WSTĘP

W latach 1918—1920, w okresie odbudowy strukturpaństwa i określania jego kształtu terytorialnego, polskimpolitykom i społeczeństwu granica na Zbruczu wydawała się jaknajbardziej naturalna. To bowiem na tej rzece najpierw biegłagranica między I Rzeczypospolitą a Rosją, potem między Austriąa Rosją. Jednocześnie odrzucano argumentację innych narodów,uznających wschodnią Galicję za fragment swoich organizmówpaństwowych. W zamieszkujących ten obszar Ukraińcachdostrzegano jedynie słabszego kulturalnie i ekonomicznie ichwspółgospodarza. Natomiast rosyjskiej argumentacji,wskazującej na odległe w czasie, gdyŜ sprzed połowy XIV w.,związki wschodniej Galicji z księstwami ruskirni, nie branopowaŜnie pod uwagę. Rosyjską obecność we Lwowie pod koniec1914 r. i w pierwszych miesiącach 1915 r., podobnie jakwydawane wówczas oświadczenia o powrocie starego ruskiegoksięstwa pod berło władców Moskwy i Petersburga, traktowanojako nieistotne, pozbawione następstw epizody. Dodajmy, ŜetakŜe państwa ententy leKcewaŜyły wysuwane przez rosyjskichdyplomatów i wojskowych stwierdzenia, iŜ dopiero przyłączeniewschodniej Galicji do Rosji zakończy wielowiekowy proces“zbierania" ziem ruskich przez państwo rosyjskie.

6

Szanse na realizację własnych postulatów politycznych iterytorialnych otworzył przed narodami środkowej Europy, pod koniecWielkiej Wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu, rozpad Rosji iAustro-Węgier oraz coraz wyraźniejsze militarne i wewnętrzneproblemy Niemiec. Przy tym odrodzona Polska, państwa ukraińskie iLitwa nie były skłonne do ustępstw, a spotykając się z nieprzejednanąpostawą swoich adwersarzy, rozstrzygnięć poszukiwały na polachwalki. Aktywność dyplomatyczna, często wymuszana przez rządyententy i Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim wspierałaoperacje wojskowe. Nie zastąpiła działań wojennych i nie stała siępodstawowym środkiem działania i osiągania postulatów, m.in.terytorialnych.

Rozwój wypadków w tej części Europy komplikowało wyłonieniesię na gruzach carskiej Rosji agresywnej republiki radzieckiej,prowadzonej przez przywódców Rosyjskiej Komunistycznej Partii(bolszewików). W latach 1919-1920 bolszewicy zmierzali doprzeniesienia rewolucji przez ziemie polskie na zachód i południekontynentu, do Niemiec i Francji oraz na Węgry i Bałkany. Wwypadku poniesienia poraŜki Armia Czerwona miała, co oczywiste,przesunąć moŜliwie najdalej na zachód granice Rosyjskiej Federacyj-nej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W efekcie tych wszystkich problemów i wydarzeń MałopolskaWschodnia stała się obszarem, na którym w latach 1918—1920stoczono dwie zacięte wojny. RóŜniły się one od siebie takprzebiegiem, jak i celami, jakie chciały osiągnąć walczące strony, orazrezultatami. Obie teŜ w róŜnym zakresie wpłynęły na kształtowanie siętradycji historycznych i patriotycznych społeczeństw w niej uczest-niczących, a przede wszystkim ocen postawy własnej i przeciwników.

W pierwszej z wojen, rozpoczętej jeszcze 1 listopada 1918 r., a więcprzed wyłonieniem się polskich centralnych instytucji państwowych,i zakończonej w połowie lipca

7

1919 r., przeciwnikami byli Polacy i galicyjscy Ukraińcy l. DlaPolski była to wojna o przynaleŜność Lwowa oraz o przebiegpołudniowego odcinka wschodniej granicy. Wynik zmagań niezagraŜał samemu istnieniu polskiego państwa. Jej niekorzystnyprzebieg i rezultat mogły doprowadzić jedynie do wytyczeniagranicy nie odpowiadającej oczekiwaniom społeczeństwa orazprawdopodobnie do okresowego spadku autorytetu centralnychcywilnych i wojskowych instytucji państwowych, w efekcie do osła-bienia państwa uwikłanego w zbrojne i polityczne konflikty zeswoimi wszystkimi, z wyjątkiem Łotwy, sąsiadami.

Natomiast Ukraińcy tylko w pierwszej fazie bili się o kształtterytorialny Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). Poodrzuceniu polskich propozycji podziału spornego obszaru, wktórych Lwów i zagłębie naftowe zawsze pozostawały przyPolakach, walczyli juŜ o utrzymanie własnej państwowości.Nieprzejednane stanowisko ukraińskich dyplomatów, którzy wrozmowach z polskimi delegacjami konsekwentnie domagali sięuznania Sanu za polsko-ukraińską granicę państwową a Lwowa zastolicę ZURL, zniweczyło moŜliwość osiągnięcia kompromisu nadrodze negocjacji. W tej sytuacji przegrana przez Ukraińców wojnamogła oznaczać tylko jedno, likwidację ich zachodniej republiki.Przekreślała równieŜ szansę uzyskania jakiejś formy uznania ZURLprzez zgromadzone na paryskiej konferencji pokojowej przed-stawicielstwa zwycięskich mocarstw.

1 Na ten temat m.in. H. Bułhak, Wydarzenia polityczne i militarne na południowo-wschodnim teatrze działań wojennych, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebiegwalk i tło międzynarodowe, pod. red. A. Kory na, Warszawa 1991; M. K 1 i m e c k i.Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Warszawa 2000;t e nŜ e , Czortków 2000; M. K o z ł o w s k i , Zapomniana wojna. Walki o Lwów iGalicję Wschodnią 1918-1919, Bydgoszcz 1999; M . L i t w i n , Ukrajin-śko-polskawijna 1918-1919 rr, Lwiw 1998; W r z o s e k M., Wojny o granice Polski Odrodzonej1918-1921, Warszawa 1992.

8

W drugiej wojnie przeciwnikiem Polski były radzieckie republiki:Rosja i Ukraina, choć ta druga pozostawała w całkowitej zaleŜności odpierwszej 2. Małopolska Wschodnia była tylko jednym z obszarów walki to nie na niej wiosną—jesienią 1920 r. zostały przeprowadzonenajwaŜniejsze i rozstrzygające operacje wojskowe. W maju i czerwcu1920 r. polskim celem wojny stało się utrzymanie wschodniej granicy iodbudowa na Ukrainie Naddnieprzańskiej sojuszniczej UkraińskiejRepubliki Ludowej. Natomiast w lipcu i sierpniu wojska polskie broniłysuwerenności swojego państwa i, co z tym związane, zachodnich orazpołudniowych obszarów Europy przed wkroczeniem Armii Czerwonej.Od przebiegu działań wojennych w tym czasie zaleŜały losy,powtórzmy to raz jeszcze, mieszkańców nie tylko Lwowa, wschodniejGalicji, ale całej Polski. Stawką końcowej fazy wojny, rozpoczętej wewschodniej Galicji pod koniec sierpnia zmuszeniem 1 Armii KonnejSiemiona Budionnego do wycofania się spod Lwowa w rejon Sokala iWłodzimierza Wołyńskiego, ponownie okazały się kwestie przebiegugranicy. Związek Lwowa z polskim państwem nie był juŜ zagroŜony.

W drugiej połowie 1920 r. w działaniach wojennych aktywnieuczestniczyli równieŜ politycy i Ŝołnierze ukraińscy 3. Poszukującsojusznika do realizacji zamysłu utworzenia własnego państwa,podzielili się, występując po obu stronach frontu lub zachowującneutralność. Wielu z tych,

2 Szerzej m.in. M. Wrzosek, op. cit., pas.; A. C z u b iń s k i , Walkao granice wschodnie Polski w latach 1918—1921, Opole 1993;L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe na Ukrainie, Wołyniu i Podolupodczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920, [w:] Działaniamilitarne w Polsce Południowo-Wschodniej, pod red. nauk. W. Wróblewskiego, Warszawa 2000; t e nŜ e , Kijów 1920, Warszawa 1999.

3 O udziale oddziałów ukraińskich na tle innych formacji Z. K a r p u s ,Wschodni sojusznicy polscy w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskoweukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920,Toruń 1999.

9

którzy wcześniej bili się z Polakami w szeregach Ukraińskiej ArmiiGalicyjskiej w 1918—1919 r., walczyło w 1920 r. w ukraińskichoddziałach podporządkowanych polskim dowódcom frontów i armii.Symboliczny wymiar miała dla tej grupy Ukraińców postawa gen.Michaiła Omelianowicza--Pawlenki. Od końca grudnia 1918 r. dopoczątków czerwca 1919 r. dowodził Ukraińską Armią Galicyjską,zmierzając do zdobycia Lwowa i wyparcia wojsk polskich za San.Natomiast latem 1920 r., stojąc na czele ukraińskiej grupyoperacyjnej, podporządkowanej 6 Armii, walczył o niepodległośćUkraińskiej Republiki Ludowej i jednocześnie bronił przynaleŜnościLwowa i wschodniej Galicji do Polski.

Udział ukraińskich wojsk sojuszniczych, mimo dzielnej postawyich Ŝołnierzy, nie wpłynął znacząco na przebieg działań wojennych.Ukraińcy nie byli w stanie szybko odbudować własnych instytucjipaństwowych i stworzyć licznej armii, zdolnej do realizacji ichaspiracji politycznych. Z tego między innymi powodu zabrakłoprzedstawicieli Symona Petlury podczas ryskich rozmówpreliminaryjnych, a następnie pokojowych.

Klęska Armii Czerwonej w Małopolsce nie pozwoliła naprzekształcenie jej wschodniego obszaru w nową republikę radziecką.Pojawienie się na okres kilku tygodni Galicyjskiej SocjalistycznejRepubliki Rad nie miało głębszych następstw dla przebiegu działańwojennych między Polską a radzieckimi republikami: Rosją iUkrainą. Przy tym, choć większość członków Galicyjskiego KomitetuRewolucyjnego pochodziła z Galicji Wschodniej, nie uzyskał onwyraźnej akceptacji, tym bardziej czynnego poparcia jejmieszkańców. Na współpracę z Galrewkomem4 zdecydo-wali sięnieliczni Ukraińcy, śydzi i Polacy. Ich otoczenie

4 O składzie i programach m.in. Galrewkomu M. J. M u ch i n a , Galrewkom iGaliczani. Do pitanija pro misce inteligencji w suspilnomu Ŝitti Ukrajini J920-1930, [w:]Ukrajinśkij Archeograficznij Szczoricznik, Nowa Seria, t. 4, Kijiw 1992.

10

najczęściej uwaŜało taki wybór za zdradę najbardziej podstawowych ioczywistych wartości, w tym związanych z wyznawaną religią i Ŝyciemrodzinnym.

Symbolem obu wojen stoczonych w Małopolsce Wschodniej stał sięLwów i jego społeczeństwo. Miastu przypisano rolę najwaŜniejszegobastionu na południowo-wschodnich rubieŜach kraju, zawsze gotowegodo jego obrony". Potwierdzili tę opinię sami jego mieszkańcy, składającwielką daninę krwi w dramatycznych latach wojen 1918—1920.Jednocześnie o prawo Lwowa do bytu w granicach II Rzeczypospolitejgotowe było bić się całe polskie społeczeństwo. W polskiejświadomości historycznej miasto wydawało się bowiem równie istotnedla dalszego rozwoju kraju jak Warszawa, Kraków, Wilno czy Poznań.“śołnierze walczący pod Lwowem — mówił w grudniu 1923 r. w salilwowskiego Ratusza Józef Piłsudski — złoŜeni byli z trzechelementów: 1) Ŝołnierz ochotniczy, którego dał Lwów, a który byłnajmniejszy liczebnie, 2) większy liczebnie dlatego, Ŝe z większejczęści kraju ściągnięty, to chłopcy ochotnicy, którzy zgłosili się zzachodniej Galicji i wreszcie — 3) olbrzymie “gros", które tworzyłybataliony i kompanie w Królestwie z peowiaków"6.

Udział Lwowa w wojnach o kształt terytorialny II Rzeczypospolitejumocnił prawo miasta do dewizy “Semper fidelis" “Zawsze wierne",odczytywanej jako miastozawsze wierne Polsce. Cmentarz Obrońców Lwowa stał się jedną znajwaŜniejszych nekropolii, na której spoczywają prochy Ŝołnierzywalczących o niepodległość i wschodnie granice kraju. Natomiast bójpod Zadwórzem 17 sierpnia 1920 r. przeszedł do dziejów polskiegooręŜa pod mianem “polskie Termopile". To tylko kilka przykładówwskazujących na wyjątkową wagę zmagań toczonych pod Lwowem

5 Patrz m.in. B. K o z ł o w s k a-M ę k a r s k a , Posłannictwo kresoweLwowa* Londyn 1991.6 J. P i ł s u d s k i , Pisma zbiorowe, t. VI, Warszawa 1937, s. 92.

11

w 1920 r. i bohaterstwo tych Polaków, którzy w nich uczestniczyli.KsiąŜka kończy cykl trzech prac popularnonaukowych,

poświęconych walkom o państwową przynaleŜność MałopolskiWschodniej i Lwowa w latach 1918—1920, przygotowanych dla serii“Historyczne bitwy"7. Pisząc ją, dokładałem starań, aby przebiegwydarzeń przedstawić na szerokim tle działań mających miejsce napołudniowo-wschodnim obszarze walk, przede wszystkim UkrainyNaddnieprzańskiej, Wołynia, Podola i wschodniej Małopolski8.Jednocześnie starałem się pokazać miejsce Lwowa w tych wielkich idramatycznych zmaganiach. Nie ulega teŜ dla mnie wątpliwości, iŜpolskie prawa do tego miasta były wówczas dobrze uzasadnione, takjego wkładem do naszej historii i kultury, jak jednoznacznie wyraŜanąw okresie 1918—1920 r., między innymi na bitewnych polach, woląwiększości mieszkańców.

Narracja tej ksiąŜki rozpoczyna się w miejscu, w którym zostałprzerwany wątek poprzedniej pracy, związanej z problematykądziałań wojennych we wschodniej Małopolsce, “Czortków 1919" 9.Otwierają ją więc stronice poświęcone Ukraińcom, największymprzegranym z lat 1918—1920. Jako jedyny naród środkowo-wschodniej Europy nie zdołali, mimo wysiłków oraz towarzyszącychim ofiar, zbudować swojego państwa. Ani Kijów, ani teŜ Lwów niestały się centrami niezaleŜnej ukraińskiej polityki i kultury. Pierwszez tych miast uwaŜanych przez Ukraińców za stołeczne stało sięczęścią radzieckiego imperium, drugie zaś ostatecznie wywalczyłosobie prawo do bytu w granicach Polski.

7 M . K l i m e c k i , Lwów 1918-1919, Warszawa 1998; t e nŜe , Czortków 1919, Warszawa 2000.

8 Terminy Małopolska i Galicja są uŜywane w tej pracy wymiennie,jako określenia o charakterze geograficznym, nie politycznym. Oznaczająobszar połoŜony między rzekami Białą i Zbruczem, przed 1918 r.przynaleŜny do Austrii.

9 Galicja Wschodnia 1920 stanowi odrębną publikację i znajomośćpoprzednich nie jest konieczna dla podjęcia jej lektury.

12

Jeden z rozdziałów został poświęcony radzieckiej okupacjiobszarów zajętych we wschodniej Galicji przez Armie Czerwoną.Proklamowana na nim Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad byłajedynym takim państwem powstałym poza granicami Rosji sprzed1917 r. JuŜ pierwsze decyzje Galicyjskiego RewolucyjnegoKomitetu pozwalają na zorientowanie się, wprawdzie jeszczepobieŜne, jaki los został przewidziany przez przywódców RosyjskiejKomunistycznej Partii (bolszewików) dla innych obszarów,mających stać się częścią europejskiej “wspólnoty" państwradzieckich,

KsiąŜka powstała przede wszystkim w oparciu o literaturęprzedmiotu i źródła wydane drukiem. Tam gdzie to było konieczne, atakŜe moŜliwe, sięgałem po materiały archiwalne ukraińskie ipolskie. Wykaz prac i materiałów archiwalnych, ale tylkocytowanych, znajduje się na końcu tej pracy. Tym, którzy ułatwili midotarcie do archiwów kijowskich i lwowskich, przede wszystkimkolegom z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu orazWojskowego Instytutu Historycznego Akademii Obrony Narodowejskładam serdeczne podziękowania.

Wyrazy mojej wdzięczności naleŜą się takŜe ukraińskim kolegom,za ich pomoc w poruszaniu się po kijowskich i lwowskich archiwach,a takŜe za słowa zainteresowania tą pracą.

Na zakończenie jeszcze jedna uwaga. Zmiana granic Polski,zadecydowana w ostatnich miesiącach II wojny światowej przezwielkie mocarstwa, przesądziła o losach, a takŜe dzisiejszym obliczuLwowa. To wyjątkowe miasto, odgrywające teraz bardzo istotną rolęw politycznym, kulturalnym i ekonomicznym Ŝyciu suwerennej,Ŝyczliwej nam Ukrainy, pozostaje jednak niezbywalnym i istotnymfragmentem dziejów polskiego narodu oraz I i II Rzeczypospolitej.

TRUDNE WYBORY, TRUDNE DECYZJE

W pierwszych tygodniach 1920 r. w otoczeniu Włodzimierza I.Lenina zapanował nastrój ostroŜnego optymizmu. Armia Czerwonapobiła wojska gen. Antona Denikina, gen. Nikołaja Judenicza i adm.Aleksandra Kołczaka. “Białe” armie zostały zmuszone do wycofaniasię z centralnych obszarów Rosji, Murmańska i Archangielska.Kontrrewolucja ponosiła klęskę za klęską. Co więcej, niewielkie isłabe państwa nadbałtyckie zabiegały o pokój. 30 stycznia Łotwazawarła z rewolucyjną Rosją układ o zawieszeniu broni. Natomiast 2lutego przedstawiciele Estonii podpisali układ normalizujący stosunkiz Rosją. TakŜe mocarstwa, takie jak Wielka Brytania, Francja iWłochy nie brały juŜ powaŜnie pod uwagę moŜliwościzorganizowania antybolszewickiej europejskiej krucjaty l.

Moskwa mogła teraz podjąć przygotowania do najwaŜniejszegozadania, przeniesienia rewolucji w głąb europejskiego kontynentu, doPolski, Niemiec, Francji, na Węgry, do Austrii i Włoch. Tak daleko,jak zdołałaby dotrzeć Armia Czerwona (ACz), towarzyszący jejkomunistyczni komisarze i agitatorzy. To uprzemysłowioneNiemcy,

1 A. C z u b iń s k i , Walka o granice wschodnie Polski w latach1918-1921, Opole 1993, s. 158.

14

posiadające liczną, dobrze zorganizowaną klasę robotniczą, miały wopinii rosyjskich przywódców rewolucji stać się ostoją drugiej,rozstrzygającej fazy światowej rewolucji.

W 1919 r. i na początku 1920 r. wielu bolszewickich liderówobawiało się, iŜ na wpół feudalna i rolnicza Rosja nie jest zdolna doprzebudowy świata. Ich mistrzowie, twórcy komunistycznychdogmatów K. Marks i F. Engels, nie brali pod uwagę moŜliwościoparcia wielkich, rewolucyjnych ruchów na zacofanym i rolniczymkraju, o takiej strukturze społecznej i gospodarczej jak imperiumRomanowów. Dlatego właśnie W. I. Lenin i jego najbliŜsiwspółpracownicy uwaŜali, iŜ dopiero wsparcie niemieckiego ruchurewolucyjnego zapewni radzieckiej Rosji i komunistycznym ideałomnie tylko przetrwanie, ale i wielką przyszłość. A na drodze doprzyszłej radzieckiej republiki niemieckiej stało polskie państwo.

W lutym 1920 r. na Kremlu zapadła decyzja o rozpoczęciuprzygotowań do militarnej rozprawy z Polską. W telegramie do LwaTrockiego, będącego przewodniczącym Rewolucyjnej RadyWojennej, Lenin domagał się wzmocnienia Frontu Zachodniego, m.in.przez przesłanie do dyspozycji jego dowództwa “wszystkiego comoŜliwe z Syberii i z Uralu". Dodawał przy tym: “NaleŜy rzucićhasło: Przygotować się do wojny z Polską"2. Natomiast w telegramie z11 marca skierowanym do Unszlichta stwierdzał: “Polacy będąprowadzić wojnę [...]. NaleŜy równieŜ wydatnie zwiększyć agitację wjęzyku polskim. W razie potrzeby pomoŜemy Wam kierując ludzi,pieniądze i papier"3. Głównodowodzący Armią Czerwoną SergiejKamieniew otrzymał zaś zadanie opracowania

2 Cyt. za G. Łukomski, B. P o l a k , M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, t. 1, Koszalin 1990, s. 168; patrz teŜL. W y s z c z e l s k i , Bitwa na przedpolach Warszawy, Warszawa 2000,s. 21-22.

3 W. I. L e n i n , Dzieła wszystkie. Warszawa 1989, t. 51, Dokumentylipiec 1919-listopad 1920, s. 147.

15

planów operacji zniszczenia polskich wojsk i państwa. Natomiasttrwające juŜ miedzy polskimi i radzieckimi przedstawicielami rozmowyo zawarciu rozejmu miały być kontynuowane, stanowiąc zasłonę dlaagresywnych planów kierowniczych gremiów Rosyjskiej FederacyjnejSocjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR).

Bolszewiccy przywódcy oraz wojskowi nie lekcewaŜyli polskiegopaństwa i jego siły zbrojnej. Wiedzieli, po walkach, jakie toczyli zróŜnym szczęściem z polskimi oddziałami przez niemal cały 1919 r., iŜArmia Czerwona bije się z groźnym, wymagającym i zdolnym donajwyŜszego wysiłku przeciwnikiem. Wspólne polsko-łotewskiedziałania pod dowództwem gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, które naprzełomie 1919 i 1920 r. doprowadziły do wyrzucenia Armii Czerwonejz Dyneburga (Dźwińska) i włączenia wyzwolonego obszaru do Łotwystały się dla Kremla waŜnym ostrzeŜeniem. Wpłynęły na ocenyprzeciwnika artykułowane w Moskwie, a takŜe na polityczne iwojskowe zamierzenia najwaŜniejszych instytucji radzieckiej Rosji.“Plan operacyjny kampanii przeciwko białej Polsce, w przeciwieństwiedo pozostałych planów wojny domowej — wspominał SiergiejKamieniew — rodził się z ogromnym wysiłkiem. Poprzedzało goprzestudiowanie wariantów południowego i północnego kierunku.Warianty były referowane Włodzimierzowi Iliczo-wi [Leninowi —MK]. Referował szef sztabu [...] w gabinecie Włodzimierza Ilicza.Włodzimierz Ilicz interesował się szczegółami. Specjalnie dokładnieomówiono stan linii kolejowych. Zaraz potem zreferowany zostałprojekt przerzucenia 1 Armii Konnej towarzysza Budionnego w szykumarszowym z północnego Kaukazu na prawy brzeg Dniepru [...].Ostateczna decyzja nie została w czasie tego omówienia podjęta.Podjęto ją później"4.

4 S. S. K a m i e n i e w , Wspotnnienia o Włodzimierzu Iliczu Leninie, [w:] Etapywielkiej drogi. Wspomnienia o wojnie domowej. Warszawa 1964, s. 36.

16

Szykując się do zniszczenia suwerennego bytu Polski,bolszewicy zamierzali wykorzystać polsko-ukraiński konflikt owschodnią Małopolskę. Spodziewali się uzyskać poparciezamieszkujących ten obszar Ukraińców, przede wszystkim ludnościchłopskiej. ZaleŜało im równieŜ na podporządkowaniu sobiebitnych oddziałów Ukraińskiej Armii Galicyjskiej (UAG) orazutworzeniu rewolucyjnej administracji, w praktyce zaleŜnej odprzywódców rosyjskiej i ukraińskiej republiki rad. Wkraczająca doMałopolski od wschodu Armia Czerwona miała występować jakowyzwolicielka miejscowej ludności spod panowania polskichobszarników i kapitalistów.

Jeszcze w pierwszych miesiącach istnienia odrodzonejRzeczypospolitej mogło się wydawać, iŜ konflikt o przyszłośćGalicji (Małopolski) Wschodniej i Lwowa znajdzie swojerozstrzygnięcie w działaniach zbrojnych lub negocjacjachprowadzonych przez samych Polaków i Ukraińców. Przy tympolska strona konfliktu w l918 i l 919 r . swojego ewentualnegopartnera dostrzegała w Ukraińskiej Republice Ludowej (URL) itylko do pewnego stopnia w Zachodnioukraińskiej RepubliceLudowej (ZURL). Ignorowała zaś instytucje państwoweorganizowane od końca 1917 r. przez ukraińskich komunistów wCharkowie. Uznawała je — nie bez racji — za fragment działańszeroko rozumianego ruchu rewolucyjnego i komunistycznego,kierowanego z Petersburga i Moskwy. To w nim dostrzegała bardzogroźnego i nieprzejednanego wroga niepodległości Polski orazinnych organizmów państwowych we wschodniej i środkowejEuropie, równieŜ ukraińskiego.

Nie najlepiej układały się w tym czasie stosunki polskiegopaństwa z rosyjskimi ośrodkami politycznymi i wojskowymi,występującymi i walczącymi przeciwko bolszewikom i ArmiiCzerwonej. W 1919 r. nie mogły one zakwestionować prawaPolaków do posiadania własnego państwa, ale jego wschodniągranicę konsekwentnie dostrzegały na Bugu i Sanie. Jednocześnienie godziły się z istnieniem ukraińskiego państwa ze stolicą wKijowie. Uznawały ukraińskie działania państwo-

17

twórcze za krótkotrwałe, choć groźne dla przyszłej Rosji zjawisko,wywołane przez grupę nacjonalistów. Były przekonane, iŜ ludnośćukraińska, podobnie jak białoruska, naleŜy do narodu rosyjskiego, choćpogrąŜona z winy rewolucji w anarchii, bezprawiu i poddana wpływomróŜnorodnych destrukcyjnych idei, w tym społecznych i nacjonalistycznych.Tak teŜ rosyjscy dyplomaci i generałowie przedstawiali ukraińskie dąŜenianiepodległościowe rządom i społeczeństwom zachodniej Europy.Jednocześnie argumentowali, iŜ przyszła odbudowana Rosja, pozbawionajuŜ ziem polskich, fińskich, litewskich, łotewskich i estońskich, po utracieUkrainy nie będzie w stanie spłacić olbrzymich poŜyczek zaciągniętych weFrancji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych oraz w innychpaństwach.

Wśród Rosjan pozostających po 1917 r. na emigracji byli i tacy, którzywschodnią Galicję ze Lwowem uwaŜali za część terytorium rosyjskiego,utraconego jeszcze w połowie XIV w. Przypominali, iŜ jednym z celówprzystąpienia Rosji do I wojny światowej było zakończeniewielowiekowego procesu “zbierania" jej ziem po rozbiciu dzielnicowym,właśnie ustanowieniem granicy na Sanie5.

Terytorialne aspiracje, tak “białych" jak “czerwonych" przywódcówRosji początkowo nie wywoływały głębszego niepokoju polskich polityków.W połowie 1919 r. Józef Piłsudski i premier Ignacy Paderewski skupialiswoją uwagę na kwestii ukraińskiej. Rosja, rozdarta i pustoszona przezwojnę domową, wydawała się słabym przeciwnikiem. W Warszawiezastanawiano się nad pytaniem, czy bolszewicy z Leninem zdołają utrzymaćwładzę oraz kontrolę nad Armią Czerwoną.

5 KsięŜna K. Sayn-Wittgenstein zapisała w dzienniku we wrześniu 1914 r.: “... zajęliśmynie tylko Lwów, lecz równieŜ Halicz — i tak stare rosyjskie miastawróciły do macierzy— Rosji [...]. Nie potrafię opisać radości, jaką wywoływaa tawiadomość w Moskwie.". K. S a y n-W i t t g e n s t e i n , Koniec mojej Rosji. Dziennik1914-19l9, Warszawa 1998, s. 29.

18

W drugiej połowie lipca 1919 r. wojska polskie, po ośmiumiesiącach dramatycznej wojny, wyparły oddziały Ukraińskiej ArmiiGalicyjskiej (UAG) za rzekę Zbrucz. Tym samym zniszczyły ukraińskąrepublikę we wschodniej Małopolsce. Nie ścigały jednak pobitegoprzeciwnika, zatrzymane kategorycznymi rozkazami naczelnegodowództwa. Utworzyły jedynie niewielki przyczółek na wschodnimbrzegu rzeki.

Naczelny Wódz, a jednocześnie Naczelnik Państwa Józef Piłsudski,jak i większość polskich polityków traktowała obszary leŜące na wschódod rzeki Zbrucz jako tereny naleŜący do wschodniego ukraińskiegopaństwa. Piłsudski oczekiwał teŜ, Ŝe UAG teraz podporządkuje sięDyrektoriatowi URL oraz głównemu atamanowi wojsk URL SymonowiPetlurze i zostanie skierowana przeciwko Armii Czerwonej, okupującejm.in. Kijów. Spodziewał się, iŜ upadek zachodniego państwaukraińskiego (ZURL) umoŜliwi Polsce nawiązanie bliskich stosunkówpolitycznych i wojskowych z Ukraińską Republiką Ludową. Miały oneprzynieść sojusz obu narodów wymierzony przeciwko imperialnymcelom działań Rosji Radzieckiej.

Polskie nadzieje spełniły się jedynie częściowo. Podjęta przezukraińskie wojska gen. Antina Krawsa próba odebrania bolszewikomKijowa zakończyła się poraŜką. Wprawdzie Ukraińcy pobili ArmięCzerwoną, ale po kilkunastu godzinach pobytu w wyzwolonym mieście,ustąpiły 31 sierpnia 1919 r. pod naciskiem “białej" armii gen. NikołajaBredowa, podległego gen. Antonowi Denikinowi. Dalsze wydarzeniaprzyniosły podporządkowanie w listopadzie 1919 r. resztek UAGDenikinowi.

Na początku 1920 r. resztki UAG znalazły się w dramatycznejsytuacji. Pokonane przez Armię Czerwoną jednostki gen. Denikinawycofywały się na południe w kierunku wybrzeŜa Morza Czarnego iKrymu. Ukraińskich sojuszników pozostawiły samym sobie.Osamotnione, częściowo zdemoralizowane poraŜkami oraz epidemiamigrypy hisz-

19

panki i tyfusu, oddziały UAG weszły w skład Armii Czerwonej. Wten sposób dobiegł końca — zgodnie z oczekiwaniamibolszewickich przywódców — pierwszy, wstępny jeszcze etapdziałań mających na celu włączenie Galicji Wschodniej z Lwowemdo radzieckich republik6. Tylko część Ŝołnierzy UAG, wsparta przezoddziały URL, w tzw. “zimowym pochodzie" na głębokich tyłachfrontu niszczyła garnizony i placówki Armii Czerwonej.

Zamieszkane przez ukraińską ludność obszary wschodniejMałopolski interesowały instytucje radzieckiej Rosji i Ukrainy conajmniej od końca 1918 r. Bolszewicka Moskwa i Charków 7

postrzegały wschodnią Galicję, podobnie jak wcześniej carskiPetersburg, za ziemie, które powinny zostać przyłączone dorosyjskiego, teraz radzieckiego państwa. Wiosną 1919 r. doszedłjeszcze jeden element, wpływający na stosunek bolszewickichprzywódców do Galicji. Istniejące jeszcze na tym obszarzezachodnie państwo ukraińskie nie pozwalało Armii Czerwonej naudzielenie pomocy walczącej o przetrwanie Węgierskiej RepubliceRad. Przy tym był to równieŜ teren, który pozwalał na planowaniewejścia, przez karpackie przełęcze, nie tylko na ziemie węgierskie,ale i dalej, do Austrii i Wiednia oraz na Bałkany.

Pierwsze objawy rewolucji w Galicji, jednak niegroźne dlawewnętrznej sytuacji ZURL i Polski, miały miejsce juŜ pod konieclistopada 1918 r. w Stebniku. Wówczas to z inicjatywypracowników zakładu produkującego sól powstała rada robotnicza.Kilka tygodni później rady Ŝołnierskie wyłoniły się w niektórychoddziałach UAG, stacjonujących w Stanisławowie, Starym Siole,Stryju i Kołomyi. Oddziały stacjonujące w tej ostatniej miej-scowości odmówiły wyruszenia nad Zbrucz i walki ze zbliŜającymisię jednostkami Armii Czerwonej. Natomiast na wsiach dochodziłodo wypadków napaści na dwory,

6 M. Kii mec k i , Czortków 1919, Warszawa 2000, s. 173-177. To miasto byłopierwszą do 1934 r. stolicą radzieckiej Ukrainy.

20

bogatsze plebanie rzymskokatolickie i Ŝądań parcelacji wielkiejwłasności ziemskiej. Głośno równieŜ manifestowali swoje oburzenierobotnicy przedsiębiorstw naftowych, których zarobki nie pozwalałyna utrzymanie rodzin.

Najbardziej radykalne hasła padały na róŜnorodnychkonferencjach, zjazdach i wiecach organizowanych w Stanisławowie,podniesionym do godności tymczasowej stolicy ZURL. Jedna ztakich konferencji, zdominowana przez skrajnie lewicowychmówców, która odbyła się w lutym 1919 r., została uznana za zjazdzałoŜycielski Komunistycznej Partii Wschodniej Galicji i Bukowiny(KPWGiB) 8. Uczestnicy konferencji załoŜyli na prowincji osiempartyjnych komórek, w których miało się znaleźć około 180 osób.Działania partii sparaliŜowały aresztowania, a takŜe niewielka, jaksię miało okazać, aktywność jej członków. Natomiast zjazdprzedstawicieli środowisk chłopskich i robotniczych 30 i 31 marcazajmował się m.in. kwestią utworzenia rządu ZURL o radykalniespołecznym programie, zdolnego doprowadzić do zjednoczenia zradziecką Ukrainą. Inny z postulatów dotyczył utworzenia centralnej,w skali wschodniej Galicji, rady robotniczo-chłopskiej 9.

Narastające niezadowolenie społeczeństwa znalazło swój wyrazrównieŜ na zjeździe ok. 1200 delegatów, głównie ze środowiskwiejskich i robotniczych, 30 i 31 marca 1919 r. w Stanisławowie.Podejmowano na nim rezolucje o nawiązaniu współpracy z radzieckąUkrainą, kontynuowaniu wojny z Polską, przeprowadzeniu reformspołecznych i ustrojowych. Przemawiający oskarŜali UkraińskąRadę

8J. R a d z i e j o w s k i , Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy 1919-1929.Węzłowe problemy ideologiczne, Kraków 1976, s. 20; O. K r a s i w s k y j , SchidnaHałuczyna i Polsza w 1918—1923 rr. Problie-mi wzaemowidnocin, Kijiw 1998, s. 216.

9 Borotba za wozzednannja Zachidnoij Ukraijni z Ukraijńśkoju RSR 1917—1939,Kijiw 1979, Notatka z 4 kwietnia 1919 r. nieznanego autora, s. 38.

21

Narodową (parlament) i sekretariat państwowy (rząd) ZURL o zdradęinteresów galicyjskich Ukraińców przez szukanie uznaniaukraińskiego państwa i pomocy na zachodzie Europy 10.

Coraz widoczniejsze wrzenie społeczne na obszarachadministrowanych przez ZURL nie oznaczało — podkreślmy to razjeszcze — iŜ w kraju zaistniała silna podziemna strukturabolszewicka. Większość wystąpień wynikała zapewne z miejscowychnapięć i konfliktów, bardzo złej sytuacji materialnej orazrozczarowania poraŜkami UAG ponoszonymi w wojnie z Polską. Ichinicjatorzy, przywódcy i uczestnicy najczęściej kierowali się jedynieprzykładami, a nie poleceniami płynącymi z Rosji. Dlatego teŜ trudnoich utoŜsamiać z ideowymi członkami Rosyjskiej KomunistycznejPartii (bolszewików) lub zawodowymi rewolucjonistami. Sympatiewiększości galicyjskich uczestników manifestacji i wiecównajczęściej lokowały się przy którymś z odłamów szybkorozwijającego się i radykalizującego ukraińskiego ruchusocjalistycznego. Lokalni liderzy najczęściej łączyli hasła społeczne znarodowymi, nieufnie obserwując politykę zewnętrzną państwradzieckich i Polski, podejrzewając takm

Rosjan, jak Polaków i śydów o wrogość wobec ukraińskich aspiracjii wysiłków niepodległościowych.

Wśród ukraińskich socjalistów ze wschodniej Galicji pojawili sięjednak i tacy, którzy juŜ w pierwszej połowie 1918 r. wyraźniezwracali się ku rewolucji rosyjskiej, dostrzegając w niej ośrodekwielkich zmian w stosunkach własnościowych, strukturachspołecznych oraz gruntownej przebudowy ustroju. Nie orientując sięw przemianach zachodzących od końca 1917 r. w przywódczychgremiach rewolucji, w ostrej rywalizacji między bolszewikami a es-erowcami i innymi ugrupowaniami, mającymi swoich

10 M. S t a c h i w, Zachidnia Ukraina. Naris istorii dierŜawnoho budiw-nictwa tazbrojnoi i dipłomaticznoi oboroni w 1918—1923, t. IV, Scranton 1960, s. 101-102.

22

reprezentantów w petersburskich i moskiewskich radach robotniczo-Ŝołnierskich, skłonni byli podporządkować swoją aktywność temucentrum, które utworzy i utrzyma w swoim posiadaniu naczelneinstytucje rewolucji i radzieckiego państwa. Nieliczni i pozbawienipoparcia swoich rodaków mogli się stać groźni dopiero po zajęciuGalicji przez Armię Czerwoną. Do tego właśnie kręgu działaczynaleŜał Wasyl F. Kocko i jego najbliŜsi współpracownicy.

Niewiele wiemy o tej grupie. Wspomniany W. F. Kocko przed1915 r. przebywał we wschodniej Małopolsce. Opuścił ją razem zwojskami rosyjskimi. Uczestniczył w rewolucji rosyjskiej, alepowrócił do wschodniej Galicji. Po rozpadzie monarchii Habsburgówznalazł się w zagłębiu naftowym. Jeszcze w listopadzie 1918 r. miałzałoŜyć grupę “socjalistów-komunistów". Jego najbliŜszym współ-pracownikiem był wówczas miejscowy ślusarz Iwan M. Kusznir,równieŜ uczestnik rosyjskiej rewolucji.

Wasyl F. Kocko i jego towarzysze odegrali istotną rolę w połowiekwietnia 1919 r. podczas tzw. “powstania droho-byckiego". Wyłoniłsię wówczas Komitet Rewolucyjny, który domagał się nawiązaniawspółpracy z radzieckimi republikami: Ukrainą, Węgrami i Rosją.Rozpoczął formułowanie programu społecznego, m.in. Ŝądałprzeprowadzenia reformy rolnej. Znajdujący się pod jego wpływemŜołnierze, pracownicy przedsiębiorstw naftowych i chłopiprzybywający z okolicznych wiosek do Drohobycza, przypinający domundurów i ubrań czerwone kokardki, dopuścili się licznych napaścina znajdujących się na ulicach oficerów i urzędników. Doszło takŜedo prób zdemolowania biur urzędów państwowych i prywatnych,rabunków sklepów i mieszkań.

Drohobycki Komitet Rewolucyjny nie uzyskał poparcia lokalnegospołeczeństwa. Doprowadził do okresowej destabilizacji Ŝycia wmieście, ale nie potrafił wyłonić podporządkowanych sobie,sprawnych i energicznych komórek organizacyjnych i w miaręzdyscyplinowanych bojówek.

23

Po kilkudziesięciu godzinach anarchii wierne rządowi oddziały bezwysiłku przywróciły spokój. Aresztowano ok. 1200 uczestnikówtych wydarzeń, z których trzech rozstrzelano, a ok. 80 skazano napobyt w więzieniu n.

Dodajmy, Ŝe moment wystąpienia w Drohobyczu przeciwnikówwładz ZURL nie był przypadkowy. W pierwszych dniach kwietniaoddziały Armii Czerwonej zaczęły podchodzić do Zbrucza. W nocyz 12 na 13 kwietnia jeden z nich przekroczył rzekę i zająłPodwołczyska.

Wiosną 1919 r. bolszewicy nie byli jeszcze w stanie aktywnie ijawnie wspierać rewolucyjnych ruchów w Małopolsce Wschodniej.Wprawdzie zorganizowali w Charkowie zespół z komunistówurodzonych w Galicji i na Rusi Zakarpackiej, a KomunistycznaPartia (bolszewików) Ukrainy na zjeździe 1-6 marca 1919 r.uchwaliła rozciągnięcie działalności na Galicję, to w praktyce nieuzyskali bezpośredniego wpływu na działające tam partie iorganizacje 12. W tej sytuacji ich zasadnicza aktywność na tymobszarze biegła dwutorowo. Pierwszy sprowadzał się douprawiania ostrej krytyki wobec cywilnych i wojskowych władzzachodniego państwa ukraińskiego, a takŜe, gdy tylko pojawiała sięokazja, do udzielania dyskretnej pomocy wszelkimantypaństwowym jawnym i konspiracyjnym działaniomgalicyjskich grup socjalistycznych. Drugi zaś, uprawiany oficjalnie,miał charakter róŜnorodnych ofert udzielenia ZURL pomocywojskowej oraz ekonomicznej w wojnie z Polską.

'' M. R. L i t w i n , K. E. N a u m i e n k o , Istoria halickoho strilectwa, Lwiw1991, s. 115—116; Lwowskij Obłastnoi Gosudarstwiennyj Archi w, Lwów (dalejLOGA), 257-1-167, Meldunek sytuacyjny z Gajów WyŜnych do naczelnegodowództwa U AG i rządu ZURL z 15 kwietnia 1919 r., s. 2.

12 Centralnyj DierŜawnyj Archiw Wiszczich Organiw Władi Kijów (dalejCDAWOW, 2-1-278, Referat nieznanego autora o działalności grup komunistycznychw Charkowie, s. 33; M. K l i m e c k i , Front Galicyjski 19 listopada 1918—14 maja1919 r. Zarys wydarzeń, “Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. XXXVIII,1996, s. 192.

24

Ataki komunistycznej prasy na administrację ZURL miały miejscejuŜ w pierwszych tygodniach 1919 r. 11 lutego “Kijiwskij Komunist"obiecywał: “Galicja stanie się naszą, komunistyczną częściąwszechświatowej socjalistycznej Republiki Rad" L\ Dwa dni późniejwzywał do wystąpienia przeciwko Symonowi Petlurze i właścicielomziemskim oraz przyłączenia się do radzieckiej Ukrainy. Moskiewska“Prawda" 14 marca donosiła o mających miejsce na obszarze ZURLmasowych aresztowaniach i rozstrzeliwaniach osób obwinianych orewolucyjną agitację. 27 marca określiła wystąpienia przeciwkoadministracji ZURJL mianem powstania 14. Natomiast rozkaz ludowegokomisarza spraw wojskowych z 8 kwietnia skierowany do Ŝołnierzypatetycznie stwierdzał: “Wiosenny potok proletariackiej rewolucjiszeroko się rozlewa i fale Armii Czerwonej juŜ biją w naderwanefundamenty burŜuazyjnych rządów Rumunii, Galicji, Polski, Austrii iNiemiec" 15.

Jednocześnie z uprawianiem propagandy skrajnie wrogiejukraińskim dąŜeniom niepodległościowym oraz instytucjom i osobom,które nimi kierowały, państwa radzieckie kokietowały władze ZURLofertami oficjalnego uznania oraz współpracy wojskowej iekonomicznej. Z czasem, po kolejnych, coraz większych klęskachponoszonych przez U AG w walkach z polskimi wojskami, radzieckiepropozycje nabrały pewnych walorów atrakcyjności. Nie bez pewnejracji dowódca Frontu Ukraińskiego Wołodymyr Antonow--Owsijenkoprzekonywał reprezentantów UAG: “Nie macie innego wyjścia,moŜecie pójść z nami lub bohatersko zginąć" l6. Zgodnie z taką ocenąpołoŜenia zachodniego

13 Cyt. za E. M. H a ł u s z k o , Narisi Łstorii ideołohicznoj ta orhanizac-jonoj djalnosti KPZU w 1919-1923 rr., Lwiw 1965, s. 18.14 TamŜe, s. 18-19

15 Cyt. za M. K l i m e c k i , Polsko-ukraińska wojna o Lwów i GalicjęWschodnią 1918-1919, Warszawa 2000, s. 201.16 Cyt. za M. K l i m e c k i , Czortków..., s. 158.

25

państwa ukraińskiego i towarzyszącego mu przeświadczenia, iŜnadszedł czas podporządkowania sobie instytucji ZURL, radzieccyprzywódcy wojskowi i cywilni mnoŜyli oferty nawiązania ścisłejwspółpracy z ukraińskimi działaczami i Ŝołnierzami. I tak w lipcu1919 r. z Kijowa opanowanego przez Armię Czerwoną przyszła dodyktatora ZURL (od 6 czerwca 1919 r.) Jewhena Petruszewiczakolejna propozycja zerwania z Dyrektoriatem URL i Sy-monemPetlurą oraz zawarcia sojuszu z radzieckimi państwami przeciwkoPolsce i Rumunii17.

Przywódcy osamotnionej Zachodnioukraińskiej RepublikiLudowej, pozbawionej uznania mocarstw, mimo wszystkichniekorzystnych dla ukraińskich wysiłków niepodległościowychokoliczności, ze sceptycyzmem traktowali oferty rosyjskich iukraińskich bolszewików. Dla większości członków galicyjskichukraińskich elit, wykształconych w wyŜszych szkołach Austrii,ceniących porządek społeczny oraz dopuszczających zmianyustrojowe jedynie na drodze parlamentarnej i przy pełnymposzanowaniu praw do wolności słowa i wyznania, zawarcie sojuszu zradzieckimi republikami oznaczało bardzo wysokieprawdopodobieństwo pogrąŜenia ich kraju w chaosie rewolucji. Przytym wiedzieli, iŜ przyjęcie nawet niewielkiej pomocy ze strony ArmiiCzerwonej uprawdopodobni zarzuty polskich dyplomatów, ferowanew ParyŜu, o probolszewickich nastrojach galicyjskich Ukraińców.Tym samym ostatecznie pogrzebie nawet te niewielkie szanse nauzyskanie poparcia ententy, jakie jeszcze mieli.

Po zajęciu całej Małopolski Wschodniej przez wojska polskie iklęsce ukraińskiej ofensywy na Kijów, UAG znalazła się wformalnym, choć oficjalnie niezaakcep-towanym przez rezydujące wKamieńcu Podolskim instytucje ZURL 18, związku z rosyjską armiągen. Antona

17 R. H. S i m o n i e n k o , Riewoljuciono-wizwolnij ruch na zachid-nioukrajińśkieh ziemljach i borotba za wozzednanija, [w:] Istorija Ukrajini. Nowebaczenija, t. 2, Kij i w 1996, s. 133.

26

Denikina. W tym czasie doszło do wyraźniejszego niŜ dotychczaszainteresowania galicyjskich Ŝołnierzy bolszewickimi hasłami.Daleko od rodzinnych gospodarstw, w warunkach załamywania sięautorytetów politycznych i wojskowych przełoŜonych orazpodporządkowania rosyjskiemu dowództwu, poczuciebeznadziejności marzeń o niepodległości zamieniało się wposzukiwanie nowych idei, uzasadniających trwanie w szeregach.Rozpowszechniane przez bolszewickich emisariuszy i agitatorówobietnice parcelacji wielkiej własności ziemskiej, usunięcia polskichurzędów i współudziału chłopów w sprawowaniu władzy, pobudzaływyobraźnię Ŝołnierzy, w większości pochodzących z ubogichukraińskich wiosek. Stopniowe uleganie bolszewickim agitatoromnastępowało wbrew intencjom polityków oraz wysiłkom wyŜszychoficerów i kapelanów grecko-katolickich.

Największy posłuch bolszewickie hasła znalazły wśród ŜołnierzyU AG zgromadzonych w rejonie Winnicy. Byli to przede wszystkimchorzy na tyfus lub rekonwalescenci. Pierwsze propozycjenawiązania współpracy z komunistami otrzymali od przedstawicielimiejscowych podziemnych organizacji, oŜywionych bliskąperspektywą — jak się wydawało — wkroczenia na te tereny ArmiiCzerwonej. śołnierze galicyjskiej armii mając do wyboru dołączeniedo pośpiesznie cofających się w kierunku Odessy oddziałów gen.Antona Denikina, przejście do Rumunii lub pozostanie na obszarzezajmowanym przez bolszewików, wybierali ten ostatni wariant.

Probolszewickie nastroje panujące w oddziałach doskonale znaliich dowódcy. Niektórzy z oficerów im otwarcie sprzyjali, inni zaśgodzili się z nimi, nie dostrzegając moŜliwości efektywnegoprzeciwdziałania. Tylko nieliczni wyŜsi oficerowie próbowalizapobiec rozchodzącej się po

18 Razem z UAG Galicję opuścili ukraińscy politycy. Po przejściu Zbrucza nie byliścigani przez polskie wojska. Na swoją tymczasową siedzibę obrali KamieniecPodolski.

27

szeregach fali demoralizacji i rewolucyjnych nastrojów. Pod koniec1919 r. ówczesny dowódca galicyjskiej armii Osyp Miki tka, samdaleki od akceptacji komunistycznych idei, na jednej z odprawotwarcie stwierdził: “Większość UAG zamierza pozostać na Ukrainie,aby wspólnie z bolszewikami kontynuować walkę" ,9.

Powstały Komitet Rewolucyjny, na czele którego stanął sotnik(kapitan) Nikifor Hyrniak, utrzymywał oŜywione kontakty zsekretarzem Winnickiej organizacji Komunistycznej Partii Ukrainy(bolszewików) Andrijem Chwilejem. Doprowadził teŜ do podjęcia 25grudnia 1919 r. decyzji o wysłaniu przedstawicieli UAG do Kijowa.Mieli oni ustalić warunki ewentualnego wejścia galicyjskich od-działów w struktury Armii Czerwonej.

Podczas pobytu w styczniu 1920 r. w Kijowie przedstawicieleUAG kontaktowali się zarówno z reprezentantami Armii Czerwonej iRady Komisarzy Ludowych Ukrainy, jak Komunistycznej PartiiWschodniej Galicji i Bukowiny (KPWGiB)20. Ich rozmówcydomagali się pozostania oddziałów UAG w dotychczasowychgarnizonach i jednoznacznego wypowiedzenia posłuszeństwa gen.Antonowi Denikinowi. Postawione przez bolszewików warunki od-rzucił gen. Mikitka.

Decydując się na przeciwstawienie się zamiarom połączenia zArmią Czerwoną, Naczelna Komenda UAG nie posiadała aniautorytetu, ani moŜliwości wyegzekwowania swoich poleceń. Próbaprzygotowania przez I Korpus UAG obrony przed ACz miejscowościBirzula zakończyła się odmową Ŝołnierzy wykonania rozkazów ipowstaniem na początku lutego kolejnego Komitetu Rewolucyjnego,do którego nawet weszli oficerowie sztabu UAG i komendy

19 Cyt. za M. L i t w i n , K. N a u m i e n k o , Istorija halićkoho..., s. 153.20 Komunistyczna Partia Wschodniej Galicji i Bukowiny uŜywała

równieŜ nazw Komunistyczna Partia Galicji i Bukowiny oraz Komunistyczna Partia Galicji.

28

I Korpusu, m.in. Omelian Palijiw, Omelian Lisniak. OsypStanimir i O. Nawrocki. Komitet uznał się za naczelnąrewolucyjną instytucję, ogłosił powstanie Czerwonej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej (CzUAG) i wezwał do tworzeniakomitetów rewolucyjnych we wszystkich oddziałach. 10 lutego 1920 r. jego delegacja na czele z Omelianem Lis-niakiem aresztowała gen. Osypa Mikitkę, który jeszczepróbował doprowadzić do przejścia przynajmniej częściŜołnierzy do Rumunii. Generała przekazano funkcjonariuszom rosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i SabotaŜem (Cze-ka)2L.

Zdecydowane działanie armijnego Komitetu Rewolucyjnego ipoparcie, jakie uzyskał w wielu oddziałach, sparaliŜowały aktywnośćtych wyŜszych oficerów, którzy niechętnie i z obawami obserwowalizmiany zachodzące w UAG. Nową sytuację zaakceptował m.in. nawetdowódcaII Korpusu ppłk Alfred Bizanz. W powstałej w tymkorpusie gazecie “Strilecka dumka", w jej pierwszymnumerze opublikowano apologetyczne artykuły poświęconesylwetkom Włodzimierza I. Lenina i Lwa D. Trockiego.

Galicyjscy stronnicy i sympatycy bolszewizmu nie tracili nadziei, iŜnawet w ścisłych związkach UAG z Armią Czerwoną zachowają swojąorganizacyjną odrębność i moŜliwość podejmowania decyzji ocharakterze politycznym. Naiwnie spodziewali się otrzymania odnowych sojuszników militarnej pomocy w walce z Polską o odbudowęukraińskiej państwowości we wschodniej Galicji. Nie zastanawiali sięnatomiast nad ceną, jaką będą płacić nie tylko za nią, ale juŜ za samoznalezienie się w strukturach Armii Czerwonej. Zamierzali 25 lutegona zjeździe delegatów CzUAG omówić najwaŜniejsze problemyzwiązane ze zmianą podległości i połoŜenia ich oddziałów orazokreślić charakter związków z Armią Czerwoną i radzieckimirepublikami. Do planowanych obrad, waŜnych dla jasnego określeniapostaw i ocze-

21 W 1920 r. gen. O. Mikitka został rozstrzelany w Moskwie lub pod nią w oboziew m. Korzuchow.

29

kiwań galicyjskich Ŝołnierzy, juŜ nie doszło. Nie dopuścili do nichprzedstawiciele Armii Czerwonej i KP(b)U. Przyszłość CzUAGzostała rozstrzygnięta w Kijowie 22.

CzUAG podporządkowano radzieckiej 12 Armii. Odpowie-dzialność za reorganizację galicyjskich jednostek spoczęła naczłonku Rewolucyjnej Rady Wojennej tej armii, a jednocześniewysokim funkcjonariuszu Komunistycznej Partii (bolszewików)Ukrainy Wołodymyrze Zatońskim. Przy jego współudziale 14 lutego1920 r. w Kijowie sprecyzowano zasady organizacji CzUAG wramach Armii Czerwonej.

W miejsce słabych liczebnie korpusów utworzono trzy brygady,kaŜda w składzie trzech pułków strzelców. Zarządzono wybieralnośćna wszystkie stanowiska dowódcze, a oficerów pozbawionoprzywilejów związanych z ich stopniami, w tym prawa dokorzystania z oddzielnych kantyn i utrzymywania ordynansow.Jednocześnie oficjalnie zlikwidowano nie tylko dotychczasoweoznaczenia stopni, ale takŜe mundurowe oznaki i elementyceremoniału wojskowego, nawiązujące do narodowych tradycji.Miano przestać uŜywać hymnu “Jeszcze nie umarła Ukraina",niebiesko-Ŝółtych barw oraz wizerunku halickiego lwa i tryzuba.Językiem słuŜbowym pozostał ukraiński.

Zreorganizowano dotychczasowe struktury dowodzenia. Podkoniec lutego naczelnym dowódcą CzUAG został urodzony wewschodniej Galicji były Ŝołnierz Legionu Ukraińskich StrzelcówSiczowych, ideowy komunista, Wasyl Porajko, a szefem SztabuPolowego rosyjski pułkownik Fiodor Iwanow. Na politycznegokomisarza (szefa zarządu politycznego Sztabu Polowego) CzUAGwyznaczono Michajła Mychajlika. Jednak wczesną wiosną 1920 r.na którymś z wysokich szczebli dowodzenia Armii Czerwonejzadecydowano o przeniesieniu Sztabu Polowego do Kijowa i jegolikwidacji.

22 M. L i t w i n , K. Naumienko, Istoria hałickoho..., s. 155—156

30

I Brygada została utworzona ze składu osobowego 11 Korpusu iwłączona do 44 Dywizji Strzelców Armii Czerwonej. Jej pierwszymkomendantem został Bohdan Bilikiewicz. Wkrótce zastąpił go sot.Mychajło Baran. W brygadzie słuŜyło ok. 5,2 tys. strzelców.Strzelcy I Korpusu sformowali II Brygadę, której dowództwo objąłJulian Hołowiń-ski. Znajdowało się w jej szeregach ok. 6,7 tys.strzelców. Brygada została podporządkowana 45 Dywizji StrzelcówArmii Czerwonej. Obie dywizje naleŜały do 12 Armii. Natomiast IIIBrygada powstała ze składu osobowego III Korpusu. Jej komendaprzypadła najpierw gen. Antonowi Krawsowi, a następnie sot.Osypowi Stanymirowi. Brygadę, mającą 3,5 tys. strzelców,ostatecznie podporządkowano 14 Armii23.

Brygady CzUAG otrzymały swoich komisarzy politycznych.Starannie wybrani przez Wołodymyra Zatońskiego spełniali rolę nietylko wychowawców i propagandzistów, ale takŜe nadzorców idonosicieli. Mieli pilnować lojalności strzelców wobec dowództwaArmii Czerwonej. Pod ich kierownictwem rozpoczął się proceswprowadzania nowych, radzieckich oznak i symboli.

Jedność organizacyjna galicyjskiej armii została przezbolszewików świadomie rozbita. Dowództwo 12 Armii jedyniezłoŜyło obietnicę, iŜ w trakcie ofensywy w Galicji wszystkie trzybrygady zostaną ponownie połączone i utworzą jedną dywizję.Wiele wskazuje, iŜ nie zamierzało jej dotrzymać, a jedyniepodtrzymać lojalność ukraińskich strzelców. Postępowanieradzieckich instytucji miało na celu ścisłe podporządkowanie, anastępnie wchłonięcie oddziałów U AG24.

Nie powiodła się równieŜ galicyjskim Ŝołnierzom próbastworzenia poza ścisłą kontrolą KP(b)U własnej partii

23 M. K r o t o f i l , Ukraińska Armia Galicyjska 1918-1920, Toruń2002, s. 131-133, 157.

24 TamŜe, s. 157-158; M. L i t w i n , K. Naumienko, Istorija halić-koho..., s. 157-158; M. KI i mec k i, Czortków..., s. 177.

31

komunistycznej. Utworzona przez nich Ukraińska KomunistycznaPartia Przykarpacia została na polecenie Komitetu Centralnego KPU(b)rozwiązana. Jej członkom polecono wstąpić do Komunistycznej PartiiGalicji i Bukowiny, przemianowanej wiosną 1920 r. na KomunistycznąPartię Wschodniej Galicji i Bukowiny25. Prawo do naleŜenia do niejotrzymali mieszkańcy Małopolski Wschodniej, bez względu nanarodowość, a więc nie tylko Ukraińcy, ale równieŜ Polacy oraz śydzi.Na czele partii stanął Wasyl Poraj ko 26.

