Hitzak

Hurrengo hitzen artean zein desberditasun dagoen azaldu beharko bazenu,zein irizpide erabiliko zenuke?

Neska-mutilak Astakeria EkonomiaGabonak Jatetxea Deigarria

Jatorriaren arabera bereiziko zenituzke? Osagaien arabera?...Bada, hitzen iruzkina landuko dugu atal honetan.

● Maileguak, hitz elkartuak eta

hitz eratorriak

● Hitz elkartuak

● Elkarketa eta eratorpeneko

aldaketak

● Hitz eratorriak

● Hitzen kategoriak

● Morfemak eta kategoriak

HIZKUNTZ IRUZKINA

6

Bi elementu lexikal autonomok bat eginikosatzen duten unitatea. Elementu bakoi -tzak, bere aldetik, esanahia du.

Elkarketan elipsia egon daiteke: eta, –dun,ala, deklinabide atzizki bat (–ko, –ren...)edo esaldi oso bat.

Hitz elkartua

Elementu lexikal autonomo batek etaberez, berak soilik, esanahirik ez duenmorfema batek osa tzen duten unitatea.

Hizkiak edo morfemak hiru motatakoakdira: aurrizkiak, artizkiak eta atzizkiak.

Hitz eratorria

Markatu zein motatako hitza den bakoitza.

1. Edertasun . . . . . . . ❍ ❍ ❍

2. Neba-arreba . . . . . ❍ ❍ ❍

3. Sudurluze . . . . . . . ❍ ❍ ❍

4. Ekonomia . . . . . . . ❍ ❍ ❍

5. Liburu . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍

6. Gautxori . . . . . . . ❍ ❍ ❍

7. Herri literatura . . ❍ ❍ ❍

8. Euskaldun . . . . . . ❍ ❍ ❍

9. Senar-emazte . . . . ❍ ❍ ❍

10. Jaioterri . . . . . . . . ❍ ❍ ❍

11. Dilin-dalan . . . . . ❍ ❍ ❍

12. Ikusgarri . . . . . . . ❍ ❍ ❍

hitz elkartua

hitz eratorria

mailegua

1. Hitz elkarketan, marra dutenetan eta-ren elipsia egon al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Sudurluze hitzean dun-en elipsia al dago?: sudur luzea duena. . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Elipsia elementu bat ez agertzea dela esan al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Onomatopeia batzuk ere, elementu baten errepikapena direnean hitz elkartuak al dira? ❍ ❍

5. Hitz eratorrietan elkartzen diren elementuak autonomoak izaten al dira? . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

1. Harri + maila → ....................................... .......................................

2. Euskara + -dun + -tasun → ....................................... .......................................

3. Zuriak (eta) gorriak → ....................................... .......................................

4. Ezker + alde → ....................................... .......................................

5. Faltsu + keria → ....................................... .......................................

6. Des + agertu + -pen → ....................................... .......................................

•• Zer ateratzen da hurrengo elementuak bat eginik?

Hitz motak

Beste hizkuntza batetik hartutako elementulexikala.

Euskarak latinetik eta gaztelaniatik askoditu. Gaur egun, gero eta gehiago dituingelesetik hartuak.

Mailegua

Hitz mota

HIZKUNTZ IRUZKINA

7

A eta: aita (eta) ama > aita-amak

B -dun: buru + argia (duena) > buruargia

C ala: ez (ala) bai > ezbaian

D Deklinabide atzizki bat:

Bide(aren) ertza > bide ertza

A Izena + izena:

etxe + orratz > etxeorratz

B Izena + izenondoa:

Uda + berri > udaberri

C Bikoiztapenak:

Apurka + apurka > apurka-apurka

Elipsi gabeak

1. Zirimiri . . . . . . . . ❍ ❍

2. Hitz egin . . . . . . . . ❍ ❍

3. Orrialde . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Txuri-urdin . . . . . ❍ ❍

5. Bizi-poz . . . . . . . . ❍ ❍

6. Barra-barra . . . . . ❍ ❍

7. Elizdorre . . . . . . . . ❍ ❍

8. (Mutil) begiurdin ❍ ❍

9. Ilegorri . . . . . . . . . ❍ ❍

elipsiduna

elipsi gabea

Bereizi hurrengo elkarketak zein motatakoak diren: elipsidunak edo elipsi gabeak.

