HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D154072/2009/2009_KARACATN.pdf · 2019. 11. 26. · üç devreye ayrıldığı görülür. İlki 1579’da

3

YAYINA HAZIRLAYANLARProf. Dr. M. Metin HÜLAGÜ

Doç. Dr. Şakir BATMAZYrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA

ERMENİLER– CİLT 4 –

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ–NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ

II. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR

SEMPOZYUMU [EUSAS–II]

22–24 Mayıs 2008

§

1978

2

HOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER / CİLT 4

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ YAYINI-163

KİTAP ADIHOŞGÖRÜDEN YOL AYRIMINA ERMENİLER Cilt-4

YAYINA HAZIRLAYANLARProf. Dr. M. Metin HÜLAGÜDoç. Dr. Şakir BATMAZYrd. Doç. Dr. Gülbadi ALAN

ISBNTakım no : 978-9944-0664-1-9Kitap no : 978-9944-0664-5-1 İLK BASIMOcak 2009

KAPAK TASARIMIDeniz Doğan

MİZANPAJ VE BASKI ÖNCESİ HAZIRLIKBilge Grafik (352) 232 29 05

BASKIKardeşler Ofset (352) 331 61 00

195

Doç. Dr. Taha Niyazi KARACA

İNGİLİZ BAŞBAKANI WILLIAM EWART GLADSTONE’UN ERMENİ PROPAGANDASI VE EVANJELİZM

Doç. Dr. Taha Niyazi KARACABozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Yozgat-TÜRKİYE

Tlf.: 0 544 463 01 60, e-posta: [email protected]

196


ÖZET19. yüzyıla damgasını vuran en önemli politikacılardan biri William

Ewart Gladstone olmuştur. 1868-1874, 1880-1885, Şubat-Temmuz 1886 ve 1892-1894 yılları arasında dört dönem başbakanlık yapmıştır.

Ilk başbakanlık döneminde Balkanlar’daki Hıristiyanların bağımsızlıkları konusunu gündeme getirmiştir.

William Ewart Gladstone, 1880 yılında ikince kez başbakan olduğunda ele aldığı en önemli proje, Osmanlı topraklarındaki Ermenilere bağımsızlık verilmesi oldu. Balkanlar’da Bulgarlar için uyguladığı projeyi şimdi Ermeniler için de uygulamak istiyordu. 1894 yılına kadar Türklere karşı propaganda yaptı. Böylece Ermeni Sorunu’nu uluslararası ilişkiler alanında canlı tutmak istedi. Gladstone’un Balkanlarda ve doğuda takip ettiği politik tavrının en önemli etkenlerinden biri onun evangelik inançlarıydı. Evangelik bir ailede yetişen Gladstone, hayatı boyunca Hıristiyanların Türk hâkimiyetinden kurtarılması ve kutsal toprakların geri alınmasına inandı.

Bu tebliğde William Ewart Gladstone’un Ermenilerin bağımsızlıklarını almalarına yönelik politikaları ve onun politik düşüncelerini şekillendiren evangelik inanış ortaya konmaya çalışılacaktır.

197


GİRİŞOsmanlı dönemi Türk-İngiliz ilişkileri incelendiğinde bu sürecin

üç devreye ayrıldığı görülür. İlki 1579’da başlayan ve 1774 yılına kadar devam eden süreçtir1. İkinci dönem 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Rusya’nın Karadeniz’e yerleşmesiyle başlar. 17 yılında İngiliz Başbakanı William Pitt Rusya’yı Karadeniz’de tutmak için Osmanlı Devleti’nin desteklenmesi kararını parlamentodan geçirdi. Bu karar 1791-1876 yılları arasında uygulandı2. Üçüncü dönem ise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra İngiltere’nin fiilî olarak Osmanlı Devleti’ni korumaktan vazgeçtiği dönemdir3.

Konu ilgili araştırma eserlerinde İngiltere’nin politika değişik-liğinin temel nedeni Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı yenilgisi ile aşırı zayıflaması ve bu nedenle İngiltere’nin koruma politikasını terk ettikleri yönünde olmuştur. Dönemin ayrıntılarına inildiğinde, yenilgi

1 İlk dönem ilişkiler için bkz. Akdes Nimet Kurat, Türk İngiliz İlişkileri, Ankara 1953, s.1-103.

2 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarihi, Ankara 1997, s.20-22. 3 Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî... s.529.

198


her ne kadar bir etken olsa da işin tam anlamıyla bu şekilde olmadığı görülmektedir. Tebliğde de ortaya konacağı gibi İngiliz Başbakanı Wil-liam Ewart Gladstone’un 1876 yılından itibaren dünya kamuoyunu yönlendirmesiyle Türklere karşı ortaya çıkardığı tepki İngiltere’nin geleneksel politikasını terk etmesine neden olmuştur. Bu nedenle de Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş açma cesaretini göstermiştir.

William Ewart Gladstone’un gerek İngiltere ve gerekse Avrupa kamuoyunu Türklere karşı kışkırtmasının ve İngiltere’nin dış politikasını değiştirmesinin temel nedenleri siyasal olmaktan daha çok dinî özellik taşımaktaydı. Türkler yerine Rusları müttefik olarak görmesinin ya da Hıristiyanların Türklerin hâkimiyetinden kurtarılmalarını sağlamak için bunların ayaklandırılmaları ve Kuran-ı Kerim’in dünyadan silinmesi gibi katı düşünceleri onun evanjelik inanca olan bağlılığı ile ilgiliydi4.

WİLLİAM EWART GLADSTONEEvajelik bir ailede yetişen William Ewart Gladstone, Victorian döne-

minin en ünlü politikacılarından biriydi5. 1832 yılında muhafazakâr Tory Partisi’nin taraftarı olarak Robert Peel’in hükümetine giren Gladstone 1859 yılına kadar liberalizme dönüşümünü tamamladı6. Görünüşte çok muhafazakâr bir kişiliğe sahip olmasına rağmen siyasetteki bu dönü-şümü ve kişisel yaşantısındaki karmaşalar tarihçiler tarafından onun tutarsız kişiliğine bağlanmaktadır7.

Ülkede bulunan taraftarlarına göre Gladstone, derin Hıristiyan inancını toplumsal hayatına dâhil eden ve politik görüşlerini ahlaki

4 Gladstone dönemi politikacıların üzerindeki evanjelik etki için bkz. Jeremy Salt, Imperialism, Evangelism and Ottoman Armenians, London 1993; Gladstone’un dinsel taassubu ve İslam dini hakkındaki düşünceleri için ayrıca bkz. Salahi R. Sonyel, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Ankara 1993, s.195.

