
74
Lugu i Shkurter
Dhembi i Kocaushit
Mato Pashka
Guma
Shpellat e Gumes
Bregu i Kojanet
Harami’
Shpellat e Haramise
Drumbe
Mesuni i Tares
Perroi i Shpellave
Hauzi i Qeve
Sterropulla
Bregu i Tefet
Qafa e Liqerit
Maja e Mullirit
Qafat e Baltes
Papadhendro
Cipi i Niket
Mocale
Dhimsel
Maja e Kubese
Bregu i Shen Kollit
Maja e Ali Tefes
Qafa e Grabos
Rreza e Kambelidhes
Magule
Sheshi i Islamit
Sheshi i Shkozes
Sheshi i Llustres
Maja e Llustres
Maja e Hil Rrucit
Melisonja
Fengje
Memo Konde
Rrethi i Mullirit
Maja e Muhametit
Gropa e Hallulle
Lugu i Gegeve
Qafa e Sheges
Maja e Nisise
Nisia
Izvori
Buza e Lumit
Gropat e Danet
Cipe
Varri i Turtules
Cipi i Cekejet
LISTA E KRYEFAMILJAREVE TE RADHIMES NE FILLIM TE VITEVE 1970
Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
Ahmet Beqir Zhegu
Sefer Hyso Bilani
Xhemal Sulejmen Begotare
Mehmet Ali Gjimara
Xhelo Novruz Begotare
Murat Novruz Begotare
Avdi Sefer Begotare
Fejzo Mane Hamiti
Kastriot Abaz Begotare
Sadik Sheme Ruko
Xhafer Halo Lagji
Hodo Ali Begotare
Jaup Ali Begotare
Velo Sefer Begotare
Sali Muhamet Begotare
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Birbil Karefil Mjalti
Mamudie Murat Lameborshi
Agim Dervish Novruzi
Kojan Abaz Kojani
Cane Myftar Ramosaco
Halo Myftar Ramosaco
Elmaz Sadik Alikapo
Lavdosh Sadik Alikapo
Karefil Birbil Mjalti
Selim Skendo Hodo
Festim Birbil Mjalti
Kanan Myftar Ramosaco
Novruz Lulo Novruzi
Shefqet Isa Begotare
Brahim Isa Begotare
75
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
Shaban Bush Mjalti
Medi Selim Ramosaco
Malo Musa Begotare
Ali Rexhep Rroko
Dervish Lulo Novruzi
Brahim Sihat Ramosaco
Neim Jazo Jazometaj
Mete Jazo Jazometaj
Dude Elmaz Gjimara
Sali Hysen Cekodhima
Aranit Jaup Cekodhima
Balil Sefer Begotare
Ahmet Hasko Kojani
Zino Hasko Kojani
Hasan Selam Ruko
Murat Azem Rroko
Sali Shaqir Ruko
Banush Birbil Bestrova
Bageze Xhezo Bestrova
Muhamet Balil Lagji
Adem Tartar Bilani
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
Beqir Kajtaz Mjalti
Eqerem Adem Bilani
Ahmet Selam Gjimara
Ali Sulo Bestrova
Selman Dino Selmani
Selam Ali Gjimara
Ismail Sinan Bilani
Hasan Imet Selmani
Dino Selfo Selmani
Bejko Selfo Selmani
Rexhep Alem Begotare
Sabri Zeqir Bilani
Jazo Isuf Jazometaj
Qendro Novruz Begotare
Isuf Jazo Jazometaj
Mustafa Selam Gjimara
Avdi Sadik Nika
Fejzi Sali Lameborshi
Habil Sali Lameborshi
Lefter Habil Lameborshi
Ismail Sihat Ramosaco
KRYEFAMILJARE ME BANIM NE RADHIME TE ARDHUR NGA VENDE TE TJERA
Nr Emri Origjina
01
02
03
04
05
06
07
08
09
11
12
13
14
15
16
17
Dino Birbil Limo
Ferik Hamit Koci
Telha Qerim Shehu
Deli Shyto Koci
Murat Alush Hasani
Nurce Adem Rexha
Sherif Hasan Havari
Beqir Jazo Gjondeda
Jazo Beqir Gjondeda
Shate Beqir Gjondeda
Luto Beqir Gjondeda
Bejaz Shaqir Hasani
Ahmet Bejaz Hasani
Xhafer Meleq Mustafa
Hashim Meleq Mustafa
Perlat Sinan Limo
Vranisht
Brataj
Dukat
Brataj
Vranisht
Gumenice
Dukat
Terbac
Terbac
Terbac
Terbac
Cameri
Cameri
Cameri
Cameri
Vranisht
76
KRYEFAMILJARE NGA RADHIMA ME BANIM NE VISE TE
TJERA TE VENDIT Nr Emri Nr Emri
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
Et’hem Mehmet Rroko
Shyqyri Azem Rroko
Ramo Hasko Kojani
Hysen Beqir Cako
Adem Mersin Roshi
Barjam Mehmet Bonjaku