Osatu hitzak eta zehaztu zein aldaketa gertatzen diren:A GehiketaB EzabaketaC Aldaketa

Egun + berri ....................................... .............................................

1. Su + alde ....................................... .............................................

2. Su + harri ....................................... .............................................

3. Aita + orde ....................................... .............................................

4. Ama + orde ....................................... .............................................

5. Arnasa + hots ....................................... .............................................

6. Harri + gin ....................................... .............................................

7. Ogi + ordu ....................................... .............................................

8. Katu + motz ....................................... .............................................

9. Zur + haitz ....................................... .............................................

10. Jan + etxe ....................................... .............................................

11. Ekin + aldi ....................................... .............................................

12. Ur + aza ....................................... .............................................

Hitz elkartua

Lehen osagaiaren azkenbokala edo kontsonantea:

baso + herri > baserri

Ezabaketa

Lehen osagaiaren azkenbokala:

arto + buru > artaburuKontsonanteak:

n > r eguraldin > t jatordur > h uharte

Aldaketa

su + ondo > sutondobehe + herri > beterri

Gehiketa

Eguberri Konts. ezabaketa

Elipsidunak

HIZKUNTZ IRUZKINA

8

•• Osatu hitzak eta zehaztu zer gertatu den:

A Ezabaketa + gehiketaB Ezabaketa + aldaketa Afari + ordu ...................................... ..............................................

1. Idi + aurrean ...................................... ..............................................

2. Idi + zain ...................................... ..............................................

3. Begi + azal ...................................... ..............................................

4. Sagu + or ...................................... ..............................................

5. Sagu + itsu ...................................... ..............................................

6. Begi + ile ...................................... ..............................................

7. Begi + azal ...................................... ..............................................

8. Begi + oker ...................................... ..............................................

9. Afari + ordu ...................................... ..............................................

10. Haragi + gin ...................................... ..............................................

11. Gari + eper ...................................... ..............................................

12. Aizkora+ ari ...................................... ..............................................

13. Erdara + dun ...................................... ..............................................

14. Bazkari+ ondo ...................................... ..............................................

15. Ogi + gin ...................................... ..............................................

16. Hitz + dun ...................................... ..............................................

17. Hotz + bera ...................................... ..............................................

• -di ezabatu eta t gehitu:ardi + talde > artalde

• -gi ezabatu eta t gehitu:ogi +csein > otsein

• -gu ezabatu eta t gehitu:sagu+ ar > satarra

• -ri edo -ra amaieradutenek bokala galdu etakon tsonantea aldatu:

gari + buru > galburu• -gi edo -di. Bokala galdueta kontsonantea aldatu:

begi + gain > bekain• -ts / -tx /-tz. t galdu etahurrengo hitzarena aldatu:

Aitz + gorri > Aizkorri

Afalordu Ezabaketa + aldaketa

Hitz eratorriak hizkiz edo morfemaz osatuakdirela esaten dugu, baina horiek hiru motata-koak izan daitezke. Markatu eta sailka itzazu.