5 Gladstone’un etkisi 20. yüzyıl politikacıları üzerinde de etkili olmaya devam etmiş-tir. Örneğin Başbakan Tony Blair yaptığı konuşmalarından birinde; Gladstone benim politik kahramanlarımdan biridir ifadesiyle bu etkiyi belirtmiştir. Gladstone’un İngiliz siyasetçileri üzerindeki etkisi için bkz. “Britain: Gladstone’s Ghost” Eco-nomist, London (29 May 1999), Vol:35, Issue:8121, s.54.

6 Richard Salter, Peel, Gladstone and Disreali, London 1991, s.1-57.7 Gladstone’un ruhî tahlilinin yapıldığı ve çift kişilikli özelliğinin ortaya konduğu

bir çalışma için bkz. Anthony W. Clare, “The Two Mr. Gladstones: A Study in Psychology and History”, The American Journal of Psychriaty (Whashington 1988), Vol.155, Issue 12, s.1789.

199


değerlerle bütünleyen bir liderdi8. Fakat muhaliflerine göre ise o kendini üstün gören bir hilekâr, bencil hesaplarını yüksek ahlaki değerler iddi-alarının arkasına saklayan bir insan, Tanrının en büyük hatalarından biri ve tutarsız bir ruh hastası idi9.

Gladstone politikaya girdikten sonra muhafazakâr parti içerisinde maliye bakanlığı da dâhil olmak üzere değişik görevler aldıktan sonra 1859 yılında liberal partiye geçti. Bu geçişten sonra birbirinden farklı dört dönem 1868-1874; 1880-1885 ve Şubat-Temmuz 1886 ve 1892-1894 yılları arasında başbakanlık yaptı10.

Liberal politikacı olarak 1868 yılındaki seçimleri kazanan ve başba-kan olan Gladstone, altı yıl kadar iktidarda kaldı. Bu süre içerisinde iç ve dış siyasetteki başarısızlıkları nedeniyle hızla popülaritesini yitirdi11. 1874 seçimlerinde gelir vergilerini indireceği vaadinde bulundu. Fakat bu oran ancak yüzde 1.25 oranında olduğu için halkı memnun ede-medi. Seçimde liberaller kaybetti. Muhafazakâr Parti başkanı Disreali başbakan oldu12.

Gladstone, bu yenilgi üzerine Liberal Parti başkanlığından istifa etti. Açıklamasında kendisini dine adadığını ve zamanını Hawarden’de kitap yazmakla geçireceğini söyledi. Fakat gerçekte politikadan kopmamıştı13. Aslında istifası aldatmacadan ibaretti. Uygun ortamın oluşmasından sonra politikaya yeniden dönüş yapmayı istiyordu. Nitekim dönemin tanıklarından Lord Granville, onun parti liderliğinden ayrıldığına hiç inanmadığını söylemişti14.

Gladstone’un beklediği fırsat 1876 Mayıs ayında ortaya çıkmıştı. Bu tarihte başlayan Bulgar ayaklanmasını büyük bir ajitasyona ve propa-

8 İngiltere’de yayınlanan Hıristiyan dergiler Gladstone’u, hayatını Hıristiyanlığa adayan en büyük lider olarak adlandırmaktadırlar. Bu tarz bir yazı için bkz. Kevin Charles Belmonte, “Greatness upon Greatness”, Christian History, (1997), Vol. 16, Issue 1, s.30.

9 “Bloodhounds of History”, Economist, (04 December 1997), Vol. 343, Issue 8012, s.19.

10 Graham D. Goodlad, British Foreign and Imperial Policy, London 2000, s.14.11 Justin McCarthy, The Story of Gladstone’s Life, London 1898, s.217-225, 269-

273.12 Paul Adelman, Gladstone, Disreali and Later Victorian Poitics, Singapore 1985,

s.80-81.13 Goodlad, British Foreign, s.16.14 R.T. Shannon, Gladstone and Bulgarian Agitation 1876, London 1963, s.2,4.

200


gandaya dönüştürerek, seçimlerdeki hezimetini unutturmak ve tekrar iktidara gelmek için kullandı15.

Kendisi gibi evanjeliklerden oluşturduğu bir propaganda grubuyla Türklere karşı büyük bir kampanya başlattı. Bu heyetin içerisinde Bishop Fraser, Canon Liddon, tarihçi Freeman ve daha sonra Ermeni sorunun uluslararası boyut kazanma sürecinde önemli bir rol oynayan James Bryce bulunuyordu. Bu heyetin en önemli özelliği evanjelik inanca bağlı olmaları ve Tractarian ya da Oxford Movement adıyla anılan bir hareketin üyeleri olmalarıydı16.

Başta Gladstone olmak üzere bu heyetin yaptığı büyük propagan-dayla Bulgar ayaklanması dünya kamuoyuna Türklerin Hıristiyanlara yaptıkları büyük bir katliam olarak gösterildi. Gladstone’un bu propagan-danın bir parçası olarak kaleme almış olduğu Bulgaristan Katliamları ve Doğu Sorunu başlıklı risalesi bir hafta içerisinde 200 bin adet satıldı17.

Gladstone’un takip ettiği bu politika karşısında dönemin başbakanı Benjamin Disreali, Osmanlı Devleti’ni koruma politikasını terk etmek zorunda kaldı. İngiltere’nin çekilmesiyle Osmanlı Devleti, Rusya ile savaşa doğru sürüklenmiş oldu18.

Takip edilen bu politikada Gladstone’un üç hedefi vardı. İlki Bul-garlara bağımsızlık vermek ve ikincisi Türklerin Balkanlardan atılması, üçüncü hedef ise kendisini dünyaya barış adamı, özgürlüklerin savunu-cusu olarak tanıtarak iç politikada kaybettiği prestiji tekrar kazanarak başbakanlık koltuğuna oturmaktı. Osmanlı Devleti’nin Rusya ile 1877-1878 Savaşı’na girmesi, Gladstone’un hedeflerinin gerçekleştirilmesi sürecini başlatmıştı. Türklerin Balkanlardaki etkinliği Sırbistan, Karadağ, Romanya’nın tam bağımsız ve Bulgaristan’ın ise özerk statüde devlet olmalarıyla yok olma sürecine girmişti. Üçüncü hedefini gerçekleş-

15 Goodlad, British Foreign..., s.16; Marvin Swartz, The Politics of the British Foreign Policy in the Era of Disreali and Gladstone, London 1985, s.38.

16 Ann Pottinger Saab, Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria and Working Classes, 1856-1878, London 1991, s.57-58; Heyetin James Hall toplantısı ve ajitasyon çalışmaları için bkz. Shannon, Bulgarian Agigation..., s.58-65.

