Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
T C
ISTANBUL UumlNIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTITUumlSUuml
TARIH ANABILIM DALI
YUumlKSEK LISANS TEZI
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK
EVLILIKLER
Irem Şuumlkran NOGAY
2501130204
TEZ DANIŞMANI
Doccedil Dr Erkan KONYAR
ISTANBUL - 2019
T C
ISTANBUL UumlNIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTITUumlSUuml
TARIH ANABILIM DALI
ESKICcedilAĞ TARIHI BILIM DALI
YUumlKSEK LISANS TEZI
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK
EVLILIKLER
Irem Şuumlkran NOGAY
2501130204
TEZ DANIŞMANI
Doccedil Dr Erkan KONYAR
ISTANBUL - 2019
iii
OumlZ
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK EVLILIKLER
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
Hitit Krallığırsquonda krallığa tabi vassal krallıklar ile yapılan ve komşu uumllkeler
arasında yapılan evliliklerin accedilıklanması soumlz konusu doumlnemi anlamamızı sağlaması
bakımından oumlnemlidir Konumuzu accedilıklarken oumlncelikle Hitit belgelerine ve sonrasında
doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin belgelerine bakılarak konu aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır
Filolojik verilerin yanı sıra arkeolojik veriler de ccedilalışmamızdaki dayanak
noktalarından birisidir
Ccedilalışmamız iccedilerisinde Hitit İmparatorluğursquonda kadın olgusu her youmlnuumlyle ele
alınmış gerek Hitit kraliyet ailesindeki kadının yeri gerek Hitit kanunları sayesinde
Hitit toplumunda kadının durumu incelenmiştir Bu ccedilalışma ile evlilik yapan
prenseslerin kendi uumllkeleri iccedilerisindeki sosyo-kuumlltuumlrel durumu goumlzler oumlnuumlne
serilmiştir Eskiccedilağrsquoda yapılan diplomatik evlilikler yapılan savaşlardan daha buumlyuumlk
başarılar ve uzun soluklu bir barış doumlnemi getirmekteydi Bu nedenle ccedilalışmamızın en
oumlnemli kaynağını yapılan diplomatik antlaşmalar ve siyasi mektuplaşmalar
oluşturmaktadır Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı ve komşu uumllkeler
arasında yaptığı evlilikler birer başlık altında toplanmıştır
Anahtar Kelimeler Hitit Diplomatik Evlilik Kadın Aile Hukuk Kraliccedile Prenses
Kraliyet Ailesi
iv
ABSTRACT
DIPLOMATIC MARRIAGES IN THE HITTITE KINGDOM
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
It is important to explain the marriages between the neighboring countries and
vassal kingdoms in the Hittite Kingdom and to enable us to understand the period in
question While explaining our subject firstly the subject was tried to be examined by
looking at the documents of the Hittites and the documents of the contemporary
kingdoms In addition to the philological data archaeological data is one of the
mainstays of our study
In our study the phenomenon of women in the Hittite Empire was taken in
every aspect and the status of the woman in the Hittite royal family and the status of
women in Hittite society were examined with the Hittite laws With this study the
socio-cultural situation of the princesses who have marriages are revealed The
diplomatic marriages made in the ancient period brought greater successes and long-
term peace than the wars and thus the most important source of our work was the
diplomatic agreements and political correspondences The marriages of the Hittite
Kingdom with the vassal kingdoms and the realms of the modern kingdoms are
gathered under different topics
Keywords Hittite Diplomatic Marriage Woman Family Law Queen Princess
Royal Family
v
OumlNSOumlZ
Krallıklar arasında yapılan evlilikleri incelemek zevkli olduğu kadar zorlu da
bir projedir Hitit belgeleri devlet arşivi belgeleri olması sebebiyle evliliklerin
yapıldığı anlardaki heyecanları ve mutlulukları yani duygu birikimini anlayabilmemiz
bir hayli zordur Tezimizin amaccedillarından biri de doumlnemdeki evliliklerin sebeplerini
anlaşılabilir kılmaktır
Bana bu konuyu ccedilalışmamda teşvikte bulunan Doccedil Dr Erkan Konyar ve Doccedil
Dr Meltem Alparslanrsquoa teşekkuumlruuml bir borccedil bilirim Hocam Doccedil Dr Erkan Konyar
ccedilalışmalarımı başından beri yakından takip etmiş ve bana yol goumlstermiştir Hocam
Doccedil Dr Meltem Alparslan ccedilalışmalarımı dikkatle izlemiş ve her zaman yardımları
ile bana destek vermiştir Her iki Hocama da bana goumlsterdikleri sabır verdikleri guumlven
ve sağladıkları imkacircnlar iccedilin yuumlrekten teşekkuumlrlerimi sunarım
Ccedilalışmamın oluşum suumlrecinde ilgi ve alakalarını goumlrduumlğuumlm değerli dostlarım
Araş Goumlr Tolga Pelvanoğlu ve Araş Goumlr Armağan Tanrsquoa oumlnemli zamanlarını bana
ayırdıkları sabırla yardım ettikleri ve her zaman destek verdikleri iccedilin teşekkuumlrlerimi
sunarım Yine yuumlksek lisans tezimi ccedilalışırken pek ccedilok yardımını goumlrduumlğuumlm arkadaşım
Metin Oralrsquoa ccedilalışırken desteğini benden eksik etmeyen Ecem Eralp ile Burcu Oumlzerrsquoe
ve tezimin yazım kurallarında bana yardımcı olan değerli arkadaşlarım Araş Goumlr Dr
Fatma Kaynar Mehmet Yiğit Meydan ve Selmin Yuumlzbaşıoğlursquona da burada teşekkuumlr
etmek isterim Ayrıca verdikleri guumlven ile daima yanımda olan Aileme ve Eşime de
teşekkuumlr etmeyi bir borccedil bilirim
Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml İstanbul Şubesi ile Tuumlrkiye Eskiccedilağ Bilimleri
Ensituumlsuumlrsquonuumln bana sağladıkları ccedilalışma imkacircnlarından dolayı ve Tuumlrk Eskiccedilağ
Bilimleri Enstituumlsuumlrsquone bana verdiği burs sebebiyle teşekkuumlr ederim
İREM ŞUumlKRAN NOGAY
İSTANBUL 2019
vi
ICcedilINDEKILER
OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii
ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv
OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipv
ICcedilINDEKILERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi
TABLOLAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipix
HARITALAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipx
RESIMLER LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxi
KISALTMALAR LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxiii
GIRIŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1
BIRINCI BOumlLUumlM
I HİTİT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERİhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
A Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
1Hitit Kraliyet Kadınlarının Unvanlarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
a Tawanannahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
b MUNUSLUGALGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
c EŠERTUhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
d DUMUMUNUSGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL 14
2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
a Eski Hitit Doumlnemihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
b Hitit İmparatorluk Doumlnemi helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
B Hitit Toplumunda Aile Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
1Hitit Metinlerinde Kadın İle İlgili Terimlerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
2Kušata (Başlık Parası) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
3 İwaru (Ccedileyiz) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip51
4 Lewirat ve Sorarathelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip52
5 İccedil Guumlveyisi Kavramıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip54
6 Hamilelik ve Annelik Haklarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip57
7 Ensest İlişki helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 58
8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
vii
9 Mirashelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
10 Boşanmahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
IKINCI BOumlLUumlM
II HİTİT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDAKİ
POLİTİK İLİŞKİLER VE YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip79
A Mira Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip84
B Hayaša Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip90
C Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip95
D Mittani Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip101
E İšuwa Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip109
F Amurru Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip117
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HİTİT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA
YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip125
A Babil Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphellip130
1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip130
2 Babil Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip133
B Mısır Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip139
1 Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip139
a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki İlk Politik İlişkiler139
b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile
Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip141
c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde
Mısır Krallığı ile Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
d Kadeš Savaşıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit
Krallıkları Arasındaki Politik İlişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun
viii
Hitit Krallığırsquondan Kaccedilmasıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip149
2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip155
SONUCcedilhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip167
KAYNAKCcedilA helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip173
EKLER helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip209
ix
TABLOLAR LISTESI
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)helliphelliphelliphelliphelliphellip209
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976
21vd)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
Tablo 13 Yasak Cinsel İlişki (Haase 2005 65)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
Tablo 31 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)helliphellip210
x
HARITALAR LISTESI
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip211
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip212
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar
(Bryce 2005 162)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)helliphelliphelliphelliphelliphellip214
xi
RESIMLER LISTESI
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 3)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip215
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)helliphelliphelliphelliphellip215
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 33 85)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip216
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)hellip8
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)216
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)217
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-
111)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip217
Resim 18 Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel 2011
107)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)219
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink
1990 92)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip219
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)220
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)221
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)hellip222
xii
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-
98b)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip222
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)222
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)224
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi (Abbas
2016 120)224
Resim 33 Ramessesum Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)225
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)226
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip226
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli (httparkeofilicommisirin-
en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-birinin-icyuzu)228
xiii
KISALTMALAR LISTESI
Ay Arka yuumlz
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B Nies
Bkz Bakınız
Bkn Bakınız
CHD Chicago Hittite Dictionary
CTH Cataloge des Textes Hittites
Ccedilev Ccedileviren
DS Deeds of Šuppiluliuma
EA El Amarna Arşivi
Ed Editoumlr
HAB Die hethitisch- akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II)
ICK Inscriptions cuneacuteiformes de Kuumlltepe (Prag)
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli
km Kilometre
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul (İstanbul)
MOuml Milattan Oumlnce
Oumly Oumln yuumlz
RGTC Reacutepertoire Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes
RS Ras Şamra
Syf Sayfa
syf sayfa
vb ve benzeri
vd ve devamı
vdd ve devamının devamı
Vol Volume
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen Orient-
Gesellschaft
yy yuumlzyıl
1
GIRIŞ
Tarihin ilk doumlnemlerinden bu yana savaş ve barış yan yana ilerlemişlerdir
Bazen hammadde ve gıda arayışından kaynaklansa da bazen de ticaret yollarının
uumlzerindeki guumlzergahlar jeostratejik oumlnemleri sebebiyle savaşlara neden olmuştur Barış
doumlneminin savaş doumlneminden daha karlı olduğu aşikardır Diplomatik evlilikler
barışın suumlresini uzatmakta ve akrabalık ilişkisi sayesinde iki devlet arasındaki bağı
guumlccedillendirmekteydi
Eskiccedilağrsquoda kullanılan devletler arası politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar ise devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi (Yaron 1963 23vd) Hitit Krallığırsquonda da politika gereği bir
ccedilok kraliyetler arası evlilik yapılmıştır1
Hitit Krallığı doumlneminde Mısır Babil ve Asur Krallıkları gibi doumlneminin diğer
buumlyuumlk guumlccedilleri ile bir arada anılmış ve soumlzuuml geccedilen krallıklar ile pek ccedilok savaş ve
antlaşma yapmıştır Bu doumlnemde eşit guumlccedilteki krallıkların birbiriyle olan
antlaşmalarının sadece lafta kalmasını istemediklerinden olsa gerek evlilik
muumlnasebeti ile akraba oldukları da anlaşılmaktadır Yapılan evlilikler Oumlnasya
huumlkuumlmdarlarının sanki bir koumlyde yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları
duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir (de Mieroop 2006 169)
Evliliklerin en oumlnemli sonuccedillarından biri krallıkların birbirleri ile olan
dostluklarının barış sayesinde artmasıydı Ayrıca evlilik sebebiyle damat tarafına ccedileyiz
yollandığı ve goumltuumlruumllen malların yolda herhangi bir hırsızlığa uğramaması iccedilin kayıt
altına alındığı da bilinmektedir Yabancı uumllkeye goumlnderilen prenseslerin genellikle ilk
eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Bu sayede antlaşma yapılan uumllkedeki soy soumlzuuml
geccedilen prenses tarafından devam edecek ve boumlylelikle tam olarak bir akrabalık bağı
kurulmuş olacaktı
Evliliklerin sadece komşu uumllkeler arasında değil vassal krallıklar ile de
yapılması dış politikada krallıklar arasındaki ittifakı ve arkadaşlığı guumlccedillendirirken iccedil
1 Bkz Harita G1
2
politikada da asayişin sağlanması ve soumlzuuml geccedilen krallıklardan Hitit Krallığırsquona haber
ulaşmasını buumlyuumlk bir kolaylıkla sağladığı anlaşılmaktadır Ayrıca Hitit Devletirsquonin bu
kadar ccedileşitli uumllkeye prenses goumlnderip prenses alması da evliliğin politikada ne kadar
yaygın bir kullanım alanı olduğunu goumlstermesi accedilısından da oldukccedila muumlhimdir
Braudel Bellek ve Akdeniz isimli kitabında ldquoMOuml 14 ve 13 yuumlzyılların ayırt
edici oumlzelliklerinden biri olan huumlkuumlmdarlar arası evlilikler samimiyet oumllccediluumlleri şu veya
bu oranda değişen ittifak veya barış antlaşmalarının ldquoteminat akccedilalarırdquo haline gelen
Babil Mittani veya Hitit prensesleri hakkında koca bir kitap yazılabilirrdquo ifadesini
kullanmaktaydı (Braudel 2007 186) Bu ifade soumlz konusu ccedilalışmanın başlaması iccedilin
ilham kaynağı olmuştur
Tezimizi oluştururken ccedilivi yazılı belgelerden (antlaşmalar mektuplar yıllıklar
dua metinleri kanunlar) ve arkeolojik verilerden (kaya kabartmaları muumlhuumlrler ve
muumlhuumlr baskıları) yararlanılmıştır
Ccedilalışmamızın amacı Hitit Krallığırsquonın gerek vassal hanedan aileleriyle ile
yaptığı gere Oumlnasya huumlkuumlmdar aileleriyle yaptıkları evliliklerin doumlnemin sosyo-politik
hayatındaki etkisini ve izlerini araştırmaktır Ayrıca kadının eskiccedilağda yer aldığı
sosyal ve politik durumu incelemektir
Tezi ccedilalışırken kullandığımız belgeleri sırasıyla ccedilivi yazılı belgeler muumlhuumlr
baskıları ve kaya anıtları oluşturmaktadır Ccedilalışmada ağırlıklı olarak ccedilivi yazılı
belgeler kaynak olarak esas alınmıştır Oumlncuumll olarak ccedilivi yazılı meintlerin yer aldığı
KBo ve KUB gibi tablet ortografileri ve ikincil kaynak olarak ccedilivi yazılı belgeler ile
ilgili araştırma yapan bilim insanlarının ccedilalışmalarının yer aldığı Studien zu den
Bogazkoy-Texten ve Texte der Hethiter gibi yayınları incelenmiş ve son olarak bakılan
kaynakları ise Hethitische Zeichen Lexikon Hethitisches Woumlrterbuch kataloglar ve
soumlzluumlkler oluşturmaktadır Hititccedile metinler ile ilgili yapılan guumlncel yayınlar ise
httphethportuni-wuerzburgdeHPMindexphp adresi ile Hethitologie Portal-
Mainzrsquoden izlenmiştir
Tez ccedilalışmamız uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Hitit
Krallığırsquonda kadın olgusu saray kadınlarının tarihccedilesi Hitit kanunlarında geccedilen kadın
hakları ile ilgili maddeler ve diğer filolojik ve arkeolojik metinlerde bulunan Hitit
kadınına youmlnelik araştırmaları iccedilermektedir Evlenmek terimi soumlzluumlkte erkek ile
kadının aile kurmak iccedilin yasaya uygun olarak birleşmesi izdivaccedil etmesi şekilde yer
3
almaktadır Kadının tarihte ccedilok irdelenmemesi ve arka planda kalması sebebiyle bu
konuyu evlilik ccedilerccedilevesi iccedilerisinde kullanmaya ihtiyaccedil duyulmuştur Antlaşma
metinlerinde geccedilen bazı cuumlmleler Hitit aile hukukunda kadın hususunda bizi daha
kapsamlı incelemeye yapmaya sevk etmiştir Bu ccedilalışma yapılırken bu kadar ayrıntılı
şekilde ele alınacağı hesaplayamadık ancak ccedilalışmamızın bu haliye ccedilok daha faydalı
olacağı kanısındayız Hitit Krallığı ve Hitit Krallığırsquona tabii bulunan vassal devletler
ile yaptığı diplomatik evliliklerse ikinci boumlluumlmuumln konusunu oluşturmaktadır Mira
Hayaša Mittani İšuwa Amurru ve Šeha Nehri Uumllkesi gibi Hitit Devletirsquone bağımlı
krallıklar ile yaptığı evliliklerin gerekccedileleri ve iccedil politikadaki etkilerine yer verilmiştir
Son boumlluumlmde ise Hitit Krallığı ile doumlnemin diğer buumlyuumlk guumlccedilleri ile yaptığı antlaşmalara
yer verilmiştir Babil ve Mısır Krallıkları ile yapılan evliliklerin Oumlnasya tarihine etkisi
anlatılmaya ccedilalışılmış ve filolojik belgelerden yola ccedilıkarak konu aydınlatılmaya
ccedilalışılmıştır
4
BIRINCI BOumlLUumlM
I HITIT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERI
IA Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusu
Hitit kraliyet ailesinde kraliccedilelerin prenseslerin ve kral annelerinin
konumlarını pozisyonlarını ve etki alanlarını anlayabilmek iccedilin oumlncelikle Asur Ticaret
Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının işlevi ve roluumlnuuml anlamamız
gerekmektedir Hitit kraliccedilelerinin diğer komşu uumllkelerde yer alan kraliccedileler ile
aralarında neden daha fazla nuumlfuzu ve etki alanı bulunduğunu anlamamız boumlylelikle
kolaylaşacaktır
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kadının durumunu
anlamamızı sağlayan pek ccedilok tablet kazılardan elde edilmiştir bu doumlnemdeki sosyal
hayatın iccedilindeki kadının durumuna ise daha sonra değinilecektir 2 Anadolursquoda o
doumlnemde henuumlz merkezi bir siyasi otoritenin bulunmadığı ve şehir devletlerinin yer
aldığını goumlrmekteyiz Kuumlccediluumlk krallık ya da beylik olarak adlandırılabilecek bu sistemde
ldquorubaumrdquo kral ve ldquorubatumrdquo kraliccedile terimlerini karşılamaktaydı Rubatum teriminin
sadece kralın karısı iccedilin kullanılmadığı ayrıca kralın kız kardeşini ya da kralın annesi
iccedilin de kullanıldığı anlaşılmaktadır Kraliccedilelerin ticari işlere ve devlet youmlnetiminde
aktif rol uumlstlendikleri bilinmektedir Kraliccedilelerin buumlyuumlk olasılık ile aristokrat sınıfa
mensup olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Darga 1976 5) Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda
Kaniš Wahšušana3 Luhuzattia4 Ankuwa5 ve Timelkia6 kentlerinde rubatumların
bulunduğu ele geccedilen metinlerden bilinmektedir (Darga 2013 88)
Kaniš rubatumu ccedilağın oumlnemli tuumlccarlarından biri olan Pušu-kenrsquoi kaccedilak bir
malı kabul ettiği iccedilin hapse attırdığı ve diğer karum merkezleri olan Luhuzattia
2 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB 3 Tuz Goumlluuml civarında olabileceği duumlşuumlnuumllmuumlş ve Goumll Houmlyuumlkrsquoe olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (RGTC
VI 471 RGTC VI2 184) 4 Uršu Kuşatmasırsquonda bahsedildiği iccedilin Elbistanrsquodaki Karahoumlyuumlkrsquoe lokalize edilmiştir (RGTC VI 237-
238 RGTC VI2 91) 5 Boğazliyanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 19-23 RGTC VI2 6-7) 6 Kommagenersquonin doğu tarafındaki bir boumllgeye lokalize edilmiştir(RGTC VI 423 RGTC VI2 169
RGTC IV 119vd)
5
Hurama 7 ve Šalašuwa 8 kentlerine gelecek olan kaccedilak mal ile ilgili kentleri
bilgilendirdiği anlaşılmaktadır Kraliccedilenin tutumu onun sıradan bir kral eşi olmayıp
şehrin başında bulunan kral gibi devlet reisi olarak hareket ettiğini ve yetkilerini
kullandığını goumlstermektedir (Darga 1976 6) Kaniš tuumlccarlarından olan Puzur-Aššur
bir mektubunda9 iş ortaklarına rubatuma guumlmuumlşuumln oumldenmesi talimatını vermektedir
(Darga 1976 7)
Alişar Houmlyuumlkrsquote yapılan kazılarda ele geccedilen bir tablet fragmanında rubatum
Ankuwa rubatumu ve ldquorabi-similtimrdquo yani velihat prensten tutuklanmış olan
Hapirularrsquoın serbest bırakılmaları iccedilin emir vermelerini istiyordu10 Mektubun resmi
uumlslubundan anlaşıldığı kadarıyla rubatuma başvurmamıştır kraliccedile yerine ldquorabi
similtimrdquorsquoe yani merdiven buumlyuumlğuuml olan veliahtın unvanı geccedilmektedir (Darga 1976 6)
Metinde yer alan konu iccedilin veliaht prense başvurulması olasılıkla konunun kraliccedileye
aksettirilecek kadar oumlnemli olmaması sebebi ile ilgilidir
Luhuzattia kentinde ise ticari mal olan 25 adet kumaşa saray tarafından el
konulmuştur bu durumun sebebini oumlğrenmek isteyen tuumlccarlar saraya ccedilıkıp rubatum
ile goumlruumlşmuumlşlerdir Şehrin huumlkuumlmdarları kralı ccediliftin yuumlksek bir yerde sarayda
oturdukları anlaşılmaktadır Ayrıca bir başka belgede 11 ldquoWahšušanalı rubatum
geldiği zamanrdquo ifadesi kullanılmıştır (Darga 1976 6vd) Kraliccedilelerin kendi adlarına
heyet karşılaması ve onların dertlerini dinleyebilmesi oldukccedila ilginccediltir
Ticari makbuz olan bir belgede Timelkia rubatumuna verilen kalay miktarının
kaydedildiğini goumlrmekteyiz Ayrıca yine soumlz konusu şehre ait olan bir belgede krala
ve kralın annesine oumldenen altın miktarından da bahsedilmektedir bu sebeple rubatum