1. Ezezagun . . . . ❍ ❍ ❍

2. Etxegintza . . . ❍ ❍ ❍

3. Herritar . . . . ❍ ❍ ❍

4. Desegin . . . . . ❍ ❍ ❍

5. Eragin . . . . . . ❍ ❍ ❍

6. Beldurti . . . . ❍ ❍ ❍

7. Ikusgarri . . . ❍ ❍ ❍

8. Estalki . . . . . ❍ ❍ ❍

9. Birmoldatu . . ❍ ❍ ❍

10. Erabili . . . . . ❍ ❍ ❍

artizkia

atzizkia

aurrizkia

Morfemamotak

Ezabaketa eta Gehiketa

Ezabaketa eta Aldaketa

Hitz aurrean kokaturikoak dira.Adibidez: desegin

Hitz erdian kokaturikoak dira.Adibidez: erabili

Hitz amaieran kokaturikoak dira.Adibidez: aizkolari

Aurrizkiak

Artizkiak

Atzizkiak

HIZKUNTZ IRUZKINA

9

Morfemen bidez hitz berriak sortzen dira eta hitz berri horiek beste kategoria batekoak izan daitezke.

Adibidez: Ibili → Aditza; Ibilaldi → IzenaZehaztu zein kategoriatakoak diren hurrengo hitzak, bai jatorrizko elementua eta bai eratorria.

• Morfemen eraginez, edotestuinguruaren arabera, hi -tzek kategoria desberdinakizan ditzakete:

Langilea etorri da (iz.)Neska langilea da (izond.)

• Mugatzailerik (-a /-ak) ezdute onartzen.

• Hiru motatakoak dira:

- Lekuzkoak (Non?):

han, hurbil...

- Denborazkoak (Noiz?):orain, bihar, laster...

- Moduzkoak (Zelan?):gaizki, hala-hola...

• Ez dira nahastu behar zenbatzaile batzuekin:

asko, ugari, gutxi...

1. A Mendi . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Menditsu . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

2. A Asto . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Astakeria . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

3. A Ikusi . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Ikusgarri . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

4. A Berri . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Berritu . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

5. A Lan . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Langile . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

6. A Jan . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Jatun . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

7. A Ekin . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Ekitaldi . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

8. A On . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Ondo . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

9. A Gaitz . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Gaizki . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

10. A Eder . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Ederki . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

11. A Etorri . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Etorkizun . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

12. A Osasun . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Osasuntsu . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

13. A Arratsalde . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Arratsaldero . . . ❍ ❍ ❍ ❍

14. A Musu . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Musuka . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

15. A Nagi . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍B Nagiki . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍

izenondoa

izena

aditza

aditzondoa

Kategoria

Aditzondoak

HIZKUNTZ IRUZKINA

10

1. Atzizkien aurrean jartzen den marrak hitzaren amaieran doazela adierazten al du? ❍ ❍

2. Artizki baten kasuan marra aurrean eta atzean jarri behar al da? . . . . . . . . ❍ ❍

3. Aurrizkiek marratxoa aurrean izan behar al dute? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Hitz batek morfema bat baino gehiago hartu al dezake? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Hitz batzuen kategoria zehazteko testuingurua beharrezkoa gerta al daiteke? ❍ ❍

6. Gutxi, hainbat, asko, mordoa... hitzak aditzondoak al dira? . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Hiruzpalau hitzean edo juntagailuaren elipsia al dago? . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

8. Hitz baten atal bat, berak soilik esanahirik ez badu, ziur morfema dela? . . . . ❍ ❍

Bai Ez

1. -ari, -gin, -gile, -le, -tzaile Sorturiko hitzen kategoria? .....................................

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. ,

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. .

2. -gintza, -keria, -men, -tasun, -pen Sorturiko hitzen kategoria? .....................................

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. ,

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. .

3. -ero, -ka, -ki, -(ki)ro, -to, Sorturiko hitzen kategoria? ..........................................

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. ,

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. .

4. -ra-, -tu Sorturiko hitzen kategoria? .....................................

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. .

5. -bera, -koi, -garri, -dun, -gabe Sorturiko hitzen kategoria? .....................................

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. ,

............................. , ............................. , ............................. , ............................. , ............................. .

Zelako hitzak sortzen dituzte hurrengo hizkiek?: .

Jarri bina adibide.