17 William Ewart Gladstone’un Bulgar ayaklanmasını propaganda aracı olarak kul-lanmasına dair çalışma için bkz. Taha Niyazi Karaca, “1876 Bulgar Ayaklanması-nın Avrupa Kamuoyuna Takdiminde William Ewart Gladstone ve Edwin Pears”, Uluslararası Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir 2005, s.373-385.

18 Karaca, “Gladstone ve Edwin Pears...”, s.379-380.

201


tirmesi ise 1880 yılında yapılacak seçimlere bağlıydı. Nitekim bu yıl yapılan seçimlerde büyük bir zafer kazanarak başbakanlık koltuğuna oturdu. Başbakanlık koltuğuna oturan Gladstone’un ilk icraatı Ermeni konusunu ele alarak, aynen Bulgaristan örneğindeki gibi Ermenilerin bağımsızlıklarını kazanmalarını sağlama projesiydi. Bu doğrultudaki ilk adımı ise Osmanlı Devleti’nin Ermenilere yönelik reform uygulamasını talep etmek oldu19.

EVANJELİZM VE GLADSTONEWilliam Ewart Gladstone’un bütün hayatını şekillendiren bir inancı

vardı. Buna göre kendisinin dünyaya özel bir görevle gönderildiğini ve amacının dünyada Tanrı devletini kurmak olduğunu düşünüyordu. Böyle bir inanca saplanıp kalması sıradan bir olay değildi. Gladstone annesin-den gelen evanjelik dinî inanışın en dar algılamasıyla yetiştirilmişti20. Bu dinî inanışın bir sonucu olarak da Tanrıya hizmet edecek bir din adamı olma hayalleri ile gençlik yıllarını geçirdi. Nitekim 1828 yılında babasına yazdığı bir mektupta geleceği hakkında düşüncelerini belirtiyor ve geleceğini yalnızca Tanrının belirleyeceğini ifade ediyordu21.

Siyaset alanında aşırı liberal düşünceleri ile tanınan Gladstone, hayatının her döneminde siyasî olaylara bir rahip gibi yaklaştı. Siyaset onun yetiştiği dar evanjelik inanışların uygulama sahası gibiydi. Onun için özgürlük ve demokrasi daha çok kafasındaki Tanrı düzeninin yani Hıristiyanlığın dünyaya hâkim olduğu düzenin kurulmasını sağlayacak araçlar durumundaydı. Nitekim 1839 yılında da Hıristiyanlığın haya-tındaki yerini dogmatik bir ifade ile varlığımın kutup yıldızı ifadesiyle belirtiyordu. Hayatının her aşamasında din yer alıyordu. Sürekli dinî kitaplar okuyor, döneminin din adamlarıyla tartışmalara giriyor hatta dinî konularda doktrin sayılabilecek düşünceler ortaya atıyordu. Onun dine bakışı öyle bir boyuttaydı ki, bir keresinde karısı Cathrine şaka yollu; William’ın en büyük aşkı kilisedir diyerek yaşantılarında kilise ve dinin hangi boyutta yer aldığını anlatmak istemişti22.

19 Gladstone’un 1880 yılından sonra Osmanlı Devleti’ne yaptığı baskı ve reform talepleri konusunda bkz. Musa Şaşmaz, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara 2000, s.82-130.

20 Roy Jenkins, Gladstone, London 1995, s.27.21 John Morley, The Life of William Ewart Gladstone I, London 1903, s.81-85.22 Michael Winstanley, Gladstone and Liberal Party, London 1990, s.3

202


Gladstone üzerine çalışma yapan bütün yazarların belirtmek zorunda kaldığı bu radikal inancın temelleri hiç şüphesiz ki, evanjelik inanç temellerine dayanıyordu. Gladstone’un dine bakış açısını bu denli radikal bir noktaya getiren evanjelik inanış neydi?

Evanjelizm olarak adlandırılan inanç sistemi pek çok Protestan öğretiyi içerisine almaktadır. Bu terim iyi haber, İncil, Hz. İsa’nın öğre-tileri ya da kutsal kitaba yönelmek anlamına gelen Yunanca evangelion kelimesinden gelmektedir. Kelimenin aslı, eouggeliondur23.

Reform süreciyle birlikte evanjelik terimi öğretilerini yalnızca İncil-lere dayandırma iddialarından dolayı Protestan kiliselere atfedilmiştir. İlk zamanlardan itibaren Almanya ve İsviçre’de özellikle Lutherci grup-lar için kullanılan evanjelik terimi günümüzde Almanya’daki Lutheran kiliseleri ifade etmek için hala kullanılmaktadır.

Evenjelik inancın nasıl başladığına dair birçok görüş ileri sürül-mektedir. Ağırlıklı olarak da Amerika’da yaşayan teologlara atıflarda bulunulmaktadır. Fakat 19. yüzyıl başlarında İngiltere’de önemli bir dinî inanç olarak ortaya çıkması gelişiminin birkaç koldan olduğunu göstermektedir. Temellerinin ise Avrupa’daki Puritan hareketle başladı-ğını söylemek yanlış olmayacaktır. İskoçyalı genç bir kız olan Margaret Macdonald’ın 19. yüzyılda İsa’nın doğuşuyla ilgili yazdığı mektuplar esas alınarak bir evanjelizmin ortay çıktığı iddia edildiği gibi İngiliz George Whitefield (1715-1770), Methodizmin kurucusu John Wesley (1703-1791) ve Amerikalı teolog Jonathan Edwards’ın (1703-1758) düşüncelerinin evanjelik inancı şekillendirdiği de ileri sürülmekle bir-likte24, Metodist hareket günümüzde evanjelik öğretinin içerisinde bir inanç sistemi olarak yer almaktadır25.

Protestan mezhep içerisinde yer alan evanjelik inanç birkaç temel esas üzerinde şekillenmektedir. İlk olarak, evanjelik inanç Hıristiyan-lığın dünya devleti haline gelmesi gerekliliğine inanmaktadırlar. Bu nedenle İncil’in düzenli okunması ve dünyaya yayılması gerekliliğini savunmaktadırlar. İkinci olarak da Hıristiyanlığın geliş kaynağının

23 Ali Rafet Özkan, Amerikan Evanjelikleri Baptistler, İstanbul 2005, s.13.24 Özkan, Baptistler..., s.14-15; Ramazan Kağan Kurt, Hollywood ve Kabalanın 13.