Dramatyczny bieg wydarzeń, a przede wszystkim niewłaściwedecyzje polityczne pozbawiły galicyjskich Ukraińców samodzielności,czyniąc z nich jedno z narzędzi komunistycznych przywódców Rosji iUkrainy. PołoŜenie, w jakim znalazła się CzUAG w pierwszychtygodniach 1920 r., w znacznym stopniu wynikało z niechęci dopodjęcia przynajmniej wstępnych rozmów z Polakami na tematprzyszłości wschodniej Galicji i zakresu autonomii w ramach państwapolskiego. Zamiast negocjowania z Polakami ukraińscy politycy i wyŜsidowódcy szukali sojuszników i pól walki z polskimi wojskami.Konsekwentne traktowanie przez galicyjskich Ukraińców Polski jakonajwaŜniejszego i w zasadzie jedynego przeciwnika narodowychaspiracji nie pozwalało na elastyczną ocenę szans na budowęukraińskiej państwowości i określenie wszystkich zagroŜeń. Wchodzącw skład Armii Czerwonej galicyjscy strzelcy stawali się częścią działańskierowanych przeciwko Ukraińskiej Republice Ludowej.

25 Ostatecznie zaistniała ona pod nazwami Komunistyczna PartiaWschodniej Galicji (KPWG) i Komunistyczna Partia Galicji (KPG).

26 Cientralnyj DierŜawnyj Archiw Gromadskich Objednań Ukrajini,Kijów (dalej CDAGOU), fond 1-20-172, Telegram sekretarza KC KPU(b)S. Kosiora z 23 kwietnia 1920 r., s. 5; M. S t a eh i w, Ukraina proribolszewikiw. Narisi z istorii agresji Sowietskoi Rosijiy t. 3, Tarnopol 1993.s. 116-118.

32

Jednym z pierwszych tragicznych następstw wyboru, jakiegodokonali Ŝołnierze Czerwonej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, okazałosię bratobójcze starcie w dniach 7 i 8 marca 1920 r, w rejoniemiejscowości Hajworona z oddziałami Symona Petlury. Propozycjęprzejścia na stronę wojsk URJL, wysuniętą przez gen. MichaiłaOmelia-nowicza-Pawlenkę, galicyjscy strzelcy nie tylko odrzucili, ale iotworzyli ogień do swoich braci z Galicji i Ukrainy Naddnieprzańskiej.Do wojsk dowodzonych przez Petlurę dołączył jedynie oddział jazdy(ok. 350 szabel) atamana Juliana Szeparowicza 27.

Wbrew temu co uwaŜali i głośno głosili ukraińscy politycy zewschodniej Galicji, na czele z Jewhenem Petruszewiczem, dlapolskiego Naczelnika Państwa i Wodza Naczelnego JózefaPiłsudskiego oraz jego cywilnych i wojskowych współpracownikówkonflikty z ZURL i URL miały charakter terytorialny. Piłsudski,realizując politykę federacyjną, dostrzegał w Ukraińcach waŜnegosojusznika w wojnie z radzieckimi republikami, a w przyszłościrównieŜ dla polskiej polityki wschodniej. Jego partnerem w toczonychod końca 1918 r., z róŜnym natęŜeniem, polsko-ukraińskichnegocjacjach były centralne instytucje Ukraińskiej Republiki Ludowejoraz naczelny ataman i członek Dyrektoriatu Symon Petlura28.

Petlura naleŜał do grona najwybitniejszych ukraińskich działaczyniepodległościowych. Urodził się 22 maja 1879 r. w rodzinie okozackich tradycjach, na jednym z przedmieść Połtawy. Jego ojciec,właściciel małego zakładu rzemieślniczego, z trudem utrzymywałswoją liczną rodzinę. Symon miał jeszcze trzech braci i pięć sióstr.Uczył się w prawosławnej szkole cerkiewnej, a następnie wseminarium

27 J. Ś l i p i e c , Drogi do niepodległości 1918-1921, Warszawa 1999,s. 172-173.

28 M. K l i m e c k i , Józef Piłsudski wobec kwestii ukraińskiej1918-1920, [w:] Stosunki polsko-ukraińskie w XVI-XX wieku, pod red.nauk. J. Wojtasika, Siedlce 2000, s. 149 i n.

33

duchownym. Od 1900 r. naleŜał do Rewolucyjnej Ukraińskiej Partii(RUP) i rok później wziął udział w ukraińskim zjeździe studenckim.Usunięty z seminarium i zagroŜony aresztowaniem, w 1902 r.wyjechał na Kubań do Katery-nodaru. Pracował w jednej ze szkół ipomagając prof. Fedorowi Szczerbie studiował archiwalia,dokumentujące dzieje kozaków. Jednocześnie bardzo aktywnie działałw RUP, m.in. tworząc razem z kilkoma przyjaciółmi CzarnomorskąWolną Gromadę. Nic więc dziwnego, iŜ ponownie zwrócił na siebieuwagę policji i został aresztowany. Wypuszczony po kilkunastutygodniach z więzienia miał odpowiadać przed sądem z wolnej stopy.Nie czekając na koniec procesu Petlura wyjechał do Kijowa, a potemnielegalnie przedostał się do Galicji. Osiadł we Lwowie. Zapewneuczęszczał na wykłady na uniwersytecie. Pracował w KomitecieZagranicznym RUP. Pisał i redagował ukraińskie gazety. Obserwowałpolskie Ŝycie polityczne i społeczne, interesując się ruchemsocjalistycznym i strzeleckim. Być moŜe poznał IgnacegoDaszyńskiego. Pod koniec 1905 r. na II Zjeździe RUP głosował zazmianą jej nazwy na: Ukraińska Socjaldemokratyczna PartiaRobotnicza.

Po ogłoszeniu amnestii przez carskie władze Symon Petlura wróciłdo Rosji. Przebywał w Petersburgu, Kijowie i Moskwie. Pracowałjako buchalter. DuŜo publikował. Redagował partyjne i kulturalno-społeczne periodyki. Wiele czasu poświęcał na lektury, w tym naprace historyczne. Stopniowo stawał się zwolennikiem budowyukraińskiej państwowości i zerwania więzów z Rosją. Marzył oreformach społecznych, które m.in. zlikwidowałyby wielką własnośćziemską i zapewniły pracującym godziwą zapłatę, wszystkim opiekęzdrowotną oraz dostęp do oświaty. Swoimi przemyśleniami dzielił sięz otoczeniem. Zawiązywał liczne przyjaźnie, dyskutował i przeko-nywał do swoich poglądów, stając się w środowisku ukraińskichsocjalistów i niepodległościowców, zwłaszcza dla młodszychkolegów, autorytetem. TakŜe w Ŝyciu osobistym

3 — Galicja Wschodnia 1920

34

Petlury zaszły wielkie zmiany. OŜenił się z Olgą Bilską. Na światprzyszła ich córeczka Lesia.

Symon Petlura był lubiany przez otoczenie równieŜ dzięki cechomcharakteru. Uchodził za skromnego i wraŜliwego człowieka. Swoichrozmówców fascynował rozległą wiedzą, umiejętnością jasnegoformułowania poglądów, błyskotliwością wypowiedzi. Przemawiając,potrafił szybko nawiązywać kontakt ze słuchaczami. Jednocześniebardzo uwaŜnie analizował racje swoich adwersarzy. NiejednokrotnieteŜ wykazywał się osobistą odwagą, a w kryzysowych sytuacjach,bezkompromisowo bronił poglądów, które wyznawał. Energiczny,pracowity i wytrwały, rozumiał słabości swoich współpracowników.W wolnych chwilach był uroczym i troskliwym gospodarzem,niekrępującym towarzyszem odpoczynku i zabawy.

W okresie I wojny światowej Petlura zakładał w oddziałachwojskowych konspiracyjne grupy. Po rewolucji lutowej znalazł się wskładzie kijowskiej Centralnej Rady Ukrainy (CRU) i następnieUkraińskiego Komitetu Wojskowego Zachodniego Frontu. Na IOgólnoukraińskim Zjeździe Wojskowym został wybranyprzewodniczącym Ukraińskiego Generalnego Komitetu Wojskowego.W organie wykonawczym Centralnej Rady Ukrainy, noszącym nazwęGeneralnego Sekretariatu Ukrainy (GSU), objął stanowisko sekretarza(ministra) spraw wojskowych. Po ogłoszeniu w IV uniwersale CRUsuwerenności Ukrainy energicznie zajął się organizacją jej wojsk.Jednak konflikt z przewodniczącym GSU spowodował, iŜ usunął sięna lewobrzeŜną Ukrainę. Stworzone i dowodzone tam przez niegooddziały walczyły z bolszewikami, odnosząc sukcesy.

Przejęcie władzy na Ukrainie przez wspieranego przez Niemców iAustriaków hetmana Pawło Skoropadskiego przyjął z niechęcią.Widząc rabunkową politykę okupantów, egoizm narodowy ispołeczny ziemiaństwa oraz bogatej kijowskiej burŜuazji, a takŜepróby hetmana stworzenia

35

podstaw do przyszłej federacji z Rosją, aktywnie wystąpił przeciwkonowym porządkom. Aresztowany, spędził kilka tygodni wwięzieniu. Po wypuszczeniu wszedł do składu UkraińskiegoZwiązku Narodowego i zajął miejsce jednego z liderów ruchuniepodległościowego. W utworzonym 13 listopada 1918 r.Dyrektoriacie Ukraińskiej Republiki Ludowej objął resort sprawwojskowych. Jako główny ataman wojsk ukraińskich poprowadziłswoje oddziały w zwycięskim pochodzie na Kijów. PrzeraŜonyhetman Skoropadski złoŜył swój urząd i uciekł do Niemiec. Wpierwszej połowie lutego 1919 r. Petlura objął równieŜ stanowiskoprzewodniczącego Dyrektoriatu. Stało się to juŜ w Winnicy, powyparciu przez Armię Czerwoną wojsk ukraińskich z Kijowa. Terazprzede wszystkim na nim spoczęła odpowiedzialność za przyszłośćUkraińskiej Republiki Ludowej 29.

Sytuacja w jakiej się znajdowała w połowie 1919 r. URL była juŜnie tyle trudna, co dramatyczna. Ukraińska siła zbrojna samotnietoczyła walki z wojskami polskimi oraz “białymi" i “czerwonymi"armiami rosyjskimi. Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania,po wahaniach, postanowiły odmówić ukraińskiemu państwupomocy. Ich politycy wskazywali na konieczność porozumienia sięUkraińców z przywódcami “białej" Rosji. Jednak ci ostatni niezamierzali uznać ukraińskich struktur państwowych, a co najwyŜejgotowi byli do zaproponowania Ukraińcom jakiejś ograniczonejformy autonomii. Gen. Anton Denikin w dniach największychsukcesów swoich wojsk uwaŜał Petlurę za zdrajcę i rewolucjonistę,groźnego dla społecznego porządku. Jego Ŝołnierze, jeszcze karni idobrze uzbrojeni, rozbijali ukraińskie oddziały.

29 W. Re z mer, Symon Petlura. (22 V 1879-25 V 1926). Szkic biograficzny*Iw:] Polska i Ukraina, Sojusz i jego następstwa, pod red. nauk. Z. Karpusa, W.Rezmera, E. Wiszki, Toruń 1997, s. 154-158; O. K o l j a n c z u k , M. L i t w i n ,K. Naumienko, Gieneralitet ukraińskich wizwolnich zmagań, Lwiw 1995, s. 15—17.

36

Równie negatywnie odnieśli się do URL rosyjscy i ukraińscybolszewicy. Słusznie uznawali, iŜ ukraiński ruch niepodległościowyjest najpowaŜniejszym zagroŜeniem dla rozwoju idei rewolucyjnychna terenie Ukrainy Naddnieprzańskiej. Przewidywali równieŜ, Ŝe pookrzepnięciu ukraińskie państwo stanie się powaŜną przeszkodą dlarealizacji planów przeniesienia działań Armii Czerwonej przezPolskę do Niemiec oraz na Węgry i Bałkany.

Główny ataman, realistycznie oceniając militarny i gospodarczypotencjał swojego narodu, nie zamierzał prowadzić wojny na kilkufrontach i z kilkoma przeciwnikami. Za najniebezpieczniejszego inieprzejednanego wroga URL uwaŜał radziecką Rosję. Wiedział, iŜnie istnieją powaŜne szanse na zawarcie z jej rządem pokojowegotraktatu, gwarantującego istnienie suwerennej ukraińskiejpaństwowości. Mógł się teŜ obawiać wpływu bolszewickich haseł,destabilizującego stosunki społeczne, anarchizującego gospodarkęoraz utrudniającego pracę cywilnych instytucji i wyŜszych komendwojskowych. Natomiast wygaszenie konfliktu z Polską, poprzezspełnienie przynajmniej jej najwaŜniejszych postulatówterytorialnych, pozwalało na skupienie oddziałów do walki z ArmiąCzerwoną. Stwarzało takŜe moŜliwości zawarcia sojuszniczychwięzów z zachodnim sąsiadem, tym samym uzyskania od niegopomocy wojskowej i politycznej. Przy tym Petlura spodziewał się, iŜpolscy dyplomaci i woskowi ułatwią URL nawiązanie stosunków zpaństwami ententy i w dalszej przyszłości uzyskanie oficjalnegomiędzynarodowego uznania ukraińskiej państwowości.

Stanowisko Symona Petlury — dopuszczające do rezygnacji wmiędzypaństwowej umowie z Polską z Małopolski Wschodniej zeLwowem i zachodniego Wołynia — podyktowane pogarszającymsię połoŜeniem Armii Czynnej URL, nie było rozumiane przezbardzo wielu ukraińskich polityków i wojskowych. W Polsce chcieliwidzieć, wbrew logice ówczesnych wydarzeń, tradycyjnego inieprzejednanego

37

wroga Ukrainy. Zajęcie przez polskie wojska całej MałopolskiWschodniej i zniszczenie struktur ZURJL uwaŜali za akt brutalnejagresji wojskowej. Nie przyjmowali polskiej argumentacji owielorakich związkach ziem na zachód od Zbrucza, w tym Lwowaoraz ich polskich i Ŝydowskich mieszkańców, z pozostałymiobszarami Rzeczypospolitej. Stanowczo teŜ odrzucali polskieaspiracje do zachodniego Wołynia. Pewną rolę w kształtowaniu siępostaw niektórych ukraińskich przywódców wobec Polski i Polakówodgrywały trudne do zdefiniowania, ale mocno zakorzenionehistoryczne stereotypy. Występujące w nich polskie społeczeństwobyło zaciętym, w niektórych okresach wręcz okrutnym prześladowcąUkraińców, ich kultury i działań politycznych.

Ograniczenie wpływu antypolsko nastawionych polityków naspołeczeństwo wymagało czasu, a tego Symon Petlura miał corazmniej. Dlatego teŜ ignorując antypolskie nastawienia swojegootoczenia 9 sierpnia 1919 r. zwrócił się do Józefa Piłsudskiego zlistem, w którym proponował doprowadzenie do podpisania rozejmu,a następnie zawarcie między Polską a Ukraińską Republiką Ludowąporozumień politycznych i wojskowych30. W ślad za listem udała siędo Warszawy Ukraińska Misja Dyplomatyczna (UMD) na czele zministrem Pyłypem Pyłypczukiem.

Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a takŜe naczelneinstytucje wojskowe nie mogły jeszcze oficjalnie poprzeć ukraińskichdziałań państwotwórczych. Wiązała je polityka ententy, któraprzyszłość Ukrainy postrzegała w granicach Rosji. Przy tym WielkaBrytania nie wykluczała przekazania Małopolski Wschodniej zeLwowem, po upadku bolszewickiej dyktatury, zdemokratyzowanemupaństwu rosyjskiemu. Przedstawiciele MSZ August Zaleski, RomanKnoll, Marian Szumlakowski i Oddziału II Sztabu Generalnegodomagali się od swoich ukraińskich partnerów

30 List S. Petlury [w:] Ukrainę and Poland in documents 1918-1923, wyd. T.Hunczak, t. 1, New York 1983, s. 237-238.

precyzyjnego określenia w oficjalnym dokumencie zachodnichgranic URL zgodnych z polskimi oczekiwaniami, a więcrezygnacji ze wschodniej Małopolski i zachodniego Wołynia.Dokument ten miał teŜ zawierać postulaty i oczekiwaniaUkraińców wobec Polski.

Trwającym do początków grudnia 1919 r. negocjacjomtowarzyszyły wielkie emocje, zwłaszcza w ukraińskich gremiachpolitycznych i wojskowych. W ich trakcie Pyłyp-czuka zastąpiłjeden z najbliŜszych politycznych przyjaciół Petlury, zwolennikszybkiego doprowadzenia do współpracy z Polską, AndrijLiwicki 31.

Nie kryli swojego rozczarowania twardą postawą Polaków wkwestiach terytorialnych i związanych z oficjalnym uznaniemURL członkowie Dyrektoriatu oraz rządu Isaaka Mazepy. Niebrakowało teŜ w ukraińskiej prasie krytycznych wypowiedzi(choć nie związanych z misją, której wysiłki obserwowałonieliczne grono osób) dotyczących postępowania Polski wobecziem ukraińskich, tak w obecnych, jak bardzo zamierzchłychczasach. W dalszym ciągu bardzo wielu Ŝołnierzy URL uwaŜałoPolskę za największego wroga ukraińskiej niepodległości. Jednakw ostatnich tygodniach 1919 r. ukraińscy politycy praktycznie niemieli juŜ moŜliwości dokonywania wyborów. Ich państwozostało rozbite przez Rosjan. Pokonane przez wojska gen. AntonaDenikina, a następnie Armię Czerwoną, ukraińskie oddziały niestawiały powaŜniejszego oporu. Nie zdolne do walki rozpadałysię, a ich Ŝołnierze chronili się na obszarze administrowanymprzez Polskę, tworzyli partie partyzanckie lub starali się dotrzećdo rodzinnych wiosek. Byli teŜ i tacy, którzy zgłaszali akces doArmii Czerwonej.

31 O aktywności strony polskiej podczas tych rokowań m.in. J. Pi-s u 1 i ń s k i.Kwestia ukraińska w polskiej polityce zagranicznej w latach 1919—1921, [w:]Dzieje Podkarpacia, pod red. J. Gancarskiego, Krosno 1999, s. 103-104

39

W tej sytuacji ukraińscy politycy poprosili polskie władze owysłanie wojsk w rejon Kamieńca Podolskiego i objęcie ochronąznajdujących się w tym mieście instytucji URL. Groziło im bowiemdostanie się pod okupację rosyjską, albo Ŝołnierzy gen. AntonaDenikina, albo Armii Czerwonej. Liwicki zaś zintensyfikowałrozmowy z przedstawicielami MSZ, dąŜąc do uzyskania pomocyswoich rozmówców dla ukraińskich działań niepodległościowych.

Polskie oddziały wkroczyły nie tylko do Kamieńca Podolskiego. WNowej Czartorii i Lubarze rozbroiły, następnie internowali SiczowychStrzelców, znanych z konsekwentnie antypolskiej postawy. Wielustrzelców pochodziło ze wschodniej Galicji.

Na wyraźne polskie Ŝyczenie, członkowie UMD przystąpili doredagowania ostatecznej wersji deklaracji, mającej sprecyzowaćpodstawy i cele ukraińskiej polityki wobec Polski. Dyskusja wśródczłonków misji koncentrowała się na dwóch zagadnieniach,wysuniętych przez stronę polską: przebiegu granicy państwowej orazzasad realizacji reformy rolnej na terenie URL, dotykającej m.in.polskich ziemian. Nie była one łatwa, gdyŜ Ukraińcom bardzo trudnobyło zaakceptować polskie warunki, przede wszystkim terytorialne.Jednocześnie coraz wyraźniej dostrzegali, iŜ ich polscy rozmówcyoczekują jednoznacznego i wyraźnego uznania rzeki Zbrucz za granicę,a takŜe przynaleŜności zachodniego Wołynia do Rzeczypospolitej. Zpostawy polskich rozmówców wynikało teŜ, iŜ nie biorą oni pod uwagęmoŜliwości odstąpienia od swoich postulatów. Pochodzący zewschodniej Galicji członkowie misji uznali polskie postępowanie zabrutalny dyktat. Zamierzali doprowadzić do przerwania negocjacji i jaknajszybszego wyjazdu UMD z Warszawy.

Mniej kontrowersji wśród Ukraińców wywoływała kwestiaprzeprowadzenia reformy rolnej. Polskie postulaty, aby do czasupodjęcia pracy przez konstytuantę nie przeprowadzać zmian w stanieposiadania ziemiaństwa, choć

40

miały charakter mieszania się w wewnętrzne sprawy Ukrainy,wydawały się do przyjęcia. Nie naruszały, aŜ tak boleśnie, jak polskaobecność w Galicji Wschodniej i Lwowie, ukraińskiego wyobraŜenia oich państwie. Galicyjscy członkowie UMD wprost mówili swoimkolegom z Nad-dnieprza, iŜ chce się ich pozbawić ojczyzny.

Andrij Li wieki, choć rozumiał w jak dramatycznym połoŜeniuznajdowali się jego koledzy z Galicji, nie zamierzał dopuścić dozerwania rozmów z Polakami i tym samym do pozbawienia sprawyukraińskiej jedynego potencjalnego sojusznika. Uznanie polskich prawdo spornych obszarów uwaŜał za bardzo trudną decyzję, ale wwarunkach końca 1919 r. juŜ niezbędną. Dlatego teŜ zignorowałstanowisko galicyjskich członków delegacji i doprowadził dozakończenia prac nad deklaracją, której oczekiwał polski MSZ. Projektdokumentu został przekazany Polakom 30 listopada. W odpowiedzi natakie postępowanie Liwickiego, członkowie UMD z Galicji na czele zeStefanem Witwickim ogłosili, iŜ jako reprezentanci ZURL odmawiająuznania deklaracji. Jednocześnie opuścili misję i wydali oświadczenie oistnieniu dwóch państw ukraińskich, zrywając unię zawiązaną przez niejeszcze na początku 1919 r. 32

Oficjalne przekazanie deklaracji UMD dyrektorowi WydziałuWschodniego MSZ Romanowi Knollowi nastąpiło 2 grudnia 1919 r. Wdokumencie umieszczono zapis o granicy, zgodny z polskimiŜądaniami, pozostawiający przy Polsce całą Galicję Wschodnią zeLwowem i większą część Wołynia z Łuckiem. Status politycznyGalicji miał zostać określony przez polski rząd, ale w porozumieniu zjej ukraińskimi mieszkańcami. Ukraińcy zobowiązali się równieŜ doprzeprowadzenia reformy rolnej na obszarze swojego państwa uchwałąparlamentu, wyłonionego na podstawie demokratycznego prawawyborczego. Natomiast

32 M. K l i m e c k i , Sojusz polsko-ukraiński 1920 r., [w:] DziejePodkarpacia, s. 82-83.

41

postulaty Li wieki ego sprowadzały się do oficjalnego uznania“Ukraińskiej Republiki Ludowej za państwo niezaleŜne isuwerenne", udzielenia organizacyjnej i materialnej pomocy przyorganizacji ukraińskiej armii, udostępniania polskiego terytorium dlaruchu tranzytowego materiałów wojennych i wojskowych orazzwolnienia wszystkich ukraińskich jeńców i internowanych 33.

Odpowiadając na deklarację Roman Knoll określił stosunkipolsko-ukraińskie jako sojusznicze. Jego wypowiedź miała jednakcharakter wyłącznie kurtuazyjny. Nie doszło bowiem do formalnegozawarcia sojuszu, a jedynie do jednostronnego podjęcia przezUkraińców zobowiązań wobec Polski.

Polski MSZ przyjął deklarację UMD z zadowoleniem.Szczególnie istotne wydawały się sformułowania odnoszące się doGalicji Wschodniej, zwłaszcza w kontekście decyzji wcześniejpodjętej w ParyŜu przez Radę NajwyŜszą. Wprawdzie przekazywałaona ten obszar Polsce, ale jedynie na dwadzieścia pięć lat, jakoterytorium mandatowe. Ukraińska deklaracja stwarzała przesłankidla uregulowania statusu wschodniej Galicji i Lwowa na mocyporozumienia polsko-ukraińskiego i pominięcia woli państwzachodnich.

Deklaracja otworzyła nowy etap stosunków polsko--ukraińskich.Ich wojskowym aspektem zajęła się ze strony ukraińskiej SekcjaWojskowa UMD, utworzona juŜ 12 grudnia 1919 r. Od 31 stycznia1920 r. jej pracami kierował gen. Wiktor Zieliński M.

Zabiegi gen. W. Zielińskiego dotyczyły określenia przez Polakówzasad rekrutacji do ukraińskich oddziałów mających powstać na ichobszarze. Ukraiński generał postulował traktowanie wszystkichukraińskich Ŝołnierzy

33 Tekst deklaracji [w:] Dokumenty i materiały do historii stosunkówpolsko-radzieckich, t. II, Warszawa 1961, s. 461—463.

34 Instytut Józefa Piłsudskiego, Nowy Jork (dalej LIP), Ukraińska MisjaWojskowa, t. 2, Notatka o utworzeniu Sekcji Wojskowej Ukraińskiej MisjiDyplomatycznej, brak daty i nazwiska autora, s. 232.

42

przebywających w Polsce jako członków siły zbrojnejzaprzyjaźnionego państwa, przekształcenie obozów jenieckich iinternowania w punkty zborne oraz utworzenie ukraińskich punktówrekrutacyjnych na Wołyniu: w Łucku, Włodzimierzu i Równem. Nieprosił o utworzenie takich punktów w Galicji, słusznie domyślając się,iŜ w tym wypadku spotka go kategorycznie sformułowana odmowa.Wiedział, Ŝe polskie naczelne organy dowodzenia nie chcą dopuścićdo powstania w ramach ukraińskiego wojska silnych oddziałówskładających się z ukraińskich Ŝołnierzy, wcześniej słuŜących w UAG.

Na pierwsze miejsce formowania sojuszniczych jednostekukraińskich został wybrany Brześć. W lutym 1920 r. w twierdzybrzeskiej rozpoczęła działalność Ekspozytura do spraw Ukraińskich,kierowana przez kpt. Juliusza Ulrycha. Jej zadaniem byłonadzorowanie procesu organizacji oraz zaopatrywania w uzbrojenie,sprzęt i Ŝywność ukraińskich Ŝołnierzy. JuŜ na przełomie lutego imarca do Brześcia przybyły pierwsze transporty Ukraińców z obozóworaz ochotników z rejonu Kamieńca Podolskiego. Pozwoliło to naprzystąpienie do formowania, a właściwie odtwarzania, dwóch dywizjipiechoty, “śelaznej" Aleksandra Udowi-czenki oraz “Siczowej"Marka Bezruczki35.

Osiągnięte na początku grudnia 1919 r. porozumienie obie stronytraktowały jako wstępny, choć bardzo waŜny krok przed zawarciemtraktatu określającego stosunki między Polską a Ukraińską RepublikąLudową. Symon Petlura, przebywający w Warszawie z małym gronemwspółpracowników, oczekiwał podpisania dokumentów, w którychPolska oficjalnie uzna ukraińskie państwo. Jednocześnie starał sięwpłynąć na polskie władze, aby traktowały z szacunkiem ukraińskieinstytucje znajdujące

35 Z. K a r p u s. Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918-1924y Toruń 1991, s. 61; W. Iwan i s, Symon Petlura priezident Ukrajini, Toronto1952, s. 128.

43

się na okupowanym przez polskie oddziały rejonie KamieńcaPodolskiego. W memorandum z 22 stycznia 1920 r. postępowanielokalnych polskich urzędników i wojskowych uznał za niezgodne zdeklarowaną przez ich zwierzchników wolą dobrego ułoŜeniastosunków z przedstawicielami ukraińskiego ruchuniepodległościowego 36..:

Nie moŜna odmówić ukraińskiemu przywódcy trafnej ocenypolskich zachowań wobec ukraińskich instytucji, wojskowych ilokalnych działaczy znajdujących się w Kamieńcu Podolskim.Polacy przebywający za Zbruczem, wspierani przez autorytet i siłęzwycięskiego państwa, potrafili manifestować i wykorzystywaćswoją przewagę nad ukraińskimi partnerami. OskarŜając ich onielojalność, podejrzewając o probolszewickie nastroje, zarządzalirewizje w ukraińskich instytucjach i prywatnych mieszkaniach.Towarzyszyły tym akcjom konfiskaty literatury, notatek i materiałówdrukarskich. Ukraińską prasę i drukarnie poddano tak drobiazgowej irepresyjnej cenzurze oraz nadzorowi, iŜ niemal zamarł ruchwydawniczy. MnoŜyły się teŜ ledwo maskowane rekwizycjamirabunki ukraińskiego mienia państwowego, a nawet prywatnego.

Szczególnie boleśnie odczuwali ukraińscy urzędnicy i oficerowiew Kamieńcu Podolskim lekcewaŜący stosunek do siebie nawetbardzo niskich rangą i stopniami wojskowymi Polaków. Było to tymbardziej przykre, iŜ pojawiających się w tym mieście podwładnychgen. Antona Denikina traktowano z szacunkiem. Polskie władzeokupacyjne pozwalały rosyjskim oficerom poruszać się po mieście wumundurowaniu i z przyboczną bronią. Natomiast ukraińskichwojskowych polskie patrole rozbrajały.

Nie wiele lepiej układały się stosunki między Polakami aUkraińcami na zachód od Zbrucza. Był to juŜ obszar przynaleŜny doRzeczypospolitej, a jego ukraińscy miesz-

36 M. K 1 i m e c k i. Sojusz polsko-ukraiński..., s. 85.

44

kańcy obywatelami polskiego państwa. Jednak lokalnaadministracja, a często równieŜ miejscowe polskie autorytety wciąŜdostrzegały w ukraińskich sąsiadach wrogów z okresu niedawnej,zaciętej wojny. RóŜnorodnym oskarŜeniom, m.in. związanym zuczestnictwem w Ŝyciu Zachodnio-ukraińskiej Republiki Ludowej,towarzyszyły obawy przed wybuchem ukraińskiego powstania.KrąŜyły plotki o zbierających się w lasach ukraińskich Ŝołnierzach, oprzygotowaniach do rzezi polskich księŜy, chłopów i właścicieliziemskich. Dawali im wiarę nawet niektórzy starostowie, śląc doLwowa prośby o przysłanie do ich powiatów większych oddziałówwojskowych. Nieufność i obawy podsycała prasa, mnoŜąc opisyrzeczywistych i częściej zmyślonych przestępstw popełnionych podkoniec 1918 r. i w pierwszej połowie 1919 r. przez Ukraińców naPolakach. Endeccy publicyści utrwalali przy tym obraz ukraińskichŜołnierzy jako hajdamaków, niezdyscyplinowanych i okrutnychwobec ludności cywilnej i jeńców. Takie oceny dobrze przemawiałydo pokolenia, którego historyczną wyobraźnię ukształtowałaSienkiewiczowska “Trylogia", a przede wszystkim “Ogniem imieczem", najpoczytniejsze wówczas lektury.

W atmosferze niepokoju, w jakiej Ŝyła część polskiej społecznościGalicji, znajdowały aprobatę zbyt surowe i pozbawione właściwegouzasadnienia decyzje niektórych urzędników. Przeprowadzano więcaresztowania ukraińskich działaczy i osób cieszących sięautorytetem swoich sąsiadów często tylko na podstawie donosów.Przeszukania, nawet świątyń grecko-katolickich, przybierałyrozmyślnie brutalny charakter. Konfiskowano zbiory ukraińskichksięgozbiorów, równieŜ tych, które znajdowały się w przykoś-cielnych i szkolnych bibliotekach. W trakcie rewizji niszczonomajątek ukraińskich instytucji. GroŜono spaleniem gospodarstw wwypadku znalezienia w nich broni lub amunicji, a takŜewprowadzeniem i egzekwowaniem zasady

45

odpowiedzialności zbiorowej w wypadku zachodzenia aktówsabotaŜu czy tylko nieposłuszeństwa.

Doszło takŜe do wielu wypadków brutalnego prześladowaniaŜydowskiej ludności małych miasteczek. Obwiniano ją międzyinnymi o czerpanie nadmiernych zysków z handlu. Biedniejszychzaś przedstawicieli tej społeczności podejrzewano o sprzyjaniebolszewizmowi. Upowszechniało się wśród Polaków przekonanie,nie poparte Ŝadnymi faktami, iŜ większość śydów nie jest lojalnawobec państwa i oczekuje na wtargnięcie do wschodniejMałopolski Armii Czerwonej.

Interwencje wyŜszych urzędów i dowództw wojskowych ztrudem i nie zawsze skutecznie powstrzymywały lokalnychprzedstawicieli państwa przed bezprawnymi działaniami.Niewielki wpływ na złagodzenie postaw przywódców miejscowejludności polskiej miały oficjalne zapowiedzi, iŜ zostaną ukaranewszelkie bezprawne i krzywdzące akcje wymierzone przeciwkoukraińskim i Ŝydowskim mieszkańcom polskiego państwa.

Małostkowe, a często brutalne postępowanie polskich instytucjiwe wschodniej Małopolsce i w okupowanym rejonie KamieńcaPodolskiego nie zahamowały toczących się w Warszawie rozmówmiędzy reprezentantami obu państw. Wczesną wiosną 1920 r. ichcelem stało się zawarcie politycznego i wojskowego sojuszu. Natajnym posiedzeniu gabinetu rządowego 8 marca 1920 r. ministerStanisław Patek zapowiedział, iŜ jednym z zadań polskiej politykijest wsparcie ukraińskich wysiłków niepodległościowych37.

Jednym z sygnałów dla wyŜszego korpusu oficerskiego, iŜstosunki polsko-ukraińskie szybko się zmieniają, stał sięInformacyjny Komunikat Polityczny (opatrzony klauzulą

37 G. Łukomski, B. Polak, M. W r z o s e k , op. cit., s. 284; L.W y s z c z e l s k i , Działania bojowe na Ukrainie, Wołyniu i Podolu podczaswojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920, [w:] Działania militarne w PolscePołudniowo-Wschodniej, red. nauk., W. Wróblewski, Warszawa 2000, s. 283.

46

“Ściśle Poufne. Trzymać pod zamknięciem"*) z 1 marca 1920 r.38

Dokument ten umiejscowią! kwestię ukraińską w problematyceniepodległościowej obszarów przed 1914 r. naleŜących do Rosji:Estonii, Finlandii, Łotwy, AzerbejdŜanu i Gruzji. Wskazywał, iŜ tychpaństw oraz Polski wspólnym wrogiem jest Rosja, pragnącaodbudować swoją mocarstwową pozycję. Wyznaczał Polsce, jak tozostało sformułowane, “pierwszeństwo i niejako hegemonię poli-tyczną nad tymi drobnymi państwami". Stwierdzał teŜ, iŜ aktualnymzadaniem jest stworzenie państwa ukraińskiego.

Proponowane przez przedstawicieli Polski warunki porozumieniadyskutowano w wąskim gronie członków Ukraińskiej MisjiDyplomatycznej. Na niektórych spotkaniach bywał równieŜ SymonPetlura. Nie wiele natomiast wiedzieli o przebiegu rozmów zPolakami członkowie rządu Isaaka Mazepy oraz liderzy partyjni.Petlura i Li wieki obawiali się, iŜ spotkają się ze sprzeciwempolityków, z których wielu uwaŜało deklarację z 2 grudnia 1919 r. nietylko za wielki błąd, ale takŜe za zdradę popełnioną wobecgalicyjskich Ukraińców. Przeciwnicy deklaracji domagali siędoprowadzenia do poczynienia przez polskich negocjatorów ustępstwterytorialnych lub przedłuŜania negocjacji.

Symon Petlura uwaŜał Galicję Wschodnią za historyczną i etnicznączęść Ukrainy. Natomiast być moŜe w swoim sumieniu uznawałLwów za polskie miasto, dostrzegając, jak istotne miejsce w jegorozwoju od wielu stuleci zajmują Polacy. Wiosną 1920 r. jednak niekwestie graniczne wydawały się ukraińskiemu przywódcynajwaŜniejsze.

Polski Naczelny Wódz z sympatią i szacunkiem odnosił się doukraińskiego wysiłku niepodległościowego. W formułowanych przezniego na dalszą przyszłość planach, silne państwo ukraińskieodgrywało bardzo znaczącą rolę. Połączone z Polską sojuszempolityczno-wojskowym

38 Ukrainę and Poland..., t. 2, s. 19-21.

47

i współpracą gospodarczą miało stanowić pierwszą zaporę dlarosyjskich “czerwonych" lub “białych" planów imperialnych.Przy tym miał to być związek, jak to stwierdził juŜ pod koniec1918 r. bliski współpracownik Naczelnika Państwa LeonWasilewski, “wolnych z wolnymi, równych z równymi" 39.

Wschodnia polityka Józefa Piłsudskiego nie otrzymałapoparcia ogółu polskiego społeczeństwa. Po wyzwoleniu Wilnai Lwowa coraz silniej dawały o sobie znać antywojenne nastroje.Wykorzystując je, endecy oskarŜali Naczelnika Państwa oprzedłuŜanie wojny przede wszystkim dla zaspokojeniecudzych, w tym wypadku ukraińskich interesów. Piłsudski nieuzyskał równieŜ aprobaty dla swoich wschodnich zamierzeńpozostałych partii i stronnictw. Nawet socjaliści, przyjaźnieobserwujący ukraińskie dąŜenia niepodległościowe, opowiadalisię za moŜliwie szybkim przystąpieniem do rozmówrozejmowych z Rosją Radziecką i przystąpieniem do odbudowykraju z wojennych zniszczeń.

Piłsudski, kierując się —jak miał prawo sądzić — racją stanu,pomijał w swoich rozwaŜaniach opinię tej części społeczeństwa,która chciała jak najszybciej zawrzeć pokój. Przygotowywanąkampanię wojenną uwaŜał za ostatni juŜ wysiłek polskich wojskna wschodzie. Był przekonany, iŜ wspomagane przezUkraińców rozbiją przeciwnika. Przewidywał obecność swoichŜołnierzy nad Dnieprem jedynie do końca jesieni. Pookrzepnięciu struktur państwowych sojusznika mieli powrócićdo kraju. UwaŜał, iŜ wschodnie i południowe granice Ukraińcyokreślą juŜ sami, co najwyŜej z pomocą pod postacią broni iamunicji dostarczonych przez Polskę.

Józefa Piłsudskiego i Symona Petlurę łączyły równieŜ dobrestosunki osobiste. Główny ataman zauwaŜał, iŜ Naczel-

39 Szerzej P. O k u l e w i c z , Koncepcja “międzymorza" w myśli i praktycepolitycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918-1926, Poznań 2001, s. 22 i n.

48

nik Państwa i Wódz Naczelny rozumie i szanuje ukraiński wysiłekniepodległościowy. Był teŜ przekonany, iŜ ani Piłsudski, aniznajdujący się w jego otoczeniu wyŜsi oficerowie i politycy niezamierzają kolonizować i ekonomicznie eksploatować ziemukraińskich. Tak jak i oni uwaŜał, Ŝe współpraca obu narodów ipaństw, tak w chwili obecnej jak i w przyszłości, wzmocni ich pozycjęwobec Rosji Radzieckiej. Jednocześnie spodziewał się nawet poparciaPiłsudskiego w wypadku zaistnienia konfliktu między ukraińskąadministracją a polskimi właścicielami wielkich majątków ziemskich.

Długa rozmowa jaką odbył z Piłsudskim nad ranem 21 kwietnia,przekonała głównego atamana o konieczności szybkiego podjęciadecyzji. Wojska polskie lada dzień miały rozpocząć ofensywę naUkrainie i dalsze zwlekanie podpisania odpowiednich porozumieńoznaczało pozbawienie Ukraińców politycznych korzyści zespodziewanych polskich zwycięstw. Pojawienie się na bitewnychpolach ukraińskich Ŝołnierzy, odbudowa struktur administracjipaństwowej, a przede wszystkim uzyskanie oficjalnego uznania URLotwierało — w nadziejach Petlury i jego politycznych przyjaciół —nowy etap ukraińskich działań niepodległościowych.

21 kwietnia 1920 r. polsko-ukraiński układ polityczny zostałpodpisany. Trzy dni później uzupełniła go konwencja wojskowa.Dokument z 24 kwietnia ustalał, iŜ polskie i ukraińskie siły zbrojnewystąpią jako sprzymierzone pod polskim naczelnym dowództwem.Zapowiadał wymianę oficerów łącznikowych pomiędzy polskimi iukraińskimi sztabami. Przewidywał połączenie w przyszłościwszystkich sił ukraińskich na jednym odcinku frontu.

Polska i Ukraińska Republika Ludowa stały się państwamisojuszniczymi. Przyszłość tego związku zaleŜała teraz od powodzeniapolskiego i ukraińskiego oręŜa w działaniach przeciw ArmiiCzerwonej. Jej pierwszym celem był Kijów i ziemie leŜące na zachódod Dniepru. Dodajmy,

49

iŜ juŜ wcześniej, gdyŜ wczesną wiosną 1919 r. szef sekcji planówNDWP opracowywał studium operacyjne ofensywy polskich armii wkierunku Kijowa. ZałoŜeniem tych planów, jednak ostatecznieniezrealizowanych, było współdziałanie z wojskami alianckimi,przede wszystkim francuskimi, znajdującymi się wówczas wOdessie40.

Józef Piłsudski spodziewał się utworzenia na wyzwolonychterenach URL silnej ukraińskiej siły zbrojnej, wydatniewspomagającej polskiego sojusznika. Symon Petlura oczekiwał zaś,iŜ militarne sukcesy wojsk polskich zapewnią mu wy starczającąilość czasu dla sformowania takiej armii.

Podpisane w Warszawie w kwietniu 1920 r. dokumentyzapewniały ukraińskim organizatorom administracji i -wojska bardzoznaczną swobodę działania na terenach uznawanych za przynaleŜnedo URL. Mieli tworzyć własną administrację, a przede wszystkimzakładać punkty werbunkowe i prowadzić pobór, szkolić oddziały iłączyć je w większe związki pod swoim dowództwem. W GalicjiWschodniej, integralnej części polskiego obszaru państwowego, ichaktywność została jednak mocno ograniczona. Mimo to oficerowieURL korzystali we Lwowie z tych samych udogodnień (m.in. whotelach i restauracjach przeznaczonych dla wojskowych) i podlegalitakim samym ograniczeniom jak ich polscy towarzysze broni.

ZbliŜająca się operacja budziła nadzieje polskich i ukraińskichŜołnierzy. Polacy oczekiwali, Ŝe utrwali niepodległy byt państwa iprzyniesie sprawiedliwe granice. Ukraińcy spodziewali się, Ŝe dziękiniej odbudują niepodległy byt Ukraińskiej Republiki Ludowej. Jednii drudzy byli przekonani, Ŝe zawiązane w walce braterstwo broni, pozakończeniu działań bojowych ułatwi nawiązanie bliskiejwspółpracy politycznej i ekonomicznej między Polską a URL. Niemilkły wprawdzie po polskiej stronie

40 TKutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku. Warszawa 1937. s. 49.

4 — Galicja Wschodnia 1920

50

głosy, Ŝe społeczeństwu naleŜy się odpoczynek po latachuczestniczenia najpierw w I wojnie światowej, a następnie wwalkach o granice. Ale teŜ uświadamiano sobie, Ŝe jedynie militarnasiła utoruje drogę do narzucenia przeciwnikowi pokoju i zmusi go doposzanowania zawartych w nim ustaleń.

Józef Piłsudski, podobnie jak wielu polskich wyŜszychdowódców oraz polityków, z głębokim sceptycyzmem odnosił się dowysuwanych przez bolszewików w 1919 r. i pierwszych tygodniach1920 r. propozycji zawarcia ro-zejmu i przystąpienia do rozmówpokojowych. Nie bez słuszności uwaŜał, iŜ sowiecka Rosja zerwienegocjacje lub zlekcewaŜy podpisane juŜ dokumenty wsprzyjających ku temu okolicznościach. Artykułowane namoskiewskim Kremlu hasła światowej rewolucji i budowy związkueuropejskich republik rad bardzo skutecznie podwaŜaływiarygodność pokojowych deklaracji bolszewickich przywódców.

Konflikt musiał znaleźć swoje oręŜne rozstrzygnięcie. Od jegowyniku miały zaleŜeć losy nie tylko Polski i Rosji oraz przebiegmiędzy nimi państwowych granic, ale teŜ przyszłość innych państw:Ukrainy, Litwy, Łotwy, Estonii, Rumunii, a moŜe i całej Europy.“Wydaje mi się — napisał w połowie lat trzydziestych gen. TadeuszKutrzeba — Ŝe zamiar Marszałka Piłsudskiego dopo-moŜeniaPetlurze do zorganizowania Ludowej Republiki Ukraińskiej wynikałzarówno z doraźnych wojennych postulatów [...], jak teŜ z trwałychpostulatów politycznych, jako początek relacji gigantycznej ideiMarszałka, zmierzającego do ustalenia nowego układu polityczno-strategicznego Europy Wschodniej"41.

41 TamŜe, s. 49.

OFENSYWA

Do decydującej o wynikach wojny operacji przygotowywała sięrównieŜ radziecka Rosja. Autorem planu ofensywy przeciwko Polscebył szef oddziału operacyjnego Sztabu Polowego RosyjskiejSocjalistycznej Republiki Radzieckiej (RSRR) Borys Szaposznikow.Cieszył się on opinią nie tylko oddanego Armii Czerwonej i rewolucjidowódcy. Uchodził takŜe za wszechstronnie wykształconego, a przedewszystkim jednego z najzdolniejszych sztabowców. W 1910 r.ukończył Akademię Sztabu Generalnego. W czasie wojny słuŜył naróŜnych stanowiskach, awansując do stopnia pułkownika. JuŜ w maju1918 r. opowiedział się po stronie bolszewików. W Armii Czerwonejzajmował wysokie stanowiska, m.in. pomocnika szefa sztabuludowego komisarza wojny Ukraińskiej Socjalistycznej RepublikiRadzieckiej (USRR), następnie naczelnika oddziału wywiadowczego,a od października1919 r. oddziału operacyjnego Sztabu Polowego RosyjskiejFederacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR). W1920 r. miał 38 lat.

Zgodnie z planem Borysa Szaposznikowa wojska FrontuZachodniego miały atakować na północnym obszarze działańwojennych. Ich zadaniem było zdobycie Warszawy

52

i wejście do Niemiec. Natomiast armie Frontu Południowo--Zachodniego zamierzano skierować przez Lwów na Węgry i Bałkany.Przy tak określonych zadaniach najwaŜniejsza rola przypadałaFrontowi Zachodniemu, nad którym dowództwo sprawował jeszczeWładimir Gittis !. Jego to bowiem armie miały zniszczyć polskiepaństwo i wedrzeć się do zachodniej Europy.

Plan opracowany przez Borysa Szaposznikowa został ostateczniezatwierdzony 10 marca 1920 r. w Smoleńsku przez naczelnegodowódcę Armii Czerwonej Siergieja Kamieniewa2. Zyskał teŜ aprobatęWłodzimierza Lenina i kierowniczego gremium bolszewickiej partii.

Radzieckie dowództwo obawiało się jednak, iŜ przeciwnik osiągniezdolność do rozpoczęcia własnych operacji zaczepnych juŜ w marculub najpóźniej w kwietniu 1920 r. Przewidywało, Ŝe skieruje swojegłówne uderzenie na północne zgrupowanie Armii Czerwonej. Wedługtych kalkulacji Polacy nacierając na Białorusi, Wołyniu i Podolu mielisię jedynie bronić. Dlatego teŜ rosyjskie plany własnych wielkichdziałań ofensywnych, formułowane na początku marca 1920 r.,określały Białoruś jako najwaŜniejszy obszar walki. Na nim Kamieniew zamierzał uprzedzić wojska polskie i rozpocząć wielki marsz nazachód Europy. W tej pierwszej fazie bolszewickiej ofensywy FrontPołudniowo--Zachodni otrzymał skromniejsze zadanie, wiązanianieprzyjaciela energicznymi działaniami zaczepnymi3.

Na Kremlu oczekiwano, iŜ pobicie wojsk polskich stanie sięwielkim zwrotem w dziejach Europy i świata. UmoŜliwi

1 G. Gittis (1881-1938), pułkownik wojsk rosyjskich, od lutego 1918 r.w Armii Czerwonej, dowódca armii Frontu Zachodniego, następnie odmaja 1920 r. Kaukaskiego.

2 S. Kamieniew (1881 — 1936), absolwent Akademii Sztabu Generalnego,naczelny dowódca ACz w latach 1919—1924, następnie m.in. zastępcaludowego komisarza wojny.3 T. K u t r z e b a , op. cit.y s. 132—133.

53

wywołanie przez Armię Czerwoną fali rewolucji, która zgnieciedotychczasowy porządek na europejskim kontynencie. Sądzono, Ŝepojawienie się czerwonoarmistów w Niemczech stanie się sygnałemdla zachodniego proletariatu do obrócenia się przeciwko własnymrządom i zamoŜnym warstwom społeczeństwa. Taki obrót wydarzeńwydawał się teŜ konieczny dla przetrwania rewolucji w samej Rosji.Wielu bolszewickich przywódców, w tym równieŜ Lenin, jeszcze niewierzyło, iŜ chłopskie, prawosławne i bierne w swojej masiespołeczeństwo rosyjskie jest zdolne do głębokiej i trwałejprzebudowy stosunków gospodarczych, wprowadzenia nowego,skrajnie radykalnego ustroju. Ich wyobraŜenia o motorze zmianopierały się na przeświadczeniu, zgodnie z marksistowskim pojęciemrewolucji, Ŝe przełomu moŜe dokonać jedynie klasa robotnicza,najlepiej wielkich zakładów przemysłowych. Tak więc zadaniemArmii Czerwonej w pierwszych miesiącach 1920 r. było, oczywiściew pewnym, przenośnym sensie, zdobycie nie tylko polskich i nie-mieckich terytoriów, ale i robotników, którzy staną się rdzeniemeuropejskiego przewrotu społecznego.

Podejmując na początku 1920 r. przygotowania do wielkiejofensywy na Froncie Zachodnim przywódcy rosyjskich komunistówsposobili się więc do wojny o najwyŜszą stawkę, o przyszłośćswojego państwa, a przede wszystkim ideałów i marzeń. Dla niejgotowi byli poświęcić swój wysiłek, a nawet ostatnie rezerwypaństwa. 27 lutego 1919 r. Włodzimierz Lenin domagał się od LwaTrockiego: “UwaŜałbym za niezbędne nadzwyczajne środki w celuszybkiego dowozu wszystkiego co moŜliwe z Syberii i Uralu, naFront Zachodni" 4. Tak Lenin, jak Kamienie w mocno wierzyli, iŜ sąw stanie zebrać wystarczająco znaczne siły, aby rozbić Polskę iwstrząsnąć Europą.

4 Cyt. za L. W y s z c z e l s k i , Kijów 1920, Warszawa 1999, s. 50. Patrz teŜ M.T a r c z yń s k i , Cud nad Wista. Bitwa warszawska 1920. Warszawa 1990, s. 15

54

Naczelny dowódca Armii Czerwonej Siergiej Kamieniew niemiał jednak zaufania do części przedstawicieli wyŜszej kadrydowódczej Armii Czerwonej. Dostrzegał, iŜ jego podwładniodznaczają się odwagą oraz dokładają starań, aby wykonywaćotrzymane rozkazy, ale teŜ unikają samodzielnego podejmowaniadecyzji, a tym bardziej nie chcą ryzykować śmiałymi działaniamilosów powierzonych sobie oddziałów. Domyślał się, Ŝe klęski, jakieponosiła rosyjska armia w trakcie 1 wojny światowej, wykształciłyu bardzo wielu oficerów skłonność do nadmiernie ostroŜnychdziałań, odebrały im wiarę we własne siły i umiejętności, a takŜezalety Ŝołnierzy. Dysponował sprawnymi rzemieślnikami, takimijak Wołodimir Gittis, a potrzebował artystów pola walki,dowódców gotowych do poprowadzenia wielkich operacji,przesądzających o losach narodów i państw europejskiegokontynentu.

Na progu nowej kampanii wojennej Kamieniew uwaŜał, iŜodpowiedzialność za działania Frontu Zachodniego powinienprzejąć ktoś wyjątkowy. Energiczny, obdarzony wyobraźnią iwielką ambicją dowódca. Przy tym surowy i wymagający wobecŜołnierzy, zdolny do utrzymania dyscypliny w powierzonej muarmii. Wybór Kamieniewa padł na niespełna trzydziestoletniegoMichaiła Tuchaczew-skiego. 20 marca Front Zachodni miał juŜnowego dowódcę.

Niełatwo znaleźć w dziejach Armii Czerwonej równie barwną inietypową karierę. Tuchaczewski urodził się w 1893 r. w starejszlacheckiej rodzinie, ponoć polskiego pochodzenia, w majątkuAleksandrówskoje w guberni smoleńskiej. Wśród swoich przodkówmiał wielu oficerów. Jeden z nich odznaczył się w 1831 r. w wojniez Królestwem Polskim. Michaił poszedł ich śladem. Ukończyłcenioną Aleksandryjską Szkołę Wojenną w Moskwie. Na I wojnęwyruszył w szeregach znakomitego Siemionow-skiego PułkuLeibgwardii. Jego oficerowie naleŜeli do towarzyskiej elity Rosji.W czasie pokoju bywali gośćmi

55

carskiej rodziny oraz najznakomitszych i najstarszych rosyjskichrodów. W okresie wojen starali się wzbogacić tradycje bojowe pułkuwłasnymi czynami. Tuchaczewski walczył dzielnie, zdobywającszacunek nie tylko przełoŜonych, ale takŜe podkomendnych. JednakjuŜ na początku 1915 r. opuściło go szczęście i pod ŁomŜą dostał siędo niemieckiej niewoli5, z której zdołał uciec w 1917 r. Na początku1918 r. wstąpił do Armii Czerwonej. Walnie przyczynił się do klęskiwojsk Aleksandra Kołczaka i Antona Denikina. Szybko awansował,dając się poznać jako wybitny organizator i dowódca wyŜszegoszczebla. Jednocześnie naleŜał do tych, którzy głośno wypowiadali sięprzeciwko przyjmowaniu na najwyŜsze stanowiska dowódcze swoichkolegów, byłych pułkowników i generałów carskiej siły zbrojnej. Ufałich umiejętnościom, ale przede wszystkim uwaŜał, Ŝe nie rozumiejąprzemian, jakie zachodzą w Rosji, i całkowicie nowatorskiegocharakteru Armii Czerwonej. Mając niespełna trzydzieści, był po-strzegany jako kandydat do najwyŜszych i najbardziejodpowiedzialnych stanowisk. Znający go lepiej, a rnoŜe tylkozawistni towarzysze broni, ostrzegali, iŜ jeŜeli zajdą ku temusprzyjające okoliczności, to stanie się Napoleonem rosyjskiejrewolucji. Pobije jej nieprzyjaciół, ale teŜ zniszczy ją samą,podporządkowując sobie państwo.

Kamieniew i Szaposznikow, zajęci przygotowaniami do ofensywyna północnym obszarze wojny, mniej uwagi poświęcali wojskomFrontu Południowo-Zachodniego. Komenda nad nimi spoczywała wrękach starszego wiekiem i stopniem wyniesionym z carskiej armiikolegi Tuchaczew-skiego — Aleksandra Jegorowa.

Jegorow urodził się w 1883 r. w Buzułuku nad Wołgą, wmieszczańskiej, bardzo skromnej rodzinie. Wybrał karierę

5 W obozie jenieckim przebywał m.in. razem z francuskim jeńcem Charles'em deGaullerem. Znajomość obaj dowódcy odnowili na początku 1936 r.t podczas krótkiejwizyty Tuchaczewskiego w ParyŜu.

56

wojskową i ukończył oficerską szkołę piechoty w Kazaniu. SłuŜbę warmii carskiej ukończył w stopniu pułkownika. Początkowosympatyzował z eserowcami 6. W 1917 r. jednoznacznie opowiedziałsię po stronie rewolucji październikowej. Uczestniczył w organizacjiArmii Czerwonej. Między innymi zajmował się oceną wstępujących doniej oficerów, zarówno ich zawodowymi kwalifikacjami, jaklojalnością wobec bolszewików. Z powodzeniem dowodził na fronciecoraz większymi związkami. W styczniu 1920 r. powierzono mukomendę na Frontem Południowo-Zachodnim. UwaŜano go za wręczfanatycznie oddanego rewolucji dowódcę.

Trzonem sił Frontu Południowo-Zachodniego były trzy armie. 12Armia Siergieja MieŜeninowa zagradzała polskim wojskom drogę naKijów. Jej dowództwo znajdowało się właśnie w starej stolicy Rusi. 14Armia Hieronima Uborewicza uniemoŜliwiała polskim oddziałomwtargnięcie od zachodu na południowe obszary Ukrainy. Jej komendaulokowała się w Odessie. Natomiast zadaniem 13 Armii byłopowstrzymanie, a w miarę moŜliwości rozbicie rosyjskich wojsk PiotraWrangla, noszących nazwę Biała Gwardia i broniących Krymu. 13Armia nie miała uczestniczyć w walkach z Polakami.

Dowództwo Armii Czerwonej nie było przekonane, czy FrontPołudniowo-Zachodni jest wystarczająco silny, aby przeciwstawić siępolskim wojskom. Dlatego Siergiej Kamieniew polecił 24 marcaprzekazać do dyspozycji Aleksandra Jegorowa dotychczas bijącą się naFroncie Kaukaskim 1 Armię Konną Siemiona Budionnego. Zastrzegłjednak, iŜ przed udaniem się na Ukrainę powinna zdobyć twierdzę iport czarnomorski Tuapse7.

6 Partia Socjalistów-Rewolucjonistów, utworzona w 1902 r., początkowowspółpracowała z bolszewikami, od 1918 r. w opozycji. Została napolecenie Lenina rozbita i zniszczona aresztowaniami oraz zabójstwamiprzywódców i aktywistów.

7 Twierdza została załoŜona w 1838 r., a na początku XX w. pełniłazadanie jednego z waŜniejszych garnizonów rosyjskich.

57

Polski wywiad obliczał, iŜ w składzie 12 Armii słuŜy ok. 27 tys.Ŝołnierzy, a w 14 Armii znajduje się 13,5 tys. Ŝołnierzy8. Wwiększości byli to zaprawieni w bojach, zdyscyplinowani w obliczunieprzyjaciela i oczekujący zwycięskiego zakończenia wojny irewolucji czerwonoarmiści. Wytrzymali na wojenne trudy,dotychczas uczestniczący w okrutnych bratobójczych walkach, zpogardą odnosili się do swojego i cudzego Ŝycia. Wpajano imnienawiść do zamoŜniejszych warstw społeczeństwa: oficerów,duchownych i urzędników, ziemian, właścicieli fabryk i warsztatów,inteligencji, do kaŜdego, którego ręce nie miały śladów cięŜkiej pracyfizycznej. Byli wśród czerwonoarmistów i tacy, którzy naiwniewierzyli, iŜ w Polsce, Niemczech i innych krajach na zwycięstwaArmii Czerwonej oczekują robotnicy i chłopi. Spodziewali się, Ŝe jejwtargnięcie na ziemie zamieszkane przez ludność polską wywołaspontaniczne powstania i rewolucyjne zamieszki wymierzoneprzeciwko rządowi w Warszawie i administracji państwowej.