ve rubaumun yani kralın annesinin ayrı kelimeler ile belirtildiği anlaşılmaktadır
(Darga 1976 7)
7 Cerablus ile Malatya arasındaki sıradağlar civarında olabileceği ve Elbistan yakınlarına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 124-126 RGTC VI2 43) 8 Elbistan civarlarına Kilikyarsquonın doğusuna lokalize edilmiştir (RGTC VI 332 RGTC VI2 134) 9 BIN IV 934-6 10ldquoHapiste tutulan Šalahšuwa sarayının Hapiru adamları hakkında ben sana yazdım Git ve kraliccedile ve
veliaht prensin ağzını araştır Eğer kraliccedile ve veliaht prens onları serbest bırakırlarsa bana yazrdquo
(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c
6
Kraliccedilelerin siyasi konumu resmi belge azlığı sebebiyle tam olarak
anlaşılamamaktadır Rubatumun unvanı yerli kralların eşlerini belirten terim ya da
karumlara sahip şehir devletlerini muumlstakilen youmlneten kadın huumlkuumlmdarlarının
unvanları olup olmadığı konusu halen accedilık değildir Kral naibi ya da egemenlik
hakkına sahip olup olmadıkları bilinmemektedir (Darga 1976 7)
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının idari youmlnetimde ve
ekonomide oldukccedila aktif bir rol oynadığı goumlzlemlenmesine rağmen Hitit kraliyet
ailesi ile ilgili bilgilerimiz daha ccedilok ticari iccedilerikli olup sosyal hayatı anlamamıza
youmlnelik pek fazla ipucu bırakmamıştır Hal boumlyle olunca da kadın erkek arasındaki
ilişkiyi kavrayabilmemizi de oldukccedila zorlaştırmaktadır Metinlerden kadın ve erkek
arasındaki ilişkiyi algılayamasak da Hitit şehirlerine ait kazılarda ele geccedilen buluntular
bize az da olsa konunun aydınlatılması ile ilgili fikir vermektedir ayrıca kazılarda ele
geccedilen tabletler sosyal hayatın durumuna az da olsa ışık tutmaktadır
Sosyal hayata ait veriler oldukccedila sınırlıyken saray hayatına dair daha fazla
bilgi edinebilmekteyiz Kraliccedilelerin git gide artan nuumlfuzları ve etki alanlarının
genişlemesi bize en azından Hitit sarayındaki kadının roluuml uumlzerine bir takım fikirler
verebilmektedir Muumlhuumlrler ccedilivi yazılı tabletler ve kaya kabartmaları sayesinde Hitit
kraliyet ailesi ile ilgili bilgi birikimimiz artmaktadır12
Kraliyet kadınlarına ilişkin bilgi veren buluntuların arasında muumlhuumlrler de
bulunmaktadır Muumlhuumlrler guumlnuumlmuumlzde kullandığımız imzaların Eskiccedilağrsquoda bulunan
karşılıklarıdır Onama guumlvenlik garantisi ve muumllkiyet gibi uumlccedil temel işlevlere sahiptir
(Dinccedilol 2011 264) Muumlhuumlrlerde ccedilivi yazısının kullanımı kral kraliccedile ve bazı kraliyet
ailesi uumlyelerinin muumlhuumlrlerine oumlzguumlduumlr Memurlara ya da halka ait muumlhuumlrlerde sadece
Anadolu hiyeroglifi yer alırken kralicirc muumlhuumlrlerde hiyeroglif işaretin yer aldığı orta
alanın dışını ccedilevreleyen ccedilivi yazılı bir lejant bulunmaktaydı (Dinccedilol - Alparslan 2013
393 Alparslan - Doğan-Alparslan 2017 51vd)
12 Ccedilalışmada ki tuumlm tarihlendirmeler iccedilin bkz Tablo 11
7
MOuml 15 yuumlzyılın ikinci yarısında kraliccedile muumlhuumlrlerinde hiyeroglif yazılı
lejantttan 13 vazgeccedilildiği ve sadece ccedilivi yazısının kullanılmış olduğu
goumlzlemlenmektedir Muumlhuumlrlerde ccedilerccedileve kısmında kraliccedilelerin adlarının ve lanetleme
boumlluumlmuumlnuumln de bulunması muumlhuumlrlerin genel oumlzellikleri arasındadır Adı bulunan
kraliccedileler arasında Tawananna 14 ve Nikalmati 15 kızı Ašmunikal 16 bulunmaktadır
(Dinccedilol-Alparslan 2013 399 vd) Ašmunikal17 Tawananna18 ve Puduheparsquonın19
kendilerine oumlzel muumlhuumlrleri olduğu goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 180)
II Muršili doumlnemine tarihli bir muumlhuumlr kralı ccediliftler ile ilgili oumlnemli bilgilere
ulaşmamızı sağlamaktadır Hitit başkenti Hattušarsquoda yapılan kazılarında Tapınak 2rsquonin
dışında ortaya ccedilıkarılan Malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr Anadolu hiyeroglif yazılı olup
bize kral ve kraliccedileler ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Haccedilın sağı solu yukarısı
aşağısı ve ortası olmak kaydıyla kral ccediliftlerinin isimlerinin yer aldığı goumlruumlluumlr Sırasıyla
sağında ismi okunmayan bir kral ile Taduhepa solunda ismi okunmayan bir kral ile
Ašmunikal20 uumlst kısmında Tuthaliya kraliccedilesiz bir şekilde yazılmış alt kısmında
Tuthaliya ile Nikalmati 21 ve son olarak muumlhruumln merkezindeyse II Muršili ve
Gaššulawiya 22 kralicirc ccediliftlerinin isimleri geccedilmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-Hawkins-
Wilhelm 1993 93) Urhi-Tešup ve kraliccedile Tanuheparsquoya ait bir muumlhuumlr de
bulunmaktadır (Dinccedilol-Alparslan 2013 403)
13Lejantta yer alan ldquoiyilik sağlıkrdquo semboluuml olarak kullanılan uumlccedilgenin yerine ccedilivi yazısı olarak Suumlmerce
ldquoTIrdquo işareti kullanılmıştır ayrıca bak muumlhuumlrlerde SIG5 ile TI birlikte orta alanda yer almaktadır (Dinccedilol-
Alparslan 2013 399) 14 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a1 15 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a6 16 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a7 17 Bkz Resim 11 18 Bkz Resim 12 19 Bkz Resim 13 20 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a7 21 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a6 22 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2b3
8
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)
Sarayların ccedilok işlevli binalar olmasının yanı sıra kralın mahreminin bulunduğu
yer olması sebebiyle de oumlnem arz etmektedir Sarayın iccedilinde kralın annesi eşi ikinci
eşleri cariyeleri kız kardeşleri kızları gelinleri torunları ile birlikte maaile bir yaşantı
soumlz konusuydu Hitit sarayında farklı konuma sahip kadınların bir arada yaşadığı
bilinmektedir Hiccedil kuşkusuz sarayda kraldan sonra en oumlnemli pozisyonda bulunan kişi
kraliccediledir Zaman zaman kralın annesi ile nuumlfuz muumlcadelesi iccedilinde olduğu
goumlruumllmektedir
Kralın annesinin eski doumlnemdeki kraliccedilelik unvanının guumlcuumlnuuml elinde tutmak
istediği hiccedil şuumlphe gerektirmeyecek kadar accedilıktır Hitit tarihinin belirli doumlnemlerinde
soumlz konusu mevzular belgelere dahi yansımıştır Bu durum bazen oumlylesine buumlyuumlk bir
tehlike arz etmiştir ki kraliccedilenin oumlluumlmuumlne ya da kralın annesinin saraydan
goumlnderilmesi ile sonuccedillanmıştır23
İkinci eşler daima ilk eş statuumlsuumlne yuumlkselmeyi istedikleri goumlzlemlenmektedir
Bilhassa Telipinu Fermanı24 sonrasında tahta ccedilıkacak prens bir duumlzen iccedilerisinde yer
aldığı bilinmektedir İlk oumlncelik kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan
oğlunun eğer o da yoksa cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan
kız ccedilocuğun eşinin olması gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle
23 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 24 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a
9
hayati oumlnem arz ediyordu sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk
verebilmekti
Cariyeler kralın kadınları arasında statuuml bakımından en duumlşuumlk mevkide
bulunanlardı Metinlerde kendileri ile ilgili ccedilok fazla bilgiye ulaşılamamaktadır Lakin
III Hattušilirsquonin tahta ccedilıkmak iccedilin goumlsterdiği nedende etkili olacak bir husustur25
Tuhkanti yani varis olan prensin eşinin saraydaki oumlnemi buumlyuumlktuuml Ccediluumlnkuuml
gelecekteki kraliccedile olacaktı ve kimse henuumlz kraliccedile unvanını gelecekte alacak birini
karşısına almak istemezdi Ayrıca gelinin varis verebilmesi yine sarayın ve uumllkenin
oumlnemli konuları arasında yer almaktadır
Sarayda bulunan kadınların durumu konumları şartları filolojik ve arkeolojik
belgeler ışığında unvanlarına goumlre sıralanacaktır Ccedilalışmamızda yer alan kraliccedileler
genellikle isimlerinin bilinmesi ve eldeki veri ccedilokluğuna goumlre yer almıştır İsmi
bilinmemesine rağmen II Muwatallirsquonin eşi iki oğlunun da kral olması sebebiyle
araştırmamıza eklenmiştir26
IA1HITIT KRALIYET KADINLARININ UNVANLARI
IA1a Tawananna
Hitit krallığının ilk huumlkuumlmdarlarından olan TLabarna kralın adı ve eşinin adı
olan Tawananna kraliyet ccediliftinin unvanlarına doumlnuumlşmuumlştuumlr Luwice bir kelime olan
ldquotapar-rdquo kelimesinden yani youmlnetmek huumlkmetmek anlamına gelmektedir (Bin-Nun
1975 32) Ayrıca soumlz konusu terimin iccedilinde bulunan ldquoanna-rdquo kelimesi anne demektir
Buumlyuumlk kralın unvanı olan ldquolabarnardquo ile etimolojik olarak aynı koumlkenden geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Oettinger 1995 43)
S Bin-Nunrsquoun ldquoThe Tawannanna in the Hittite Kingdomrdquo ccedilalışması bu başlığı
taşımaktadır O Carrubarsquonın ldquodie Tawannannas des Alten Reichesrdquo ve I Singerrsquoin
ccedilalışmalarından yararlanılmıştır Tawananna kelimesi hem unvan hem de isim olarak
kullanılmıştır I Šuppiluliumarsquonın Babil sarayından gelen eşi bu duruma oumlrnek
25 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 26 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b
10
verilebilir bu doumlneme kadar terim sadece unvan olarak kullanılmıştır Kraliccedile
muumlhuumlrlerinde ve bir ccedilok metinde Babilli prenses Tawananna olarak zikredilmektedir
Ayrıca kraliccedilenin gerccedilek adını da bilmekteyiz27 (Bin-Nun 1975 51-52) Tawananna
teriminin kralın eşi ve kraliccedile olarak duumlşuumlnuumllmesinin eski doumlnemlerden kalan iki
nedeni vardı bunlardan ilki rituumlel metinlerinde ccedilok sayıda katılımının bulunması
diğeriyse Tabarna ve Tawananna teriminin Yeni Hitit Krallığı doumlneminden itibaren
kral ve kraliccedile iccedilin kullanılmasıdır Eski Hitit doumlnemine ait metinlerde kral ve
kraliccedilenin oldukccedila az bir arada oldukları goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 75)
Tawannanna terimi Eski Hitit doumlneminde kralın eşini ya da kız kardeşini belirtebilirdi
(Carruba 1992 73)
Tawananna kelimesi ilk olarak Eski Hitit devrinde I Hattušilirsquonin anallarında
halası iccedilin kullanışmıştır daha sonra da kardeşi iccedilin kullanıldığı goumlruumllmektedir Bu
nedenle I Hattušilirsquonin babası ile kız kardeşinin evli olduğu fikri ortaya atılmıştır ki
bu ensest ilişki anlamına gelmektedir ve Hitit yasalarında kesinlikle yasaklanılan succedil
sayılan bir olgu olarak karşımıza ccedilıkmaktadır28 (Bin-Nun 1975 59 Carruba 1992 74
vd)
Tawananna Arnuwanda ve Ašmunikal 29 gibi kralın kız kardeşi olabilirdi
Telipinu ve Harapšeki 30 oumlrneğinde olduğu gibi kralın kızı da olabilirdi Kral kız
kardeşi olan Tawanannarsquodan oumlnce oumlluumlrse I Hattušili zamanındaki gibi Tawananna
unvanı kralın halasına ait olabilirdi ya da kral yine kız kardeşi olan Tawanannarsquodan
oumlnce oumlluumlrse genccedil kral ile anne oğul ilişkisi iccedilinde olmalıydı (Bin-Nun 1975 250)
Hitit kralları başrahip olarak panteonun en uumlst seviyesinde yer alırken
kraliccedileler de başrahibe olarak onun yanındaki yerini alırdı 31 Alacahoumlyuumlk 32
27 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 28 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 29 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 30 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 31Ay Bayramı bkz CTH 591 İštarrsquoa yapılan bayram rituumleli bkz CTH 720 32 Bkz Resim 15
11
Aslantepe33 Franktin34 gibi kabartmalarda rituumlellere katılan kraliccedileler yer almaktadır
ayrıca oumlzel bir giysi iccedilinde oldukları goumlruumllmektedir (Darga 2013 171)
Kralın ve kraliccedilenin sembolik olarak onlara verilen oumlmuumlrlerin terazi ile
tartıldığı35 bilinmektedir36 Sadece kralın değil kraliccedilenin de oumlmruumlnuumln tartılması ilgi
ccedilekici bir durumdur (Reyhan 2017 61vd) Kralın oumllduumlkten sonra tanrı olduğu gibi
kraliccedile de oumllduumlkten sonra tanrıccedila mertebesinde bulunurdu Kraliccedile isimleri soumlz konusu
kraliccedilelerin oumlluumlmlerinden sonra tanrıccedila gibi muamele goumlrmekteydi ve heykellerine bir
kuumllt tahsisiyle ccedileşitli kurbanlar sunulmaktaydı (Suumlel 1990 248) Ayrıca bu
kurbanların belirtildiği belge olan ldquoKral listelerirdquo sayesinde kraliccedilelerin isimlerini
oumlğrenebilmekteyiz (Darga 2013 129)
Kraliccedile bayram toumlrenlerinde kral ile birlikte bayram guumlzergahında gezerdi
Kraliccedilenin sarayda bayram iccedilin bağımsız bir toumlren duumlzenlediği de bilinmektedir
Bunlara ek olarak kraliccedileye ait oumlzel bir yapının varlığı II Muwatallirsquonin bir duasında37
belirtilmektedir Kral ve kraliccedile ccediliftine ait ikili iş boumlluumlmuuml dağılımı sebebiyle krala ait
ve kraliccedileye ait iki saray olduğu duumlşuumlnuumllmektedir38 (Ardzinba2010 180 Singer 1996
Singer 2002 85-95)
Šuppiluliuma ile Niqmadu arasında yapılan antlaşmada ve III Hattušili
zamanında Mısır ile yapılan antlaşmalar haricinde kraliccedilenin adı genellikle kral ile
birlikte antlaşma metinlerinde yer almazdı Kraliccedileler yalnızca askeri seferlere
katılmıyorlardı bunun dışındaki her pozisyonda kral ile aynı yetkilere sahiplerdi
Kraliccedileler panku meclisi 39 uumlyeleri arasındaydı Resmi belgelerde muumlhuumlrleri
33 Bkz Resim 16 34 Bkz Resim 17 35 Labarna iccedilin dua bkz CTH 820 = KBo 2122 36 ldquoBak Ben teraziyi kaldırıyorum ve Labarna iccedilin uzun yıllar tartıyorum Bak Ben teraziyi
kaldırıyorum ve Tawananna iccedilin uzun yıllar tartıyorumrdquo (Reyhan 2017 62) 37 II Muwatallirsquonin Tanrılar Toplumuna duası bkz CTH 381 = KUB 645 III 4 38 Metinlerde ldquokraliccedileye ait muumlhuumlr evirdquo ve ldquokraliccedileye ait kapkacak evirdquo olduğu belirtilmektedir 39I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde veliaht seccediliminde geccedilmektedir Bir tuumlr soylular meclisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Kral yeterince guumlccedilluumlyse soyluların fikrine başvurma geleceği duymuyordu ancak
tahta yeni ccedilıkan kral yerini sağlamlaştırıncaya kadar pankunun haklarına ve yetkilerine saygı
duyuyordu Toplum tabakalanması iccedilerisinde en oumlnemli uumlst yerde bulunmaktaydılar Yuumlksek askeri ve
idari işlerde yer alan kral ailesinin yakınları olan kişilerdi (Dinccedilol 1982 54) Panku meclisirsquonin buumlyuumlk
ihtimalle buumltuumln soylu sınıfını temsil ettiği duumlşuumlnuumllmekteydi (Hoffmann 1984 76)
12
bulunabilir yabancı elccedilileri kabul edebilirler ve diplomatik eylemlerde bulunabilme
yetkisine sahip oldukları bilinir (Brandau -Schickert 2004 275)
Hitit sarayında Bizans saray entrikalarını aratmayan pek ccedilok entrikaların
olduğunu bilmekteyiz Bu durumların oluşmasında kadınların arasındaki nuumlfuz
muumlcadelesi veliaht presin tahta ccedilıkmasını sağlamak gibi olaylarının en başta geldiği
goumlruumllmektedir
Eski Hitit ve Orta Hitit doumlneminde kraliccedileler ile ilgili fazla bilgi sahibi değiliz
bu nedenle siyasi dini ve idari rolleri tam olarak anlaşılamamaktadır lakin
İmparatorluk doumlnemine gelindiğinde kraliccedilelerin etkinlik alanlarının arttığı
goumlzlemlenmektedir
IA1b MUNUSLUGALGAL
MUNUSLUGALGAL buumlyuumlk kraliccedile olarak da metinlerde geccedilmektedir Bazı
tarihccedililer soumlz konusu terimin kralın eşi değil first lady yani başbayan olduğunu
duumlşuumlnmektedirler Kraliccedileler memleketlerine uygun olarak teofor (tanrı adı taşıyan)
adı taşımaktadırlar Kraliccedilelik unvanı ancak kralın annesinin oumlluumlmuumlnden sonra kralın
eşine miras kalırdı ve anne huumlkuumlm suumlrduumlğuuml suumlrece kralın eşine ldquokralicirc eşirdquo yani
ldquošakuwaššarrdquo unvanı verilirdi Pala panteonuna ait bir rituumlel metninde
MUNUSLUGAL ifadesi geccedilmektedir (Darga 2013 155 Carruba 1992 86 Bin-
Nun 1975 174 Gurney 2001 63) MUNUSLUGALGAL Suumlmerce bir kelime olup
Hitit kraliccedileleri tarafından unvan olarak yararlanılmış ve Hitit Uumllkesirsquonde en oumlnemli
pozisyonda yer alan kadını ifade etmek iccedilin kullanılmıştır
IA1c EŠERTU
Kelime anlamı olarak cariye ikinci sınıf eş anlamına gelmektedir (Uumlnal
2007(a) 116) Kralların sarayda bir haremi bulunmaktaydı ve burada E-ŠER-TU yani
kralın ldquokapatmardquoları ya da ikinci eşleri bulunuyordu E-ŠER-TU teriminin ccedilocuk
doğuramayan evli kadının kocası iccedilin soyunun devamı iccedilin bir cariye aldığı ve ccedilocuğun
doğumundan sonra kadının bu cariyeyi tekrar satma yetkisi olduğu bilinmektedir ve
halk arasında yaygın bir uygulamadır Uygulamada buumlyuumlk olasılıkla ccedilocuk
doğuramayan eşten boşanma konusunun ortadan kalkması ve kadının guumlvence altına
13
alındığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu kadından doğan ilk erkek ccedilocuğun kraliccedilenin
erkek ccedilocuğu olmadığı taktirde kral olma hakkı bulunmaktaydı 40 Urhi-Tešup ve
Kuruntarsquonın annesinin EŠERTU olduğu ve Hattušilirsquonin bunu savunmasında
kullandığı goumlruumllmektedir41
IA1d DUMUMUNUSGAL
DUMUMUNUSGAL terimi ile ilgili iki goumlruumlş oumlne suumlruumllmuumlştuumlr bunlardan
birincisi terimde belirtilen kişinin kralın annesi olduğu ve eşi ana kraliccedileyken bu
konumu uumlstlendiği ikincisi ise kralın en buumlyuumlk kızı olduğu ve ana kraliccedilenin
vefatından sonra onun yerine geccedilerek işleri yuumlruumltttuumlğuuml şeklindedir Soumlz konusu terimin
II Ramses ile evlenen Mısır kaynaklarında s3t wrt olarak yer alan Hitit prensesi42 ve
MUNUSrabitu yani Ugarit43 kralı II Ammištamrursquodan boşanan Amurrulu prensesin44
annesi ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Korucutepersquode45 yapılan kazılardan ele geccedilen
iki adet muumlhuumlr baskısı sayesinde bildiğimiz en eski DUMUMUNUSGAL
Kilušheparsquodır46 Guumlterbock ldquoTawananna olarak huumlkuumlm suumlrmeyen kralın karısı II
Muršilirsquonin eşirdquo olarak tanımlamıştır47 (Singer 1991(b) 260 Alparslan 2016) Ancak
Kilušheparsquonın III Hattušili ile Puduheparsquonın ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
ayrıca soumlz konusu kişinin adı İšuwa 48 kralı Ari-Šarruma ile anılmaktadır Dini
metinlerde Puduheparsquonın İšuwa kralının hasta oğlu iccedilin dua ettiği ve sağlığına
kavuşmasını dilediği belirtilmektedir bu sebeple soumlzuuml geccedilen prensin annesi Kilušhepa
olmalıdır Kilušheparsquonın İšuwa Uumllkesirsquonde oldukccedila oumlnemli bir konumda olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccediluumlnkuuml Hitit prensesi gittiği uumllkede kraliccedile olmuş ve tahta ccedilıkacak
olan prensin de annesidir Hasta prensesin son durumu bilinmiyor tahta ccedilıkan sonraki
kral Ehli-Šarruma ile ilgili de konuyu aydınlatacak yeterli bilgiye maalesef sahip
40 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 41 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 42 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 43 Ras Şamrarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 451 RGTC VI2 177) 44 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB10 45 Elazığ il merkezine yakın bir houmlyuumlk 46 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 47 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 48 Guumlnuumlmuumlz Elazığ civarlarına Murat Sursquonun kuzeyine Fıratrsquoın batısı ve guumlneybatısına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 154-155 RGTC VI2 57)
14
değiliz Metinlerde yine DUMUMUNUSGAL olarak geccedilen bir başka isim ise
Gaššulawiyarsquodır Gaššulawiyarsquoda yine aynı şekilde III Hattušili ile Puduheparsquonın kızı
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu durum onu Kilušheparsquonın kız kardeşi yapmaktadır
ayrıca Amurru49 kralının eşidir II Muršilirsquonin eşinin adının da Gaššulawiya olması
sebebiyle soumlz konusu iki şahsı ayırmak oldukccedila ccediletrefilli bir konu olmuştur Lakin II
Muršilirsquonin eşinin buumlyuumlk kraliccedile terimi ile anılması olayın aydınlanmasını sağlamıştır
Gaššulawiya ile ilgili en oumlnemli bilgiye III Hattušili ve Amurru kralı Bentešina
arasında yapılan antlaşma metni50 sayesinde ulaşmaktayız Soumlz konusu metinde Hitit
kralı kızını Bentešinalsquoya eş olarak verdiğini ve onun kraliccedilelik mevkisinde olacağını
buna ek olarak da kızından olacak erkek ccedilocuklar sayesinde Amurru soyunun devam
edeceğini yazmıştır bu durum da muhtemel olarak Hitit Uumllkesirsquone sığınan kralın
oumlnceden evlendiğini destekler niteliktedir 51 Gaššulawiyarsquonın soumlz konusu kral ile
evlendiğinde henuumlz ccedilocuk yaşta olduğu ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquodan oumlnceki
eşinden olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Prensese ait bir muumlhuumlr bulunması onun Hitit
Uumllkesirsquonde buumlyuumlduumlğuumlnuuml goumlstermektedir Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra kral olan
Šaušgamuwarsquonın ve oumlzellikle Amurrulu prenses olarak anılan Ugarit kralının eşinin de
soumlz konusu prensesin ccedilocukları oldukları duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1990(b) 259-263)
DUMUMUNUSGAL terimi doumlnemin uluslararası politik metinlerinde karşımıza
ccedilıkan bir unvan olarak goumlruumlluumlr
IA1e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL
ldquoMUNUS NAPARTUrdquo ve ldquoMUNUS SUHURLALrdquo denilen alt statuumldeki
cariyelerden olan erkek ccedilocuklarının tahta geccedilme hakkı yoktu (Reyhan 2017 90
Ccedilelebi 2015 52) Prens ve prenseslerin statuumlleri annelerinin bağlı bulunduğu konuma
goumlre belirlenmekteydi ve en yuumlksek konumdakilerin oumlnemli mevkilere geldiği
bilinmektedir
49İlk olarak Guumlney Mezopotamyarsquoya oradan da Doğu Akdeniz kıyısındaki Kenan Uumllkesirsquone lokalize
edilmektedir ve guumlnuumlmuumlz modern Suriyersquoyi kapsamaktadır Asi Nehri ile merkez Levant Boumllgesirsquonde
yer alır (Koumlroğlu 2006 97 Klengel 1969 178-244 Bryce 2009 41vd RGTC VI 14-15 RGTC
VI2 5) 50 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešina arasında yapılan antlaşma iccedilin bkz CTH 92 = KBo 18 51 Antlaşma şartları ile ilgili detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
15
IA2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihi
IA2a Eski Hitit Doumlnemi
Eski Hitit doumlnemi metinlerde Tawananna kelimesinin yokluğu I Hattušili
doumlneminde hanedan kadınlarının veliahtlık konusu sebebiyle accedilıklanabilir Krala karşı
ayaklanmaları neticesinde korkularak bu bilgilere yer verilmemiş olunabilir (Bin-Nun
1975 86) İštapariya ve Harapšili MUNUSLUGAL olarak belirtilmişlerdir Telipinu
Fermanırsquonda geccedilen kadınlardın hiccedilbiri Tawananna olarak geccedilmemektedir (Bin-Nun
1975 106)
Eski krallık doumlneminde Tawananna konumunun sonraki doumlnemlerdeki gibi
Arinnarsquonın 52 Guumlneş Tanrıccedilası statuumlsuumlnde bulunmadığı ve kral ile birlikte uumllke
youmlnetimini paylaşmadığı goumlruumllmektedir (Bin-Nun 1975 153) Eski krallık doumlneminde
kraliccedilenin uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olmadığı ve panteon uumlzerinde etkisi
bulunmadığı goumlruumllmektedir
I Hattušilirsquonin babasının erkek kardeşinin adının Labarna kız kardeşinin
adınınsa Tawananna olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Hitit duumlnyasında ensest ilişki
yasak olduğu iccedilin evli olmadıkları da kesindir (Bryce 1981 11) Lakin I Hattušilirsquonin
dedesi olan Papahdilmahrsquoın ccedilocuklarının ona sadakatsizlik ettiği ve bu nedenle tahta
varis olarak torununu seccediltiği bilinmektedir bu sebeple de Labarnarsquonın oumlz ccedilocukları