Havarisi: Evanjelizm, Dünya İmparatorluğu ve Türkiye, İstanbul 2006, s.32-33. 25 Metodist hareket ve inanç sistemleri için bkz. Bayram Polat, Evanjelik Bir Hareket

Metodist Kilisesi, İstanbul 2008.

203


Eski Ahit yani Tevrat olduğunu düşünmekte ve bu doğrultuda kutsal toprakların kurtarılmasına inanmaktadırlar. Evanjelik inanç içersinde Yahudilerin Siyonizm düşüncelerinin gerçekleştirilmesi doğrultusunda hareket edenlere de Siyonist Hıristiyanlar denilmektedir26.

William Ewart Gladstone da evanjelik inancın bu boyutunda yani Siyonizm’i destekleyen Hıristiyan inanç sistemi içerisinde yer almıştır. Düzenli olarak İncil ile birlikte Tevrat’ı da okumuştur. Gerek İngiltere içinde ve gerekse İngiltere dışındaki Yahudilerin haklarının korunması için büyük gayret göstermiştir27.

Bütün hayatını Hıristiyanlık inancının dünyada yayılması için adayan Gladstone’un 19. yüzyıldaki en büyük düşmanı doğal olarak Müslüman dünyanın lideri durumundaki Osmanlı Devleti ve Türklerdi. Bulgar ayaklanması dönemindeki ajitasyonda bu kini bütün açıklığı ile ortaya koymuştu28.

Gladstone Bulgar ayaklanmasında oynadığı rolü ikinci iktidarı döneminde Ermeniler için de oynamak istiyor, hiçbir Hıristiyan’ın Müslümanların yönetimi altında kalmasına izin verilmemesi gerektiğini savunuyordu.

WİLLİAM EWART GLADSTONE VE ERMENİ PROPAGANDASIErmeni bağımsızlık istekleri her ne kadar 1878 yılında imzalanan

Ayastefanos ve Berlin Anlaşmaları’yla başlamış olsa da29 bu isteklerin fiili bir harekete dönüşmesi, Ermenilerin silahlı mücadele yoluyla bağım-sızlıklarını elde etme çabaları 1880’den sonraki yıllara tekabül etmek-

26 Morley, The Life of William Ewart Gladstone, s.56.27 H.C.G. Matthew, Gladstone, I, Oxford 1986, s.54; Winstinlay, Gladstone and Liberal

Party, s.3.28 Karaca, “Gladstone ve Edwin Pears...”, s.377-378.29 Ermeniler hem Ayastefanos Anlaşması’nın imzalanması esnasında hem de Berlin’de

Kilise aracılığıyla büyük baskı yaptılar. Ayastefanos’un 16. maddesinde Ermenilere reform yapılması maddesinin yer almasıyla ilk kez Ermeni sorunu uluslararası arenada yer almış oldu. Ayastefanos Anlaşmasının hükümsüzlüğü ve yerine Berlin Anlaşması’nın imzalanma süreciyle Ermeniler Avrupa devletleri üzerinde baskı oluşturacak bir heyet oluştudular. Heyet Ermeni isteklerini devletlere anlatacaktı. Bu heyetin üyeleri; Eski Patrik Hrimyan, Beşiktaş Piskoposu Noren Narbey, Stephan Papazyan ve Minas Çeraz idi. Bu dönemdeki gelişmeler için bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s.215; ayrıca bkz. Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878-1897), İstanbul 1986, s.13.

204


tedir. Erzurum’da başlayan Anavatan Müdafileri Olayı’nın ve akabinde gelişen tedhiş hareketlerinin Gladstone’un 1880’de iktidara gelmesi ve Ermeniler için reform taleplerini gündeme getirmesiyle doğrudan ilişkili olduğu görülmektedir. Ermeni yazarlardan Nalbandian bu etkiyi şu şekilde ifade ediyor:

Ermeniler, 1880 yılında İngiltere’deki liberallerin ve yankısı bu güne kadar devam eden Ermenilere hizmet etmek medeniyete hizmet etmektir sözünün sahibi Gladstone’un zaferi ile özellikle cesaret-lenmişlerdi30.

Gladstone’un Ermenilerin kendisine olan güvenlerine layık olmak için başbakanlık koltuğuna oturduğunda yaptığı ilk iş, Berlin Anlaşması’nı imzalayan devletleri ikna ederek Ermeni ıslahatının yapılması için Osmanlı Devleti’ne ültimatom vermek oldu31.

Gladstone’un bu cesaretlendirici tavırları ile Ermeni bağımsız-lık hareketleri 1880 yılından sonra hız kazanmaya başlayarak kısa sürede tedhiş örgütleri oluşturmaya başladılar. 1885 yılında kurulan Armenak’tan32 sonra, 1887 yılında İsviçre’de kurulan Hınçak ve 1890 yılında kurulan Taşnaksutyun partileri ihtilal ve silahlı mücadele yolunu tercih ederek Osmanlı Devleti’ne açıkça savaş ilan etmişlerdi33.

1878 Berlin Anlaşması Ermenilerin isteklerine cevap vermemiş, Ermeniler bir bakıma düş kırıklığına uğramışlardı. Hem bu düş kırıklığı hem de İngiltere’nin 1880’den sonra ortaya koyduğu yeni politik anla-yış Ermenilerin tedhişe yönelmelerinin en önemli nedeni oldu. 1880

30 Louise Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, Berkeley 1963, s.84.31 Küçük, Osmanlı Diplomasisi..., s.75-76.32 İhtilal komitesi olan Armenak, Van’da öğretmenlik yapan Portakalyan’ın yetiş-

tirdiği öğrenciler tarafından kurulmuştu. Bu komite ihtilal yolu ile Ermenistan’a bağımsızlık kazandırmayı hedefleyen ilk siyasi teşekkül olmuştu. Komite’nin programı ve çalışmaları hakkında detaylı bilgi için bkz. Nalbandian, Armenian Revolution..., s.90-103.

33 Taşnaklar 1890 yılından hemen sonra yayınladıkları bir talimatname ile ihtilali kazalara kadar yaygınlaştırmayı hedeflemişlerdi. Bu talimatnamedeki ilgi çekici önemli bir nokta ise ihtilal ile Osmanlı Sultanının tahttan indirilerek yerine Ermeni yada başka bir Hıristiyan’ın ikame edilmesi hedefinin ortaya konması idi. Bu talimatname sureti ve değerlendirmesine dair çalışma için bkz. Ali İhsan Gencer, “İhtilalci Ermenilerin Kaza İhtilal Teşkilatı Talimatnamesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı XIII, Sene 1983-1987, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1987, s.577-597.