Daut Sinan Bonjaku
Ali Mehmet Bonjaku
Arshi Sefer Bilani
Durim Ahmet Zhegu
Ferik Sulejman Begotare
Nuro Sinan Vera
Xhebro Sinan Vera
Jaho Veli Lagji
Zace Xhelo Begotare
Hasan Novruz Novruzi
Hamit Murat Hodo
Kadri Murat Hodo
Sinan Skendo Hodo
Beqir Hysen Bari
Nuri Sali Bari
Birbil Balil Bari
Hysen Balil Bari
Gani Abaz Begotare
Beqir Shuaip Skendo
Piro Beqir Skendo
Gjenci Beqir Skendo
Shuaip Beqir Skendo
Zenel Hodo Hamiti
Abedin Memisha Hamiti
Maliq Musa Kolunci
Hasan Selam Lagji
Ali Jaup Begotare
Syrja Birbil Mjalti
Muhamet Abaz Kojani
Mehmet Abaz Kojani
Gani Abaz Kojani
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
Sehit Myftar Ramosaco
Dasho Myftar Ramosaco
Veli Elmaz Kapo
Besnik Balil Bari
Fitim Laze Tefa
Sazan Laze Tefa
Resul Musa Begotare
Rexhep Ali Rroko
Halim Ali Rroko
Kadri Ismail Ramosaco
Haxhi Ismail Ramosaco
Birce Veledin Ramosaco
Skender Brahim Ramosaco
Xhemil Brahim Ramosaco
Qani Brahim Ramosaco
Bashkim Brahim Ramosaco
Bujar Brahim Ramosaco
Arshi Halil Ramosaco
Avdul Selim Ramosaco
Esat Mustafa Ramosaco
Isa Zyber Hodo
Zeqir Hasan Gjimara
Aleks Ejet Sinani
Dhime Piko Sinani
Nelo Piko Sinani
Servet Mehmet Dani
Enver Mehmet Dani
Gjik Hysen Cekodhima
Duk Hysen Cekodhima
Koci Jaup Cekodhima
Fatosh Jaup Cekodhima
Hasan Jaup Cekodhima
Sinan Mehmet Dani
Petrit Ymer Cekodhima
Fejzi Shyqyri Cekodhima
Sezai Shyqyri Cekodhima
Mynyr Shyqyri Cekodhima
77
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
Prenjo Myftar Ramosaco
Xhuvel Ymer Ruko
Memo Ymer Ruko
Razip Sefedin Ruko
Azbi Sefedin Ruko
Sinan Birbil Bestrova
Gani Birbil Bestrova
Veledin Birbil Bestrova
Meto Balil Lagji
Enver Balil Lagji
Izet Myslym Lagji
Lufter Myslym Lagji
Brahim Tartar Bilani
Jazo Adem Bilani
Qazim Adem Bilani
Sheme Sulo Bilani
Ali Sinan Bilani
Cane Selam Gjimara
Filjat Selam Gjimara
Selman Hamit Ramosaco
Musa Hamit Ramosaco
Jazo Hamit Ramosaco
Barjam Veli Mjalti
Guri Isa Begotare
Premtim Hasan Gjimara
100
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
124
Ali Shyqyri Cekodhima
Latif Sheme Hodo
Mustafa Sheme Hodo
Jahja Hasan Pulo
Sulejman Imet Selmani
Xhevit Azem Selmani
Hader Azem Selmani
Dalan Xhevit Selmani
Bexhet Xhevit Selmani
Avni Alem Begotare
Petref Fejzi Lameborshi
Lirim Fejzi Lameborshi
Xhafer Habil Lameborshi
Gani Habil Lameborshi
Elmaz Sadik Nika
Fadil Sadik Nika
Gezim Ahmet Tefa
Lirim Ahmet Tefa
Vladimir Ahmet Tefa
Ahmet Selam Ramosaco
Ali Selam Ramosaco
Myslym Selam Ramosaco
Razip Selam Ramosaco
Haki Murat Rroko
Sulejman Beqir Mjalti
KORESPONDENCE
Organizates Baze te Partise RADHIME Po ju dergoj historine e popullit te fshatit Radhime ne shenje
respekti e dashurie qe kam per te. Historia qe kam perpiluar
mendoj se nuk eshte e plote, por kaq munda te bej ne baze te
materialeve qe kam gjetur e studjuar. Vete populli i ketij fshati me
kujtimet e tyre te sakta do te mund ta plotesoje ate; sidomos per
Luften e I-re Boterore, ate te vitit 1920 dhe ne vecanti luften
legjendare antifashiste qe beri populli shqiptar nen udheheqien e
PKSH ndaj pushtuesve; ku mundi te siguroje jo vetem pavaresine
78
kombetare por te fitoje edhe clirimin shoqeror. E cilesoj kete se
shume veta jetojne akoma dhe mund te japin kontributin e tyre per
pasurimin e historise.