arasında yer almadığı ve evlat edinildiği duumlşuumlnuumllmektedir Labarna ismi daha sonra
unvan olarak da kullanıldığı iccedilin babasına isyan eden birinden ismini aldığını
duumlşuumlnmek yanlış olacaktır Ayrıca Labarna evlatlıksa ya da iccedil guumlveyi ise Tawananna
ile evlenmesinde Hitit hukuku accedilısından bir sorun olmadığı aşikardır (Bryce 1981
12)
I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde kız kardeşinin oğlu Labarnarsquonın
veliahtlıktan azlini ve onun yerine torunu olan I Muršilirsquoyi veliaht tayin ettiği
goumlzlemlenmektedir I Hattušilirsquonin oğullarının varis goumlstermemesinin sebebiyse
babalarına karşı isyan etmiş olmalarıdır (Yiğit 2003 144-145) Kral yeğenini taht
52 Buumlyuumlk Nefeskoumlyrsquoe Yerkoumlyrsquodeki Kara Şehir Houmlyuumlkrsquoe Kaynak Sursquodaki Tuz Yeli gibi ccedileşitli yerlere
lokalize edilmiştir (RGTC VI 32-36 RGTC VI2 10-11)
16
varisliğinden azletse de onun Hitit uumllkesinin barışı ve guumlvenliğini iccedilin bir tehdit
oluşturacağını duumlşuumlnmektedir (Bryce 1981 14)
I Hattušili veliahtı azletmeden oumlnce hiccedil şuumlphesiz kız kardeşi kendinden sonraki
en oumlnemli mevkilerden birinde yer alıyordu ancak kral onun bu statuumlsuumlnden
korkmuyordu eğer korksaydı kız kardeşinin guumlcuumlnuuml sınırlandırmaya onu zor duruma
sokmaya ve etkisiz bırakmaya ccedilalışırdı (Bin-Nun 1975 71)
I Hattušilirsquonin veliaht olarak seccediltiği53 Huzziyarsquonın kralın oumlz oğlu olmadığı
anlaşılmaktadır54 Kralın emri ile boumlyle bir antlaşmanın karşı taraf bir prens olsa dahi
bozulabileceği anlaşılmaktadır Daha sonra torunu I Muršilirsquoyi veliaht ilan ettiği
bilinmektedir55 Yalnız kralın yaptığı soumlz konusu olan iki evlat edinmenin de metinleri
elimize geccedilmemiştir Lakin I Muršilirsquonin I Hattušilirsquonin torunu olup olmadığı ile ilgili
Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde ya da Telipinu Fermanırsquonda herhangi bir bilgi yer
almaz sadece Halep56 Antlaşmasırsquonda57 torunu olarak geccedilmektedir58 I Hattušilirsquonin
vasiyetnamesinde59 ldquoSonra tanrılar bana kızlar verdirdquo ifadesinden kralın bir erkek
ccedilocuğu olmadığı sonucu ortaya ccedilıkmaktadır (Alpman 1970 323 Bryce 2005 92 vd
Klengel 1999 39-59) I Hattušili evlatlık edindiği oğlundan sadece sevgi saygı ve
itaat beklediği anlaşılmaktadır60 (Alpman 1970 325 Reyhan 2017 32-39)
I Hattušilirsquonin kız kardeşi oğlunun veliahtlık mevkisinden azledilip yerine
Muršilirsquonin veliaht seccedililmesi ile krala karşı ayaklanmaştır O andan itibaren de kralın
kız kardeşi oğlunun varis olması iccedilin hak iddia etmiştir Hattušarsquodaki soyluları ve
53 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 (Sommer- Falkenstein 1938 2-17) 54ldquo(Bundan boumlyle) kimse kız kardeşinin oğlunu evlat edinmesinrdquo (Alpman 1970 323) 55ldquoİşte artık benim oğlum Muršilirsquodir Onu sizler tanımalısınız onu tahta oturtunuz Onun kalbine tanrı
tarafından bir ccedilok meziyetler verilmiştir Tanrılar bir arslanın yerine ancak bir arslanı koyarlarrdquo
(Reyhan 2017 34) 56Kuzey Suriyersquodeki Halep şehrine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 27-28 Laroche 1976 34 RGTC
VI 71-74 RGTC VI2 24) 57 II Muwatalli ile Halep kralı Talmi-Šarruma arasında yapılan antlaşma bkz CTH 75 = KBo 16 58ldquoBuumlyuumlk Kral Hattušilirsquonin torunu buumlyuumlk kral Muršilirdquo (Alpman 1970 325) 59 I Hattušilirsquonin fermanı bkzCTH 5 60ldquoBuumlyuumlk kral Tabarna asiller ve neyler meclisine der ki lsquoBakınız ben hastalandım ve ben sizlere genccedil
Labarnarsquoyı tahta bu otursun (diyerek) takdim etmiştim Ve ben kral ona oğlum dedim onu bağrıma
bastım ve yuumlkselttim Onun iccedilin her zaman ihtimam ettim Halbuki o oğul gibi davranmadı goumlzleri
nefret doluydu Hiccedil ağlamadı merhamet goumlstermedi soğuk ve kalpsizdirdquo ifadesi yer almaktadır
(Reyhan 2017 33)
17
saraydaki nuumlfuzlu kişileri kendi tarafına ccedilekmiştir 61 I Hattušili kız kardeşinin
guumlcuumlnden ve etkisinden korkmuş olmalı ki onu şehirden uzaklaştırıp suumlrguumlne goumlnderdi
Tekrar bir ayaklanmaya kalkışılmaması iccedilin de kızıyla ve kızının ailesiyle olabilecek
buumltuumln irtibatı yasakladı62 (Bin-Nun 1975 73 vd Reyhan 2017 32-39)
Hititler oumlncesi Anadolursquoda Tabarnarsquonın kız kardeşi ve Tawananna yani eşi aynı
kişi olmalıydı bu sayede de nasıl bu kadar nuumlfuzu ellerinde bulundurup krala karşı
yaptıkları isyanlarda soyluların ve halkın onların tarafında oldukları da daha net bir
şekilde anlaşılacaktır (Bin-Nun 1975 147)
I Hattušilirsquonin kızının nuumlfuzundan adının soumlylenmemesini isteyecek kadar
tedirgin olduğu anlaşılmaktadır63 (Bin-Nun 1975 112) I Hattušilirsquonin kız kardeşi ve
kızı pek ccedilok oumlzellik bakımından birbirlerine benzemektedirler ikisi de uumllke iccedilin tehlike
oluşturmuşlardır oğulları tahta uygun goumlruumllmemiştir metinlerde unvanları yerine
ldquoYılan gelecek ve Hattušarsquoyı sokacakrdquo64cuumlmlesi geccedilmektedir (Darga 2013 129)
Yılan ldquoMUŠ-ašrdquo65 olarak belirtilmektedir (Bin-Nun 1975 72)
I Hattušilirsquonin eşi Haštayarrsquoın ise ayaklanmalara ait olan belgelerde adının
geccedilmemesi sebebiyle soumlz konusu ayaklanmalara katılmadığı ve kralla iyi bir ilişki
iccedilerisinde olduğu goumlzlemlenmektedir II Muršili doumlnemine tarihlenen haccedil muumlhuumlrde I
Hattušilirsquonin yanında yer alan kraliccedilenin adı tam olarak okunamasa da ldquoka-rdquo hecesi ile
başladığı ve soumlzuuml geccedilen kraliccedilenin Kadduši olarak tanımlanabileceği duumlşuumlnuumllmektedir
Ccedilivi yazılı metinlerde ldquokan-lirdquo Kantuzilli demekse ldquokata-širdquo yazımı da Kadduširsquoyi
belirtiyor olabilir Kadduširsquonin de I Hattušilirsquonin cariyelerinden biri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Eğer Haštayarrsquodan oumlnceki eş olsaydı hiccedil şuumlphesiz kurban
61ldquoSonra o Hattuša ve meclisi sadakatsizleştirdi soylular ve benim saray goumlrevlilerim bana karşı
duumlşman oldularrdquo (Reyhan 2017 33) 62ldquoO benim evime girdiği zaman evimi yıkacak Hattuša şehrine gelirse yine sadakatsiz olacakrdquo(Bin-
Nun 1975 111) (HAB III 18-20) 63ldquoGelecekte kimse Tawanannarsquonın adını soumlylemeyecek Onun oğullarının ve kızlarının adlarını kimse
soumlylemeyecek Eğer Hitit oğullarından herhangi biri onları soumlylerse boğazı kesilecek ve kapısının oumlnuumlne
asılacaktırrdquo (Bin-Nun 1975 112) 64 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Aziru arasında yapılan antlaşma bkz CTH 49 65MUŠ-aš terimi ile belirtilmelerinin sebebi I Hattušilirsquonin yasakladığı muhtemel buumlyuumllerden ve yılan
iccedileren rituumlel uygulamalarıyla bağlantıları kanıt olarak yorumlandı Ayrıca insan ruhu ya da oumlluumlm olarak
da sembolize edildiği duumlşuumlnuumllmektedir Bunlara ek olarak İlluyanka Destanırsquondaki yılan da bu tabir ile
anılmaktadır( Bin-Nun 1975 118)
18
listelerinde Haštayarrsquodan oumlnce adının yazılması gerekliydi (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol-
Hawkins 1993 95 vd Yiğit 2007 800) Haštayar I Hattušilirsquoye ait bir fragmanda66
karşımızda ccedilıkmaktadır Hitit kralı Haštayarrsquoa oumlluumlmuumlnden sonra neler yapması
gerektiğini anlatır67
I Hattušili doumlnemine ait olan yıllıklar sayesinde doumlnemin olay kronolojisi net
bir şekilde sıralanabilmektedir soumlzuuml geccedilen duumlzende Tawanannarsquonın yeğeni olan
Hattušili tarafından Hattušarsquoya yeniden yerleşilmesi Hattušilirsquoye karşı kızı ve oğlu
Huzziyarsquonın da dahil olduğu ayaklanma Hattušilirsquonin kız kardeşinin oğlunun Hattušili
tarafından veliaht ilan edilmesi kız kardeşinin oğlunun reddedilmesi ve yerine torunu
Muršilirsquonin veliaht tayin edilmesi kralın kız kardeşini ve ailenin şahsiyetlerini
accedilıklayan bir kararnamenin ccedilıkması ve bu sayede hepsinin ruumltbe statuuml ve resmi
konumlarından mahrum bırakılması konuları yer almaktadır (Bryce 1981 17 Yiğit
1997 238vd)
I Muršilirsquonin ilk eşinden bir erkek ccedilocuğu olmadığından metinlerde
bahsedilmektedir Eski Anadolu geleneklerine goumlre kız kardeşin ya da kızının oğlunun
tahta varis olması gerekmekteydi I Muršilirsquonin Hantili tarafından oumllduumlruumllmesinden
sonra bile kralın oğlu olduğuna dair herhangi bir şey bilinmemektedir
I Hantilirsquonin eşi I Harapšili ile ilgili olarak Telipinu Fermanırsquonda Hantili ve
Harapšili Eski Krallıkrsquota bilinen evlilikleri kanıtlanmış ilk kral ccedilifti ve Tawananna
olması muhtemel kişidir (Bin-Nun 1975 89) Hitit-Hurri arasındaki muumlcadele
sırasında esir duumlştuumlğuuml bilinmektedir (Kılıccedil -Duymuş 2007 91)
Kraliccedilenin Šugziya 68 kentinde oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalanmış olduğu
Tagalaharsquoya 69 gittikleri ve orada dikenli ccedilalılara atılmaları sebebiyle kraliccedile ve
oğullarının oumllduumlkleri duumlşuumlnuumllmektedir Tuumlm bunların arasında İlaliuma adlı bir kişi
66 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 67 ldquoBeni bırakma Boumlylece kral ona soumlyleyemeyebilir saray yetkilileri şoumlyle der Bakın Yaşlı
Kadınları sorguya ccedilekiyor bu yuumlzden onlar iccedilin O şimdi bile kahinleri sorguya ccedilekiyor O zaman
beni bırakma yapma Bağdaşın beni Sana soumlzlerimi bir işaret olarak vereceğim Beni iyi yıka Beni
goumlğsuumlnde yeryuumlzuumlnden korurdquo I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 III 64-73 (Bryce
2005 94 Yiğit 2007 797) 68 Boybeypınarrsquoı yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 363-364 RGTC VI2 148) 69 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 382)
19
kraliccedile ve ccedilocuklarını kurtarma operasyonu iccedilin goumlrevlendirilmiştir (Soysal 1990
277 Gilan 2015 143vd Gilan 2015 160) I Hantilirsquonin olay ile ilgili hiccedilbir şey
bilmediği ve daha sonra bilgilendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir bu durum iccedilin
goumlrevlendirilen İlaliumanın kaderi belirsizliğini korumaktadır (Soysal 1990 278-
279)
Ammuna ve II Tawanannarsquonın kızı olan İšpitariyarsquonın Telipinu ile
evlendirildiği anlaşılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 92)
Telipinu tahta ccedilıktığında krallık oldukccedila sıkıntılı bir doumlnemin iccedilerisindeydi
Taht kavgaları ve tahta kısa suumlreli ccedilıkan krallar sebebiyle uumllkede asayiş bozulmuştu
Telipinursquonun uumllkenin asayişini yeniden sağlaması gerekti Bu nedenle kralın eşi
İštapariyarsquonın oumlluumlmuumlnuuml planladığı anlaşılan Tahurwaili 70 sonradan kral olacak
Telipinu tarafından saraydan suumlruumllduuml Telipinu bu durumu Tahurwailirsquonin rakiplerini
ortadan kaldırma arzusu olarak yansıtsa da bu durumun gerccedileği yansıtmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Bin-Nun 1974114) İštapariya muhtemelen Tahurwailirsquonin en
buumlyuumlk ablalarından biri olmalıdır Taht sırasında oumlne geccedilebilmek iccedilin boumlyle bir
girişime heves etmiş olabilir Tahurwailirsquonin beş erkek kardeş oldukları 71
bilinmektedir (Bin-Nun 1974 115)
Telipinu Fermanı72 uyuşmazlığın ve uyumsuzluğun tehlikelerini goumlstermek
kral ve soyluların davranışları ile tahta ccedilıkacak varisin nasıl seccedilileceğine dair kanunlar
koydu Tahtın kan yolu ile kral ailesi tarafından devam etmesini sağladı ve bu durumu
da Fırtına Tanrısırsquonın denetimine bıraktı (Hoffmann 1984 74 vd) İlk oumlncelik
kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan oğlunun eğer o da yoksa
cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan kız ccedilocuğun eşinin olması
gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle hayati oumlnem arz ediyordu
sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk verebilmekti Telipinu
70 Huzziyarsquonın kardeşi ve Telipinursquonun eşinin kardeşi 71 Zuru Tahurwaili Taruhšu Huzziya Tannuwa kardeşleri arasında yer almaktadır (Bin-Nun 1974
115) 72 Telipinu fermanı bkz CTH 19
20
Fermanırsquonın 49 paragrafı Hitit yasaları ile benzerlik taşımaz paralel değildir ldquoHerr
des Blutesrdquo kavramı Hitit kanunlarında rol oynamaz (Hoffmann1984 82)
Hitit krallarının tahta geccedilmek iccedilin panku meclisinden onay alması gerektiği
duumlşuumlnuumllmemektedir bu durumu oumlrnek olarak ise I Hattušilirsquonin tahta varis olarak
yeğeni Labarna yerine torunu I Muršilirsquoyi getirmesi sırasında meclisten bir onay
alındığına dair bir kanıt bulunmamasıdır Tahta ccedilıkacak kişinin kralın kararı ile belli
olduğu buna rağmen Labarnarsquonın bir suumlre tahtta bulunduğu daha sonrasında I
Muršilirsquonin tahta geccediltiği bilinmektedir Genccedil Tuthaliyarsquonın oumllduumlruumllmesinden sonra
tahta ccedilıkan I Šuppiluliuma zamanında ya da III Hattušilirsquonin yeğeni Urhi-Tešuprsquotan
tahtı ele geccedilirdiği sırada panku meclisinin oumlnemsiz de olsa bir rol oynamadığı
bilinmektedir Telipinursquonun panku meclisinin tahta ccedilıkacak kişinin seccedilimi
konusundaki yetkisini sınırlandırmayı istediği anlaşılmaktadır Eğer panku meclisinin
kralın seccediliminde etkisi yoksa soylu meclisi olmak dışında bir grupla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 86 vd)
Tahta ccedilıkmaya ilişkin duumlzenlemenin ataerkil taht destekccedilileri ile suumlrekli bir
tartışma iccedilerisinde olunmasına rağmen Hattušilirsquoden Telipinursquoya kadar gizli de olsa
var olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 89)
I Tuthaliyarsquonın Nikalmati ile evlenmesinin sebebinin Nikalmatirsquonin nuumlfuzu
sebebi ile olduğu ve krallığa guumlccedil kazandırmak istediği duumlşuumlnuumllmektedir Kral II
Tuthaliya ve eşi Nikalmati kralın kız kardeşi Ziplantawi tarafından buumlyuumlye maruz
kaldıklarını belirtmişlerdir Kız kardeş krala kraliccedileye ve ccedilocuklarına karşı bir konum
sergilemiştir Buumlyuumlden kurtulmak iccedilin adaklar sunma yoluna gitmişlerdir metinde ilgi
ccedileken husus ise buumlyuumlyuuml kralın kız kardeşinin yaptırdığının yazmasıdır (Kılıccedil-Duymuş
2007 92 Darga 1976 25)
Nikalmatirsquonin kızı Ašmunikal I Arnuwandarsquonın eşidir lakin Hititlerde ensest
ilişkilerin hoş karşılanmadığı ve cezalandırıldığı bilinmektedir Bu sebeple de
konunun izahatı iccedilin uumlccedil fikir ortaya konulmuştur (Otten 1968 137)
bull Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin Arnuwandarsquoyı evlat edindiği
21
bull Arnuwanda Tuthaliyarsquonın başka bir hanımından olan ccedilocuğu olduğu ve iki uumlvey
kardeşin krallığı beraber youmlnettiği
bull İki uumlvey kardeş birbirleri ile evli olduğudur
Ašmunikalrsquoin annesinin oumlluumlmuumlnden sonra Tawananna mevkisine geccediltiği ve bu
durumu hem babası Tuthaliya hem de I Arnuwanda zamanında koruduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Beran 1967 69)
Ašmunikal kendisini I Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin kızı olarak tanımlarken
Arnuwanda kendisini sadece I Tuthaliyarsquonın oğlu olarak belirtmektedir Lakin bu
durum ensest ilişki olduğunu goumlsterir ki Hitit cezaları arasında yer alan hurkel
teriminin ensest ilişkiyi karşıladığını bilmekle birlikte yasak olduğu da I
Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkkana ile yaptığı antlaşmasında net bir şekilde
goumlzler oumlnuumlne serilmektedir bu sebeple Ašmunikal ile Arnuwandarsquonın karı-koca değil
de kardeş olarak tahta ccedilıktıkları ve uumllkeyi youmlnettikleri fikri ortaya atılmıştır (Beal
1983 115)
I Hattušili kız kardeşinin oğlu olan Labarnarsquoyı kendi oğlu kabul etmişti
sonrasında onun koumltuuml davranışları nedeniyle torunu Muršilirsquoyi tahta veliaht olarak
atadı Bu durumda ikisinin de evlatlık oldukları ve meşru veliaht oldukları goumlz oumlnuumlnde
bulundurulursa durumun anlaşılması daha kolay olacaktır Ayrıca bu durum Telipinu
Fermanırsquondaki ldquoEğer varis olacak bir prens yok ise hangi kız ccedilocuk oumlndeki ise ona
bir iccedil guumlveysi alsınlar o kral olsunrdquo (Alp 2005 61) ifadesini destekler niteliktedir
Bu durumda da veliaht olacak bir erkek ccedilocuk olmadığı iccedilin veliahtlık durumunun
kralın en buumlyuumlk kızına geccediltiği ve soumlz konusu damadın da evlatlık olarak alındığı fikri
ortaya ccedilıkmaktadır (Beal 1983 117) Bunlara ek olarak Arnuwandarsquonın soyunu babası
Tuthaliyarsquoya dayandırması ama dedesine dayandırmaması da evlatlık olma durumunu
accedilıklar niteliktedir (Beal 1983 119)
Telipinu efsanesinde73 tanrı Telipinursquonun kraliccedile Ašmunikalrsquoe kızıp ortadan
kaybolması ve tanrı Telipinursquonun bolluk ve bereketi de yanına aldığından
bahsedilmektedir bu durum Hitit halkı arasında kardeşi ile evlenmesi sebebiyle
73 Kaybolan tanrı Telipinursquonun hikayesi bkz CTH 324
22
kraliccedilenin guumlnahkar olduğuna işaret sayılabilir Ayrıca Tašmišarri ile Arnuwanda aynı
kişiyse Tašmišarrirsquonin eşi Taduhepa olması sebebiyle Ašmunikalrsquoin kız kardeş olarak
Tawananna mevkisinde oturduğu ancak oumlluumlmuuml sonrasında goumlruumlmcesinin yerine
Taduhepa kraliccedile olabildi goumlruumlşuuml de bulunmaktadır (Dinccedilol 1982 35)
Ašmunikalrsquoin adını taş ev ile ilgili bir tablette goumlrmekteyiz metne goumlre taş ev
ccedilalışanlarının vergiden muaf olmasını istemektedir Ayrıca kral ile birlikte yer aldığı
muumlhuumlrler bağış belgelerinin uumlzerinde goumlzlemlenmektedir bu sebeple kraliccedilenin idari
işler ile de goumlrevli olduğu anlaşılmaktadır (Darga 1976 26)
Ašmunikal ile birlikte hanedan kadınlarının nuumlfuzları geri gelmiştir Nikalmati
ve Ašmunikal Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın baş rahibeleri olarak atanan ilk
kraliccedilelerdir (Bin-Nun 1975 86) Bu sebeple de adı geccedilen iki kraliccedileden oumlnce
rituumlellerin kraliccedileler tarafından gerccedilekleştirilmediği sonucu ortaya ccedilıkmaktadır
Ašmunikal Hitit tarihinde pek ccedilok ilke imza atmıştır Hitit tarihinde politik
statuumlsuuml onaylanmış ilk kadındır ayrıca Tawananna ve MUNUSLUGALGAL
unvanlarını elinde tutan ilk kişidir kral ile birlikte muumlhuumlrde adının geccedilmesinin yanı
sıra kendisine ait de muumlhruuml olan ilk kraliccediledir kralın yanında eşi olarak goumlzuumlken ilk
kız kardeştir (Bin-Nun 1975 173)
Tespit edilen ilk dua metni Arnuwanda ve Ašmunikal ccediliftine aittir74 Saray
mensubu olan kişilerin dini metinleri sadece dini accedilıdan değil doumlnemin tarihini
aydınlatması bakımından da olukccedila oumlnemlidir Duanın ana konusunun kuzey
boumllgelerdeki kuumllt faaliyetlerinin kesilmesi ile ilgili olduğu ve soumlz konusu duanın
Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona yapıldığı anlaşılmaktadır (Houwink ten Cate 1969 83
vd Singer 2002 40-43)
Dua metinlerinde Tašmišarri ile Taduhepa isimlerinin ccedilift olarak yer aldığı
goumlruumllmektedir Taduheparsquonın ayrıca I Šuppiluliuma ile birlikte kurban listelerinde yer
aldığı soumlzuuml geccedilen iki kraliccedilenin aynı kişi olduğu ve I Šuppiluliumarsquonın ilk eşi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Rituumlellerde soumlzuuml geccedilen kralın Taduheparsquoya eşlik ettiği
goumlruumllmektedir Ašmunikal ile birlikte metinlerde yer alan Tašmišarrirsquonin kimliğinin
74 I Arnuwanda ile Ašmunikkalrsquoin Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 375
23
belirlenmesi iccedilin iki goumlruumlş ortaya atılmıştır ya I Arnuwanda ya da II Tuthaliya
olmalıydı Tašmišarrirsquonin Ašmunikal ile ilgili metinde yer alması75 ve soumlzuuml geccedilen
metinde Hurrice ldquonerardquo 76 yani anne kelimesinin geccedilmesi aile ilişkilerini kanıtlar
niteliktedir (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 101)
Tašmišarrirsquonin veliaht konumundayken Šatanduhepa ile evlendiği ve ilk eşi
olduğu daha sonrasında Taduheparsquonın kraldan daha uzun yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir
II Muršili doumlnemine ait olan haccedil muumlhuumlrde de II Tuthaliya (Tašmišarri) ve Taduhepa
isimleri geccedilmektedir Tuthaliyarsquonın I Arnuwandarsquonın oğlu olduğu muumlhuumlrde
Arnuwanda-Ašmunikal ccediliftinden sonra yazılmalarından anlaşılmaktadır (Wilhelm-
Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 102)
Tašmišarri II Tuthaliya ile aynı kişiyse eşi Taduhepa olmalıdır Taduheparsquonın
I Šuppiluliuma ile birlikte muumlhuumlr baskılarının bulunmasının sebebiyse Taduheparsquonın
I Šuppiluliumarsquonın annesi olmasıdır (Dinccedilol-Dinccedilol-Wilhelm-Hawkins 1993 103)
Šapinuwarsquoda bulunan mektupların buumlyuumlk bir kısmı ldquoBuumlyuumlk Kral ve Kraliccedilerdquorsquoye
goumlnderilmiş mektuplardan oluşmaktadır Kralın Šapinuwarsquoda devleti youmlnetirken
kraliccedilenin de kendi yetki ve goumlrevlerini yerine getirdiği anlaşılmaktadır Soumlz konusu
belgelerden burada bulunan kralı ccediliftin Tašmišarri (II Tuthaliya) ve Taduhepa olduğu
anlaşılmaktadır (Suumlel- Suumlel 2011 96 vd)
Šapinuwa belgelerinde en ccedilok ele geccedilen konunun fal metinlerinden oluşması
burada bir kral ccediliftinin yaşadığını ispatlar niteliktedir Kraliyet iccedilerisinde yapılacak
işler alınacak kararlar iccedilin fallardan yararlanıldığı bilinmektedir ayrıca falın ccedilıkan
sonucuna goumlre arınma ve kurban sunma gibi eylemler gerccedilekleştirilmektedir
Tašmišarri ve Taduhepa isminin bu tuumlr metinlerde sıkccedila yer aldığı goumlruumllmektedir
(Suumlel- Suumlel 2006 17)
75 Ağız yıkama rituumleli bkz CTH 777 76 Tischler 2001 112
24
Šapinuwa belgeleri arasında yer alan bir mektupta 77 kraliccedilenin yanında
goumlrevde yer alan Zuwa isimli bir kişi tarafından kraliccedilenin ağzından buumlyuumlk krala
yazılmıştır Kral ve kraliccedilenin adları maalesef ki metinde geccedilmemektedir lakin
Šapinuwa arşivi burada bir kral ccediliftinin ikamet ettiği goumlrsterir ve mektubu yazdıran
kraliccedilenin Taduhepa mektupta geccedilen kralın ise II Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Suumlel 2002 822 vd) Kraliccedile Taduheparsquonın kral Tašmišarrirsquoye yazdığı mektuplardan
biri de78 kurban konusunu iccedilermektedir (Suumlel 2008 462)
Ortakoumlyrsquode yapılan kazılarda in situ olarak II Tuthaliya ve Taduheparsquoya ait bir
kalıp ele geccedilmiştir79 (Suumlel 2008 464) C binasında bulunan muumlhuumlr kalıbı uumlzerinde
Anadolu hiyeroglif yazılı ldquoBuumlyuumlk Kral Tuthaliya ve Taduhepardquo baskısı bulunması
sebebiyle kralı bir kompleksin varlığının katını olarak yorumlanmakta ve burada
yaşayan kral ile kraliccedilenin adını bize verebilmekte olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Suumlel
2008 467)
IA2b Hitit Imparatorluk Doumlnemi
İmparatorluk ccedilağı vesikalarında edindiğimiz bilgilere goumlre Hitit kraliccedileleri
ulaşabilecekleri en uumlst mevkide yer almışlardır Kraliccedilelere ait belgeler yalnızca
başkent Hattušarsquoda değil Tel Amarna ve Ugarit gibi devletlerin arşivlerinde de ele
geccedilmiştir
Eski Hitit doumlnemine kıyasla kadınların siyasi otorite uumlzerinde daha baskın
oldukları goumlruumllmektedir Yeni Hitit doumlnemindeyse kraliccedileler iccedilişlerinde dış işlerinde
politikada ve dini işlerde daha etkin olmaya başlamışlardır muumlhuumlrleriyse bu konunun
77ldquoEfendim Majestersquoye soumlyle Cariyen kraliccedilen şoumlyle der Efendim Majestersquonin huzurunda her şey iyi
olsun ve Efendim Majestersquoyi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendim Majestersquoyi korusunlar Benim