205


yılında Liberal Parti’nin iktidara gelmesi ile Türk düşmanı olarak bilinen Gladstone, Berlin Anlaşması’nın 61. maddesinin Ermenilerle ilgili ıslahat yapılması hükmünü siyasî bir koz olarak kullanmaya çalıştı. Bulgarlara bağımsızlıklarını kazandıran İngiliz gözü ile bakılan Gladstone’un kendi-sinden beklendiği gibi Parlamento’nun toplanmasından sonra ele aldığı ilk iş Türk hükümetine karşı suçlamalarını yöneltmek oldu ki, onun bu konudaki aşırılığı aynı zamanda iç politikadaki başarısının anahtarla-rından biri idi34. Gladstone’un başbakan olmasının doğuracağı sonuçlar Saray’ın yayın organı kabul edilen Tercüman-ı Hakikat gazetesinde 16 Nisan 1880 tarihinde yayınlanan Ermenilerin İstekleri başlıklı bir yazı ile ortaya konuyordu. Yazıda; Gladstone’un Hıristiyanların savunucu unvanını alması ve Hıristiyanlar üzerine olan tezlerin Ermenileri kazanmak için yazılması ve Hıristiyanların korunması için reformlara başlanmasını temin etmek medeni insanların gözünde şaşırtıcı değildir dendikten sonra; Yüzyıllardır hükümete bağlı olan Bulgarların ayaklandırıldığı fakat aynı şekilde Ermeniler adına bu şekilde cesaretlendirici hareketlerin yapılma-ması; Ermenilerin herhangi bir şikâyeti var ise, örneğin kendilerine kötü davranılıyorsa hükümetin vilayetlerde en iyi düzenlemeleri yapacağı, vergi memurları haksızlık yapıyor ise bu gibilerin görevlerinden alınacağı ifade ediliyor ve reformlara karşı olunmadığı fakat Ermeni isteklerinin reform ötesi isteklerinin büyük bir tehlikeyi de beraberinde getirdiği belirtiliyordu35. Osmanlı yönetimi Ermeniler üzerine oynanacak oyunu görüyor ve bu oyunda ıslahat silahının kullanılacağını da biliyordu. Nitekim olaylar beklendiği gibi gelişmekte gecikmedi.

Gladstone, Osmanlı Devleti’ne Ermeniler konusunda ortak nota verilmesi konusunda Berlin Antlaşması’nı imzalayan diğer devletleri kısa sürede ikna etti36. Böylelikle bir taraftan Ermeni ayaklanmaları-nın temellerini atarken, bir taraftan da Doğu Anadolu’da çıkaracağı Ermeni ayaklanmaları ile Rusya’nın güneye ilerlemesini durdurmayı hedefliyordu37.

34 George W. Russell, The Right Honourabe William Ewart Gladstone, London 1897, s.243-244.

35 Bilal Şimşir, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I, Ankara 1989, s.718-719.

36 Armaoğlu, Siyasi Tarihi..., s.570-71.37 İstanbul’da uzun yıllar bulunan George Washborn 1894 yılında Ermeni ayaklan-

malarını şu şekilde değerlendiriyordu: “Ermenilerin durumu, özellikle Anadolu içerisinde, Berlin Kongresi’nden sonra değişmeye ve güçleşmeye başladı. Bu

206


Gladstone, Bulgaristan’ın bağımsızlığına giden yolu hazırladığı gibi38 benzer bir senaryo ile Ermenileri de bağımsız bir Ermenistan’a kavuşturmaya gayret ediyordu39. Bunun için takip edilecek yegâne yol Türklere yerli yersiz iftiralarla saldırmak ve dünya kamuoyunu Türkler aleyhine harekete geçirmekti. Daha önce Bulgaristan’ın şekillenmesi konusunda büyük gayretleri olan ve yine Türk düşmanlığı ile tanınan hukukçu-gazeteci Edwin Pears Ermenilerin katledilmesi ile ilgili iftira dolu yazılarını İngiltere’de çıkan Daily News gazetesinde neşretmeye baş-ladı40. Ayrıca 1878 Berlin Kongresi’ne gönderilen Ermeni delegelerinden

durumda İngiliz politikasının büyük sorumluluk payı vardır. İngiltere Ermeni haklarını savunma iddiası ile ortaya atılmış olanlar için ıslahat sağlayacağını ve Ermenilere bağımsız bir Ermenistan eyaleti kuracağı telkinlerinde bulunarak onları tahrik etmiştir. Bunun kısmen Hıristiyanlık gayreti ile fakat daha çok bizzat kendi menfaatleri için yani bağımsız bir Ermenistan’ın Rusya’nın Anadolu’ya ilerlemesine engel olunacağı düşüncesi ile yapılmıştır. Sonunda Ermenileri Osmanlı Devleti’ne isyan ettirmiştir”. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi I/1, Ankara 1991, s.17; Ayrıca bkz. Küçük, “Ermeni Meselesi Karşısında Sultan II. Abdülhamit’in Tutumu ve Anadolu’da Ermeni Nüfusu”, Türk Kültürü, XX/236 (Şubat 1982), s. 864-872.

38 Bulgaristan’daki karışıklıkları katliam olarak dünya kamuoyuna sunan Glads-tone Osmanlı Devleti’ni uluslararası siyasette yalnızlığa itmeye çalışmış, fakat Gladstone’un verdiği bilgilerin yanlış olması üzerine Başbakan Disreali, haklı olarak Gladstone’a çatarak böyle kahve dedikoduları ile İngiliz İmparatorluğunun geleneksel politikasının değiştirilemeyeceğini vurgulamıştı. Bkz. Şinasi Orel, “Ermeni İddialarının Belgesel Dayanakları”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s.1964; Gladstone’un Bulgaristan üzerine politikası ve Disraeli ile çekişmeleri ile ilgili bilgiler için bkz. Hüsyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994, s.273-274; Disreali ve Galdstone’un politik ilişkileri ve rekabetleri için bkz. Paul Adelman, Disreali, Galdstone and Later Victorian Politics, Essex 1983; R.W. Seton-Watson, Disreali, Gladstone and Eastern Question, London 1971.

39 Gladstone’un, Bulgarlardan sonra Ermenileri ön plana çıkarması iç politikada Disreali’ye karşı başlattığı saldırının bir parçası idi. Bkz. Şaşmaz, British Policy..., s.9.