Izenak Izenondoak Aditzak Aditzondoak

HIZKUNTZ IRUZKINA

11

1. Hitz elkarketan bi elementu lexikal autonomo biltzen al dira? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Elementu lexikal autonomoa berez esanahirik ez duena al da? . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Esaterako, -keria elementu lexikal autonomoa al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Onomatopeietan elipsirik izaten al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Hitz eratorrietan kontsonante eta bokal aldaketarik gertatzen al da? . . . . . . . ❍ ❍

6. Morfemek izen desberdinak al dituzte kokatzen diren posizioaren arabera? . ❍ ❍

7. Hitz elkartuetako marrak zerbaiten elipsia adierazten al du batzuetan? . . . . . ❍ ❍

8. Hitz eratorriak sortzean jatorrizko hitzaren kategoria alda al daiteke? . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

A Aztertu hurrengo hitzen iruzkina eta markatu Ongi / Gaizki.

1. Maitagarri → eratorria maitatu + garri atzizkiduna iz. edo izond. ❍ ❍

2. Irizpide → eratorria iritzi + bide atzizkiduna iz. ❍ ❍

3. Etxeorratz → elkartua etxe + orratz elipsi gabea iz. ❍ ❍

4. Bidesari → eratorria bide + sari aurrizkiduna iz. ❍ ❍

5. Apurka-apurka → elkartua apurka + apurka elipsi gabea adond. ❍ ❍

6. Txuri-urdinak → elkartua txuri + urdin elipsiduna iz. edo izond. ❍ ❍

7. Lurrikara → eratorria lur + ikara aurrizkiduna iz. ❍ ❍

8. Nagikeria → eratorria nagi + keria atzizkiduna izond. ❍ ❍

9. Poliki-poliki → elkartua poliki + poliki elipsi gabea adond. ❍ ❍

10. Astiro → eratorria asti + ro atzizkiduna adond. ❍ ❍

B Egizu hurrengo hitzen iruzkina.

Hitz mota Osagaiak Nolakoa Kategoria O G

1. Jaun-andre ....................... ........................................ ......................... ......................

2. Kantu ....................... ........................................ ......................... ......................

3. Komunikatu ....................... ........................................ ......................... ......................

4. Bene-benetan ....................... ........................................ ......................... ......................

5. Laztandu ....................... ........................................ ......................... ......................

6. Ikuslego ....................... ........................................ ......................... ......................

Hitz mota Osagaiak Nolakoa Kategoria

HIZKUNTZ IRUZKINA

12

Egizu hurrengo testuan markaturik dituzun hitzen analisia.

NolakoaOsagaiakHitz mota

1. Arma → ............................. ......................................... ...............................

2. Isildu → ............................. ......................................... ...............................

3. Begietaratu → ............................. ......................................... ...............................

4. Zabal-zabalik → ............................. ......................................... ...............................

5. Zuhurki → ............................. ......................................... ...............................

6. Hurbildu → ............................. ......................................... ...............................

7. Mokokada → ............................. ......................................... ...............................

8. Lasaitasun → ............................. ......................................... ...............................

9. Bataila → ............................. ......................................... ...............................

10. Haitzarte → ............................. ......................................... ...............................

11. Harkaitz-zulo → ............................. ......................................... ...............................

12. Hegaldatu → ............................. ......................................... ...............................

13. Alde egin → ............................. ......................................... ...............................

14. Putre-jende → ............................. ......................................... ...............................

15. Janari → ............................. ......................................... ...............................

AA rmen hotsa isildu orduko, han nintzen ostera. Eta une hartan begietaratu zitzai danasekulakoa iruditu zitzaidan: ehunka mutil zeuden odoletan eta begiak zabal-zabalik

zituztela. Zuhurki, haietako batengana hurbildu nintzen: ez zen mugitu. Mokokada bat jonion: mugitu gabe jarraitu zuen. Bere bular gainean jarri eta jaten jarraitu nuen lasaitasunosoz. Gero, mutil hura utzi eta beste batengana jo nuen, eta honengandik beste hirugarrenbatengana. Ezin uka batailaren emai tza bikaina izan zela.