yanımda da (herşey) iyidir Başım gibi sırtım da hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı veriyor) efendim
Majestersquonin huzurunda herşey nasılsa Efendim Majeste bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002
821) 78ldquoEfendimrsquoe Guumlneşimrsquoe soumlyle Cariyen Kraliccedile şoumlyle der Efendimrsquoin Guumlneşimrsquoin huzurunda herşey
iyi olsun Guumlneşimrsquoi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendimrsquoi Guumlneşimrsquoi korusunlar Benim yanımda da
herşey iyi durumdadır Guumlneşim Efendim Vašunnirsquoyi goumlnderdin ve bana kurban konusunda şoumlyle
yazdınhellip Sonra Vašunnirsquoyi Hattušarsquoya goumlnderdim gitsinler o tableti beylerin huzurunda okusunlar ve
her ne yapılacaksa Guumlneşimrsquoe acilen yazsınlarrdquo (Suumlel 2008 462 vd) 79Bkz Resim 18
25
ispatıdır Buumltuumln muumlhuumlrlerin uumlzerinde kraliccedileler MUNUSLUGALGAL olarak
geccedilmektedir her muumlhuumlrde Tawananna unvanına rastlanmaz
Hitit kraliccedileleri bağlı bulundukları zamanda yaşayan diğer buumlyuumlk devlet
kraliccedilelerinin konumlarından oldukccedila farklıydı ve etkindi Mısır ve Mezopotamyarsquoda
kraliccedile tuumlm guumlcuuml elinde bulunduran kralın eşi konumunda bulunmakta ve dini işleri
dışında fazla yetkisi bulunmamaktadır Eski Babil doumlneminde Mari haremindeki
kadınların genellikle ilahi soumlyleyen şarkıcılar oldukları belirtilmiştir Mari haremi
korunaklı ve izole bir alandaydı (Stol 1995 135) Mısır Krallığırsquonda kraliyet
ailesindeki kadınların diğer uumllkelerdeki kralı ailelere yazdıkları sadece iki adet mektup
bulunabilmiştir ve bu mektuplar Hitit Krallığırsquona yazılmış olup II Ramsesrsquoin eşi
Naptera 80 ve annesi Teyersquonin 81 Puduheparsquoya goumlnderdikleri mektuplardır 82 (Darga
1976 103) Ayrıca oumllen firavun Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya yazdığı
mektup83 dışında Mısır hanedanına mensup kadınların diplomatik hayatta yer aldığı
ile ilgili elimizde başka bir kanıt bulunmamaktadır (Darga 1984 42) Eski Oumlnasya
kraliccedileleri arasından Mısır kraliccedilesi ve firavun olarak goumlrev yapan Hatşepsut ve Asur
kraliccedileleri Šammuramat ve Nakiya hakkında bilgi sahibiyiz
Hitit Krallığırsquonda ise kraliccedilenin krala eşit dış ve iccedil politikada etkin idari işlere
bakan krallığın bağımsız bir kadın temsilcisi olduğu goumlruumlluumlr Ayrıca krallar birbirlerine
kardeşim diye hitap ettikleri mektupların sayısı bir hayli fazlayken kraliccedilelerin
birbirlerine yazdıkları ya da kraliccedilelerin krallara yazdıkları mektuplar da bir o kadar
azdır Puduhepa haricinde Hititli bir kraliccedilenin başka bir krala mektup yazıp yazmadığı
bilinmemektedir Soumlz konusu durum da Hitit Uumllkesirsquonde kraliccedilenin Hititlerin ccedilağdaşı
olan diğer uumllkelerdeki kraliccedilelerden ne kadar fazla sorumluluğu ve goumlrevi olduğunu
net bir şekilde goumlstermektedir
80 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 81 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 82 Mısır kralı II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
167 Mısır kralı II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
168 83 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB
26
Hitit kurban listeleri ve muumlhuumlr baskılarında yer alan I Šuppiluliumarsquonın eşi
Taduhepa Henti ve Malnigal84 ya da diğer adı ile Tawananna adını taşıyan uumlccedil eşi
olduğunu oumlğrenmekteyiz İlk eşi hakkında bilgilerimiz oldukccedila azdır II Muršili
doumlnemine ait olan malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr bize II Muršilirsquonin soyağacını
oumlğrenmemize yardımcı olmaktadır Kral soyunu eski Hitit krallarına dayandırdığı
goumlruumllmektedir I Šuppliluliumarsquonın yanında yer alan isim sebebiyle annesinin Henti
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 5)
Taduheparsquonın I Šuppiluliumarsquoya yazdığı bir mektupta85 kraliccedilenin kralın
durumunu merak ettiği ve eşi ile yakından ilgilendiği goumlruumlluumlr Ayrıca bu metin Hitit
metinleri arasında bir Hitit kraliccedilesinin eşine hitap ederek yazdığı tek oumlrnektir86 (Suumlel
2002 819 vd)
Uumlccediluumlncuuml eşin ise Ugarit sarayı guumlney arşivinde bulunan bir metin sayesinde
kendisinin Babilli bir prenses olduğunu anlamaktayız ayrıca yine adı geccedilen sarayda
kendisine ait uumlccedil adet muumlhuumlr baskısı bulunmuştur Hattušarsquoda yapılan kazılarda ele
geccedilen bir bulla sayesinde de adının Malnigal87 olduğunu oumlğrenmekteyiz Malnigal
Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler arasındadır
Ayrıca Ugarit Kralı Niqmadu ile yapılan bir antlaşmada I Šuppiluliuma ve
Tawanannarsquonın muumlhuumlr baskıları metnin tam ortasında goumlruumllmektedir (Darga 1976 30
vd)
Kraliccedilenin adı pek ccedilok bulla ve muumlhuumlr uumlzerinde geccedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile ortak bir muumlhuumlr baskısı uumlzerinde
ismi yer almaktadır Ugarit kralı Niqmadu ile yapılan antlaşma metninin tam ortasında
84 Bkz Resim 19 85 ldquoEfendim guumlneşime soumlyle Hizmetkarın kraliccedile şoumlyle der Efendim guumlneşim huzurunda herşey iyi
olsun ve efendim guumlneşimi tanrılar hayatta tutsunlar ve onu korusunlar Benim yanımda da (herşey)
iyidir Başım gibi sırtımda hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı vermektedir) Efendim guumlneşimin
huzurunda herşey nasılsa efendim guumlneşim bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002 819 vd) 86 Suumlelrsquoe goumlre Taduhepa bu mektubu eşi I Šuppiluliumarsquoya yazmıştır (Suumlel 2002 819 vd) lakin I
Šuppiluliuma Taduheparsquonın eşi değil kraliccedilenin oğludur Bu sebeple Taduheparsquonın mektubu yazdığı
kral I Šuppiluliuma değil II Tuthaliya olduğu fikri bizce daha makuldur 87Ayrıca metinde prensesin uumllkesine KA-DINGIR-RA Karaduniaš ve Šanhara denildiği bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın yanıltılması ve suumlrguumln edilmesi uumlzerine II Muršilirsquonin duası
bkz CTH 70= KUB 144 II 3-8 (Alparslan 2006 8) Kassit kralı II Burnaburiyašrsquoın kızı olduğu tahmin
edilmektedir (Uumlnal 2014 144 Klengel 2002 124)
27
da Muršili ve kraliccedileye ait muumlhuumlr baskısı goumlruumllmektedir ve Malnigalrsquoe ait en oumlnemli
izdir bu durumda ilk defa bir Hitit kraliccedilesinin adını bir antlaşmayı iccedileren tabletin
uumlzerinde yer almaktadır (Darga 2013 148)
I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml sonrası sırasıyla tahta I Arnuwanda soumlzuuml geccedilen
kralın vebadan oumllmesi sebebiyle de tahta I Arnuwandarsquonın kardeşi II Muršilirsquonin
geccediltiği bilinmektedir II Muršilirsquonin tahta geccediltiğinde yaşının kuumlccediluumlk olması sebebiyle
sadece kendi uumllkesinde değil doumlnemin diğer uumllkeleri arasında da kuumlccediluumlk goumlruumllduumlğuuml
belirtilmiştir88
Malnigalrsquoin II Muršili ile aralarında gergin bir ilişkinin olduğu bilinmektedir89
II Muršilirsquonin Tawanannarsquonın pek ccedilok hatasını goumlrmesine rağmen goumlrmezden geldiği
ve ayrıca II Muršilirsquonin eşinin Tawanannarsquoya karşı kullanabileceği bilgileri olmasına
rağmen kullanmadığı belirtilmektedir90 II Muršili Azzi Uumllkesirsquone91 doğru giderken
guumlneşin bir işaret verdiğini ve kraliccedilenin de bunu II Muršilirsquonin soyunun sonunun
geldiğini şeklinde yorumladığı goumlruumllmektedir Aralarında geccedilen muumlcadelenin iktidar
kavgası olduğu accedilıktır (Alparslan 2006 14vd)
Kral Malnigalrsquoe oumllen babasının tapınaklara tahsis ettirdiği adak eşyası ve
hediyeleri alıp başka yerlere verdiği kralın arkasından haraccedil aldığı gibi ağır ithamlarda
bulunmuştur Kargamıš ve Aštata92 şehirlerini haraca bağladığı bilinmektedir Aštata
88 ldquo Babam tanrı olduğu zaman kardeşim Arnuwanda babasının tahtına oturdu Arkadan o da
hastalandı Duumlşman uumllkeleri kardeşim Arnuwandarsquonın hasta (olduğunu) işitince aynı duumlşman uumllkeleri
savaşmaya başladılar Kardeşim Arnuwanda tanrı olunca (oumlluumlnce) (o zamana kadar) savaşmayan
duumlşman uumllkeleri o duumlşman uumllkeleri de savaştılar Etraftaki duumlşman uumllkeleri şoumlyle dediler lsquoHitit
Uumllkesirsquonin kralı olan babası kahraman bir kral idi O duumlşman uumllkelerini yendi O tanrı oldu Babasının
tahtına oturan oğlu o da eskiden bir kahramandı O hastalandı O da oumllduuml Şimdi babasının tahtına
oturan ise o (bir) ccedilocuktur Hitit Uumllkesirsquonin topraklarını ve Hitit Uumllkesirsquoni koruyamayacakrsquordquo (Alp
2005 125) 89ldquoO saraya ve aynı tavırla babamın hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone huumlkmettiğinde kardeşimin (abim)
hayatı boyunca huumlkmetti Ve abim tanrı olduğunda ben ona karşı hiccedilbir şekilde yanlış yapmadım ya da
onu hiccedilbir şekilde aşağılamadım O saraya ve babamın ve abimin hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone
huumlkmetti ve o aynı şekilde huumlkmettirdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları
ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 = KUB 144 (Bin-Nun 1975 177) 90 ldquoHangi olayı o karıma sır olarak anlattı ise karım bu olayı kraliccedileden sakladı Karım onu başka
herhangi birine soumlyledi mi Bana soumlyledi mi Ya da herhangi bir mahkeme yapıp ve kraliccedileyi
mahkemeye herhangi bir şekilde taşıdı mı Karım kraliccedileye (karşı) ispiyoncu oldu murdquo 91Trabzon ve Giresun civarlarına lokalize edilir (RGTC VI 59 RGTC VI2 19) 92Fıratrsquoın Balis yakınları ile Haburrsquoun ağzına kadar olan boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 48
RGTC VI2 16)
28
Tapınağırsquondaki guumlmuumlşuuml bir yerde sakladığı bilinmektedir bu durumdan da kraliccedilenin
soumlz konusu tapınaktaki guumlmuumlşuuml almasının yasa dışı olduğu ve Tawananna mevkisinde
bulunan kişilerin tapınaklardaki hazinelere giriş izinlerinin olduğu anlaşılmaktadır
(Bin-Nun 1975 184) Guumlmuumlşuumln bulunması iccedilin II Muršili Kargamıš kralı
Šarrikušuhrsquou goumlrevlendirmişti lakin eli boş doumlnuumlnce II Muršili konu ile bizzat kendisi
ilgilenmiştir (Uumlnal 2014 146) Kraliccedile kendisinin succedillu olmadığını belirtmiştir93(Bin-
Nun 1975184) III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona
yaptıkları bir dua metninde94 yine Malnigal ile alakalı olan olaydan soumlz edilmektedir95
Soumlz konusu metinde Tawanannarsquoya karşı accedilılan davadan ve sonuccedillanmasından
bahsedilmektedir Dava suumlrecinde III Hattušilirsquonin ccedilocuk olduğu anlaşılmaktadır III
Hattušili doumlnemine ait bir metinde Malnigalrsquoin daha sonra Ahhiyawa Uumllkesirsquone96
suumlrguumlne gittiğinden bahsedilmektedir (Uumlnal 2014 146)
Malnigalrsquoe karşı yaptılan ait en buumlyuumlk iddiaysa kral II Muršilirsquonin eşine buumlyuuml
yapmakla ve bu sebepten oumltuumlruuml de onun oumlluumlmuumlyle succedillanmasıdır 97 Bilhassa
Kargamıšrsquotaki hastalık ve oumlluumlm tanrıccedilası Išhara ile Kubaba tapınaklarındaki
lanetlerinin etkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Uumlnal 2014 144) II Muršili doumlnemine ait
bir metinde durum net bir şekilde anlaşılmaktadır98 Metinde Mezzula buumlyuumlcuuml ve
onlardan kast edilense kraliccedile ve ccedilocukları olmalıdır Malnigalrsquoin bir başka succedillandığı
93ldquoAštatarsquonın Išhararsquosı tekrar ve tekrar konuştu lsquoTanrıccedila o guumlmuumlşe sahip değilim Tanrıccedilam kim senin
guumlmuumlşuumlnuuml tutuyorrsquordquoII Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1417-18 94 III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 95 ldquoBen henuumlz ccedilocuktum Sarayın iccedilinde ise hizmetkacircrınız Tavanannarsquonın mahkemesi olduğu zaman
babam kraliccedile Tavanannarsquoyı aşağıladığında o ise tanrının cariyesi idi [Sen] tanrıccedilam beycem
[ru]hunun iccedillerinde biliyordun kraliccedilenin (guumlcuumlnuumln) kısıtlanması isteğin mi idi [Yoksa isteğin değil]
miydi [O ise Tavanannarsquon] ı n (guumlcuumlnuumln) kısıtlanmasını [gerccedilekleştirdi Ben ise] hiccedilbir şekilde [bu
olayın iccedilinde değildim ] idi [Eğer tanrıccedilam beycem] herhangi bir şekilde [oumlfkeliysen]
[Tavanannarsquonın olayını ] yapan (kişi) [ccediloktan tanrı ol]du [O yoldan ccedilıktı ve on]u başıyla [oumldedi bile]
[Ben ise bu em]re ortak değildimrdquo (Alparslan 2006 20) 96 Troas ve kıta Yunanistanrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 10-11RGTC VI 1-2 RGTC VI2 1) 97 ldquoKraliccedile beni karımı (ve) ccedilocuğumu İšhararsquoya karşı lanetledi Bize (karşı) libasyon yaptı Karım bu
nedenle oumllduumlrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası
bkz CTH 70 = KUB 144 IV23) (Alparslan 2006 14) 98ldquoSonra kraliccedile Mezzularsquoyı eşime goumlnderdi ve onlara karşı buumlyuumller telaffuz etmeye başladırdquo II
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 =
KUB 144 II 19-20 IV 22-23
29
konuysa buumlyuuml yoluyla kralın dilini bağlamasıdır Ayrıca II Muršili Tawanannarsquonın
succedillu olduğunu bir fal ile de kanıtlamıştır99 (Alparslan 2006 19)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin kim olduğu ile ilgili belirli goumlruumlşler ortaya atılmıştır
Oumllen kişinin Gaššulawiya olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Tawananna mevkisi biri
tarafından bırakıldığı taktirde bir başka kişiye aktarıldığı farz edilmektedir
Gaššulawiyarsquonın bir suumlreliğine de olsa Tawananna unvanını kullandığı duumlşuumlnuumllduumlğuuml
taktirde buumlyuuml sebebiyle oumllen eşin o olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-
Wilhelm- Hawkins 1993 97)
Gaššulawiyarsquonın II Muršilirsquonin oumllen eşi olmadığı duumlşuumlnuumllse de oumllen eşin
Gaššulawiya olduğunu oumlneren goumlruumlşler de mevcuttur Konuyla alakalı olduğu
duumlşuumlnuumllen bir metin II Muršili doumlnemine aitse100 soumlz konusu metinde hasta olarak
bahsedilen Gaššulawiyarsquonın101 kralın oumllen eşi olması muumlmkuumlnduumlr Gaššulawiyarsquonın
hastalığından bahseden bir başka dua metnindeki 102 girişin II Muršilirsquonin veba
dualarından birisi ile aynı duplikata sahip olması sebebiyle soumlz konusu duanın II
Muršili doumlnemine tarihlendiği ve kralın eşi olan Gaššulawiyarsquodan bahsedildiği
anlaşılmaktadır Metinin kırıklarına rağmen Gaššulawiya isminin yine bir hastalık ile
birlikte anıldığı anlaşılmaktadır (Alparslan 2007 33)
Haccedil muumlhruumln baskısında II Muršilirsquonin eşi olarak Gaššulawiyarsquonın da yer
almasının sebepleri arasında Gaššulawiyarsquodan oumlnce II Muršilirsquonin bir eşinin daha
olduğu ama Tawananna mevkisinde olmadığı iccedilin adının zikredilmediği ve
muumlhuumlrlerde yer almadığı duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu dava sonuccedillandıktan sonra II
99ldquoİşte tanrılar efendilerim tekrar soruşturdum ve o (Tawananna) oumllduumlruumllmek iccedilin (fal tarafından)
bana belirlendi O tahttan indirmek iccedilin (fal tarafından) bana belirlendi ve onu o zaman oumllduumlrmedimrdquo
(Alparslan 2006 17) 100 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 Metinde geccedilen
Gaššulawiyarsquonın kimliği konusunda net bir fikre varılamamıştır II Muršilirsquonin eşi ya da III
Hattušilirsquonin kızı olduğu konusunda goumlruumlşler mevcuttur (Alparslan 2006 21) 101 ldquoŠamuha kentindeyken seni Lelwanirsquoyi Gaşşulaviya senin hizmetkacircrın ruumlyada goumlrduuml ve sana o
guumlnlerde Gaššulawiya senin hizmetkacircrın hiccedilbir kurban vermemişti Şimdi (ise) bak senin hizmetkacircrın
Gaššulawiya hastalandı ve ona hastalık sıkıntı verdi Sonra ona o mesele zor geldi ve tanrılardan (fal
yolu ile) sordular ve o tanrılardan ise fal yoluyla saptandırdquo (Alparslan 2006 25) 102 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376
30
Muršilirsquonin Gaššulawiya ile evlendiği103 ve bu sayede Tawananna unvanını aldığı ve
haccedil muumlhuumlrde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Haccedil muumlhuumlr baskısının lejantının accedilıklanması
hususunda iki goumlruumlş olması bu şekilde accedilıklığa kavuşturulabilir (Alparslan 2006
28vd)
Kraliccedilelerin dini ve idari goumlrevleri olduğu bilindiği iccedilin dava sonrasında boumlyle
oumlnemli bir makamın boş kalmış olduğu duumlşuumlnuumllemezdi bu sebeple oumllen eşin soumlz
konusu Gaššulawiya olsa bile arada yine ismini bilmediğimiz bir kraliccedilenin olması soumlz
konusudur ccediluumlnkuuml Danuheparsquonın kralın son doumlnemlerinde evlendikleri
duumlşuumlnuumllmektedir Dua metninin104 ilk boumlluumlmuumlnde dua eden kişiyi Tawananna olması
halinde onun II Muršilirsquonin birinci eşi iccedilin değil ikinci eşi Gaššulawiya iccedilin dua etttiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 29 vd Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993
98)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin Danuheparsquodan ziyade Gaššulawiya olduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2014 146) Gaššulawiyarsquonın haccedil muumlhuumlr uumlstuumlnde
Tawananna unvanı ile yer almasının sebebinin ise Malnigalrsquoin hala hayattayken ve
Tawananna konumundayken kullandığı duumlşuumlnuumllmektedir Aralarında ccedilekişme
sebebiyle boumlyle sorunların ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir İki kişinin aynı anda soumlz
konusu unvanı kullanıp kullanamadığı konusu hala bir netlik kazanmadığı iccedilin konu
halen belirsizliğini korumaktadır (Alparslan 2006 29)
Malnigal guumlmuumlşuuml saklama ve kralın eşini buumlyuuml ile oumllduumlrme sebepleri ile tahttan
indirilir (Darga 2013 149) Ayrıca doumlneme ait bir başka metinden anladığımız
kadarıyla105 Malnigal II Muršilirsquoyi tahttan indirmeye ccedilalışmaktadır106 Rahibe olarak
tapınağa goumlnderilmiştir107 Malnigalrsquoin kehanetlere goumlre idam edilmesi gerekirken II
Muršilirsquonin onu sadece kraliccedilelik ve rahibelik konumlarından aldığı belirtilip kraliccedilelik
103 III Hattušilirsquonin savunmasında yazan kardeşlerinin birinci eşten değil sadece II Muršilirsquonin
Gaššulawiyarsquodan olan ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 28 vd) 104 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 105 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KBo 48 106ldquoTahttan indirilmeyi o benim iccedilin tasarladı Sonra ben onu oumllduumlrmedim ama onu tanrının annesi
rahipliğinden azlettimrdquo 107ldquo Ona uyguladığım ceza saraydan suumlrguumln edilmesidirrdquo
31
ve rahibelik unvanlarından azledildiğinden bahsetmekte108 ve tuumlm bunlara ek olarak
II Muršilirsquoye ait olan bir dua metninde109 Tawanannarsquonın hayatta olduğu ve hiccedilbir
eksiğinin bulunmadığı belirtilir
Kraliccedile mevkisinde olmalarına rağmen eğer bir konu ile ilgili succedillu
bulundukları taktirde ceza kavramının onlar iccedilin de uygulandığını goumlrmek oldukccedila
ilginccediltir Bulundukları sosyal tabaka onlar iccedilin de adeletin işlemeyeceği anlamına
gelmiyordu bu durum da bize Hitit kanunlarının tam olarak uygulanabildiğini cezai
yaptırımların kraliccedile olsa dahi bir uumlstuumlnluumlğuuml olmadığını ve herkes iccedilin geccedilerli
olduğunu goumlstermektedir
II Muršilirsquonin eşlerinden biri olduğu bilinen Danuheparsquonın doumlneme ait ccedilivi
yazılı kaynaklarda yer almaması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccediluumlnkuuml soumlzuuml geccedilen kral ailesi
ve doumlnemi ile ilgili en fazla bilgi edinebildiğimiz Hitit kralları arasında yer almaktadır
bu sebeple bu evliliğin kralın son doumlnemlerinde gerccedilekleştiği duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce
1998 230)
III Hattušili ve Puduheparsquoya ait olan bir duadan anladığımız kadarıyla
Danuheparsquoya ait bir dava olduğu anlaşılmaktadır110 Metinde yer alan Danuheparsquonın
oğulları ile birlikte suumlrguumlne goumlnderilmesi davanın sebebi ile ilgili fikirler vermektedir
Danuheparsquonın muhtemelen oğlunu tahta geccedilirmek istemesi ile ilgili olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ayrıca oğlunun yıkımından bahsedilmesi de tahta geccedilirilmek istenen
108rdquoOnu šiwanzanni rahibeliğinden aldım O azletmek iccedilin bana (fal tarafından) tespit edildiğinden
onu azlettim Ona bir ev verdim Onun hayatında eksiklik bırakmadım Ekmeği de suyu da vardı Tuumlmuuml
veriliyor Onun hiccedilbir eksiği yok O hayattadırrdquo (Alparslan 2006 17) 109 Onun hayatı şimdi koumltuumlleşti mi Ccediluumlnkuuml o hayatta Goumlzleriyle goumlkyuumlzuumlnuumln guumlneş tanrısını goumlruumlyor
Yaşamın ekmeğini yiyorrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml
iccedilin duası bkz CTH 71 (Alparslan 2006 18) 110ldquoŞoumlyle olduğu sarayda senin şiwanzanni rahiben [Dan]uheparsquonın davası goumlruumllduumlğuuml Danuheparsquonın
[aşağılandığı] oğulları adamlarının tuumlmuuml ile birlikte beyleri [ve] aşağı ruumltbeden adamları
mahvolduğu zaman ise Danuhepalsquonın yıkımı [beyccedilem] Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın isteği mi idi
Ya da onun isteği değil mi idi Tanrıccedila(nın) beyccedilemin bu isteğini de hiccedilbir şekilde bilmiyordu Ben
ise orada Danuheparsquonın oğlunun yıkım olayında yoktum Diğer tarafta onun hakkında karar
verdiğimde o benim tarafımda idi Benim ağzımın soumlzuuml ile hiccedil kimse mahvolmadı Bu koumltuuml olay ise
geccedilmişte kaldı eğer beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuhepa olayına herhangi bir şekilde
kızdıysa Danuheparsquonın bu olayı da kim yaptıysa şimdiye kadar tanrı oldu O doğru yoldan ccedilıktı ve onu
ccediloktan başı ile oumldedi Beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuheparsquonın olayını benim guumlnlerimde
bana ve Hitit Uumllkesirsquone karşı tekrar guumln ışığına ccedilıkartma Bu biccedilimde bir olayı bana karşı benim
guumlnlerimde tekrar guumln ışığına ccedilıkarmak doğru değil Danuheparsquonın olayını kim yaptıysa ccediloktan onu
oumldedirdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 (Alparslan
2006 32 vd Singer 2002 97-101)
32
soumlz konusu oğlu olmalıdır Metinde Danuheparsquonın bu olayından sorumlu olanın
oumllduumlğuumlnuuml belirtmesi ve konunun hemen ardından II Muršilirsquonin oumllduumlğuumlnuumln
belirtilmesi soumlz konusu olaydan sorumlu kişinin II Muršili olduğunu akla
getirmektedir (Alparslan 2006 33vd)
Danuheparsquonın kimliğinin belirlenmesi ile ilgili Laroche tarafından uumlccedil farklı
goumlruumlş ortaya atılmıştır
bull II Muršilirsquonin eşi ve III Muršilirsquonin eşi olarak iki ayrı Danuhepa bulunduğu
oumlne suumlruumllmektedir İkinci olan Danuheparsquonın III Muršili doumlneminde de
kraliccedilelik makamında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa olduğu ve II Muršili ile evli olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır II
Muwatalli ve III Muršili zamanında belirli aralıklar ile kraliccedilelik makamında
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa bulunmakta ve o da II Muwatallirsquonin eşi denilmektedir Muršili
ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrlerin ise III Muršili doumlnemine ait olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Laroche 1956 105)
Metin Alparslanrsquoa goumlre birinci goumlruumlş iki adet Danuhepa olması metinlerde
geccedilmediği iccedilin bu tez kabul edilememektedir Uumlccediluumlncuuml goumlruumlşte de II Muwatallirsquonin
kendi eşini ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceği sebebinden dolayı ikinci goumlruumlş