40 Edwin Pears 1873-1914 yılları arasında Türkiye’de hem Hıristiyanlar’ın Türkiye’deki haklarını savunan bir büroda hukukçu, hem de Daily News gazetesinde muhabir olarak çalışmıştır. Pears İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde tam anlamıyla bir II. Abdülhamit düşmanı olmuş ve onun hakkındaki düşüncelerini The Life of Abdülhamit, London 1917 adlı eserinde anlatmıştır. Pears, Yunanistan ve Bulgaristan’dan bağımsızlıklarına yaptığı hizmetler karşılığında şövalye unvanları almıştır. Pears’in hayatı ile ilgili bilgiler için bkz. Dictionary of National Biography Twentieth Century 1912-1921, Sir Edwin Pears, Edited by, H. W.C. Davis and J. R. H. Weaver, London 1927, s.428; ayrıca bkz. Edwin Pears, Forty Years in Constan-tinople the Recollections of Edwin Pears 1873-1915, London 1916; Pears’in Ermeni Sorunu açısından değerlendirilmesi için ayrıca bkz. Karaca, “Ermeni Sorunu İle

207


biri olan ve Patrik Nerses’in genel sekreterliğini yapan Minas Ceraz’ın 15 Kasım 1889 tarihinde Londra’da yayınlamaya başladığı Armenié adlı gazete de İngiltere’nin soykırım propagandasına hizmet etmiştir41. Bu basın faaliyetlerinin yanı sıra yine Gladstone’un partisinden parla-mentoya giren İngiliz Intelligence Servisi’nin elemanı olan James Bryce İngiliz-Ermeni Derneği’ni kurdu ve bundan sonraki elli yıl boyunca Ermeni davasının savunucusu en önemli isimlerden biri oldu42.

1876 yılından başlamak üzere Gladstone’un Osmanlı Devleti’ne yönelik bu iftira kampanyasının etkileri yine bir İngiliz olan Fred Burnaby’nin hatıralarından takip etmek mümkündür. Burnaby’nin Yozgat seyahatinde ortaya koyduğu gerçekler Ermenilerin dedikodular ve propagandalarla Osmanlı Devleti’ne karşı düşman hale getirildiklerini de ortaya koymaktadır. Burnaby bir Hıristiyan olarak, Osmanlı Devleti’ni ve Türkleri karalamaya yönelik başlatılmış olan kampanyada kullanılan temaların doğru olup olmadığını araştırmak için yola çıkmış bir gözlemci idi. Bu açıdan O’nun kayıtları ve gözlemleri Türk-Ermeni ilişkilerinin mahiyeti açısından çok önemli bir değere sahiptir ki, yolculuğa çıkma sebebini kendisi, Hıristiyanların büyük bir katliama tabi tutulduklarına dair yapılan propagandaların gerçek olup olmadığını anlamak olarak ifade etmektedir43.

Burnaby’nin ifade ettiği bu propaganda unsurları özellikle Liberal Parti başkanı William Ewart Gladstone tarafından dünyaya yayılmıştı. Osmanlı Devleti’ne karşı büyük bir kampanya başlatan Gladstone ken-disini medeniyet ve insanlığın savunucusu; Türkleri ise medeniyet düşmanı olarak ilan ederek Osmanlı Devleti’ni parçalama politikalarına hukuki zemin hazırlama gayretinde idi. Bu politikalarda dayandığı temel esas ise, Hıristiyanlık idi. Gladstone hakkında bir biyografi yazan George W.

İlgili Bir İngiliz Kaynağı Üzerine Eleştirel Değerlendirme”, Belleten, LXVII/249 (Ağustos 2003), s.519-529.

41 Armenié gazetesinin Ermeni soykırımı propagandası ve kimi sayılarındaki yayın-lanan haberler için bkz. Orhan Koloğlu, “Türk’ün Çözemediği Taktik: Propaganda Aracı Olarak Şiddet”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, (29-31 Mayıs 1995), İstanbul 1996, s.131-145.

42 Bilal Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyum, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.110; Şaşmaz, British Policy, s.9.

43 Fred Burnaby, At Sırtında Anadolu, İstanbul 1999, s.32.

208


Russell, onun Türklere karşı büyük bir kampanya açmasını şu ifadelerle anlatıyor:

Fakat her şeyin ötesinde ve hepsinden başka Mr. Gladstone bir Hıristiyan’dır: Türk’ü sahip olmaması gereken yerlerde Hıristiyanlı-ğın en güzel sahalarında bulunan Hıristiyan düşmanı bir güç olarak ve Türklerin hâkimiyetinde savunmasız olarak bulunan Jesus’un savaşçıları olan Hıristiyanlar üzerinde uzun yüzyıllar tiksindirici zalimlikler uygulayan varlıklar olarak gördü44.

Russel’in bu ifadelerinden anlaşılan o ki, Gladstone bir bakıma Türklere karşı Haçlı Seferi hazırlama mantığı ile hareket etmektedir. Gladstone marifetiyle ortaya atılan bu korkunç propaganda hikâyelerinin gerçekliğini anlamak için Türkiye’ye gelen Burnaby, anlatılanların büyük bir yalandan ibaret olduğunu tespit etmiştir. Burnaby’nin eserindeki bütün olaylar Türklerin Ermenilere ve Hıristiyanlara karşı dostane ve koruyucu şekilde davrandığının tescili şeklindedir. Gözlemlerinden sonra kitabın önsözüne yazdığı şu satırlar Avrupa’nın Doğu Sorunu olarak gördüğü Türklerin yok edilmesi projesinin acımasızca sahnelendiğini bütün açıklığı ile anlatmaktadır.

...O Mr. Gladstone ki, Katliam Dersleri başlıklı risalesinde, Türk insanına karşı kullandığı ağdalı dille insanlarımızın zihinlerinde öfke şimşekleri çaktırdığı halde, Rodop Heyeti’nin ortaya çıkardığı korkunç cinayetler hakkında söyleyecek tek sözü yoktur şimdi45. Neron’un işlediği suçlar, Saint-Barthélemy katliamı, Ruslarla Bul-garların yaptıkları alçaklıkların, korkunçlukların toplu kıyımların, gaddarlıkların, cehennem azabının yanında solda sıfır kalır. Çocuk-ları henüz doğmamış kadınlar kötürüm bırakılmış, paramparça edilmiştir; bebekler süngüden geçirilmiştir-çektikleri acılar Bulgar Hıristiyanları için haz kaynağı olmuştur. Fakat duygusal Mr. Glads-tone sessiz kalmaktadır. Güzel konuşma ustası Mr. Lowe kayıtsız durmakta, insan sever Mr. Bright dilini tutmaktadır. Pek çok vatan-

44 Russell, William Ewart Gladstone..., s.244-245. 45 Yazar Bulgarların Rodoplar’da Türklere yönelik yaptıkları katliamlar üzerine böl-

geye gönderilen heyetten bahs etmektedir. Bu konuda hazırlanan Rodop Komisyon Raporu için bkz. Ömer Turan, “Rodoplarda 1878 Türk-Pomak Direnişi ve Rodop Komisyonu Raporu”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXXIV/1-2 (1996), Ankara 1998, s.129-156.