Bijte e ketij fshati qe vec te tjerave nje pjese e mire e tyre kane
fituar arsimin e mesem e te larte, kam bindjen se do te kerkojne te
gjejne e studjojne dokumenta te tjera per ta pasuruar historine e
fshatit te tyre.
Ne kete historik te shkurter qe perfshin kohe te gjate, jam
munduar t’u largohem teprimeve dhe te dhenave qe nuk jane
perputhur me faktet historike te kohes. Jam munduar te nxjerr ne
dukje historine, luften, vuajtjet e mundimin e popullit dhe
nepermjet historise se tij jane shenuar dhe emra te bijve te tij sipas
kohes. Jam munduar qe ne historik t’u permbahen proporcioneve
per gjate periudhave, por ka qene e zorshme.
Ne pjesen e Luftes Nac-Cl kam radhitur faktet e ngjarjeve dhe
nuk kam hyre ne spjegime per cdo ngjarje, pasi do kishte shume
perseritje. Ne fund te ketij kapitulli sic do te shihet kam bere nje
vleresim permbledhes. Ne kete historik nuk kam shkruar per
periudhen mbas clirimit (mbas Nentorit 1944), pasi nuk m’u dha
material, prandaj kam menduar qe historia e kesaj kohe te behet
nga ju dhe t’ja bashkangjisni historikut.
Me qe historine nder shekuj e ka bere vet populli, mendoj qe ky
historik te lexohet ne mbledhje te popullit, i cili me verejtjet e tij
do ta pasuroje e plotesoje ate. Deshiroj qe, sidomos brezi i ri i
Radhimes te njihet me historine e fshatit te tij mbasi nepermjet tij
ai do te njihet me historine e te pareve te tij, me virtytet patriotike e
perparimtare te popullit, me dashurine per vendin, Atdheun, te rene
ne zhvillim dhe se si populli i fshatit tone gjithmon ka qene ne
anen me perparimtare te kohes. Nga keto virtyte te larta e te tjera si
keto, brezi i ri duhet jo vetem t’i dije e t’i mesoje por t’i coje me
perpara ato, nen udheheqjen e PPSH.
Me rastin e festave te Nentorit, 30-Vjetorit te PPSH e Kongresit
te VI-te te saj, i dhuroj popullit te fshatit tim kete historik te tij.
Te fala ZENEL HAMITI Tirane me 08 Nentor 1971
79
24.10.1973 I dashuri Zenel!
E kendova me interesim Historikun e fshatit Radhime. Me
pelqeu; Ju pergezoj per kete pune te mire qe keni bere. Tashti ka
mundesi qe te organizohet muzeu i fshatit dhe une mendoj se mund
te ishte shume i pasur jo per te kaluaren e lashte por edhe per
historine e Luftes Nac-Cl ku brezat e rinj qe jetojne sot dhe ata qe
do vijne kane cfare te mesojne dhe te krenohen per traditat
patriotike te popullit te fshatit Radhime.
Mendoj se ka mundesi qe te grumbullohen sa te jete e mundur
me shume dokumenta te vjetra, qofte edhe kopje qe ka ne arkivat e
shtetit; nuk di ne se ke biseduar me ndonje nga djemte e Shyqyri
Radhimes, a kane dokumenta per Ymer Radhimen, qe dihet se ka
qene nje patriot dhe njeri i ditur. Interesohu me keta dhe me te
tjere; varet shume nga dokumentacioni qe duhet te germoni akoma
e t’i gjeni, te cilat kane rendesi jo vetem per historine e muzeun e
fshatit por edhe per te siguruar cfare mund te vihet ne muzeun e
rrethit.
Ne pjesen e historise se re te fshatit Radhime dhe ne muzeun e
fshatit, figura e xha Hasanit duhet te zere vendin kryesor, pse ne
fakt xha Hasani jo vetem u qendroi konseguent ideve perparimtare,
por edhe luftoi nen udheheqien e Partise dhe dha nje kontribut te
madh per fitoren, per Shqiperine e re Socialiste.
Po te kthej materialin per faktin se i kishe thene Sulejmanit se do
te besh disa plotesime.
Me shume dashuri HYSNI KAPO