aralarında en makul olandır Tek Danuhepa vardır ve o da II Muršilirsquonin eşidir Ayrıca
bir metinde111 bu goumlruumlşuuml destekleyen bir ipucu112 bulunmaktadır Soumlzuuml geccedilen metinde
bahsedilen buumlyuumlkanne ile Danuhepa aynı kişi olmalı ve bu durum da III Muršilirsquonin
uumlvey buumlyuumlkannesi Danuhepa olmalıdır Ayrıca Nişantepersquode ele geccedilmiş bir muumlhuumlr de
bu savı destekler niteliktedir (Alparslan 2006 35vd)
111 Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 112ldquoRuumlyada şoumlyle dediler ldquoGiysileri Danuheparsquoya vermelilerrdquo Hepapiya şoumlyle (dedi) Giysileri [
]buumlyuumlk tanrıya versinlerrdquo Henuumlz değil Sonra başka bir ruumlyada Arumura ayrıca suumlrekli diyor ki Neden
onun bahsedilen buumlyuumlkannesi koumltuumlluumlk yapmış Onu yola koymuyor musun Şimdi ise ona tunccedil bir ccedilanak
ver O sakinleşirrdquo Hepapiya şoumlyle der ldquoOnlar tunccedil ccedilanağı buumlyuumlk tanrıya vereceklerrdquo Henuumlz değilrdquo
(Alparslan 2006 36vd)
33
Muršilirsquonin eşleri ile ilgili uumlccedil farklı ccediloumlzuumlm oumlne suumlruumllmektedir Bunlardan ilki
II Muršilirsquonin iki eşi vardı Tawannana henuumlz kraliccedilelik konumundayken Gaššulawiya
bu unvanı kullanıyordu Kralın huumlkuumlmdarlığının 9 yılında oumllduumlkten sonra Danuhepa
kraliccedile oldu İkinci ccediloumlzuumlm ise II Muršilirsquonin iki eşi vardı oumllen eşinin adı metinlerde
yer almadığı iccedilin bilinmemektedir ondan sonra kraliccedile olan kişi Gaššulawiyarsquodır
Danuhepa II Muwatallirsquonin eşidir Sonuncusuysa II Muršilirsquonin uumlccedil eşi vardır
Tawannana zamanında evlendiği ve adının metinlerde yer almadığı bir ilk eş onun
oumlluumlmuumlnden sonra evlendiği ve 4 ccedilocuğunun olduğu Gaššulawiya ve son olarak eşinin
oumlluumlmuuml sonrası evlendiği Danuhepa ile evlenmesidir Alparslanrsquoa goumlre bu tezin
uumlzerinde durulmalıdır (Alparslan 2006 40) Oumlnerilen ccediloumlzuumlm konuyu aydınlatıcı ve
sorunları ortadan kaldırır niteliktedir
II Muršili doumlnemi metinlerinde adı geccedilen bir diğer kadın karakteri ise
Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi Šeha Nehri Uumllkesi113 kralı ya da prensi ile bir evlilik
yaptığı bilinmektedir114
II Muwatallirsquonin eşinin adı ccedilivi yazılı belgelerde belgelenmemiştir Muwatalli
adı muumlhuumlrlerde sadece Danuhepa ile birlikte geccedilmektedir ama kraliccedilenin hem II
Muršili hem de III Muršili ile muumlhuumlrleri vardır aynı Anadolu hiyeroglifi ile yazılmış
olmaları nedeniyle soumlzuuml geccedilen iki kralın muumlhuumlrleri bir karışıklığa neden olmaktadır
Muršili ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrler III Muršili doumlnemine tarihlenmekte ve
Danuheparsquoda II Muwatallirsquonin karısı olarak kabul edilmektedir Metinlerde II
Muwatallirsquoya Danuhepa dışında başka bir eş adayı goumlruumllmemektedir (Doğan-
Alparslan 2012 50)
III Muršili doumlnemine tarihlenen CTH 387rsquode 115 Danuheparsquonın
mahkemesinden soumlz edildiği ileri suumlruumllmektedir Kraliccedile oğlunu uumlvey oğlu
Muwatallirsquonin yerine geccedilirmek iccedilin ccedilaba sarfeder ancak başarılı olamaz Peranarsquoya116
113Beycesultanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI2 144) 114 Mašanauzzirsquonin Šeha Nehri Uumllkesirsquone elin goumlnderilme konusu iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 115ldquove nasıl ki babam kraliccedileye (karşı) davada hiccedilbir şekilde haklı olmadığından ben ise onun kraliccedile
Danuheparsquoya (karşı) davada haksız ccedilıkmasını sağladım Bu işi ruhum iccedilin yaptım lsquoBana hiccedilbir şey
koumltuuml olmasınrdquo II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387(Doğan-Alparslan 2012 53) 116 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 315)
34
suumlrguumlne goumlnderilir ve burada bir mantalli rituumleli aracılığıyla kral ile barışmanın
yollarını arar (Doğan-Alparslan 2012 54) Ayrıca CTH 583rsquote117 de bu davadan soumlz
edilmektedir II Muwatallirsquonin kendi karısı ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceğini
duumlşuumlnuumlrsek Danuheparsquonın II Muwatallirsquonin karısı olması pek muumlmkuumln
goumlruumlnmemektedir III Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde NARAM DU ya da NARAM
DUTU URUArinnarsquonın bulunması buna karşın II Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde
bulunmaması bilgisi doğru kabul edilirse II Muršilirsquonin eşi Danuhepa olmalıdır
Kraliccedilenin kimliği hala gizemini korumakla birlikte118 iki oğlu Hitit kralı olmuştur
Urhi-Tešup (IIIMuršili) babası II Muwatallirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra uumllkeyi yedi yıl
gibi bir suumlre youmlnetmiş Ulmi-Tešup (Kurunta) ise Tarhuntašša119 vassal kralı ve IV
Tuthaliyarsquodan sonra Hitit İmparatorluğursquonun kralı olarak tarih sahnesinde yerini
almıştır (Doğan-Alparslan 2012 55-58)
Hitit tarihinin buumlyuumlk ihtimal ile en ccedilok bilinen kraliccedilesi III Hattušilirsquonin eşi
Puduheparsquodır Kraliccedilenin ismi teofor (tanrı adı taşıyan) Hitit dininin baş tanrıccedilası
Hepat ile kraliccedilenin adı bir araya getirilmiş ve bu isim ortaya ccedilıkmıştır Kraliccedile ile
ilgili bilgileri III Hattušilirsquonin Savunmasırsquondan120 oumlğrenmekteyiz Ayrıca Mısır uumllkesi
ile yaptığı mektuplaşmalar da kraliccedile ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Kraliccedileye
ait belgeleri Boğazkoumly Ugarit (Ras Şamra) ve Tel El Amarnarsquodan edinmekteyiz
III Hattušili II Muwatalli zamanında yapılan Mısır seferinden uumllkesine geri
doumlnerken Kizzuwatnarsquoda bulunan Kumannirsquoye Lawazantiya kentine koruyucu
tanrısına kurbanlarını sunmak iccedilin uğrar ve orada tanrısı İštarrsquoın III Hattušilirsquonin
ruumlyasındaki isteği uumlzerine Lawazantiya şehri İštarrsquoın rahibi Hurrili Pentipšarrirsquonin kızı
Puduhepa ile evlenir Metinde yer alan ldquoTanrının emrirdquo ifadesi III Hattušilirsquonin kendi
isteği rızası ya da sevgisi sebebiyle değil koruyucusu tanrıccedilası İštarrsquoın bir gece onun
ruumlyasına girip Puduhepa ile evlenmesini istediğini savunmasında belirtmiştir III
117Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 Ayrıca bkz Boumlluumlm IA2b 118 II Muwatallirsquonin eşi sadece III Hattušilirsquonin savunmasında ldquoKardeşimin kanuna uygun bir oğlu
olmadığından harem kadının oğlu olan Urhi-Tešuprsquou kaldırdım (yuumlcelttim) ve oumlnce Hitit Uumllkesirsquonde
hakimiyete(getirdim)rdquo şeklinde yer almaktadır (Alp 2005 139) 119Meydancıkkalesi ve Anadolursquonun guumlney kıyılarında klasik doumlnem Kilikya ve Pamphylia boumllgeleri
boyunca yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2009 190-192 RGTC VI 405 RGTC VI2 162) 120 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81
35
Hattušilirsquonin daha tahta ccedilıkmadan oumlnce bir prens iken Kumanni Uumllkesirsquonden 121
rahiplik makamından soylu bir aile ile bağ kurduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 941
Uumlnal 2014 237-248 Darga 1984 41) Kraliccedilenin on beş yaşlarında olduğu tahmin
edilmektedir kraliccedilenin evlilik oumlncesinde soumlz konusu tapınakta rahibe olduğu da
savunma metninde geccedilmektedir
II Ramsesrsquoin eşi Naptera122 ve annesi Teyersquonin Puduheparsquoya goumlnderdiği iki
mektup bilinmekle birlikte soumlzuumlnuuml ettiğimiz belgeler ve I Šuppiluliumarsquoya oumllen
firavun Tutankamonrsquoun eşi tarafından yazılan mektup haricinde Mısır Uumllkesirsquonden
Hitit Uumllkesirsquone kadınlar tarafından goumlnderilen başka mektup olmadığı sanılmaktadır
(Darga 1984 42)
Kazılarda ele geccedilmeyen ama tabletler sayesinde bildiğimiz Kadeš
Antlaşmasırsquonın 123 guumlmuumlş tabletinin arka yuumlzuumlnde kraliccedilenin de muumlhuumlr baskısı
bulunmaktaydı ki bu durum da bize kraliccedilenin kral ile eşit mevkide bulunduğunu
goumlsteren en oumlnemli kanıtlardan biridir Ayrıca Mısır sarayı ile yaptığı mektuplaşmaları
da Puduheparsquonın bağımsız pozisyonunu destekler niteliktedir (Darga 1974 942)
Kralların yaptıklarını anlattıkları metinlerde kendi icraatlarını anlattıkları
metinlerin başında ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı (şahıskral adı) şoumlyle (der)rdquo ile
başlayan ifadeler bulunurken III Hattušilirsquoye ait icraatların anlatıldığı metinlerde124
kralın ve kraliccedilenin isminin birlikte yer aldığı goumlruumllmektedir (Karasu 2006 51)
Kraliccedile Puduheparsquonın III Hattušili ile eşit mevkide olmasını goumlstermesi bakımından
oldukccedila ilgi ccedilekicidir Tawannanna unvanını kullanmak yerine Hurriceldquoallairdquo 125
kelimesini tercih etmiştir Hanım veya bayan anlamına gelmektedir (Uumlnal 2005 8)
III Hattušili ile evlendiklerinde kralın vefat eden oumlnceki eşinden olan
ccedilocuklarını kendi ccedilocukları gibi benimsediği buumlyuumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır bu
121 Şar yakınlarındaki Yalakrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 221 RGTC VI2 83) 122 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 123 Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasında yapılan Kadeš Antlaşması paritetik bir antlaşmadır (Dinccedilol 1988
40 Edel I 1994 Edel II 1994 Beckman 1996 90-95) 124 ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Šuppiluliumarsquonın
torunu Kuššara kralı Hattušilirsquonin neslinden buumlyuumlk Kral Hitit Uumllkesi kralı majeste Hattušili şoumlyle
(der) Ve Buumlyuumlk Kraliccedile Hitit Uumllkesi kraliccedilesi Puduheparsquonın soumlzleri(dir)rdquo 125 Hanım anlamına gelmektedir (Uumlnal 2007(a) 13)
36
ccedilocuklardan biri de IV Tuthaliyarsquodır Bu konunun aydınlanmasında Mısır kralı
IIRamsesrsquoe yazdığı mektup etkili olmuştur126 (Uumlnal 2005 10)
Puduhepa ve III Hattušilirsquonin ccedilocuklarının isimleri bilinmektedir Amurru
kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenen Nerikkali Amurru kralı Bentešina ile evlenen
Gaššulawiya Mısır kralı II Ramsesrsquoe eş olarak giden ve Mısırca ismini bildiğimiz
Mahornefure ya da Manefrure adını bilmediğimiz bir diğer kızı ve babasından sonra
tahta geccedilecek olan IV Tuthaliyarsquodır (Bryce 2003(a) Darga 2013 de Mieroop 2006
de Martino 2006 Macqueen 2009)
Puduhepa baş katip Walwazitirsquoye Kizzuwatna ile ilgili tabletleri toplama
goumlrevi vermişti bu sebeple Hurri panteonu ile ilgili bilgi birikimimiz artmakta ve III
Hattušili doumlnemindeki Hurri etkisi net bir şekilde goumlzlemlenebilmektedir Kraliccedilenin
dini siyasi ve hukuki işlerde krala eşit bir statuumlde bulunduğu goumlzlemlenmektedir
buumlyuumlk krallar ile mektuplaşabiliyordu kendisine ait bir muumlhre sahipti ve muumlhruumlnuuml
taşıyabiliyordu ayrıca adli kararlar da alabiliyordu (Darga 2013 164) Ukkura
meselesi olarak anılan bir belgede 127 kraliccedilenin bir yolsuzluğa muumldahale ederek
şikayetccedili mevkinde mahkemeye muumldahale etmiştir Metinde Ukkurarsquonın oğlu Ura-
Tarhundarsquoya ccedilok oumlnemli malzeme kıymetli madenden eşya aletler ve silah kumaşlar
hayvan suumlruumlleri teslim edilmiştir Ura-Tarhunda bunları listelemek ve muumlhuumlrlemek
iccedilin goumlnderilmiştir lakin bu işi ihmal eder Kraliccedile olayı oumlğrenmek iccedilin iki kişiyi
Yeraltı Tanrıccedilası Lelwani oumlnuumlnde tanıklık ederler Lakin olayın devamı
bilinmemektedir (Darga 1976 45)
Puduheparsquonın ana kraliccedilenin unvanı olan Tawananna terimini az kullanması
oldukccedila ilginccediltir belki de eşi III Hattušilirsquoyi oumlrnek almıştır ccediluumlnkuuml kral da unvanını az
kullanıyordu (Uumlnal 2014 374)
Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya goumlnderdiği mektuplar ile
Puduheparsquonın Mısır kraliyet ailesine goumlnderdiği mektupları kıyaslayacak olursak
126ldquoBundan başka o zamanlar saraya geldiğimde sarayda bulduğum prensesler benim ellerimde
doğurdular ve ben onları [buumlyuumlttuumlm] Oumlnceden doğmuş olarak bulduklarımı da [buumlyuumlttuumlm] ve onları
ordu komutanı yaptımrdquo diyerek belirtmiştir Ayrıca yine ldquoKendi ellerimle buumlyuumlttuumlmrdquo (Uumlnal 2005 10) 127 Ukkura meselesi iccedilin bkz CTH 293
37
Puduheparsquonın oldukccedila huumlr olduğu goumlzler oumlnuumlndedir Hitit Uumllkesirsquone komşu olan
devletlerin kraliccedilelerine baktığımızda ne bir başka krala ne de başka bir kraliyet ailesi
uumlyesine mektup yazdığı goumlruumllmez Ayrıca II Ramses III Hattušilirsquoye yirmi
Puduheparsquoya ise on uumlccedil mektup goumlndermiştir ve II Ramsesrsquoin eşi Naptera ile de
mektuplaştığı bilinir (Kılıccedil-Duymuş 2007 93) Napterarsquonın Puduheparsquoya goumlnderdiği
mektupta128 iyi dileklerini sunduğu ve mektubun sonundaysa hediyelerin listesinin
verildiği goumlzlemlenmektedir (Beckman 1996 123 Edel I 1994 40-41 Edel II 1994
63-43 Klengel 2002 98-104) Puduhepa II Ramses ile kızının Mısır Uumllkesirsquone
gitmesi ile ilgili yazıştığı bilinir Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir
mektupta 129 Hattušarsquodaki hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını 130
istemektedir131 (de Roos 2006 22 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344)
Puduhepa Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler
arasındadır Babasının adı ve yaptığı meslek bilinirken ailesinin diğer fertleri ile ilgili
bir bilgiye sahip değiliz sadece bir kız kardeşi olduğu ve onun kızının yani yeğeninin
Tattamaru ile evlendiği ve daha sonrasında oumllduumlğuuml belirtilmektedir oumlluumlm sebebi olarak
ise Kader Tanrıccedilası Gulgešrsquoin ona kızması goumlsterilmektedir (Ccedilelebi2007 58)
Metinlerde annesinden hiccedil bahsedilmemiştir ruumlyasında oumllen babasını tekrar canlı
goumlrduumlğuumlne dair bir metin 132 bulunmaktadır Metinden kraliccedilenin babası ile olan
hatıralarının iyi ya da koumltuuml olduğu ile ilgili bilgi verilmez (de Roos 2006 19 vd)
Kraliccedile ccedilocuklarına yaptırdığı siyasi evlilikler sayesinde barış suumlrecini
perccedilinlemiştir Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasındaki barış Hitit İmparatorluğursquona bağlı
vassal krallıklar ile Mısır Uumllkesirsquonin de arasını duumlzeltmiştir Puduheparsquonın isteği
uumlzerine kardeşi Mısır kralı II Ramses Hitit vassal krallıklarından biri olan Ugarit
128 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167 129II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 130ldquoKardeşim Hitit evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Hoffner 2009
283) 131 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB2 132 Kraliccedilenin ruumlyası bkz CTH 584 = KUB 3177 I 4 Metinde ağlama ayini gecesinden
bahsedilmekteydi ve soumlzuuml geccedilen ayin başka metinlerde yer almadığı iccedilin niccedilin yapıldığı
bilinmemektedir Oumllen akrabalar ile ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos 2006 19 vd)
38
şehrinin kralı II Niqmadu ile bir barış antlaşması yapmıştır (Darga 1976 46) Yapılan
evlilikler savaşmaktan daha sağlam sonuccedillara doğurmaktadır
Kraliccedileler genellikle eşleri ile birlikte dua ederken Puduhepa bu geleneğe karşı
gelmiş ve tek başına dua eden ilk ve son Hitit kraliccedilesi olmuştur Metinde Arinnarsquonın
Guumlneş Tanrıccedilasırsquona kocasının sağlığına kavuşmasını iccedilin dua ettiği anlaşılmaktadır
(Houwink ten Cate 1969 86) Puduhepa Lelwani Uda133 şehrinin Hepatrsquoı Tanrıccedila
NINGAL ve Ay Tanrısı DSINrsquoe adak sunduğu bilinmektedir (Darga 1976 51)
Fraktin kaya kabartmasında tanrıccedila Hepatrsquoa libasyon yapan kral ve kraliccedile III
Hattušili ile Puduhepa betimlenmiş ve isimlerine yer verilmiştir Oumlzellikle Puduhepa
iccedilin ldquoKazuvanna memleketinin kızı (tanrının) sevgilisirdquo soumlzleri geccedilmektedir (Darga
2013 171) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif yazıtının yanında yine
kraliccedilenin kaya uumlzerine oyulmuş figuumlruumlnuuml ldquorahibin kızırdquo olarak belirtilmiştir 134
(Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan libasyon yapan erkeğin
III Hattušili orta sahnedeki kadının ise Puduhepa olduğu anlaşılmıştır (Savaş 1999
100)
Fraktin kabartmasındaki Anadolu hiyeroglifinin farklı bir yorumlamasındaysa
ldquoTanrı ltTarhuntgt135 Buumlyuumlk kral Hattušili Buumlyuumlk kral Tanrıccedila Hepat Puduhepa
Buumlyuumlk kraliccedile Kizzuwatnarsquonın kızı tanrısallaştırdquo ifadesi eğer doğruysa metinde yer
alan ldquotanrısallaşmardquo kelimesi sebebiyle Puduhepa oumllduumlğuuml soumlylenebilir (Savaş
1999101) Kabartmanın sağ uumlst kısmındaki iki adet ccedilukurun ise oumlluumlnuumln yakılan
kemiklerinin yağlandıktan sonra iccediline konulan ccediloumlmleklerin boumlluumlmleri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccedilukurların iccedilinde bulunan keramik parccedilaları da bu duruma kanıt
oluşturmaktadır (Savaş 1999 103) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif
yazıtının yanında yine kraliccedilenin kaya kabartması uumlzerine oyulmuş figuumlruuml ldquorahibin
kızırdquo olarak belirtilmiştir (Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan
libasyon yapan erkeğin III Hattušili ifadesiyle geccedilmektedir (Savaş 1999 97)
133 Develirsquonin guumlneyindeki kuumlccediluumlk plato ile Şahmelekrsquoteki Fraktin lokalize edilmiştir (RGTC VI 466vd
RGTC VI2 182) 134 Bkz Resim 110 135 Fırtına Tanrısı
39
Puduheparsquoya ait olan ve Tarsusrsquota (Tarša) yapılan kazılarda ele geccedilen
muumlhuumlrde 136 dış yuvarlağında ldquo[NA4KIŠIB Pu-d[u-heba]t MUNUSLUGALGAL
MUNUS L[UGAL KUR Hattirdquo ve iccedil yuvarlağındaysa ldquoDUMUMUNUS [KUR
Kizzuwatna naram] Hebatrdquo (Guumlterbock 1997(a) 143-144) ifadesi geccedilmektedir
Puduheparsquonın muumlhruumlnuumln ilk bakışta diğer saray muumlhuumlrlerinden stil olarak daha farklı
olduğu goumlze ccedilarpmaktadır Muumlhruumln uumlzerindeki yazı ve biccedilimi roumllyefte (kabartma)
olanlardan daha estetik olduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 946) Puduheparsquoya ait
bağımsız muumlhuumlrler Tarsus ve Ugaritrsquote ele geccedilmiştir
III Hattušilirsquonin ešertu eşinden olan ccedilocuklarının olduğu IV Tuthaliya
doumlnemine ait bir metinden137 ve Amurru Kralı Šaušgamuwa ile yapılan antlaşmada138
belirli bilgilere yer vermektedir (Taş 2008 22) III Hattušilirsquonin savunma metninde
kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen tek kızı Mašanauzzirsquodir
Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında139 IV Tuthaliya ile Amurru kralı
Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde 140 II Muršilirsquoye ait olduğu
duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde141 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila olan Hitit ve Mısır
Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve soumlz konusu olan
kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır Mašanauzzi isminin
Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından dolayı rica etmek
istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği bilinmektedir Bu
sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo anlamına geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir142 (Doğan-Alparslan 2012 16)
IV Tuthaliyarsquonın babası kral III Hattušili oumllmeden oumlnce babasının ona krallığı
devrettiği duumlşuumlnuumllmektedir (van den Hout 1991 277 vd) III Hattušili doumlnemine ait
136 Bkz Resim 111 137 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 =KUB 2142 I 22 138 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 =KUB 231 II
10 139 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 140 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 141 II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 142 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC
40
olan bir belgede GAL MEŠEDI143 unvanında bulunan kişinin adının Tuthaliya olduğu
belirtilmektedir ve bu kişinin de IV Tuthaliya olduğu fikri ortaya atılmıştır (Hout van
den 1991 298) III Hattušili henuumlz hayattayken bu tarz şeyler yaşanmasının
sebebininse tahtın gerccedilek sahibi olan Urhi-Tešuprsquotan tahtın korunması olduğu
neredeyse kesindir III Hattušili ve Puduheparsquonın yaşamları sırasında taht
değişikliğinin getirdiği siyasi olarak istikrarsız bir durumunun tehlikelerini oumlnlemek
istediler (van den Hout 1991 299vd)
IV Tuthaliya doumlnemine ait olan bir muumlhuumlr baskısında III Hattušili ve
Puduheparsquonın oğlu olarak geccediltiği goumlruumllmektedir bu Hitit tarihini muumlhuumlrlerinde
annenin adının geccediltiği tek oumlrnektir (Darga 2013 187) Doumlneme ait bir mahkeme
kararında sadece Puduheparsquonın muumlhruuml bulunmaktadır ve bu durum oldukccedila ilgi
ccedilekicidir 144 (Dinccedilol 1982 50) Kraliccedilenin idari ve dini yetkilerinin yanısıra adli
vakalarda da soumlz sahibi olduğu goumlzlemlenmektedir Mahkeme kararı olan bir
belgede 145 Kargamıš kralı Šahurunuwarsquoya buumlyuumlk toprak ve imtiyazlar verdiği
bilinmektedir (Reyhan 2017 99)
Puduhepa Kizzuwatnarsquoda bulunan Hurri dini ve Hurri kuumlltuumlruuml ile alakalı
tabletleri kopya ettirmiş ve Hattušarsquoda oumlzel bir Kizzuwatna kuumltuumlphanesi kurdurmuştur
bu goumlrevi de başkatip Walwazitirsquoye vermiştir146 (Uumlnal 2005 13) Puduheparsquonın 60
yaşına bastığı duumlşuumlnuumllmektedir 147 Fraktin kaya kabartmasında III Hattušili ve
Puduhepa Fırtına Tanrısı ve Hepatrsquoa libasyon yaparken resmedilmiştir Kabartmada
143 Tuumlrkccedileye ldquokral muhafızlarının başırdquo olarak ccedilevrilmektedir Kralı koruduğu krala danışmanlık
yaptığı askeri ve dini bazı goumlrevlerinin de olduğu bilinmektedir Kraliyet ailesine en yakın kişidir Statuuml
olarak kralicirc ccedilift ve veliaht prensten hemen sonra geliyordu prenslerin arasından seccedilildiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Muwatalli III Hattušili ve IV Tuthaliya gibi krallar tahta ccedilıkmadan oumlnce bu unvanı
taşımışlardı (Alparslan 2017(a) 361) 144ldquoMajeste Ugarit kralı Ammištamrursquoya der ki lsquoUgaritli adam ve Šukku majestenin huzurunda
mahkemeye ccedilıktıkları zaman Šukku şoumlyle soumlyledi Onun gemisi parccedilalandı Fakat Ugaritli adam
Hayır Šukku gemimi isteyerek parccedilaladı Majeste şoumlyle huumlkuumlm verdi Ugarit gemicilerinin başı ant
iccedilsin ondan sonra Šukku onun gemisini ve iccedilindeki malları oumldeyecektirrdquo 145 IV Tuthaliyarsquonın Šahurnuwarsquoya toprak bağışı bkz CTH 225 146 ldquoKraliccedile Puduhepa katiplerin başı Walwazitirsquoyi Hattuša kentindeki Kizzuwatna tabletlerini
araştırmak iccedilin goumlrevlendirdikten sonra bu (h)išuwa Bayramı tabletlerinin aynı guumln kopyalarını ccedilıkardırdquo
(Karasu 2006 51) 147Kraliccedileye yazıldığını anladığımız bir mektupta yanlış beslenme tarzı nedeniyle ateşinin yuumlkseldiği ve
hastalandığını goumlruumlşuuml de mevcuttur Hitit mektup fragmanı bkz CTH 209=KBo 1362 (Uumlnal 2014 464-
466)
41
yer alan kadın figuumlrlerinin tanrılardan ve kraldan daha uzun bir şekilde belirtildiği
goumlzlemlenmektedir (Alexander 1998 16)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramsesrsquoe yazdığı bir mektubunda bir kızını Mısır
kralına verdiğini ve Babil kralının kızını aldığı şeklinde bir ibare bulunmaktadır148
Babil kralının Hitit prensesi ile evlendiği ve aynı şekilde Babilli bir prensesin de Hitit
Uumllkesirsquone gelin olarak geldiği bilinmektedir Amurru kralı kızının Nerikkali ile