Trudnym do pokonania problemem, z jakim borykali się SiergiejKamieniew, Michaił Tuchaczewski i Aleksander Jegorow,przygotowując do działań swoje oddziały, było niedostatecznezaopatrzenie czerwonoarmistów w mundury, Ŝywność, a przedewszystkim w amunicję. Na początku 1920 r. znajdujące się w ichdyspozycji zapasy pozwalały jedynie na rozpoczęcie aktywnychdziałań. Doświadczenie wskazywało na wysokieprawdopodobieństwo załamania się, w trakcie intensywnych walk,dostaw materiałów potrzebnych armiom. O ile jeszcze rekwizycje irabunki prowadzone we wsiach i miasteczkach mogły zapewnićutrzymanie Ŝołnierzy i koni, to brak w krytycznej chwili dostatecznejilości amunicji do karabinów i dział groził poniesieniem dotkliwejporaŜki, a przy niesprzyjającym przebiegu operacji wojennych wręczklęską.

8 L. W y s z c z e l s k i , Kijów..., s. 61.

58

Oddziały znajdujące się na froncie przeciwpolskim nie mogły sięnatomiast uskarŜać na brak uzbrojenia. Miały dostateczną liczbępociągów pancernych, dział i karabinów maszynowych. W trakcie walkPolacy ze zdumieniem przekonali się, iŜ Armia Czerwona dysponujetakŜe pewną liczbą nowoczesnych samochodów pancernych i cięŜaro-wych zachodniej produkcji. Była to zdobycz na Armii Południa Rosjigen. Antona Denikina.

Dotychczasowymi głównymi przeciwnikami Armii Czerwonej byłyoddziały kontrrewolucyjne. W pierwszej kolejności Lenin musiałusunąć z obszarów Rosji Radzieckiej przeciwników bolszewików irewolucji. W tym czasie walki z polskimi wojskami (m.in. w kwietniu1919 r. o Wilno) miały jeszcze drugorzędne znaczenie. PoraŜki i klęskiponoszone w starciach z Polakami polityczni i wojskowi przywódcybolszewików uwaŜali za przejściowe. Byli przekonani, iŜ czasrozstrzygających operacji dopiero się zbliŜał.

Natomiast Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego traktowałoArmię Czerwoną jako wymagającego przeciwnika, ale jednocześniesądziło, iŜ wojska polskie są zdolne do pokonania jej w dobrzezaplanowanej i przeprowadzonej operacji. W działaniach wojennych naFroncie Wschodnim w 1919 r. i na początku 1920 r. polskie wojskaodnosiły zwycięstwa nad Armią Czerwoną. Do wojskowego potencjałuRosji, pokonanej podczas I wojny światowej przez Niemcy i Austro--Węgry, niszczonej przez wojnę domową, odnosiło się mimo wszystko zpewnym lekcewaŜeniem. Józef Piłsudski, podobnie jak wielu innychpolityków, był przekonany, Ŝe zaistniała niepowtarzalna szansatrwałego osłabienia wschodniego sąsiada, uczynienia z Polskinajsilniejszego państwa w środkowowschodniej Europie i ustanowieniagranic sprawiedliwych dla Polski i Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Początkowo Naczelny Wódz sądził, iŜ atakując na Ukrainie spotkagłówne siły Armii Czerwonej. Po uzyskaniu

59

w pierwszej połowie marca pewności, iŜ to na Białorusi koncentrujesię masa uderzeniowa wroga, doszedł do wniosku, iŜ szybkie i mocnenatarcie wojsk polskich doprowadzi do zniszczenia przede wszystkim12 Armii oraz wyzwolenia ziem Ukrainy do Dniepru z Kijowemwłącznie. Spodziewał się, Ŝe dzięki operacji kijowskiej na terenachbezsprzecznie przynaleŜnych do Ukraińskiej Republiki LudowejSymon Petlura i Dyrektoriat zorganizują administrację i wstosunkowo szybkim czasie sformują silną armię. To zaś pozwoliprzenieść polski wysiłek wojenny na białoruski teatr działań iwówczas pobić znajdujące się na nim wojska przeciwnika.

Przygotowując ofensywę na Ukrainie Piłsudski zarządziłprzeprowadzenie mniejszej operacji na Mozyrz i Ka-lenkowicze.Zdobycie w marcu przez polskie oddziały tych dwóch miejscowościutrudniało nieprzyjacielowi sprawne przerzucenie oddziałów zBiałorusi na południowy obszar walk.

NDWP brało równieŜ pod uwagę moŜliwość stosunkowoszybkiego przeniesienia z Frontu Ukraińskiego na Białoruś dwóchdywizji piechoty (14 i 15), i to juŜ pod koniec pierwszego tygodniaofensywy. Nie zamierzało wykorzystać do operacji kijowskiej siłrezerwowych znajdujących się w głębi kraju, przede wszystkimsześciu formowanych dywizji piechoty. Chciało je uŜyć doprzeciwstawienia się wojskom Michaiła Tuchaczewskiego 9.

Do działań ofensywnych na Ukrainie Józef Piłsudski skierowałznaczne siły. Grupa Poleska gen. Władysława Sikorskiego zajmowałaodcinek frontu od Chabna (na wschód od Mozyrza) po Kartynicze. 2Armia (13 i 15 Dywizja Piechoty, dywizja jazdy i ukraińska 6Dywizja Strzelców) gen. Antoniego Listowskiego była rozciągniętaod Hłuszkiewicz po Starą Sieniawę. Rozkazy polecały jej

9 A. C z u b iń s k i , op. ci/., s. 156; P. Zaremba, Historia dwudziestolecia (1918-1939), t. 1, ParyŜ 1981, s. 177.

60

uderzyć częścią sił w kierunku na Berdyczów. Pozostałymioddziałami miała osłonić polskie wojska przed ewentualnymatakiem wroga od strony Chmielnika.

Pozycje na południe od Starej Sieniawy po Kalus obsadzała 6Armia (5, 12, 18 Dywizja Piechoty i ukraińska 2 DywizjaStrzelców) gen. Wacława Iwaszkiewicza. Najsilniejszą jednostką tejarmii była 12 Dywizja Piechoty płk. Mariana śegoty-Januszajtisa. 5Dywizją Piechoty dowodził gen. Władysław Jędrzejewski, a 18Dywizją Piechoty z pochodzenia Czech, a z wyboru Polak gen.Franciszek Krajowski-Kraliczek. Natomiast ukraińską dywizjęorganizował płk Oleksandr Udowiczenko. Była najsłabszą jednostką6 Armii. Miała w swoim składzie jedynie ok. 4 tys. Ŝołnierzy, w tymponad 550 oficerów. Na jej wyposaŜenie składało się m.in. 11 dział i56 karabinów maszynowych 10. Gen. Iwaszkiewiczowipodporządkowano m.in. takŜe 6 Dywizjon Lotniczy.

Miejscem postoju dowództwa 6 Armii był Lwów. Jednostki gen.Iwaszkiewicza otrzymały zadanie atakowania w kierunku śmerynkii Winnicy. Razem z prawym skrzydłem 2 Armii miały spychać nawschód i wiązać 14 Armię przeciwnika. Ich najpowaŜniejszymzadaniem była osłona trakcji kolejowej Mohylew—Koziatyń—Kijów. Na razie musiały odpierać akcje zaczepne inicjowane przez14 Armię. MoŜliwe, Ŝe radziecki komendant frontu planowałwiększą operację, od której odstąpił z nieznanych nam dzisiajprzyczyn ".

Ogółem do udziału w pierwszej fazie operacji kijowskiejprzygotowywało się 109 batalionów, 64 szwadrony i 104 bateriepolskie i ukraińskie. Gen. Wacław Iwasz-

10 Z. Karp lis, Wschodni sojusznicy polscy w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskoweukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920, Toruń 1999, s.23-24; L W y s z c z e i s k i , Kijów..., s. 61." L. W y s z c z e i s k i , Kijów..., s. 72.

61

kiewicz dysponował 39 batalionami, 8 szwadronami i 35 bateriami 12.Piłsudski przewidywał, Ŝe Rosjanie będą bronić dostępu do Kijowa

kosztem nawet największych ofiar. Dlatego teŜ sądził, Ŝewykorzystując znaczenie starej stolicy Rusi dla przeciwnika, uda musię doprowadzić do walnej bitwy. W jej trakcie zamierzał otoczyć izniszczyć 12 Armię, stojącą na drodze do miasta. Taki rozwójwydarzeń zapewniłby polskiej stronie na długi czas militarnąprzewagę na Ukrainie i uniemoŜliwił przeciwnikowi zorganizowanieskutecznej kontrofensywy. Powinien przesądzić na korzyść Polski iUkraińskiej Republiki Ludowej wynik wojny.

W porównaniu z zadaniami jakie otrzymał gen. Rydz--Smigły, tektóre przypadły gen. Iwaszkiewiczowi wydawały się znacznieskromniejsze. Sprowadzały się bowiem do osłonięcia od południaostrza polskiej ofensywy na Kijów. Dopiero w przyszłości, wwypadku podjęcia wielkiego natarcia w kierunku Odessy, 6 Armiamogła otrzymać szansę odegrania znaczniejszej roli w wojnie zradziecką Rosją.

Całość wojsk przeznaczonych do ofensywy na Ukrainie liczyła do60 tys. bagnetów i szabel. Na tym obszarze polska stronadysponowała wyraźną przewagą liczebną nad nieprzyjacielem. ByłateŜ lepiej od niego wyposaŜona i wyszkolona. Pozwalało to miećnadzieję, iŜ wojskowe, a przede wszystkim polityczne celepostawione przed Ŝołnierzami przez Naczelnego Wodza zostanązrealizowane.

Wydana przez Piłsudskiego 17 kwietnia 1920 r. “Dyspozycjaoperacyjna do ofensywy na Ukrainę" określiła termin rozpoczęciaoperacji na 25 kwietnia. Jednocześnie ustalała cele, jakie powinnyosiągnąć polskie armie w pierwszych dniach działań ofensywnych.Mniej dokładnie precyzowała zadania na dalsze dni akcji. Wynikiem

12 T. K u t r z e b a, op. cit., s. 93.

62

ofensywy powinno się stać przełamanie frontu przeciwnika,rozbicie jego ugrupowania i zniszczenie kaŜdej z części oddzielnie.Jako pierwsza miała zostać zniszczona rosyjska 12 Armia.

Ostatnie dni przed rozpoczęciem ofensywy upływały nagorączkowych przygotowaniach. Dywizje otrzymywałyuzupełnienia w ludziach i sprzęcie oraz zajmowały pozycjewyjściowe. WyŜsi dowódcy studiowali ostatnie doniesienia onieprzyjacielu i zwoływali odprawy dla swoich bezpośrednichpodwładnych. Oficerowie starannie analizowali otrzymane rozkazyi studiowali mapy. Personel polowych szpitali szykował się doprzyjęcia większej liczby rannych i kontuzjowanych Ŝołnierzy.

W oddziałach panowały nastroje gorączkowego, podszytegoniepokojem oczekiwania, ale teŜ wiary w zwycię-stwo. śołnierzetęsknili za swoimi domami, a pochodzący ze wsi zastanawiali się,jak sobie radzą ich rodziny w gorących dniach prac polowych.Powszechnie oczekiwano, iŜ nadchodzące walki będą ostatnimi,zakończonymi upragnionym pokojem, a w konsekwencji pozwoląpowrócić do spokojnego Ŝycia, matek, Ŝon i dzieci. Dochodziło,jednak na niewielką skalę, do buntów i Ŝądań zdemobilizowania.Jedno z takich wydarzeń miało miejsce 26 marca 1920 r. wKołomyi13.

Wielu Ŝołnierzy 6 Armii pochodziło ze Lwowa i MałopolskiWschodniej. Miało za sobą walki z Ukraińską Armią Galicyjską, wtym takŜe na przełomie 1918 i 1919 r. o Lwów. Na potrzebywojska zajęto wiele publicznych budynków oraz hoteli. Polscymieszkańcy Lwowa w większości serdecznie odnosili się doŜołnierzy. Organizowano

13 Komunikat informacyjny nr 21 (88) z 8 kwietnia 1920 r. z Okręgów Generalnych:Warszawy, Łodzi, Lwowa, Poznania, [w:] O niepodległą i granice. Raporty ikomunikaty naczelnych władz wojskowych o sytuacji wewnętrznej Polski 1919-1920,opr. M. Jabłonowski, P. Stawecki, T. Wawrzyński, Warszawa-Pułtusk 2000, s. 398.

63

świetlice dla niŜszych stopniem wojskowych, które częściowowyposaŜono na koszt lwowiaków. Panie z róŜnych, nie tylkozamoŜniejszych warstw społeczeństwa odwiedzały szpitale,dostarczając rannym i chorym Ŝołnierzom Ŝywność oraz niekiedygazety i ksiąŜki. CięŜko rannym i analfabetom czytały i pisały listy.Urządzano z róŜnych okazji (m.in. rocznicy uchwalenia konstytucji 3Maja) uroczystości, na które zawsze zapraszano wojskowych.Wychodząca we Lwowie prasa sławiła siłę polskich wojsk,wytrzymałość i bohaterstwo jej Ŝołnierzy. Z wielkim szacunkiempisała o Józefie Piłsudskim. Od wyraźnej krytyki Naczelnika Państwapowstrzymywali się nawet endeccy dziennikarze.

Lwów borykał się jednak z wieloma trudnościami. W mieściepanowała droŜyzna. W kwietniu na krótki okres zabrakło wsprzedaŜy najpotrzebniejszych produktów, w tym nawet chleba,ziemniaków, soli, cukru i tłuszczy. Wywołało to ulicznedemonstracje, z których jedna zakończyła się obrzuceniem Ratuszakamieniamil4.

Stolica Galicji powoli i ze znacznym wysiłkiem likwidowałazniszczenia spowodowane walkami podczas wojny polsko-ukraińskiej w latach 1918—1919. Straty jakie wówczas poniosłomiasto szacowano na 33 min koron austriackich. Zieleń nie mogłazakryć jeszcze wyraźnych śladów okopów i stanowisk strzeleckich wparku Kościuszki (Ogrodzie Jezuickim), parku Kilińskiego oraz nacmentarzu Łyczakowskim. Zlikwidowano natomiast polowecmentarze, m.in. przy Politechnice i w Parku Kościuszki. Prochypoległych złoŜono na nowej kwaterze przy cmentarzuŁyczakowskim. Miejscem pochówku, nazywanym LwowskimCmentarzem Bohaterów lub Cmentarzem Obrońców Lwowa,opiekowała się StraŜ Mogił Polskich Bohaterów. NaleŜeli do niejnajznamienitsi

14 Meldunek dyrektora policji Lwowa dla ministra spraw wewnętrznych z 14 kwietnia1920 r., [w:] 1 storo ja Lwowa w dokumientach i matieriałach. Zbirnik dokumientiw itnaterialiw, Kij iw 1986, s. 178.

64

obywatele miasta i mieszkańcy Galicji, w tym ks. kapelan JózefPanas, Jan Chlamtacz i Kornel Makuszyński,5. Udało się równieŜwyremontować niektóre z budynków, m.in. szkół Mickiewicza, św.Antoniego, św. Zofii, ks. Kordeckiego, Lenartowicza, Sobieskiego.Uruchomiono wreszcie po kilku próbach miejską gazownię. Jejfunkcjonowanie utrudniało ustawiczne psucie się gazociągów ibardzo niska jakość surowca. Z trudem i z ograniczonymi sukcesamitrwała odbudowa zakładów energetycznych. Dzięki temu moŜna byłoprzynajmniej wyprowadzić z zajezdni część tramwajów miejskich,ale trasy skrócono o ponad połowę swojej długości. Nie potrafionojednak wznowić pracy miejskich wodociągów, gdyŜ nie działałystacje pomp całkowicie zdewastowane w 1919 r. Niewielkie ilościwody, na zasadzie obiegu grawitacyjnego, dostarczane rurami dodomów, nie wystarczały ich mieszkańcom. Wybudowano więc napodwórkach i skwerach ponad 260 róŜnego typu studni16.

Nie najlepiej układały się stosunki między poszczególnymigrupami narodowościowymi zamieszkującymi Lwów. WśródPolaków krąŜyły pogłoski o przygotowaniach Ukraińców dopowstania. śydów, zwłaszcza ubogich, podejrzewano zaś osympatyzowanie z hasłami rosyjskiej rewolucji. Natomiastspołeczności ukraińska oraz Ŝydowska obawiały się faliprewencyjnych aresztowań i internowań, a nawet pogromów. Władzewojskowe spodziewały się, iŜ lojalność wobec polskiego państwazamierzała zachować partia rusofilska, do której naleŜeliprawosławni Ukraińcy l?.

15 S. S. Nic i ej a, Cmentarz Obrońców Lwowa, Wrocław—Warsza-wa-Kraków 1990, s. 71.

16 A. B o n u s i a k , Galicja i jej dziedzictwo, t. 13, Lwów w latach1918-1939, Rzeszów 2000, s. 23-24.

17 Komunikat informacyjny nr 17 (84) z 6 marca 1920 r. z OkręgówGeneralnych: Warszawy, Łodzi, Kielc, Lublina, Lwowa, Krakowa,Poznania, Pomorza, [w;] O niepodległą i granice. Raporty..., s. 385.

65

Wrzenie społeczne i narodowe utrzymywało się na wsiach, wwiększości zamieszkanych przez Ukraińców. Do polskiego państwaukraińscy chłopi odnosili się z niechęcią lub wrogością, zbyt częstopodsycaną przez grubiańskie postępowanie lokalnych urzędników lubdowódców wojskowych. W niektórych regionach panował głód.Przedstawiciele administracji alarmowali, iŜ zdarzały się wypadkiśmierci spowodowanej brakiem Ŝywności. Tę tragiczną sytuacjęwykorzystywali komunistyczni agitatorzy, przenikający ze wschodulub Austrii, Węgier i Niemiec. Pod ich wpływem wiosną 1920 r.doszło do kilkunastu zbrojnych wystąpień ukraińskich, niegroźnych,ale wymownych, stłumionych przez oddziały wojska i policję l8.

Obawy przed wystąpieniami Ukraińców nie mogły być jednakdominujące, skoro wiosną i jeszcze wczesnym latem 1920 r. doLwowa przybywały z całego kraju wycieczki młodzieŜy, chcącejpoznać jego zabytki i miejsca walk z 1918 r. Młodych gości było takwielu, iŜ powstał komitet mający ułatwić im zakwaterowanie,wyŜywienie oraz zwiedzenie miasta. Jego prezesurę objął hr. LudwikBolesta-Koziebrodzki19.

Nastroje ludności ukraińskiej nie odbiły się negatywnie takŜe naprzygotowaniach 6 Armii do działań ofensywnych. Jej dowódca gen.Wacław Iwaszkiewicz cieszył się szacunkiem nie tylko swoichŜołnierzy. Zdobył uznanie takŜe ludności cywilnej. Polscymieszkańcy Galicji uwaŜali go za zwycięzcę Ukraińskiej ArmiiGalicyjskiej z 1919 r. Pamiętali, Ŝe nie tylko skutecznie broniłLwowa, ale przede wszystkim to, Ŝe potem dowodził w zwycięskichofensywach wojsk polskich w maju i lipcu 1919 r. Nie przeszkadzałim nawet fakt, Ŝe generał urodzony w Rosji

18 J. S z c z e p ań s k i . Społeczeństwo Polski w walce z najazdembolszewickim 1920 rokuy Warszawa-Pułtusk 2000, s. 80 i n.19 “Gazeta Lwowska" nr 149 z 4 lipca 1920 r., s. 5.

5 — Galicja Wschodnia 1920

66

i przed 1917 r. słuŜący w carskim wojsku bardzo słabo mówił popolsku.

Gen. Wacław Teodor Iwaszkiewicz (uŜywający równieŜnazwiska Rudoszański, od rodowej siedziby Rudoszan) dobrzezasłuŜył na szacunek swojego otoczenia i mieszkańców Lwowa. Wstosunkowo nielicznej grupie generałów wojsk polskich z lat wojen1918-1920, rozpoczynających zawodową karierę jeszcze wzaborczych armiach, wyróŜniał się silną osobowością,zdyscyplinowaniem i doświadczeniem. Cieszył się opinią gorącegopatrioty i prawego Ŝołnierza, stroniącego od angaŜowania się wspory polityczne, lojalnego wobec Naczelnego Wodza i NaczelnikaPaństwa Józefa Piłsudskiego.śycie gen. Iwaszkiewicza biegło podobnie jak wielu innych

Polaków, którzy dorastali i rozpoczynali zawodowe kariery w głębirosyjskiego imperium. Urodził się 26 sierpnia 1871 r. w Omsku nadIrtyszem w rodzinie zesłańca — uczestnika powstania styczniowegoWitalisa i szlachcianki z Witebszczyzny Leokadii z domu Karaffa-Korbutt. Ojciec utrzymywał liczną rodzinę, cięŜko pracując jakoinŜynier. Wacław miał pięcioro rodzeństwa20.

Nie znamy motywów wstąpienia kilkunastoletniego chłopca,wychowanego w szlacheckiej patriotycznej rodzinie do korpusukadetów, a po jego ukończeniu do Pawłowskiej Szkoły Wojskowejw Petersburgu. MoŜemy przypuszczać, iŜ miały na niego wpływzarówno skromne warunki materialne, w których się wychowywał,jak i zainteresowanie zawodową słuŜbą wojskową. Mógł równieŜmarzyć, jak wielu jego

20 M. Z g ó r n i a k , Iwaszkiewicz-Rudoszański Wacław, [w:] Polski słownikbiograficzny^ t. X/2, Wrocław—Warszawa—Kraków 1963, s. 184—185; P.S t a w e c k i , Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939,Warszawa 1994, s. 142; Encyklopedia wojskowa, t. ni. Warszawa 1933, s. 501; G.Ł u k o m s k i , Iwaszkiewicz-Rudoszański Wacław, [w:] Kawalerowie VirtutiMilitari 1792-1945, t. n (1914-1921), cz. I, Koszalin 1991, s. 53-54.

67

polskich rówieśników podejmujących karierę w zaborczej armii, tak omęskiej przygodzie, jak i zdobyciu wykształcenia wojskowego, abypotem, w sprzyjających okolicznościach, stanąć do walki oniepodległość swojej ojczyzny./

W 1895 r. awansował do stopnia porucznika^ a dziewięć lat późniejdo stopnia kapitana. Uczestniczył od 1894 r. w rosyjskichinterwencjach zbrojnych w Chinach (m.in. przeciwko tzw. powstaniubokserów) i w latach 1904—1905 w przegranej wojnie z Japonią. Wbitwie pod Mukdenem został ranny, w głowę i nogę. Do końca Ŝycia wchwilach zmęczenia uŜywał laski.

Klęska poniesiona przez państwo Romanowów w wojnie zazjatyckim, dotychczas lekcewaŜonym przez Europę państwem,wstrząsnęła rosyjskim dworem, a takŜe opinią publiczną. Odsłoniła nietylko słabość armii, ale takŜe samego caratu. W jej wyniku Mikołaj IIzainicjował reformy wojskowe. Usunięto takŜe starszych stopniem iwiekiem dowódców, często skorumpowanych, nieudolnych oraz nie-zdolnych do podejmowania decyzji. Zaczęto zwracać większą uwagęna niŜszych rangą, młodszych, ale juŜ doświadczonych iwyróŜniających się oficerów, ułatwiając im drogę awansowania. W1910 r. Wacław Iwaszkiewicz awansował na pułkownika. W tymostatnim stopniu, jako dowódca 54 pułku strzelców syberyjskichwyruszył na Wielką Wojnę. W grudniu 1914 r. otrzymał stopieńgenerała majora i bardzo cenione wyróŜnienie “Złotą Szablę".Dowodził brygadą, następnie dywizją. Odznaczył się m.in. jesienią1914 r. w bitwie pod Łodzią i w 1917 r. w rejonie Rygi, gdzieponownie został ranny. Był świadkiem klęsk rosyjskich wojsk,stopniowego spadku dyscypliny i rozprzęŜenia w szeregach, rozpadustruktur dowodzenia i w końcu rewolucyjnego chaosu. Upadek caratuw marcu 1917 r. (rewolucja lutowa), zapowiadający demokratyzacjęŜycia w byłym imperium i stwarzający warunki dla odbudowy polskiejpaństwowości, przywitał z zadowoleniem. Natomiast przejecie

68

władzy w listopadzie tego roku (rewolucja październikowa) przezbolszewików, towarzyszący temu krwawy terror i pogłębiający się wskali całego państwa bałagan, musiały budzić największe obawy.

Zmiany zachodzące w Rosji umoŜliwiły polskim wojskowympowołanie na zjeździe rozpoczętym w Petersburgu 7 czerwca 1917 r.Naczelnego Polskiego Komitetu (Naczpol). Wśród generałów ioficerów, którzy szybko i z entuzjazmem zaangaŜowali się w działaniana rzecz formowania polskiej siły zbrojnej znajdował się takŜe WacławIwaszkiewicz. Po pracy w Petersburgu w strukturach Naczpolu objął 21listopada 1917 r. dowództwo 3 Dywizji Strzelców, która ostatecznie napoczątku 1918 r. znalazła się w I Korpusie Polskim, dowodzonym przezgen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

Dzięki wysiłkom Iwaszkiewicza i jego oficerów 3 DywizjaStrzelców w stosunkowo krótkim czasie stała się siłą zdolną doprzeciwstawienia się zanarchizowanym, ale teŜ bitnym oddziałomrewolucyjnym21. Dała temu świadectwo przechodząc, a jednocześniewalcząc z regularnymi i partyzanckimi oddziałami dowodzonymi przezówczesnego naczelnego dowódcę Armii Czerwonej, Nikołaja Krylenkę,ok. 400 km z Jelni w rejon Bobrujska.

W tym czasie polskie korpusy w Rosji nominalnie podlegały RadzieRegencyjnej. Jej orędzie o przejęciu zwierzchnictwa nad polskimiformacjami odczytano Ŝołnierzom I Korpusu Polskiego 6 marca 1918 r.W praktyce nie miało ono znaczenia. Losy Ŝołnierzy zaleŜały przedewszystkim od stosunku do nich Niemiec i Austro-Węgier, którychwojska przystępowały do okupacji zachodnich obszarów pogrąŜonej wrewolucyjnym zamęcie Rosji. Po wahaniach i rozmowach z polskimipolitykami i wojskowymi państwa centralne przeprowadziły likwidacjęstojących na wschodzie korpusów.

21 Patrz H. B a g iń s k i , Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920, Warszawa1921, s. 287.

69

Rozbrajanie przez Niemców jednostek I Korpusu w okresie 27maja—7 lipca 1918 r., za wymuszoną zgodą na gen. JózefieDowborze-Muśnickim, okazało się dla większości Ŝołnierzytragicznym przeŜyciem. Gen. Iwaszkiewicz postanowił powrócić naziemie polskie. Odrzucił ofertę wyjazdu do Ameryki Północnej iobjęcia tam, z ramienia Komitetu Narodowego Polskiego,dowództwa nad organizowanymi polskimi oddziałami. UwaŜał, Ŝejego miejsce jest w kraju, który będzie potrzebo wał wy kształconyeh i doświadczonych dowódców.

W listopadzie 1918 r. gen. Iwaszkiewicz bez zastrzeŜeńpodporządkował się Józefowi Piłsudskiemu jako NaczelnemuWodzowi. Początkowo wykonywał obowiązki związane zotrzymanym stanowiskiem dowódcy Okręgu Generalnego Kielce.Od 26 listopada 1918 r. formował Dywizję Litewsko-Białoruską idowodził nią na froncie, m.in. wyzwalając Słonim. W marcu 1919 r.Piłsudski podjął decyzję, która okazała się punktem zwrotnym wwojskowej karierze gen. Iwaszkiewicza. Naczelny Wódz przekazałmu stanowisko dowódcy wojsk polskich walczących we wschodniejMałopolsce.

Znacząca rola, jaką gen. Wacław Iwaszkiewicz odegrał wwalkach w Małopolsce w 1919 r. została nagrodzona 22 stycznia1920 r. dekoracją krzyŜem Virtuti Militari V klasy (nr 3). Razem zpierwszymi wyróŜnionymi (m.in. Józefem Piłsudskim, gen. JózefemHallerem, gen. Edwardem Smig-łym-Rydzem, gen. BolesławemRoją, gen. Franciszkiem Latinikiem, płk. Stanisławem Skrzyńskim ikpt. Adamem Kocem) znalazł się w pierwszej TymczasowejKapitule Orderu Virtuti Militari 22.

Dyspozycje Naczelnego Wodza dotyczące działań jednostekprzeznaczonych do operacji kijowskiej gen. Wacław Iwaszkiewiczodebrał wieczorem 22 kwietnia 1920 r.

22 W pracach Kapituły tego orderu będzie uczestniczyć do końca Ŝycia. K.F i l i p o w , Order Virtuti Militari, Białystok 1992, s. 38.

70

w Równem. Potwierdzały wszystkie wcześniejsze uzgodnienia.Zgodnie z nimi na przełomie kwietnia i maja jego 6 Arrnia (5, 12 i 18Dywizja Piechoty i ukraińska 2 Dywizja Strzelców) odgrywała woperacji kijowskiej pomocniczą rolę.Operacja kijowska rozpoczęła się, zgodnie z planem,0 godzinie 3.20 nad ranem 25 kwietnia. Dowództwo nad polskimisiłami sprawował osobiście Józef Piłsudski. Ostrze polskiegougrupowania ofensywnego tworzyły jednostki (1 DP Legionów, 7 DPi 3 Brygada Kawalerii) gen. Edwarda Śmigłego-Rydza. Na Ŝadnym zodcinków frontu polscy Ŝołnierze gen. Śmigłego-Rydza, płk. JózefaRybaka i gen. Jana Romera nie napotkali zdecydowanego oporuprzeciwnika. Radziecka 12 Armia wycofywała się, tracąc teren, wkierunku Kijowa. Wszędzie tam, gdzie dochodziło do walk, Polacyrozbijali sowieckie oddziały. 26 kwietnia, po 32 godzinachdziałań ofensywnych,1 Brygada Piechoty Legionów dowodzona przez ppłk. StefanaDęba-Biernackiego opanowała, korzystając m.in. z samochodów,śytomierz, odległy od pozycji wyjściowych o 80 km. Uczestnik tejakcji oficer i poeta Władysław Broniewski zapisał w dzienniku: “Byłto bajeczny «skok» autami — kilkadziesiąt kilometrów ofensywyprzez jeden dzień. Pchałem się naprzód jak mogłem. W miasteczkuWilsku stoczyłem bitwę z dobrym skutkiem: zdobyłem 1 k.m.,zadałem nieprzyjacielowi duŜe straty. Później sporo jeńców, jeszczejeden k.m., ale to juŜ drugiego dnia w śytomierzu"23. Rano 27kwietnia jazda gen. Jana Romera zajęła Koziatyń. Dzień później pozaciętych i krwawych bojach grupa płk. Józefa Rybaka opanowałaMalin. Radzieckie siły na Ukrainie zostały rozerwane, a w sztabie 12Armii powstał bałagan. Część radzieckich jednostek straciłałączność

23 W . B r o n i e w s k i , Pamiętnik 1918-1922, Warszawa 1987, s. 173.

71

z wyŜszymi dowództwami. Do innych zaś docierały rozkazydowództwa armii nakazujące organizację obrony terytoriów, zktórych juŜ zdąŜyły się wycofać. Droga na Kijów stała przedpolskimi dywizjami i pułkami otworem 24.

6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza rozpoczęła działaniaofensywne dopiero dzień później po grupie gen. EdwardaŚmigłego-Rydza, 26 kwietnia. Jej najsilniejsza 12 DywizjaPiechoty nacierała wzdłuŜ linii kolejowej Płoskirów—śmerynka.Na lewym skrzydle posuwała się 5 Dywizja Piechoty, a na prawym18 Dywizja Piechoty. Ku zaskoczeniu polskich sztabówprzeciwnik, unikając kontaktu, szybko odpływał na wschód.Dowódca sowieckiej 14 Armii, z pochodzenia Polak, HieronimUbo-rewicz, nakazał odwrót. Do cięŜkiej walki doszło jedynie 27kwietnia o miasteczko Bar, w którym znajdowały się bogatozaopatrzone rosyjskie magazyny Ŝywności, amunicji i sprzętuwojskowego. Po dziesięciu godzinach starć na ulicach ipodwórkach miasteczko zostało zdobyte przez Ŝołnierzy 52 pułkupiechoty. Wiele domów zostało zupełnie zniszczonych, amieszkańców pozbawionych dachu nad głową. Tego teŜ dniaczołowe oddziały 6 Armii doszły do linii kolejowej Kijów—śmerynka.

Natomiast 28 kwietnia Ŝołnierze z 12 Dywizji Piechotyopanowali węzeł kolejowy śmerynka, a ukraińscy z 2 DywizjiStrzelców Mohylew25. Następnego dnia o świcie oddziały z 5Dywizji Piechoty weszły do opuszczonej przez wojska przeciwnikaWinnicy. Tym samym zadanie

24 Szerzej T. Kutrzeba, op. cit., s. 101; M. Wrzosek, Wojnyo granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992, s. 259-260; L.W y s z c z e l s k i , Kijów..., s. 81—89; J. O d z i e m k o w s k i , Leksykonbitew polskich 1914-1921, Pruszków 1999, s. 81-82, 94-95 i 169-170.

25 Podległa dowódcy 6 Armii ukraińska 2 Dywizja Strzelców miałajeszcze charakter kadrowy. Jej stan bojowy był porównywalny z polskimpułkiem piechoty.

72

nałoŜone przez Naczelnego Wodza na gen. Wacława Iwaszkiewiczai jego Ŝołnierzy zostało wykonane. Zdobyto znaczne ilości sprzętuwojskowego i taboru kolejowego, a takŜe magazyny Ŝywności.

Działania 6 Armii ułatwiły przejście na polską stronę dwóchbrygad (2 i 3) z Czerwonej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, razem11,5 tys. ukraińskich Ŝołnierzy ze wschodniej Galicji,wyposaŜonych m.in. w 44 działa i 45 karabinów maszynowych.Ukraińcy rozbili przy tym część oddziałów 408 i 409 pułku piechotyArmii Czerwonej.

Po przejściu przez polskie stanowiska, brygady CzUAG zostały,na polecenie NDWP, rozbrojone. Polacy nie ufali ukraińskimŜołnierzom z Galicji. Dlatego część z nich internowano w obozach.Pozostali utworzyli jedną z brygad 5 Chersońskiej DywizjiUkraińskiej. Tak jak obawiali się tego polscy oficerowie, brygada taw sierpniu 1920 r. porzuciła w rej. Horodenki swoje stanowiska,otwierając przed nieprzyjacielem drogę w głąb Małopolski. Przeszłaprzez Karpaty do Czech, gdzie została internowana na specjalnychwarunkach. Czeskie władze polityczne i wojskowe zgodziły sięmiędzy innymi na zachowanie jej struktur organizacyjnych,ukraińskich oddziałów oraz na prowadzenie przez ich dowódcówszkolenia Ŝołnierzy. Internowani oficerowie nawiązali bliskiekontakty z emigracyjnymi politykami ZURL przebywającymi wPradze i Wiedniu, przede wszystkim z ich przywódcą JewhenemPetruszewiczem.

Dotychczasowe sukcesy polskich armii na Ukrainie wskazywały,iŜ polskie działania ofensywne zaniepokoiły przeciwnika swoimrozmachem. Aleksander Jegorow oraz dowódcy 12 i 14 Armii niespodziewali się, iŜ to na nich zwali się aŜ tak potęŜne polskieuderzenie. Obie radzieckie armie nie były przygotowane dosprostania rozwojowi wydarzeń. Miały przecieŜ, zgodnie z wcześ-

73

niejszymi ustaleniami, wzmocnione 1 Armią Konną, wspomagaćofensywę Frontu Zachodniego własnymi natarciami na Wołyniu iPodolu, wiąŜąc polskie jednostki. W rezultacie polska operacja“trafiła więc na Front Południowo-Zachodni — stwierdza T.Kutrzeba — nie gotowy jeszcze do działań ani ofensywnych, anidefensywnych. Armia Konna Budionnego dopiero się zbliŜała, adopiero po jej przybyciu miały się rozpocząć nakazane działaniaofensywne" 26.

Radzieckie dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego oddającrozległe obszary, przede wszystkim zamierzało zachować siły zdolnedo przeprowadzenia kontrofensywy. Początkowo teŜ nieprzywiązywało wagi do strat terytorialnych, uznając je zaprzejściowe. Wiedziało, Ŝe kończyły się przygotowania do wielkiejakcji Frontu Zachodniego, mającej rozpocząć się w najbliŜszymczasie na Białorusi. 27 kwietnia do 14 Armii nadeszły rozkazy,nakazujące jej zatrzymanie się na linii Kalinówka—Winnica—Zmeryn-ka—Kamieniec Podolski. Natomiast 12 Armia miała przy-gotować się do obrony rejonu Kijowa.

Zadania Frontu Południowo-Zachodniego porządkowała isprecyzowała dyrektywa Aleksandra Jegorowa z 1 maja,potwierdzająca wcześniejsze dyspozycje. 12 Armia otrzymałazadanie utrzymania stolicy Ukrainy i wiązania jak największych siłpolskich. 14 Armia miała bronić przed wojskami polskimi i URLdróg prowadzących nad wybrzeŜe Morza Czarnego, Krym i doOdessy. Po raz pierwszy teŜ Jegorow zadysponował 1 Armią Konną.Nakazał jej zebranie się w rej. Humania i Ja-katierinburga. KawaleriaBudionnego znajdowała się jednak jeszcze daleko od obszaru walk zPolakami i przed upływem dwóch—trzech tygodni nie mogła sięznaleźć na Ukrainie.

26 T. Kutrzeba,op. cit., s. 135.

74

Powstrzymania wojsk polskich na Ukrainie domagał się zapewneLenin oraz polityczne i wojskowe kierownictwo radzieckiej Rosji.Przywódca rewolucji, wspierany przez niektórych swoichwspółpracowników, zdając sobie sprawę z rozlicznych słabości worganizacji i dowodzeniu Armią Czerwoną, postanowił wykorzystaćstojącą na uboczu, ale jeszcze liczną grupę zawodowych wojskowycharmii carskiej, przede wszystkim najwyŜszych stopni. 2 maja na jegopolecenie utworzono w Moskwie Radę Bezpieczeństwa Wojskowego(RBW), składającą się z najwybitniejszych wojskowych, jakich sięudało bolszewikom odszukać. Niektórzy z nich przystąpili do radykierowani rosyjskim patriotyzmem, przede wszystkim pod wpływeminformacji o kurczeniu się terytorium ich ojczyzny. Innych zmuszanodo współpracy groźbami. Wszyscy wiedzieli, iŜ w wypadkuwypowiedzenia lojalności bolszewickim przywódcom Rosji poniosąsurowe konsekwencje, a w niebezpieczeństwie znajdzie się takŜeŜycie członków ich rodzin. Na czele RBW stanął popularny, dziękizwycięstwom jakie odnosił podczas Wielkiej Wojny, gen. AleksiejBrusiłow.

Odwrót radzieckiej 12 i 14 Armii zaskoczył NDWP. Oczekiwałotwardej obrony Ukrainy i Kijowa, a tym samym przyjęcia przeznieprzyjaciela walnej bitwy w obronie historycznej stolicy Ukrainy.Józef Piłsudski, po wahaniach, nakazał rano 28 kwietnia grupomgen. Edwarda Śmigłego-Rydza i płk. Józefa Rybaka kontynuowaćnatarcie w kierunku Kijowa. Pięć dni później, 3 maja, szef SztabuGeneralnego gen. Stanisław Haller podpisał rozkaz, którymzakończył organizację 3 Armii. Jej trzonem stały się jednostki grupgen. Śmigłego-Rydza i płk. Rybaka. Dowództwo nad nową armiąobjął Śmigły.

Rozkaz z 3 maja usprawniał dowodzenie polskimi wojskami nanajwaŜniejszym odcinku ukraińskiego frontu. Nie zmieniałnatomiast zadań nałoŜonych na gen. Śmigłego-

75

-Rydza i podległych mu Ŝołnierzy. Nakazywał im: „dotrzeć do liniirzeki Dniepr, od ujścia rzeki Prypeci do ujścia rzeki Krasnej, zdobyćmiasto Kijów, utrzymać w całości mosty na Dnieprze w Kijowie izabezpieczyć miasto przez stworzenie przedmościa..." 27. KwateręGłówną Naczelnego Wodza umiejscawiał w śytomierzu. Nie uległyteŜ większym zmianom zadania stawiane pozostałym siłom polskim.Rozkazy z 28 kwietnia i 3 maja utrzymywały dotychczasowe celeoperacji 2 i 6 Armii. Obie armie przede wszystkim chroniły odpołudnia wojska gen. Śmigłego-Rydza, spychając na wschód 14Armię i prawe skrzydło 12 Armii. NDWP nie kazało generałomAntoniemu Listowskiemu i Wacławowi Iwaszkiewiczowipodejmować intensywnych działań pościgowych. Zalecało powolne isystematyczne zajmowanie terenu, godząc się na utratę bojowegokontaktu z wrogiem. Nie wykorzystało teŜ luki między lewymskrzydłem 12 Armii a prawym skrzydłem 14 Armii, wynoszącej ok.150 km.

Przygotowując plany zajęcia Kijowa siłami swojej 3 Armii, gen.Smigły-Rydz pozostawał przekonany, iŜ będzie musiał stoczyćtrudną bitwę. Miał nadzieję, iŜ zdoła w niej, tak jak tego oczekiwałoNDWP, nie tylko opanować miasto, ale zniszczyć wrogie wojska.Dlatego teŜ pierwsze meldunki o braku większych oddziałów ArmiiCzerwonej przed polskimi Ŝołnierzami przyjmował zniedowierzaniem i niepokojem. Kolejne doniesienia potwierdziłyjego obawy. Nieprzyjaciel wycofywał się za Dniepr. Z Kijowaewakuował nie tylko urzędy, ale takŜe bogato zaopatrzone magazynyoraz tabor kolejowy.

Patrole pchnięte do Kijowa 7 maja, z inicjatywy ppłk. Dęba-Biernackiego, nie napotkały oddziałów Armii Czerwonej. Pierwsipolscy Ŝołnierze wjechali do centrum miasta

27 Cyt. za T. K u t r z e b a , op. cit., s. 110.

76

na Kreszczatik tramwajem. Przed wieczorem tego dnia 1 pułkszwoleŜerów i kompanie z 5 pułku piechoty Legionów znalazły sobiew stolicy Ukrainy wygodne kwatery. 8 maja do Kijowa wkroczyłypozostałe jednostki 3 Armii. Szczególnie imponująco prezentowali sięŜołnierze 1 Dywizji Piechoty Legionów. Mający zapisane w swoichdziejach liczne chlubne epizody bojowe, dobrze umundurowani,wyposaŜeni oraz uzbrojeni, uwaŜali się za najbardziej elitarnąjednostkę wojskową, niemal gwardię Naczelnego Wodza.

Dowódca radzieckiej 12 Armii Siergiej MieŜeninow do ostatniejchwili pilnował ewakuacji z Kijowa majątku wojskowego i wrezultacie o mało co nie dostał się do polskiej niewoli. Z miasta, doktórego juŜ wkraczali Polacy, wywiózł go samolotem (Farman F.30)dowódca 21 oddziału lotniczego Siergiej Muchin28.

Nie tylko 3 Armia odnosiła sukcesy. O stałych postępachterytorialnych meldowały takŜe dowództwa polskich 2 i 6 Armii.Jednocześnie, od pierwszych dni maja gen. Wacław Iwaszkiewicz wniemal kaŜdej informacji przesyłanej NDWP stwierdzał aktywnośćanty sowieckiej partyzantki ukraińskiej na tyłach Armii Czerwonej.

Partyzanci walczący na wschodnim Wołyniu, Kijowsz-czyźnie iPodolu przerywali linie kolejowe, rozbrajali mniejsze oddziały itabory, pogarszając sytuację cofającej się 12 i 14 Armii. Stali się dlaniej i bolszewickiej władzy groźnym przeciwnikiem. Nawet Trockiprzyznawał, iŜ są dobrze zorganizowani i silniejsi od lokalnychinstytucji radzieckich. Do zwalczania ukraińskiej partyzantkiskierowano aŜ cztery regularne dywizje29. Pojmanych partyzantów lubjedynie podejrzanych o współ-

28 Szerzej L. W y s z c z e l s k i , Kijów..., s. 103 i n.29 P. W a n d y c z, Z zagadnień współpracy polsko-ukraińskiej w latach

1919-1920, „Zeszyty Historyczne", t. 12, ParyŜ 1967, s. 20

77

pracę z nimi, czerwonoarmiści i Ŝołnierze wojsk wewnętrznychrozstrzeliwali i wieszali, najczęściej bez Ŝadnych formalnościsądowych. Do więzień trafiali tylko ci, którzy w trakcie zeznańmogli udzielić wyczerpujących informacji o ukraińskim ruchuniepodległościowym i anty bolszewickim.

Komunikaty operacyjne NDWP, będące podstawowym źródłeminformacji dla wszystkich dowództw wojsk polskich, zarówno nafrontach, jak i na tyłach oraz (po przetworzeniu) dla cywilnychinstytucji państwowych i dziennikarzy, triumfalnie donosiły opowodzeniu polskich wojsk. Komunikat z 7 maja zawiadamiał ozajęciu przez

m

6 Armię Konargorodu, Palanki, Zurajewki i waŜnej stacji kolejowejWapniarki. Kolejne ogłaszały wkroczenie do Kijowa oddziałówgen. Śmigłego-Rydza, a takŜe opanowanie przez Ŝołnierzy gen.Iwaszkiewicza m.in. Tulczyna i Bracławia. Natomiast Jampolwyzwoliła ukraińska 2 Dywizja Strzelców płk. OleksandraUdowiczenki 30.

Walczący u boku Polaków Ŝołnierze ukraińskiej armiisojuszniczej w większości zachowywali się lojalnie wobec swoichtowarzyszy broni i sumiennie wykonywali rozkazy wyŜszychpolskich dowódców. W pierwszej połowie maja siły URL zostaływzmocnione przez armię gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki,bijącą się dotychczas na tyłach Armii Czerwonej. Licząca ok. 5 tys.oficerów, podoficerów i szeregowców, uzbrojonych m.in. w 12dział i 89 karabinów maszynowych, przebiła się w rejonieWapniarki na polską stronę frontu. NDWP podporządkowała gen.Omelianowicza-Pawlenkę dowództwu 6 Armii i skierowała jegoŜołnierzy w rejon Mohylewa. Tam mieli wypocząć i otrzymaćnowe wyposaŜenie31.

30 O niepodległą i granice. Komunikaty Oddziału III NaczelnegoDowództwa Wojska Polskiego 1919—1921, opr. M. Jabłonowski, A.Koseski, Warszawa-Pułtusk 1999, s. 492-500.

31 Szerzej Z. Karpus, op. cit., s. 25-27.

78

Polski Sztab Generalny był przekonany, Ŝe oddziały gen.Omelianowicza-Pawlenki „są spoiste i bitne" 32.

Błyskotliwe sukcesy wojsk polskich na Ukrainie coraz bardziejniepokoiły radzieckie organy dowodzenia. Nie wiedziały, jakie sąplany przeciwnika, czy zatrzyma się, czy po krótkim odpoczynkubędzie dalej prowadził ofensywę. Mogły się obawiać zarównouderzenia Polaków w kierunku Krymu, na którym stały oddziałygen. Piotra Wrangla, jak z Krymu w kierunku Małopolski Wschod-niej. 13 i 14 Armia nie spełniły pokładanych w nich oczekiwań. Wtej ostatniej, zdemoralizowanej odwrotem, mnoŜyły się przypadkidezercji i paniki. 12 maja członek Rady Wojenno-Rewolucyjnej JanBerzin poinformował Lwa Trockiego: „W rejonie działania 14Armii miały miejsce przypadki haniebnej ucieczki oddziałówpodczas natarcia Polaków. Wydałem rozkaz rozstrzelenia co dzie-siątego spośród uciekinierów"33.

Wiadomości o zwycięstwach odnoszonych przez 3 i 6 Armię,pełne nazw miejscowości naleŜących ongiś do RzeczpospolitejObojga Narodów, ekscytowały polskie społeczeństwo. Mocnopodziałała na wyobraźnię Polaków informacja o defiladzie wojskpolskich i ukraińskich w Kijowie, a takŜe, choć juŜ w mniejszymstopniu, o wejściu polskich Ŝołnierzy do zapisanych w polskichdziejach miejscowości: Winnicy, Tulczyna czy Bracławia.Powstawały przesłanki dla kształtowania się przekonania opowrocie państwa do dawnej wielkości i roli, jaką odgrywało nawschodnich rubieŜach Europy. Coraz częściej w publikacjach orazwypowiedziach zamieszczanych

32 Cientr Chranienija Istoriko Dokumientalnych Kolliekcji, Moskwa(dalej CChIDK)T 308-9-396, Komunikat Sztabu Generalnego z 1 maja1920 r., s. 52. Uwaga dotyczyła stanu ukraińskich oddziałów jeszczeprzed przekroczeniem frontu. Ich stan szacowano z duŜą przesadą na ok.14 tys. Ŝołnierzy.

33 Cyt. za D. Wolkogonow, Stalin, t. 1, Warszawa 1998. s. 70.

79

w dziennikach i innych periodykach pojawiały się rozwaŜania owielkiej i nieprzemijającej historycznej i cywilizacyjnej roli Polakówna wschodzie Europy. Wiosną 1920 r. w wielu tych głosach wyraźniepobrzękiwały mocarstwowe tony i sugestie o wyŜszości polskiegonarodu nad swoimi sąsiadami.

W całym kraju odbywały się uroczyste naboŜeństwa dziękczynneza zwycięstwa polskiego oręŜa. Jedno z nich odprawiono w lwowskiejKatedrze Łacińskiej. Wzięli w nim udział notable miasta, senat iprofesura Uniwersytetu oraz Politechniki, gen. Wacław Iwaszkiewicz iliczni oficerowie oraz lwowiacy. Nie był to jedyny wyrazwdzięczności stolicy Galicji za dzielną postawę Ŝołnierzy. Urządzanoliczne akademie i inne uroczystości, na które zapraszanoprzedstawicieli wojska. Przy stołach i na trybunach chętnieumieszczano ich przy weteranach powstania styczniowego,podkreślając w ten sposób związki odrodzonego wojska z insurekcyjnąprzeszłością. Gen. Iwaszkiewiczowi, poruszającemu się po mieścienajczęściej samochodem, urządzano spontaniczne owacje. ZamoŜnedomy zapraszały oficerów, a takŜe niŜszych szarŜą Ŝołnierzy na obiadyi kolacje, róŜnego rodzaju spotkania towarzyskie. Panny chętniespacerowały z wojskowymi, choć najczęściej pod czujnym okiemstarszych dam, po Wałach Hetmańskich, Ogrodzie Jezuickim, parkuKili ńskiego czy na pl. Akademickim.

Polska prasa Lwowa sławiła postawę Ŝołnierzy w niedawnejofensywie. Opisywała epizody bojowe, wyraźnie podkreślając ichcałkowitą wyŜszość nad przeciwnikiem. Donosiła o zdobycznymsprzęcie i rozbitych pociągach pancernych. Po wkroczeniu polskichŜołnierzy do Kijowa w pełnych patosu słowach oceniała rolę JózefaPiłsudskiego: „My zaś w hołdzie pochylamy głowy przed nim i nasząświetną armią, którą on powołał do Ŝycia i poprowadził ją dohistorycznego juŜ dziś boju, okrywającego ponownym

80

nieśmiertelnym blaskiem imię Polski i niosącemu wolność równieŜi narodowi ukraińskiemu. Dlatego teŜ dziś serca nasze bijązgodnym rytmem dumy, radości i wdzięczności, a myśli biegną doWarszawy, do Tego, którego imię jest na ustach wszystkich, a któryotoczony miłością i czcią narodu przewodzi mu tak świetnie iprowadzi do potęŜnej przyszłości" 34.

Lwów był dla Ŝołnierzy nie tylko atrakcyjnym miejscemkrótkiego wypoczynku. W dalszym ciągu pełnił rolę waŜnegoośrodka tyłowego 6 Armii. Będąc węzłem kolejowym, odbierałzaopatrzenie napływające z głębi kraju dla walczących na froncieoddziałów. W nim teŜ ulokowano szpitale, siedziby rozlicznychinstytucji wojskowych i magazyny wojskowe. Natomiast samekoszary były puste. Niemal wszystkie jednostki mające swojemiejsce postoju w tym mieście znajdowały się na obszarach walk.W koszarowych budynkach znajdowały się jedynie jednostkizapasowe przygotowujące Ŝołnierzy do wymarszu na front.

Wydarzenia na oddalonym teatrze działań wojennych,poznawane przede wszystkim dzięki oficjalnym komunikatomNDWP i z doniesień prasowych, nie mogły budzić niepokojumieszkańców Lwowa. Wojna wydawała się juŜ wygrana,przeciwnik upokorzony i pobity.

Przebieg działań na foncie obserwowali równieŜ galicyjscyUkraińcy. Na zebraniu byłych posłów do parlamentu ZURL 26maja we Lwowie metropolita grecko-katolicki Andrij Szeptyckipostawił waŜne pytanie. Kto jest większym wrogiem ukraińskichaspiracji państwowych, Rosja czy Polska? Sam uznał, Ŝe bezwątpliwości to pierwsze państwo. Po dyskusji większość zebranychpodzieliła zdanie Metropolity. Nie podjęto jednak Ŝadnej uchwały osformułowaniu odezwy wzywającej ukraińską ludność dopoparcia

34 „Gazeta Lwowska" nr 113 z 20 maja 1920 r.

81

polskiego wysiłku wojennego lub tylko zachowania spokoju. Zebraniobawiali się, Ŝe taki dokument zostanie odczytany jako uznanieprzynaleŜności wschodniej Galicji do polskiego państwa. Z tegosamego powodu postanowili nie poprzeć zamierzeń polskich władzwojskowych wprowadzenia do oddziałów kapelanów grecko-katolickich. W tym przypadku pojawił się równieŜ argument, Ŝe cikapelani będą musieli złoŜyć przysięgę na wierność Polsce35.Rezultat dyskusji prowadzonej 26 maja przez szanowanych i wwiększości bardzo doświadczonych polityków wskazuje, jak silnabyła wśród Ukraińców wrogość wobec polskiej obecności w Galicji.Podzielały ją nawet te osoby, które jasno dostrzegały wszystkiezagroŜenia, jakie niosły bolszewickie idee i zamierzenia.

33 Centralne Państwowe Archiwum Ukrainy, Lwów (dalej CPHAU), 146-6-1407,Pismo dyrektora policji we Lwowie do dr. Kazimierza Gałeckiego z 27 maja 1920r., s. 36.

6 — Galicja Wschodnia 1920

ODWRÓT

Malowniczo połoŜony nad Dnieprem Kijów traktowany był przezRosjan jako jedno z najwaŜniejszych miast ich państwa. Pamiętano,iŜ pełnił rolę pierwszej stolicy dynastii Rurykiewiczów. Szczyconosię jego eksponowanym miejscem w religijnym i kulturalnymrozwoju państwa dynastii Rurykiewiczów, a potem od XVII w.Romanowych. UwaŜano, iŜ obok Moskwy i Petersburga ma prawodo tytułu stolicy rosyjskiego imperium. RównieŜ na początku XX w.było to bogate miasto, ze wspaniałymi obiektami sakralnymi,pałacami oraz domami zamoŜnych ziemian i mieszczan, posiadającem.in. jeden z najlepszych uniwersytetów, znakomity teatr operowyoraz liczne parki i pomniki. Kijów słynął ze swoich wykwintnychhoteli i restauracji odwiedzanych przez bogatych właścicielimajątków ziemskich i kupców.

Kijów zajmował teŜ eksponowane miejsce na politycznej mapierozpadającego się rosyjskiego państwa. Tu działali przedstawicielewszystkich liczących się ugrupowań i partii rosyjskich orazukraińskich '. Swoje polityczne przedstawi-

1 Przejmujący obraz Kijowa 1918 r. dał Michał Bułhakow w powieści BiałaGwardia (Warszawa 1974, s. 338). Powieść jest zapisem wraŜeń

83

cielstwa wyłoniła równieŜ polska społeczność. Aktywnie działałamiędzy innymi konspiracyjna Polska Organizacja Wojskowa. Do jejzadań, określonych przez Józefa Piłsudskiego, naleŜało równieŜwspieranie niepodległościowych działań Ukraińców i ograniczaniewpływów „białych" Rosjan na Polaków. Wśród organizatorówpierwszych struktur PO W na Ukrainie i w Kijowie był takŜeBolesław Wieniawa-Długoszowski.

Rosjanie, bez względu na swoje polityczne przekonania isympatie, nie zamierzali uznać niepodległego państwa ukraińskiego,a tym bardziej Kijowa za jego stolicę. Tylko stosunkowo nieliczniprzedstawiciele politycznych i kulturalnych elit skłonni byli doakceptacji jakiejś mocno okrojonej autonomii ziem zamieszkanychprzez Ukraińców ale w ścisłym i nierozwiązywalnym związku zRosją. TakŜe bolszewicy głośno artykułując prawa wszystkichnarodów do samostanowienia o sobie, bezlitośnie tępili przejawyukraińskich działań niepodległościowych, uznając je za przejawnacjonalizmu i kontrrewolucji. W swojej publicystyce dowodzili, ŜeUkraina stała się przedmiotem kolonialnej polityki najpierw Niemieci Austro-Węgier, potem ententy, a w 1920 r. przede wszystkimPolski.

Okupacja Ukrainy przez wojska niemieckie i austro--węgierskie w1918 r., rewolucje lutowa i październikowa oraz walki Ukraińców oniepodległość i interwencje Armii Czerwonej nie tylkopowierzchownie naruszyły świetność Kijowa. Na początku 1920 r.znajdował się on wręcz w tragicznym stanie. Szczególnie dotkliwiemiasto odczuło rządy bolszewików, oparte na konfiskatach irabunkach oraz masowych aresztowaniach, wywózkach i rozstrze-liwaniach wszystkich, którzy głośno nie deklarowali współpracy zwładzą radziecką. śycie kijowian utrudniał takŜe niemal całkowityrozpad słuŜb miejskich. Miasto

i przemyśleń rosyjskiego intelektualisty, z wrogością oceniającego ukraiński ruchnarodowy kierowany przez Symona Petlurę.