209


daşımız bu üç politikacının tavrı konusunda çoktan hüküm verdi: İşin geri kalanını geleceğin tarihçileri yapacaktır46.

Gladstone’un 1880 yılından sonra ele aldığı Ermeni sorunu özellikle 1892 yılındaki yeni iktidarı döneminde bambaşka bir boyut kazandı. 1892-1893 yıllarında başlayan Ermeni genel ayaklanmasının doğrudan doğruya bu iktidarla ilgili olduğunu belirtmek gerekir. 1893 yılındaki Yozgat ayaklanmasında ele geçen Ermeniler ifadelerinde; Gladstone’un iktidara gelir gelmez Ermenilere haber göndererek bağımsızlık istiyorsanız kan dökmelisiniz. Kan dökmeden biz müdahil olmayız dediğini ve ayaklanma sürecine bu çağrı ile girdiklerini belirtmektedirler47.

Gladstone’un Ermeni propagandasına yönelik faaliyetleri Bulgaristan’ın bağımsızlık sürecinde olduğu gibi yine evanjelik inanca bağlı olan milletvekilleri, gazeteciler ya da iş adamları aracılığıyla yapılıyordu. İngiltere’deki propaganda faaliyetlerinin örgütlendiği yer İngiliz-Ermeni Derneği ve Ermeni Vatanperverler Derneği idi. Özellikle İngiliz-Ermeni Derneği içerisinde faaliyet gösterenlerin başında millet-vekillerinden Fransic Stevenson ve James Bryce bulunuyordu48.

Evanjelik örgütlenmenin önemli isimlerinden biri olan James Bryce, daha sonraki dönemlerde Ermeni propagandacıların en önemli isimlerinden biri oldu. Dünya Savaşı sırasında Türklere karşı bir pro-paganda aracı olarak kullanılan eser James Bryce tarafından hazırlan-mıştır49. Gladstone gibi evanjelik inanca sahip olan James Bryce’ın kariyer süreci Gladstone bağlı kalmıştır. İkisi arasındaki ilişkiler çok kuvvetli olmuştur. Çünkü 1838 yılında Belfast’da doğan Bryce da aslen Gladstone gibi Lanakshire’lıdır50. 1854-1857 yılları arasındaki Glasgow kolejindeki eğitimi tamamen Helen ve Roma kültürü üzerine bina

46 Burnaby, At Sırtında..., s.26-27.47 Karaca, Yozgat’ta Türk Ermeni İlişkileri, Ankara 2005, s.116.48 Karaca, Türk-Ermeni İlişkileri..., s.157.49 The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916, Documents Pre-

sented to Secretary of State for Foreign Affairs, By Viscount Bryce With a Preface by Viscount Bryce, Second Edition, Beirut 1979, (Prtinted and Published by G. Doniguian&Sons from the Original Edition by Sir Joseph Causton and Sons, Limited London 1916); Bryce raporunun propaganda amacıyla kullanılması hak-kında bkz. Justin McCarthy, “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu”, Osmanlı, Cilt:2, Editör: Güler Eren, Bilim Editörleri: Kemal Çiçek, Cem Oğuz, Ankara 1999, s.133-146.

50 H. A. L. Fisher, James Bryce, I, New York 1927, s.1-9.

210


edilmişti. Aldığı dersler ağırlıklı olarak Grekçe, Latince ve antik Yunan düşünürlerinin eserleriydi51. Glasgow kolejinden sonra 1857 yılında Oxford Üniversitesi’nde Trinity koleje devam etti. Burada da Glasgow kolejinde olduğu gibi Latin ve Grek kültür ve edebiyatı ile din ağırlıklı olmak üzere bir eğitim süreci yaşadı52. Bu yönlerden incelendiğinde Bryce ile Gladstone’un hemen hemen aynı eğitimden geçtikleri görül-mektedir. Gladstone da eğitim süresince medeniyetin temelleri olarak gördüğü Grek ve Roma medeniyetine hayran olarak yetiştirilmişti53. Diğer taraftan Bryce’ın eğitimi süresince Gladstone da olduğu gibi din ve din adamlarının büyük bir etken oldukları dikkat çekmektedir. Bryce’ın yetişme dönemlerinde onu etkileyen en önemli din adamı Robert Buchanan oldu54. Aldığı eğitimin sonucu, Bryce da dünyayı iki farklı kutupta görmeye başladı. Bu kutuplar medeni batı-Hıristiyan dünyası ile medeni olmayan Müslüman doğu dünyası idi.

Bryce, eğitimi ve dünya görüşleriyle Gladstone’un sanki bir kopyası gibi görünmektedir. Nitekim Gladstone kendisine bu denli benzer özel-likler sergileyen Bryce’ı 1880 yılındaki seçimlerde partisinden milletve-kili seçtirdi ve bundan sonra Türklere karşı yapılan politik faaliyetlerde Bryce ilk sıralarda yer aldı55.

Ermeni sorununun uluslararası boyuta taşınmasında ve İngiliz-Ermeni Derneği’nin kurulması gibi çalışmalarda James Bryce başta olmak üzere Bishop Fraser, Canon Liddon, tarihçi Freeman diğer evan-jelik Hıristiyanlar görev aldılar56. Bu evanjelik heyet yapılan ajitasyonlar ve propagandayla İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ne yönelik koruma politikasını tamamen değiştirdiler.

51 Fisher, Bryce..., s.13-15.52 Fisher, Bryce..., s.36-60.53 Gladstone’un eğitimi ve etkilenmeleri hakkında bkz. Russel, The Right Honourable,

s.18.54 Fisher, Bryce..., s.16.55 Politikaya giriş ve Gladstone ile ilişkiler hakkında bkz. Fisher, Bryce..., s.146-

156.56 Karaca, “William Ewart Gladstone’un Ermeni Propagandası ve II. Abdülhamit’in

Gladstone’u Engelleme Teşebbüsleri”, XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006.

211


SONUÇİngiltere’deki siyasal gelişmeler incelendiğinde Ermeni sorununun

uluslararası arenada yer almasının önemli etkenlerinden birinin evan-jelik dinî inanış olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti’ni ve Türkleri hedef alarak, Kuran-ı Kerim’in dünyadan kaldırılmadan yeryüzüne barış gelmeyeceğine inanan bu temel inanış bu düşüncesini gerçekleştirmek için her yolu denemiştir.