evlendiği bilindiği iccedilin soumlz konusu prenses ile evlenebilecek sadece IV Tuthaliya
kalmaktadır Evliliğin IV Tuthaliya kral olduktan sonra mı yoksa kral olduktan oumlnce
mi yapıldığı bilinmemektedir Babilli prensesin Puduheparsquoya muhalif olan bir grubun
başında bulunduğu hatta bu sebeple saraydan suumlruumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca I
Šuppiluliumarsquonın eşi olan ve II Muršilirsquonin uumlvey annesi olan Babilli prenses Malnigal
kraliccedilelik konumundayken soumlz konusu ikinci Babilli prensesin sadece eş konumunda
kaldığı ve Puduhepa tarafından kraliccedilelik konumunun engellendiği duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 265-267)
Metinlerde IV Tuthaliyarsquonın eşine dair bir kanıt bulunamamıştır Kraldan
sonra tahta geccedilen III Arnuwanda ve II Šuppiluliumarsquonın annelerine ilişkin de bir
bilgiye rastlanamamıştır Tuthaliya isimli bir kralın doumlnemine atfedilen bir belgede149
kral ve eşinden bahsedilmektedir lakin kralı ccediliftin kimliği konusunda kesin bir fikir
ortaya atılamamaktadır IV Tuthaliya doumlnemine ait olduğunu bildiğimiz bir
metinde150 kralın hanımından bahsedilmektedir Soumlz konusu belgede Puduheparsquonın
Tawananna makamında olduğu suumlre iccedilerisinde saraydaki bir takım olaylardan
bahseden bir fal metni bulunmaktadır Metinde DUMUMUNUSGAL olarak
belirtilen ve IV Tuthaliyarsquonın genccedil eşi ile Puduheparsquonın anlaşmazlıklarına yer
verilmiştir Saray ahalisinin ikiye ayrıldığı ve kimisinin Puduheparsquoyı kimisinin genccedil
kraliccedilenin tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir Anlaşmazlık oumlyle bir hal almıştı ki sarayda
konuyla ilgisi olan kişilerin verdiği bilgilere guumlvenilmemekte ve fal aracılığı ile soumlzuuml
geccedilen bilgilerin doğrulukları kontrol edilmekteydi Saraydaki durum o kadar ileri
148 ldquoBabil kralı buumlyuumlk kralın kızını eş olarak almadı mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176= KUB 2138 149Saray muhafızlarının yazışmaları bkz CTH 190 = KBo 18114 150Gurparanzahrsquoın soumlmuumlruumlleri bkz CTH 362= KBo 2270
42
boyutlara ulaşmıştı ki saraydan eşyaların ccedilalındığı soumlz verilen adakların yapılmadığı
ayinlerin ihmal edildiği kara buumlyuumlnuumln yapıldığı ve insanların lanetlendiği
bilinmektedir (Taş 2008 43vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin bazı fal metinlerinde ldquoBabil Uumllkesirsquonin kızırdquo şeklinde
geccediltiği goumlruumllmektedir (Taş 2008 44) DUMUMUNUSGALrsquoin Babilli prenses ile
eşleştirilmesi muumlmkuumln olsa dahi II Šuppiluliumarsquonın ve III Arnuwandarsquonın annesinin
soumlzuuml geccedilen prenses olduğu kesin olmayan bir durumdur (Taş 2008 44 vd)
IB Hitit Toplumunda Aile Olgusu
IB1Hitit Metinlerinde Kadın Ile Ilgili Terimler
Hitit doumlneminde kadın olgusunu anlamamız iccedilin bakacağımız bir başka alansa
hiccedil şuumlphesiz filolojidir Hitit metinlerinde kraliyet ailesinde kadın olgusuna kıyasla
toplumda kadın ile ilgili oldukccedila az veri elimize geccedilse de kanunlar uumlzerinden kadın
hakları ile ilgili bir takım fikirlere sahip olabilmekteyiz
Hititler de guumlnuumlmuumlzde olduğu gibi akrabalık ifadeleri ile birbirlerine hitap
ediyorlardı Kadınlar ile ilgili metinlerde akrabalık ilişkilerini ve konumlarını ifade
eden terimleri goumlrmekteyiz Soumlz konusu ifadelere bakacak olursak (Darga 1976 21vd
Uumlnal 2007(a) Uumlnal 2007 (b) Ruumlster - Neu 1989)151
HITITCcedilE AKRABALIK IFADELERI
anna- AMA anne ana
hanna- AMAAMA Buumlyuumlkanne
151 anna- AMA Uumlnal 2007(a) 25-26 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989 119 hanna- AMAAMA
Uumlnal 2007(a) 117 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989119 MUNUSannauanna- (Uumlnal 2007(a) 29) MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Uumlnal 2007(a) 188 Uumlnal 2007(b) 758 Ruumlster - Neu 1989 144
DUMUMUNUS Uumlnal 2007(a) 96 Ruumlster - Neu 1989 211 MUNUS KISIKIL Ruumlster - Neu 1989
247 neka- nika- Uumlnal 2007(b) 477 MUNUSannanega- MUNUSNIN Uumlnal 2007(a) 27 Ruumlster - Neu
1989 239-240 MUNUSanniniyami- Uumlnal 2007(a) 29 DAM Uumlnal 2007(a) 90 Ruumlster - Neu 1989 239
DAM-atar Uumlnal 2007(a) 90 DAM-anni da- MUNUSudati MUNUSara- Uumlnal 2007(a) 45 MUNUSEacuteGE4-as Uumlnal 2007(a) 99 išhaššara- Uumlnal 2007(a) 268 šuppiššara-Uumlnal 2007(b) 654
šuppeššarant- Uumlnal 2007(b) 654 haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Uumlnal2007(a) 197 Uumlnal
2007(b) 566 Ruumlster -Neu 1989 228 GEME-aššara- Uumlnal 2007(a) 127 Ruumlster - Neu 1989 243
43
MUNUSannauanna- Uumlveyanne
MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Suumltnine nursebe
DUMUMUNUS kız evlat
MUNUSDUMU kız ccedilocuk
MUNUS KISIKIL genccedil kız genccedil kadın
neka- nika- kız kardeş
MUNUSannanega- MUNUSNIN kız kardeş() (Yeğen ya da kuzen iccedilin de
kullanılmış olabilir)
MUNUSanniniyami- yeğen kuzen
DAM eş zevce
DAM-atar eşlik karılık
DAM-anni da- eşliğe almak karılığa almak
MUNUSudati dul kadın
MUNUSara- Arkadaş
MUNUSEacuteGE4-as Gelin
-šara- eki ile oluşan ifadeler
išhaššara- hanım sahibe
šuppiššara- Bakire
šuppeššarant- bakire (Sıfat)
haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Kraliccedile
GEME-aššara- esir kadın koumlle
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976 21vd)
Hitit metinlerinde ldquokadınrdquo kavramını ifade etmek iccedilin Suumlmerce ldquoMUNUSrdquo
Akadccedila ldquoSINNIŠTUMrdquo ve Hititccedile ldquokuwana-rdquo 152 kelimeleri geccedilmektedir (Doğan-
Alparslan 2013 75) ldquo(MUNUS)KISIKILrdquo genccedil kız genccedil kadın olarak
152 Kloekhorst 2008 501
44
ldquo(MUNUS)udati-ldquo 153 dul kadın olarak ve ldquošuppeššarardquo 154 bakire saf kız olarak
geccedilmektedir (Ccedilelebi 2015 19) DUMUMUNUS kız ccedilocuk demektir
Hitit belgelerinde kadın cinsel organı ile ilgili terimlerin varlığı bilinmektedir
ldquoUZUgenzu-(ginzu-gimzu-)rdquo 155 Suumlmercesi ldquoUZUUacuteRMUNUSrdquo dişi cinsiyet organı
olarak metinlerde geccedilmektedir ldquogenzu-rdquo teriminin ldquokucakrdquo156 ya da ldquodoumll yatağırdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca metinlerde soumlzuuml geccedilen terimin karaciğer
bağırsak safra kesesi ve midenin yakınında yer aldığı belirtilmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57) ldquoMUNUS-natarrdquo anlamı dişilik kadınlık terimleri az
kullanılırken ldquokatta-kaacuten kuit harzirdquo yani ldquokadının aşağı kısmında sahip olduğu şeyrdquo
denilmektedir (Uumlnal 2014 288)
Doğum ve doğum ile ilgili terimlerinde yine metinlerde yer aldığı
goumlruumllmektedir ldquoUZUšarhuuant-rdquo 157 teriminin ldquoidrar torbasırdquo ve ldquodoumll yatağırdquo
anlamlarına geldiği bilinmektedir Terim daha sonrasında ldquoceninrdquo ya da embriyordquo
olarak da kullanılmıştır Ayrıca ldquoplasentardquo olarak da tanımlanmıştır Metinlerde yer
alan ldquošarhu-rdquo teriminin vulva 158 olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ldquoUZUtita(n)- tetanrdquo 159
Suumlmercesi UZUUBUR ldquokadın goumlğsuumlrdquo ldquomemerdquo anlamına gelmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57vd)
Hamile kadın iccedilin kullanılan terimse ldquoušantari-rdquo 160 rsquodir ayrıca
ldquoušantarahišardquo161 uumlreme guumlcuumlnuuml belirtir Hamile olmak iccedilin ldquošumrai-rdquo162 hamile
kalmak iccedilin ldquošaššumai-rdquo163 terimi kullanılır Gebelik iccedilin ldquoarma-rdquo164 gebe bırakmak
ya da doumlllemek iccedilin ldquoarmahh-rdquo165 gebe olmak iccedilin ldquoarmahhza-rdquo166 hamile gebe iccedilin
153 Tischler 2010 141-143 154 Tischler 2001 155 155 Tischler 1983 581 Kloekhorst 2008 468 Tischler 2001 77-78 156 Oturan kimsenin beli ile dizleri arasındaki oumln kısmı (Şahinbaş Erginoumlz 1999 57) 157 Tischler 2004 893 Kloekhorst 2008 733 Tischler 2001 145 158 Kadın dış cinsiyet organlarının tuumlmuumlne verilen isim (Şahinbaş Erginoumlz 1999 58) 159 Tischler 1994 343 Kloekhorst 2008 875 Tischler 2001 175 160 Tischler 2010 111 Kloekhorst 2008 929 Tischler 2001 188 161 Tischler 2010 112 162 Tischler 2006 1164 Tischler 2001 154 163 Tischler 2004 952 Tischler 2001 147 164 Tischler 1983 62-63 165 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206-207 Tischler 2001 22 166 Tischler 1983 63
45
ldquoarmahhant-rdquo167 gebe bırakılmak ya da ccediliftleşme iccedilin ldquoarmahhatarn-rdquo168 hamile ve
gebe iccedilinse ldquoarmant- armauant- arnuuant-rdquo169 terimleri kullanılmaktadır (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 191 vd)
Appu Masalırsquonda170 metnin başında ccedilocuk sahibi olamayan Appursquodan soumlz
edilir ve metnin devamında Appursquonun ccedilocuk sahibi olması anlatılır171 Metinde ilgi
ccedileken konulardan biri Appursquonun eşinin Appursquonun ccedilocuk sahibi olamayışı sebebi ile
sitem ettiği goumlruumllmektedir172 Metinde yer alan bu durum oldukccedila ilgi ccedilekici bir
husustur Appu bunu duyduktan sonra karısını aşağılamak iccedilin onun ldquokadın gibi
duumlşuumlnduumlğuumlnuumlrdquo vurgular173 Metnin devamında Appu ve eşinin iki oğlan ccedilocuğu olduğu
bilinmektedir (Siegelova 1971 Beckman 1983(b) 2vd) Askerleri goumlrevliler iccedilin
direktif olduğu bilinen bir metindeyse174 krala kraliccedileye ve prense yeminini bozan
askerlerin tanrı tarafından kadına ccedilevrilmesi ve aşağılanması iccedilinse kadın kıyafetleri
giydirilmesi istenmiştir175 (Reyhan 2017 257)
Doğum ile ilgili metinler arasında ldquoCennetteki Krallıkrdquo176 adı ile bilinen bir
mitte tanrılar ile ilgili doğum bilgileri yer alır Kaneš kraliccedilesinin 30 erkek ve 30 kız
ccedilocuk doğurması177 da konuya oumlrnek goumlsterilebilecek metinler arasındadır (Beckman
1983(b) 7) Askeri bir metinde ise178 krala kraliccedileye ya da prenslere kim koumltuumlluumlk
167 Tischler 1983 63 168 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206 169 Tischler 1983 62 Tischler 2001 23 170 Appu masalı bkz CTH 360 171ldquoOnun hiccedilbir şeyi eksik değildi (ve ihtiyacı da yoktu) ama onun tek bir şeyi eksikti Onun ne erkek
ccedilocuğu ne de kız ccedilocuğu yokturdquo (Siegelova 1971 5 Karauğuz 2015 149) 172ldquoAppursquonun (guumlzel) karısı uşaklarına soru sorarak başladı lsquoDaha oumlnce o (ccedilocuk yapmayı) asla
başaramamıştı Şimdi başaracağınızı mı duumlşuumlnuumlyorsunuzrdquo Kadın giysileri ile birlikte Appursquonun
yanına yattırdquo (Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 173ldquoSen bir kadınsın ve bir kadın (gibi duumlşuumlnuumlyorsun Hatta) sen hiccedilbir şeyin farkında değilsinrdquo
(Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 174 Saray muhafızlarının talimatnameleri bkz CTH 251 175ldquoAşağıdan onların ayaklarını bağlasınlar yukarıdan onların ellerini bağlasınlar Bir kadın elbisesi
bir iğ ve bir ayna getirirler bir oku kırarlar ve şoumlyle der lsquoBuradakiler bir kadına ait elbiseler değil
midir Yemin etmek iccedilin burada bulunuyorlar Her kim bu tanrı yeminini bozar ve kral (ve) kraliccedileye
prenslere koumltuumlluumlk planlarsa bu tanrı yeminleri o adamı kadına ccedilevirsinler Askerlerini de kadınlara
ccedilevirsinler Ve onlar kadın gibi giyinsinler ve onların uumlzerini bir oumlrtuuml ile oumlrtsuumlnler yaylarını oklarını
ve silahlarını ellerinde kırsınlar Onların yerine ellerinde iğ ve ayna tutsunlarhelliprsquo (Reyhan 2017 257) 176 Koumlkenin şarkısı bkz CTH 344 177 Zalpa şehrinin hikayesi bkz CTH 3 178 Askeri yemin metni bkz CTH 427
46
yaparsa koumltuumlluumlk yapanın karısının ccedilocuğunun olmaması belgede yer almaktadır179
Kraliyet ailesinin uumlretkenliği de Hitit rituumleli180 ile kutsanmıştır181 (Beckman 1983(b)
3vd)
Hitit tıp metinlerinde kadın ve doğum ile ilgili ccedilokccedila terimin bulunması sebebi
ile kadının doğurganlığının Hitit toplumu iccedilin buumlyuumlk bir rol oynadığı anlaşılmaktadır
Hamileliğin oumlnemli olduğu konusu kanun metinlerinden de anlaşılmaktadır bu konuya
daha sonra değinilecektir182
Ašhella rituumlelinde183 suumlslenmiş bir kadın kralın ccediladırının oumlnuumlne oturur ve ordu
komutanları krala ve kralın ccediladırının oumlnuumlnde suumlslenmiş kadına reverans yapar184
Rituumlelde yer alan salgının duumlşman uumllkesine aktarılması sağlayan suumlsluuml bir kadın varlığı
goumlruumllmektedir Salgına neden olan tanrı ise erkek tanrıccedila ise kadın metinlerde
karşımıza ccedilıkmaktadır Eğer duumlşman soumlzuuml edilen bu kadını ve koccedilları bulursa
hastalığın duumlşman uumllkeye geccedileceğine inanılır Ordu komutanlarının koccedilların ve
suumlslenmiş kadını duumlşman uumllkesine goumlndermeden oumlnce tanrılara seslenirken ellerini
hayvanların uumlzerine koymaları ve hem koccedilların hem de kadının kralın oumlnuumlnde saygı
ile eğilmeleri ilginccedil bir durumdur ve diğer rituumlel metinlerinde goumlruumllmez185 Zarpiya
rituumlelinde ise186 kadın ve bir dişi koyun hastalığı duumlşman youmlnuumlne ccedilevirme konusunda
rol oynar (Dinccedilol 1985 30 32vd 34)
Filolojik belgelerde yer alan Hitit aile kurumu guumlnuumlmuumlz Anadolu ailelerinin
yapısına benzer bir oumlzelliğe sahipti Ailenin en buumlyuumlğuuml olan erkek buumltuumln guumlcuumlnuuml elinde
bulundurmaktaydı ama ccedilocuklarını satma ya da tazminat olarak verme hakkına sahip
179ldquoKarılarının ne erkek ne de kız ccedilocuk taşımalarına izin vermerdquo (Beckman 1983(b) 3) 180 Seslenme rituumleli bkz CTH 483 = KUB 1534 181ldquoKrala ve kraliccedileye yaşam sağlık uzun yıllar kız ve erkek ccedilocuklar ve torunlar sağlasın Ve
erkeklerin doumlllerinde erkekliği ve cesareti kızların doumlllerindeyse kadınlığı ve anneliği sağlasınrdquo
(Beckman 1983(b) 4) 182 Bkz Boumlluumlm IB6 183 Ašella rituumleli bkz CTH 394 184ldquoKralın ccediladırının oumlnuumlne de suumlslenmiş bir kadın oturur Bir ccedilanak bira uumlccedil kaba somunu kadının
yanına koyarrdquo (Dinccedilol 1985 23) 185ldquoVe ordu komutanları koccedillara reverans yaparlar Krala suumlslenmiş kadına da reverans yaparlar
Sonra koccedilları ve kadını ekmeği ve birayı ordugahın iccedilinden dışarı goumltuumlruumlrler Ve onları accedilık araziye
suumlrerler Giderler ve (onları) duumlşman uumllkesi sınırı iccediline salarlar bizim olan yere gelmezlerrdquo (Dinccedilol
1985 34) 186 Zarpiya rituumleli bkz CTH 757
47
olması guumlnuumlmuumlz toplumundan ayrılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 87) Evin en
buumlyuumlğuuml vefat ettiğinde otorite boşluğunu en buumlyuumlk erkek ccedilocuğu doldururdu eğer o
yoksa baba tarafından yaşlı bir akraba ailenin sorumluluğunu uumlstlenirdi Ev ekonomisi
onun tekelindeydi ve son olarak da kızlarıyla evlenecek eşler hakkında karar vermekte
ve başlık parası da almaktaydı (Ccedilelebi 2015 43) Hitit kadınları huumlr ve koumlle olmak
uumlzere iki sosyal sınıfa ayrılmaktadır
Hitit toplumunda kadın olgusu ve hakları ile ilgili en kolay bilgi temin
edebildiğimiz yer hiccedil şuumlphesiz Hitit kanunlarıdır Kanunlar Hitit Krallığı başkenti
Hattušarsquoda bulunmuş olup iki adet tabletten oluşmaktadır Daha sonrasında ccedilıkarılan
belirli kopyaları ile imparatorluk doumlneminde ait olan yeni versiyonunun da bulunması
ile konu daha da accedilıklığa kavuşmuştur Tabletler başlangıccedil cuumlmleleri olan ldquoeğer bir
adamrdquo 187 ve ldquoeğer bir bağrdquo 188 isimleri ile karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu şekilde
adlandırılmışlardır Kitaplık etiketi uumlzerinde uumlccediluumlncuuml bir tabletin varlığı ldquoeğer bir
adamrdquo cuumlmlesi ile bilinse de bu tablet guumlnuumlmuumlze ulaşmamıştır (Dinccedilol 1990 84)
Hitit kanunlarının soumlzluuml gelenekten geldiği anlaşılmaktadır soumlzuuml geccedilen kanun
maddelerinde cezalandırma iccedilin ldquoEskiden (karu) şoumlyle yapılırdı şimdi ise (kinun=a)
boumlyle yapılırrdquoşeklinde ifadeler yer almaktadır Karşılaştırmanın sonucu olarak da
eskiye goumlre daha insancıl bir uygulamanın hakim olduğu anlaşılmaktadır Hitit
kanunlarını iccedileren tabletlerde prolog ve epilog yoktur maalesef ki bu sebeple hangi
kralın doumlneminde yazıldığını ve tanrıların krala yasama yetkisini nasıl verdiğini
bilememekteyiz Diğer metinlerde adaleti sağlayanın Guumlneş Tanrısı 189 olduğunu
bildiğimiz iccedilin kralı goumlrevlendirenin de bu tanrı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol
2013 522vd)
Hitit dilinde adalet ve adil davranışlar ldquohandandatarrdquo yapılması doğru
olmayan davranışlar yasaklarsa ldquonatta arardquo yani doğru değil soumlzcuumlğuuml ile maddelerde
yer almaktadır Soumlz konusu metinlerde hukuk veya yasa terimlerinin karşılığı yoktur
lakin toumlregelenek iccedilin ldquošaklai-rdquo soumlzcuumlğuuml kullanılmaktadır Guumlnah ve succedil terimleri
187 Eğer bir adam bkz CTH 291 188Eğer bir bağ bkz CTH 292 189ldquoEy Guumlneş Tanrısı Uumllkelerin toumlrelerini sen tayin edersinrdquo (Dinccedilol 2013 523)
48
arasındaki farkın bilinmemesi sebebiyle ldquowaštul-waštai-rdquo kelimesi ile ifade
edilmektedir (Dinccedilol 2013 520) Oumlluumlm cezası gerektiren olaylar ya da karmaşık olan
davaların kralın mahkemesinde190 goumlruumllduumlğuuml bilinmektedir
Hitit kanunları Hitit doumlneminde yer alan diğer uumllkelerin yasalarına goumlre
oldukccedila yumuşaktır ve ldquotalionrdquo denilen kısasa kısas ilkesi goumlruumllmez (Ccedilelebi 2015
12) Hammurabi kanunlarına kısasa kısas ilkesi oldukccedila net bir şekilde goumlzler oumlnuumlne
serilmekte ve cezai yuumlkuumlmluumlluumlkler ise aynı şekilde oldukccedila ağır bir şekilde
uygulanmaktaydı Lakin Hititlerde ise bu durumun tam tersi bir anlayış guumlduumllmuumlş
yasalar ve cezai yaptırımlar Hitit doumlneminde yer alan diğer krallıkların kanunlarına
goumlre oldukccedila insancıl yaptırımlar iccedilermektedir Adam yaralama oumllduumlrme gibi
cezaların yerini šekel191 ile ya da mina192 ile oumldenen cezalar ile zarar goumlren malın
karşılığı olan uumlcretin oumldenmesi gibi doumlnemine goumlre oldukccedila oumlzguumln hukuk kuralları yer
almaktadır
Aile terimi iccedilin soumlzluumlkte193 evlilik ve kan bağına dayanan karı koca ccedilocuklar
ve kardeşler arsındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum iccedilindeki en kuumlccediluumlk birlik
tanımlaması geccedilmektedir yani aile olgusunu anlayabilmek iccedilin oumlncelikle evlilik
kurumuna bakmak gerekmektedir194
Hititler doumlneminde evlenme suumlrecinin evreleri guumlnuumlmuumlz Anadolu
geleneklerinden pek de farklı değildir Soumlz nişan ve evlilik soumlzleşmesi suumlreccedilleri
sırasıyla uygulanırdı Bir kadın bir erkeğe soumlz verdiği zaman onlar soumlzlenmeden oumlnce
damat olacak kişinin muumlstakbel eşine ya da ailesine bir hediye vermesinin gelenek
olduğu bilinmektedir (Bryce 2003(a) 135)
Hititlerde evlenmeyi belirtmek iccedilin ayrı bir kelime bulunmamaktadır erkek
karısını aldığı bu yuumlzden ona sahip olduğu belirtilmektedir (Bryce 2003(a) 141)
190 LUGAL-aš aška ldquokral kapısırdquo veya KAacute EacuteGAL ldquosaray kapısırdquo terimleri kullanılmaktaydı (Dinccedilol
2013 520) 191 1 šekel yaklaşık 125 gramdır (Alparslan 2010 7) 192 1 mina yaklaşık olarak 40 šekel yani 500 gramdır (Alparslan 2010 7) 193
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7ac5d65819963735 194 Aile olgusu konusu Hitit yasaları ile accedilıklanmaya ccedilalışılırken aynı kanun maddelerin farklı konu
başlıkları iccedilin kullanıldığı goumlruumllmuumlş ve yinelemekten kaccedilınmak amacıyla maddenin tekrarı gerektiğinde
metin iccedilerisinde değil soumlz konusu kanun maddeleri dipnotlar halinde sunulmuştur
49
Kadın evi ccedilekip ccedileviren ccedilocuklarına bakan ve dokumacılık yapan biri olarak
belirtilmektedir (Darga 2013 193)
Hitit tarihi vesikalarında ve 1000 tanrılı panteonunda aşk ile ilgili ifadelere
oldukccedila az rastlanır Hititlerde antlaşmalı evlilikler daha yaygın olsa da bu durum
uumllkede aşk evliliklerinin olmadığı anlamına gelmemektedir lakin Hititler ccedilağında
olduğunu bildiğimiz lakin Hitit metinlerinde pek fazla karşımıza ccedilıkmayan olgular
arasında yerini almaktadır (Bryce 2003(a) 141)
Hitit metinlerinde kadına ait akrabalık ifadelerine dair oldukccedila bilgi sahibiyiz
Ayrıca hamilelik ve doğum suumlreccedilleriyle ilgili terim dağarcığımız bir hayli fazladır
Kaneš kraliccedilesi nin 30 erkek ve 30 kız ccedilocuk doğurması da doğumun Hititler iccedilin ne
kadar oumlnemli olduğunu goumlsterir niteliktedir İlerleyen boumlluumlmde goumlreceğimiz gibi
hamile kadının hakları yasa ile guumlvence altına alınmıştır195 Her ne kadar hamilelik ve
doğum ile ilgili konularda kadına oumlnemli yer verilse bile Appu Masalırsquonda Appursquonun
eşini ldquokadın gibi duumlşuumlnduumlğuumlrdquo iccedilin aşağıladığı ve askeri direktif metninde yeminini
bozan askerin aşağılanması iccedilin kadın kıyafeti giydirildiği belirtilmiştir
IB2 Kušata (Başlık Parası)
Hititlerde evliliğin ilk adımının soumlzlenmek olduğu goumlruumllmektedir Hititccedile
soumlzlenmek anlamına gelen kelime ldquodaranza-rdquorsquodır İkinci aşama kanunlarda
ldquohaminkanzardquo terimi ile ifade edilmiştir ldquohamin-rdquo fiilinden tuumlretildiği ve nişanlılık
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzlenmeden oumlnce kız tarafına hediye veren erkek
bu sefer daha buumlyuumlk bir hediye olan ldquokušatardquorsquoyı vermektedir (Bryce 2003(a) 135)
Evlilik suumlrecinin başlık parası yani kušatanın kız tarafına verilmesi ile
başladığı anlaşılmaktadır Kız evlenene kadar ailenin kızlarına bakması karşılığı
verilen uumlcret olarak duumlşuumlnuumllmekteydi Kušatanın fiyatı ekonomik pozisyonuna
kadının ccedilalışma kapasitesine ve kadının fiziksel cazibesine goumlre değişiklik
goumlsterebilmekteydi (Neufeld 1951 144) Kanunlarda belirli bir fiyat karşılığı
bulunmaması da bu durumu destekler niteliktedir
195 Detaylı bilgi iccedilin bkz IB6
50
Başlık parası oumldense dahi evliliklerin gerccedilekleşmediği durumlar olduğu da
anlaşılmaktadır Kız tarafı fikrini değiştirebiliyordu ya da kızı evlenmek istediği kişi
ile nişanlamadıklarında kız sevdiğine kaccedilabiliyordu ya da aynı zamanda erkek de
ilişkiyi bozabilirdi ancak kušata bu tarz durumlarda farklı uygulamalara sebep
oluyordu Başlık parasının hangi tarafta kalacağı kanunlar ile netleşmiştir
Kušata oumldendikten sonra kızın ailesi soumlz konusu birlikteliği bozuyorsa kız
tarafının erkeğin ailesine iki katını oumldediği goumlzlemlenmektedir Kušatayı ellerinde
bulunduramamaları ve iki katını oumldemeleri yapılabilecek olan dolandırıcılıkları
oumlnleme amaccedillıdır Bu tip ayrılmalar sıkccedila olsa da erkek tarafının mağduriyeti goumlz
oumlnuumlnde bulundurularak kanun huumlkmuumlnde yerini almıştır
Başlık parası satın alma yolu ile kadının guumlcuumlnuuml elde etme olarak
duumlşuumlnuumllmemelidir aksine yasal accedilıdan bir evliliğin varlığı iccedilin belirleyici bir faktoumlr
aynı zamanda eşinin iradesinin beyanını temsil eden ve kadının eşi olarak belirtildiği
kamuya accedilık bir eylem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Haase 1993 50 vd)
Huumlr ve koumlle sınıfından kişiler evlenebilmekteydi Kušatanın verilmesi ile
evlilik yasal olarak onaylanıyordu (Bryce 2003(a) 137) Ayrıca bu sayede koumllelerin
kušata biriktirecek kadar gelir elde ettikleri anlaşılmaktadır ama bu durumun buumltuumln
koumlleler arasında yaygın olduğunu soumlylemek yanlış bir soumlylem olacaktır Koumlle erkek ile