84

tonęło w śmieciach. Dlatego teŜ wkraczających do Kijowa w maju1920 r. polskich i ukraińskich Ŝołnierzy witano jako wyzwolicieli odterroru, pieniącego się bandytyzmu oraz głodu. Jednocześnieukraińskim mieszkańcom przynosili nadzieję na odbudowę ichpaństwa, rosyjskim — na bezpieczne i być moŜe zamoŜne Ŝycie.

Inaczej oceniali klęski Armii Czerwonej z końca kwietnia ipoczątków maja 1920 r. mieszkańcy Rosji Radzieckiej. Bolszewiccyprzywódcy i propagandyści zdołali wytworzyć w nichprzeświadczenie, iŜ Rosja poniosła w wyniku niezawinionej polskiejagresji wielką stratę. Kijów stał się w ich opinii symbolemrozległych obszarów Rosji siłą zajętych przez polskie wojska. Nawetliczni przeciwnicy radzieckiej władzy teraz wyraŜali gotowośćpodporządkowania się nowemu reŜimowi, w imię powrotu do graniczbliŜonych do tych sprzed 1914 r. Szowinistów szczególnie bolałfakt, iŜ są świadkami klęsk ponoszonych z rąk Polaków, którzyjeszcze tak niedawno byli rosyjskimi poddanymi. Natomiastukraińskie dąŜenia niepodległościowe uwaŜali za krótkotrwałe ipowierzchowne, wynikające z załamania się w 1917 r. rosyjskichstruktur państwowych. Nie brakowało wśród nich i takich, którzywyraŜali przekonanie, iŜ ukraińskie aspiracje są następstwemniemieckich, a potem polskich oraz francuskich intryg i nie znajdująszerszego poparcia wśród ludności zamieszkującej ziemie połoŜonenad Dnieprem.

Upadek radzieckiej, ale jednocześnie rosyjskiej władzy wKijowie i na lewobrzeŜnej Ukrainie pozwolił bolszewikom nazmobilizowanie wokół siebie społeczeństwa pod hasłem „ojczyznaw niebezpieczeństwie". Na wiecach, w prasie i w odezwachnawoływano do mobilizacji wszystkich sił do walki z Polską. Polatach Lew Trocki wspominał: „Zajęcie Kijowa przez Polaków,pozbawione samo przez się wszelkiego sensu wojskowego,wyświad-

85

czyło nam wielką przysługę: kraj ocknął się. Znów objeŜdŜałemarmię i miasta, mobilizując ludzi i środki"2.

Ku południowym obszarom walk zmierzała 1 Armia KonnaSiemiona Budionnego, której przypadło zadanie rozbicia polskiegofrontu i otwarcie drogi 14 Armii na Lwów. 1 maja w szeregachKonarmii znajdowało się aŜ 38,2 tys. Ŝołnierzy, posiadających m.in.ok. 30 tys. koni oraz uzbrojonych w ok. 500 karabinówmaszynowych i ok. 100 dział3. W dyspozycji dowództwa armii byłysamochody i pociągi pancerne. Za groźną broń uchodziły taczanki,konne wozy z zamontowanymi na nich karabinami maszynowymi.W jednostkach kawalerii było teŜ kilkadziesiąt wielbłądów.

Większość Ŝołnierzy Konarmii stanowili chłopi, robotnicy ikozacy. Przedstawicieli warstw „nieproletariackich" było jedyniekilka procent. SłuŜyli w niej nie tylko Rosjanie i kozacy, ale takŜeUkraińcy, Białorusini, śydzi, Tatarzy, Łotysze, Węgrzy i Polacy.Tych ostatnich kazano wycofać na tyły, nie wiedząc, jak sięzachowają stając do walki ze swoimi braćmi4.

To nie stosunkowo dobre wyposaŜenie stanowiło główny atutBudionnego, ale jego Ŝołnierze. Otaczała ich groźna sława,odwaŜnych do szaleństwa i gotowych do wykonania kaŜdegorozkazu kawalerzystów. Zdyscyplinowani w boju, poza nim trudnilisię rabunkami, mordami i gwałtami. Niechętnie brali jeńców, częstomordowali pochwyconych Ŝołnierzy. Torturowali nie tylko abyuzyskać informacje o wrogu lub ukrytych przed nimi cennychprzedmiotach. Robili to takŜe dla przyjemności i zastraszenialudności opanowywanych terenów.

2 L. T r o c k i , Moje tycie. Warszawa 1930, s. 508.1 A. S m o 1 i ń s k i* Zarys dziejów I Armii Konnej (1919-1920), Grajewo 2003, s.

58, 66-69. Według ustaleń tego badacza w oddziałach kawalerii było obecnych ok. 28tys. Ŝołnierzy, pancernych 0,5 tys. Ŝołnierzy, a w tyłowych ok. 9,5 tys. Ŝołnierzy.

4 Tamie, s. 107.

86

10 maja Armia Konna ciągle jeszcze była daleko od frontu walkpolsko-sowieckich. Znajdowała się w rejonie Jekaterynosławia iAleksandrowska, a więc ok. 500 km od terenu działań wojennych.

Polskie naczelne dowództwo lekcewaŜyło Ŝołnierzy SiemionaBudionnego. Kierowało się doświadczeniami z I wojny światowej.Wynikało z nich, iŜ dobrze dowodzony, wyposaŜony w brońmaszynową oddział piechoty zawsze powstrzyma atakującąkawalerię, nawet liczniejszą. Panowała opinia, „Ŝe w razieprzedarcia się na własne tyły oddziałów jazdy nieprzyjacielskiej, nienaleŜy swoich oddziałów uwaŜać za otoczone, lecz właśnie jazdęnieprzyjacielską za odciętą od jej podstaw i skrępowaną wdziałaniach". Nie brano pod uwagę faktu, iŜ podczas I wojnyświatowej dywizja obsadzała odcinki nie dłuŜsze niŜ 10 kilometrówi tym samym mogła przeciwstawić się atakującej kawalerii wielkąsiłą ognia. W warunkach wojny 1920 r. polskie dywizje obsadzałyznacznie dłuŜsze pozycje i przez to ich nasycenie karabinami, w tymmaszynowymi i działami było daleko mniejsze. Walki na rozległychprzestrzeniach powodowały teŜ, iŜ zbyt często powstawały lukimiędzy poszczególnymi dywizjami, a nawet armiami 5. Przy tymPolacy, którzy juŜ zetknęli się z oddziałami Armii Czerwonej iśladami działalności róŜnorodnych instytucji radzieckich nawet nieprzypuszczali, jak bardzo podwładni Budionnego przewyŜszają nietyle odwagą, co okrucieństwem swoich towarzyszy broni.

Bilans trzech tygodni ofensywy wydawał się NDWP ze wszechmiar pozytywny. 3 Armia osiągnęła Dniepr i zajęła obszernyprzyczółek mostowy pod Kijowem. 2 Armia opanowała obszarBiała Cerkiew—Skwira—Sam-horodek-Lipowiec. 6 Armia zaśprzedłuŜyła polski front do Dniestru 6. Przyszedł teraz czas nareorganizację sił znajdujących się na Ukrainie oraz określeniedalszych zadań wojsk polskich.

5 T. K u t r z e b a , op. cit., s. 158.6 TamŜe, s. 113.

87

Józef Piłsudski zamierzał pozostawić 3 Armię na jej pozycjach zpierwszej połowy maja. Zapowiedział teŜ odebranie gen. EdwardowiSmigłemu-Rydzowi części jednostek (jednej dywizji piechoty ibrygady jazdy) oraz przeniesienie ich na białoruski obszar walk.Dowództwo armii miało patrolować przedpole swoich pozycji ruch-liwymi i silnymi oddziałami piechoty i jazdy oraz za pomocąsamolotów. Naczelny Wódz przestrzegał jednocześnie przed skutkamipojawienia się na obszarach zajętych przez polskie i ukraińskie wojskasowieckich oddziałów partyzanckich.

Na dotychczasowych stanowiskach pozostawały równieŜ oddziały2 Armii, z wyjątkiem tych, które NDWP zamierzało przesłać napółnocny obszar frontu przeciwko wojskom MichaiłaTuchaczewskiego. TakŜe rozkazy kierowane do gen. AntoniegoListowskiego nakazywały baczną obserwację terenów przed jegostanowiskami.

Tylko 6 Armia otrzymała rozkazy o podjęciu pierwszychprzygotowań do działań zaczepnych. Piłsudski zamierzał pchnąćjednostki gen. Wacława Iwaszkiewicza w kierunku Odessy, abywesprzeć przewidywaną ofensywę wojsk URL i działania zaczepnerosyjskich „białych" oddziałów gen. Piotra Wrangla. Odebrał gen.Iwaszkiewiczowi dywizję piechoty, zapowiadając, iŜ środki dladziałań ofensywnych otrzyma w późniejszym czasie. W tej sytuacjidowódca 6 Armii prowadził jedynie intensywne działania rozpo-znawcze, przede wszystkim lotnicze. Z lotniska w Wap-niarcesamoloty 15 Eskadry Myśliwskiej dokonywały lotów wzdłuŜ liniikolejowej do Odessy oraz wzdłuŜ granicy rumuńskiej i w kierunkuHumania. Podobne zadania wykonywała 21 Eskadra Niszczycielska.Jej samoloty, dobrze wyposaŜone do lotów zwiadowczych, kierowałysię m.in. nad Humań, Bałty i Hajsyn7.

7 T. K o p ań s k i , op. cit., s. 401.

88

Działania na Ukrainie miały w ocenie NDWP juŜ drugorzędneznaczenie. Uwaga polskiego naczelnego dowództwa skupiała się napółnocnym teatrze działań wojennych, na którym rozwijała sięradziecka ofensywa. 17 maja Piłsudski opuścił Ukrainę, wyjechał zśytomierza do Warszawy. Kilka dni później podąŜył za nim jego sztab.CięŜar dowodzenia na południu przejęło sformowane w tym celudowództwo Frontu Ukraińskiego na czele z gen. Antonim Listowskim.2 Armia została rozwiązana. Te jej jednostki, które pozostały naUkrainie, weszły do składu sąsiednich 3 i 6 Armii. Utworzono teŜDowództwo Etapów Wojska Polskiego na Ukrainie, podporządkowaneNDWP. W zakresie jego obowiązków, obok spraw czysto wojskowych(m.in. zaopatrzenie jednostek), znalazła się pomoc dla organizacjiukraińskiego wojska oraz administracji. Dowództwo etapówsformowało oddziały Ŝandarmerii odpowiedzialne za bezpieczeństwona zajętym obszarze 8.

NDWP nie liczyło się z moŜliwością głębokiego odwrotu iporzucenia pod naciskiem Armii Czerwonej rozległych obszarówUkrainy. Określając zadania gen. Listowskiego Ŝądało„bezwarunkowego utrzymania obecnego frontu, przy czym zaleŜy natym, aby nieprzyjaciel nie zorientował się, Ŝe punkt cięŜkości działańprzeniósł się na północ" 9.

Zastój w działaniach na Ukrainie trwał niemal do trzeciej dekadymaja. O podejmowaniu przez nieprzyjaciela prób przerzuceniawiększych oddziałów przez Dniepr zameldowali gen. Smigłemu-Rydzowi jako pierwsi lotnicy. Zwiad lotniczy zauwaŜył 24 majaczerwonoarmistów przeprawiających się przez rzekę na południe odKijowa pod RŜyszczewem. Intensywne naloty samolotów V Dyonu napozycje wroga doprowadziły do zawieszenia tej akcji, jak się okazałotylko na krótki okres 10.

8 L. W y s z c z e l s k i , Kijów..., s. 157.9 Cyt. zaT. K u t r z e b a , op. cit., s. 119.10 T . K o p ań s k i , op. cit., s. 396-398.

89

Tego samego dnia, 24 maja, por. obserwator Tomasz Turbiak z 5Eskadry Wywiadowczej zauwaŜył zbliŜające się ku linii frontuoddziały 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego. Jego meldunkowi wdowództwie 6 Armii nie dano wiary. Dopiero kolejny meldunek, tymrazem lotnika z 7 Eskadry Myśliwskiej kpt. Crawforda jednoznaczniepotwierdził podchodzenie wielkich mas czerwonej kawalerii dopolskiej linii frontu11. Obraz jaki zobaczyła załoga krąŜącego nadArmią Konną samolotu przyciągał uwagę lotników. Crawfordzapamiętał: „Zdawało mi się, Ŝe na całym świecie nie ma tylekawalerii, ile tam jej było" 12.

O ciągnącej na zachód czerwonej kawalerii donosili polskimdowódcom takŜe ci ukraińscy partyzanci, którzy opuszczali terenyzajmowane przez Budionnego. Ich opowieści były chaotyczne inieprecyzyjne, często przeraŜające i jak się miało niedługo okazaćnieprzesadzone. Przebijała w nich trwoga przed jeźdźcami rąbiącymiszablami, kłującymi pikami i rozstrzeliwującymi przeciwników, pod-rzynającymi gardła rannym lub schwytanym jeńcom. Wyprzedzającwypadki dodajmy, Ŝe rzeczywistość dorównała tym wieściom.Postępowanie czerwonoarmistów wstrząsało sumieniami bardziejwraŜliwych dowódców i komisarzy. Jeden z budionnowskichkomisarzy Izaak Babel zanotował w swoim dzienniku: „Przesłuchaniew Jabłonówce. Ludzie w samej bieliźnie, są teŜ śydzi, jasnowłosiPolaczkowie, wyczerpani, inteligentny chłopak, tępa nienawiść donich, zalana krwią bielizna rannego, nie dają im wody, jedenpucułowaty wtyka mi dokumenty. Szczęściarze — myślę sobie — jakwam się udało przeŜyć [...] jakaŜ róŜnica między Kozakami a nimi,jacy delikatni" 13.

11 Crawford, tak jak jego koledzy z eskadry, był amerykańskimochotnikiem.

12 Cyt. za B. W i e r z b i c k i , Ku czci poległych lotników, Warszawa1931. s. 10.

13 1. Babel, Konarmia. Dziennik 1920, Wrocław 1999, s. 293.

90

Nie brakowało w opowiadaniach drastycznych epizodów, wktórych pojawiały się walczące w 1 Armii Konnej kobiety. One towyróŜniały się wielką odwagą w boju oraz okrucieństwem wobecludności miasteczek i wsi, w których stanęły na krótki nawetodpoczynek. Cieszyły się one swoistą sławą takŜe wśród swoichtowarzyszy broni. „O kobietach w Kon armii moŜna napisać tomy.Szwadrony idą do boju, kurz, huk, obnaŜone szable, niesamowitebluzgi — zapisał Babel — a one z podkasanymi spódnicamigalopują na samym przedzie, zakurzone, piersiaste, wszystkiekurwy, ale towarzyszki, a kurwy dlatego, Ŝe towarzyszki, tonajwaŜniejsze, słuŜą wszystkim, czym tylko mogą, bohaterki,zarazem w pogardzie, poją konie, taszczą siano, naprawiają uprząŜ,okradają kościoły i miejscową ludność" i4.

Dodajmy w tym miejscu, Ŝe takŜe Siemion Budionny skrzętniezbierał informacje o polskich wojskach, z którymi lada dzień miałsię zmierzyć. Okazywało się to jednak niełatwe. Główną przeszkodędla patroli i wysuniętych do przodu oddziałów Konarmii stanowilitak często lekcewaŜeni Ukraińcy15. Niejeden kozacki patrol przepadłbez wieści i niejeden z oddziałów wrócił mocno poturbowany.

Analizowane w polskich sztabach frontu i 6 Armii dane o wrogunie naruszały dobrego samopoczucia dowódców. Oczekiwanowprawdzie zaciętych walk, trudnych sytuacji na niektórychodcinkach swoich pozycji, ale teŜ nie spodziewano się poraŜki.Polskie plany działań militarnych i politycznych na Ukrainieopierały się na mocnym przeświadczeniu, iŜ nieprzyjaciel nie jestzdolny, po klęskach poniesionych pod koniec kwietnia i na początkumaja, do zakrojonej na większą skalę operacji zaczepnej. NDWPniezmiennie uwaŜało, iŜ 12 Armia została rozbita, a 14

14 TamŜe, s. 291-292.15 B. S k a r a d z iń s k i , Polskie lata 1919-1920, t. 2, Sad BoŜy,

Warszawa 1993, s. 83-84.

91

Armia powaŜnie osłabiana. Natomiast zbliŜającą się do Unii frontu1 Armię Konną, jak to juŜ było stwierdzone, po prostu lekcewaŜyło.Tymczasem Siergiej Kamieniew zamierzał wesprzeć ofensywę naBiałorusi działaniami zaczepnymi Frontu Południowo-Zachodniego.W tym celu przekazał pod rozkazy Aleksandra Jegorowa znaczneposiłki. Na jego polecenie dokonano teŜ reorganizacji FrontuPołudniowo-Zachodniego, m.in. wydzielając ze składu 12 Armiigrupę Filipa Golikowa oraz ze składu 12 i 14 Armii grupę JonaJakira. Zwiększało to ruchliwość sowieckiego frontu i znakomicieułatwiało prowadzenie działań zaczepnych.j

Około połowy maja Kamieniew przybył do Charkowa, w którymznajdowało się miejsce postoju Frontu Południowo-Zachodniego.Ustalono wówczas najwaŜniejsze cele, jakie powinni osiągnąćczerwonoarmiści Jegorowa. W pierwszej kolejności chcianootoczyć i zniszczyć polską 3 Armię, odzyskując przy tym Kijów.Następnie zamierzano unicestwić polską 6 Armię, takŜe przezodcięcie jej dróg odwrotu i otoczenie. Likwidacja obu armiipozwalała nie tylko na głębokie wtargnięcie na polskie terytorium,ale przede wszystkim pchnięcie czerwonoarmistów w kierunkuniemieckiego Dolnego Śląska lub przez Karpaty na południeEuropy.

Powodzenie działań wojsk Frontu Zachodniego Tucha-czewskiego oraz Południowo-Zachodniego Jegorowa otwierałoprzed przywódcami bolszewickiego państwa oszałamiająceperspektywy. Po rozbiciu polskich sił zbrojnych zwycięska ArmiaCzerwona mogła się skierować zarówno przez Warszawę na Berlin,jak przez Budapeszt i Wiedeń na Bałkany lub Włochy. Wojna zPolską, w ocenach Lenina i jego współpracowników, stawała siępoczątkiem ogólnoeuropejskiej rewolucji. Zapewne zamierzali jąproklamować na przygotowywanym w Moskwie II kongresie IIIMiędzynarodówki Komunistycznej razem z podaniem

92

informacji o zajęciu Warszawy i utworzeniu kolejnej republiki rad,teraz polskiej.

Prowadzone w Charkowie prace nad przygotowaniem planu operacjiszybko dobiegły końca. JuŜ 23 maja Jegorow wydał dyrektywę, któraprecyzowała zadania poszczególnych armii i grup frontu,6. Początekofensywy został wyznaczony na dzień 26 maja. Tylko termin wejściado akcji Armii Konnej określono na dzień później 17. To jej przypadłozadanie przerwania polskich pozycji i wdarcia się na tyły polskichjednostek.

W drugiej połowie maja polskie stanowiska biegły od Jarugi nadDniestrem, na wschód od Wapniarki, Bracławia, Lipowca, BiałejCerkwi i dalej wzdłuŜ Dniepru, aŜ do ujścia tej rzeki do Prypeci. PrzedKijowem w polskich rękach pozostawał rozległy przyczółek. Najdalejwysunięta na południe 6 Armia zagradzała nieprzyjacielowi drogę naLwów. Składała się z trzech dywizji piechoty: 13, 12 i 18 oraz siłukraińskich gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki. Nie było to mało,tym bardziej Ŝe większość Ŝołnierzy dysponowała juŜ znacznymdoświadczeniem bojowym. TakŜe morale w polskich i ukraińskichjednostkach, po niedawnych zwycięstwach, wydawało się bardzowysokie.

Wręcz źle przedstawiał się natomiast stan uzbrojenia i wyposaŜeniaukraińskich oddziałów. Z róŜnych powodów i nie bez winy polskichsłuŜb kwatermistrzowskich, zaopatrzenie w uzbrojenie, amunicję iumundurowanie napływało do nich nieregularnie. Zdarzały się takŜepróby oszukania Ukraińców przez polskich dostawców. W efekciejeszcze pod koniec maja część ukraińskich Ŝołnierzy nie posiadałakarabinów, mundurów, bielizny, butów i pasów. Gen.

16 Dyrektywa A. Jegorowa dla 12, 14 Armii, 1 Armii Konnej i grupyJakira z 23 maja 1920 r. [w:] Diriektiwy Gławnowo KoinandirowanijaKrasnoj Armii (1917-1920). Sbonuk dokumientow, t. U, Moskwa 1970,s. 158-159.

17 L. W y s z c z e l s k i , Kijów..., s. 165-167.

93

Franciszek Kraliczek-Krajowski wizytujący armię gen. MichaiłaOmelianowicza-Pawlenki alarmował swoich przełoŜonych:„Piechota źle ubrana, obdarta, bez bielizny, szczególnie źle zodzieŜą u oficerów. DuŜo ludzi bosych i część bez karabinów.Zupełny brak amunicji" 18. Jednocześnie polski generał w swoimmeldunku z wizytacji ukraińskich oddziałów wzmiankował, iŜpanująca w nich dyscyplina pozostaje bez zarzutu.

Niewiele teŜ zmieniał się stan liczebny ukraińskich oddziałów.Kilkanaście dni pobytu sojuszniczych wojsk na Ukrainie nie mogłozmienić postaw miejscowej ludności. Ukraińscy chłopi obawiali sięwprawdzie powrotu bolszewików i terroru ich instytucji, znadziejami obserwowali poczynania petlurowskiej administracji i wwiększości z ostroŜną sympatią odnosili się do Polaków, ale teŜzmęczeni, zrujnowani i zdezorientowani przemieszczaniami się odkońca 1915 r. róŜnorodnych armii nie potrafili uznać UkraińskiejRepubliki Ludowej za swoje państwo. Napływ ochotników podnarodowe sztandary pozostawał mniej niŜ skromny, a próbyprzeprowadzenia regularnego poboru spotykały się ze sprzeciwemmieszkańców wsi i mniejszych ośrodków miejskich.

Natomiast w polskich szeregach wciąŜ jeszcze moŜna było czućdumę i radość z niedawnych sukcesów. W Kijowie polscy Ŝołnierzechętnie spędzali wieczory na flirtach i spacerach z Rosjankami iUkrainkami, w restauracjach, a nawet operze. W repertuarzekijowskiego teatru operowego znajdował się m.in. „Faust" CharlesaGounoda 19. Pewny niepokój zaczęły budzić jedynie informacjepłynące z białoruskiego obszaru walk, na którym polskie wojskaznajdowały się w odwrocie.

Generałowie Listowski, Smigły-Rydz i Iwaszkiewicz czekali napojawienie się sygnałów, iŜ sowiecka ofensywa

18 Cyt. za J. Ś 1 i p i e c, op. cit., s. 193.i9 B. B r o n i e w s k i , Pamiętnik 1918-1922, Warszawa 1987, s. 175.

94

rozpoczyna się takŜe na obszarze zajmowanym przez ich front iarmie. Jak zazwyczaj przed walką, Ŝołnierze z nerwowąniecierpliwością wypatrywali przeciwnika i zastanawiali się co mogąim przynieść wydarzenia z najbliŜszych dni. Dla ogromnejwiększości z nich, nawet ochotników, wojna nie była juŜ przygodą.Niosła zagroŜenie Ŝycia, zmęczenie, a takŜe tęsknotę zanajbliŜszymi.

Rosjanie sprawnie skończyli przygotowania do ofensywy. Ich 12Armia (25, 7, 58 Dywizja Strzelców), rozlokowana nad Dnieprem,szykowała się do zajęcia Kijowa i zniszczenia polskiej 3 Armii. 14Armia (21, 41 i 60 Dywizje Strzelców) stała między Hajsynem aJampolem, Grupa Jona Jakira rozłoŜyła się między zachodnimbrzegiem Dniepru a Wołodarką. Oczekiwana z dnia na dzień 1Armia Konna miała się pojawić między Haj synem a Wołodarką.Pod koniec maja w zebranych na Ukrainie oddziałach ArmiiCzerwonej słuŜyło razem od 40 do 45 tys. Ŝołnierzy.

W tym czasie polskie siły Frontu Ukraińskiego nie przekraczałyzapewne 40 tys. Ŝołnierzy. Ich ugrupowanie, kordonowe, nienaleŜało do najkorzystniejszych. Na tak rozległej linii stanowiskzaistniały liczne luki, chronione jedynie przez ruchliwe patrole.Znaczna część polskich stanowisk nie została naleŜycieufortyfikowana. Zabrakło nawet drutu kolczastego, skutecznieutrudniającego podejście wroga do mających się bronić pozycji.Nieprzyjaciel w wybranych punktach łatwo mógł osiągnąć przewagę.Przy tym dowództwo frontu dysponowało zbyt małym odwodem,liczącym jedynie kilka batalionów piechoty i dwie baterie dział.

Gen. Edward Smigły-Rydz, słusznie uznając, iŜ to na jego armięskieruje się główne uderzenie przeciwnika i obawiając się jegoskutków, zabiegał za pośrednictwem gen. Listowskiego owstrzymanie wycofywania niektórych oddziałów na białoruski teatrwojenny. Jego starania przyniosły tylko ograniczony skutek. NDWPmusiało za

95

wszelką cenę powstrzymać prące na zachód wojska Tucha-czewskiego.Nie mogło poświęcić większej uwagi wydarzeniom na Ukrainie, tymbardziej utrzymać liczebny stan walczących na niej armii 2°.

Pierwsze godziny radzieckiej ofensywy na Ukrainie nie zapowiadałyjeszcze, w polskich ocenach, powaŜniejszego zagroŜenia i przyszłychdramatycznych wydarzeń. W sztabach Frontu Ukraińskiego i 3 ArmiizauwaŜono, Ŝe 26 maja wzmogła się radziecka aktywność naprzyczółku kijowskim. Nie znano natomiast dalszych zamiarówprzeciwnika. Nie wiedziano, Ŝe pierwszym zadaniem operujących naprzyczółku kijowskim oddziałów 12 Armii było wiązanie jaknajwiększych polskich sił. Jednak nieco później, zgodnie z dyrektywą z23 maja, w kolejnym etapie ofensywy, 12 Armia częścią swoich siłpowinna sforsować Dniepr i zająć Korosteń. Natomiast w rejonieBorodzianki grupa Filipa Golikowa (7 i 25 Dywizja Strzelców) miałazablokować odwrót polskiej 3 Armii. Jednocześnie grupa Jona Jakira(44 i 45 Dywizja Strzelców, II Moskiewska Brygada i BrygadaKawalerii Grigorija Kotowskiego) otrzymała zadanie nacierania naBiałą Cerkiew i Chwastów. W ten sposób gen. Śmigły-Rydz, naciskanyod północy przez jednostki Golikowa, a od południa przez Jakira,wpadłby w pułapkę.

Stosunkowo proste zadanie Jegorow wyznaczył 14 Armii.Spodziewał się, iŜ do 1 czerwca opanuje ona, spychając na zachódpolskie jednostki, rejon miejscowości Winnica i śmerynka. Tapierwsza miejscowość była jednym z ukraińskich centrówpolitycznych, a przez pewien czas nawet tymczasową stolicąukraińskiego państwa. W niej 17 maja Józef Piłsudski zwrócił się doukraińskich polityków słowami: „I w błysku naszych bagnetów inaszych szabel nie powinniście widzieć nowego narzucania cudzejwoli.

20 Szerzej T. K u t r z e b a , op. cit., s. 150 i n.; L. W y s z c z e l s k i , Kijów..., s.173-175.

96

Chcę, abyście w nim widzieli odblask swej wolności". Zmerynkazaś naleŜała do najwaŜniejszych węzłów komunikacyjnych Ukrainy.

Dowódca 3 Armii odpowiedział na nacisk sowieckich oddziałówaktywnymi działaniami. Atakował je na przedpolu swojej głównejlinii stanowisk sformowanymi w tym celu grupami. Dzielnie, wręczz brawurą bił się oddział (grupa „Wasilków"), cieszącego się jeszczez legionowych czasów opinią znakomitego „zagończyka", ppłk.Stefana Dęba-Biernackiego. Zadał znaczne straty oddziałom Jakira,wywołując zaniepokojenie Jegorowa. Sowiecki dowódca poczuł sięzmuszony skierować przeciw niej m.in. dobrze uzbrojone pociągipancerne. Skutecznie broniąc szczupłymi siłami przedpola Kijowa ilinii Dniepru, gen. Smigły-Rydz nie posiadał wystarczającegowpływu na to co się działo na południowej flance jego armii.

Bardzo waŜna rola, juŜ w pierwszych dniach sowieckiejofensywy, przypadała Siemionowi Budionnemu. Dowódca Konarmiiprzewidywał, iŜ nie będzie mu łatwo pokonać Polaków, ale teŜ niewątpił, iŜ to jego Ŝołnierzom ostatecznie przypadnie zwycięstwo.Prowadzone do tej pory walki pomnaŜały sławę Budionnego jakodowódcy niepokonanej kawalerii. Jego 1 Armia Konna (4, 6, 11 i 14Dywizja Jazdy i samodzielna Brygada Jazdy) miała rozpocząćdziałania 27 maja. Od wyniku ofensywy Armii Konnej w znacznym,jeśli nie decydującym stopniu zaleŜały losy wojny na Ukrainie.

Budionny planował, zgodnie z dyrektywą z 23 maja, uderzeniemasą kawalerii na styk 6 i 3 Armii. Nie wiemy czy wiedział, Ŝeobsadzała go między innymi jedna z najlepszych polskich jednostek,wywodząca się ze sformowanej jeszcze we Francji Armii Polskiej,13 Dywizja Piechoty. MoŜemy tylko przypuszczać, iŜ rosyjskidowódca dysponował znaczną ilością informacji zgromadzonychprzez

21 J. Pi ł s u d s k i. Pisma zbiorowe, t. 5, Warszawa 1937, s. 159.

97

patrole, otrzymanych od szpiegów oraz w czasie przesłuchań jeńcówi ludności cywilnej.

Pozycje wyjściowe do ofensywy Armii Konnej znalazły się wrejonie miejscowości Wysokie, Stadnica i Chmielów-ka. Z nich oświcie 27 maja 4, 6 i 11 Dywizja Jazdy zaatakowały 13 i 7 DywizjęPiechoty. Pozostałe jednostki Budionny zatrzymał w odwodzie.Chciał je wprowadzić do boju juŜ po przerwaniu polskich stanowisk.Miały wesprzeć swoich towarzyszy broni okrąŜających polskie siły,walnie przyczyniając się do zwycięstwa.

Trwające przez kilka dni ze zmiennym szczęściem walki niespełniły oczekiwań Budionnego. Polacy nie tylko się bronili,utrzymując spoistość swojego frontu, ale takŜe sami atakowali.Odzyskiwali utracone miejscowości. Powstające luki łatali niekiedypospieszenie tworzonymi oddziałami. Doszło do kilku zaciętychbitew. 29 maja pod Wołodarką dowodzony przez płk. F.Dziewickiego 12 pułk ułanów starł się z oddziałami 4 Dywizji Jazdy.30 maja polscy obrońcy dobrze ufortyfikowanego Dzinkowakrwawo odparli szturmy 11 Dywizji Jazdy. Natomiast dowódca 13Dywizji Piechoty gen. Franciszek Paulik utworzył grupę szturmową,składającą się z trzech batalionów, pod komendą ppłk. AntoniegoSzyllinga, która z powodzeniem atakowała silniejsze jednostkiwroga. 31 maja natarła pod Wasylkow-cami i Spińczycami napozycje 6 Dywizji Jazdy. Niespodziewane pojawienie się Polaków, aprzede wszystkim ich brawurowo przeprowadzona akcjaspowodowała wycofanie się sowieckich Ŝołnierzy na pozycje z 26maja22.

Niemałym teŜ zaskoczeniem dla Siemiona Budionnego stało sięprzejście w nocy z 31 maja na 1 czerwca III Brygady Jazdy z 14 DJna polską stronę. Jej Ŝołnierze wcześniej słuŜyli w ArmiiPołudnia Rosji gen. Antona

22 L. Wyszczelski, Kijów..., s. 184—186; J. Odziemkowski, op. cśL, s. 158-159;B . P o l a k , G . Ł u k o m s k i , M. W r z o s e k , op. cit.y s. AI-A2.

7 — Galicja Wschodnia 1920

98

Denikina. Zostali siłą wcieleni do Armii Czerwonej, z którą wcześniejdzielnie walczyli. Nie utoŜsamiali się z rewolucyjnym terrorem. Nietrafiały do ich umysłów i sumień bolszewickie argumenty i hasłanarzucane brygadzie przez komendantów i politycznych komisarzy.

Pierwsze działania na Ukrainie obu radzieckich dowódców, JonaJakira i Siemiona Budionnego, nie moŜna było ocenić jako udane.Wprawdzie polski front się chwiał, ale oczekiwany przez Kreml iSiergieja Kamieniewa odwrót Polaków nie nastąpił. Nie doszło teŜ dowyrąbania w nim potęŜnej luki, przez którą moŜna było skierowaćswoje wojska na tyły nieprzyjaciela. 2 czerwca Kamienie wprzeprowadził telefoniczną rozmowę z Jegorowem i po niej wydałkolejną dyrektywę dla Frontu Południowo-Wschodniego. Zgodnie z niąi innymi juŜ szczegółowymi ustaleniami Budionny miał 4 czerwcaponowić uderzenie na stosunkowo niewielki odcinek polskichstanowisk na styku 3 i 6 Armii, a Jakir nacierać w kierunku BiałejCerkwi.

PoraŜki z końca maja 1920 r. nie odbiły się na optymizmierosyjskiego naczelnego dowództwa. UwaŜało ono, iŜ doprzeprowadzenia swoich zamiarów wybrało najodpowiedniejszychdowódców.

Jakir naleŜał do grupy najmłodszych wiekiem komendantów ArmiiCzerwonej. Urodził się w 1896 r. w zamoŜnej rodzinie inteligenckiej.Uczył się w Bazylei w Szwajcarii, a takŜe w charkowskiej szkoletechnologicznej. Znał obce języki, duŜo czytał i interesował się Ŝyciempolitycznym. Porównywał dostatnie i cieszące się swobodamizachodnie społeczeństwa z targanym konfliktami, stosunkowo ubogimspołeczeństwem rosyjskim. W czasie wojny, jak wszyscy rówieśnicy,słuŜył w armii. Do partii bolszewickiej wstąpił wiosną 1917 r. Działałw komunistycznych strukturach partyjnych oraz dowodził corazwiększymi oddziałami. ZasłuŜył na opinię odwaŜnego i bardzointeligentnego, szanowanego przez podwładnych dowódcy.

99

Całkowicie odmiennie układały się przedrewolucyjne losySiemiona Budionnego. W 1920 r. miał 37 lat. Urodził się w rodziniechłopskiej i swój los związał, jako podoficer, z kawalerią carskiejarmii. Dzielnie walczył na frontach I wojny światowej, czterokrotnieotrzymując krzyŜ św. Jerzego. Jednak dla słabo wykształconego,pochodzącego ze stanu chłopskiego Ŝołnierza uzyskanie wyŜszychstanowisk było niezwykle trudne. Mógł jedynie marzyć, iŜ przybardzo sprzyjających okolicznościach zakończy słuŜbę jako młodszyoficer. Ten stan rzeczy zmieniła rewolucyjna zawierucha, a przedewszystkim brak dowódców w Armii Czerwonej. W nowychwarunkach chłopskie pochodzenie, połączone z doświadczeniem iodwagą otworzyło przed Budionnym drogę do wielkiej kariery.Dowodząc dywizją, korpusem, a w końcu 1 Armią Konną radziłsobie w polu znakomicie. Jego sukcesy wynikały nie tylko zwrodzonego talentu dowódczego, ale teŜ z coraz większej trwogijaką budzili czerwoni kawalerzyści na frontach wojny domowej.Panika w szeregach rosyjskich „białych" oddziałów powstawała juŜna wieść o zbliŜaniu się Konarmii. Jej szlak bojowy znaczyły mordypopełniane na jeńcach oraz gwałty na ludności cywilnej.

Nie było dla nikogo tajemnicą, Ŝe Budionny i jego oficerowieczęsto naduŜywali alkoholu. Pijaństwo w najbliŜszym otoczeniudowódcy Konarmii niepokoiło nawet Lwa Trockiego 23.

Budionny nie do końca rozumiał istotę zmian zachodzących wRosji. Był prostym, nieoczytanym człowiekiem. z podejrzliwościąodnoszącym się do inteligentów zajmujących kierowniczestanowiska w bolszewickiej partii i dowódców wywodzących się zcarskiej armii. Hasła bolszewików oddziaływały jednak na jegowyobraźnię. UwaŜając się przede wszystkim za Ŝołnierza,szanował

23 W. J. S p a h r, Generałowie Stalina, Warszawa 2001. s. 105.

100

Lenina i jego najbliŜszych współpracowników. Lojalnie wykonywałnie tylko wojskowe, ale i polityczne polecenia płynące z Kremla.Liczył się z opiniami Rady Wojenno--Rewolucyjnej (RWR)Republiki, a takŜe frontu i swojej armii. Podziwiał takŜe tychrewolucjonistów, którzy potrafili porzucić w miarę wygodne Ŝycie wMoskwie, aby podejmować decyzje na frontach. Do tej grupyzaliczał Józefa Stalina, wówczas jednego z zaufanych towarzyszyLenina oraz członka Rady Wojenno-Rewolucyjnej swojej armiiKlimenta Woroszyłowa. Obu poznał w 1918 r. w trakcie zaciętejobrony przez bolszewików Carycyna.

Stalin i Kliment Woroszyłow naleŜeli do grona tzw. zawodowychrewolucjonistów, związanych juŜ od początku XX w. zSocjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji, a od 1903 r. z jejbolszewicką frakcją i nigdy nie słuŜyli w regularnych formacjachwojskowych. Swoją wieloletnią aktywność skupiali na walce zinstytucjami monarchicznej Rosji. Nauczyli się organizować akcjeekspriopiacyjne, zamachy i strajki, kierować masami ludzi,wywołując ich entuzjazm i wymuszając na nich posłuszeństwo. Niewiele zaś wiedzieli o sztuce dowodzenia wielkimi jednostkamiwojskowymi, a Armię Czerwoną traktowali wyłącznie jako oręŜrewolucji. Odznaczali się fanatyczną nienawiścią do starej Rosji iwiarą, Ŝe w 1917 r. rozpoczęła się epoka wielkich zmian społecznychi gospodarczych, których są pierwszymi przywódcami. Dlaprzyszłości, tak jak ją postrzegali zgodnie z pracami m.in. KarolaMarksa i Włodzimierza Lenina oraz bolszewicką publicystyką,gotowi byli poświęcić Ŝycie swoje i milionów ludzi. Głębokowierzyli, iŜ udział w rewolucji usprawiedliwia wszelkie decyzjeprowadzące do jej sukcesu, rosnącą liczbę ofiar i nędzę krajówogarnianych przez zamieszki społeczne i zajmowanych przez ArmięCzerwoną24.

24 TamŜe, s. 29.

101

Obaj bolszewicy, Stalin i Woroszyłow, juŜ wcześniej ze sobąwspółpracowali. Poznali się w 1906 r. w Sztokholmie na zjeździeSocjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Rok późniejorganizowali partyjne struktury w Baku w środowisku robotnikówzakładów naftowych. Nauczyli się polegać na sobie jednak znaczniepóźniej. Latem 1918 r. odegrali decydującą rolę organizując iprzeprowadzając obronę Carycy na. W tym teŜ mniej więcej czasieWoroszyłow ostatecznie uznał autorytet Stalina jako bardziejdoświadczonego i zdolniejszego przywódcy. Podporządkował mu sięi od tego okresu znajdował się w grupie politycznych sojuszników, aprzede wszystkim wykonawców poleceń Stalina. Pod CarycynemStalin i Woroszyłow zdobyli pierwsze znaczące doświadczeniawojskowe.

Późniejsza radziecka historiografia uczyniła walki o Carycy njednym z najwaŜniejszych, -wręcz przełomowych elementów wojnydomowej. Samo miasto zostało wyróŜnione w 1925 r. zmianą nazwyna Stalingrad. Nosiło ją aŜ do 1961 r., w którym otrzymało nową,Wołgograd.

Woroszyłow, będąc jednym z najstarszych współpracownikówStalina, miał prawo zwracać się do niego, uŜywając starego,przedrewolucyjnego konspiracyjnego pseudonimu „Koba". Zachowałwystarczająco duŜo rozsądku, aby nie naduŜywać tego przywileju,wskazującego na, do pewnego przynajmniej stopnia, podobieństwozasług dla rewolucji, wynikające z długiego staŜu partyjnego ipodobnego miejsca w jej historii. Dzięki bardzo ostroŜnemupostępowaniu i pochlebstwom zwiększał swoje szanse na przeŜyciekolejnych akcji wyniszczania partyjnych i wojskowych kadr. Udałomu się równieŜ utrzymać uprzywilejowane miejsce blisko Stalinazarówno jako jego współpracownik, jak i gość na prywatnych, sutozakrapianych alkoholem kolacjach w podmoskiewskiej daczy.

Broniąca dostępu do Małopolski i Lwowa 6 Armia gen. WacławaIwaszkiewicza miała więc groźnego przeciwnika.

102

Teraz, na przełomie maja i czerwca 1920 r., komendant Konarmiiskoncentrował swoje oddziały na wschód od Samhorodka iNowochwastowa, zamierzając z całą siłą uderzyć na polskiestanowiska.

Dowódca Frontu Ukraińskiego gen. Antoni Listowski stosunkowotrafnie przewidywał zamiary i miejsce natarcia Armii Konnej.Rozpoznanie lotnicze i przejęcie przez polską radiostację depeszynieprzyjacielskiej 14 Dywizji Jazdy ułatwiło mu podjęcie decyzji.Zamierzał działać zaczepnie. Jego plan sprowadzał się dozaatakowania utworzoną na prawym skrzydle 3 Armii grupą (czterybataliony i dwie baterie z 7 Dywizji Piechoty) gen. HugeniuszaPogorzelskiego oraz przynaleŜną do 6 Armii 13 Dywizją Piechoty.Grupa gen. Pogorzelskiego skoncentrowała się nad rzeką Skwirką. 13DP stała między rzeką Roś a rejonem Nowochwastowa. Polskieoddziały przygotowywały się do akcji, którą chciały rozpocząć,zgodnie z otrzymanymi rozkazami, nie wcześniej niŜ 6 czerwca. Ichcelem było zniszczenie skrzydeł Konarmii. Powodzenie tychzamierzeń uruchamiało operację otaczania nieprzyjacielskiej jazdy25.

Tak pomyślany plan miał liczne wady. Jedną z zasadniczych byłoniedocenienie przez polskie dowództwo tak liczebności i siły 1 ArmiiKonnej, jak jej ruchliwości. Oddziały wyznaczone przez gen.Antoniego Listowskiego do akcji zaczepnej były zdecydowanie zbytsłabe i nie mogły działać odpowiednio szybko do moŜliwości manew-rowania czerwonej jazdy. Za inną wadę naleŜy uznać długi okresprzygotowań do akcji zaczepnej, zakładający znaczną odpornośćpolskich Ŝołnierzy obsadzających rejon Samhorodka i Ozierny naprawdopodobne naciski centrum ugrupowania Armii Konnej. Tylkoutrzymanie tego bronionego przez grupę (początkowo 3 BrygadaKawalerii, kilka kompanii piechoty i baterii artylerii) gen. JanaSawickiego

25 J. O d z i e m k o w s k i , op. cir.t s. 131.

103

odcinka frontu, mającego ok. 20 km długości, pozwalało naprzeprowadzenie ataku na skrzydła armii Siemiona Budionnego.Wzmocnienie grupy gen. Sawickiego dwoma batalionami z 13Dywizji Piechoty i decyzja wprowadzenia w lukę między nią a grupągen. Pogorzelskiego dywizji kawalerii gen. Aleksandra Karnickiegotylko nieznacznie poprawiły połoŜenie skrajnych oddziałów 6 Armii.Odcinek jaki powierzono gen. Sawickiemu w dalszym ciągu pozo-stawał zbyt długi, tym bardziej iŜ wcześniej nie przeprowadzono nanim powaŜniejszych przygotowań do odparcia wroga. Polskie pozycjenic zostały odpowiednio ufortyfikowane, a dostępu do nich nie broniłyzasieki z drutu kolczastego.

Siemion Budionny działał, jak podpowiadały mu doświadczenia,bardzo szybko. Początkowo chciał rzucić do kolejnej bitwy swojedywizje, zgodnie z dyrektywą Jego-rowa, juŜ o świcie 4 czerwca.Ulewny deszcz, padający przez niemal całą noc przed atakiem, zmusiłgo do zmiany wyznaczonego rozkazami terminu. Sowieckiemudowódcy zaleŜało, aby ziemia choć częściowo wyschła, jego komen-danci dywizji uporządkowali swoje oddziały, a jeźdźcy uspokoilikonie i wypoczęli po nocnym zamieszaniu. Jako wytrawny kawalerzysta wiedział, jak duŜe znaczenie dla operatywności jednostek kawaleriimają błotniste oraz tylko częściowo rozmyte polne drogi i miękkie,podmokłe łąki.

Jednak pogoda się nie poprawiła, a Budionny nie mógł dłuŜejodwlekać ataku. Mglistym, wilgotnym rankiem 5 czerwca 1 ArmiaKonna natarła na miejscowości Sam-horodek, Ozierna i ŚnieŜna.Bronił ich naleŜący do grupy gen. Sawickiego I batalion piechoty kpt.E. Zongołłowicza z 19 pułku piechoty wzmocniony przez dwiekompanie z II batalionu oraz słabe baterie artylerii. Obsada wsi liczyłarównieŜ na wsparcie polskiej jazdy. Polscy Ŝołnierze domyślali się, Ŝew tym właśnie rejonie radziecki dowódca będzie szukał zwycięstwa.

104

14 Dywizja Jazdy, przy której znajdował się Budionny, wspieranaogniem kilku baterii dział, atakowała Sam-horodek. Broniła gonieliczna załoga, składająca się z kompanii piechoty z dwomacięŜkimi karabinami maszynowymi oraz szwadron 12 pułku jazdy.Szybko otoczeni, polscy Ŝołnierze z największym trudem odpieraliliczniejszego nieprzyjaciela. O ich klęsce przesądziło włączenie siędo walki kilku sowieckich samochodów pancernych, których niemoŜna było zatrzymać ogniem karabinów ręcznych. Krótko popołudniu niedobitki polskiej piechoty, zebrane przez Ŝyjącychjeszcze oficerów i podoficerów, wyrwały się z okrąŜenia i schroniływ pobliskim lesie, oddalonym od wioski o ok. 2,5 km. Natomiastszwadron ułanów zdołał się przebić do głównych sił pułku i jeszczetego samego dnia ponownie wszedł do walki. Samhorodek znalazłsię w rosyjskich rękach 26.

Ozierny broniła stosunkowo silna załoga. Jej trzonem były trzykompanie piechoty, niewielki oddział jazdy z 2 pułku ułanów oraz 2bateria z 13 Dywizjonu Artylerii Konnej. W tej miejscowościznajdowało się takŜe stanowisko dowodzenia kpt. E. Zongołłowicza.Pierwsze, rozpoczęte około godziny szóstej rano ataki 14 DywizjiJazdy, wspieranej ogniem artyleryjskim, zostały odparte. Obie stronyponiosły powaŜne straty. Sytuacja załogi Ozierny pogorszyła się poupadku Samhorodka. Kpt. Zongołłowicz kilkakrotnie szukał pomocyw komendzie pobliskiej 3 Brygady Kawalerii. Jej dowódca płk AdolfWaraksiewicz jednak konsekwentnie odmawiał, wymowniewskazując na znajdujące się przed polskimi stanowiskami masynieprzyjacielskiej jazdy. Jego 2 i 12 pułk ułanów z trudemutrzymywały stanowiska między Oziernąa ŚnieŜną. Doradzał zaśwycofanie polskich Ŝołnierzy z bronionej wsi. Na to zaś nie chciał sięzgodzić

26 J. O d z i e m k o w s k i , op. cit., s. 131. Ten autor wspomina, iŜ resztkiobsady Samhorodka dostały się do niewoli podczas walki pod Berezianką.

105

kpt. śongołłowicz. Argumentował, iŜ jego Ŝołnierze pozbawieniosłony zabudowań, zostaną podczas odwrotu wybici na otwartym polu.

Podczas kolejnej dramatycznej rozmowy kpt. Zongoł-łowicza wsztabie 3 BK, około czwartej po południu nieprzyjacielska jazda isamochody pancerne wdarły się do Ozierny. W krótkiej walce wręczpoległa niemal cała jej obsada piechoty, w tym dowódcy kompanii,por. Freyberg i por. F. Myślicki. Do ostatniego pocisku broniła się 2bateria 13 dak. Następnie przebiła się przez pierścień okrąŜenia, torującsobie drogę białą bronią. Z zajmowanej przez wroga wsi wydostała sięrównieŜ grupa ułanów.

Z wielką determinacją bronili swoich stanowisk w ŚnieŜnejŜołnierze z 19 pułku piechoty. Początkowo jedna, następnie dwie, a wkońcu trzy kompanie piechoty powstrzymywały natarcie wroga ogniemkarabinów maszynowych i w walce na bagnety. Piechurów dzielniewspierał znajdujący się na ich skrzydle (w kierunku na Ozierną) 12pułk ułanów płk. Józefa Tokarzewskiego. Jego dowódca zarządziłszarŜę całością sił na atakującą wioskę rosyjską kawalerię. Decyzjaokazała się jednak błędna. Jazda przeciwnika sprawnie zeszła z drogiataku ułanów. SzarŜujących przywitał gęsty ogień karabinówmaszynowych i samochody pancerne. Polacy ponieśli wielkie straty.Poległo 20, a rany odniosło około 100 ułanów. CięŜką ranę odniósł płkTokarzewski. Zabrali go z sobą uchodzący z pola walki podwładni.Przez kilka kilometrów ścigały ułanów samochody pancerne. Rozbitypułk zebrał się w Zarudyńcach i Koziatynie.

PoraŜka kawalerii ostatecznie przesądziła los obrońców ŚnieŜnej. Wdowództwie 19 pułku piechoty zapadła decyzja wycofania resztekzałogi do wsi. Wykonano ją w nocy, zabierając rannych i cięŜkokontuzjowanych. O świcie Ŝołnierze ze ŚnieŜnej dołączyli doodchodzącego na zachód swojego pułku.

106

Walcząca bez pomocy swoich sąsiadów słaba grupa gen.Sawickiego równieŜ poniosła klęskę. Utraciła swoje stanowiska,przekreślając lub w najlepszym wypadku bardzo opóźniającprzeprowadzenie przez gen. Listowskiego zwrotu zaczepnego naskrzydła 1 Armii Konnej. W trwającej cały dzień bitwie (przeszła dohistorii polskiego oręŜa pod nazwą bitwy pod Samhorodkiem) zginęłolub odniosło rany ok. 460 Ŝołnierzy, a 200 dostało się do niewoli lubzaginęło. Utracono jedno działo i 20 karabinów maszynowych. Gen.Listowski przeniósł swoje stanowisko dowo-dzenia z śytomierza doZwiania. Za poniesioną poraŜkę winił przede wszystkim gen.Karnickiego. Uznał, iŜ jego dywizja jazdy udzieliła zbyt słabejpomocy Ŝołnierzom próbującym powstrzymać czerwoną kawalerię.Spowodował pozbawienie gen. Karnickiego komendy nad dywizją.Opuszczone stanowisko zajął gen. Sawicki27.

Dowództwo 1 Armii Konnej mogło być usatysfakcjonowaneprzebiegiem walk w dniu 5 czerwca. Wynikiem zaciętych zmagaństało się przerwanie polskiego frontu na odcinku ok. 10 km iwtargnięcie przez powstałą lukę w głąb polskich pozycji nakilkanaście kilometrów. Polska dywizja jazdy, która podąŜyła zaKonarmią, nie dopadła szybko poruszających się czerwonoarmistów.„Przechwycenie armii Budionnego w strefie przyfrontowej, gdziedowództwo polskie miało większą liczbę wojska liniowego — oceniahistoryk wojny Mieczysław Wrzosek — nie udało się. Na głębokichtyłach przeciwnik miał natomiast duŜą swobodę działania, którazwiększyła się jeszcze, gdy Ŝołnierzom polskich formacji tyłowychzaczęły się udzielać nastroje paniki" 28.

7 czerwca Siemion Budionny opanował śytomierz i Berdyczów, a10 czerwca Fastów pod Kijowem. W zajętych

27 A. C z u b iń s k i , op. ciL, s. 181; J. Odziemkowski, op. cit.,s. 130.

28 M. W r z o s e k. Wojny o..., s. 272.

s

107

miastach i wioskach czerwonoarmiści mordowali pochwyconychpolskich Ŝołnierzy i ludność cywilną, dokonywali gwałtów nakobietach, grabili świątynie, sklepy i prywatne mieszkania.Wymordowali m.in. pacjentów jednego z polowych szpitali wraz zjego personelem medycznym. Odbijało się to na realizacji planówzakreślonych przez Aleksandra Jegorowa. Armia Konna zamiastdąŜyć do przyczynienia się do szybkiego przecięcia szlaków odwrotusił gen. Edwarda Śmigłego-Rydza działała chaotycznie i traciła czasna zbieranie łupów 29.

Wieści o bestialstwach popełnianych przez czerwoną kawalerię,szybko przedostające się do polskich garnizonów, i poprzedzającepojawienie się sowieckich oddziałów, wywoływały niepokój i corazczęściej panikę. Teraz juŜ nie tylko z kaŜdym dniem, ale teŜ z kaŜdągodziną połoŜenie wojsk polskich ulegało pogorszeniu. Pojawiła sięgroźba wejścia bolszewickich wojsk na tyły 3 Armii gen. EdwardaŚmigłego-Rydza ciągle stojącej w Kijowie, zamknięcia jej przez 12Armię grupy Jakira i Golikowa oraz 1 Armię Konną w wielkim kotlei następnie zniszczenia. To zaś prowadziło do zniszczenia całegopolskiego Frontu Ukraińskiego.

Początkowo gen. Smigły-Rydz nie zamierzał opuszczać stolicyUkraińskiej Republiki Ludowej. Spodziewał się, Ŝe groźna sytuacjaspowodowana przez przerwanie frontu przez czerwoną konnicęzostanie zaŜegnana. Jego szef sztabu Tadeusz Kutrzeba zapamiętał:„Optymizm w sztabie 3 Armii rósł. MoŜna się było spodziewać, Ŝeplanowana kontrakcja doprowadzi do likwidacji niebezpiecznejprzerwy frontu, zagraŜającej w dalszym swym rozwoju tyłom 3Armii. Likwidacja ta była tym bardziej operacyjnie

79 L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe na Ukrainie, Wołyniu i Podolu podczaswojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920, [w:] Działania militarne w PolscePołudniowo-Wschodniej, pod red. nauk. W. Wróblewskiego, Warszawa 2000, s. 297.

108

konieczna, Ŝe nad skrzydłem południowym 3 Armii toczyły się cięŜkiewalki z Armią Konną Budionnego, wymagające bacznej uwagi iskupienia odwodowych sił bez troski o przeciwległe skrzydło, a tymbardziej o tyły armii"30. Ten sam autor stwierdzał, iŜ gen. EdwardSmigły-Rydz nie dysponował informacjami o sytuacji na innychobszarach walk. Był przekonany, iŜ na Białorusi polskie wojskaprzeprowadziły zwycięską kontrofensywę. Dowódca 3 Armiioczekiwał nawet, zgodnie z zapewnieniami NDWP z końca maja, naprzybycie posiłków. Oceniał, iŜ znajdująca się w jego magazynachamunicja i Ŝywność pozwolą mu na dwutygodniową obronę Kijowa ijego okolic, nawet w okrąŜeniu. Przygotowywany plan działańzakładał oparcie polskich stanowisk na brzegach rzek Dniepr, Irpień iStuhna31.

Polski generał czuł się odpowiedzialny za losy kijowian, zwłaszczaprzeciwników Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) orazlicznej polskiej społeczności. W rozmowach z przedstawicielamipolitycznych, gospodarczych i intelektualnych elit miasta zapewniał, iŜnie ma powodów do niepokoju. Sugerował, iŜ podległe mu siłyutrzymają linię rzeki Dniepr oraz odrzucą kaŜdy atak bolszewików nastolicę URJL.

Kierując się wspomnianymi racjami gen. Edward Smigły--Rydzodmawiał wykonania rozkazów gen. Antoniego Listowskiego,nakazujących jego siłom wyjście z Kijowa. Domagał się ichpotwierdzenia przez Józefa Piłsudskiego. Dopiero po uzyskaniujednoznacznego rozkazu z NDWP gen. Smigły-Rydz zdecydował sięna porzucenie miasta. TakŜe sam wreszcie doszedł do przekonania, iŜdalszy pobyt w stolicy URE grozi jego wojskom otoczeniem iwpadnięciem w pułapkę. Ostatnią depeszę NDWP ponaglającą doodejścia z ukraińskiej stolicy dowódca 3 Armii

30 T. K u t r z e b a , op. ciL, s. 155.31 A. C z u b iń s k i , op. cit., s. 181.

109

otrzymał około południa 10 czerwca. Z Warszawy nadeszła ona drogąradiową32.

Pod wieczór 10 czerwca 3 Armia rozpoczęła odwrót, kierując się naodległy od Kijowa o ok. 150 km Korosteń. Wbrew oczekiwaniomPiłsudskiego Ŝołnierze Smigłego--Rydza ominęli tereny, na którychznajdowała się Kon-armia. Na ich drodze stały zaś jednostkipółnocnego skrzydła 12 Armii.

Do rozstrzygającej o losach 3 Armii bitwy doszło pod Borodzianką.Nad ranem 12 czerwca w długim i zaciętym boju 1 Dywizja PiechotyLegionów rozbiła oddziały Goli-kowa, w tym sformowane jeszczeprzez słynnego Wasyla Czapajewa. „Była to znowu walka straszna —zapisał kronikarz dziejów 1 pułku piechoty Legionów — nie znającapardonu ni łaski. Jeden ogromny szum, grzechot karabinów i zgiełkzapanował na polu walk. Nieprzyjaciel raz po raz ruszał doprzeciwnatarcia. To polskie, to znowu rosyjskie tyraliery zrywały się zokrzykiem hurra"33. RównieŜ atak, mocno spóźniony, oddziałów zKonarmii Budionnego 15 czerwca na lewe skrzydło 3 Armii podRadomyśla i Horbylewem został powstrzymany. śołnierze gen.Śmigłego-Rydza odrzucili nieprzyjaciela i nawiązali łączność zpozostałymi jednostkami Frontu Ukraińskiego.