San Faustoko haitzarte horretan geratu nintzen eguzkia zeruan behera abiatu arte. Gero,ahal bezala, nire gaueroko gordelekua den harkaitz-zulorantz hegaldatu nin tzen. Jateazaseta nengoelako alde egin nuen, eta neure burua putre-jendearekin nahastea gogoko ezdudalako, ez janaria bukatu zelako.

(Sara Izeneko Gizona. B. Atxaga)

HIZKUNTZ IRUZKINA

13

Bilatu testuan hitz elkartuak, eratorriak eta maileguak. Bosna adibide. Jar itzazu hiztegian egongo liratekeenbezala, hots, mugatzailerik eta atzizkirik gabe.

•• Komenta ezazu honako hitz hauen egitura: irakasle, esamolde, gutxietsi, oinarritu.

Irakasle: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Esamolde: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Gutxietsi: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Oinarritu: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

LL ehenbizikoz saunara jakin-minez sartzen da jende guztia eta uste guztien kontra 100 gra-du tan ere bizi daitekeela ikusten du. Asko sinetsiak egoten dira termometroa gaizki

dabilela, ondotxo baitakite horrelako ur beroak erre-erre egingo lituzkeela. Nahiz eta ez erre,gorputza tenperatura horretan ezar tzeak halako sukar artifizial bat sorrarazten du, pultsua bizko-rrarazten, odola barruko organoetatik azalerantz bidal tzen; horrela azalean odol bero ugariago bil -tzen da, guruinak, kapilareak eta gorputz guztiko nerbioak indarberrituz. Horrek guztiak odolzirkulazioaren areagotzea dakar. Sauna barruko beroak eragindako izerdurak eta poro zabaldue-tatik iragazten den transpirazioak hainbat zikin izpi kanporatzen dute; hain erantsirikdaudelako, bainu normalek, ur oso beroaz ere, ezin izaten dituzte erauzi partikula horiek, horre-lakoak absorbitzea gehienetan gibelaren eta giltzurrunen gain geratu ohi delarik, hauek bestelaere nahikoa lan izaten dute baina.

Elkartuak

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

Eratorriak

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

Maileguak

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

Elkartuak Eratorriak Maileguak

HIZKUNTZ IRUZKINA

14

Bilatu testuan hitz elkartuak, eratorriak eta maileguak. Bosna adibide. Jar itzazu hiztegian egongoliratekeen bezala, hots, mugatzailerik eta atzizkirik gabe.

NN oan lehenbailehen, ordea, ditxosozko ipuin haren nondik-norakoa gainetik bada ereazaltzera:

Gizonezko bat zen protagonista, edadetua bera. Euskalduna baina urte askoan Madrilen biziizana bere ogibidea zela-eta. Musikaria zen, batik bat zarzuelak eta operetak egitetik bizi izanzena. Azken urteetan, ordea, bere arte-lanaren gailurra iritsi nahian, opera handi bat osatzearieskaini zizkion ordurik gehientsuenak. Operak ez zuen inolako arrakastarik izan. Lur jotaitzultzen da Enrique musikaria Euskal Herrira, Hondarribira, familiarekin urtero igaro ohiduen hamabostaldia pasa tzera.

Izakeraz beti izan da atsegina, atseginegia aukeran, inorekin gaizki geratu nahi eza tarteko.Herriaren onarpenak betidanik kezkatu izan du neurriz gain. Eta maitea zela sinesturik zegoengaraian, operaren porrotak estimu hori zalantzan jarri zuen bere baitan.

(«Hil-kanpaiak», A. Egaña. In Ipuin Bakarrak)

•• Komenta ezazu honako hitz hauen egitura: hizkuntza, lehenetsi, onarpen.

Hizkuntza: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Lehenetsi: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Onarpen: ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................