oumlzguumlr kadının evliliğinde kadının oumlzguumlr statuumlsuuml korunurdu ve doğan ccedilocuklar da oumlzguumlr
statuumlsuumlnde olurdu
sect28A ldquoEğer bir kız bir adama nişanlanmışltsagtltvegt bir başkası onu kaccedilırırsa
onu kaccedilırdığı anda birinci adam ona ne [verdiyse] o zaman o lt=diğerigtona
tazmin etsin baba ve anne tazmin etmezlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997
38)
sect28B ldquoEğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse o zaman baba ve anne
tazmin etsinlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
sect28CldquoEğer baba ve anne reddederlerse o zaman o (=kadın) ondan ayrılsınrdquo
(Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
51
Kızın sevdiği adam ile birlikte goumlnuumllluuml kaccediltığı belirtilmektedir Ayrıca kızın
ailesinin istediği kişi yerine kendi sevdiği kişi ile gitmesi de ailesinin isteğine karşı
ccedilıkış olarak goumlzlemlenmektedir Bunlara ek olarak kaccedilırma eyleminin eski adetlere
dayandığı ve yasallık kavramına karşı ccedilıkmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992
203)
sect29- ldquoEğer genccedil bir kadın bir adama bağlanmışltsagt ve anne onun iccedilin ltogt
başlık oumldediyse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı ccedilıkarlarsa o zaman onu
adamdan ayırırlar ama başlığın iki katı tazminat verirlerrdquo (Imparati 1992 53
Hoffner 1997 39)
Usuluumlne uygun olarak yapılan soumlzluuml antlaşmalar yazılı antlaşmalara goumlre daha
az geccedilerlidir bu sebeple de antlaşmanın iptali iccedilin uygulanan ceza daha ağırdır
(Hoffner 1997 184)
sect30- ldquoEğer bir erkek kızı hala almadıysa o zaman kendisi iccedilin onu reddedebilir
ama oumldediği başlıktan o zaman vazgeccedilerrdquo (Imparati 1992 53vd Hoffner 1997
40)
Erkek kušata oumldedikten sonra kadın ile cinsel bir ilişki yaşamadığı zaman
evlilik tamamlanmış sayılmazdı bu sebeple de boşanma davası gerekmiyordu
(Hoffner 1997 184) Kušata oumldemesinden sonra erkek henuumlz aynı evde
yaşamamasına rağmen kızla bedensel ilişkide bulunabilirdi lakin soumlzuuml geccedilen ilişkiden
sonra erkek kızı reddedemezdi (Imparati 1992 205)
IB3 Iwaru (Ccedileyiz)
Kıza baba evinden getirdiği ve miras olarak belirtilen ccedileyiz parasına ldquoiwarurdquo
adı verilmektedir (Ccedilelebi 2015 44)
sect27ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
52
İlk durum karısının hayatı boyunca ccedileyizin korunmasını ikinci durumdaysa
ccedileyizin sahiplenilmesi ile ilgili kuralı belirtmektedir Kadın eşinin evinde yaşasa bile
ccedileyizin sahibidir lakin eşin koruması altındadır Kadın oumllduumlğuuml zaman adamın hangi
malının yandığı metinde belirli değildir (Hoffner 1997 182)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi kavramı
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) İccedil guumlveyisi konusuna daha sonra
değinilecektir196
IB4 Levirat ve Sorarat
Hitit yasalarında tek eşliliği ispat edecek bir madde mevcut değildir197 Kanun
maddelerinde levirat evliliğinin yer aldığı goumlruumllmektedir yani erkek kardeş oumllduumlkten
sonra yenge ya da baldız ile evlenmesidir (Ccedilelebi 2015 58) Levirat latince ldquolevirrdquo
yani erkek kardeş kelimesinden tuumlretilmiş ve oumllmuumlş erkek kardeşin dul eşi ile
evlenmesi kuralıdır ve karşılıklıdır (Bozkurt 2010 132)
Erkek oumllmeden baldız ya da yenge ile evlenilmeyeceği belirtilmiş198 lakin
kardeşin oumllmesi durumunda dul kadının oumllen eşinin erkek akrabalarından biri ile
evlenmeye zorlandığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu uygulamanın malın ailede kalması
ve aile isminin devam ettirilmesine youmlnelik olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2003(a)
146 vd)
sect192-ldquoEğer bir adamın eşi oumlluumlrse [eşinin] kız kardeşini [eş olarak alabilir] Bu
cezaya değer bir eylem değildirrdquo (Hoffner 1997 151 Imparati 1992 177)
Sorarat latince kelime olan ldquosororrdquo kız kardeş kelimesinden tuumlretilmiştir ve evli
olmayan kız kardeşin oumllmuumlş kız kardeşinin kocasıyla evlenmesi durumudur (Bozkurt
196 Bkz Boumlluumlm IB5 197 Kraliyet ailesinde ccedilok eşliliğin varlığı bilinirken halka baktığımızda vesika yetersizliğinden dolayı
bu durum tam olarak aydınlatılamamaktadır (Bryce 2003(a) 146 vd) lakin olarak erkeğin eşinin
dışında huumlr ya da cariye sınıfından kadın alabildiği goumlzlemlenmektedir (Ccedilelebi 2015 58) 198 Bkz Boumlluumlm IB7
53
2010 132) Levirat evliliğinin tersi olan bir durum soumlz konusudur levirat evliliğinde
oumllen kocanın ardından kadın erkek tarafından biri ile evlenmekte ve bu durum cezaya
tabi sayılmamaktaydı aynı şekilde burda da kadın oumllduumlğuumlnde kocası onun kız
kardeşini alabilmektedir ki yine bu durum cezaya tabi bir eylem sayılmamaktadır Bu
durumun iş ortaklığı ile ilgili olduğu ve kadının mirasının ev dışına ccedilıkmaması amacı
taşıdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 225-226) Leviratın akrabalık koumlkenindeki
yeri uumlvey akrabalıktır yani amca ldquouumlvey babardquo teyze ldquouumlvey annerdquo yeğenlerse ldquouumlvey
evlatrdquo olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Bozkurt 2010 132)
sect193- ldquoEğer bir adam ltkarısı olarakgt bir kadına sahipse ve adam oumlluumlrse karısı
onun lt=kocanıngt erkek kardeşi alır sonra onun babası ltonugtalır Şayet sonra
onun babası oumlluumlrse ve ltkarısı olarakgt sahip olduğu kadını onun erkek kardeşinin
oğlu alsın cezaya değer bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 177 Hoffner
1997 152)
Bu durumun madde 190rsquodaki 199 eylem ile benzerliği bulunmaktadır Tıpkı
babanın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi maddedeki adamın oumlluumlmuumlnden sonra da cinsel
ilişki cezaya tabi tutulmamıştır (Imparati 1992 278) Levirat evliliği olarak
tanımlanan maddede kadın erkek tarafının malı sayılmış ve ev iccedilinde kalması
goumlzetilmiştir Ayrıca kadının ccedilocukları ve yaşamını burada geccedilirdiği duumlşuumlnuumlluumlrse bu
kadının baba evine gitmemek iccedilin koruma amaccedillı yapılmış olduğu fikrini de akla
getirmektedir Levirat durumuna oumlrnek olarak I Šuppiluliuma ile Hayaša200 kralı
Hukkanarsquonın yaptığı antlaşma metni oumlrnek verilebilir 201 (Hoffner 1997 226)
Leviratın Hitit kanunlarındaki mevcudiyeti ccedilok eşliliği yani poligamiyi muumlmkuumln
kılmaktadır (Suumlel 1990 242)
199sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 200 Kızılırmakrsquoın kuzeyde kalan kısmına lokalize edilmiştir (Bryce 2009 97vd RGTC VI 63-64
RGTC VI2 22) 201 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIB
54
IB5 Iccedil Guumlveyisi Kavramı
İccedil guumlveyisi kavramı soumlzluumlkte202 eşinin ailesinin yanında oturan damat olarak
accedilıklanmıştır Hititlerde iccedil guumlveyisi kavramı vardı iccedil guumlveyisi evlilik gerccedilekleştikten
sonra damadın karısının ailesi ile oturması durumudur ama erkek yine de kušatayı
oumldemeye mecburdu Bazı durumlarda bu durumun tam tersi olduğu ve kız babasının
kušatayı oumldediği goumlzlemlenmektedir bu uygulama daha ccedilok koumlle kadın ve oumlzguumlr erkek
ilişkilerinde goumlruumllmekteydi ccediluumlnkuuml oumlzguumlr de olsa maddi accedilıdan yetersiz bir adam koumlle
ile evlenmeye ikna edilip kušatayı oumldeyemediğinde oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kaybedecekti bu
nedenle de kız babası kušatayı oumldemiştir (Bryce 2003(a) 138)
Bu şekilde gerccedilekleştirilen evliliklerin koumllelik durumundan kurtulma amacı
olduğu duumlşuumlnuumllse de aileyi devam ettirmekten ziyade erkek uumlyesi az olan ailelerin
arazi işlemek ya da oumlz oğlun yapması gerek işleri yaptırmak maksadıyla yapıldığı fikri
de akla getirilmektedir (Bryce 2003(a) 139)
İccedil guumlveyisi kavramının sadece halk arasında değil zaman zaman sarayda da
uygulandığı goumlzlemlenmektedir bu durum oumlnceden belirttiğimiz gibi Telipinu
fermanında belirtilmiştir203 III Tuthaliyarsquonın damadı olan I Arnuwandarsquonın veliaht
olarak atanması durumu oumlrnek olarak verilebilir204 (Bryce 2003(a) 139)
sect36- ldquoEğer erkek bir koumlle oumlzguumlr bir genccedil iccedilin başlık oumlderse ve onu evlenmiş
damat olarak evine alırsa o zaman onu [kim]se dışarı ccedilıkaramazrdquo (Imparati
1992 57 Hoffner 1997 43)
Kanunda yer alan durumun iccedil guumlveyisi kavramı olduğu aşikardır Gelinin babasının
kušata oumldemesinin nedeninin bir tuumlr satın alma ya da evlat edinme soumlz konusu
olabiliceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlzguumlr erkeğin aileye katılımı yarar sağlayacak ayrıca
erkek ccedilocuğu olmayan babanın da damat sayesinde soyunun devamı sağlanacaktır
(Imparati 1992 209) Ayrıca torunları da koumlle olmayacaktır (Hoffner 1997 186)
202
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a548983548028 203 Bkz Boumlluumlm IA2a 204 Bkz Boumlluumlm IA2a
55
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) Evli bir kadının ya kendi ailesinin ya da eşinin
evinde yaşayabildiği anlaşılmaktadır (Imparati 1992 201)
İnandıkrsquota bulunan bir bağış belgesinde (İK 174-66) iccedil guumlveylik durumuna
değinilmektedir Soumlzuuml geccedilen belgede Hanhana şehrinin youmlneticisi olan Tuttulu Zidirsquoyi
evlatlık aldıktan sonra kızı Zizzatarsquoyı ona eş olarak vermiştir ayrıca ccediliftin oturmaları
iccedilin de bir evi duumlğuumln hediyesi olarak verdiğinden bahsedilmektedir (Alpman 1970
326)
ldquoBuumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml Hanhana şehri vekilharcı Tuttula Zidirsquoyi tutup
(kabul edip onu) [kendisine] (manevi) oğul yaptı Kızı bayan Zizzattarsquoyı
zevceliğine (ona) eş olarak verdi Hediyesi olarak ona bir ev () verdi Ve buumlyuumlk
kral Tuttularsquonın oğlu Papparsquoyı himayesine alıp (onu) Katapa şehri evi (tapınağı)
ldquokraliccedilesinerdquo verdi Gelecekte Pappa ve torunları (ve ya) herhangi bir kimse
Zidirsquoye ve torunlarına karşı hukuki nitelikte bir istekte bulunmayacak Buumlyuumlk kral
Tabarnarsquonın soumlzuuml demirdendir (Bu soumlzler) atılamaz (ihmal edilemez) kırılamaz
(bozulamaz) (buumlyuumlk kralın soumlzuumlnuuml) değiştiren kimsenin başı kesilecek Sakiler
başı Pullirsquonin prens Aškaliyarsquonın urianni (ruumltbesindeki) Tiuatzitirsquonin ve seyisler
binbaşısı (ruumltbesindeki) Tanda-meirsquonin huzurunda yazıcı Aškaliya yazdı Muumlhuumlr
lejandı buumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml (Bu belgenin soumlzlerini) değiştiren
oumllduumlruumllecekrdquo (Balkan 1973 2 vd)
Metinde yer alan isimlerden Zidi Pappa ve Aškaliyarsquonın Eski Hitit krallığı
doumlnemine ait saray anekdotları arasındaki bir metinde 205 yer aldığı
205 Saray kroniği bkz CTH 8=KBo 334
56
goumlzlemlenmektedir Zidirsquonin Haštayarrsquoa şarap sunmada goumlsterdiği saygısız bir
davranıştan Papparsquonın kirli şlere karışması sebebiyle cezalandırıldığı Aškaliyarsquonınsa
uygunsuz hareketleri yuumlzuumlnden sarayın goumlzuumlnden duumlşmesi sebebiyle Hurma şehri
beyliğinden alınıp Ankuwa şehri youmlneticiliğine goumlnderildiği bilinmektedir Belgede
geccedilen Haštayarrsquoın I Hattušilirsquonin kız kardeşi olduğu duumlşuumlnuumlluumlp bağış belgesi bu
sebeple bu doumlneme tarihlendirilmiştir Soumlz konusu kişilerin sarayda oumlnemli
konumlarda olduğu lakin daha sonra belirli nedenlerden oumltuumlruuml goumlzden duumlştuumlkleri
anlaşılmaktadır Soumlz konusu bağış belgesi muhtemelen kişilerin saraydaki itibarlarını
korudukları zamanda yazılmıştır (Balkan 1973 34vd) I Hattušilirsquonin vasiyetinde
oğlu Huzziya ile adı belirtilmeyen bir kızı ve yuumlksek devlet memurlarının kendisi
aleyhine davranışlar sergilediği belirtilmiştir Bahsedilen memurların Zidi Pappa ve
Aškaliya olması da ihtimal dahilindedir (Balkan 1973 36)
Hitit saray memurunun evlenen kızı ve damadı iccedilin yaptığı bir bağış belgesi
bulunmuştur soumlz konusu İnandık tableti varlıklı babanın kızının geleceğini guumlvence
altına almak istemesinden oumltuumlruuml olduğu fikrini akla getirmektedir (Suumlel 1990 243)
İlluyanka destanında206 da iccedil guumlveyliğe ait ibareler bulunmaktadır207 Fırtına
tanrısı goumlzlerini ve kalbini geri alabilmek iccedilin oğlunu İlluyankarsquonın kızı ile evlendirir
ve oğlunu karısının evine gittiğinde goumlzleri ile kalbini istemesini belirtmektedir
(Balkan 1948 152)
İccedil guumlveyisi kavramı Hititlerrsquode destanlara girecek kadar halkın iccedilinde olan bir
konu olarak goumlruumllmektedir Bu durumun kızın ailesine iş guumlcuuml sağladığı ve iş yuumlkuumlnuuml
hafiflettiği de bir gerccedilektir Ayrıca oğlu olmayan sadece kız ccedilocuklarına sahip olan bir
aile iccedilin de oldukccedila yararlı bir durumdur
206 İlluyanka destanı bkz CTH 321 207ldquoFırtına Tanrısı oğluna suumlrekli olarak lsquoKarının evine (iccedil guumlveyi olarak yaşamaya) gittiğinde (başlık
parası olarak) kalbi(mi) ve goumlzleri(mi) istersquo diye emrediyordurdquo (Karauğuz 2015 54)
57
IB6 Hamilelik ve Annelik Hakları
Hitit metinlerinde kadın cinsel organı ve doğum ile ilgili tıp terimlerinin olduğu
goumlruumllmektedir208 bunun yanı sıra ccedileşitli konuları olan birccedilok metinde de doğum ile
ilgili bilgiler yer almaktadır209 Ayrıca Hitit kanunlarında hamile kadını ve karnındaki
ccedilocuğunu koruyucu maddelerin olduğunu goumlruumlyoruz Oumlnasya toplumlarında soumlz
konusu ceza iccedilin kısasa kısas hakimken Hititlerde para cezası olarak kanun
maddelerinde yerini almıştır
sect17 -ldquoEğer oumlzguumlr bir kadının karnı(nın) meyvesini bir kimse oumlteye attırırsa
[eğer] ltbugt onuncu ayda ltolursagt on šekel guumlmuumlş versin eğer ltogt beşinci
ayda olursa beş šekel [guumlmuumlş] versin ve ltboumlylece succedilugt evinden uzaklaştırırrdquo
(Imparati 1992 45 Hoffner 1997 29)
Cezai yaptırımın ceninin ayına goumlre belirlenmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccedilocuk
anne karnında buumlyuumlduumlkccedile ceza da buumlyuumlmektedir Lakin gebelik 9 ay 10 guumln suumlrer 10
ay demelerinin sebebinin ay takvimi kullanmaları ve ay takviminde bir ay iccedilerisinde
28 guumln bulunması bu hesaplamanın sebebidir (Şahinbaş Erginoumlz 1999 205 vd) Ceza
daha sonra 20 šekel guumlmuumlş olarak arttırılmıştır (Dinccedilol 2003 35)
sect171-ldquoEğer bir anne (onun) giysisini oğluna dışarı taşırsa o zaman ccedilocuklarını
(kendisi iccedilin) reddeder Onun oğlu yeniden ltevingt iccediline geldiği zaman ve
kapısını alır ve dışarı taşır onunhellip -ni ltvegt onunhellip -ni alır ve dışarı taşır ve
ltogt onları yeniden kendi oğlu yaparrdquo (Imparati 1992 161 vd Hoffner 1997
137)
Annenin oğlunu kovmasından sonra eve geri alabilmesi iccedilin bir takım rituumleller
uyguladığı ve bunu topluma goumlsterdiği belirtilmektedir Madde tam olarak
accedilıklanamamaktadır (Imparati 1992 267) Maddede soumlzuuml geccedilen annenin uumlvey anne
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 217)
208 Bkz Boumlluumlm IB1 209 Bkz Boumlluumlm IB1
58
IB7 Ensest Ilişki
Ensest terimi soumlzluumlkte210 aile iccedili yasak ilişki olarak tanımlanmıştır Ensest ilişki
yasağının I Šuppiluliuma ile Hayaša kralı Hukkana arasında yapılan antlaşma
metninde211 geccedilmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Metinde enseste ilişkiye dair yasakların
Hitit Uumllkesirsquonde geccedilerli olduğu ancak Hayaša Uumllkesirsquonde geccedilerli olmadığı belirtilmiş
evlilik amacıyla goumlnderilen prensesin kardeşlerine ve saray kadınlarına Hukkanarsquonın
yan goumlzle bakmaması gerektiği belirtilmiştir212 (Reyhan 2017 114 vd)
Ensest Hititler doumlneminde ebeveyn ve ccedilocukları arasındaki ilişkiyi buumlyuumlk
anne-baba ve amcaları arasındaki ilişkiyi dayıları kardeşler arasındaki ilişkiyi kast
ederken enişte ya da baldız ile kurulan ilişkiyi ya da uumlvey oğul ve uumlvey anne ilişkisini
kast etmez (Haase 1977 72)
Ensest ilişki Hitit hukukunda şu şekilde yer almıştır (Haase 1996 42)
bull Birinci ve ikinci derece akrabalar arasında
bull Evlilik yolu ile akraba olmuş (evliliğin devam etmesi şartıyla) birinci
dereceden kuzenler arasında
bull Adam ilişki iccedilerisinde olduğu kadınların akraba olduklarını bildiğinde
210 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c82408c70471043583
059 211 I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 212ldquoBen majestemin sana eş olarak verdiği bu kız kardeşimin ailesinden pek ccedilok kız kardeşi vardır Sen
onları da kız kardeş olarak aldığından onlar (artık) senin soyuna aittir Fakat Hitit Uumllkesirsquonde bir toumlre
ccedilok oumlnemlidir erkek kardeş kız kardeşini veya kuzenini alamaz Buna izin verilmez Kim boumlyle bir şey
yaparsa o Hattušarsquoda yaşayamaz o oumlluumlr (oumlluumlm cazasına ccedilarptırılır) Sizin uumllkeniz barbar (cahil)
olduğundan orada biri kız kardeşini veya kuzenini alır Fakat Hattušarsquoda buna izin yoktur Karının kız
kardeşi kız kardeşinin akrabası ya da kuzeni yanına gelirse ona yiyecek iccedilecek ver Yiyin iccedilin ve
eğlenin Onu almayı sakın arzulama Buna izin yoktur Bu nedenle (Hattušarsquoda) oumlluumlm cezası verilir
Bunu kendi arzunla yapmaya kalkma Boumlyle bir şey iccedilin seni başka biri yoldan ccedilıkarmaya kalkarsa sen
onu dinleme Sen onu yapma Bu mesele senin iccedilin yemin altında tutulsun Saray kadınlarına karşı ccedilok
dikkatli ol Hangi saray kadını olursa olsun ister huumlr bir kadın ister cariye bir kız olsun ona sakın
yaklaşma onun yakınına gitme ona soumlz atma Erkek ve kadın hizmetkarların da ona yaklaşmasın Ona
karşı ccedilok dikkatli ol Bir saray kadını sana geldiği zaman uzağa sıccedilra ona yolu boş bırak Saray
kadınları konusunda pek ccedilok dikkatli olrdquo (Reyhan 2017 114vd)
59
Hitit hukukundaldquohurkel-rdquo kelimesi cinsel bir succediltur ve zina olarak da
tanımlanabilir soumlz konusu terim hem ensest hem de sodomiyi213 iccedilerir (Haase 1996
42)
sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir
eylemltdirgt Eğer bir adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt
Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati1992 175 Hoffner 1997 149)
Ensest ilişkinin kesinlikle yasaklandığı anlaşılmaktadır Krala başvurulmaması
succedilun oumlluumlm cezası gerektirmesi ile accedilıklanabilir (Imparati 1992 275) ldquoYasal
sonuccedilrdquorsquoun ldquohurkel-rdquo kelimesi ile ifade edildiği ve genelliğin sadece ahlaki
değerlendirmeyi temsil ettiği goumlzlemlenebilmektedir (Haase 2005 66)
sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir
eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta ltisegt lanet edilecek bir
eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150)
Maddede bahsedilen nekrofilinin cezaya değer goumlruumllmemesi ilgi ccedilekicidir
Uumlvey anne ile yapılan cinsel ilişki babanın yaşayıp yaşamadığına goumlre farklı sonuccedillara
gitmekteydi eğer baba sağsa bu ensest olarak değerlendiriliyor ve cezaya tabi
goumlruumlluumlyordu lakin baba oumllmuumlşse aradaki bağ olmadığı iccedilin bu eylem cezaya tabi
goumlruumllmuumlyordu (Imparati 1992 275) Bir oğlun babası hayattayken uumlvey anne ile cinsel
ilişkide bulunması yine ensest ilişkiye girdiği iccedilin yasak sayılıyordu (Dinccedilol2003 16)
Kadının oumllen bir erkek ile cinsel ilişkiye girmesinin anatomik nedenler ile
muumlmkuumln olmadığı soumlylenebilmektedir Bir erkek ve bir kadının oumlluuml bir birey ile ilişkiye
girmesi duumlşuumlnuumllemez Metinde geccedilen ldquotianzi-rdquo teriminin cenaze toumlreninden sonra
kocası ile kadının arasındaki cinsel ilişki olarak duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 2005 64)
Huumlkmuumln ensest kuralları iccedilerisinde olduğu goumlz oumlnuumlne alınırsa oumlluuml ruh ve oumlluuml
ruh ile birlikte olan iki kişi ensestin yasak olduğu yakın bir akraba ilişkisine sahip
213 İnsanlar arasındaki anal veya oral seks ya da bir insan ile bir hayvan (zoofili) arasındaki seks
aktivitesidir
60
olabilirler Ancak iki benzer durum bu konuda yardımcı olabilir madde 190rsquoda214
babası oumllduumlkten sonra oğulun uumlvey anne ile cinsel ilişkide bulunmasına izin verilmekte
ve madde 195arsquodaysa215 oumlluumlmuumlnden sonra kardeşinin karısıyla cinsel ilişkiye izin
verilmektedir Baba ve kardeş yaşamları boyunca ilgi duymamaları gereken kişilere
ilgi duymaktadırlar Bahsi geccedilen kişilerin oumlluumlmuuml eylemi uygulayacak kişilerin oumlluumlm
cezası almamasındaki etki olmaktadır (Haase 2005 64 vd)
Madde 190rsquodaki 3 cuumlmle ile madde 195arsquoda kardeşin hayatta mı yoksa ccediloktan
oumllduumlğuumlne bağlı olarak hukuki sonuccedillar vermektedirler Şayet ikinci durum geccedilerliyse
ensest ilişki ile ilgili ceza muafiyeti olacaktır (Haase 200565)
Maddedeki ilk cuumlmle genel bir kanıyı belirtmesine rağmen ensest ilişkinin
şartları iccedilin bireysel huumlkuumlmler bulunmakta ama yasaktan muafiyeti iccedilermemektedir
Madde 190rsquodaki ilk cuumlmlenin genelliği sonrasında maddenin geri kalan kısımlarının
yanlışlıkla erken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bu sebeple de 190rsquodaki 3cuumlmle ve
195arsquonın metne uyarlandığı anlaşılmaktadır yani madde 190rsquodaki birinci cuumlmle hariccedil
madde 189216 geccedilerlidir (Haase 2005 66)
Ensest ilişki yasağına ilişkin ilk istisnalar daima uumlvey ilişki iccedilerisinde bulunan
bireyler ile ortaya ccedilıkmaktadır Bu durum ensest davası iccedilin hafifletme olarak
duumlşuumlnuumllebilir ccediluumlnkuuml soumlz konusu olan uumlvey kardeşliğin kanla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir Durumun boumlyle değerlendirilmesi soumlz konusu sınıflamanın hurkel
olarak kaldırılmasını haklı ccedilıkarabilir (Haase 200566)
sect191- ldquoEğer oumlz[guumlr] bir adam oumlzguumlr hellipltkadınlarınagt ve onların annelerine
cinsel olarak sahip olursa bu bir uumllkede ve onlar başka bir uumllkede cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer her ikisinin yerinde ltbu olursagt ve ltogt bunu
214sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 215sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154) 216sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir
adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet
edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149)
61
biliyorsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997
151)
Maddede kadınların arasındaki ilişkinin accedilıkccedila bilinmesi talep edilmektedir
Bununla birlikte objektif bir tutum takınıldığı goumlruumllmektedir Eylemin aynı yerde
gerccedilekleşmesi ile succedillunun kadınlar arasındaki ilişkiyi bildiği duumlşuumlnuumllmektedir
Madde hala tam olarak anlaşılmamaktadır ccediluumlnkuuml farklı yerlerde yaşasalar dahi erkeğin
kadınların birbirleri ile olan ilişkisinden haberdar olabilme ihtimali goumlz oumlnuumlnde
tutulmamıştır Soumlz konusun olayın cezaya tabi olup olmadığı kadının ikametgahına
goumlre değiştiği anlaşılmaktadır (Haase 1977 74 vd)
Erkek kadınlardan biri ile evli olmadığı iccedilin ve metin ccedilevirisinden anlaşıldığı
kadarıyla da kadınlar fahişelik yaptıkları iccedilin bu durum cezaya tabi değildir lakin
kadınlar oumlzguumlrse kadınların farklı yerlerde oturması şartı konulmuştur (Imparati1992
276)
sect194- ldquoEğer oumlzguumlr bir adamhellip kadın koumllelerine ve onların annelerine cinsel
olarak sahip olursa cezaya değer bir eylem değilltdirgt Eğer oumlzguumlr bir