İngiltere’nin Osmanlı Devleti politikası hakkında bilgi veren eser-lerde, Osmanlı Devleti’nin korunmaktan vazgeçilmesi düşüncesinin 1877-1878 Savaşı’nın ağır yenilgisi üzerine ortaya çıktığı ve İngiltere’nin tampon devletler kurarak Rusya’ya karşı kendi çıkarlarını koruduğu düşüncesini ileri sürmüşlerdir. Hâlbuki İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni koruma politikasından ayrılması, evanjelik örgütlenmenin 1876 yılın-dan itibaren Rusya ile işbirliğine girerek Disreali hükümetini politika değişikliğine sevk etmesiyle başlamıştır. Bu değişiklikten dolayı Osmanlı Devleti’nin yalnız kalması Rusya’nın planlı olarak savaşı hazırlama sürecine girmesini sağlamıştır. 1880 yılında bu evanjeliklerin Gladstone başkanlığında iktidarı elde etmesiyle de Osmanlı Devleti’ne yönelik düşmanlık açıkça ortaya konmuştur. Başta Gladstone olmak üzere evan-jelik örgütlenmenin Türklere karşı düşmanlıklarını ortaya koyacak ve Türkleri dünyaya kan dökücü zalimler olarak tanıtacak en büyük fırsat Ermeniler ve Ermeni sorunu olmuştur.

212


KAYNAKÇA“BLOODHOUNDS OF HISTORY”, Economist, (04 December 1997), Vol:343, Issue:8012.“BRITAIN: GLADSTONE’S GHOST”, Economist, London (29 May 1999), Vol:35, Issue:8121.ADELMAN, Paul; Disreali, Galdstone and Later Victorian Politics, Essex 1983.ARMAOğLU, Fahir; 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1997.BAYUR, Yusuf Hikmet; Türk İnkılabı Tarihi, I/1, Ankara 1991.BELMONTE, Kevin Charles; “Greatness upon Greatness” Christian History, (1997), Vol:16, Issue:1.BURNABY, Fred; At Sırtında Anadolu, İstanbul 1999.CLARE, Anthony W., “The Two Mr. Gladstones: A Study in Psychology and History”, The American Journal of Psychriaty (Whashington 1988), Vol:155, Issue:12.ÇELİK, Hüsyin, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994.DICTIONARY OF NATIONAL BIOGRAPHY TWENTIETH CENTURY 1912-1921, Sir Edwin Pears, Edited by H.W.C. Davis and J.R.H.Weaver, London 1927.FISHER, H.A.L., James Bryce, I, New York 1927.GENCER, Ali İhsan, “İhtilalci Ermenilerin Kaza İhtilal Teşkilatı Talimatnamesi” Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı XIII, Sene 1983-1987, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1987, s.577-597.GOODLAD, Graham D., British Foreign and Imperial Policy, London 2000.JENKİNS, Roy, Gladstone, London 1995.KARACA, Taha Niyazi, “William Ewart Gladstone’un Ermeni Propagandası ve II. Abdülhamit’in Gladstone’u Engelleme Teşebbüsleri”, XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006.__________, “1876 Bulgar Ayaklanmasının Avrupa Kamuoyuna Takdiminde William Ewart Gladstone ve Edwin Pears”, Uluslararası Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir 2005, s.373-385.__________, “Ermeni Sorunu İle İlgili Bir İngiliz Kaynağı Üzerine Eleştirel Değerlendirme”, Belleten, LXVII/249 (Ağustos 2003), s.519-529.__________, Yozgat’ta Türk Ermeni İlişkileri, Ankara 2005.KOLOğLU, Orhan, “Türk’ün Çözemediği Taktik: Propaganda Aracı Olarak Şiddet”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), İstanbul 1996, s.131-145.KURAT, Akdes Nimet, Türk İngiliz İlişkileri, Ankara 1953.KURT, Ramazan Kağan, Hollywood ve Kabalanın 13. Havarisi: Evanjelizm, Dünya İmparatorluğu ve Türkiye, İstanbul 2006.KÜÇÜK, Cevdet, “Ermeni Meselesi Karşısında Sultan II. Abdülhamit’in Tutumu ve Anadolu’da Ermeni Nüfusu”, Türk Kültürü, XX/236 (Şubat 1982), s. 864-872.__________, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı (1878-1897), İstanbul 1986.MATTHEW, H.C.G., Gladstone, I, Oxford 1986.MCCARTHY, Justin, “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu”, Osmanlı, Cilt:2, Editör: Güler Eren, Bilim Editörleri: Kemal Çiçek, Cem Oğuz, Ankara 1999, s.133-146.

213


__________, The Story of Gladstone’s Life, London 1898.MORLEY, John, The Life of William Ewart Gladstone, I, London 1903.NALBANDİAN, Louise, Armenian Revolutionary Movement, Berkeley 1963.OREL, Şinasi, “Ermeni İddialarının Belgesel Dayanakları”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994.ÖZKAN, Ali Rafet, Amerikan Evanjelikleri Baptistler, İstanbul 2005.PEARS, Edwin, Forty Years in Constantinople the Recollections of Edwin Pears 1873-1915, London 1916.POLAT, Bayram, Evanjelik Bir Hareket Metodist Kilisesi, İstanbul 2008.RUSSELL, George W., The Right Honourabe William Ewart Gladstone, London 1897.SAAB, Ann Pottinger, Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria and Working Classes, 1856-1878, London 1991.SALT, Jeremy, Imperialism, Evangelism and Ottoman Armenians, London 1993.SALTER, Richard, Peel, Gladstone and Disreali, London 1991.SETON-WATSON, R.W., Disreali, Gladstone and Eastern Question, London 1971.SHANNON, R.T., Gladstone and Bulgarian Agitation 1876, London 1963.SWARTZ, Marvin, The Politics of the British Foreign Policy in the Era of Disreali and Gladstone, London 1985.ŞAŞMAZ, Musa, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara 2000.ŞİMŞİR, Bilal, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985.__________, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880),I, Ankara 1989.THE TREATMENT OF ARMENIANS IN THE OTTOMAN EMPIRE 1915-1916, Documents Presented to Secretary of State for Foreign Affairs, By Viscount Bryce With a Preface by Viscount Bryce, Second Edition, Beirut 1979 (Prtinted and Published by G. Doniguian&Sons from the Original Edition by Sir Joseph Causton and Sons, Limited London 1916).TURAN, Ömer, “Rodoplarda 1878 Türk-Pomak Direnişi ve Rodop Komisyonu Raporu”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXXIV/1-2 (1996), Ankara 1998, s.129-156.URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987.WINSTANLEY, Michael, Gladstone and Liberal Party, London 1990.