Brawurowo przeprowadzony odwrót 3 Armii zakończył się pełnymsukcesem. Z Kijowa wydostały się nie tylko zaprawione w bojachjednostki liniowe, ale i oddziały oraz instytucje tyłowe. Zdołanoewakuować znaczną część zapasów wojskowych oraz ułatwionoopuszczenie miasta politykom i działaczom ukraińskim, rosyjskim ipolskim34.

32 B. S k a r a d z iń s k i . op. cit., s. 98.33 S. Pomarański, 1 pułk piechoty Legionów, Warszawa 1924,

s. 24. Patrz teŜ B. S k a r a d z iń s k i , op. cit., s. 98-100.34 M. Wrzosek, Wojny o..., s. 273; B. S k a r a d z iń s k i , op. cit.,

s. 100-101.

110

Za poniesioną poraŜkę sowieckie dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego winiło przede wszystkim 12 Armię i jej komendantaSiergieja MieŜeninowa. Uznało, Ŝe dowodził bojaźliwie oraznieudolnie. MieŜeninow został odwołany. Na jego miejsce przyjechałGaspar Woskanow.

Gen. Edward Smigły-Rydz wyprowadzając swoją armię w ostatnimdosłownie momencie z potrzasku i przebijając się bez większych stratdo głównych sił Frontu Ukraińskiego zasłuŜył na pochlebne oceny.Jeszcze w 1941 r. podczas rozmów na Kremlu, gdy gen. WładysławSikorski krytycznie wypowiedział się o polskim naczelnym wodzu z1939 r.. Stalin miał zauwaŜyć „No, ale w 1920 r. ocalił swoją armię wKijowie"35.

Polscy i ukraińscy Ŝołnierze gen. Wacława Iwaszkiewicza walczylirównie dzielnie jak gen. Śmigłego-Rydza. 6 Armia powoli cofała się wkierunku Zbrucza i Lwowa. 12 czerwca doszło do porozumienia międzydowództwem 6 Armii a gen. Michaiłem Omelianowiczem-Pawlenką. Wjego wyniku Ukraińcy samodzielnie objęli południowy odcinek frontuarmii. Usunięto z niego wszystkie polskie jednostki.

Większość polskich i ukraińskich oddziałów była zmęczonadotychczasowymi walkami i słuŜbą polową. W szeregach nie bardzo teŜrozumiano, jak mogło dojść do tak raptownej zmiany sytuacji ikonieczności odchodzenia na zachód. Niektóre oddziały zbyt łatwozaczęły ulegać panice. 20 czerwca waŜna stacja kolejowa śmerynkadostała się w ręce nieprzyjaciela. Wywołało to zaniepokojenie w do-wództwie frontu oraz NDWP. 27 czerwca gen. Wacław Iwaszkiewiczotrzymał rozkaz odwołujący go z zajmowanego stanowiska. Miał jezająć gen. Jan Romer36. Ostatecznie Romer objął komendę nad 1 Armią,a Iwaszkiewicz zachował dowództwo 6 Armii.

35 Cyt. za M. P r u s z yń s k i , Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920.Warszawa [brw], s. 128.

36 P. S t a w e c k i, op. cit., s. 280.

111

Mimo niepomyślnych wydarzeń, utraty rozległych obszarów,połoŜenie walczących na Ukrainie wojsk polskich nie wydawało sięjeszcze NDWP niebezpieczne. Józef Piłsudski sądził, iŜ poprzeprowadzeniu reorganizacji i przekazaniu na ten obszar posiłkówzdoła nie tylko zatrzymać rosyjską ofensywę, ale przeprowadzićzwycięską kontrakcję. W pierwszym rzędzie zamierzał zniszczyć 1Konną Armię, słusznie uznając, iŜ to ona decyduje o rozmiarach iszybkości radzieckich działań. Dlatego przekształcił Front Ukraińskiw Front Południowo-Wschodni, przekazując jego do-wodztwo gen.Edwardowi Smigłemu-Rydzowi . Opuszczone stanowisko dowódcy3 Armii zajął gen. Zygmunt Zieliński. Naczelny Wódz rozkazałrównieŜ odtworzyć 2 Armię, komendę nad nią powierzającjedynemu generałowi wywodzącemu się z armii niemieckiej,Kazimierzowi Raszewskiemu.

Z nowego awansu gen. Śmigłego-Rydza ponoć nie bylizadowoleni niektórzy byli oficerowie I Brygady Legionów Polskich.Obserwując błyskawiczną karierę swojego kolegi, czuli sięzawiedzeni brakiem, ich zdaniem, docenienia awansami równieŜ ichroli w toczących się walkach38.

Zgodnie z zamierzeniami i rozkazami Józefa Piłsudskiego,dowódca Frontu Południowo-Wschodniego zdecydował się naprzeprowadzenie akcji zaczepnej przeciwko Budionnemu. Jejrealizację powierzył 2 Armii oraz od północy 1 Dywizji Piechoty z 3Armii, a od południa 18 Dywizji Piechoty gen. FranciszkaKraliczka-Krajowskiego z 6 Armii. Działania podjęte 30 czerwcaprzez 18 DP w rejonie Hrycowa przyniosły powodzeniepolskiemu

37 Gen. Li stów sk i znalazł się w dyspozycji Ministerstwa SprawWojskowych. Uczestniczył w sierpniu, jako członek polskiej delegacji,w rozmowach pokojowych w Mińsku Litewskim.

38 T. M a c h a l s k i , Ostatnia epopeja. Działania kawalerii -w 1920roku, Londyn 1969, s. 107, 119; M. P r u s z y ń s k it op. cit., s. 131-132.

112

oręŜowi. Dlatego 1 lipca gen. Raszewski pchnął do natarcia3 Dywizję Piechoty. Spotkała się ona w boju z sowiecką4 Dywizją Jazdy i jedną z brygad 6 Dywizji Jazdy. Po kilkugodzinach polscy piechurzy nie wytrzymując ponawianych atakównieprzyjaciela cofnęli się za Horyń. Polska strona straciła ponadtysiąc Ŝołnierzy, 4 działa i 40 karabinów maszynowych.

Poniesiona poraŜka, choć bardzo dotkliwa, nie zmieniła zamierzeńNDWP. Pozostawało przekonane, iŜ zgromadzone na Ukrainiewojska są w stanie powstrzymać, a następnie odrzucić nieprzyjaciela.9 lipca Józef Piłsudski wydał „Dyrektywę operacyjną dokontrofensywy" przeznaczoną dla sił Frontu Południowo-Wschodniego. Polskie jednostki miały się zatrzymać na linii rz.Styru, miejscowości Tarnopol i Brody oraz rzeki Zbrucz. Z niejNaczelny Wódz zamierzał rozpocząć kontrofensywę, której jednym zzasadniczych celów pozostawało zniszczenie 1 Armii Konnej,słusznie postrzeganej jako siła napędowa radzieckiej ofensywy.

Realizacja planów NDWP zaleŜała od wytrzymałości siłdowodzonych przez gen. Edwarda Śmigłego-Rydza na atakinieprzyjaciela, przede wszystkim armii Budionnego. Tylkozatrzymanie odwrotu frontu, osłonięcie powstałych w nim luk iprzegrupowanie jednostek pozwalało na rozpoczęcie operacjizaczepnej. Jak na razie udało się jedynie zachować łączność międzyposzczególnymi polskimi dywizjami i wyŜszymi dowództwami, aodwrotowi nadać w miarę uporządkowany charakter.

Odwagą wyróŜniali się równieŜ Ŝołnierze 18 DP, którzy wycofującsię na zachód, skutecznie w dniach 8 i 9 lipca powstrzymywali 11 i14 Dywizję Jazdy Budionnego. Z pewnym powodzeniem walczyłypod Równem 8 i 9 lipca jednostki z 2 Armii. Zadały wówczasznaczne straty 4 i 6 Dywizji Jazdy z Konarmii i utorowały sobieswobodną drogę odwrotu na Łuck. Po tych walkach SiemionBudionny

113

alarmował Aleksandra Jegorowa, Ŝe jego oddziały pilnie potrzebująkrótkiego odpoczynku, a przede wszystkim znacznych uzupełnień wludziach, broni i amunicji 39.

Na szacunek swoich polskich towarzyszy broni zasłuŜyli Ŝołnierzegen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki. Wprawdzie musieli się cofaćpod naporem liczniejszego nieprzyjaciela, ale kontratakami opóźnialijego natarcie. UmoŜliwili ewakuację z Kamieńca Podolskiego najwaŜ-niejszych ukraińskich instytucji, w tym organizującego sieuniwersytetu.

Nacisk przeciwnika doprowadził wojska Frontu Południowo-Wschodniego na linię rzek Styru, Ikwy i Zbrucza. 6 Armii przyszłoteraz bronić państwowej granicy na Zbruczu. Za plecami Ŝołnierzyznajdował się zaniepokojony, ale teŜ przygotowujący się do obronyLwów. 10 lipca prezydium miasta (prezydent Józef Neumann iwiceprezydenci dr Marceli Chlamtacz, Julian Obirek, dr Filip Schle-icher, dr Leonard Stahl) wydali emocjonalnie sformułowaną odezwę,w której w imieniu współobywateli zapewniali, Ŝe Lwów będzie stałna straŜy niepodległości Polski. Prezydium miasta poinformowałorównieŜ, Ŝe przerwało urlopy „urzędników, funkcjonariuszy i sługmiejskich"40.

Na początku drugiej dekady lipca rosyjskie oddziały podjęływysiłek sforsowania Zbrucza. W wielu punktach doszło do zaciętychbojów. Uchwycone przez czerwonoarmistów przyczółki polscy iukraińscy Ŝołnierze odbijali w walkach na bagnety. Obie stronyrzucały do boju samochody i pociągi pancerne. 15 lipca podFrydrychówką pociąg „Piłsudczyk" celnym ogniem zniszczyłimprowizowaną pancerkę wroga. Równie zaŜarte zmagania miałymiejsce na innych odcinkach obsadzanych przez jednostki gen.Edwarda Śmigłego-Rydza. Za wszelką cenę starano się takŜe utrzymaćlinię rzeki Styr. Broniąca jej 2 Armia

39 M. W r z o s e k , Walki o...t s. 275-276, 291-292.40 „Gazeta Lwowska" nr 154 z 10 lipca 1920 r.

8 — Galicja Wschodnia 1920

114

z największym wysiłkiem odpierała ataki na swoje stanowiska międzyPodhajcami a Rudną.

W tej trudnej dla polskich wojsk sytuacji szczególnie groźniebrzmiały doniesienia, iŜ nieprzyjaciel włącza do walki świeŜe siły. I towłaśnie wprowadzenie przez Siemiona Budionnego do walkiodwodów przewaŜyło szalę zwycięstwa na stronę Armii Czerwonej.Między 18 a 23 lipca polskie dywizje kolejno ustępowały na zachód, zrejonu Dubna na Brody, a z rejonu Podwołczysk na Tarnopol41.

Jegorow zadowolony z postawy swoich armii walczących zPolakami, 24 lipca wydał nową dyrektywę. 12 Armię kierował naKowel, Chełm, Kraśnik i Annopol. Przeprawę przez Wisłę powinnaona rozpocząć 15 sierpnia. Natomiast 1 Armia Konna miała zająćrejon Lwowa i Rawy Ruskiej, a następnie przejść San pod Sieniawą iPrzemyślem. 14 Armia została rzucona w kierunku na Tarnopol i Prze-myślany. Po wojnie historycy tych zmagań trafnie uznali dyspozycjedowódcy Frontu Południowo-Zachodniego ogłoszone 24 lipca zabłędne. Wskazali, iŜ były one sprzeczne z wcześniejszymi ustaleniami,zakładającymi wsparcie przez armie Jegorowa jednostek ArmiiCzerwonej maszerujących na Warszawę. UniemoŜliwiły onepółnocnemu skrzydłu Frontu Południowo-Zachodniego skutecznąwspółpracę z Frontem Zachodnim Michaiła Tuchaczewskiego42.

Kierując się rozkazami wydanymi przez Jegorowa, dowódcaKonarmii postawił przed swoimi Ŝołnierzami zadanie zdobyciaLwowa. Wyparcie 25 lipca polskiej 18 Dywizji Piechoty z Brodówpozwalało mu na snucie planów dotarcia do rogatek stolicy Galicji juŜpo kilkudziesięciu godzinach marszu. Dlatego teŜ początkowo zoptymizmem sugerował swoim przełoŜonym, Ŝe opanuje Lwów 30lipca. Po zorientowaniu się, Ŝe ma przed sobą

41 O niepodległą, i granice. Komunikaty Oddziału III..., s. 577 i n.42 M. Wrzosek, Walki o.... s. 293-294.

115

znaczne i zdolne do stawiania twardego oporu siły nieprzyjaciela,zmodyfikował swoje plany. Według nich 4 Dywizja Jazdy 30 lipcapowinna zająć Horochów i wejść na tyły lewego skrzydła 2 Armii.Natomiast 6 i 11 Dywizja Jazdy otrzymały rozkazy sforsowania Bugu iprzecięcia linii kolejowych pod śółtańcami, Kamionka Strumiło-wa—Lwów i pod Zadwórzem linii Krasne—Lwów. W ten sposób Budionnychciał zapoczątkować operację zniszczenia 2 Armii i stworzeniaprzesłanek dla szybkiego zajęcia całej Małopolski Wschodniej.

Nowe dyspozycje armiom bijącym się na Wołyniu i we wschodniejMałopolsce wydał równieŜ Józef Piłsudski. Uznał, Ŝe powinny wpierwszej kolejności jak najszybciej rozbić 1 Armię Konną. NaczelnyWódz po naradzie z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem postanowił, Ŝe2 Armia wspomagana przez Grupę Operacyjną Jazdy uderzy naRadziwiłłów i Brody, jednocześnie osłaniając się od strony Łuckaprzed moŜliwą akcją wroga. 6 Armia otrzymała zadanie utrzymaniastanowisk nad Styrem, a w wypadku silnego nacisku wroga, cofnięciasię na linię Krasne—Zborówka—rzeka Strypa. Do akcji na Brodywyznaczono jej 18 Dywizję Piechoty. 3 Armia walcząca nadStochodem i Styrem miała, powstrzymując sowiecką 12 Armię,osłaniać pozostałe wojska Frontu Południowo-Wschodniego43.

Polskie natarcie w kierunku Brodów rozpoczęło się 29 lipca.śołnierze 1 Dywizji Piechoty Legionów, Grupy Operacyjnej Jazdy, 6 i18 Dywizji Piechoty z powodzeniem atakowali jednostki Budionnego.JuŜ w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia zdołano zlikwidować lukę między 2i 6 Armią. W czasie tych walk Konarmia poniosła kilka drobnych, alebardzo dotkliwych poraŜek. Jej 11 Dywizja Jazdy utraciła swójsztandar44. Pod wieczór 2 sierpnia w sztabie Frontu Południowo-Wschodniego uwaŜano, iŜ plan zniszczenia

43 L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe..., s. 301.44 O niepodległa, i granice. Komunikaty Oddziału..., s. 596.

116

rosyjskiej kawalerii jest realizowany pomyślnie i wkrótce działaniaprzyniosą pełne zwycięstwo. Do polskiego sukcesu przyczynił się samdowódca Konarmii, który długo nie dostrzegał, w jak kłopotliwympołoŜeniu znalazły się jego siły. Ponaglany przez AleksandraJegorowa, konsekwentnie pchał rozkazami swoje dywizje do uderzeńw dwóch rozbieŜnych kierunkach. Jedno jego ugrupowanie zwracałosię ku północy, drugie zaś w kierunku południowo-zachod-nim. Wefekcie armii Siemiona Budionnego zaczęło zagraŜać rozpołowienie.

Uporczywe boje toczyły się przez cały dzień 3 sierpnia. Budionny,mimo otrzymania znacznych posiłków z 14 Armii, nie potrafiłutrzymać swoich pozycji. Utracił Brody, po zaciętych walkach,wieczorem tego dnia. Wykorzystując powodzenie, 18 DywizjaPiechoty rozpoczęła uderzenie na Radziwiłłów45. Przed zdruzgotaniem1 Armię Konną uratowało dramatyczne połoŜenie, w jakim znajdowałysię polskie wojska na północnym obszarze wojny, spychane przezTuchaczewskiego w kierunku Wisły i Warszawy.

Przebieg zmagań z kawalerią Budionnego polski Naczelny Wódzobserwował w sztabie gen. Śmigłego-Rydza w Chełmie. Po pobiciunieprzyjaciela pod Brodami, zamierzał przejść do generalnejkontrofensywy. Jej najwaŜniejszym elementem chciał uczynićuderzenie polskich oddziałów z rejonu Brześcia nad Bugiem wkierunku północnym, na tyły sowieckiego Frontu Zachodniego.

Rozwój wypadków pokrzyŜował zamierzenia Naczelnego Wodza.Walczące z Michaiłem Tuchaczewskim armie oraz grupy operacyjnenie zdołały zatrzymać nieprzyjaciela. JuŜ 27 lipca Rosjanie zajęliOsowiec, w następnym dniu Białystok, a 1 sierpnia Brześć, bronionyprzez Ŝołnierzy gen. Władysława Sikorskiego. W tej nowej sytuacjiPiłsudski musiał opracować kolejne plany działań. Przygotowując

45 M.Wrzosek,op. cit., s. 297-299; L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe..., s.301-302.

117

się do bitwy obronnej na przedpolach Warszawy, rozkazał przerwaćpomyślnie rozwijające się dla polskiego oręŜa zmagania z 1 ArmiąKonną pod Brodami i przesunąć 2 Armię na linię Bugu. Wojskapolskie jeszcze bijące się na Wołyniu przeniesiono naLubelszczyznę. Józef Piłsudski rozkazał równieŜ przekazanieniektórych jednostek z 6 Armii, przede wszystkim 18 DywizjiPiechoty, na północne obszary wojny. UwaŜał te oddziały,dotychczas twardo bijące się z przeciwnikiem, za dające „gwarancjęsiły moralnej". Oceniając sytuację na długim, chwiejącym sięfroncie, najmniej martwił się o południowy odcinek. , Jedynymi zaśnajjaśniejszymi plamami na moim horyzoncie — napisał po latach— był brak jazdy Budionnego na tyłach i bezsilność 12 Armii, którapo klęsce na Ukrainie podnieść się nie była w stanie" 46.

Konarmia po bitwie pod Brodami musiała poświęcić aŜ pięć dnina uporządkowanie oddziałów. W tym czasie Siemion Budionnywizytował swoje oddziały oraz wysyłał depesze do sztabu FrontuPołudniowo-Zachodniego i naczelnego dowódcy Armii Czerwonej.Domagał się w nich otrzymania uzupełnień w ludziach, broni isprzęcie, a przede wszystkim więcej czasu na odpoczynek dlaŜołnierzy. Jego monity nie doczekały się odpowiedzi. Konarmiabyła zbyt cennym elementem działań ofensywnych, aby z niejzrezygnować, nawet na krótki okres. Dopingowany rozkazamidowódcy frontu, Budionny podjął dwoma kolumnami działaniaofensywne w kierunku Lwowa. Jedna, z rejonu Beresteczka,nacierała na Kamionkę Strumiłową, druga, z okolic Kozina,uderzała na Busk.

Zadanie obrony Lwowa przypadło Frontowi Południowemu,składającemu się z 6 Armii, podporządkowanej jej słabej liczebnieukraińskiej armii gen. M. Omelianowicza--Pawlenki i z tzw.Małopolskiej Armii Ochotniczej (MAO).

46 J. P i ł s u d s k i , Rok 1920, Warszawa 1989, s. 110.

118

Dowództwo nad tymi siłami Naczelny Wódz przekazał, zanamową francuskiego doradcy gen. Maxime Weyganda, gen.Józefowi Dowborowi-Muśnickiemu. Wobec kategoryczniesformułowanej odmowy tego ostatniego, przejął je gen. WacławIwaszkiewicz. Komendę nad 6 Armią otrzymał gen. WładysławJędrzejewski.

Trudną do przecenienia rolę w walkach toczonych w lipcu ipierwszych dniach sierpnia odegrało polskie lotnictwo.Nieustannie wykonywało loty patrolowe, dostarczając dane ozgrupowaniach większych sił nieprzyjaciela. Latem 1920 r. byłojedynym niezawodnym źródłem informacji dla dowództw frontui armii, śledzącym błyskawicznie przemieszczające się oddziałyczerwonej jazdy i piechoty. Wielokrotnie teŜ polskie samolotyatakowały nieprzyjaciela z powietrza, ułatwiając uderzenia lubwycofywanie się polskich Ŝołnierzy. Coraz teŜ częściej lotniczeeskadry okazywały się jedynymi jednostkami mogącymipowstrzymać, choć na krótki okres, prącego do przodunieprzyjaciela.

Jednostki piechoty walczące z masami 1 Armii Konnejwspomagały stacjonujące w tym czasie na lotnisku w Ho-łobach (następnie od 23 lipca w Uściługu) eskadry, 21 i 7kościuszkowska. Wypracowały one skuteczną taktykę walki znieprzyjacielską jazdą. Lotnicy z 21 eskadry dokonywalirozpoznania i po stwierdzeniu w jakim rejonie znajdują sięoddziały Budionnego wracali na lotnisko. Tam opracowywanoplan akcji. Następnie obie eskadry dokonywały nalotów,przewaŜnie ze znacznym powodzeniem atakując nieprzyjaciela.W odpowiedzi Rosjanie przygotowali taktykę zwalczaniapolskich samolotów. Organizowali zasadzki, wzbijając małymioddziałami kurz na drogach i ściągając nad ten rejon polskiesamoloty. Po ich pojawieniu się, otwierali ogień z wcześniejukrytych karabinów maszynowych. W lipcu nieprzyjacielowiudało się zestrzelić co najmniej osiem polskich samolotów.Wśród poległych

119

lotników znaleźli się takŜe amerykańscy ochotnicy, m.in. kpt.Arthur Kelly.

Niecodzienną przygodę przeŜyli natomiast 18 lipca kpt. Crawfordi por. Corsi z eskadry kościuszkowskiej. W trakcie loturozpoznawczego na niskiej wysokości silnik celnie trafionego w baksamolotu Crawforda przestał pracować. Kiedy nie udało się goprzełączyć na zasilanie z dodatkowego baku, pilot podjął decyzjęposadzenia samolotu w polu i ucieczki. Udało mu się szczęśliwieosiąść na ziemi i opuścić samolot. W tym czasie kawa-lerzystówBudionnego, galopem zbliŜających się do miejsca lądowaniauszkodzonej maszyny, atakował ogniem broni pokładowej drugisamolot 7 eskadry. Por. Corsi chciał dać koledze czas na dotarcie dopobliskiego lasu. Jakie musiało być zdziwienie lotnika uciekającegodo linii drzew, gdy nagle usłyszał, iŜ silnik zaczął pracować, a jegosamolot rusza przed siebie i coraz szybciej oddala się. Mimo tozawrócił, zdołał go dogonić, dostać się do kabiny i wystartowaćwśród kompletnie zaskoczonych obrotem wydarzeń kawalerzy sto w47.

Dzielnie walczący na ziemi i w powietrzu Ŝołnierze jak na raziejedynie opóźniali marsz na zachód Armii Czerwonej. Komunikatyoperacyjne Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiegodonosiły o zwycięskich kontratakach, wzięciu jeńców i sprzętu orazo kolejnych utraconych miejscowościach48.

Rosła liczba polskich jeńców znajdujących się w rosyjskiejniewoli. Znajdowali się w tragicznej sytuacji. W obozach szerzyłysię epidemie. Brakowało w nich nie tylko podstawowych środkówhigieny (np. mydła), najbardziej niezbędnych lekarstw, ale teŜŜywności, często nawet

47 O walkach latem 1920 r. obszernie T. K o p ań s k i , op. cit., s. 403i n. Podane informacje o epizodach bojowych i zwalczaniu polskichsamolotów za tym autorem, s. 413—414.

48 O niepodległą i granice. Komunikaty Oddziału..., s. 596 i n.

120

dostatecznej ilości wody. Przebywających w niewoli Ŝołnierzynękali komunistyczni agitatorzy. „Zagłodzonych i obdartych jeńcównamawiali bolszewicy do wstąpienia do Czerwonej Armii —zeznawał szer. Antoni Pala z 24 pułku piechoty — obiecując im, Ŝedostaną nowe mundury i lepsze poŜywienie i Ŝe pójdą na frontprzeciw Wranglowi" 49.

Sytuację na tyłach cofających się ku Lwowi dywizjikomplikowało pojawienie się małych, ale ruchliwych oddziałówrabunkowych i partyzanckich. Składały się one z byłych ŜołnierzyUkraińskiej Armii Galicyjskiej i Ŝołnierzy austriackich narodowościukraińskiej. Kierownik starostwa Rawa Ruska alarmował: „Mordy irabunki są na porządku dziennym [...]. Po lasach kryją się uzbrojoneindywidua"50. Uzbrojone ukraińskie oddziałki nie były w staniezagrozić regularnym jednostkom, ale wywoływały zamieszanie, a naniektórych obszarach wręcz panikę wśród ludności cywilnej iurzędników. Pod wpływem ich aktywności szybko nasilały siępogłoski o zbliŜającym się wybuchu ukraińskiej irredenty iprzygotowywaniu sądów nad Polakami51. Jednocześniepodejrzewano, iŜ na obszarze Wołynia i Małopolski Wschodniejprzebywają bolszewiccy emisariusze. Obawiano się działań grupkomunistycznych, agitacji, wezwań do nierespektowania poleceńadministracji i zamieszek społecznych. Sądzono, iŜ wśród zadań,jakie wykonują bolszewiccy dywersanci, są równieŜ mającecharakter szpiegowski.

Zwyciązcy za drutami. Jeńcy polscy w niewoli (1919—1922). Dokumenty imateriały, opr. A. Aleksandrowicz. Z. Karpus. W. Rezmer, Toruń 1995, s. 75. WcięŜkim połoŜeniu znajdowali się teŜ jeńcy przebywający w polskich obozach. Patrz Z.Karpus. Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918-1924,Toruń 2000.

50 CPAHU, 146-6-1409, Pismo kierownika starostwa Rawa Ruska z 14czerwca 1920 r., s. 4.

51 CPAHU, Pismo Okręgowej Komendy Policji „Wschód" z 30 czerwca1920 r., s. 4.

121

Obawy przed rozpoczęciem antypolskiego powstania miejscowejludności ukraińskiej i odbudową instytucji ZURL okazały sięmocno przesadzone. Polscy urzędnicy i oficerowie znajdujący sięna tyłach trafniej natomiast oceniali zagroŜenie wynikające zprzedostania się na południowo-wschodnie obszary państwapolskiego komunistycznych emisariuszy i tworzenia przez nichkonspiracyjnej siatki.

Przywódcy Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainyprzywiązywali znaczną wagę do działań o charakterzewywiadowczym i dywersyjnym, prowadzonych na terenie wroga.Dla kierowania pracą podziemia stworzyli latem 1919 r.Zafrontowe Biuro KC KP(b)U, na czele ze Stanisławem Kosiorem,bolszewikiem polskiego pochodzenia. Współpracowało ono zWydziałem Wojskowym Komitetu Centralnego i wysyłało swoichprzedstawicieli (m.in. agitatorów i instruktorów) na drugą stronęfrontu. Udało mu się utworzyć kilkanaście konspiracyjnych,energicznie działających grup. Pod kierownictwem Za-frontowegoBiura pracowała takŜe jedna z komórek sztabu 12 Armii. Dziękitemu sztab tej armii korzystał z napływających z drugiej stronyfrontu róŜnorodnych, często waŜnych informacji. Biuro przestałoistnieć w grudniu 1919 r., ale pozostawiło po sobie sprawdzonemetody działania na zapleczu przeciwnika i, co równie waŜne,dobrze przygotowanych do pracy, cały czas aktywnych agentów.Natomiast w maju 1920 r. powstał Zagraniczny Wydział KC,równieŜ m.in. o wywiadowczych zadaniach52.

Chcąc ograniczyć wpływy komunistycznej agitacji oficerowieOddziału II Okręgu Generalnego Lwów wpadli na pewien pomysł.Wydrukowali i rozprowadzili po wsiach ulotki. Napisane w językuukraińskim, podpisane

52 W. S. Sydak, Nacjortalni specsluŜbi w pieriod Ukrajińśkoji rewołuciji1917—1921 (niewidomi storinki istoriji), Kijiw 1998, s. 125.

122

„Ukrajinśky Chliboroby Powstańcy", wzywały do czynnegoprzeciwstawiania się Armii Czerwonej 53.

Na obszarach Galicji Wschodniej, tak jak na innych ziemiachpolskiego państwa zagroŜonych okupacją Armii Czerwonej, napoczątku sierpnia rozpoczęła się wielka ewakuacja urzędówcywilnych. Odbywała się ona na podstawie instrukcji RadyMinistrów, podpisanej 30 lipca 1920 r. przez premiera WincentegoWitosa54. Nakazywała ewakuować, po otrzymaniu pisemnegopolecenia, urzędników i ich rodziny, działaczy politycznych i osoby zracji swoich zachowań i przekonań naraŜone na represje okupantów, atakŜe majątek państwowy (m.in. zasoby finansowe i archiwa) orazwięźniów politycznych i kryminalnych. Z ewakuacji zostali wył ączeniczłonkowie władz samorządowych. Pozostając na ziemiach zajmo-wanych przez czerwonoarmistów mieli przejąć opiekę nadpozostawionymi instytucjami. Obowiązek dostarczenia środkówtransportu kolejowego dla wyjeŜdŜających oraz zapewnienia imbezpieczeństwa podczas załadunku i podróŜy spoczął na wojsku.

Instrukcja kierowała transporty organizowane we wschodniejGalicji do woj. kieleckiego. Tam urzędnicy podejmowali swojeobowiązki lub otrzymywali urlopy. Opiekę nad nimi sprawowałPaństwowy Urząd ds. Powrotu. To jego funkcjonariusze starali sięzapewnić uciekinierom kwatery i pomieszczenia dla przywiezionegomajątku. Pomagali rodzinom urzędników w otrzymaniu najbardziejniezbędnego sprzętu (łóŜek, stołów i krzeseł), domowegowyposaŜenia (m.in. pościeli i naczyń kuchennych), a nawet ubrań.

W rzeczywistości ewakuacja często przypominała bezładnąucieczkę. Urzędnicy, nawet wysokiej rangi, opuszczali

53 CPHAU, 146-6-1409, Pismo Oddziału II DOG Lwów z 11 lipca1920 r. do dr. K. Gałeckiego, s. 287.

54 CPHAU, 309-1-2521, Instrukcja Rady Ministrów z 30 lipca 1920Ir.,s. 1-2.

123

miejsca pracy, nie czekając na pisemne polecenia. Surową ocenę ichzachowania wyraził jeden z posłów w rozmowie z premieremWincentym Witosem: „Zaczyna się teŜ wytwarzać nastrój paniki izamieszania, którego dotąd we Lwowie nie było. Najwięcejprzyczyniają się do tego urzędnicy cywilni i wojskowi, którzy zdająsię o niczym więcej nie myśleć, jak o swoim bezpieczeństwie.Wszystko mają przygotowane do ewakuacji i bezustannie domagająsię pozwolenia wyjazdu" 55.

Dodajmy, Ŝe urzędnicy porzucając miejsca pracy najczęściej nawetnie próbowali zabrać ze sobą przynajmniej części majątkuprzeznaczonego do ewakuacji. Po zakończeniu działań wojennychwszczęto przeciwko nim postępowanie karne. Wielu utraciło swojemiejsca pracy lub zostało przesuniętych na inne, mniejodpowiedzialne stanowiska.

Nieznany z nazwiska rozmówca Wincentego Witosa przekazałprawdę o postawie niektórych funkcjonariuszy państwowych56, ale niewiększości mieszkańców Lwowa. Ich aktywność świadczyła nie opanice, ale raczej o tym, Ŝe do miasta powrócił duch z końca1918 i początków1919 r., a więc miesięcy walk z wojskami ukraińskimi o prawo dobytu we własnym państwie. Teraz, latem1920 r., lwowiacy energicznie szykowali się do walki, obronyswoich domostw i całej wschodniej Małopolski. Przygotowaniamikierowały władze miasta oraz Dowództwo Okręgu Generalnego(DOG) Lwów, na czele którego stał od marca 1920 r. gen. RobertLamezan de Salinis. DOG podporządkowały się druŜyny harcerskie,Małopolska StraŜ

55 W. Witos, Moje wspomnienia, t. II, ParyŜ 1964, s. 338.56 Na jednym ze spotkań z W. Witosem „delegacja urzędników uwaŜała

za najpilniejsze zadanie podnieść z duŜą natarczywością sprawę niedostatecznegowynagrodzenia, pomijając wszystko inne". Pomijając zasadność i okoliczności tejprośby, wymownie świadczyła ona, Ŝe nie wszyscy urzędnicy ulegli panice.

W. W i t o s , op. cit., t. II, s. 339.

124

Obywatelska (MSO) i Legia Obywatelska (LO), organizacje studenckieoraz m.in. lokalne oddziały Związku Strzeleckiego i „Sokoła".

Gen. Lamezan de Salinis wydał juŜ 8 lipca odezwę wzywającą dowstępowania do Legii Ochotniczej. Jej zadaniem była organizacjaspołeczeństwa i przeciwdziałanie panice, a takŜe pomocnicza słuŜbawojskowa (m.in. wartownicza i patrolowa). Odezwa ogłaszała: „Dlazorganizowania społeczeństwa przeciw tendencyjnie szerzonemupopłochowi, wywołującemu upadek ducha zgubniejszy w skutkach niŜakcja zewnętrznego wroga oraz do ochrony kraju w razie potrzeby,otrzymałem rozkaz zorganizowania Legii Ochotniczej [...]. Tymwezwaniem nie są objęci wszyscy juŜ powołani do słuŜby wojskowejoraz ci, którzy się zgłoszą do formacji polowych, będących nafroncie..."57. Członkowie Legii otrzymywali karabiny z wojskowychmagazynów. Początkowo nie nosili mundurów, a jedynie czapkiwojskowe (rogatywki lub maciejówki) i biało--czerwone opaski narękawach.

Legia Ochotnicza została zorganizowana w plutony, kompanie ibataliony. Oddziałami mogli dowodzić jedynie byli oficerowie, którzymieli prawo do załoŜenia własnego munduru. Członków LOobowiązywała wojskowa dyscyplina. W wypadku kalectwa lub śmierciich rodzinom przysługiwały takie same prawa do opieki państwa jakrodzinom Ŝołnierzy poległych na froncie.

Wartościowym elementem LO była dobrze zorganizowana MSO. Wjej szeregi przyjmowano „wszystkich bez wyjątku, bez róŜnicy płci, wwieku od 14 do 60 lat"58. StraŜą Obywatelską w Małopolsce dowodziłwsławiony walkami o Lwów na przełomie 1918 i 1919 r. WłodzimierzKrynicki.

57 „Gazeta Lwowska" nr 152 z 8 lipca 1920 r.58 Rozkaz nr 5 Naczelnego Inspektoratu MSO z 8 lipca 1920 r., druk

ulotny, s. 3.

125

Legia Ochotnicza i StraŜ Obywatelska odegrały waŜną rolę,zapewniając bezpieczeństwo obszarom, do których zbliŜały sięoddziały Armii Czerwonej. Jednak ich członkowie nie zawszezachowywali spokój. Zbyt łatwo, przy niesprawdzonych pogłoskach,dokonywali aresztowań osób polskiej i ukraińskiej narodowości,oskarŜanych o skrajnie lewicowe poglądy. Ludność uspokajał,dokonując licznych objazdów powiatów, Generalny Delegat Rządu dlaGalicji dr Kazimierz Gałecki 59. W połowie lipca przebywał w Ka-mionce Strumiłowej, Radziechowie i Sokalu. Obszerną, utrzymaną woptymistycznym tonie relację z tej podróŜy zamieściła 18 lipca „GazetaLwowska"60.

NajwaŜniejsza odezwa została wydana jeszcze 11 lipca 1920 r.Dowódca obrony Lwowa z listopada 1918 r., cieszący się wielkąpopularnością płk (brygadier) Czesław Mączyński, informował w niej,iŜ na rozkaz DOG Lwów przystąpił do organizacji oddziałówMałopolskiej Armii Ochotniczej61. Wzywał: „Nie wolno zwlekać anigodziny. Musi powstać w przeciągu dni kilkunastu wielotysięcznapotęŜna i groźna dla wrogów Małopolska Armia Ochotnicza. RozkazOjczyzny musi być bezwzględnie i natychmiast wykonany".Zapewniał, Ŝe jej Ŝołnierze „otrzymają wikt, umundurowanie i Ŝołdwojskowy. Zaopatrzenie rodzin takie same, jak rodzin Ŝołnierzy armiiregularnej"62. Ochotnicy mieli się zgłaszać do koszar przy ul.Zamarstynowskiej.

MAO, organizowana na obszarze wschodniej Galicji, stanowiłaczęść Armii Ochotniczej, formowanej na podstawie decyzji RadyObrony Państwa z 1 lipca 1920 r. i rozkazu

59 Urząd Generalnego Delegata dla Galicji obejmował swoimi kompetencjami jedynie teren b. zaboru austriackiego. Przygotowywał połączenie tego obszaru z pozostałymi ziemiami polskimi. Jego uprawnienia byłyzbliŜone do c.k. namiestnika sprzed października 1918 r.

60 „Gazeta Lwowska" nr 161 z 18 lipca 1920 r.61 W literaturze występuje takŜe pod nazwą Małopolskie Oddziały

Armii Ochotniczej (MOAO).62 „Gazeta Lwowska" nr 155 z 11 lipca 1920 r.

126

wiceministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkows-kiego z4 lipca. Ogółem wstąpiło do niej ok. 100 tys. osób, w tym do 7sierpnia w DOG Lwów ok. 9 tys.63 Ochotników organizowano wkompanie, szwadrony i bataliony. Po pośpiesznym przeszkoleniu,umundurowaniu i uzbrojeniu, wysyłano ich na front, często nanajbardziej niebezpieczne, pilnie wymagające wsparcia nowymisiłami odcinki.

Wezwanie Czesława Mączyńskiego spotkało się z odpowiedziąspołeczeństwa wschodniej Małopolski i jej stolicy przekraczającąoczekiwania DOG Lwów. Szybko musiano otworzyć nowe punktypoboru: w siedzibie DOG Lwów przy pi. Bernardyńskim, wkoszarach Jabłonowskich i przy ulicy Kopernika64. Wielu ochotnikówzgłaszało się bezpośrednio do oddziałów, w których się znajdowaliczłonkowie ich rodzin lub koledzy ze szkoły, pracy lub podwórka. Oile wcześniej słuŜyli w wojsku lub potrafili się obchodzić z broniąpalną, przyjmowano ich do szeregów bez zbędnych formalności.

Reaktywowała swoją działalność takŜe okręgowa komendaPolskiej Organizacji Wojskowej (POW). Dowództwo nad jejstrukturami przejął około połowy czerwca 1920 r. były kapitan IBrygady Legionów Polskich Wacław Denhoff-Czarnocki (ps. kpt.Włodarkiewicz). Nominację na szefa sztabu otrzymał por. dr AdolfCzudowski (ps. por. Jarema). Komendę nad oddziałami Ŝeńskimipowierzono Jadwidze Kamili Gibowskiej (ps. obywatelka Wicher)65.

20 lipca kpt. Włodarkiewicz wydał instrukcję, nakazującą tworzyćoddziały liczące około dwudziestu ludzi. Zadaniem tych oddziałówbyło „chronić organizację i państwo przed

63 Encyklopedia wojskowa, t. 1, pod red. O. Laskowskiego, Warszawa 1931, s.126; O niepodległa, i granice. Raporty i komunikaty..., s. 530.

64 Gazeta Lwowska" nr 164 z 22 lipca 1920 r.65 LOGA, 257-2-1091, Rozkaz wewnętrzny Komendy Głównej POW z 12

czerwca 1920 r., s. 4.

127

osobnikami i organizacjami przeciwpaństwowymi i anty-narodowymi"66. Ich komendanci, zaopatrzeni w legitymacje wystawione przez IIOddział Sztabu Generalnego, otrzymali prawo przeprowadzaniarewizji w prywatnych domach, a nawet dokonywania aresztowań.Oddziały mogły teŜ zostać skierowane na front. Ich prowizorycznymimiejscami postoju we Lwowie były szkoły: św. Anny, Staszica iKonarskiego. Komenda POW mieściła się przy ul. Ossolińskich.

W gorączkowych przygotowaniach do obrony miasta i wschodniejMałopolski uczestniczyło wiele instytucji i stowarzyszeń. Doutrzymania spokoju i energicznych działań zachęcali społeczeństwoczłonkowie Rady Przybocznej Generalnego Delegata. Na zebraniu 23lipca zadeklarowali wiarę w szybkie pokonanie Armii Czerwonej, atakŜe pełne zaufanie do decyzji Naczelnika Państwa i Rządu 57.Postawa naleŜących do rady lokalnych polityków, profesorówwyŜszych szkół, najzamoŜniej szych obywateli pozytywnie wpływałana polskie społeczeństwo Małopolski.

Lwowskie banki ogłosiły, iŜ będą wypłacały pełne uposaŜenie tymswoim urzędnikom, którzy wstąpią w szeregi wojska. PrzeznaczyłyrównieŜ 10% zysku na wyposaŜenie ochotniczych oddziałów68. Kupcynarodowości Ŝydowskiej zbierali wśród swoich współwyznawcówpieniądze, które przekazywano do DOG Lwów69. Zawiązał się komitetpań z zamoŜnych mieszczańskich i inteligenckich rodzin, z siedzibą wlokalu przy pi. Akademickim, zbierających pieniądze pod hasłem„Wszystko dla frontu". Aby

66 LOGA, 257-2-1091, Instrukcja Komendy Lwowskiego Okręgu POWz 20 lipca 1920 r., s. 3.

67 „Kurier Lwowski" nr 181 z 25 lipca 1920 r.68 „Gazeta Lwowska" nr 201 z 3 września 1920 r.69 Bardzo wielu młodych przedstawicieli tej społeczności zgłaszało się

do MAO i uczestniczyło w walkach na froncie.

128

nie dopuścić do naduŜyć, kaŜda z kobiet biorących udział w akcjiotrzymała odpowiednią legitymację, uprawniającą do kwestowaniaoraz specjalną puszkę. Zbiórka pieniędzy rozpoczęła się w czwartek15 lipca o godzinie dziesiątej rano70. Panie zorganizowały teŜ tzw.„stację posiłkową" dla Ŝołnierzy przy ul. Jakuba Hermana orazszwalnię bielizny wojskowej przy ul. Wałowej. W tej ostatniejodpłatnie zatrudniono kilkanaście zawodowych szwaczek. Akcjomkobiet patronowała, takŜe energicznie w nich uczestnicząc, Ŝonaprezydenta Lwowa, Kazimiera Neumann.

Wielość inicjatyw społecznych groziła rozproszeniem wysiłków.Dlatego teŜ 12 sierpnia, z inicjatywy gen. Roberta Lamezana deSalinis i dr. Kazimierza Gałeckiego. doszło do spotkaniaprzedstawicieli organizacji stawiających sobie za cel wspomaganieobrony Lwowa i wschodniej Galicji. Utworzono wówczas KomitetCentralny Pomocy dla Obrońców Wschodniej Małopolski (KCP).Jego zadaniem była koordynacja aktywności największych organiza-cji, a przede wszystkim uzgadnianie celów ich działań z DOG Lwóworaz urzędem Generalnego Delegata Rządu 71. Po kilku dniach, podokooptowaniu przedstawicieli najwaŜniejszych partii i stronnictwpolitycznych, KCP przekształcił się w Obywatelski KomitetWykonawczy Rady Obrony Państwa. Na jego czele stanął drKazimierz Gałecki. Siedzibą nowego komitetu stały się eleganckiepomieszczenia bankowe przy ul. Jagiellońskiej 72.

Mieszkańcy Lwowa, choć w gorących dniach lata 1920 r.obawiali się o losy swojego miasta i kresów południowo--wschodnich, Ŝywo interesowali się takŜe przyszłością kresówzachodnich i północnych. „Gazeta Lwowska" przypominała, iŜKomitet Obrony Kresów Zachodnich, mający swoją siedzibę przypl. Mariackim (dzisiaj pl.

70 „Gazeta Lwowska" nr 158 z 15 lipca 1920 r.71 „Gazeta Lwowska" nr 186 z 17 sierpnia 1920 r.72 „Gazeta Lwowska" nr 190 z 21 sierpnia 1920 r.

129

Mickiewicza), w dalszym ciągu przyjmuje datki finansowe na rzeczpolskich organizacji plebiscytowych 73.

Prasa codzienna drukowała nie tylko wiadomości z frontów i apelewzywające do udziału w obronie Lwowa i wschodniej Małopolski.Pojawiały się równieŜ liczne informacje ze świata. Dziennikarze pisalio wydarzeniach zachodzących w Berlinie, ParyŜu, Londynie i NowymJorku. Jak co dzień ukazywały się anonse o najwaŜniejszychwydarzeniach towarzyskich, repertuarze kin, teatrów oraz o koncertachi odczytach popularnych naukowców i publicystów. Nie brakowało teŜróŜnorodnych reklam, kierowanych do pan domów czy elegantek i ele-gantów.

26 lipca ukazała się jednodniówka „Tchórz. Urzędowy OrganCywilnych Łazików Małopolski Wschodniej". Autorzyzamieszczonych w niej tekstów Ŝartowali z panikarzy i plotkarzy orazmłodych męŜczyzn, unikających pod najróŜniejszymi wymówkamisłuŜby frontowej.

Do Lwowa powrócił, po stosunkowo długim pobycie w Warszawie,bardzo popularny, zwłaszcza w najbiedniejszych dzielnicach i domach,arcyb. Józef Bilczewski74. Odprawiane przez niego w KatedrzeŁacińskiej msze święte za pomyślność polskiego oręŜa oraz mądrekazania zawsze gromadziły tłumy wiernych.

73 „Gazeta Lwowska" nr 175 z 4 sierpnia 1920 r.74 Arcybiskup Józef Bilczewski kazał się pochować na lwowskim

cmentarzu Janowskim, na którym spoczywają przede wszystkim przedstawiciele mniej zamoŜnych warstw miasta, Polacy i Ukraińcy. Jegomiejsce spoczynku jest równieŜ dzisiaj otoczone szacunkiem mieszkańcówLwowa. W 2001 r. Jan Paweł II dokonał beatyfikacji arc. J. Bilczewskiego.

9 — Galicja Wschodnia 1920

POD BRAMAMI LWOWA

Na przełomie lipca i sierpnia sukcesy Armii Czerwonej zagroziłybytowi odrodzonego polskiego państwa. W jej dowództwie zrosnącym optymizmem patrzono w najbliŜszą przyszłość. SergiejKamieniew spodziewał się, Ŝe wojska Michaiła Tuchaczewskiego juŜ12 sierpnia zajmą stolicę Polski. O szybkim zainstalowaniu się wpodbitym mieście myśleli takŜe podąŜający za frontem członkowiePolskiego Rewolucyjnego Komitetu, w tym Julian Marchlewski,Feliks DzierŜyński, Józef Unszlicht i Feliks Kon. Oczekiwali, Ŝe wWarszawie za zgodą Kremla proklamują Polską SocjalistycznąRepublikę Rad.

TakŜe w najbliŜszym otoczeniu Lenina spodziewano się nadejściatelegramu od Tuchaczewskiego ze zdobytej Warszawy. RozwaŜanoteraz, jak zareagują zachodnie państwa na wejście Armii Czerwonej,po pokonaniu wojsk polskich, w granice Niemiec i na wybuch w tymkraju rewolucji. Liczono, iŜ zachodni politycy znajdą się pod presjątych kręgów swoich społeczeństw, które sympatyzowały zbolszewikami i rosyjską rewolucją. Tym samym zajęte swoimiproblemami nie będą zdolne do udzielenia pomocy niemieckiemurządowi.

Postępy Armii Czerwonej z zapartym tchem śledzili w Moskwieuczestnicy II kongresu Kominternu. Zbierając

131

się we wspaniałych pomieszczeniach Teatru Wielkiego codzienniegromadzili się przed specjalnie 'wywieszoną mapą. Podchodził donich Grigorij Zinowiew i przepowiadał koniec „najniegodniejszejkreatury międzynarodowego kapitalizmu" Polski. Przekonywał, iŜna czerwonoarmistów czekają miliony polskich chłopów irobotników, aby poprzeć rewolucję. Obiecywał, Ŝe III kongreszostanie zwołany w Berlinie, a kolejny w ParyŜu, Londynie l.Komuniści reprezentujący wszystkie kraje Europy słuchali go zuwagą i przeświadczeniem, Ŝe są świadkami i uczestnikamirewolucji ogarniającej cały kontynent. Niemieccy delegacirozwaŜali po cichu, kto pierwszy dotrze do ich rodzinnych stron, onipowracający przez neutralne kraje, czy moŜe zwycięskie wojskaTuchaczewskiego kierujące się do ich ojczyzny najkrótszą drogąprzez Warszawę i Poznań.

W tych dniach stwierdzenia Aleksandra Jegorowa, Ŝe polskiearmie walczące w Małopolsce nie zostały rozbite i w dalszym ciągusą zdolne do stawiania skutecznego oporu, nie traktowano wradzieckim naczelnym dowództwie z uwagą. Natomiast samdowódca Frontu Południowo--Zachodniego bagatelizował skargiSiemiona Budionnego. Nie przyjmował do wiadomości, Ŝe 1 ArmiaKonna jest wyczerpana długą drogą z Kaukazu i uporczywymiwalkami z Polakami, brakuje jej amunicji, a Ŝołnierze muszą sięŜywić młodymi ziemniakami i zielonymi jabłkami. Mógł siędomyślać, Ŝe czerwonoarmiści przynajmniej niektóre z problemówrozwiązują sami, łupiąc gdzie to moŜliwe ludność cywilną.Konsekwentnie odmawiał Budionnemu zgody na zarządzenie choćkilkudniowego wypoczynku 2.

Sytuację Aleksandra Jegorowa skomplikowały decyzje BiuraPolitycznego KC RKP(b). 2 sierpnia postanowiło ono połączyćwiększość sił walczących z Polakami pod

1 D. Wołkogonow, L enin, W arszaw a 1997, s. 285.2 O stanie liczebnym 1 Armii Konnej w lipcu i sierpniu 1920 r., w tym

ponoszonych przez nią stratach A. S m o l iń s k i , op. cit., s. 80—90.

132

dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. Podporządkowało jegorozkazom 1 Armię Konną i 12 Armię. Miały one od południaosłaniać dąŜące do wkroczenia do Warszawy pozostałe jednostkiFrontu Zachodniego. Jednocześnie Biuro Polityczne zamierzało pilniewzmocnić wojska bijące się nad Morzem Czarnym z Białą Gwardią.Bolszewiccy przywódcy oceniali, Ŝe dobrze uzbrojone izdyscyplinowane, dowodzone przez zwolennika demokratyzacjiRosji i przeprowadzenia na jej obszarze reform, w tym przedewszystkim agrarnej, gen. Piotra Wrangla, stają się coraz bardziejgroźnym przeciwnikiem ich reŜimu. Mogły uzyskać szerokiepoparcie ludności zmęczonej rewolucją i przekształcić się w wielkąsiłę zbrojną, która podejmie udaną próbę zdławienia nowego ustroju3.

Niepokój KC RKP(b) wywoływała równieŜ Rumunia. Jegoczłonkowie nie wykluczali, iŜ to państwo wystąpi zbrojnie przeciwkoradzieckim republikom, wspierając Polskę i gen. Piotra Wrangla4.Ewentualne działania wojenne podjęte przez Rumunów zmieniałysytuację Frontu Południowo-Zachodniego. Ich ofensywa miała szansędoprowadzenia do rozbicia wojsk Aleksandra Jegorowa znajdującychsię południu i walczących z Białą Gwardią gen. Wrangla.

Odpowiednią dyrektywę, zgodną z postanowieniami BiuraPolitycznego, podpisał po godzinie czternastej 3 sierpnia SiergiejKamieniew5. Jeszcze tego samego dnia pod wieczór odebrał jątelegrafista dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego. Depeszazawierająca nową dy-

3 W.J. Spahr, op. cit.y s . 109-109.4 Szerzej A. P r z y b y l s k i , Wojna polska 1918-1921, Warszawa 1930,

s. 138-139.5 Dyrektywa naczelnego dowództwa ACz dla armii Frontu Zachodniego

i Frontu Południowo-Zachodniego o przygotowaniu do połączenia frontówz 3 sierpnia 1920 r. [w:] Iz istorii graŜdanskoj wojny w SSSR, t. 3, Fiewral1920-oktjabr 1922, Moskwa 1961, s. 336.

133

rektywę Kamieniewa wywołała burzę w dowództwie armiiwalczących we wschodniej Małopolsce. Jej realizacja oznaczałarezygnację z tak bliskich, jak się mogło wydawać Jegorowowi iBudionnemu, laurów pogromców Polaków i zdobywców Lwowa.Wyraźnie odsuwała perspektywę przekroczenia przez ArmięCzerwoną karpackich przełęczy i wejścia do Czechosłowacji, dalejna Węgry, a w końcu na Bałkany lub do Włoch.

Reakcją członka Rady Wojenno-Rewolucyjnej Republiki orazRady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu Południowo--ZachodniegoJózefa Stalina6, wywierającego przemoŜny wpływ na Jegorowa, stałosię wysłanie dwóch gniewnych depesz. W skierowanej do Leninakwestionował zasadność wtrącania się Biura Politycznego wproblematykę wojskową. Skrytykował równieŜ SiergiejaKamieniewa, posuwając się do uwagi, Ŝe nie wolno ufać jegosłowom („W obiecanki naczelnego wodza nie wierzę nawet przezchwilę, swymi obietnicami tylko zwodzi"7). Arogancko zapowiedziałteŜ, Ŝe będzie on pracował na dotychczasowym stanowisku jeszczetylko dwa tygodnie i oczekuje odwołania go po upłynięciu tegoczasu. Natomiast w depeszy wysłanej jeszcze 3 sierpnia do KCRKP(b) uznał decyzje polityków za nieprecyzyjne i wprowadzającebałagan w działania wojenne na południowym obszarze wojny.Proponował nie zmieniać struktur komendy Frontu Południowo-Zachodniego i jego Rady Rewolucyjno-Wojskowej, a uznać je zazwierzchnie organy mającego powstać Frontu Południowego8,przeznaczonego do walki z armią gen. Piotra Wrangła.

6 Stalin przybył na front dopiero 12 lipca 1920 r., a więc w czasiedziałań ofensywnych Armii Czerwonej, poprzedzany opinią znakomitegoorganizatora. M. M i kę I n , Stalin, Warszawa 1991, s. 126.

7 Cyt. za L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe..., s. 303.8 Depesza Stalina z 3 sierpnia, [w:] Iz istorii..., t. 3, s. 337; W. J.

S p a h r, op. cit., s. 110.

134

Postawa Stalina nie spotkała się z odprawą Lenina. Przywódcabolszewików doskonale wiedział, Ŝe Stalin nie znosi SiergiejaKamieniewa i juŜ niejednokrotnie bardzo ostro i złośliwiewystępował przeciwko niemu. I tak 20 czerwca 1920 r., gdy KomitetCentralny i Lew Trocki rozwaŜali usunięcie Aleksandra Jegorowa zestanowiska dowódcy frontu, w związku z poraŜkami poniesionymi wwalce z wojskami gen. Piotra Wrangla, w jego obronie wy stąpiłStalin. Wysłał wówczas do Moskwy depeszę, w której stwierdzał, Ŝebrakuje innych dowódców wystarczająco uzdolnionych idoświadczonych, aby mogli zająć to stanowisko. Depeszę zakończyłzdaniami: „UwaŜam, Ŝe lepszego od Jegorowa w tej chwili nieznajdziecie. NaleŜałoby raczej zastąpić wodza naczelnego, którymiota się między skrajnym optymizmem a skrajnym pesymizmem,pęta się między nogami i przeszkadza dowódcy frontu, nie robiąc nickonstruktywnego"9.

Tak więc Lenin nie przejął się odmową Stalina wykonaniarozkazów naczelnego wodza wydanych 3 sierpnia. Nawet poprosił wnastępnym dniu Stalina o ocenę sytuacji wojskowej, przedewszystkim połoŜenia w jakim znajdowała się 1 Armia Konna orazoddziały bijące się z Białą Gwardią. Zamierzał jego uwagiprzedstawić członkom Komitetu Centralnego.

W tym okresie Lenin uwaŜał Stalina za jednego ze swoichnajbliŜszych współpracowników i najbardziej energicznychanimatorów rewolucji, przy tym za skromnego oraz oddanegoRKP(b) działacza. Nie dostrzegał, podobnie jak wielu innych starychbolszewików, wielkich ambicji Gruzina i jego woli odegraniadecydującej roli w skali całego radzieckiego państwa. Na początkusierpnia 1920 r. uwaŜał, iŜ mimo wszystkich obiekcji i dąsów, Stalinjako zdyscyplinowany członek partii i jeden z bolszewickich

9 Cyt. za D. W o ł k o g o n o w, Stalin, t. 1, s. 77.

135

przywódców w końcu podporządkuje się decyzjom KC RKP(b) inaczelnego dowództwa Armii Czerwonej.

W odpowiedzi Stalina udzielonej Leninowi jeszcze 4 sierpniaznalazła się ocena polskich wojsk walczących we wschodniejMałopolsce. Telegrafował, Ŝe Polacy do obrony Lwowa skierowaliznaczne siły, ale miasto zostanie zajęte, choć trochę później niŜ toprzewidywano. „Słowem zatrzymanie Budionnego — dowodził Stalin— nie oznacza zmiany w połoŜeniu przeciwnika". PrzewidywałrównieŜ szybkie pokonanie wojsk gen. Wrangla, po skierowaniu napołudnie ok. 30 tys. Ŝołnierzy. Natomiast w kolejnej depeszy, wysłanejdo Lenina 5 sierpnia, komentując wyniki bitwy pod Brodamistwierdzał wprost: „na zajęcie Lwowa w najbliŜszych dniach niemoŜna liczyć" I0.

Lenin mógł być przekonany, Ŝe konflikt między Stalinem aKamieniewem szybko i ostatecznie zamknie, wspierając swoimautorytetem rozkazy tego ostatniego. Wbrew nadziejom Stalina,podtrzymał decyzje Biura Politycznego i Kamie-niewa odnośnie dozmiany podległości 1 Armii Konnej i 12 Armii. W tej sytuacjinaczelny dowódca przystąpił do zakończenia planu reorganizacjistruktury dowodzenia armiami walczącymi z Polakami. Likwidacji,przynajmniej teoretycznej, Frontu Południowo-Zachodniego dopełniłoprzekazanie pod komendę Michaiła Tuchaczewskiego równieŜ 14Armii. Odpowiednią dyrektywę wydał Kamieniew juŜ 6 sierpniall.Tego samego dnia przesunął 1 Armię Konną „do rezerwy dlaodpoczynku i przygotowania się do rozstrzygającego uderzenia", alejuŜ w ramach Frontu Zachodniego l2.

10 Depesza Stalina z 4 i 5 sierpnia, Iz istorii..., t. 3, s. 338 i 340.11 Dyrektywa naczelnego dowództwa ACz z 6 sierpnia dla armii Frontu

Południowo-Zachodniego, Iz istorii..., t. 3, s. 341. W tych decyzjach S.Kamieniewa moŜna dostrzec takŜe zamiar skupiania sił do prowadzeniadziałań ofensywnych, po pokonaniu Polski, na obszarze Niemiec.

12 Dyrektywa naczelnego dowództwa ACz z 6 sierpnia dla armii FrontuPołudniowo-Zachodniego, Iz istorii..., t. 3, s. 341.

136

Dyrektywy Siergieja Kamieniewa nie zostały jednak wykonane.Jegorow, mając poparcie Stalina, nie zamierzał zrezygnować zezdobycia Lwowa. TakŜe Budionny nie chciał odstąpić od realizacjidotychczasowych zadań. Wszyscy trzej, Jegorow, Stalin orazBudionny, uwaŜali, iŜ Tuchaczewski poradzi sobie sam i wkrótcetriumfalnie wkroczy do stolicy Polski. Oni chcieli mieć swojewłasne zwycięstwo, moŜliwie spektakularne i głośne. Dopiero ponim Jegorow gotów był wykonać dyrektywy Kamieniewa iprzekazać armie Tuchaczewskiemu.

Zirytowany, naciskany przez Lenina i Tuchaczewskie-goL3,naczelny dowódca Armii Czerwonej 13 sierpnia wydał dyrektywęskierowaną do Jegorowa, raz jeszcze nakazującą przekazać 12Armię i 1 Armię Konną do składu Frontu Zachodniego. Dyrektywamiała zostać wykonana do godziny 12 w południe 14 sierpnial4.Początkowo takŜe i tej dyrektywy naczelnego dowódcy Jegorow niechciał wykonać. W piśmie skierowanym ok. południa 13 sierpnia doKamieniewa tłumaczył, Ŝe jego oddziały właśnie realizują zadanieopanowywania obszaru Rawa Ruska—Lwów oraz nie są w stanieoderwać się od przeciwnika i wycofać z obszaru walk 15.

Tym razem Jegorow domyślał się, Ŝe przekroczył granicętolerancji Lenina i Kamieniewa. Nie mogąc się od kilkunastu dnipochwalić Ŝadnym większym sukcesem, obawiając się zarzutuostentacyjnej odmowy wykonania rozkazów przełoŜonych itrafienia pod sąd rewolucyjny, dowódca Frontu Południowegozmienił swoje stanowisko. Jeszcze

13 Jeszcze 13 sierpnia zniecierpliwiony M. Tuchaczewski telegrafowałdo S. Kamieniewa: „...nie mogę się obejść bez Konarmii [...] sytuacjawymusza przejęcie przeze mnie południowych armii". Cyt. za L. N i k u -1 i n, Tuchaczewski], Moskwa 1964, s. 129.

14 Dyrektywa naczelnego dowództwa ACz z 6 sierpnia dla armii FrontuPołudniowo-Zachodniego, Iz istorii..., t. 3, s. 351.

15 Pismo A. Jegorowa i Stalina z 13 sierpnia, Iz istorii..., s. 351. PatrzteŜ L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe..., s. 304.

137

wieczorem 13 sierpnia wydał dyrektywę przekazującą 12 Armię i 1Armię Konną pod „operacyjne zwierzchnictwo dowództwa FrontuZachodniego" l6.

Nic się jednak nie zmieniło. Wobec odmowy podpisania tejdyrektywy przez Stalina jako członka RWR Frontu, a bez tego niebyła waŜna, nie weszła w Ŝycie. W efekcie armia SiemionaBudionnego w dalszym ciągu pozostawała w Małopolsce Wschodniej.Armie Frontu Zachodniego nie otrzymały wsparcia, na które tak liczyłTuchaczewski.

Stalin odmowę wykonania rozkazów uzasadnił w imper-tynenckiejdepeszy, wysłanej do naczelnego dowódcy Armii Czerwonej.Stwierdzał w niej m.in.: „Wasza ostatnia dyrektywa 4774/opl052/szbez potrzeby zmienia ustalony skład wojsk prowadzących w tej chwilidziałania zaczepne [...]- W obecnej sytuacji wypełnienie rozkazuspowoduje tylko zamieszanie i niepotrzebnie spowoduje kolejnązwłokę w działaniach bojowych z powodu konieczności prze-grupowania wojsk frontu"17. Pouczał Kamieniewa, Ŝe dyrektywapowinna zostać wydana kilka dni wcześniej lub dopiero po zdobyciuLwowa.

Stanowisko zajęte przez Stalina spowodowało szybką reakcjęMoskwy. Jego niesubordynacja zbiegła się bowiem z pierwszymisygnałami o poraŜce Armii Czerwonej pod Warszawą i informacjami,jeszcze niejasnymi, o zaistnieniu na Lubelszczyznie powaŜnegozgrupowania wojsk polskich, które zagraŜa południowemu skrzydłuFrontu Zachodniego. Siergiej Kamieniew i Michaił Tuchaczewskizaczęli uwaŜać, Ŝe winę za pogorszające się połoŜenie wojsk napółnocnym obszarze działań wojennych częściowo ponoszą Jegorow iStalin. To oni zatrzymując 12 Armię i 1 Armię Konną w składzieFrontu Południowo-Zachodniego oraz kierując ostrze

16 Dyrektywa dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego z 13 sierpnia, Iz istorii... t. 3, s. 352.

17 Cyt. za W. J. S p a h r, op. ci>., s. 114.

138

swojego natarcia na Lwów doprowadzili do odsłonięcia południowegoskrzydła Frontu Zachodniego i ułatwili przeciwnikowi zorganizowaniekontrofensywy 18.

Cenny czas uciekał- Rada Wojenno-Rewolucyjna Republiki,naczelne dowództwo Armii Czerwonej, polityczne kierownictwo RosjiRadzieckiej, a przede wszystkim Michaił Tuchaczewski z rosnącymzniecierpliwieniem oczekiwali na wykonanie dyrektywy SiergiejaKamie-niewa. Wprowadzenie jej w Ŝycie ciągle paraliŜował brakjednego podpisu. Stalin nie tylko z uporem odmawiał jego złoŜenia, aleteŜ wpływał na pozostałych członków RWR Frontu Południowo-Zachodniego. Po wielu naciskach Jegorowa oraz ponagleniachnadchodzących z Moskwy, podpisał ją wreszcie inny członek RWRFrontu, Jan Berzin. Po początkowych wahaniach, popartych ar-gumentacją, Ŝe nie zna szczegółów problemu, zrobił to manifestacyjniei niechętnie 19.

ZauwaŜmy, Ŝe podczas sporu o podporządkowanie 1 Armii Konnejnie zadano pytania, czy w ogóle potrafi ona zdobyć Lwów. Czerwonidowódcy nie przejmowali się, Ŝe w dziejach oręŜa zanotowano bardzoniewiele przypadków zdobycia przez kawalerię bronionego miasta. Wich ocenie Konarmia była zdolna do wykonania niemal kaŜdego, nawetnajtrudniejszego i nietypowego dla jazdy zadania. Dodajmy, Ŝe toprzekonanie o wyjątkowej sprawności Konarmii zaczęli podzielać wpołowie sierpnia 1920 r. takŜe niektórzy polscy wyŜsi oficerowie.

Stalin został wezwany do Moskwy. Z frontu wyjechał 17 sierpnia.Nie znamy przebiegu rozmowy jaką odbył z Leninem po powrocie dostolicy Rosji. Na pewno nie

18 Sytuację na styku obu frontów Armii Czerwonej wykorzystał JózefPiłsudski organizując Grupę Uderzeniową nad Wieprzem i następnieprzeprowadzając nią uderzenia rozstrzygające o powodzeniu polskiegooręŜa.

19 D. W o ł k o g o n o w, Stalin, t. 1, s. 78; W.J.Spahr, op. cii., s. 114.

139

zawaŜyła ona na dalszej karierze Stalina. Pozostał członkiem RWRrepubliki. Pozostał w najbliŜszym otoczeniu Lenina i wpływał na jegodecyzje.

W późniejszym czasie, będąc sekretarzem generalnym KomitetuCentralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Stalinniechętnie powracał myślami do okresu swojej działalności wcharakterze członka RWR Frontu Południowo-Zachodniego. Niepozwalał teŜ, aby historycy i piszący wspomnienia głębiej analizowalijego wybory i decyzje z pierwszych dni sierpnia 1920 r. MoŜemy tylkodomniemywać, iŜ zachował negatywną ocenę dyrektyw SiergiejaKamieniewa i dowodzenia Tuchaczewskiego, uznając, iŜ zdobycieLwowa przez 1 Armię Konną wpłynęłoby równieŜ na połoŜenie wojskFrontu Zachodniego. Osąd niektórych prac historycznych, Ŝe przyczynąstracenia w 1937 r. Michaiła Tuchaczewskiego była animozja powstaław trakcie wojny z Polską, wydaje się niesłuszny. W czystkachprzeprowadzonych w Armii Czerwonej, a które zabrały Ŝyciekilkudziesięciu tysięcy oficerów, ofiarami stali się dowódcy, którychdyktator nawet nie znał, a takŜe ci, którzy w 1920 r. podporządkowalisię jego autorytetowi. Na kilkanaście dni przed niemiecką agresją naZSRR zamordowano równieŜ Aleksandra Jegorowa. Byłemu dowódcyFrontu Południowo-Zachodniego nie pomógł list wysłany do Stalina, wktórym przypominał trudy i niebezpieczeństwa wspólnie przeŜytepodczas wojny z Polską.

Józefa Stalina w Radzie Wojenno-Rewolucyjnej Frontu Południowo-Zachodniego zastąpił Siergiej Gusiew20. Do prac RWR włączył sięjednak dopiero we wrześniu. Pilnował, aby nadchodzące z Moskwy iod Michaiła Tuchaczewskiego rozkazy były realizowane bez dyskusji.

20 Siergiej Gusiew (1874—1933), członek partii od 1896 r., w okresie 1919—1920członek RWR róŜnych frontów, członek i jeden z sekretarzy KC RKP(b). Urna z jegoprochami spoczywa pod murami Kremla w Moskwie.

140

Jego osobiste stosunki z Aleksandrem Jegorowem oraz członkamidowództwa Frontu Południowo-Zachodniego układały siępoprawnie.

Jeszcze przed opuszczeniem Frontu Południowo-Zachodniegoprzez Stalina, do 12 Armii i 1 Armii Konnej napłynęły pierwszedyrektywy od Tuchaczewskiego. Swoją Budionny odebrał późnymwieczorem 16 sierpnia. Nakazywała mu przeprowadzenie Konarmiiw rejon Uści-ług—Włodzimierz Wołyński. Jego pozycje podLwowem miały przejąć dwie dywizje piechoty Jona Jakira ibrygada jazdy Grigorija Kotowskiego21. W odpowiedzi udzielonej17 sierpnia Budionny przekonywał, iŜ nie jest w stanie jej wykonać,gdyŜ piechota mająca zluzować jego jednostki jeszcze się niepojawiła. Dodawał, i to nie bez racji, Ŝe Polacy wykorzystająpowstałą lukę i niezwłocznie zaatakują. Oczekując reakcji na swojąargumentację dowódcy Frontu Zachodniego postanowił dalejprowadzić natarcie na Lwów22.

Budionny wysłał takŜe do Jegorowa bliskiego sobieWoroszyłowa. Powierzył mu misję zorientowania się, jakdowództwo Frontu Południowo-Zachodniego ocenia rozkazyMichaiła Tuchaczewskiego i czy moŜe liczyć na poparcie dlaprzedłuŜenia natarcia Konarmii na Lwów.

ZlekcewaŜenie dyrektyw naczelnego wodza Armii Czerwonej, apotem Michaiła Tuchaczewskiego, wydanych na początku sierpnia,w ostatecznym rachunku przyczyniło się do klęski wojsk FrontuZachodniego pod Warszawą i wpłynęło na niekorzystny dla Rosjiwynik wojny. Na

21 Grigorij Kotowski (1881-1925), członek partii od 1920 r., uczestnikrewolucji od 1917 r., jeden z wybitniejszych dowódców jazdy w ArmiiCzerwonej.

22 H. B u ł h a k , Wydarzenia polityczne i militarne na połiidniowo--wschodnim teatrze działań wojennych, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe, pod. red. A. Koryna, Warszawa1991, s. 73.

141

początku października 1920 r. Tuchaczewski przyznał, Ŝe po dojściudo Wisły i znalezieniu się na przedpolu stolicy Polski jego wojskzabrakło mu wsparcia koniecznego dla odniesienia zwycięstwa. Alewspomniał równieŜ, iŜ do sukcesu przeciwnika przyczynił się pa-triotyzm jego Ŝołnierzy 23.

Nie odniosły zaś nawet doraźnej korzyści z niesubordynacjiJegorowa, Budionnego i Stalina broniące dostępu do Lwowa oddziałyFrontu Południowego gen. Wacława Iwaszkiewicza. WciąŜ miałyprzed sobą groźnego, silnego i przekonanego o bliskim zwycięstwieprzeciwnika.

Jazda Budionnego nieustannymi atakami spychała na zachódpolskich Ŝołnierzy. W niedzielę 15 sierpnia pod Buskiem przekroczyłaBug. Pod tą datą Babel lakonicznie zanotował w dzienniku: „Walki podBuskiem. Sztab w Busku. Forsować Bug. Po tamtej stronie poŜar. Bu-dionny w Busku"24. Po przekroczeniu ostatniej znaczącej przeszkodywodnej przed Lwowem, czerwonoarmiści byli juŜ pewni, iŜ zakilkanaście lub co najwyŜej kilkadziesiąt godzin wpadną doprzeraŜonego, oddanego na ich łaskę miasta. Spodziewali się wielkichłupów, przyzwolenia dowódców na gwałty i mordy oraz odpoczynku.Docierały do nich wieści o przygotowaniach lwowiaków do obrony. Wdzienniku Babla pojawił się teŜ taki zapis: „Meldunki o obronie Lwowa— profesorowie, kobiety, młodzieŜ. Apanasenko będzie ich wyrzynać— nienawidzi ich głęboko, pragnie arystokratycznego na swój sposób,chłopskiego, kozackiego państwa"25.

Wśród ulotek rozrzucanych przez Ŝołnierzy Budionnego znajdowałysię takŜe napisane po polsku. Jedna z nich, zatytułowana „Plan panaDaszyńskiego", nazwała Polskę „cennym psem burŜuazyjnej Francji".Kończyła się hasłem

23 L. N i k u l i n , op. cit, S. 129.

24 I. B a b e 1, op. cit., s. 289.

25 Tamie, s. 299.

142

„Niech Ŝyje Polska Radziańska Republika". Razem z oddziałamiArmii Czerwonej do wschodniej Małopolski dotarły egzemplarzepierwszego numeru wydanego w Kijowie pisma kołnierz Rewolucji"27. Redakcja informowała, Ŝe pismo jest „poświęcone czynowirewolucyjnemu Ŝołnierza polskiego". Na ośmiu stronach dobrejjakości papieru znalazły się gawędy poświęcone sowieckiej Rosji i ogarnięciu się polskich jeńców pod czerwone sztandary.

Mieszkańcy Lwowa o przekroczeniu Bugu przez większe oddziałyKonarmii dowiedzieli się dopiero pod wieczór 17 sierpnia. Jeszcze 16sierpnia „Gazeta Lwowska" informowała swoich czytelników:„Wycofanie się naszych wojsk na linię Bugu, które nastąpiło na skutekzarządzenia dowództwa i odbyło się zupełnie w porządku i wedleplanu, oznacza skrócenie frontu dla nas korzystne, a to ze względu namoŜliwość utrzymania tej obronnej linii. Nasze wojska znajdują się wwalce z atakującym w kilku miejscach nieprzyjacielem i odrzucają gotam, gdzie tego nakazuje połoŜenie" 28. Był to juŜ jeden z ostatnichkomunikatów opublikowanych w tym dzienniku, utrzymanych wumiarkowanie optymistycznym tonie.

W samym mieście przebywały nader szczupłe siły, których trzonstanowił batalion wartowniczy, pododdziały 54 pułku piechoty,oddziały policji, a przede wszystkim pośpiesznie szkoleni iwyposaŜani Ŝołnierze Małopolskiej Armii Ochotniczej, kwaterujący wkoszarach przy ul. Zamarstynowskiej. Wśród ochotników znajdowalisię przedstawiciele wszystkich stanów społecznych i grup wiekowych.Do szeregów zgłosiła się i została wcielona do 240 pułku piechotygrupa głuchoniemych. Wśród uzbrojonych obrońców Lwowaznajdowały się takŜe kobiety, w tym

26 CPHAU, 146-6-1412, Ulotka sygnowana „Polityczny Wydział lejKonnej Czerwonej Armii", s. 750.

27 „śołnierz Rewolucji" nr 1 z 29 lipca 1920 r.28 „Gazeta Lwowska" nr 186 z 17 sierpnia 1920 r.

143

urzędniczki, uczennice szkół średnich i studentki wyŜszych uczelnilwowskich.

Jednym z takich oddziałów, złoŜonych z ochotników (przewaŜnieprzedstawicieli młodzieŜy i inteligencji lwowskiej) i juŜ bijących się nafroncie dowodził mjr Roman Abraham, bohater obrony Lwowa zlistopada 1918 r. Jego grupa bojowa składała się z batalionu piechotykpt. (w cywilu prawnik i notariusz) Bolesława Zajączkowskiego,dywizjonu karabinów maszynowych por. Antoniego Dawidowicza,dywizjonu kawalerii rtm. Tadeusz Koraba-Krynickiego i przez pewienokres — takŜe z baterii por. Karpowicza. Grupa Abrahama walczyła odkońca lipca 1920 r. Wsławiła się między innymi w bojach stoczonychrazem z 54 pułkiem piechoty 6 i 7 sierpnia pod Horodyszczem iChodaczkowem. Polacy pobili wówczas 26 i 27 pułki strzelców ArmiiCzerwonej. Ranny w ostatniej fazie tej bitwy mjr Abraham dowodziłswoimi Ŝołnierzami leŜąc na noszach. Natomiast obsługujący karabinmaszynowy Artur Schroeder został sześciokrotnie raniony. Wzięto doniewoli 480 jeńców (w tym 10 oficerów) oraz zdobyto kilkanaściekarabinów maszynowych. Dowództwo po rannym mjr. RomanieAbrahamie objął kpt. Zajączkowski.

To najpewniej z tym oddziałem, jeszcze przed jego wyruszeniem nafront, spotkał się w czasie swojej wizyty we Lwowie Wincenty Witos:„ZauwaŜyłem, Ŝe w tej gromadzie, liczącej paręset ludzi, znalazło sięniemal wszystko, co było w Polsce: mieszczanie, chłopi, robotnicy,uczniowie róŜnych szkół, rzemieślnicy, wielcy właściciele ziemscy.Biła teŜ w oczy ogromna róŜnorodność, ani dwóch podobnych dosiebie wzrostem czy odzieniem. Wspólna była im jedna myśl ipragnienie, a to słuŜba dla Ojczyzny. Nie potrzebowali na nią długoczekać, gdyŜ za kilka dni byli juŜ na placu boju, w którym wielu z nichznalazło przedwczesny grób”29.

29 W. Witos, op. cit.t t. n, s. 341.

144

Starcia na przedpolach Lwowa rozpoczęły się juŜ pod koniec drugiejdekady sierpnia 1920 r. Polscy Ŝołnierze bili się z wielką determinacją,wiedząc, iŜ kaŜdy dzień oporu opóźnia marsz Budionnego na miasto iumoŜliwia wzmocnienie jego obrony. Cofające się oddziały często za-trzymywały się i kontratakowały. Wiele prowizorycznie umocnionychstanowisk broniło się do ostatniego Ŝołnierza i naboju. Rannie aby nie dostaćsię do niewoli lub zostać w bestialski sposób zamordowani, często popełnialisamobójstwo. Do rangi wielkiego symbolu postawy polskich Ŝołnierzyurosła obrona Zadwórza — polskich Termopili.

Zad worze jest niewielką miejscowością połoŜoną na wschód, zaledwie o33 kilometry od Lwowa. WyposaŜone w murowaną stacyjkę leŜy przyruchliwej linii kolejowej Lwów—Tarnopol—Winnica—Kijów. Latem 1920r. znajdowało się na głównym kierunku natarcia 1 Armii Konnej, a wpołowie sierpnia juŜ na bardzo bliskim zapleczu frontu, bronionego przezŜołnierzy z 54 pułku piechoty i grupy kpt. Zajączkowskiego.

Rankiem upalnego dnia 17 sierpnia do dowództwa 54 pułku piechoty ikpt. Zajączkowskiego nadeszły rozkazy nakazujące wycofanie się zzajmowanych stanowisk w kierunku Lwowa. Walczący od wielu dniŜołnierze, przewaŜnie pochodzący z tego miasta i jego najbliŜszych okolic,oczekiwali, iŜ zostaną zluzowani przez towarzyszy broni z innych jednosteki otrzymają kilkugodzinne przepustki, pozwalające im odwiedzić rodziny.Tak więc otrzymane rozkazy wywołały w oddziałach radość.

Kawaleria rtm. Tadeusza Koraba-Krynickiego odeszła na Gliniany,natomiast batalion piechoty kpt. Zajączkowskiego i podległy mu dywizjonkarabinów maszynowych por. Antoniego Dawidowicza wycofywały się doLwowa najkrótszą drogą, wzdłuŜ torów kolejowych przez Zadwórze. JuŜ wtrakcie marszu oba oddziały zostały ostrzelane przez

145

działa i karabiny maszynowe nieprzyjaciela. Przed godzinądwunastą w południe okazało się takŜe, iŜ czerwonoarmiści odcięliPolakom drogę odwrotu, zajmując Zadwórze i pobliskie wzgórze.

W tym dramatycznym połoŜeniu kpt. Bolesław Zajączkowskimógł podjąć jedną z dwóch decyzji. Pierwsza to wydaniepodwładnym rozkazu, aby małymi grupami starali się przedostać dopobliskiego duŜego kompleksu leśnego (Lasy Barszczowickie) inastępnie kontynuowali marsz, przemykając juŜ między oddziałamiwroga, w kierunku Lwowa. Drugą moŜliwością działań byłopodjęcie walki z kawalerią Siemiona Budionnego, odbicie stacjikolejowej w Zadwórzu i cofanie się w kierunku Lwowa,powstrzymując w boju ataki nieprzyjaciela. Ten ostatni wariantwiązał walką czołowe jednostki wroga i, bez względu na ostatecznywynik boju dla oddziału kpt. Zajączkowskiego, zapewniałmieszkańcom zagroŜonego miasta kolejne godziny potrzebne dlaorganizacji obrony.

Kpt. Zajączkowski, kierując się troską o losy Lwowa iprzeświadczeniem, iŜ rozproszenie oddziału nie jest godne jegokrótkiej, ale świetnej tradycji bojowej, postanowił przebić się domiasta. Polscy piechurzy, ugrupowani w trzy linie tyralier,kilkakrotnie z brawurą atakowali stanowiska nieprzyjaciela. 2kompania por. (były student Politechniki Lwowskiej) Jana Demeterazmusiła rosyjską baterię do cofnięcia się na dalszą odległość.Według niektórych przekazów jej Ŝołnierze nawet zdobyli częśćdział. W tym mniej więcej czasie 1 kompania kpt. KrzysztofaObertyń-skiego z impetem szturmowała wzgórze zadwórzańskie.

Główny polski wysiłek kierował się na stację kolejową wZadwórzu. Atakujących wspierał m.in. ogień karabinumaszynowego ustawionego przez ppor. (w cywilu studentPolitechniki Lwowskiej) Tadeusza Hanaka na znalezionej, bardzoprowizorycznie osłoniętej, ale ruchliwej drezynie. We wczesnychgodzinach popołudniowych zmagania

10 — Galicja Wschodnia 1920

146

przybrały na sile. Rosjanie zdołali się otrząsnąć z zaskoczenia ikilkakrotnie szarŜami i atakami piechoty próbowali rozbić polskieugrupowanie. Około godziny drugiej celna salwa sowieckich działzniszczyła większość postawionych przy torze skrzynek z amunicją.Dla Polaków była to bardzo dotkliwa strata.

Najprawdopodobniej przed godziną czwartą po południu oddziałzebrany przez por. Antoniego Dawidowicza szturmem zdobył stacjęw Zadwórzu, a w tym samym mniej więcej czasie 1 kompaniadowodzona teraz przez pchor. (w cywilu student PolitechnikiLwowskiej) Władysława Marynowskiego zadwórzańskie wzgórze.

Na opanowanym obszarze kpt. Bolesław Zajączkowski zgromadziłŜyjących i rannych Ŝołnierzy. Rozkazał opatrzyć rannych iprzygotować prowizoryczne nosze dla tych, którzy nie mogli sięporuszać o własnych siłach. Przeliczono równieŜ amunicję. Okazałosię, iŜ pozostało jej, po stracie skrzynek amunicyjnych, dramatyczniemało. Przy tym, po wielu godzinach walki w skwarny dzień,Ŝołnierzom dokuczało pragnienie. Większość teŜ od kilkunastugodzin nie jadła Ŝadnego posiłku. W takich warunkach obronaZadwórza — zdaniem kpt. Zajączkowskiego i jego oficerów — niemiała nawet małych szans na powodzenie. Dlatego teŜzadecydowano jak najszybsze wyprowadzenie batalionu przezBarszczowice w kierunku Lwowa. Polscy dowódcy liczyli, iŜ poprzejściu stosunkowo krótkiego odcinka wzdłuŜ torów, las zapewniim przynajmniej częściową ochronę przed kawaleryjskimi szarŜami.Około godziny siedemnastej po południu kpt. Zajączkowskisformował kolumnę. Rozpoczął się marsz ku Lwowi i ostami aktdramatu polskich Ŝołnierzy.

Intensywne boje o Zadwórze całkowicie zaskoczyłynieprzyjaciela. Po pierwszych starciach w tym rejonie w dowództwieKonarmii zapanowało przekonanie, iŜ w kierunku Lwowa przebijasię liczny polski oddział,

147

z którego awangardą właśnie stoczono walkę. MoŜemy się takŜedomyślać, iŜ nieprzyjaciel obawiał się skutków pojawienia na jegotyłach, podczas spodziewanych walk na przedmieściach stolicyGalicji, znacznych sił nieprzyjaciela. Dlatego Siemion Budionny lubkomendant 6 Dywizji postanowili za wszelką cenę zniszczyć polskibatalion oraz szybko ponownie zamknąć drogę idącym ku Lwowi—jak sądzili — polskim wojskom. Pod Zadwórze zostały ściągniętestosunkowo znaczne posiłki, które od razu weszły do walki.

Wyczerpani trwającymi wiele godzin bojami, a przy tym słabowyszkoleni i pozbawieni amunicji ochotnicy nie mogli długoprzeciwstawić się na otwartym terenie następującym po sobieszarŜom mas kawalerii, atakom piechoty oraz silnemu ostrzałowinieprzyjacielskiej artylerii i karabinów maszynowych. Strukturawycofującego się ugrupowania została rozerwana. Niedobitkibatalionu z kpt. Zajączkowskim dotarły do połoŜonej w odległościok. kilometra od stacji Zadwórze budki kolejowej nr 287. TutajŜołnierzom pozostał jedynie wybór między poddaniem się aśmiercią na polu walki. Do legendy wojny 1920 r. oraz tradycjipolskiego oręŜa przeszła odpowiedz kpt. BolesławaZajączkowskiego na wezwanie nieprzyjaciela do poddania się:„ChłopcyI Do ostatniego ładunku!'*.

Walka dogasła w zapadającym zmierzchu. Kpt. BolesławZajączkowski ostatnim nabojem odebrał sobie Ŝycie. Podobniepostąpiło wielu jego podkomendnych. Pozostali przy ŜyciuŜołnierze, nie posiadając amunicji, bronili się bagnetami ikarabinowymi kolbami. Por. Hanak zastał zarąbany szablami iprzebity piką przy budce kolejowej 30. Zasłaniał głowę lewą ręką,która została odcięta. Rozwścieczeni czerwonoarmiści z 6 DywizjiKawalerii nie brali jeńców.

30 Ojciec, lwowski właściciel warsztatu naprawy fortepianów i stroiciel tychinstrumentów poznał zmasakrowane ciało syna jedynie po pozbawionym paznokciapalcu u nogi. S. S. N i c i e j a, op. cit.. s. 242.

148

Mordowali strzelając, kłując pikami, rąbiąc szablami oraz podrzynającgardła rannym i kontuzjowanym Polakom. Ciała poległych obdzieraliz mundurów i butów. Obserwujący swojego podwładnegozabijającego bezbronnego polskiego Ŝołnierza dowódca dywizji JosifApanasenko rzucił słowa: „nie trać ładunków, zarŜnij go".Przebywający na polu walki pod Zadwórzem Izaak Babel zapisał wdzienniku: „JakąŜ to wolność przynosimy. Okropieństwo"31.

W walkach pod Zadwórzem poległo co najmniej 325 ochotników.Jesienią 1920 r. na rozkaz Dowództwa Małopolskiej ArmiiOchotniczej saperzy usypali nad wspólną mogiłą kurhan 20-metrowejwysokości. Siedem lat później na kurhanie postawiono słup zpiaskowca, uwieńczony krzyŜem. Natomiast ciała siedmiu obrońców,które zidentyfikowano, w tym kpt. Bolesława Zajączkowskiego, kpt.Krzysztofa Obertyńskiego, por. Jana Demetera, ppor. TadeuszaHanaka i pchor. Władysława Marynowskiego spoczęły w sobotę 18września 1920 r. na Cmentarzu Obrońców Lwowa.

Uroczystości pogrzebowe 18 września siedmiu bohaterów walk podZadwórzem stały się wielką manifestacją patriotyczną. „JuŜ przedgodziną 3 po południu — relacjonowała «Gazeta Lwowska» —zaległy ulice Łyczakowską i Czarnieckiego, plac Bernardyński i ulicęPiekarską nieprzejrzane tłumy. Latarnie płonące otulono krepą, kuszpitalowi dąŜyły samochody i powozy z dygnitarzami wojskowymi icywilnymi, w przestworzach unosiły się samoloty, z wielu okien ibalkonów zwieszały Ŝałobne flagi". Modły odprawił ks. bp BolesławTwardowski w obecności rruin. gen. Roberta Lamezana de Salinis,gen. Władysława Jędrzejewskiego, bryg. Czesława Mączyńskiego,mjr. Romana Abrahama, członków francuskiej

31 O walkach pod Zadwórzem m.in. J. O d z i e m k o w s k i , op. eŚL, s. 160-162;S. S. N i c i e j a, op. ci/., s. 236-240; I. Babel, op. cit., s. 295-296.

149

i rumuńskiej misji wojskowych, prezydium miasta, dr. KazimierzaGałeckiego, senatorów Uniwersytetu i Politechniki, a takŜeweteranów powstania 1863 r. Na Cmentarz Obrońców Lwowatrumny poległych (pierwsza kpt. Zajączkowskiego) odprowadzałyoddziały: ułanów jazłowieckich, piechoty, Obywatelskiej LegiiOchotniczej, Związku Strzeleckiego oraz bateria artylerii.Lwowskie dzienniki przypomniały wiersz W. Marynowskiego,napisany w 1915 r., prawdopodobnie przed wstąpieniem do IIBrygady Legionów Polskich:

Wołasz mnie: idę, a idę bez trwogi,A więc mi tylko błogosław zza świata;Nie wiem czy wrócę z tak dalekiej drogi,Niech więc nade mną choć duch Twój ulata,Bo moŜe krwi mej ofiara ubogaTwe zmartwychwstanie uprosi u Boga32.

Dzielna postawa Ŝołnierzy walczących pod Zadwórzem ułatwiłazorganizowanie obrony Lwowa, pod którym juŜ buszowały konnepatrole nieprzyjaciela. Mieszkańcy stolicy Galicji byli przekonani,iŜ lada chwila będą musieli zmierzyć się z całą armią SiemionaBudionnego.

Lwów z napięciem oczekiwał wszelkich wiadomości z frontu.Wśród mieszkańców krąŜyły wzajemnie wykluczające się, częstorównieŜ nieprawdziwe informacje. Z niepokojem przyjmowanosygnały o pojawianiu się na przedmieściach licznych i dobrzeuzbrojonych konnych patroli nieprzyjaciela. Opowieści ozachowaniu się czerwonoarmistów, przynoszone przezuciekinierów z obszarów zajmowanych przez wroga, a doskonaleznanych z wycieczek i wyjazdów do przyjaciół lub członkówrodziny, wywoływały trwogę. Natomiast wieść o rozbiciu jakiegoś

32 „Gazeta Lwowska" nr 215 z 21 września 1920 r.; „Kurier Lwowski" nr 228 z 18września 1920 r.

150

oddziału Armii Czerwonej oraz pojmaniu jeńców przyjmowano znadzieją, iŜ oto nastąpił oczekiwany zwrot w wojnie, przynajmniejna południowym obszarze frontu. We Lwowie i innychmiejscowościach wschodniej Galicji ciągle teŜ obawiano sięzbrojnego wystąpienia ludności ukraińskiej. 1 sierpnia szef sztabuDowództwa Okręgu Generalnego ostrzegał Generalnego DelegataRządu, Ŝe Ukraińcy w najbliŜszym czasie przeprowadzą akcję,mającą im przynieść zajęcie Lwowa, na wzór tej z 1 listopada 1918r.33 Natomiast jeden z wojskowych Komunikatów Informacyjnych zpołowy sierpnia donosił: „Odwrót naszych wojsk i przybycie wojskukraińskich, częstokroć bosych i głodnych [...] wywołuje nie tylkopanikę, lecz i przekonanie o mającym nastąpić zamachu stanu wrodzaju zamachu z listopada 1918 r." M

Zaniepokojenie połoŜeniem Lwowa wyraŜał Wincenty Witos.Znalazł czas, aby udać się do miasta oraz spotkać z jego polskimi iukraińskimi mieszkańcami. W prowadzonych na gorąco notatkachopisał między innymi wielkie naboŜeństwo w kościele św. ElŜbiety,posiedzenie Rady Miejskiej, rozmowę z urzędnikami administracjikrajowej w gmachu Namiestnictwa, a takŜe z liderami społecznościukraińskiej. WyjeŜdŜał przekonany, Ŝe nie ma powodów doniepokoju o postawę mieszkańców Lwowa. Pogłoski o wielkiejpanice, jakie słyszał przed przybyciem do stolicy Galicji, okazały sięmocno przesadzone 35. Lwowiacy byli gotowi do obrony swojegomiasta oraz dróg prowadzących w głąb ich ojczyzny. Lojalnośćwobec polskiego państwa zadeklarowali przed Wincentym WitosemtakŜe przedstawiciele ukraińskich chłopów oraz inteligencji.

Przygotowywania do obrony nie przerywały codziennego Ŝyciamiasta. Przebiegało ono jednak z coraz bardziej

33 CPHAU, 146-6-1414, Pismo DOG Lwów do dr. Kazimierza Gałeckiego z 1 sierpnia 1920 r., s. 1230.

34 O niepodległą, i granice. Raporty i komunikaty..., s. 524.35 W. W i to s, op. cit., t. II, s. 337-341.

151

dostrzegalnymi problemami. Pracowała wprawdzie większośćeleganckich magazynów i sklepów, ale zaopatrzenie w towaryspoŜywcze, nawet te sprzedawane na podstawie kartek, było bardzomizerne36. Teraz klientów nawet w renomowanych magazynachobsługiwali nie eleganccy i zręczni subiekci, lecz kobiety. DziałałyteŜ targowiska, na których gospodynie zazwyczaj zaopatrywały się wŜywność. Wybór jarzyn i nabiału był jednak bardzo mały, a cenyszokowały nawet zamoŜniejszych klientów. Bardzo wiele lwowskichrodzin i znajdujących się w mieście uciekinierów głodowało.

Wieczorami lwowianie szukali odpoczynku. 19 sierpnia TeatrMiejski wystawiał dramat Stefana śeromskiego „Ponad śnieg". Wdniu następnym melomani mogli spędzić wieczór na spektakluoperowym „Faust" Charles'a Gounoda. W kinoteatrze , Marysieńka"wyświetlano „sensacyjny dramat w 5 aktach pt. «Zwycięzcyśmierci»". Natomiast kinoteatr „Kopernik" zapraszał na„wstrząsający dramat w 5 aktach pt. «W kalejdoskopie Ŝycia»". Wtym ostatnim w głównej roli występowała aktorka posługująca siępseudonimem Leda Nova. W księgarniach sprzedawano szerokoreklamowane prace Artura Śliwi ńskiego „Hetman śółkiewski" orazZ. Aleksandrowicza i K. Tyszkowskiego „Wielkiego hetmanaStanisława śółkiewskiego Ŝycie w trzechsetną rocznicę" 37.Codziennie ukazywała się „Gazeta Lwowska".

O toczącej się wojnie przypominał juŜ słyszalny we Lwowie hukdział. Do miasta zwoŜono rannych i cięŜej kontuzjowanychŜołnierzy. W lokalnych dziennikach ukazywały się informacje opoległych oraz w czarnych obwódkach klasyczne nekrologi. 4sierpnia „Kurier Lwowski"

36 Do najbardziej poszukiwanych towarów naleŜał cukier. Jego sprzedaŜ wznowionodopiero na początku września 1920 r. „w racjach 300 gramów na kartkę Nr 9 po cenie16,50 marek za kg prócz kosztów opakowania".

37 „Gazeta Lwowska" nr 189 z 20 sierpnia i J9J z 22 sierpnia 1920 r.

152

poinformował, Ŝe w boju pod Stanisławczykiem zginął Jan KazimierzTetmajer, syn pisarza i byłego posła ziemi krakowskiej Włodzimierza.Natomiast w sobotnim numerze „Gazety Lwowskiej" z 21 sierpnianekrolog ppor. Stanisława Fabowskiego, poległego trzy dni wcześniejpod Biłką Szlachecką, zamieścili jego koledzy 38.

Do zatrzymania nieprzyjaciela oraz obrony Lwowa wzywał swoichŜołnierzy gen. Wacław Iwaszkiewicz w rozkazie wydanym okołogodziny pierwszej w nocy z 17 na 18 sierpnia: „Oczekuję, Ŝe wszyscynareszcie zrozumieją powagę chwili i zarazem przejdą do przekonania,Ŝe muszą wytrwać na stanowiskach, a oddziały jazdy nieprzyjacielskiejprzypuścić na bliską odległość, aŜeby je wystrzelać celnym ogniem,szczególnie km [karabinów maszynowych — MK] i stworzyćkompletne warunki dla ułoŜonej kontrakcji. Czas się opamiętać! KaŜdyPolak musi sobie powiedzieć, Ŝe nadeszła chwila rozstrzygająca!ZwycięŜyć lub umrzeć musi być naszym hasłem [...]. Północne naszearmie rozbiły nieprzyjaciela i ścigają go w zwycięskim pochodzie.Jestem przekonany, Ŝe oddziały Frontu Południowego nie zawiodą"39.

Gen. Wacław Iwaszkiewicz dysponował w miarę precyzyjnymobrazem przeciwnika. Z zebranych przez wywiad i patrole (w tymlotnicze) danych wynikało, Ŝe pod miastem znajdują się czteryradzieckie dywizje jazdy z armii Siemiona Budionnego oraz grupaoperacyjna Jona Jakira. W rejonie m. CzyŜyków, Biłka Szlachecka iMikłaszów gromadziła się 6 DJ. Pod Pikułowicami stała 11 DJ, a wokolicach Sieciechowa 4 DJ. Na odcinku między Mohylanami a m.Dzibulki zbierała się 14 DJ. Na południe od Glinian operowałyoddziały Jona Jakira40.

38 „Kurier Lwowski" nr 189 z 4 sierpnia 1920 r., „Gazeta Lwowska"nr 190 z 21 sierpnia 1920 r.

39 Rozkaz operacyjny nr 6 z 18 sierpnia 1920 r. gen. W. Iwaszkiewicza,Wybór źródeł do bitwy pod Lwowem 1920 r., cz. II, „Wojskowy PrzeglądHistoryczny", R. XXXIX, Warszawa 1994, z. 1-2, s. 180.

153

Wydając cytowany rozkaz gen. Iwaszkiewicz juŜ wiedział, iŜ podWarszawą Piłsudski przechylił losy wojny na polską stronę. TakŜe dospołeczeństwa miasta docierały, przede wszystkim za pośrednictwempoczytnej „Gazety Lwowskiej", informacje o zwycięstwach napółnocnym i środkowym obszarze wojny. 17 sierpnia pod wymownymtytułem „Dobre wieści" znalazł się taki zapis: „Komunikaty SztabuGeneralnego z ostatnich dni znamionują stanowczy zwrot w sytuacjinaszego frontu. Stwierdzają one, Ŝe początek wielkiej bitwy podWarszawą, zarysowującej się na wielkim łuku, zaznacza się faktami,które uprawniają nas do najlepszej nadziei [...]. SpręŜystość i rozmachakcji naszych wojsk okazały się w najlepszej formie. MoŜemy dziśśmiało stłumić i precz odrzucić pesymistyczne nastroje kotłujące sięw wielu umysłach przez długi okres odwrotu, moŜemy spojrzećśmiało w przyszłość..."41. O postępach polskich sił napółnocnym i środkowym odcinku walk informowały równieŜ kolejnenumery „Gazety Lwowskiej". I tak analiza działań napółnocnym odcinku zaczyna się słowami: „oddziały pomorskie rozpo-częły energiczną kontrakcję w kierunku na Brodnicę...". Opis zmagańna środkowym odcinku zaczyna się słowami: „Armie frontuśrodkowego kontynuują zwycięski swój pochód...". FrontowiPołudniowemu poświęcono natomiast następującą wzmiankę: „Dzień18 b.m. upłynął bez znaczniejszych starć bojowych. Wojska naszeprzegrupowują się celem odparcia nieprzyjaciela, posuwającego się wkierunku Lwowa"42.

Siły przeznaczone do bezpośredniej obrony Lwowa wciąŜpozostawały nader słabe. Zorganizowane oddziały

40 Rozkazy operacyjne nr 6 i 7 z 18 sierpnia gen. W. Iwaszkiewicza,Wybór źródeł,.., cz. II, s. 180, 182; Patrz teŜ Encyklopedia wojskowa, pod.red. O. Laskowskiego, t. V, Warszawa 1936, s. 200.

41 „Gazeta Lwowska" nr 187 z 18 sierpnia 1920 r.42 „Gazeta Lwowska" nr 189 z 20 sierpnia 1920 r.

154

ochotnicze trafiały po niemal symbolicznym przeszkoleniu na front. Naskutek tego w samym mieście znajdowały się jedynie m.in. batalionwartowniczy, batalion etapowy, jedna kompania 54 pułku piechoty,obsada lotniska na Lewandówce oraz róŜne formacje strzegąceporządku- Załogą miasta, tym samym jego obroną, dowodziłwywodzący się z armii rosyjskiej płk Albin Marian Jasieński,

Większe siły rozlokowano na przedpolach stolicy Galicji. Odpołudnia i południowego wschodu miasto osłaniał batalion załogiLwowa oraz oddziały z niedawno przybyłej 13 Dywizji Piechoty, odkilkunastu dni dowodzonej przez gen. Stanisława Hallera43. OdcinkaPodborce—Prusy bronili Ŝołnierze z 54 pułku piechoty, a odcinka Du-blany—śydatycze z 20 pułku piechoty. Pozycje na odcinkuDoroszów—Grzybowice powierzono oddziałom z 240 pułku piechoty.Natomiast 5 Dywizja Piechoty koncentrowała się w rejonie Kulikowa, a1 Dywizja Kawalerii, wzmocniona lwowskim 38 pułkiem piechoty, wrejonie Sme-rekowa i śółkwi.

Na przedpolach miasta operowały takŜe pociągi pancerne„Piłsudczyk", „Iwaszkiewicz", „Chrobry", „Batory" i „Pionier".Niektóre z nich uczestniczyły w walkach o Lwów i MałopolskęWschodnią juŜ w pierwszej połowie 1919 r., wówczas z Ukraińcami.„Piłsudczyka" uwaŜano za jeden z pierwszych pociągów pancernych.W wojnie 1920 r. oznaczono go numerem „1". „Iwaszkiewicz"otrzymał nr „6". 30 sierpnia został powaŜnie uszkodzony, walcząc zdwoma sowieckimi pociągami pancernymi. „Pionierowi"

43 Gen. S. Haller 22 lipca 1920 r. zgłosił dymisję ze stanowiska szefa SztabuGeneralnego, uznając, iŜ niektórzy politycy obwiniają go o poraŜki wojsk polskich.Poprosił o przydział frontowy. W sierpniu dowodził początkowo 13 DP, a następniegrupą operacyjną. A. S u c h c i t z . Generał dywizji Stanisław Haller, Przyczynki doŜyciorysu. Niepodległość (po wznowieniu), t. XX, Londyn 1987, s. 174.

155

nadano nr „10". Na początku sierpnia wsławił się staczając zwycięskibój z pociągami pancernymi wroga na stacji Brody44.

Z ogromnym poświęceniem walczyli lotnicy eskadr, znajdującychsię w składzie 6 Armii. Na początku sierpnia ponieśli bolesną stratę. Wwypadku na lwowskim lotnisku zginął dowódca III Dywizjonu,powszechnie podziwiany i lubiany kpt. pil. Stefan Bastyr. Zastąpił goamerykański ochotnik mjr Cedeic Faunt le Roy45.

Całość swoich wojsk gen. Iwaszkiewicz zgrupował tak, aby mogłynie tylko zatrzymać ofensywę wroga, ale przejść do ataku. W rozkazieoperacyjnym wydanym wieczorem 18 sierpnia zwracał się do Ŝołnierzy:„Zadaniem 6 Armii jest obecnie skoncentrowanie oddziałówfrontowych na wschód od Lwowa celem przejścia dnia 20 VIII dokontrofensywy"46. MoŜliwe, Ŝe wówczas juŜ wiedział, dzięki przejęciunieprzyjacielskich depesz, o wycofaniu przez rosyjskie naczelnedowództwo Siemiona Budionnego spod Lwowa orazpodporządkowaniu 1 Armii Konnej Michaiłowi Tuchaczewskiemu 47.Nie mógł jednak przewidzieć, czy Konarmia nie zechce mimowszystko, niejako na poŜegnanie, zdobyć Małopolski i złupić jej stolicę.Przy tym sama wiarygodność wiadomości o zmianie składu sił

44 M. G a j e w s k i , Pociągi pancerne w wojnie polsko-sowieckiej1919—1920, [w:] Pociągi pancerne 1918—1943. Organizacja—struktura—działania wojenne, pod. red. U. Kraśnickiej i K. Filipowa, Białystok1999, s. 23.

45 J. O d z i e m k o w s k i , op. cit., s. 92; Rozkazy operacyjne nr6 i 7 z 18 sierpnia gen. W. Iwaszkiewicza, Wybór źródeł..., cz. II, s. 180,182; Encyklopedia wojskowa, pod. red. O. Laskowskiego, t. V, Warszawa1936, s. 200; T. K o p a ń s k i, op. cit., s. 410.

46 Rozkaz operacyjny nr 7 z 18 sierpnia gen. W. Iwaszkiewicza, WybórŹródeł..., cz. II, s. 182.

47 K. J a c y n i k. Wspomnienia z walk 30 pułku strzelców kaniowskichpod Zamościem 25—31. 8. 1920 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny", t.XXXVII, Warszawa 1992, z. 1-2, s. 61.

156

radzieckich na południowym obszarze była łatwa dozakwestionowania. Zawsze przecieŜ mogła się zdarzyć próbadezinformacji lub wypadek przyjęcia za stan faktyczny nieaktualnychjuŜ informacji.

Tragicznie wręcz przedstawiał się stan 240 pułku piechoty, wktórym słuŜyło wielu pobieŜnie przeszkolonych ochotników. Wsztabie 6 Armii pojawiły się obawy, czy zdoła on utrzymać swojepozycje. Pod wieczór 18 sierpnia w Grzybowicach znajdowało sięjedynie, jak to stwierdzał komunikat operacyjny sztabu FrontuPołudniowego: „Dtwo [dowództwo — MK] 240 pp z garstkąrozbitków około 80 ludzi". Przy tym naleŜy załoŜyć, iŜ generałowieIwaszkiewicz i Jędrzejewski nie zawsze dysponowali sprawdzonymiinformacjami z obszarów walk. Ten sam dokument mylnieinformował: „piechota grupy Abrahama poszła w rozsypkę, zaśszwadrony wycofały się w niewiadomym kierunku"48. A przecieŜpiechota dzielnie biła się pod Zadwórzem i nie rozproszyła się, alezostała zniszczona po zaciętym boju przez nieprzyjaciela. Jazda zaśzdołała dotrzeć do polskich stanowisk i uczestniczyła w dalszychzmaganiach.

Bardzo wiele teraz zaleŜało od woli walki oraz determinacjidowódców i Ŝołnierzy. Rozerwanie polskich stanowisk pod Lwowemi wtargnięcie nieprzyjaciela do miasta niosło nie tylko zagroŜenie dlaŜycia i mienia jego mieszkańców, dzieł sztuki zgromadzonych w mu-zeach, świątyniach i prywatnych kolekcjach. Klęska mogła zachwiaćcałym polskim frontem, w tym takŜe negatywnie wpłynąć nadziałania ofensywne rozwijające się na jego północnym odcinku.

Zacięte walki lub wymiana ognia w dniach 18—19 sierpnia miałymiejsce na całej długości frontu. Krwawe boje w najbliŜszych juŜokolicach Lwowa toczyły się ze

48 Komunikat operacyjny dowództwa Frontu Południowego nr 14 z godz.18 z dnia 18 sierpnia. Wybór źródeł..., cz. II, s. 181.

157

zmiennym szczęściem. Nigdzie jednak czerwonoarmistom nie udałosię przełamać polskiej obrony. Na niektórych odcinkach polscyŜołnierze zyski wali przewagę. Nieznany nam dzisiaj z nazwiskakorespondent wojenny ,.Gazety Lwowskiej" donosił: „...rozpoczęłysię między Bugiem a Lwowem walki z przednimi oddziałami jednejdywizji nieprzyjacielskiej. Nasze oddziały wykonują opracowanerozkazy, zajęły, względnie odeszły na pozycje obronne asekurująceLwów. Z ruchów oddziałów nieprzyjacielskich moŜna wnosić, Ŝe wniedługim czasie nastąpi zetknięcie i starcie z nieprzyjacielem wrejonie obronnym Lwowa" 49.

18 sierpnia w rejonie Biłki Szlacheckiej 43 i 44 pułki strzelcówkonnych powstrzymywały napór 6 Dywizji Jazdy. UmoŜliwiłyXXVI Brygadzie Piechoty wycofanie się do Winnik i Winniczek.Następnie polscy kawalerzyści takŜe odeszli na stanowiskapołoŜone bliŜej Lwowa. W trakcie walk obie strony poniosłyznaczne straty, tak w ludziach, jak w sprzęcie i uzbrojeniu.

W następnym dniu doszło do zaciętych bojów pod Mohylanami iZółtańcami. Brały w nich udział II batalion 12 pułku piechoty,wspierany przez pociągi pancerne „Chrobry" i „Batory" orazradziecka 14 Dywizja Jazdy. Po kilku godzinach zmagań Rosjaniecofnęli się w kierunku Kamionki Strumiłowej.

Pomyślnie dla polskiego oręŜa przebiegło równieŜ starcie w nocyz 19 na 20 sierpnia w Pikułowicach. śołnierzom z I batalionu 12pułku piechoty udało się niepostrzeŜenie otoczyć duŜy oddział 11DJ kwaterujący w tej miejscowości. Zmęczeni walką i długimimarszami czerwonoarmiści twardo spali. Musiały przysnąć takŜerosyjskie warty i czujki. Kiedy się ocknęły, polscy Ŝołnierze juŜwdzierali się do wsi. Budzący się Rosjanie wpadali pod kule ibagnety

49 „Gazeta Lwowska" nr 188 z 19 sierpnia 1920 r.

158

nieprzyjaciela. Tylko nielicznym udało się wydostać z pułapki.Większość zginęła lub dostała się do niewoli. Po godzinnym bojuPolacy bez przeszkód, zabierając jeńców, zdobyczne konie i sprzęt,spokojnie odeszli do Srok Lwowskich.

Bardzo intensywnie działało lotnictwo 6 Armii. W okresie od 14 do18 sierpnia samoloty z III Dywizjonu codziennie startowały zlwowskiego lotniska na Lewandówce do lotów patrolowych iszturmowych. Atakowały, lecąc na niskim pułapie, wrogie oddziałyogniem karabinów maszynowych i bombami. Następnie powracały nalotnisko, gdzie mechanicy uzupełniali baki na paliwo, zakładali nowetaśmy z nabojami do karabinów maszynowych, dostarczali bomby. Wtym czasie piloci i obserwatorzy nanosili na mapy najnowsze dane opołoŜeniu wroga. Kiedy samoloty były gotowe, niezwłoczniestartowały. Noce poświęcano na naprawy, tak aby wczesnym rankiembyły gotowe do wykonywania swoich zadań50.

W trakcie pięciu dni, od 14 do 18 sierpnia, lotnicy 6 Armiiwykonali 194 loty bojowe. Zrzucili ponad 700 bomb o łącznej wadze8864 kg i wystrzelali z karabinów maszynowych 26 580 pocisków.Niejednokrotnie sami powstrzymywali nacierające na miasto oddziaływroga. „Polacy bronią się głównie za pomocą aeroplanów — zapisałIzaak Babel — stają się groźne, opisać nalot, oddalony i jakbyspowolniony stukot karabinów maszynowych, panika w taborach,denerwują, bez przerwy opadają lotem ślizgowym, chowamy się przednimi. Nowe zastosowanie lotnictwa..."51. JuŜ 18 sierpnia SiemionBudionny, komentując przebieg działań z poprzedniego dnia,meldował Aleksandrowi Jegorowowi, Ŝe polscy lotnicy zdołalipowstrzymać jedno z natarć 6 Dywizji Jazdy. Domagał się przysłaniamu baterii przeciwlotniczej.

50 T. K o p ań s k i , op. cit., s. 418-419.51 I. Babel, op. cit., s. 297. W innym miejscu dziennika (s. 298 i

znalazł się taki zapis: „gnębiący lęk przed aeroplanami".

159

W innej depeszy Ŝądał przydzielenia mu przynajmniej jednej eskadrylotniczej 52.

Do poraŜek polskich oddziałów naleŜy natomiast zaliczyć utratęChodorowa, w którym znajdowały się magazyny wojskowe.Pojmanych w tym mieście polskich saperów wymordowano.Rozbrojonych Ŝołnierzy kolejno zarąbywa-no szablami53.

Odnoszone przez polskich Ŝołnierzy zwycięstwa nie zmieniałysytuacji na froncie. Przynosiły jedynie drobne korekty w przebiegu liniistanowisk. Nieprzyjaciel wciąŜ znajdował się pod Lwowem inieustannie atakował pozycje jego obrońców. Dysponował znaczną siłą,zdolną do pokonania polskich wojsk i zdobycia miasta.

Siemion Budionny mocno wierzył, Ŝe linie polskich stanowisk ladamoment pękną, a jego jazda wedrze się do Lwowa. Dlatego teŜnapływające od 16 sierpnia rozkazy Michaiła Tuchaczewskiegoprzyjmował z głębokim niezadowoleniem. Potwierdzały informacje owycofywaniu się radzieckich armii spod Warszawy i ponaglały doniezwłocznego przejścia w rejon Włodzimierza Wołyńskiego. Tam 1Armia Konna miała się szybko przegrupować do walki z wojskamipolskimi nacierającymi z Lubelszczyzny na odchodzące na wschód, wcoraz większym chaosie, jednostki Armii Czerwonej. Budionny razjeszcze podjął próbę przekonania zwierzchników o koniecznościzdobycia Lwowa. Argumentował, Ŝe nie zdąŜy juŜ wystarczającoszybko dotrzeć do nakazanego obszaru koncentracji i tam pomócTuchaczew-skiemu. Proponował zaaprobowanie nowego planu dzia-łania Konarmii. Według niego miał zdobyć Lwów, abynastępnie poprowadzić czerwoną kawalerię na RawęRuską i Lublin, tym samym wejść od południa na tyły polskiego frontu.

52 T. K o p ań s k i , op. cit., s. 420.53 „Gazeta Lwowska" nr 206 z 10 września 1920 r.

160

Wywody Budionnego nie przekonały Tuchaczewskiego. DowódcaFrontu Zachodniego podtrzymał swoją dyrektywę i 20 sierpnia 1Armia Konna zaczęła odstępować spod Lwowa54.

Dowódca Konarmii nigdy nie zapomniał Tuchaczewskiemu, Ŝepozbawił go laurów zwycięstwa oraz moŜliwości odegrania latem1920 r. bardziej widocznej roli w wojnie z Polską. UwaŜał decyzje S.Kamieniewa i M. Tuchaczewskiego, wycofujące 1 Armię Konnąspod Lwowa, za niewybaczalny błąd, niemal zdradę bolszewickiejrewolucji.

Stwierdźmy w tym miejscu, Ŝe przekonanie Siemiona Budionnegoi jego otoczenia, Ŝe 1 Armia Konna jest w stanie doprowadzić doupadku Lwowa, choć nie było pozbawione pewnych podstaw, niemiało wystarczającego oparcia w faktach. Podejmowane w drugiejdekadzie sierpnia próby rozbicia polskich oddziałów broniącychdostępu do stolicy Galicji kończyły się poraŜkami. LekcewaŜącprzeciwnika dowódca Konarmii nie dostrzegał teŜ, Ŝe jest on gotowywalczyć w obronie swojego miasta do ostatniego Ŝołnierza. Nie wziąłprzy tym pod rozwagę wpływu na połoŜenie Konarmii klęskiponiesionej przez Armię Czerwoną na północnym obszarze wojny.Powstrzymywany przez obrońców Lwowa mógł się znaleźć, wwypadku rozbicia lub zepchnięcia Tuchaczewskiego, jeszcze bardziejna wschód, w bardzo trudnym, wręcz dramatycznym połoŜeniu.

Rozkazy odwołujące oddziały Konarmii spod Lwowadoprowadziły w ich szeregach do nastrojów groŜącychwypowiedzeniem posłuszeństwa dowódcom. Wielu czer-wonoarmistów zastanawiało się nad przyczynami wydania takichdyspozycji i głośno wyraŜało przekonanie, iŜ zabrano im zasłuŜonezwycięstwo. Wielokrotnie juŜ cytowany Izaak Babel zapisał:„Rozkaz — cała Konarmia przechodzi do dyspozycji FrontuZachodniego. Nas kierują na północ

54 H. Bułhak, op. cit., s. 73.

161

— w stronę Lublina. Tam jest natarcie. Zabierają armię stojącą o 4wiorsty od miasta, o które walczyła tak długo [...]. CóŜ to —bezmyślność czy niemoŜność zdobycia miasta przez kawalerię?" 55.

Zgodnie z wcześniejszymi rozkazami gen. WacławaIwaszkiewicza, a takŜe przewidywaniami Siemiona Budionnego,polskie oddziały o godzinie czwartej rano 21 sierpnia ruszyły doataku. Trzon 6 Armii stanowiły 5, 6, 13 Dywizja Piechoty oraz 1Dywizja Kawalerii. 13 DP i 1 DK utworzyły grupę operacyjną, poddowództwem gen. Stanisława Hallera. To właśnie ona pośpieszniepodąŜyła w ślad za 1 Armią Konną56.

Przechodząc do ofensywy, Front Południowy otrzymał nowegodowódcę. 22 sierpnia na jego czele stanął doskonale znającymaterialne zasoby i geograficzne ukształtowanie GalicjiWschodniej, dotychczasowy dowódca Okręgu Generalnego Lwówgen. Robert Lamezan de Salinis 57.

NajwaŜniejszą przyczyną odwołania gen. WacławaIwaszkiewicza był zapewne jego gwałtownie pogarszający się stanzdrowia. Latem 1920 r. odnowiły się stare rany i kontuzjewyniesione jeszcze ze słuŜby w rosyjskim mundurze w trakciewojny z Japonią oraz I wojny światowej. Generał coraz trudniejznosił trudy wojny i związany z nią wysiłek fizyczny. Na jegopsychice mocno odciskała się równieŜ odpowiedzialność za losy 6Armii, następnie Frontu Południowego oraz mieszkańcówMałopolski i Lwowa. Bardzo źle teŜ znosił krytykę nowego szefaSztabu Generalnego gen. Tadeusza

55 I. Babel, op. cit., s. 299.56 Rozkaz operacyjny gen. W. Jędrzejewskiego nr 6 z 20 sierpnia

1920 r.. Wybór źródeł.... cz. IV, „Wojskowy Przegląd Historyczny",R. XXXIX, Warszawa 1994. z. 3, s. 195-196; K. J a c y n i k, op. cit., s. 63.

57 Robert Lamezan de Salinis (1869—1939), ur. w Wiedniu, spolonizowany potomek arystokratycznej rodziny francusko-austriackiej, przed1918 r. zawodowy oficer wojsk austro-węgierskich, do września 1926 r.,z krótką przerwą, w WP.

1 I — Galicja Wschodnia 1920

162

Rozwadowskiego, przekonanego, Ŝe gen. Iwaszkiewicz nie potrafiłwykorzystać wszystkich moŜliwości, aby wcześniej powstrzymaćofensywę 1 Armii Konnej na Lwów 58.

Pod komendą gen. Lamezana de Salinis polskie i ukraińskiesojusznicze oddziały parły na wschód, wyzwalając kolejne wioski imiasteczka. Nie mogła juŜ tego zmienić próba wywołania w ostatniejdekadzie sierpnia antypolskiego powstania w rej. Łowoczy. Na czeleniewielkiego i słabo, jedynie w broń strzelecką uzbrojonego oddziałustanął Teofil Bekiesz. Jego akcja miała prawdopodobnie podwójnąinspirację. Była wynikiem porozumienia Ŝołnierzy UAGinternowanych w Czechosłowacji oraz bolszewickich emisariuszy,którzy dotarli do ich obozów 59.

Uwolniony od groźby szturmu Lwów odwiedził 4 i 6 września, przyokazji inspekcji dowództwa frontu, Józef Piłsudski. Na jego cześćwładze miasta 6 września wydały w reprezentacyjnych salach Ratuszauroczystą kolację. Jednak Naczelny Wódz, zajęty swoimi obowiąz-kami, przybył na nią dopiero około północy, a nie jak tego oczekiwaligospodarze o godzinie dziewiątej wieczorem. Mimo to został bardzoserdecznie przyjęty, a spotkanie, choć krótkie, głęboko zapadło wpamięć jego uczestników. O godzinie trzeciej rano 7 września JózefPiłsudski wyjechał pociągiem do Krakowa. Towarzyszył mu drKazimierz Gałecki 60.

58 Gen. T. Rozwadowski uwaŜał, Ŝe dowódca Frontu Południowegoprzecenia moŜliwości S. Budionnego i niepotrzebnie wycofuje podległejednostki na zachód. Swoimi opiniami dzielił się z premierem(W. W i t o s , op. cit.y t. II, s. 337). Nie moŜna wykluczyć, iŜ na stosunkudo siebie obu generałów zawaŜyły wydarzenia z wczesnej wiosny 1919 r.To wówczas gen. Rozwadowskiego, krytykowanego za brak sukcesóww walkach z UAG, zastąpił gen. Iwaszkiewicz.

59 CPHAU, 146-6-1412, Pismo kierownika starostwa Skole do dr.Kazimierza Gałeckiego z 30 sierpnia 1920 r., s. 684-687.

60 „Gazeta Lwowska" nr 204 z 7 września 1920 r.; W. Ję d r z e j e wski, J. C i s e k, op. cit.. t. II, s. 198-199.

163

Mieszkańcy stolicy Galicji szybko pozbywali się poczucianiepokoju, dominującego w ich codziennym Ŝyciu przez kilkanaściesierpniowych dni. Ci, którzy nie znajdowali się na froncie lub niesłuŜyli w jednostkach tyłowych wracali do swoich codziennych zajęć.Z wielkim zadowoleniem przyj mowali wznowienie ruchukolejowego, łączącego ich miasto z innymi częściami kraju. Odczwartku 26 sierpnia znów mogli odwiedzać Warszawę. Pociągpośpieszny do stolicy, przez Przeworsk i Lublin, odchodził z DworcaGłównego o godzinie 20.10. Natomiast z Warszawy przejeŜdŜał doLwowa rano o godzinie 9.25. 6 września wznowiono ruch pociągówosobowych na trasach Lwów—Ławoczne i Lwów-Stryj61.

Władze miasta energicznie zabiegały o rozwiązanie problemuaprowizacji jego mieszkańców. Alarmowały centralne instytucjepaństwowe, Ŝe chleba wystarczy jedynie na kilka tygodni.Wskazywały na zupełny brak w sprzedaŜy tłuszczy, cukru, a nawetsoli. Uchwaliły rezolucję do Rady Obrony Państwa z prośbą oniezwłoczną pomoc dla Lwowa i obszarów opuszczanych przez ArmięCzerwoną.

Lwów powoli strząsał z siebie ślady wojny. Jeszcze jesieniąwznowiono prace nad likwidacją szkód wojennych. Przystąpiono douruchamiania instytucji uŜyteczności publicznej, przede wszystkimmiejskich wodociągów.

Stopniowo nabierały tempa prace nad budową nekropolii,poświęconej obrońcom miasta w latach 1918—1920. CmentarzObrońców Lwowa stał się jednym z najpiękniejszych miejscspoczynku Ŝołnierzy w Europie. Upiększano go do wybuchu II wojnyświatowej. 11 listopada 1934 r. odsłonięto monumentalny PomnikChwały Obrońców Lwowa. Otrzymał on kształt kolumnady zumiejscowionym pośrodku łukiem triumfalnym. Przed łukiem stanęły,od strony Pohulanki, dwa lwy trzymające tarcze. Na jednejpod

61 „Gazeta Lwowska" nr 195 z 27 sierpnia i nr 204 z 7 września 1920 r.

164

herbem miasta widniał napis „Zawsze Wierny", na drugiej zaś podwizerunkiem orła „Tobie Polsko". Wiosną 1938 r. na prawym skrzydlekatakumb postawiono pomnik Piechurów Francuskich, upamiętniającyszesnastu poległych za Polskę Francuzów62.

Cmentarz Obrońców Lwowa, zdewastowany w okresie radzieckiejwładzy, powoli odzyskuje kształt zbliŜony do tego sprzed 1939 r.63

Wielka w tym zasługa m.in. Polaków do dzisiejszego dniamieszkających we Lwowie i byłych południowo-wschodnichwojewództwach II Rzeczypospolitej.

62 Pomnik Lotników Amerykańskich na drugim skrzydle katakumbodsłonięto w 1925 r. W latach 1919-1920 w walkach o Lwów i kresypołudniowo-wschodnie zginęło trzech amerykańskich lotników: por.Edmund P. Graves (zm. 22 listopada 1919 r. we Lwowie), kpt. Arthur H.Kelly (zm. 16 lipca 1920 r. pod Luckiem), por. George Mac Callun (zm.31 sierpnia 1920 r. we Lwowie).

63 Więcej o dziejach Cmentarza Obrońców Lwowa m.in. S. S. N i -c i ej a, op. cit., s. 66-157. Patrz teŜ J. W. W i n g r a l e k , Spotkajmy siątam, gdzie lwowskie śpią. orlęta. Notatki z lat 1987—1995, Warszawa 1994.

GALICYJSKA SOCJALISTYCZNAREPUBLIKA RAD

Zajmujące Małopolskę Wschodnią jednostki 1 Armii Konnej i 14 Armiiotrzymały zadanie manifestowania swojej „wyzwoleńczej" misji wobecspołeczeństw ją zamieszkujących. Ówczesna radziecka propagandamocno akcentowała, iŜ czerwonoarmiści walczą z burŜuazyjnymistrukturami państwowymi, a ich naturalnymi sojusznikami są robotnicyi chłopi z terenów, na które wkraczają. Autorzy bolszewickich haseł,ulotek i broszurek ignorowali brutalne zachowanie się sowieckichŜołnierzy wobec cywilnej ludności. Przyjmowali, Ŝe dotyczy onogłównie ludzi naleŜących do dobrze usytuowanych warstw, a więc —jak to określali — wyzyskujących innych, na nich pracujących. Douprzywilejowanych i Ŝyjących z cudzej pracy zaliczali wszystkichzatrudniających pracowników najemnych, nawet drobnychrzemieślników, u których terminowali uczący się zawodu orazdrobnych dzierŜawców i małorolnych chłopów, tylko sezonowonajmujących do robót polowych parobków. Rzeczywisty statusmajątkowy takich pracodawców, przewaŜnie ubogich, teoretykom ipraktykom rewolucji wydawał się nieistotny. UwaŜali, iŜ sam faktposiadania lub dzierŜawienia środków produkcji (np. ziemi rolnej czywarsztatu) i zatrudniania pracowników lub czeladników, czyni z przed-

166

stawicieli takich warstw groźnych przeciwników nowegorewolucyjnego porządku.

Armia Czerwona, zgodnie z przekonaniami i słowamibolszewików, nie mogła się stać okupantem. Zawsze przedstawianoją jako obrońcę interesów wszystkich robotników i chłopów ', bezwzględu na ich narodowość. UwaŜała siebie, przynajmniej jejdowódcy i komisarze, za instrument rewolucji, który na zdobytychziemiach ma obowiązek rozpoczęcia procesu likwidacji dotych-czasowego ustroju ekonomicznego i politycznego oraz wyłonieniapierwszych instytucji rewolucyjnych. Tak teŜ miało być nacentralnych polskich ziemiach oraz we wschodniej Galicji.

W szerszych zamierzeniach przywódców bolszewickiej rewolucjipaździernikowej Włodzimierza Lenina, Lwa Trockiego, GrigorijaZinowiewa, Mikołaja Bucharina, Lwa Kamieniewa i innych mieściłosię utworzenie republik rad takŜe na ziemiach polskich. Miały onestanowić jedno z wielu ogniw nowej, porewolucyjnej Europy.ZastrzeŜenia niektórych polskich komunistów, iŜ wejście ArmiiCzerwonej na obszary zamieszkane w większości przez Polakówwywoła falę nacjonalizmu i tym samym ograniczy lub wręczuniemoŜliwi rozwój ruchu rewolucyjnego, na Kremlu zlekcewaŜono.

Odmienną koncepcję, od wspomnianej wcześniej, reprezentowalim.in. Feliks DzierŜyński, Józef Unszlicht, Julian Leński-Leszczyńskii Stanisław Pestkowski. Ich stanowisko było zbliŜone do zapatrywańBiura Politycznego Komitetu Centralnego RosyjskiejKomunistycznej Partii (bolszewików). Opowiadali się, zgodnie zpoglądami Komitetu Centralnego RKP(b), za niezwłocznąlikwidacją polskiego państwa, nawet jeśli przeprowadzi to ArmiaCzerwona oraz towarzyszące jej komórki Ogólnorosyjskiej

1 Oficjalnie nosiła pełną nazwę Roboiniczo-Chłopska Czerwona Armia (ros.RKKA)

167

Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i SabotaŜem2.Wiedzieli, iŜ oznacza to rozpętanie na zajętych obszarach państwapolskiego terroru, przede wszystkim fizyczną likwidację dziesiątkówtysięcy rzeczywistych czy tylko potencjalnych przeciwnikówbolszewizmu i rosyjskiej obecności na polskich ziemiach.

Podczas działań ofensywnych Armii Czerwonej latem 1920 r. ibliskiej, jak się wydawało w Moskwie, perspektywy zdruzgotaniapolskiego państwa, pojawiła się pilna konieczność podjęcia decyzji codo traktowania zajmowa nych obszarów. Ostatecznie zadecydowano outworzeniu dwóch nowych tworów państwowych: Polskiej Socjalis-tycznej Republiki Rad (PSRR) i Galicyjskiej Socjalistycznej RepublikiRad (GSRR). Jednocześnie postanowiono traktować praceorganizacyjne nad kaŜdym z nich jako oddzielny problem.

PSRR miała powstać na ziemiach zamieszkanych przez Polaków iludność Ŝydowską, a więc na obszarze o stosunkowo jednorodnejstrukturze etnicznej. Przy tym większość obszarów postulowanejpolskiej republiki radzieckiej przed 1914 r. naleŜała do imperiumRomanowych i wśród rosyjskich bolszewików rysowała się tendencjado traktowania ich jako historycznie i juŜ nierozwiązalnie połączonychz Rosją. Natomiast galicyjską republikę rad zamierzano utworzyć naobszarze zamieszkanym przez ludność ukraińską, polską i Ŝydowskąoraz nie znajdującym się wcześniej w rosyjskich granicach- Tenostatni czynnik miał wielkie znaczenie. Niektóre doświadczeniauzyskane w trakcie prac we wschodniej Galicji miały posłuŜyćbolszewickim przywódcom w trakcie analogicznych działań wzachodniej i południowej Europie.

Wobec wyraźnej słabości polskiego ruchu rewolucyjnego i wrogiejpostawy większości członków polskiego

* Szerzej A. C z u b iń s k i , op. cit., s. 195.

168

społeczeństwa, konstruowanie struktur administracyjnych PSRRprzebiegało bardzo wolno. Lenin i dowódca Frontu ZachodniegoMichaił Tuchaczewski spodziewali się, Ŝe wydarzenia ulegną zmianiena korzyść ich planów dopiero po przekroczeniu Wisły i zajęciuWarszawy. UwaŜali, Ŝe w warunkach wyraźnej klęski wojskpolskich, załamywania się administracji i gwałtownego upadkuautorytetu polityków oraz wyŜszych urzędników i wojskowychnastąpi wybuch niezadowolenia, który powinien przekształcić sięw rewolucję. Na początku sierpniaLenin domagał się od Tuchaczewskiego „zrobić wszystko, comoŜliwe, aby manifest Polskiego Kom. Rew. [Polskiego KomitetuRewolucyjnego — MK] rozpowszechnić w Polsce w jaknajszerszych kręgach. Wykorzystajcie w tym celu nasze lotnictwo. Otym, co zrobiliście, zawiadomcie"3.

Więcej moŜliwości dla realizacji swoich planów Lenin i pozostalibolszewiccy przywódcy dostrzegali w Małopolsce Wschodniej.Jednak jej znaczenie dla przyszłości rewolucji i Europy początkowowydawało się znacznie mniejsze od centralnych ziem polskich.LeŜała trochę na uboczu, gdyŜ to nie przez nią wiodły drogi doBerlina i ParyŜa. Znaczenie Małopolski wzrosło w lipcu-sierpniu1920 r. Wynikało to z przekonania, Ŝe będzie moŜna przeprowadzićtakŜe ofensywę na południe Europy, na Bałkany lub do Włoch.

Niedawna, zacięta wojna między Polską a Zachodnio-ukraińskąRepubliką Ludową (ZURL) i pozostałe po niej napięcianarodowościowe, zrujnowana gospodarka i nędza większościludności wiejskiej pozbawionej własnej ziemi lub utrzymującej się zniewielkich gospodarstw, tlące się niezadowolenie z aroganckiegopostępowania wielu przed-

3 W. I. L e n i n , op. cit., t. 51, s. 237.

169

stawicieli administracji tworzyły wśród ludności ukraińskiej i częściŜydowskiej klimat głębokiej niechęci do polskiego państwa.Wykorzystywali to zarówno emisariusze emigracyjnych władzZURL, jak i komunistyczni działacze. W efekcie umacniało sięwśród galicyjskich Ukraińców przeświadczenie, iŜ polskie instytucjepaństwowe mają charakter organów okupacyjnych, a ich obecnośćjest tymczasowa.

NajwaŜniejsze elementy gospodarczej, społecznej i naro-dowościowej sytuacji we wschodniej Galicji były znane radomkomisarzy ludowych Rosyjskiej Federacyjnej SocjalistycznejRepubliki Radzieckiej (RFSRR) i Ukraińskiej SocjalistycznejRepubliki Radzieckiej, a takŜe kierownictwu bolszewickich partii.Określając swoje stanowisko wobec wschodniej Małopolski starałysię uwzględniać wszystkie czynniki kształtujące wewnętrznestosunki na tym obszarze. Uznając, iŜ Galicja Wschodnia jestobszarem ukraińskim, nie zlekcewaŜyły pozycji oraz aspiracjipolskiej społeczności. Nie zamierzały wykorzystywać konfliktównarodowościowych, obawiając się, iŜ podsycą tym lokalnenacjonalizmy, głównie polski i ukraiński patriotyzm. Planowały zaś,zgodnie z przyjętą przez siebie logiką i interpretacją zmianzachodzących w świecie, wykorzystać antagonizmy międzywłaścicielami-pracodawcami (właścicielami środków produkcji) apracobiorcami. Z uwagi na rolniczy charakter Galicji, główniemiędzy właścicielami ziemskimi i zamoŜnymi gospodarzami anajuboŜszymi warstwami ludności wiejskiej.

Zadania związane z przygotowaniem rewolucyjnej administracjidla wschodniej Galicji otrzymało kierownictwo KomunistycznejPartii (bolszewików) Ukrainy, przede wszystkim jej BiuroPolityczne Komitetu Centralnego. Personalnie za przebieg pracodpowiadał sekretarz KC KP(b)U Stanisław Kosior. Tanominacja wynikała

170

zapewne z bardzo starannie rozwaŜonego wyboru. Urodzony wWęgrowie Podlaskim (1889 r.) S. Kosior uwaŜał się zainternacjonalistę i komunistę, ale teŜ mógł się odwołać do polskich iukraińskich korzeni. Był członkiem partii juŜ w 1907 r., wchodził dogrona tzw. zawodowych rewoluO cjonistów i obejmowałodpowiedzialne i kluczowe stanowiska. Był dobrze znany W. I.Leninowi. Od lipca do grudnia 1919 r. kierował Biurem ZafrontowymKomitetu Centralnego KP(b)U 4, zajmującym się działaniamikomunistycznego podziemia poza frontem. Z tej racji stosunkowodobrze orientował się w problematyce galicyjskiej.

Po wstępnych, szybko przeprowadzonych przygotowaniach 23 i 24kwietnia 1920 r. na I Partyjnej Konferencji w Kijowie powołanoGalicyjski Organizacyjny Komitet (Galorkom) przy KC KP(b)U. Dojego składu wprowadzono m.in. Feliksa Kona (w okresie lipiec—grudzień 1919 r. członek Biura Zafrontowego KC KP(b)U), W. I.Porajkę, Mychajło Barana i Mychajło Lewickiego. Galorkom swojąsiedzibę znalazł początkowo w Charkowie, a po wejściu ArmiiCzerwonej do wschodniej Małopolski w Tarnopolu. 8 lipca utworzyłGalicyjski Komitet Rewolucyjny (Galrew-kom) i ogłosił go najwyŜsząwładzą rewolucyjną na terenach juŜ zajętych przez Armię Czerwoną5.

Jeszcze w kwietniu lub w maju 1920 r. zastępca przewodniczącegoGalorkomu F. Konar oraz sekretarz KC KP(b)U S. Kosiorpowiadomili KC RKP(b) o powstaniu Galicyj-

4 O roli Biura Zafrontowego KC KP(b)U Wołodymyr S. S yd a k ,Nacjonalni specsłuibi w pieriod Ukrajińśkoji rewoluciji 1917—1921(niewidomi storinki istoriji), Kijiw 1998, s. 125.

5 Większość biur Galrewkomu, jak wynika z ich oficjalnego spisuadresowego, znalazła się w lokalach na ul. Szewczenki i Słowackiego.Jedno umieszczono na ulicy o niezmienionej nazwie „Atamana Petlury"(pod numerem 10), choć tego ukraińskiego działacza komunistyczniprzywódcy uwaŜali za jednego z głównych wrogów radzieckiej władzy naUkrainie. CDAWOW, 2189-1-8, Lista adresowa..., s. 35.

171

skiego Organizacyjnego Komitetu, zgodnie z postanowieniamiwładz ukraińskiej partii komunistycznej. Jednocześnie poprosili owyszukanie przebywających w Rosji uciekinierów z Galicji iskierowanie do ich dyspozycji6. W innym, późniejszym piśmieskierowanym do członków KP(b)U, S. Kosior informował, Ŝe skład iplan pracy Galorkomu został zatwierdzony przez KC KP(b)U7.

Galorkom, a następnie Galrewkom podlegały KC KP(b)U iStanisławowi Kosiorowi. Drugim ośrodkiem nadzorującym przebiegzmian w Galicji Wschodniej została Rada Wojenno-Rewolucyjna(RWR) 14 Armii. Kwestiami galicyjskimi zajmował się jej członek,Wo-łodymyr Zatoński. Galorkom utrzymywał równieŜ łączność zpowstałym w lipcu 1920 r. w Moskwie i kierowanym przez I.Krasnokutskiego Galicyjskim Biurem przy KC RKP(b). Tainstytucja m.in. prowadziła komunistyczną agitację wśród Galiczanprzebywających w Rosji, poszukując ludzi mogących zająćstanowiska w nowej, rewolucyjnej administracji Małopolski8.

Daleko mniejsze znaczenie miały związki Galorkomu ze słabąliczebnie i pozbawioną realnych wpływów w terenie KomunistycznąPartią Wschodniej Galicji (KPWG). Oficjalnie artykułowanoznaczenie KPWG dla przyszłości rewolucji w Galicji, a w zebraniuzałoŜycielskim Galrew-komu uczestniczyli członkowie partii. Jednakjej rola pozostawała marginalna. Sprowadzała się do przekazania

6 CDAGOU, 1-20-172. Telegram podpisany przez (w takiej kolejności!) F. Konara iS. Kosiora bez daty do KC RKP(b), s. 7.

CDAGOU, 1-20-172, Pismo S. Kosiora z 23 czerwca do wszystkich członkówRKP(b), s. 13.

8 J. S z c z e p ań s k i , Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920roku. Warszawa—Pułtusk 2000; Graźdanskaja wojna i wojen-naja interwiencja wSSSR, Moskwa 1983, s. 139; I. W. M i c h u t i n a , Polsko-sowietska wojna 1919-1920, Moskwa 1994, s. 194, s. 519-522.

172

kilkunastu działaczy do organizującej się administracji republiki oraztworzenia pozorów, Ŝe ma ona rozległe poparcie społeczne.

Do składu Galrewkomu weszli głównie członkowie Galorkomu iKPWG, a na jego czele stanął wspomniany Wołodymyr Zatoński.Ostatecznie nie znalazł się teŜ w jego składzie obdarzony znacznymautorytetem wśród polskich i rosyjskich komunistów Feliks Kon. Tegodziałacza włączono do Polskiego Rewolucyjnego Komitetu. Zwyjątkiem Zatońskiego i Iwana Niemołowskiego członkowieGalrewkomu i ich najbliŜsi współpracownicy pochodzili ze wschodniejGalicji. Większość wcześniej słuŜyła w wojsku i wywodziła się zjednej z dwóch grup: byłych jeńców z armii austro-węgierskiej, którzyw rosyjskiej niewoli opowiedzieli się po stronie rewolucji (tzw.turkiestańcy), oraz byłych Ŝołnierzy Ukraińskiej Armii Galicyjskiej 9.

Do najbardziej aktywnych członków Galrewkomu naleŜeli MychajłoLewicki i Arnold Baral (ps. Sawka), jednocześnie delegaci naodbywający się w Moskwie II Kongres Kominternu. Dysponowalipoparciem W. Zatońskiego, który pozostając członkiem RWR 14 Armiinie był w stanie poświęcić całej swojej aktywności tworzeniu GSRR iw nich dostrzegał działaczy mogących go zastąpić w Galicji.

Zamierzano w ramach Galrewkomu powołać do istnienia wydziały:spraw wewnętrznych, gospodarki ludowej, pracy i opieki społecznej,prawny, wojskowy, ziemi, oświaty ludowej, kolei, poczt i telegrafów,aprowizacyjny, finansowy, robotniczo-chłopskiej inspekcji i ochronyzdrowia. Obsługą organizacyjną i finansową Galrewkomu miał sięzająć wydział zarządzania. Planowano równieŜ

9 M. J. M u c h i n a , Galrewkom i Galiczani. Do pitanija pro misce inteligencjiw suspiknomu Ŝitti Ukrąjini 1920-1930* [w:] Ukrajinśkij ArcheograficznijSzczoricznik. Nowa Seria. t. 4, Kijiw 1992, s. 383.

173

powołanie własnego wydawnictwa. Przy Galrewkomie miała sięznaleźć Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją, a takŜeZarząd Pełnomocnika Komitetu Aprowizacyjnego Frontu Południowo-Zachodniego. Zarządowi chciano powierzyć odpowiedzialność zaaprowizację 14 Armii. W praktyce miał pozostawać jej nieoficjalnymorganem.

Planowanej struktury nie udało się utworzyć do końca działalnościGalrewkomu. Niektóre wydziały reprezentowane były jedynie przezswoich kierowników i dwie, trzy osoby. W minimalnym stopniuwpływały na rozwój wydarzeń w powiatach. Najszybciej zaczęłopracować prezydium Galrewkomu składające się z WołodymyraZatońskiego, jego zastępcy: Mychajło Barana oraz Fedira Konara,Iwana Niemołowskiego i Kazimierza Litwino-wicza. Wydział pracy iopieki społecznej powstał jako jeden z ostatnich, gdyŜ dopiero 28sierpnia 10. Nie zdołał rozwinąć większej aktywności. Nie potrafiłyuzyskać wyraźnego wpływu na rozwój wydarzeń i społeczeństwowschodniej Galicji takŜe wydziały gospodarki ludowej, pracy iochrony zdrowia oraz prawny.

Wydział wojskowy został powołany dekretem Galrewkomu dopiero26 sierpnia. Jego zabiegi, za pośrednictwem RWR 14 Armii, o prawodo organizacji formalnie samodzielnej siły zbrojnej GSRR kończyłysię poraŜkami. Obowiązki wydziału sprowadzały się do agitacji narzecz wstępowania mieszkańców Małopolski do Armii Czerwonej.

Członkowie Galrewkomu zamierzali uzyskać poparcie przedewszystkim biedoty wiejskiej, która ich zdaniem sprzyjała rewolucji ioczekiwała głębokich reform społecznych i gospodarczych. UwaŜali,iŜ ci, którzy wcześniej przebywali na zachodzie Europy i w AmerycePółnocnej

10 CDAWOW, 2189-L-2, Wykaz dekretów Galrewkomu, s. 13.

174

na emigracji zarobkowej juŜ się zetknęli z socjalistycznymi ideami iszybko zaakceptują władzę radziecką. W miejscach swojegozamieszkania utworzą rewolucyjne komitety (rew-komy). Wocenach członków Galrewkomu nie naleŜało natomiast ufaćproletariatowi miejskiemu, drobnym rzemieślnikom i kramarzom,mającym, jak to ujmowali, „instynkt posiadaczy". DostrzegalirównieŜ, iŜ wiele osób polskiej narodowości, głównie naleŜących dowarstw inteligencji, burŜuazji i wykwalifikowanych robotników,ewakuowało się przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Przeszkodą wrealizacji planów organizacji nowej administracji miał być brakrobotniczych związków zawodowych11. 15 lipca Galrewkomopublikował drukiem w językach ukraińskim i polskim wcześniejprzygotowaną deklarację „Do pracujących całego świata, do rządówsocjalistycznych republik radzieckich i do rządów wszystkichpaństw kapitalistycznych". Informował w niej o powołaniu przezrobotników i chłopów wschodniej Galicji rewolucyjnego rządu podpostacią Galrewkomu. Za swoje najwaŜniejsze zadanie uznałutworzenie struktur radzieckiej władzy. Deklaracja stwierdzała, ŜeArmia Czerwona „idzie dopomóc galicyjskim robotnikom iwłościanom wydrzeć władzę z rąk burŜuazji, ustalić władzęproletariacką Rad Delegatów Robotniczo-Włościań-skich izorganizować dla jej obrony Galicyjską Armię Czerwoną".Jednocześnie zapowiadała głębokie zmiany polityczne i ustrojowe:„Galicyjski Komitet Rewolucyjny ogłasza zupełną państwowąsamodzielność Galicji Wschodniej i proponuje RządomSocjalistycznych Republik Sowieckich oraz Rządom wszystkichkapitalistycznych państw nawiązać z nim stosunki dyplomatyczne. Oprzyszłym stosunku organizacyjnym Galicji Wsch. doSocjalistycznych Republik Rad postanowi I-szy Zjazd RadRobotniczych, Włościańskich Delegatów, który w najbliŜszymczasie będzie

11 CD A WO W, 2189-1-18. Notatka D. Kudry (?), bez daty, s. 1-2

175

zwołany. Galicyjski Komitet Rewolucyjny ogłasza swoją zupełnąsolidarność z rządami Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej RepublikiSowieckiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad i liczy na ichpełną pomoc w rujnowaniu starego ustroju kapitalistycznego i w budo-waniu nowego ustroju socjalistyczno-komuni stycznego przez GalicyjskąSocjalistyczną Republikę Rad". W imieniu Gal-rewkomu odezwępodpisali przewodniczący: Wołodymyr Zatoński, jego zastępca:Mychajło Baran oraz Fedir Konar, Iwan Niemołowski i KazimierzLitwinowicz ,2.

W tym teŜ mniej więcej czasie zostały ogłoszone dwie inne odezwy:„Do Hucułów i całej biednej ludności Podkarpacia" oraz „Do towarzyszyGalicjan". W odezwach wzywano do udzielenia pomocy ArmiiCzerwonej i stwierdzano takŜe, Ŝe nadszedł czas wystąpienia przeciwkośmiertelnemu wrogowi — „polskim panom" 13.

Tymczasową siedzibą Galrewkomu pozostawał Tarnopol. Za stolicęGSRR uwaŜano jednak Lwów. Po zajęciu tego miasta przez 1 ArmięKonną planowano przeniesienie do niego wszystkich centralnychinstytucji GSRR oraz zwołanie w nim delegatów rad robotniczych,chłopskich i Ŝołnierskich. W pierwszym przynajmniej okresie działania,Galrewkom korzystał wyłącznie z drukarni RWR 14 Armii oraz jednegoz zakładów drukarskich KP(b)U w Charkowie. Pracowali w nich równieŜPolacy, gdyŜ dokumenty w polskim języku są w większościopublikowane poprawnie i nie zawierają wielu błędów drukarskich.

JuŜ 16 lipca Galrewkom i Galicyjska Socjalistyczna Republika Radzostały uznane przez RFSRR i USRR. Trudno ustalić, w jak szerokimzakresie Moskwa i Charków

12 CDAWOW, 2189-1-2, Odezwa do..., s. 12. Polska wersja językowaodezwy została wydrukowana w Charkowie w 25 tys. egzemplarzy.Odezwa została zacytowana bez zmian stylistycznych i ortograficznych.

13 J. S z c z e p ań s k i , Społeczeństwo Polski w walce z najazdembolszewickim 1920 roku, Warszawa-Pułtusk 2000, s. 310.

176

zamierzały i mogły bezpośrednio nadzorować proces kształ-towania GSRR. Znaczenie Galicji dla dalekosięŜnych planówLenina, Trockiego i pozostałych przywódców rewolucjirosło jednak w miarę sukcesów obu frontów Armii Czerwonej:Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego i Południowo-Zachodniego Aleksandra Jegorowa. Przed radzieckimi politykamirysowała się moŜliwość skupienia wysiłków Armii Czerwonej juŜnie tylko wzdłuŜ osi Warszawa—Poznań—Berlin—ParyŜ, aletakŜe na kierunku południowym. W lipcu 1920 r. Lenin pisał doprzebywającego w Charkowie członka Rady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu Południowo--Zachodniego Józefa Stalina:„Sytuacja w Kominternie znakomita. Zinowiew, Bucharin i jauwaŜamy, Ŝe powinniśmy przyśpieszyć wybuch rewolucji weWłoszech. Moim zdaniem naleŜy w tym celu ustanowić władzęrad na Węgrzech, a moŜe takŜe w Czechosłowacji i Rumunii" 14.Ta i podobne sugestie mogły wpłynąć na Stalina i za jegopośrednictwem równieŜ na Aleksandra Jegorowa. Obajkonsekwentnie odmawiali naczelnemu dowódcy ArmiiCzerwonej, Ser-giejowi Kamieniewowi — jak to byłowspomniane w poprzednim rozdziale — przekazania części siłswojego frontu dla wsparcia prawego skrzydła wojsk MichaiłaTuchaczewskiego. Oceniali, Ŝe realizacja dyrektyw S.Kamieniewa oznaczałaby zbyt duŜe osłabienie FrontuPołudniowo-Zachodniego i w zasadzie przekreślałaby moŜliwośćprzejścia, po zajęciu Lwowa, Karpat. Tym samym uniemoŜliwiałaoddziałom Armii Czerwonej marsz przez Słowację w kierunkuWęgier i dalej na południe Europy. Od tej koncepcji,najprawdopodobniej powstałej pod sugestią Lenina, Stalin juŜ niechciał odejść. W efekcie upór Stalina i Jegorowa wydatnieprzyczynił się w połowie sierpnia 1920 r. do klęskidowodzonego przez Tuchaczewskiego Frontu Zachodniego podWarszawą.

14 Cyt. za D. W o ł k o g o n o w, Lenin, Warszawa 1997. s. 22.

177

Pierwszy dekret Galrewkomu, wydany 15 lipca, ustanawiałwładzę radziecką w Galicji, jednak nie sprecyzował granic obszaru,do którego się odnosił/Ogłaszał likwidację wszystkich organówwładzy państwowej, sądowej i samorządowej „tak zwanegopolskiego państwa" i kasację dotychczasowego prawa. Nakazywałaresztowanie wszystkich urzędników oraz działaczy („agentów")państwowych, a więc między innymi starostów, Ŝandarmów,policjantów, wojskowych i polityków. Nacjonalizował fabryki,zakłady przemysłowe, banki, kopalnie i bogactwa naturalne. Od-bierał teŜ wszystkie majątki ziemskie, prywatne i kościelne ichwłaścicielom oraz przekazywał je do „rąk pracujących", ale zapośrednictwem rewolucyjnych komitetów. Dekret stwierdzałrównieŜ, Ŝe do postanowień przyszłego zjazdu Delegatów RadRobotniczych, Chłopskich i Czerwonych Strzelców najwyŜsząwładzą państwową pozostaje Galicyjski Rewolucyjny Komitet15.

Problem oczekiwanej przez chłopów reformy rolnej nie zostałrozwiązany. Dekret nr 1 nie określił dokładnie trybu konfiskowania,a przede wszystkim statusu odbieranej ziemi. Więcej ustaleńzawierała „Uchwała o majątkach ziemskich, zbiorze zboŜa i pasz" z1 sierpnia, przygotowana przez wydział ziemi Galrewkomu.Według niej wszystkie majątki przejmowano od właścicieli wraz zinwentarzem Ŝywym oraz wyposaŜeniem. Przechodziły one podzarząd wiejskich i powiatowych komitetów rewolucyjnych. Zgodniez ich poleceniami miano niezwłocznie usunąć z majątkówwłaścicieli i wszystkich oficjalistów, przeprowadzić spis i wycenęmajątku oraz następnie zbiór plonów. Prawo do przeprowadzeniaŜniw otrzymali w pierwszej kolejności chłopi bezrolni i małorolni wzamian za jedną trzecią plonów. Dwie trzecie zbiorów przechodziłodo dyspozycji wydziału ziemi Galrewkomu. Natomiast drobnidzierŜawcy,

15 CDAWOW, 2189-1-1, Dekret „O ustanowieniu władzy radzieckiej w Galicji", s.14.

12 — Galicja Wschodnia 1920

178

niezatrudniający robotników, mogli zatrzymać całość zbiorów zdzierŜawionej przez siebie ziemi 16.

Dekret Galrewkomu nr 1 oraz związana z nim uchwała z 1 sierpnianie przewidywały parcelacji ziemi rolnej między chłopów, a jedynieprzekazy wały ją do wspólnego uŜytkowania za pośrednictwemrewkomów. W praktyce ziemia stawała się własnością Galrewkomu ipodległych mu instytucji, a uboŜsi mieszkańcy wsi jedynie pra-cownikami najemnymi, choć bardzo dobrze opłaconymi, bo znacznączęścią plonów. W warunkach skrajnej biedy, wzm o c n i o n e j p r ze zdziałania wojenne, takie rozwiązanie satysfakcjonowałoprzynajmniej na krótki okres najuboŜsze warstwy wsi, a przedewszystkim wiązały je z rewolucyjną administracją. Zmuszało ludnośćwiejską do wyłaniania i wspierania lokalnych rewolucyjnychkomitetów.

W niektórych miejscowościach o udział w rewolucyjnychkomitetach i Ŝniwach, w zamian za plony, skutecznie zabiegali nawetbogatsi gospodarze. W odpowiedzi na tę sytuację kierownik wydziałuspraw wewnętrznych Galrewkomu Mychajło Lewicki nakazał usunąć zrewkomów zamoŜnych gospodarzy i byłych wójtów. Pouczał w spe-cjalnie wydanym piśmie, Ŝe rewkomy mają się składać „z biednychchłopów, takich, którzy będą twardo stać na straŜy rewolucji i jejzdobyczy oraz bronić interesów biednych chłopów" l7.

Procesy zachodzące na wsi, przede wszystkim wyłanianierewkomów i udział chłopów w Ŝniwach przeprowadzanych wprzejętych majątkach ziemskich, świadczyły o kruchości autorytetupaństwa polskiego. Jednocześnie pogłębiały się i tak juŜ bardzo silnenapięcia socjalne oraz narodowe na

16 CDAWOW, 2189-1-2, Uchwała o majątkach ziemskich, zbiorzezboŜa i pasz", s. 1.

17 CDAWOW, 2189-1-7, Pismo M. Lewickiego do powiatowychrewkomów, bez daty, s. 1.

179

wsi. Powstawały przesłanki dla uproszczonego i w większościprzypadków niesprawiedliwego osądu zaistniałego podziału: po jednejstronie instytucje państwa polskiego i zamoŜne, przewaŜnie polskiejnarodowości warstwy, po drugiej zaś instytucje radzieckie,reprezentujące najuboŜszych mieszkańców wschodniej Galicji,głównie ukraińskiej i Ŝydowskiej narodowości.

W dłuŜszej jednak perspektywie czasu brak jasnego rozwiązaniaproblemu własności ziemi i oczekiwanej na wsi od końca 1918 r.reformy rolnej mógł się stać groźny dla stabilizacji rewolucyjnegoporządku. Członkowie Gal-rewkomu i komunistyczni działaczeskłaniali się do rozdziału ziemi rolnej między chłopów i dzięki temuuzyskania poparcia znacznej części mieszkańców Galicji Wschodniej.Decyzja ta pozostawała jednak poza ich kompetencjami, a w gestiibiur politycznych komitetów centralnych RKP(b) i KP(b)U, a przedewszystkim Lenina i jego najbliŜszych współpracowników.

Dekret nr 1 określający ramy ustroju GSRR uzupełniały innepostanowienia Galrewkomu. Dekret nr 4 z 1 września „O likwidacjijęzyka państwowego*' stwierdzał: „We wschodniej Galicji jasno widaćkontrrewolucyjną rolę, jaką odgrywa tam nacjonalizm, który w rękachtak szlachty jak drobnej burŜuazji ukraińskiej przyjął formy walkiprzeciwko wyzwoleńczym zmaganiom proletariackich [...] maswschodniej Galicji. Stojąc na stanowisku, Ŝe władza radziecka nie jestwładzą jakiejkolwiek narodowości ale wyrazem dyktatury proletariatubez względu na jego narodową przynaleŜność, [...] Ŝe pracującaludność wschodniej Galicji ma mieszany charakter i nie uŜywajednego języka Galicyjski Rewolucyjny Komitet ogłasza 1) naterytorium Galicyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad likwiduje sięobowiązkowy język państwowy, wszystkie języki uŜywane przezludność Republiki są równoprawne".

180

Dalsze punkty obiecywały ogłaszanie urzędowych druków w trzechjęzykach: ukraińskim, polskim i jidysz. Natomiast wewnętrzne pismamiały powstawać w językach ukraińskim i polskim 18.- Zgodnie zdekretem sporządzono i uŜywano pieczątek w językach ukraińskim ipolskim. Większość dokumentów publikowano jednak w językuukraińskim, a wydane w jidysz naleŜą do rzadkości. Nie posługiwanosię w skierowanych do ludności drukach językiem rosyjskim.

Ogłaszając dekret „O likwidacji języka państwowego" członkowieGalrewkomu oficjalnie odmawiali zajmowania stanowiska wobeckonfliktu narodowościowego między Polakami a Ukraińcami.Manifestowali ponadnarodowy charakter swojej administracji,wskazując, iŜ reprezentuje robotników, chłopów i Ŝołnierzy. Wpraktyce miejscowa ludność, bez względu na swoje pochodzenie,postrzegała nową administrację jako ukraińską, choć o rewolucyjnymlub wywrotowym charakterze. Nie było dla niej tajemnicą, Ŝewiększość działaczy była ukraińskiej narodowości, a prowadzonaprzez nich propaganda wskazywała na Polskę i jej zamoŜne warstwyoraz polskie wojsko jako na nieprzejednanych wrogów nie tylkoGSRR, ale i ukraińskiej wsi.

DuŜe znacznie dla kształtowania się sytuacji w Galicji mógłuzyskać dekret „O prawie wyborczym" z 28 sierpnia, wyłączający zŜycia politycznego pewną, choć trudną do sprecyzowania liczbę jejmieszkańców. Bierne i czynne prawo wyborcze uzyskały jedynieosoby utrzymujące się z pracy umysłowej lub fizycznej, zajmującesię pracami domowymi, słuŜące w Armii Czerwonej lub bezrobotne.Dekret pozbawiał prawa wyborczego osoby korzy stające z pracynajemnej (m.in. rzemieślników zatrudniających

18 CDAWOW, 2189-1-2, Dekret nr 4 z 1 września „O likwidacji językapaństwowego", s. 9.

181

czeladników i chłopów posiadających parobków), utrzymujące się zprocentów od kapitałów i majątku, kupców, duchownychwszystkich wyznań, członków zgromadzeń zakonnych, byłychpolicjantów, Ŝandarmów i ich konfidentów ,9. Przypomnijmy w tymmiejscu, Ŝe dekret „O ustanowieniu władzy radzieckiej w Galicji"polecał aresztować urzędników i działaczy państwowych.

Oba akty prawne, z 15 lipca i 28 sierpnia, teoretycznieprzekazywały władzę w ręce najbiedniejszej, przewaŜniepozbawionej podstawowego wykształcenia, a takŜe dotychczasnieprzejawiającej aktywności, ludności wiejskiej i małychmiasteczek. Czyniły ją odpowiedzialną za losy i kształt ustrojowyGSRR. Odsuwały od Ŝycia politycznego i publicznego warstwyzamoŜne i stosunkowo dobrze wykształcone, które do tej porywyłaniały przywódców lokalnych środowisk, wprowadzały przed-stawicieli do instytucji samorządowych i parlamentu.

Represyjny charakter nadano natomiast dekretowi nr 2 „Ooddzieleniu kościoła od państwa". Wprawdzie gwarantował onprawo do swobodnego wyznawania religii, ale usuwał naukę religiize szkół, pozbawiał religijne i kościelne organizacje osobowościprawnej oraz majątków, tym samym mocno krępował wpływduchownych na swoich parafian20. Ludność Galicji była równieŜświadkiem rabowania, niszczenia oraz bezczeszczenia świątyń idewastacji budynków parafialnych. Trudno było o bardziejwyraźny i jednoznaczny pokaz stosunku Armii Czerwonej itowarzyszących jej działaczy komunistycznych do wiernych orazich kapłanów, a takŜe świątyń. Jeden z komisarzy 1 Armii KonnejIzaak Babel zanotował w swoim dzienniku pod datą 7 sierpnia:„Okropne wyda-

19 CDAWOW, 2189-1-2, Dekret „O prawie wyborczym", s. 8,20 CDAWOW, 2189-1-1, Dekret „O oddzieleniu kościoła od państwa",

s. 13.

182

rŜenie — grabieŜ kościoła, rwą ornaty, drogocenne, lśniące szatypodarte, na podłodze [...]. Świece zabrane, szuflady wyłamane,bulle rozrzucone, pieniądze skradzione. [...]. Bestie, przyszli Ŝebygrabić, to takie oczywiste, rozpadają się stare bóstwa"21.

Utrzymaniu bezpieczeństwa instytucji tworzonych przezGalrewkom oraz oddziałów tyłowych Armii Czerwonej słuŜyły dwadekrety, nr 8 i 9. Dekret nr 8 „O przejęciu broni znajdującej się naterytorium Galicji" nakazywał ludności cywilnej niezwłoczneprzekazywanie całej broni białej i palnej powiatowym rewkomom.Dane statystyczne o przejętej broni miał otrzymywać wydziałwojskowy Galrewkomu 22. Kolejny, dekret nr 9 zakazywałsprzedaŜy i produkcji alkoholu. Złamanie dekretu kwalifikowanojako „działalność kontrrewolucyjną", sądzoną przez TrybunałyRewolucyjne. Za napój alkoholowy dekret uznawał kaŜdy napójmający ponad 1,5% alkoholu23.

Istotne dla egzystencji ludności zarządzenia i instrukcjewydawały równieŜ poszczególne wydziały Galrewkomu. Jedno zzarządzeń wydziału spraw wewnętrznych przejmowało na własnośćrepubliki cały ruchomy i nieruchomy majątek osób, które opuściływschodnią Galicję przed wkroczeniem do ich miejsc zamieszkaniaoddziałów Armii Czerwonej. Obowiązek zarejestrowania takiegomienia spoczywał na rewkomach. Trzeci punkt zarządzeniaogłaszał: „Wszyscy, łącznie ze stróŜami i sąsiadami mająobowiązek zgłaszania do rewkomów przypadków porzuconegomajątku". Punkt 5 zaś groził

21 CDAWOW, 2189-1-1, Dekret „O oddzieleniu kościoła od państwa",s. 13.

22 CDAWOW, 2189-1-3, Dekret nr 8 „O przejęciu broni znajdującej sięna terytorium Galicji", bez daty, s. 3.

23 CDAWOW, 2189-1-3, Dekret nr 9 „O napojach alkoholowych", bezdaty, s. 4.

183

Trybunałem Rewolucyjnym oraz sądami wojskowymi tym, którzy niebędą przestrzegać obowiązku donoszenia24.

Natomiast instrukcja nr 3 kierownika wydziału aprowiza-cyjnegozalecała podejmowanie na lokalnych wiecach uchwał okonfiskowaniu zboŜa bogatym chłopom i przekazywaniu go biednym.Dla przeciwników takich praktyk groźnie brzmiało zawarte winstrukcji zdanie: „NaleŜy zawsze pamiętać, Ŝe kaŜdy kto występujeprzeciwko interesom biedoty jest kontrrewolucjonistą i wrogiemwszelkiej władzy robotniczo--chłopskiej" 25.

Do najwaŜniejszych zadań Galicyjskiego RewolucyjnegoKomitetu naleŜało stworzenie administracji, zdolnej do kierowanialokalnymi społeczeństwami i nadzorowania zachodzących zmian.Powiatowe komitety rewolucyjne otrzymywały struktury analogicznedo Galrewkomu. W załoŜeniu miały się składać z miejscowychdziałaczy oraz komunistów oddelegowanych do nich przez KPWG,KC KP(b)U i RWR 14 Armii. NajniŜszymi organami administracjibyły wiejskie i miejskie komitety rewolucyjne złoŜone z miejscowychdziałaczy o lewicowych, nie zawsze komunistycznych poglądach.Zakładano je moŜliwie szybko po zajęciu danego obszaru przezoddziały Armii Czerwonej na specjalnie organizowanych wiecach.KaŜdy z wieców zaczynał się od wystąpienia wysłanego w tymwłaśnie celu agitatora. Jeden z takich wieców miał miejsce w m.Suchystaw 17 sierpnia. W przemówieniu agitatora znalazły się opisyrewolucji w Rosji i na Ukrainie jako ruchu biednych chłopów irobotników oraz oskarŜenie „białej Polski", wspieranej przezFeancję i „zdrajcę Petlurę", o wywołanie wojny zradzieckimi

24 CDAWOW, 2189-1-7, Zarządzenie M. Lewickiego do powńaonrjcfcrewkomów, bez daty, s. 2.

25 CDAWOW, 2189-1-9, Instrukcja nr 3 kierownika wydzńla ap-rowizacyjnego, bez daty, s. 15.

184

republikami. Mówca zapewniał o niezwycięŜonosci ArmiiCzerwonej, która rozbiła wojska Antona Denikina, AleksandraKołczaka, Mikołaja Judenicza, a teraz spycha na zachód wojskapolskie oraz wzywał do udzielenia jej wszechstronnej pomocy26.Często na takich wiecach rozdawano równieŜ ulotki. „Polska — piesburŜuazji", i temu podobne. „Insekty to śmierć i — ironizował I.Babel — nie wynosić piecyków z wagonów wojskowych" 27.

Kształtowanie administracji na szczeblu powiatów (pow-rewkomów) opóźniały jednak kryteria stosowane wobeckandydatów do pracy w nich, pochodzących ze wschodniej Galicji,Ukrainy Naddnieprzańskiej i etnicznych ziem polskich. Musieli oniodpowiedzieć na trzydzieści cztery pytania kwestionariuszawydziału spraw wewnętrznych Galrewkomu. Dotyczyły one międzyinnymi pochodzenia społecznego i narodowego, wcześniejszejsłuŜby w wojsku, charakteru aktywności zawodowej, gospodarczej ipolitycznej na ziemiach ukraińskich i rosyjskich oraz polskich przedwkroczeniem Armii Czerwonej oraz ewentualnego represjonowaniaza działalność polityczną. Co bardzo istotne, Ŝadne z pytań niedotyczyło wykształcenia wypełniającego ankietę28.

Niewielu zgłaszających się spełniało oczekiwania Galrewkomu.Sformułowane kryteria powodowały, Ŝe ci, którzy ostateczniezostali przyjęci do powrewkomów nie posiadali odpowiednichkompetencji i nie radzili sobie w pracy z wiejskimi i miejskimirewkomami. Z terenu do wydziału spraw wewnętrznychGalrewkomu ustawicznie napływały skargi na wizytującychwiejskie rewkomy pracowników wyŜszego szczebla. Szef tegowydziału Mychajło Lewicki poczuł się zmuszony na początkuwrześnia skierować pismo do powiatowych

26 CDAWOW, 2189-1-6, Protokół z przebiegu wiecu, s. 6.27 I. Babel op. cit., s. 248.2S CDAWOW, 2189-1-4, Ankieta..., s. 10.

185

komitetów, w którym wyjaśniał: „...przed wysłaniem towarzyszydo wsi obowiązkowo powinna się odbyć z nimi narada. Na tejnaradzie kompetentni towarzysze powinni im wyjaśnić jakieodpowiedzi będą dawać w róŜnych kwestiach, przede wszystkim oproblemach Ŝywnościowych, ziemi i administracyjnych. Wwypadku braku moŜliwości udzielenia odpowiedzi naleŜy zapisy-wać pytania i obiecywać udzielenie informacji po skonsultowaniusię w powiatowym rewkomie"29. Natomiast powiatowe rewkomydomagały się od wydziału spraw wewnętrznych Galrewkomuprzysłania do swoich struktur instruktorów i urzędników. Mieli tobyć członkowie komunistycznych partii, dobrze zorientowani waktualnej problematyce politycznej i ekonomicznej 30.

Ustępstwa od surowych kryteriów doboru funkcjonariuszy iurzędników rewolucyjnej administracji były moŜliwe jedynie wszczególnych wypadkach. Szykując się do powołania wydziałówprawnych przy powiatowych i miejskich rewkomach oraz sądówludowych wydział prawny Galrewkomu wezwał do zarejestrowaniasię wszystkich pracowników sądów, sędziów, adwokatów iurzędników, a takŜe studentów prawa. KaŜdy z nich zostałzobowiązany do złoŜenia deklaracji, czy chce pracować w nowymsądownictwie, do którego kompetencji miały naleŜeć sprawycywilne i karne. Poza działalnością sądów ludowych pozostawały„przestępstwa kontrrewolucji, sabotaŜu, szpiegostwa, spekulacji,zdrady państwa i przestępstw popełnionych na słuŜbie". Teosądzały Trybunały Rewolucyjne. Osoby zgłaszające akces dopracy w sądach ludowych podlegały jednak weryfikacji. Szefwydziału prawnego zalecał zebranie o kaŜdej z nich szczegółowychinformacji, przede wszystkim o ich stosunku do władzy radzieckiej

29 CDAWOW, 2189-1-4, Pismo M. Liwickiego z 10 września dopowiatowych kierowników wydziałów spraw wewnętrznych, s. 2.

30 CDAWOW. 2189-1-8, Pismo rewkomu Brody, bez daty, s. 38.

186

i wcześniejszej przynaleŜności do organizacji politycznych ispołecznych31.

Galrewkom zrezygnował natomiast z włączenia do kierownictwapowiatowych wydziałów oświaty ludowej nauczycieli. Tylkowyjątkowo, wyłącznie za zgodą Komitetu CentralnegoKomunistycznej Partii Wschodniej Galicji, mogli pracować w takichwydziałach. Na czele powiatowych wydziałów oświaty mieli stanąćrobotnicy. I w tym wypadku nawet nie podjęto próby określeniaprzynajmniej minimum kwalifikacji intelektualnych kandydatów dokierowniczych stanowisk w ludowej oświacie 32.

Aktywność kierowanych przez Galrewkom struktur skupiała sięnie tylko na kwestiach politycznych. Wiele uwagi musiały poświęcićfunkcjonowaniu gospodarki wschodniej Galicji. Przede wszystkimspoczywał na nich obowiązek zaopatrywania oddziałów ArmiiCzerwonej w Ŝywność i furaŜ. Nowa administracja starała się teŜzapewnić miejscowej ludności, która otrzymała prawa polityczne(obywatelskie) i była traktowana jako społeczne zaplecze GSRR,przynajmniej najbardziej niezbędne środki do Ŝycia.

Galrewkom przygotowywał się takŜe do wydobywania iprzetwarzania ropy naftowej po opanowaniu ZagłębiaDrohobyckiego. W gronie jego członków rozwaŜano moŜliwościuruchomienia zakładów pracujących na potrzeby wojska, w pierwszejkolejności zdolnych do naprawy uŜywanego przez nią sprzętu, m.in.wozów, siodeł i uprzęŜy.

Najtrudniejszym problemem z jakim borykał się Galrewkompozostawało jednak zebranie Ŝywności i zapewnienie stałych jejdostaw do magazynów zakładanych przez Armię

31 CDAWOW, 2189-1-8, Pismo szefa wydziału prawnego z 17 września,s. 8-10.

32 CDAWOW, 2189-1-21, Pismo szefa wydziału oświaty ludowej z 10września, s. 4.

187

Czerwoną oraz bezpośrednio do wojskowych oddziałów. Odpierwszych dni sierpnia wydziałem aprowizacyjnym Galrewkomukierował D. (Dymitr?) Kudra. Równocześnie ze stanowiskiemkierownika wydziału Galrewkomu zajmował stanowisko szefaZarządu Pełnomocnika Komitetu Aprowizacyjnego FrontuPołudniowo-Zachodniego. Wskazuje to jednoznacznie na zakreszadań, jakie miały do wykonania kierowane przez niego struktury,na ich usługowe funkcje wobec Armii Czerwonej.

Kudra, jak moŜna sądzić z podejmowanych przez niego decyzji,był dobrym organizatorem, a jednocześnie ideowym komunistą.Wprawdzie traktował wschodnią Galicję przede wszystkim jakoobszar będący zapleczem działań Armii Czerwonej, ale teŜ starałsię szanować, w miarę moŜliwości, interesy najbiedniejszychmieszkańców wsi. Przede wszystkim nie zamierzał dopuścić dopowstania zjawiska masowego głodu. Swoich podwładnychpouczał, Ŝe są przedstawicielami „władzy robotniczo-chłopskiej" inie wolno im „dopuścić do represyjnych wystąpień przeciwkobiedocie". Zabraniał obraŜania chłopów i bezpodstawnego groŜeniaim represjami. Zezwalał, po podjęciu uchwały miejscowegorewkomu, na zwiększenie biedocie wynagrodzenia za zebranieplonów z majątków ziemiańskich i kościelnych33.

Praca wydziału aprowizacyjnego i podległego jej aparatuwyróŜniała się na tle pracy innych struktur Galrewkomu poziomemorganizacji i w efekcie skutecznością. Osiągnięto ten stan rzeczy,kierując do wydziału funkcjonariuszy wojskowego aparatuzaopatrzenia, przewaŜnie pochodzących z Ukrainy i dobrzeposługujących się językiem ukraińskim. Zorganizowano równieŜkurs dla przyszłych pracowników pochodzących z Galicji. 10września ukończyły go czterdzieści dwie osoby.

33 CDAWOW, 2189-1-9, Instrukcja nr 3 kierownika wydziału ap-rowizacyjnego, bez daty, s. 15.

188

Mimo tych wysiłków do końca istnienia OSRR brakowało jednakmiędzy innymi rachmistrzów i statystyków. Prośby o wyszukanieosób przygotowanych do pracy w aparacie aprowizacyjnym,kierowane przez D. Kudrę do KC KPWG, nie zostały spełnione.Nieliczna, apatyczna galicyjska partia komunistyczna nie była wstanie znaleźć odpowiednich kandydatów. Nie udało się takŜewykorzystać doświadczonych pracowników galicyjskich spółdzielni34. Osoby naleŜące do posiadających bogate tradycje ukraińskichorganizacji spółdzielczych, zasłuŜonych między innymi dlabudzenia i podtrzymywania na wsi narodowego ducha, unikali podróŜnymi pozorami wiązania się z nowym porządkiem.

DąŜąc do efektywnego wykorzystania zajętych majątkówziemskich, Kudra 21 sierpnia polecił sporządzić dokładny opisstatystyczny ziem rolnych. Interesowała go głównie strukturamajątków, z podaniem rodzaju upraw oraz spodziewanej wysokościplonów 35. Zamierzał zadbać nie tylko o sprawny przebieg Ŝniw.Planował równieŜ przeprowadzić zbiór ziemniaków, warzyw iowoców z dworskich i kościelnych ogrodów oraz sadów. Nakazałsuszyć lub przerabiać na powidła owoce, zakwaszać kapustę iogórki oraz przetwarzać ziemniaki na krochmal lub je odpowiednioskładować 36.

Trudnym do rozwiązania problemem pozostawało zaopatrzenieludności, głównie miast i miasteczek, w najbardziej niezbędneartykuły spoŜywcze. Aby zapobiec zjawisku masowego głoduwydział aprowizacyjny Gal-rewkomu opracował projekt systemukartkowej dystrybucji Ŝywności dla ludności cywilnej. Instrukcjanr 4 Kudry

34 CDAWOW, 2189-1-18, Notatka D. Kudry (?), bez daty, s. 1-2.35 CDAWOW, 2189-1-9, Instrukcja kierownika wydziału aprowizacyj-

nego z 21 sierpnia, s. 15.36 CDAWOW, 2189-1-9, Zarządzenie kierownika wydziału aprowiza-

cyjnego z 29 sierpnia, s. 34.

189

określała, Ŝe wszyscy pracujący umysłowo i fizycznie w instytucjach iprzedsiębiorstwach podległych Galrew-komowi, w zaleŜności odzaszeregowania do odpowiedniej grupy, powinni otrzymywaćmiesięcznie od 22,5 do 30 funtów chleba, od 5 do 7 funtów kasz, od 2do 3 funtów ryby lub mięsa, od 12 do 15 funtów ziemniaków, od 1 do3 funtów tłuszczy, od 1 do 3 funtów suszu warzywnego i od 1 do 1,5funta roślin strączkowych. Miesięczna norma tzw. obywatelska,przeznaczona m.in. dla emerytów oraz niepracujących członkówrodzin osób aktywnych zawodowo, zawierała jedynie dwie pozycje:7,5 funta chleba i 5 funtów ziemniaków miesięcznie. Tymczasemczerwonoarmista na foncie miał teoretycznie prawo do dziennej porcjiskładającej się m.in. z 2 funtów chleba i pół funta mięsa lub ryby37.Prace nad zasadami rozdziału Ŝywności nie zostały zakończone, asystem kartkowy wprowadzony.

Wydział aprowizacyjny Galrewkomu określił surowoprzestrzeganie zasady przewoŜenia Ŝywności, ograniczając w tensposób handel i wymianę towarów. Bez zgody powiatowego rewkomuwolno było przewozić nie więcej niŜ 10 funtów pieczywa, 5 funtówmięsa lub wędlin, 5 funtów ryb, 2 funty masła, oleju lub słoniny, 1funt wyrobów cukierniczych, 1 funt mydła i 20 jaj. Całkowitymzakazem przewozu objęto kasze, mąkę i pasze. Bez ograniczeń zaśwolno było przewozić jedynie Ŝywy i martwy drób, świeŜe ikonserwowane jarzyny, miód, a takŜe grzyby 38.

Ostatecznie w trakcie prawie dwumiesięcznej okupacji zebrano wGalicji Wschodniej między innymi 143 tys. pudów mąki, 25,5 tys.pudów kaszy, 4,8 tys. pudów mięsa,

37 CDAWOW, 2189-1-10, Instrukcja nr 4 kierownika wydziału ap-rowfzacyjnego, bez daty, s. 37. W praktyce niezmiernie rzadko udawałosię. zrealizować w Armii Czerwonej normy wyŜywienia Ŝołnierzy.

38 CDAWOW, 2189-1-10, Rozporządzenie kierownika wydziału ap-rowizacyjnego Galrewkomu z 10 sierpnia, s. 14.

190

3,2 tys. pudów ryby i 70 tys. pudów ziemniaków. Z tego znaczneilości Ŝywności dostarczono Armii Czerwonej: 47% mąki, 45% kasz,52% mięsa, 46,8% ryby i 33,5% ziemniaków 39. Trudno powiedzieć,co się stało z pozostałą ilością zebranej Ŝywności. Być moŜe częśćprzekazano ludności cywilnej.

Zupełnym fiaskiem zakończyły się natomiast próby Galrewkomu ijego wydziału aprowizacyjnego powstrzymania czerwonoarmistówprzed samowolnie prowadzonymi Ŝniwami, rekwizycjami paszy, aprzede wszystkim rabunkami, które rujnowały nawet najlepiejzagospodarowane majątki ziemskie. Towarzyszyło im niszczeniemienia i gwałty na ludności cywilnej. Najbardziej naraŜeni nasamowolę i brutalność Ŝołnierzy byli przedstawiciele inteligencji,burŜuazji i zamoŜnych warstw chłopskich bez względu nanarodowość. Niektóre z mordów popełniono w bardzo okrutnysposób.

Nie ukrócono równieŜ pieniącego się bandytyzmu. Słabo uzbrojonei niezdyscyplinowane lokalne oddziały milicji nie potrafiły zapewnićbezpieczeństwa. W niektórych rejonach takŜe one zajmowały sięłupieniem współobywateli, zwłaszcza tych, których z racji wykształ-cenia i posiadanego majątku lub wcześniejszej działalnościpolitycznej w Polsce czy Zachodnioukraińskiej Republice LudowejmoŜna było określić mianem wrogów ludu i władzy radzieckiej.Członków milicji obciąŜają takŜe popełnione zabójstwa i gwałty naczłonkach polskiej społeczności. Miały one tło zarówno polityczne,jak i rabunkowe40.

39 CDAWOW, 2189-1-18, Notatka nieznanego pracownika BiuraDystrybucji Galrewkomu, brak daty. s. 18.

40 Problematyka strat poniesionych przez społeczeństwo wschodniejGalicji, w tym Polaków, wymaga badań źródłowych. Nie ulega jednakwątpliwości, iŜ dotykające ją zabójstwa, gwałty i rabunki nasilały się naprzełomie lipca i sierpnia razem ze spychaniem wojsk polskich na wschód.

191

Nie doszło natomiast do masowych uwięzień i straceń polskich orazukraińskich urzędników i działaczy politycznych, głównie z brakuśrodków i czasu na rozpętanie terroru. Zapewne takie listyproskrypcyjne juŜ powstawały. MoŜna teŜ przypuszczać, Ŝe po zajęciuLwowa przez 1 Armię Konną oraz po rozrośnięciu się iustabilizowaniu aparatu rewkomów nadszedłby czas na sformułowaniei przeprowadzenie polityki represji wobec społeczeństwaokupowanego obszaru. NaleŜy uznać, Ŝe większość pomordowanychwe wschodniej Galicji w okresie lipiec—wrzesień 1920 r. to ofiaryArmii Czerwonej, przewaŜnie jeńcy i ranni Ŝołnierze wojsk polskich.

Prowadzone przez Galrewkom przez kilka tygodni prace nieuzyskały szerokiego poparcia ludności wschodniej Galicji. Nawet jejnajbiedniejsze, zamieszkujące wsie warstwy, korzystające z częścizbiorów płodów rolnych z majątków ziemskich, zachowywaływyczekującą postawę. śaden z aktów prawnych Galrewkomu nieprzyniósł wyraźnej zmiany materialnego połoŜenia bezrolnych i ma-łorolnych chłopów. Przede wszystkim niejasny pozostawał statusposiadłości obszarniczych. Majątki przejęte przez rewolucyjnąadministrację nie rozparcelowano między ludność wiejską. Chłopidostrzegali zaś, iŜ jak dotychczas najsprawniejsze działania organówGSRR koncentrowały się na zaopatrywaniu Armii Czerwonej. Słabośćokupacyjnej władzy widoczna była takŜe w braku aktywnościKomunistycznej Partii Wschodniej Galicji. Na jej czele stałprzewodniczący Galrewkomu Wołodymyr Zatoński. ZajętyróŜnorodnymi problemami wynikającymi z piastowania innychstanowisk nie poświęcał partyjnym obowiązkom wiele czasu. Napoczątku września do KPWG naleŜało jedynie 232 członków i 246kandydatów. Ich aktywność polityczna była wręcz znikoma41. 10września jej komitet

41 E. M. H a ł u s z k o , Narisi istorii idieołogicznoj ta organizacijnoi dijalnostiKPZU w 1919-1928 rr. Lwi w 1995.

192

centralny rozwiązał partię i ogłosił ponowny nabór do szeregów 42.Do największych błędów popełnionych przez Galrewkom naleŜał

jego manifestacyjnie wrogi stosunek do kościołarzymskokatolickiego i greckokatolickiego. Wypadki bezczeszczeniaświątyń, prześladowania kapłanów i członków zgromadzeńzakonnych oburzały wiernych. Naruszały szacunek ludności dopodstawowych wartości. Nie znajdował zrozumienia lokalnychspołeczności niechętny stosunek komunistycznych działaczy doprzedstawicieli warstw inteligenckich, w tym przede wszystkimnauczycieli. Ci ostatni, podobnie jak duchowni, naleŜeli donajbardziej szanowanych autorytetów wiosek i miasteczek. Bylicenieni między innymi za prowadzenie działalności społecznej ipolitycznej, wy stępowanie w obronie aspiracji miejscowej ludnościwobec państwowej administracji.

Działaczom Galrewkomu nie udało się równieŜ pozyskać biedotyŜydowskiej. W większości miejscowości społeczność Ŝydowskasolidaryzowała się z polskimi i ukraińskimi współmieszkańcami.Podjęte przez Generalnego Delegata Rządu dr. KazimierzaGałeckiego podróŜe inspekcyjne po obszarach wyzwolonych spodsowieckiej okupacji dostarczały dowodów na nieprawdziwośćplotek o wspieraniu rewolucyjnej administracji przez przed-stawicieli ludności Ŝydowskiej. „NaleŜy podkreślić, Ŝe zachowanieludności Ŝydowskiej — relacjonował jeden z dziennikówinformacje zebrane przez dr. Gałeckiego w Bóbrce — byłopoprawne i lojalne. W kilku wypadkach śydzi ostrzegali Polakówprzed groŜącym aresztowaniem lub rewizją'*43.

Na upadek i tak kruchego autorytetu Galrewkomu miała równieŜcoraz większy wpływ sytuacja na frontach. Nie

42 CDAWOW, 2189-1-22, Uchwała KC KPWG o rozwiązaniu partiiz 10 września, s. 17.

43 „Gazeta Lwowska" nr 194 z 26 sierpnia 1920 r.

193

nastąpiło zapowiadane przez komunistycznych funkcjonariuszy iagitatorów załamanie się polskich wojsk. 1 Armia Konna zostałazatrzymana pod Lwowem, a wkrótce po tym rozpoczął się odwrótcałego Frontu Południowo-Zachodniego. Niemal jednocześnie doGalicji zaczęły docierać informacje o klęsce armii MichaiłaTuchaczewskiego pod Warszawą i jej szybkim odwrocie na wschód.Wśród ludności ukraińskiej, a takŜe Ŝydowskiej pojawiła się terazobawa przed powrotem do wschodniej Galicji polskich instytucjipaństwowych, groŜąca falą podejrzeń o nielojalność i represjami.Najszybciej zaczęły się rozpadać oddziały milicji. Zanikałaaktywność lokalnych rewkomów i komunistycznych komórekpartyjnych.

Kres istnieniu GSRR przyniosła polska kontrofensywa.Galrewkom wycofywał się na wschód razem z 14 Armią i wpaździerniku zawiesił swoją działalność. Powstała natomiastKomisja Likwidacyjna, która rozpoczęła pracę 23 października nastacji śmerynka. 31 października komisja przekazała kasęGalrewkomu 14 Armii. Miesiąc później oddała archiwa ukraińskiejRadzie Komisarzy Ludowych.

Szybkość działań polskich oddziałów zapobiegła wywiezieniu zewschodniej Galicji juŜ przygotowanych na stacjach wagonów zezrabowanym majątkiem, m.in.: maszynami rolniczymi,wyposaŜeniem zakładów przemysłowych (w tym drukarni igorzelni) oraz meblami i dziełami sztuki.

Razem z odchodzącymi na wschód radzieckimi oddziałamiewakuowała się grupa miejscowych działaczy komunistycznych.Większość osiadła w Ukraińskiej Socjalistycznej RepubliceRadzieckiej i pod koniec lat trzydziestych trafiła do łagrów lubzostała rozstrzelana. Równie dramatycznie ułoŜyły się losyczłonków Galrewkomu. Wśród zamordowanych w latach 1933—1941 znaleźli się takŜe jego członkowie: Wołodymyr Zatoński,Mychajło Baran, Fedir Konar, Iwan Niemołowski i MichajłoLewicki.

13 — Galicja Wschodnia 1920

194

W maju 1939 r. został rozstrzelany w Moskwie, po rocznymśledztwie, Stanisław Kosior. Tragiczne losy animatorów GalicyjskiejSocjalistycznej Republiki Radzieckiej były swoistym epilogiemmałopolskiego epizodu wojny 1920 r.

Rozpoczynając po latach, 17 września 1939 r., agresję na PolskęStalin nie zamierzał wskrzeszać we wschodniej Małopolsce pamięcio GSRR i Galrewkomie. Organizację radzieckiej (okupacyjnej)administracji powierzył ludziom, którzy najczęściej nie znalilokalnych problemów i nie mieli Ŝadnych, nawet rodzinnychzwiązków z Małopolską. Do ich najwaŜniejszych zadań naleŜałozniszczenie aktywnych i świadomych narodowo warstw polskiego,ukraińskiego i Ŝydowskiego społeczeństwa. Był to początekpozbawiania Małopolski Wschodniej jej wielonarodowościowejkultury oraz historycznej toŜsamości, a tym samym procesuwcielania do ZSRR.

EPILOG

Lwów odetchnął. Pod koniec sierpnia 1920 r. front przebiegał wznacznej odległości od miejskich rogatek. Mieszkańców nieniepokoił huk dział i dochodzący z oddali terkot karabinówmaszynowych. Nikt z trwogą nie mówił o buszujących naprzedmieściach kozakach. „Gazeta Lwowska" pisała teraz okolejnych polskich zwycięstwach. Ranni Ŝołnierze przybywali domiasta w zorganizowanych transportach, pod opieką sanitariuszy isióstr w czystych białych fartuchach. Pojawiający się na ulicachwojskowi nosili mundury pozbawione wyraźnych śladówniedawnych walk. Kierujące się w kierunku frontu oddziałyposiadały pełne wyposaŜenie.

Generalny Delegat Rządu dla Galicji dr Kazimierz Gałeckiinspekcjonował ziemie wyzwolone spod sowieckiej okupacji. Chciałsię zorientować w skali zniszczeń powstałych w czasie walk isowieckiej okupacji. Zbierał dane o stosunku poszczególnych grupspołecznych do Armii Czerwonej i aparatu GalicyjskiejSocjalistycznej Republiki Rad. Przede wszystkim jednakprzygotowywał wstępne plany likwidacji zniszczeń zaistniałych naskutek działań wojennych.

W niektórych miejscowościach dr Gałecki pojawiał się dosłowniekilkanaście godzin po ich porzuceniu przez

196

oddziały Armii Czerwonej. Jeszcze w sierpniu zdołał przybyć doBobrki, Sambora, Drohobycza i Stryja. Na początku września znalazłsię m.in. w Rawie Ruskiej, śółkwi, Stanisławowie, Stryju, Kołomyi,Sniatyniu '. W tych miejscowościach przyjmował sprawozdania ipetycje od przedstawicieli lokalnej administracji oraz rozmawiał z re-prezentantami róŜnych środowisk i organizacji społecznych.Wszędzie spotykał się ze świadectwami barbarzyńskiegopostępowania Ŝołnierzy Armii Czerwonej. W Bóbrce „rozpoczęło sięwytaczanie skarg przeciw Ŝołnierzom bolszewickim, którzy w czasieswego kilkudniowego pobytu dali mieszkańcom miasteczkazakosztować bolszewickiej swobody. Rządy sowietów rozpoczęły sięod rozbicia sklepów z artykułami spoŜywczymi i alkoholem. Bol-szewicy przeprowadzali tzw. rewizje, które kończyły się zawszerabunkiem rzeczy wartościowych, pieniędzy, ubrań i bielizny [...]. Wkilku wypadkach zgwałcono kobiety'*2. Rozpoczęły swojądziałalność sądy. JuŜ 24 września minister spraw wewnętrznychskierował pismo do Generalnego Delegata: „KaŜdy kto zajmowałjakiekolwiek bądź stanowisko w Rewkomach powiatowych czy teŜ wcharakterze członka tej instytucji, czy w charakterze funkcjonariuszajakiegokolwiek bądź urzędu powiatowego za takie jawnewspółdziałanie z nieprzyjacielem podczas wojny podlegaodpowiedzialności przed sądem. Miejscowe władze administracyjnewydadzą odpowiednie w tym kierunku zarządzenia dla pociągnięciawszystkich wskazanych do odpowiedzialności przed sądem"3. Ale 8października ten sam resort, w piśmie do dr. Kazimierza Gałeckiego,pozwalał na „niewszczynanie dochodzeń w stosunku do osóbdziałających na terenie Małopolski, co do których uzna Pan, Ŝe niedziałały ze złą wolą, a natomiast stwierdzi

1 „Kurier Lwowski" nr 218 z 8 września 1920 r.2 „Gazeta Lwowska** nr 194 z 26 sierpnia 1920 r.3 CPAHU, 146-6-1412, Pismo ministra spraw wewnętrznych do Gene

ralnego Delegata Rządu z 24 września 1920 r., s. 797.

197

Pan, Ŝe współdziałanie ich z bolszewikami było wywołane drogąprzymusu"4.

Prokuratorzy podejmowali śledztwa wobec osób, które zgłosiły siędo Armii Czerwonej, podjęły pracę w rew-komach i podległych imurzędach, donosiły na współobywateli lub ich szantaŜowały złoŜeniemdoniesienia. Po kilku lub kilkunastu tygodniach oskarŜali o „zbrodnięzdrady głównej", Ŝądając nawet kary śmierci lub o „zbrodnięporozumienia się z nieprzyjacielem", domagając się kary od kilkumiesięcy do kilku lat cięŜkiego więzienia. Wśród oskarŜonychprzewaŜali Ukraińcy, choć pojawiali się takŜe Polacy i śydzi.Ostatecznie efektem ich wysiłków były jednak wyroki więzienia,najczęściej od sześciu miesięcy do roku. W najcięŜszych przypadkach,zagroŜonych karą śmierci, Sąd Apelacyjny we Lwowie zmieniałkwalifikację czynu oskarŜonego ze „zbrodni zdrady głównej" na„zbrodnię porozumienia się z nieprzyjacielem".

Pracę polskich organów sprawiedliwości utrudniały donosyzawierające oskarŜenia o współpracę sąsiadów i znajomych zbolszewikami, teraz masowo napływające do komisariatów policji,sądów, a takŜe dowództw oddziałów wojskowych. Było ich tak wiele,Ŝe gen. Robert Lamezan de Salinis w pierwszej połowie wrześniazastanawiał się. czy nie powołać „komisji męŜów zaufania" do rozpat-rywania informacji zawartych w donosach. Komisje składające się zprzedstawicieli społeczności polskiej, ukraińskiej i Ŝydowskiej orazwojska miały przekazywać do dalszego postępowania tylko te donosy,które wydawał} się im wystarczająco wiarygodne. Dlaprzeprowadzenia aresztowania miała być potrzebna pisemna notatkakoaaispL wyszczególniająca zarzuty przeciwko danej osobie 5.

4 CPAHU, 146-6-1412, Pismo ministra spraw wewnętrznych do GeneralnegoDelegata Rządu z 8 października 1920 r., s. 799.

5 CPAHU, 146-6-1412, Pismo gen. R. Lamezana de Salinis doGeneralnego Delegata Rządu z 8 września 1920 r., s. 835.

198

Józef Piłsudski, który odwiedził 4 i 6 września stolicę Galicji przyokazji pobytów na froncie, nie mógł poświęcić jej problemomwiększego zainteresowania. Jego uwagę niemal całkowiciepochłaniała sytuacja na południowym odcinku walk. 4 września przezkilkanaście godzin, z krótką przerwą na obiad około godziny wpół doszóstej wieczorem, konferował z dowódcą Frontu Południowego gen.Robertem Lamezanem de Salinis, dowódcą 6 Armii gen. Włady-sławem Jędrzejewskim oraz gen. Adamem Nowotnym6.

Wymarsz 1 Armii Konnej spod Lwowa na odsiecz wojskomMichaiła Tuchaczewskiego zmieniał połoŜenie, w jakim znajdowałysię polskie armie równieŜ na północnym obszarze działań wojennych.W niesprzyjających okolicznościach mogło nawet dojść dopojawienia się czerwonej kawalerii Siemiona Budionnego na tyłachpolskich jednostek, spychających na zachód rozbite armie FrontuZachodniego. Dlatego teŜ Naczelne Dowództwo Wojska Polskiegozarządziło przygotowanie operacji mającej na celu zniszczenieKonarmii Siemiona Budionnego. Było przekonane, Ŝe powodzenie tejakcji umoŜliwi zintensyfikowanie działań ofensywnych wMałopolsce Wschodniej i na Wołyniu oraz szybkie wyparcie nie-przyjaciela za Zbrucz.

Przeznaczone do walki z Konarmią polskie ugrupowanie składałosię z podąŜającej za nią grupy gen. Stanisława Hallera (13 DywizjaPiechoty i 1 Dywizja Jazdy), 2 Dywizji Piechoty Legionów płk.Michała śymierskiego i 10 Dywizji Piechoty gen. Lucjanaśeligowskiego oraz słabej liczebnie, choć bitnej ukraińskiej dywizjipłk. Marko Bezruczki. Ukraińcy wchodzili w skład słabegogarnizonu Zamościa. Wszystkie te jednostki znajdowały się wznacznej odległości od siebie i musiało minąć trochę czasu zanim sięzdołały

6 W. Ję d r z e j e w i c z, J. C i s e k , op. cit., t. II, s. 198. Gen. Adam Nowotnyzajmował stanowisko oficera łącznikowego NDWP przy dowództwie 6 Armii.

199

zebrać oraz utworzyć w miarę jednolity organizm. Jednocześnie dowalki z 12 Armią NDWP skierowało dalsze siły, w tym doświadczoną7 Dywizję Piechoty7.

Rozkazy, które 25 sierpnia otrzymał sztab Konarmii stojący wSokalu8 kierowały jej dywizje na Zamość i Lublin. Po pobieŜnymuporządkowaniu oddziałów Siemion Budionny ruszył ku wyznaczonymcelom. Zmierzał przerwać polskie pozycje i głęboko wtargnąć napolskie tyły, tym samym przywrócić Armii Czerwonej szanse na zwy-cięstwo w wojnie z Polakami.

Morale czerwonej kawalerii podupadało. W szeregach zostałojeszcze kilkanaście tysięcy Ŝołnierzy zdolnych do słuŜby frontowej. Wokresie od 25 maja do 1 września Konarmia straciła w poległych,rannych, kontuzjowanych, zaginionych ok. 8 tys. Ŝołnierzy. Ponad 1,3tys. z nich poległo, a ok. 4,8 odniosło rany w walkach z Polakami.Straciła równieŜ ponad 9 tys. koni wierzchowych, artyleryjskich itaborowych, 14 dział, ok. 50 karabinów maszynowych i 353 wozówtaborowych9.

W oddziałach czerwonej kawalerii wspominano poległych izaginionych towarzyszy broni. śałowano, iŜ nie dane było dywizjomwejść do bogatego, jak sądzili czerwonoarmiści, Lwowa.Ponaddwumiesięczne walki nauczyły teŜ czerwonoarmistów respektuprzed przeciwnikiem. To co jeszcze w czerwcu uwaŜali przedewszystkim za wyprawę po łupy, przerodziło się w kampanię wojenną,niebezpieczną i uciąŜliwą. Teraz bardzo starannie szykowali się dowalki. Wielu kawalerzystów przesiadło się na podwody, aby wypocząćprzed nowymi bitwami.

K. J a c y n i k , op. cit., s. 63—64; L. W y s z c z e l s k i , Dzłnia bojowe..., s.305.

8 Pod datą 26 sierpnia znajdujący się w Sokalu I. Babel zapisał Jtfaaibędzie w nocy ograbione — o tym wiedzą wszyscy". I. Babel.op. cit.s. 305.

9 A. S m o l iń s k i , op. cit.y s. 88-89.

«

200

Pod Zamość 1 Armia Konna dotarła dopiero 29 sierpnia. SiemionBudionny nie spodziewał się większych problemów związanych zzajęciem tej miejscowości. Zdobycie, a następnie splądrowaniemiasta miało poprawić nastroje w szeregach i tchnąć nowego duchaw Ŝołnierzy. Od przechwyconych jeńców oraz przesłuchiwanejludności cywilnej dowódca Konarmii najpewniej wiedział, Ŝe trzonzałogi Zamościa stanowiły: świeŜo przybyłe, znajdujące się podkomendą kpt. Mikołaja Bołtucia oddziały z 31 pułku piechoty, jedenszwadron 214 pułku ułanów, kilka baterii dział oraz wspomnianadywizja ukraińska płk. Marko Bezruczki, słaba liczebnie, a takŜe nienajlepiej wyposaŜona i uzbrojona. Obrońców miasta wspierały takŜetrzy pociągi pancerne: „Zagończyk", „Mściciel" i „Śmierć". PowaŜnykłopot dla załogi Zamościa stanowił brak dostatecznej ilości amunicjido karabinów maszynowych oraz dział. Według starannieprzeprowadzonych przez kpt. Bołtucia i płk. Bezruczkę obliczeńpowinno jej było wystarczyć co najwyŜej na cztery dni walki. Obajoficerowie słabo orientowali się w przebiegu zmagań na innych,nawet stosunkowo bliskich odcinkach frontu. Nieprzyjaciel przerwałwiększość połączeń telegraficznych miasta, między innymi zLublinem.

Przez dwa dni dowodzony przez ukraińskiego pułkownika ipolskiego kapitana garnizon Zamościa odpierał kolejne, nadchodzącepo sobie po bardzo krótkich okresach przerw, ataki silniejszego izdeterminowanego przeciwnika. Dochodziło do zaciętych starć nabagnety, kolby, szable i saperskie łopatki. Ranni Polacy i Ukraińcynie pozwalali odprowadzać się do punktów sanitarnych, pozostającna powierzonych im stanowiskach. Niektóre pozycje kilkakrotnieprzechodziły z rąk do rąk. Nie przerywano bojów nawet w nocy,choć toczyły się one juŜ z mniejszym natęŜeniem niŜ dzienne.

Rankiem 31 sierpnia pod Zamość przybyły pierwsze oddziały 13Dywizji Piechoty. Na ich spotkanie kpt. Bołtuć

201

raz jeszcze rzucił do ataku swoją piechotę. Budionny, zagroŜonyrozbiciem Konarmii, podjął decyzję wycofania się w kierunkuHrubieszowa. W walkach o Zamość poległo lub zostało rannych ok.250 polskich Ŝołnierzy. Straty przeciwnika nie są nam znane10.MoŜemy jednak domniemywać, iŜ były znacznie powaŜniejsze odpolskich.

Zmagania o Zamość otwarły nową fazę operacji Armii Czerwonejna południowym odcinku frontu. Działania prowadzone pod koniecsierpnia przez 1 Armię Konną i 12 Armię na Lubelszczyźniezakończyły się ich dotkliwą klęską. Przyczyniła się do niej takŜeprzegrana 31 sierpnia przez radziecką 11 i 6 Dywizję Jazdy bitwa podKomaro-wem z 1 Dywizją Kawalerii płk. Juliusza Rómmlan.Natomiast 5 września 3 Armia, dowodzona teraz przez gen.Władysława Sikorskiego, wyparła przeciwnika za Bug i rozpoczęłaspychanie jego oddziałów w kierunku rzek Stochód i Styr. Próbyutworzenia linii obrony nad Styrem zakończyły się kolejną klęską 1Armii Konnej i 12 Armii12. Pobite szybko wycofywały się na wschód.

Na przełomie września i października 1920 r. 1 Armia Konnazdołała oderwać się od wojsk polskich. Maszerując przez Ukrainę jejŜołnierze posiadali jeszcze wystarczająco duŜo energii, aby łupićopuszczane miejscowości, mordować i gwałcić. Czynili to zarównona ziemiach mających wejść do polskiego państwa, jak i na głębokichtyłach. Niekiedy na czele „pogromszczyków" stawali ich dowódcy, anawet komisarze polityczni. Wśród ofiar byli jak zwykle zamoŜniejsi,lepiej wykształceni członkowie lokalnych społeczeństw, śydzi, atakŜe działacze rewkomów i ich rodziny oraz zupełnie przypadkoweosoby, mające nieszczęście pojawić się na drodze rozbestwionychŜołnierzy. Co charakterystyczne dla nastrojów i morale panującego wszeregach

10 J. O d z i e m k o w s k i , op. cit., s. 162—164.11 Bitwa pod Komarowem była największą kawaleryjską bitwą XX w.12 L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe..., s. 306-307.

202

Konarmii, jej oddziały miały teraz za hasło „bij śydów, komunistów,komisarzy i ratuj Rosję" 13. Rada Rewolucyj-no-Wojenna idowództwo armii zdołały z trudem opanować sytuację, rozstrzeli wując lub degradując najbardziej winnych mordów i grabieŜy. Wśródskazanych na karę śmierci znaleźli się komdiw (dowódca) 6 DywizjiJózef Apanasen-ko14 i kombryg (dowódca brygady) Wasyl Kniga.Karę zamieniono na degradację, Apanasenki do stanowiskakombryga, a Knigi kompołka (dowódcy pułku) l5.

Po odejściu Konarmii spod Lwowa jej pozycje zajęła grupa JonaJakira (ok. 4200 bagnetów) i brygada jazdy Grigorija Kotowskiego(ok. 800 szabel). Nie mogąc utrzymać, pod naporem Polaków i ichukraińskich sojuszników, swoich stanowisk i te jednostki rozpoczęłypowolny odwrót, aby stanąć w rejonie Buska 16. Nowe pozycjepozostawały w posiadaniu czerwonoarmistów do około połowywrześnia.

Do energicznych działań ofensywnych w Małopolsce Wschodnieji na południowym Wołyniu 6 Armia przystąpiła pod nowymdowództwem. Na jej czele stanął gen. Stanisław Haller. Odchodząc zfrontu gen. Robert Lamezan de Salinis 16 września wydał rozkazpoŜegnalny: „Dzięki męstwu Armii od generałów do szeregowców,przez ich hart, wytrwałość, a przede wszystkim wiarę w naszą świętąsprawę odrzuciliśmy najeźdźcę za Bug i Gniła Lipę [...]. Opuszczającswoje stanowisko, dziękuję wszystkim wyŜszym dowódcom, ofice-rom i szeregowym za ofiarną i owocną słuŜbę" 17. Gen. Lamezan deSalinis na krótko objął DOG Lwów.

13 A. S m o 1 i ń s k i, op. cit.y s. 95.14 Na tym dowódcy spoczywa zarzut mordowania rannych i bezbron

nych (m.in. pod Zadwórzem) oraz oddających się do niewoli polskichŜołnierzy. Skazano go jednak za praktyczny rozpad jego dywizji w pierwszej połowie października oraz przestępstwa Ŝołnierzy popełniane naterenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

15 A. S m o 1 i ń s k i, op. cit., s. 94—97.16 Encyklopedia wojskowa, t. 1, Warszawa 1931, s. 518-521.17 „Gazeta Lwowska" nr 213 z 19 września 1920 r.

203

JuŜ 15 września polskie i ukraińskie oddziały przekroczyły Dniestrpod Jezupolem i Haliczem. Dzień później osiągnęły lini ę śyrawka—Uhryńkowce—Złoty Potok—Mona-sterzyska. 17 września polscyŜołnierze wkroczyli do BrzeŜan i Narajówki, a ukraińscy do Czortkowa,Buczacza, Wiśniowczyka i Podhajec. 18 września zostały wyzwolonemiedzy innymi Tarnopol i Złoczów, 21 września Jampol. Pod koniecwrześnia polscy i ukraińscy Ŝołnierze walczyli juŜ na wschód odZbrucza. 21 września Ukraińcy wyzwolili Kamieniec Podolski,ponownie czyniąc to miasto swoją tymczasową stolicą.

Oddziały radzieckiej 14 Armii wszędzie uchodziły na wschód, niepodejmując powaŜniejszej próby dokonania zaczepnego zwrotu. Wieluczerwonoarmistów dezerterowało lub oddawało się do polskiej,rzadziej ukraińskiej niewoli.

Rosyjscy Ŝołnierze bali się pochwycenia przez Ukraińców. Tenstrach wynikał z pamięci o okrucieństwach popełnionych wcześniej naUkraińcach. W okresie powodzenia Armii Czerwonej polscy jeńcymimo wszystko mieli szansę przeŜycia i trafienia do obozów.Ukraińskich Ŝołnierzy, którzy w walce dostali się w ich ręce,czerwonoarmiści najczęściej mordowali. UwaŜali bowiem podwład-nych Symona Petlury nie tylko za politycznych przeciwników, aleprzede wszystkim za zdrajców radzieckich republik, rosyjskiej iukraińskiej.

Na wyzwalanych obszarach polskie i ukraińskie jednostki 18

przyjmowano z radością. W Małopolsce skończył się koszmarGalicyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, na Wołyniusowieckiej okupacji. We Włodzimierzu Wołyńskim na przywitaniewkraczających Ŝołnierzy wywieszono napisy: „Niech Ŝyje Ŝołnierzpolski", „Precz z bandą

18 Na początku września według szacunków Ukraińskiej Misji Wojskowej na fronciewalczyło ok. 20 tys. Ŝołnierzy, a na zapleczu znajdowało się równieŜ 20 tys. Ŝołnierzyukraińskich. Instytut Józefa Piłsudskiego, Nowy Jork, Ukraińska Misja Wojskowa, t. 1,nlb.

204

bolszewicką" i „Wdzięczna ludność Ŝydowska za wolność i ocalenie"19. W kościołach odbywały się dziękczynne naboŜeństwa. Władzemiejskie i delegacje polskiej, Ŝydowskiej, a takŜe niekiedyukraińskiej społeczności dokładały starań, aby uroczystości powrotudo polskiego państwa, a na wschód od Zbrucza ukraińskiego wypadłymoŜliwie okazale.

Działania na froncie przerwał zawarty w Rydze 12 październikaukład o preliminariach pokojowych. Jednocześnie postawiłukraińskie wojska w nadzwyczaj trudnej sytuacji. Sygnatariuszeukładu, wśród których nie było przedstawicieli URL, uzgodnili, iŜ niebędą przeciwko sobie wspierać obcych wojsk. Taki zapis, choć niebył zgodny z intencjami i planami Naczelnego Wodza, stał sięobowiązujący. Kierując się nim polski minister spraw wojskowychwydał 21 października polecenie nakazujące wszystkim wojskowymi cywilnym instytucjom URL opuścić obszar polskiego państwa.Sojusznika poŜegnał bardzo ciepły rozkaz Józefa Piłsudskiego:„Obecnie, po dwóch latach cięŜkich walk z barbarzyńskim najeźdźcą,Ŝegnam wspaniałe wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej i stwier-dzam, Ŝe w najcięŜszych chwilach, wśród nierównych walk niosłyone wysoko swój sztandar, na którym wypisane hasło Za naszą iwaszą wolność jest wyznaniem wiary kaŜdego uczciwegoŜołnierza"20. Po wyjściu z Polski większość sił ukraińskichskoncentrowała się na wschód od Zbrucza, na wyzwolonym obszarzeURL.

Ukraińskim oddziałom, liczącym ponad 20 tys. Ŝołnierzy,przekazano znaczne, choć nie wystarczające do prowadzeniauporczywych walk, ilości sprzętu, amunicji i uzbrojenia. Wojskaukraińskie nie były jednak w stanie przeciwstawić się ofensywiesprowadzonych na Podole nowych jednostek Armii Czerwonej. Pokrótkich, miejscami zaciętych bojach,

19 G. Łukomski.B. P o l a k , M. Wrzosek, op . cit.t s. 1 38-140 .20 J. P i ł s u d s k i , Dzieła zebrane, t. V, Warszawa 1937, s. 177.

205

w drugiej połowie listopada schroniły się na polskim terytorium.Obowiązek organizowania specjalnych obozów dla ukraińskichŜołnierzy otrzymało dowództwo 6 Armii. Instrukcja szefa SztabuGeneralnego nakazywała ukraińskich (a takŜe białoruskich iantybolszewickich rosyjskich) wojskowych, przechodzących granicę,traktować „nie jako jeńców wojennych, a jako byłych sprzymierzeńcówi towarzyszy broni"21. Pozwalała oficerom ukraińskim zachowaćprzyboczną broń palną i białą. Nakazywała nie rozdzielać dowódców odich podwładnych. Zapowiadała, iŜ Symon Petlura i MichaiłOmelianowicz-Pawlenko po zdjęciu mundurów mają pełną swobodęporuszania się i wyboru miejsca osiedlenia.

Klęską zakończyły się równieŜ działania sił zbrojnych gen. PiotraWrangla. Bohaterstwo jego Ŝołnierzy nie mogło zrównowaŜyćprzygniatającej przewagi Armii Czerwonej. Dowodzona przez MichaiłaFrunzego 13 Armia rozbiła ostatnie linie stanowisk Białej Gwardii. JejŜołnierze zdołali się ewakuować drogą morską i dotrzeć na południe izachód Europy. Był wśród nich gen. Wrangel.

Zawarty w marcu 1921 r. w Rydze traktat zaspokajał polskieaspiracje terytorialne na Wołyniu i utrzymywał granicę na Zbruczu 22.W odczuciu polskiego społeczeństwa był świadectwem wielkiegozwycięstwa odniesionego w wojnie z imperialną Rosją. Nie mógłzaspokoić oczekiwań tej części ukraińskiego społeczeństwa, któradąŜyła do budowy i egzystencji niepodległego ukraińskiego państwa wsojuszu z Polską. Ukraińscy politycy i publicyści uwaŜali, Ŝe podzieliłziemie ukraińskie między Polskę i Rosję.

21 Gosudarstwiennyj Archiw Brieslskoj Obłasti, Brześć, 67-1-50, Instrukcja..., s. 10-11.

22 A. A j n e n k i e 1, Od aktu 5 listopada do traktatu ryskiego. Kilkarefleksji dotyczących kształtowania polskiej granicy wschodniej, [w:]Traktat ryski po 75 latach, red. nauk. M. Wojciechowski, Toruń 1998,s. 24-28, s. 25-28.

206

Traktat ryski nie satysfakcjonował równieŜ Józefa Piłsudskiego.Naczelny Wódz dostrzegał, Ŝe przekreślał jego nadzieje na oparciebezpieczeństwa Rzeczpospolitej i środkowej Europy na ścisłymzwiązku niepodległych państw, w tym polskiego i ukraińskiego,wyłonionego na gruzach rosyjskiego imperium.

Polskie i rumuńskie czynniki wojskowe udzieliły jeszczedyskretnej pomocy tragicznemu ukraińskiemu powstaniu (tzw.wyprawa Jurko Tjutjunyka), wywołanemu jednak wbrew ichsugestiom, późną jesienią 1921 r. Symboliczny wymiar dlaukraińskiej walki niepodległościowej miało przebicie się w marcu1922 r. do polskiej granicy i znalezienie w Polsce schronienianiewielkiej grupy ukraińskich Ŝołnierzy, dowodzonych przez chor.Mykołę Wituchowa. Z Ukrainy wynieśli sztandar 4 pułku jazdydywizji kijowskiej, pod którym walczyli w 1920 r. pod dowództwemgen. M. Omelianowicza-Pawlenki oraz w 1921 r. 23

Na terytorium Polski otrzymała gościnę bardzo duŜa grupaukraińskich wojskowych, członków administracji i uciekinierówpolitycznych. Wielu z nich zostało otoczonych, zwłaszcza w latachdwudziestych, opieką polskiego państwa. Dodajmy, Ŝe w wojskupolskim słuŜyli i w 1939 r., gdzie godnie spełnili swój obowiązekukraińscy oficerowie kontraktowi. Polska (głównie Oddział II SztabuGeneralnego) udzielała równieŜ materialnej pomocy znajdującym siępoza jej granicami emigracyjnym strukturom i przedstawicielstwomURL.

Po zakończeniu wojny z Polską w Związku Radzieckimdyskutowano o przyczynach poniesionych poraŜek. Sam Józef Stalinniechętnie zabierał w tych kwestiach głos. bacznie jednak śledził to copisali i mówili inni uczestnicy zmagań. Zdobycie przez niego, jakogeneralnego sekretarza

23 Cientr Chranienija Istoriko Doku mientaln ich Koliekciji, Moskwa. 462-1-9,Meldunek komendanta Posterunku Oficersko-Wywiadowczego w Równem, s. 36—38.

207

komunistycznej partii, dyktatorskiej władzy zakończyło powaŜnerozwaŜania nad znaczeniem działań Frontu Południowo-Zachodniegodla przebiegu wojny z Polakami. W radzieckiej literaturze historyczno-wojskowej zaczęto teraz udowadniać, iŜ winnym klęski był głównieMichaił Tuchaczewski, którzy ponoć nieumiejętnie dowodził podWarszawą oraz nie potrafił wykorzystać sukcesów osiągniętych przezArmię Czerwoną na południowym obszarze walk. Krytyczniewypowiadano się równieŜ o Siergieju Kamienie wie, uznając, Ŝepopełniono błąd powierzając stanowisko naczelnego dowódcy osobie ozbyt małych kwalifikacjach fachowych i słabym charakterze.Podnoszono przy tym wyjątkowe umiejętności i zasługi Józefa Stalina,Siemiona Budionnego, Klementa Woroszyłowa oraz przez pewien czastakŜe Aleksandra Jegorowa.

Jednym z pierwszych, którzy przeprowadzili kompleksową krytykęnaczelnego dowódcy Armii Czerwonej i dowódcy Frontu Zachodniegobył Aleksander Jegorow. JuŜ w 1929 r. pisał, iŜ Siergiej Kamieniewwydawał decyzje niedostatecznie przemyślane i wspierając nimiTuchaczew-skiego, nie zainteresował się perspektywami, jakiestwarzały sukcesy wojsk Frontu Południowo-Zachodniego. Jegorowpozwolił sobie jednak w przygotowywanej do druku rozprawie naakapit, w którym dostało się nawet Stalinowi za niesubordynację. Podnaciskiem Woroszyłowa i samego Stalina zrezygnował z publikacjitego fragmentu pracy24.

Z bezwzględną krytyką Michaiła Tuchaczewskiego wystąpił wpołowie lat trzydziestych Kliment Woroszyłow. Przypisał zwycięstwaFrontu Południowo-Zachodniego i 1 Armii Konnej „mądremu iprzewidującemu" Józefowi Stalinowi. Według niego zostały onezupełnie zaprzepaszczone przez klęskę na północnym terenie walk25.W podobnym sensie wypowiadali się takŜe dowódca Konarmii

24 W. J . S p a h r , op. Gfc, s. 112, 118-119.25 Tamte, s. 117.

208

Siemion Budionny oraz dowódca 6, potem 4 Dywizji Jazdy SiemionTimoszenko.

W połowie lat trzydziestych najbardziej słuŜalczy dowódcyzwiązani karierami z 1 Armią Konną znaleźli się w otoczeniu Stalina.Osiągali najwyŜsze zaszczyty oraz uprzywilejowane stanowiska wArmii Czerwonej i komunistycznej partii. Stali się gorliwymiwykonawcami brutalnych poleceń generalnego sekretarza. Budionnyoraz Woroszyłow aktywnie uczestniczyli w przeprowadzonych wwojsku czystkach. Przyczynili się do śmierci tysięcy oficerów, w tymtakŜe swoich towarzyszy broni z lat bolszewickiej rewolucji i wojnypolsko-radzieckiej. Wśród wy mordowanych lub uwięzionychoficerów znaleźli się Tuchaczewski i Jegorow. Temu ostatniemu niepomogło nawet to, Ŝe jak pisał do Stalina, razem z nim w 1920 r. jadłz tej samej menaŜki.

Budionny i Woroszyłow, prowadząc wygodny tryb Ŝycia, bezreszty pochłonięci intrygami w otoczeniu Stalina, niewieleinteresowali się zmianami, jakie zachodziły w wojennych doktrynachoraz armiach innych państw. Dbali natomiast o to, aby sowieckapropaganda stawiała ich, jako najwierniejszych towarzyszy broni„wielkiego Stalina", za wzór do naśladowania dla pionierów,szeregowych Ŝołnierzy oraz młodych oficerów. Nic więc dziwnego,Ŝe całkowicie zawiedli latem 1941 r. w pierwszych tygodniach wojnyz Niemcami. Zawinili, podobnie jak ich protektor Stalin, seriiwielkich klęsk Armii Czerwonej. Te dramatyczne epizody w ichbiografiach jednak bardzo starannie pomijano. Zmarli w sędziwymwieku otoczeni pochlebcami, sławieni przez radziecką literaturęhistoryczną i propagandową26,

26 Tylko na krótki czas zachwiała pozycją weteranów Konarmii politykaczęściowej destalinizacji ZSRR, prowadzona przez I sekretarza KC KPZR N.Chruszczowa. Po odsunięciu go od władzy w 1964 r. przez L. BreŜniewa ponowniecieszyli się opinią wybitnych rewolucjonistów, wychowawców pokoleń oficerów, anawet wielkich dowódców.

209

Woroszyłow w 1969 r., a Budionny w 1973 r. Ich pogrzeby byływielkimi państwowymi uroczystościami. Spoczęli pod muramimoskiewskiego Kremla.

Natomiast Timoszenko ponoć potrafił w wielu przypadkachuchylić się od uczestnictwa w terrorze skierowanym przeciwkoswoim kolegom. Przy tym umiejętnie i dzielnie dowodząc w latachII wojny światowej, utrzymał swoją reputację zdolnego dowódcy.Zmarł w 1970 r. i równieŜ znalazł miejsce ostatniego spoczynku podmurami Kremla.

W 1957 r. najwyŜsze władze Związku Radzieckiegozrehabilitowały między innymi Michaiła Tuchaczewskiego orazAleksandra Jegorowa. Stosunkowo szybko pojawiły się róŜnorodnepublikacje o ich karierach zawodowych i dokonaniach w okresierewolucji, wojny domowej oraz wojny z Polską. Jednak Ŝaden zbiografów nie mógł napisać o pierwszym „zdobywca Warszawy", ao drugim „zdobywca Lwowa".

14 — Galicja Wschodnia 1920

SKRÓTY

ACz — Armia CzerwonaBK — Brygada KawaleriiCzUAG — Czerwona Ukraińska Armia Galicyjskadak — Dywizjon Artylerii KonnejDJ — Dywizja JazdyDK — Dywizja KawaleriiDOG — Dowództwo Okręgu GeneralnegoDP — Dywizja PiechotyDP Leg. — Dywizja Piechoty LegionówDS — Dywizja StrzelcówGSRR — Galicyjska Socjalistyczna Republika RadKC — Komitet CentralnyKP(b)U — Komunistyczna Partia (bolszewików) UkrainyKPWG — Komunistyczna Partia Wschodniej GalicjiLO — Legia ObywatelskaMAO — Małopolska Armia OchotniczaMSO — Małopolska StraŜ OchotniczaKPZR — Komunistyczna Partia Związku RadzieckiegoNDWP — Naczelne Dowództwo Wojska Polskiegopp — pułk piechotypuł — pułk ułanówPSRR — Polska Socjalistyczna Republika RadROP — Rada Obrony PaństwaRFSRR — Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika

RadzieckaRKP(b) — Rosyjska Komunistyczna Panią (bolszewików)RWR — Rada Wojenno-RewolucyjnaSDPRR — Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosja

KP(b)U — Komunistyczna Partia (bolszewików) UkrainyURL — Ukraińska Republika LudowaU AG — Ukraińska Armia GalicyjskaUMD — Ukraińska Misja DyplomatycznaUSRR — Ukraińska Socjalistyczna Republika RadzieckaWP — Wojsko PolskieZURL — Zachodnioukraińska Republika Ludowa

BIBLIOGRAFIA

ARCHIWALIA

Cientralnyj DierŜawnyj Archiw Gromadskich Objednań Ukrajini,Kijów (CDAGOU):fond 1 — KC Komunistycznej Partii Ukrainy (bolszewików). Centralnyj

DierŜawnyj Archiw Wiszczich Organiw Władi. Kijów(CDAWOW):fond 2 — Rada Narodnich Korni sari w UCCR,fond 2189 — Galicyjski Rewolucyjny Komitet. Centralne Państwowe

Historyczne Archiwum Ukrainy, Lwów(CPHAU)fond 146 — Namiestnictwo,fond 309 — Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki. Cientr Chranienija

Istoriko Dokumientalnych Koliekcji, Moskwa(CChIDK)fond 308 — Oddział II Sztabu Generalnego. Lwowskij Obłastnoi

Gosudarstwiennyj Archiw, Lwów (LOGA):fond 257 — Towarzystwo Badania Historii Obrony Lwowai Województw Południowo-Wschodnich.

PUBLIKOWANE DOKUMENTY

Diriektiwy Gławnowo Komandirowanija Krasnoj Armii (1917-1920). Sbornikdokumientow, t. II, Moskwa 1970.

GraŜdańskaja wojna na Ukrainie. Sbornik dokumientow i materiałów w triechtomach, t. 1, cz. 2, Kijew 1967.

213

Istoroja Lwowa w dokumientach i inatieriałach. Zbirnik dokumien-tiw i materialiw, Kijiw 1986.

Iz istorii graŜdanskoj wojny w SSSR, t. 3, Fiewral 1920—oktjabr 1922,Moskwa 1961.W. I . L e n i n , Dzieła wszystkie, Warszawa 1989, t. 51, Dokumenty lipiec1919-listopad 1920.O niepodległą, i granice. Komunikaty Oddziału III Naczelnego DowództwaWojska Polskiego 1919—1921, opr. M. Jabłonowski, A. Koseski. Warszawa-Pułtusk 1999.O niepodległą i granice. Raporty i komunikaty naczelnych

władz wojskowych o sytuacji wewnętrznej Polski 1919—1920, opr. M.Jabłonowski, P. Stawecki, T. Wawrzyński, Warszawa-Pułtusk 2000.

J. P i ł s u d s k i , Pisma zbiorowe, t. V, Warszawa 1937.Ukraine and Poland in documents 1918—1923, wyd. T. Hunczak, t. 1, New

York 1983.Wybór źródeł do bitwy pod Lwowem 1920 r., cz. I—IV, „Wojskowy Przegląd

Historyczny", R. XXXVIII—XXXIX, Warszawa 1993-1994.Zwyciązcy za drutami. Jeńcy polscy w niewoli (1919—1922).

Dokumenty i materiały, opr. A. Aleksandrowicz, Z. Karpus, W. Rezmer,Toruń 1995.

PRASA

„Gazeta Lwowska"„Kurier Lwowski"

WSPOMNIENIA

I. Babel, Konarmia. Dziennik 1920, Wrocław 1999.W. B r o n i e w s k i , Pamiątnik 1918-1922, Warszawa 1987-K. J a c y n i k, Wspomnienia z walk 30 pułku strzelców kaniowskich podZamościem 25—31.08.1920 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny", t.XXXVII, Warszawa 1992.S. S. Kamieniew, Wspomnienia o Włodzimierzu Iliczu Leninie

lw:] Etapy wielkiej drogi. Wspomnienia o wojnie domowejWarszawa 1964.

214

L. T r o c k i , Moje Ŝycie, Warszawa 1930.W. W i t o s , Moje wspomnienia, t. II, ParyŜ 1964.

Opracowania

A. A j n e n k i e l , Od aktu 5 listopada do traktatu ryskiego. Kilka refleksjidotyczących kształtowania polskiej granicy wschodniej, [w:] Traktat ryskipo 75 latach, red. nauk. M. Wojciechowski, Toruń 1998.

A. B o n u s i a k , Galicja i jej dziedzictwo, t. 13, Lwów w latach 1918-1939,Rzeszów 2000.

H. B u ł h a k , Wydarzenia polityczne i militarne na południowo --wschodnim teatrze działań wojennych, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920roku. Przebieg walk i tło miądzynarodowe, pod red. A. Koryna, Warszawa1991.

A. C z u b iń s k i , Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918-1921,Opole 1993.

K. F i l i p o w , Order Virtuti Militari, Białystok 1992.M. G a j e w s k i , Pociągi pancerne w wojnie polsko-sowieckiej 1919-1920,

[w:] Pociągi pancerne 1918-1943. Organizacja—struktura—działaniawojenne, pod. red. U. Kraśnickiej i K. Filipowa, Białystok 1999.

E. M. Hałuszko, Narisi istorii idieołogicznoj ta organizacijnoi dijalnostiKPZU w 1919-1928 rr, Lwi w 1995.

Istorija Ukrainśkoi RSR, L 5, red. M. Ł Suprunienko i in., Kijiw 1977.Z. Karpus, Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w

latach 1918-1924, Toruń 2000.Z. K a r p u s , Wschodni sojusznicy polscy w wojnie 1920 roku. Oddziały

wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach1919-1920, Toruń 1999.

M. K 1 i m e c k i, Czortków 1919, Warszawa 2000.M. K l i m e c k i , Józef Piłsudski wobec kwestii ukraińskiej 1918-

1920, [w:] Stosunki polsko-ukraińskie w XVI-XX wieku. pod red. nauk. J.Wojtasika, Siedlce 2000.

M. K l i m e c k i , Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicją Wschodnią1918-1919, Warszawa 2000.

O. K o l j a n c z u k , M. L i t w i n , K. N a u m i e n k o , Gieneralitetukraińskich wizwolnich zmagań. Lwi w 1995.

215

T. Kopański, Narodziny lotnictwa polskiego i jego udział w walkach ogranice II Rzeczpospolitej 1917—1921, Warszawa 2000 (mps. rozpr.doktorskiej obronionej w Wojskowym Instytucie Historycznym AON).

M. Kr ot of ii, Ukraińska Armia Galicyjska 1918-1920, Toruń 2002.T. K u t r z e b a , Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszwa 1937.M. R. L i t w i n , K. E. N a u m i e n k o, Istoria halickoho strilect-wa, Lwiw

1991.M. R. L i t w i n, K. E. N a u m i e n k o, Istorija ZUNR, Lwiw 1995.G. Łukomski, B. P o l a k , M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919-

1920, t. 1-2, Koszalin 1990.I. W. M i c h u t i n a, Polsko-sowietska wojna 1919—1920, Moskwa 1994.M. J. M u c h i n a , Galrewkom i Galiczani. Do pitanija pro misce

inteligencji w suspiknomu Ŝitti Ukrajini 1920—1930, [w:] UkrajinśkijArcheograficznij Szczoricznik, Nowa Seria, t. 4, Kij i w 1992.

S. S. Nic i ej a. Cmentarz Obroiiców Lwowa, Wrocław—W ar-szawa-Kraków 1990.

L. N i k u 1 i n, Tuchaczewskij, Moskwa 1964..J. O d z i e m k o w s k i , Leksykon bitew polskich 1914—1921, Pruszków

1999.P. Okulewicz, Koncepcja „międzymorza" w myśli i praktyce politycznej

obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918—1926, Poznań 2001.M. P r u s z yń s k i , Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920, Warszawa [brw].A. P r z y b y l s k i , Wojna polska 1919-1921, Warszawa 1930.W. Rezmer, Symon Petlura. (22 V 1879-25 V 1926). Szkic

biograficzny, [w:] Polska i Ukraina, Sojusz i jego następstwa^ pod red.nauk. Z. Karpusa, W. Rezmera, E. Wiszki, Toruń 1997.

J. R a d z i e j o w s k i , Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy 1919—1929. Węzłowe problemy ideologiczne, Kraków 1976L

R. G. S i m o n i e n k o , Riewolucljno-wizwolnij ruch nazachidnioukrajinśkich ziemljach i borotba za wozzjednanija,[w:]" IstorijaUkrajini. Nowe baczenija, t. 2, Kijiw 1996.

B. Skaradziński, Polskie lata 19 1 9 -19 2 0, t. 2, Sąd BoŜy,Warszawa 1993.

216

A. S m o l iń s k i , Zarys dziejów I Armii Konnej (1919— 1923),Grajewo 2003.W. J. Spahr, Generałowie Stalina, Warszawa 2001.M. S t a c h i w, Ukraina proti bolszewikiw. Narisi z istorii agresji

Sowietskoi Rosiji, t. 3, Tarnopol 1993.P. S t a w e c k i , Słownik biograficzny generałów Wojska

Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994.J. S z c z e p ań s k i , Społeczeństwo Polski w walce z najazdem

bolszewickim 1920 roku. Warszawa—Pułtusk 2000 .W. S y d a k, Nacjonalni specsłuŜbi w pieriod Ukrajińśkoji rewo-luciji 1917—1921 (niewidomi storinki istoriji), Kijiw 1998.J. Ś 1 i p i e c, Drogi do niepodległości 1913-1921, Warszawa

1999.M. T a r c z yń s k i , Cud nad Wisłą. Bitwa warszawska 1920,

Warszawa 1990.P. Wandycz, Z zagadnień współpracy polsko-ukraińskiej w latach1919-1920, „Zeszyty Historyczne", t. 12, ParyŜ 1967.J. W. W i n g r a l e k , Spotkajmy się. tam, gdzie lwowskie śpią,.

orlęta. Notatki z lat 1987-1995, Warszawa 1994.D. Wołkogonow, Lenin, Warszawa 1997.D. Wołkogonow, Stalin, t. 1, Warszawa 1998.M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918—1921,Warszawa 1992. L. W y s z c z e l s k i , Bitwa na przedpolach

Warszawy, Warszawa 2000.L. W y s z c z e l s k i , Działania bojowe na Ukrainie,

Wołyniui Podolu podczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920,[w:] Działania militarne w Polsce Południowo-Wschodniej,pod red. nauk. W. Wróblewskiego, Warszawa 2000.L. W y s z c z e l s k i , Kijów 1920, Warszawa 1999. P. Zaremba,

Historia dwudziestolecia (1918-1939), t. 1,ParyŜ 1981.M. Z g ó r n i a k, Iwaszkiewicz-Rudoszański Wacław, [w:] Polski

słownik biograficzny, t. X, Wrocław—Warszawa—Kraków

Ilustracje