ltkadıngtla bazı erkek kardeşler yatarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer bir kadın koumlleyle ya da fahişe bir baba ve onun oğlu yatarlarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 153)
Koumlle sınıfı ile cinsel ilişki soumlz konusu olması sebebi ile akrabalık bağı bulunsa
dahi bunun oumlnemsiz olduğu goumlzlemlenmektedir Adamın ilişkisi anlamsız olduğu iccedilin
kadın ceza yaptırımından muaf kalıyor (Haase 1977 74)
sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek
kardeşi hayatta ltisegt lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179
Hoffner 1997 154)
Erkek kardeşi yaşıyorsa bu ensest ilişki sayılmakta lakin erkek kardeşi oumllduumlğuuml
zaman cinsel ilişki gerccedilekleşirse bu duruma ceza verilmemektedir Kardeşin yaşaması
cezasının verilmesinde hayati oumlnem taşımaktadır
Kayınbiraderi ile olan ilişki iccedilerisinde kadının yaptığının ldquofahişelikrdquo olarak
tanımlanması oldukccedila zordur Kadınların soumlz konusu ilişkide goumlnuumllleri olduğu
62
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml ilişki goumlnuumllsuumlz olsaydı tecavuumlz kelimesinin217 maddede yer
alması gerekmekteydi (Haase 1977 75)
sect195B- ldquoEğer bir adam oumlzguumlr bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun
lt=kadınıngt kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati 1992 179 Hoffner 1997154)
sect195C- ldquoEğer ltbir adamgt onun lt=kadınıngt kızına ltkarısı olarakgt sahipse ve
onun lt=kadınıngt annesiyle ya da onun lt=kadınıngt kız kardeşiyle cinsel ilişkisi
varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
Erkeğin kardeşler ile yatması cezaya tabi bir eylem değildir ancak maddede
kast edilen erkeğin baldızı ile yatması durumudur Eşinin kardeşi ile yattığı iccedilin bu
ensest ilişkidir ve ceza sayılmaktadır (Neufeld 1951 193) Oumlluumlm ile
cezalandırılmaktadır (Suumlel 1990 244)
sect196- ldquoEğer onun erkek koumlleleri ltvegt onun kadın koumlleleri [lanet edilecek] bir
ey[lem] yaparlarsa o zaman onları alıp goumltuumlrsuumlnler ve birini bir kente diğerini
başka bir kente yerleştirsinler bunun yerine bir koyun ve onun yerine bir koyun
alınltsıngtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 155)
ldquohurkel-rdquo yani izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve
cezasının oumlluumlm olduğu belirtilmektedir IŠuppiluliuma kızını Azzi-Hayaša uumllkesi
krallarından Hukkana ile yaptığı antlaşmada ldquoHitit uumllkesinde şu yasaya ldquošaklairdquo bir
erkek kız kardeş ve kuzeni cinsel ilişkiye giremezrdquo (Dinccedilol 2003 16) ldquohurkelrdquo yani
izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve cezasının oumlluumlm olduğu
madde 189rsquoda belirtilmektedir218
Madde 190219 ve 195a220 maddelerinde kadının evli olup olmadığı cezanın
verilmesinde oumlnemli rol uumlstlendiği goumlruumllmektedir (Haase 1977 73) Yasak cinsel
217 ldquoep-rdquo (Haase 1977 75) 218sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam
kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek
bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149) 219sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 220sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
63
ilişki ile ilgili maddeleri bir tablo iccedilerisinde belirtecek olursak (Haase 2005 65)
aşağıdaki tablodaki gibi olmalıdır
YASAK CINSEL ILIŞKI (hurkel)
sect Cinsel Ilişki Oumlluuml Kişi Aile Ilişkileri
Akraba Uumlvey
189
Durum1
Durum2
Durum
3
Anne ile Oğlu
Baba ile Kızı
Baba ile Oğlu
Baba
Anne
Anne
x -
x -
x -
185b Koca ile Uumlvey Kızı Eş (Karı) - x
195c
Durum1
Durum2
Adam ile Uumlvey
Annesi Adam ile Baldızı
KayınpederBaba
Ağabey
- x
- x
Tablo 13 Yasak Cinsel Ilişki (Haase 2005 65)
Ensest ilişkiyi belirleyen ana etmenin kan bağı olduğu goumlruumllmektedir Ayrıca
akrabalığı oluşturan kişi hayattayken ensest ilişki olarak tabir edildiği ama akrabalığı
oluşturan kişinin vefatından sonra uumlvey anne uumlvey oğul ya da uumlvey kız ile yapılan
ilişki ensest olarak tanımlanmamaktadır ccediluumlnkuuml ensest ilişki olarak tabir edilmesine
sebep veren kişi ortadan kalkmıştır Bunlara ek olarak lokalizasyona bağlı olarak cinsel
ilişkinin yasak olup olmadığı anlaşılmaktadır
IB8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz
Hitit kanunlarında kadın haklarının korunduğu rahat bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir Yalnızca zina ve tecavuumlz konularının değil kız kaccedilırma
konusunun da kanun maddeleri arasında yer alıyor olması bize doumlnemin şartları ile
ilgili bir takım bilgiler de sunmakta ve sosyal yaşamda kadının durumunu goumlzler oumlnuumlne
sermektedir
64
sect37- ldquoEğer bir kadını biri kaccedilırırsa ama peşlerinden bir yardım mangası
giderse eğer iki adam ya da uumlccedil adam oumlluumlrse tazminat yoktur lsquoSen bir kurt
oldunrsquordquo (Imparati 1992 57 Hoffner 1997 44)
Kaccedilırılan kadını kurtarmaya ccedilalışan grupta bulunan kişilerin oumllmesi yasayı
ccediliğnedikleri iccedilin buumltuumln haklarını yitirdikleri bu sebeple de tazminat oumldenmeyeceği
belirtilmektedir Ayrıca yapılan benzetmeyle birlikte de av hayvanı gibi davrandıkları
anlatılmaktadır (Imparati 1992 210) Burada yardıma gidenler yasa gereği olmadan
kendi iradeleriyle hareket ettikleri iccedilin yasa koyucu oumlluumlmleri halinde tazminatı
gerektiren bir succedil olmadığına karar vermiştir (Dinccedilol 2003 34) Bunlara ek olarak
kızı kaccedilıran kişinin eylemi nefsi muumldafaa olarak duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin cezai yaptırımdan
muaf tutulmuştur (Haase 1965 252 vd)
sect197- ldquoEğer bir adam bir kadını dağda alırsa (tecavuumlz ederse) succedil adamındır
ve o oumllsuumln Ama eğer onu evden alırsa (tecavuumlz ederse) succedil kadınındır ve kadın
oumllsuumln Eğer adam lt=kocagtltonlarıgt bulursa ve onları oumllduumlruumlrse onun eylemi
cezaya değer değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 156)
Dağda yani toplumdan uzakta yapılan tecavuumlzde kadının yardım
isteyemeyeceği istese bile kimsenin yardıma gelemeyeceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmuş ve bu durumda adama oumlluumlm cezası vermiştir ancak toplumun
bulunduğu bir yerde tecavuumlze uğraması halinde kadına oumlluumlm cezası uygulanmaktaydı
ccediluumlnkuuml kadın yardım isteyebileceği bir konumda bulunmaktaydı (Imparati 1992 278-
279)
Metinde soumlzuuml geccedilen ldquohurkel-rdquo teriminin buumlyuumlk bir succedil olarak goumlruumllmemesi
gerekmektedir ccediluumlnkuuml bazı yerlerde oumlluumlm cezası verilse de bazı yerlerde de suumlrguumln ile
cezalandırılmaktadır (Hoffner 1997 224) Madde kocanın oumlzel bir takım hakları
olduğu ama soumlz konusu hakları eşinin uumlzerinde kocanın olağan guumlcuumlnuuml
goumlstermemektedir (Neufeld 1951 122)
sect198- ldquoEğer sarayın kapısına onları goumltuumlruumlrse ve derse lsquoBenim karım oumllmesinrsquo
o zaman karısını hayatta bırakır ve zina yapan erkeği ltdegt hayatta bırakır ve
onun ltzina yapan erkeğingt başını oumlrter Eğer derse lsquoİşte tam ikisi de oumllsuumln o
65
zaman tekerleğe diz ccediloumlksuumlnler kral onları oumllduumlruumlr kral onları yaşatırrdquo
(Imparati 1992 181vd Hoffner 1997 157)
Hititccedile olarak ldquohurkin halienzirdquo olarak yazılan terimin karşılığı tekerleğe diz
ccediloumlkme olarak belirlenmiş ve ilk olarak bir idam şekli olarak duumlşuumlnuumllmekteydi lakin
artık anlamının davanın krallık mahkemesine goumltuumlruumllmesi olarak belirlendiği
kesinleşmiştir221 (Imparati 1992 279)
Eşin zina yapan karısını oumllduumlrmemesi durumunda kadının tehlike iccedilerisinde
olduğu ve eşi ile olan evliliğinin sonlanacağı duumlşuumlnuumlluumlr Ayrıca eş zina yapan karısını
kaybetmek istemediği iccedilin onu bağışlar ya da karısının eski haline doumlnmesini ister
Mahkemede kocanın eşinin başını oumlrttuumlğuuml ve bu sayede kamuoyunun bu konu ile ilgili
bilgilendirildiği anlaşılmaktadır222 (Tsevat 1975 236)
Kızı kaccedilıran adamın arkasından bir grup onu aramaya giderse ve bu ekipten
birileri oumllduumlğuumlnde ceza yaptırımı yoktur ccediluumlnkuuml adam kızı kaccedilırdığı iccedilin ne kadar succedillu
olsa da nefsi muumldafaa iccedilin ekipten kişileri oumllduumlrduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Arama ekibini
kurda benzeterek kanunlara karşı gelindiği ifade edilmektedir Tecavuumlz konusundaysa
oumlnemli olanın succedil mahali olduğu anlaşılmaktadır dağda olması dahilinde kadını
elinden bir şey gelemeyeceği iccedilin sadece erkeğin succedillu olduğunu ama bu durumun
evde gerccedilekleşmesi halinde kadının succedillu olduğunu goumlrmekteyiz Kocası bu durumu
goumlrduumlğuumlnde kadını ve cinsel ilişkiye girdiği erkeği oumllduumlrduumlğuumlnde ceza almaması Hitit
kanunları iccedilerisinde bu durumun ayrıcalıklı bir konumda olduğunu anlamamızı
sağlamaktadır Eğer koca eşinin yaşamasını isterse cinsel ilişkide bulunduğu erkeğe
de cezai yaptırım uygulanmaması oldukccedila ilgi ccedilekici bir başka husustur
221Sedat Alp ldquohurkelrdquo terimini ldquohurki-rdquo tekerlek kelimesi ile bağdaştırmış ve tekerleği kullanarak
uygulanan bir oumlluumlm cezası olduğunu duumlşuumlnse de F Imparati III Hattušilirsquonin savunmasındaki ldquoBeni
tekerleğe ccedilağırdırdquo ifadesinden yargıya ccedilekmek manasına geldiğini duumlşuumlnmektedir Ayrıca tekerleğin
yuvarlak olması kralların taht odalarının yuvarlak biccedilimde olması goumlk kubbeyi yuvarlak duumlşuumlnmeleri
ile ilişkili olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992 279) 222Oumlrtuumlnmenin eşlik ile ilgili değil ama gelinlik durumu ile ilgili kıymet bildiren bir konu olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ldquokuttumturdquo oumlrtuumlluuml anlamına gelmekte ve geline duumlğuumln guumlnuuml oumlrtuumllen kumaşınsa
ldquokallaturdquo olduğu belirtilmektedir (Tsevat 1975 238) Evlilik ile oumlrtuumlnme durumunun Eski Hitit
doumlneminde ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca bu konu Bitik vazosunda da resmedilmiştir (Tsevat
1975 239)
66
IB9 Miras
Miras soumlzluumlkte 223 birine oumllen bir yakınından kalan mal muumllk olarak
tanımlanmıştır Miras konusu Hitit yasalarında yer alsa da durumun işleyişi ile ilgili
bir tablo verilmemiştir (Neufeld 1951 126)
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi du mu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi224 olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir (Haase 1994 65 vd)
Kadının ailesinin evinden getirdiği ccedileyiz yaşamı boyunca kendisinde
kalıyordu Kadın oumllduumlğuumlnde ccedileyiz eşine kalıyor lakin kadın kendi ailesinin yanında
oumllmuumlşse eş ccedileyizden hak alamıyordu (Bryce 2003 136) Kadın oumllduumlkten sonra
ccedilocuklarına miras olarak kalıyordu (Neufeld 1951 141)
Mirasın nasıl paylaşılacağı ccedileyizin nerede bulunduğuna goumlre değişiklik
sergilemektedir Kadın ailesinin yanında iken vefat etmiş ise eşi mirastan hak
alamıyor eşi ile yaşadığı evde vefat etmiş ise ccedileyizi eşine ve ccedilocuklarına kalıyordu
IB10 Boşanma
Hitit İmparatorluğursquonda boşanma ile ilgili bilgilerimiz oldukccedila yetersizdir
Hitit Krallığırsquona ait her hangi bir boşanma belgesi henuumlz elimize geccedilmemiştir lakin
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağı225 bize konuyla ilgili ipuccedilları
223 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a5489835480
28 224 Bkz Boumlluumlm IB5 225Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda Anadolu halkı ve Asur halkı arasındaki etkileşim sebebiyle sadece
ticari ilişkilerin değil sosyal ilişkilerin de oldukccedila geliştiği goumlzlemlenmektedir Asurlu tuumlccarların hem
Asurrsquoda hem de Anadolu koumlkenli eşleri olabilmekte ya da Anadolu koumlkenli eşleri Asur şehrinde eşinin
bir başka evlilik yapmaması iccedilin evlilik aktine bu durumu belirtebilmekteydi
67
sunmaktadır Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquondan beri boşanma bilinen ve yaygın bir
uygulamaydı Sadece erkek değil kadının da boşanma hakkına sahip olması bizim
doumlnemin sosyal hayatına ışık tutmamızı kolaylaştırmaktadır
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda boşanma metinleri ldquoiqqatirdquo kelimesi ile
belirtilmiştir Boşanma ile ilgili Kaniš kentine ele geccedilen metinlerde226 ise Anadolu
erkekleri ile evli yerel kadınlara ve Asurlu erkekler ile evli yerel kadınlara ait evlilik
belgeleri şahıs adları şahit isimleri genelde yine aynı isimler yer almakta olup
boşanma akti ile oumldenecek tazminat belirlenmekteydi Boşanma metinlerinde ayrılığın
nedenine ilişkin bir ipucu yer almamak ile birlikte iki tarafında boşanma talebini dile
getirme hakkı olduğu anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 140vd)
Boşanma gerccedilekleştiğinde malların eşit paylaşıldığı anlaşılmaktadır oumlrneğin
bir evin olması durumunda ikisinin de ortak malı sayılıyor ve boumlluumlşuumlleceği
belirtilmektedir (Darga 2013 91) ldquoKoca ve karısı birbirlerini bırakırlarsa 5 mina
guumlmuumlş tartacaklarrdquo ifadesi metinde227 yer almaktadır Anne ccedilocuklarının vesayetini
alabiliyordu ve babanın da ccedilocukların bakım masrafları iccedilin nafaka oumldediği
anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 141vd) Nafakalar aylık ya da yıllık olabilmekteydi
(Kılıccedil 2005 38) Eşler ayrıldıktan sonra kadının istediği yere gidebileceği ve
birbirlerinden hak talep etmeyip iddiada bulunmayacakları belirtilmiştir (Darga 1976
Darga 2013)
Boşanma davasının yer aldığı bir metinde228 boşanan kadının ailesi tarafından
korunduğu kocasının succedillu goumlruumllduumlğuuml ve caydırıcılık iccedilin oumlluumlm cezası verildiği
anlaşılmaktadır
Doumlneme ait olan bir boşanma belgesinde229 eşinden ayrıldıktan sonra kadının
ikinci bir eş ile evlenmesinde hiccedilbir ccedilekince ya da yasak olmadığı net bir şekilde ortaya
226 ICK I 32 227 ICK I 3 228Nikkilit ve Šašalika karı koca resmen ayrıldılar Šašalika (kralın) oumlzel himayesine girecek erkek (ise)
canının istediği yere gidecek Guumlnuumln birinde tusinnum veya herhangi bir ubadinum (kral iccedilin iş goumlren
emlakccedilı arsa tuumlccarı gibi bir frup goumlrevli tuumlccar) Šašalika uumlzerinde hak iddia edecek olursa 5 mina
guumlmuumlş verecek ve (aynı zamanda) o oumllduumlruumllecek Kral Pitanarsquonın tasdikiyle ve merdiven buumlyuumlğuuml
(veliaht) Anitta ile Nikkilit succedilludur bu boşanmadardquo (Darga 2013 109) 229 ldquoKarum Kaniš buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk aşağıdaki hukuk kararını verir Hunana buguumlnden itibaren kendi
kızı Alinarsquoyı Aššur-Malikrsquoin eski karısıeşini onun (kızının) seccedilimine goumlre (bir erkekle) evlendirebilirrdquo
denilmektedir (Darga 2013 111)
68
konulmuştur Kadının da erkek ile eşit haklara sahip olduğu ve bu hakları kullanma
yetkisinin de bulunduğu goumlzlemlenmektedir230 Boşanmayı isteyen tarafın genellikle
karşı tarafa tazminat oumldediği goumlruumllmektedir
Hititler doumlneminde boşanma ccedilok yaygın bir olgu değildi fakat boşanma
suumlrecini erkek kadar kadın da kolay bir şekilde başlatabiliyordu (Bryce 2003(a) 134)
Kadın ve erkeğin malları eşit paylaştığı duumlşuumlnuumllmektedir ama ccedilocuklar soumlz konusu
olduğunda sadece bir tanesini baba alır diğer ccedilocuklar anne ile birlikte kalırdı Ancak
erkeğin oumlzguumlr kadının koumlle olduğu durumlarda bunun tam tersi uygulanırdı (Bryce
2003(a) 145) Maddi accedilıdan daha guumlccedilluuml olan tarafın ccedilocuklara bakabileceği
duumlşuumlnuumllmektedir231 ( Kılıccedil-Duymuş 2007 88)
Emlak paylaşımıysa 232 evin boumlluumlnmesi ile gerccedilekleşir bu duruma konut
tarlalar hayvancılık mutfak eşyaları vb dahildir yani sadece gayrimenkul değil aynı
zamanda eşyalar da dahildir (Haase 1993 53) Boşanma sırasında erkeğin evin
yarısına sahip olduğu halde buumltuumln ccedilocuklara bakma zorunluluğu bulunmaktadır
(Haase 1993 53)
Boşanmanın nedenleri ile ilgili bir bilgi maddelerde233 yer almamaktadır ve
herşey iki eşit parccedilaya boumlluumlnmuumlştuumlr ccedilocukların yalnız birinin babada kaldığı
belirtilmektedir Hitit sosyal yapısının iki ccedilocuklu bir aileden meydana gelmediği
duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde baba ekonomik olarak kadından daha iyi bir konumda yer almaktadır
(Haase 199353) Geccedilmişe oranla ldquokoumlle soumlzcuumlğuumlnuumln daha dikkatli kullanıldığı
230 Aššur-taklaku ve eşi Šakriušwarsquonın boşanma metnindeyse ldquoŠakriušwa Aššur-taklakursquonun karısıdır
Koca ve karı boşandılar Taraflardan biri diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (talepte
bulunmayacak) O kadının bedeli hususunda da (taraflar birbirlerine) doumlnmeyecekler (bir itirazda
bulunmayacaklar) Šakriušwa ister bir yerliyle isterse bir tuumlccarla (Asurlu) kalbinin istediği yere
gidecek (sevdiği biri ile evlenebilecek) Ve Aššur-taklaku (da) kalbinin istediği kadını alacak
(evlenebilecek) Taraflardan birisi diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (hukuki bir itirazda
bulunmayacak) Walhašnarsquonın oğlu Alulursquonun huzurunda Dalašrsquoın oğlu Šat-ahšu huzurunda Aninirsquonin
huzurunda Idi-Aššurrsquoun huzurunda Ušman-ahšursquonun huzurundardquo (Sever 1992 668vd) 231 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40) 232 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 233 Bkz sect31 ve sect33
69
belirtilmekte ve boumlyle durumlarda boşanma hakiminin boşanmadan bahsetmemesi de
şaşırtıcı değildir (Haase 1993 54)
sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte
yaşıyorlarsa ve onu kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve
ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi
boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk alsınrdquo
(Imparati1992 55 Hoffner 1997 40)
sect32- ldquoEğer bir erkek bir koumlle bir kadını karısı olarak alırsa hukuk kuralı onlar
iccedilin aynı şekildedirrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 41)
sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadını koumlle alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı
şekildeltdirgtrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42)
Madde uzlaşmaya dayalı bir ayrımın yanı sıra yasal bir duumlzene işaret edebilir
boumlylece eşlerden hiccedilbirinin cezalandırılmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır
(Haase 1993 52) Madde 31rsquode Hitit yasalarının zengin olan ya da oumlzguumlr olan kişinin
yanında yer aldığı goumlruumllmektedir (Haase 1994 71 vd)
sect34- ldquoEğer erkek bir koumlle bir kadın iccedilin başlık oumlderse ve onu kendi iccedilin karısı
olarak alırsa o zaman onu(=kadını) kimse dışarı ccedilıkarmazrdquo (Imparati 1992 57
Hoffner 1997 42)
Kušata oumldemesi koumlle-oumlzguumlr evliliğine hukuksal geccedilerlilik ve sağlamlık
kazandırmaktadır Oumlzguumlr bir kadının koumlle bir erkekle evlenmesiyle birlikte kadının
oumlzguumlrluumlk haklarını kaybettiği ve koumlle statuumlsuumlne duumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir Ayrıca
evliliğin en başından itibaren soumlzleşmeye dayanması da bunun ispatları arasında yer
almaktadır Lakin oumlzguumlr erkek ile koumlle bir kadın evlendiğinde aynı statuuml duumlşuumlşuuml
uygulanmamış erkek bulunduğu kendi sosyal tabakasında kalmıştır (Imparati 1992
207 vd)
70
Koumlle-koumlle evliliği ya da koumlle-oumlzguumlr evliliğinde herhangi bir boşanma sonrası
tuumlm ccedilocukların annede kaldığı anlaşılmaktadır oysa oumlzguumlr-oumlzguumlr evliliklerinde
ccedilocukların babada kaldığı234 bilinmektedir (Haase 1993 53)
sect35- ldquoEğer oumlzguumlr bir kadını bir youmlnetici ya da bir ccediloban k[accedilı]rır[sa] ltvegt
onun iccedilin başlık oumldemezse o zaman o (=kadın) uumlccediluumlncuuml [yıl]da [koumll]e olurrdquo
(Imparati 1992 57 Hoffner 1997 43)
Ccedilobanlığın sosyal statuuml olarak aşağı olduğu ve oumlzguumlr olmadıkları
duumlşuumlnuumllmektedir Kadın belirlenen suumlreden oumlnce ilişkiyi bitirirse sosyal statuumlsuumlnuuml
koruyacak ama ilişki devam ederse kadın koumlle durumuna duumlştuumlğuuml andan itibaren
oumlmruumlnuumln sonuna kadar da koumlle olarak yaşayacaktır (Imparati 1992 205vd)
Hitit doumlnemine ait bir boşanma akdinin elimize geccedilmemesi oldukccedila ilginccediltir
ccediluumlnkuuml Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda bu tarz pek ccedilok belgenin varlığı bilinmektedir
Hititlerde boşanma sadece kanunlar uumlzerinden irdelenip accedilıklanabilmektedir
Boşanma hususundaki esas konu ile ilgili bir bilgimiz bulunmaz Boşanma sonrası
ccedilocuk paylaşımının huumlr ve koumlle bireylerde farklı şekilde uygulandığı goumlruumllmektedir
Hitit prensesi Ehli-Nikkal ve Ugarit kralı Ammurapi tarafından boşanmıştır
nedeni belirli değildir ve Kargamıš kralı Talmi-Tešup tarafından karara bağlanmıştır
(Bryce 2003(a) 73) Ehli-Nikkalrsquoin II Šuppiluliumarsquonın kızı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla alakalı iki adet belge235 ele geccedilmiştir İki belge de kadının
elindeki ccedileyizin ccedilıkarılması ile ilgilidir ve Talmi-Tešuprsquoun muumlhuumlr baskısı her ikisinde
de yer almaktadır Ehli-Nikkalrsquoin ve gelecekte soyundan gelenlerin ccedileyiz uumlzerinde hak
talep etmemesi istenmiştir 236 Ccedileyiz sorununun Ehli-Nikkal Hapiše kralı
234 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 235 RS 17226 RS 17355 236ldquoKargarmıš Uumllkesi kralı majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoin sahip olduğu muumlstahkem mevkileri Ugarit
kralı Ammurapirsquoye şimdi geri verdi Gelecekte Ehli-Nikkalrsquoin torunları() zamanında bile sahip olduğu
bu muumlstahkem konut ile ilgili Ugarit Uumllkesi kralı Ammurapirsquoye şikayette bulunmayacaktır Şikayet
ederse bu tablet onun uumlzerinde geccedilerli olacakrdquo RS 17226 (Beckman 1996 168vd)
71
Tanhuwatašša ile yeniden evlenene kadar ccediloumlzuumlme kavuşmadığı anlaşılmaktadır237
(Beckman 1996 168vd Watson - Wyatt 1999 701vd) Ehli-Nikkalrsquoin
Ammurapirsquonin eşi olmadığı Ammurapirsquonin babası III Niqmadursquonun dul eşi olduğuna
dair de bir goumlruumlş mevcuttur (Watson - Wyatt 1999 701)
Kargamıš kralı Talmi-Tešuprsquoun belgelerinde Ammurapirsquonin adının geccedilmesi
onun Ehli-Nikkalrsquoin eşi olduğu anlamına gelmediği Ammurapirsquonin babası ile
evlendiği ve kral oumllduumlkten sonra konumunu ve ccedileyizini koruyacağı ile ilgilidir Bu
konuyu Hitit prenseslerinin oumlnceki evliliklerinde de goumlrmekte ve kendilerini guumlvence
altına aldıklarını bilmekteyiz Ehli-Nikkal dul kaldığında yeniden evlenmek iccedilin
Ugaritrsquoteki ikametinden vazgeccedilmiş ya da başkaları tarafından vazgeccedilirilmiş olabilir ve
bu sebeple Ugaritrsquote bulunan tuumlm muumllkuumlnden vazgeccedilmek zorunda kaldı Burada yer
alan boşanmanın aşağıda yer alan Ugarit kralı Ammištamru ve Amurru kralının kızının
boşanmasındaki gibi ciddi bir evlilik sorunu belirtilmediği bir gerccedilektir Ehli-
Nikkalrsquoin bir sonraki eşi olduğu duumlşuumlnuumllen Hapiše kralı Tanhuwatašša erkek kardeşi
ya da Ugaritrsquoten ayrıldıktan sonra kaldığı bir başka akrabası olabilir Ehli-Nikkalrsquoin
III Niqmadursquonun eşi olduğu varsayımı doğruysa Ehli-Nikkalrsquoin ailesi hakkında
tahminlerde bulunulabilir II Šuppiluliumarsquonın III Niqmadu ile evlenecek kadar
buumlyuumlk bir kıza sahip olduğu duumlşuumlnuumllmemektedir Ağabeyi III Arnuwanda tahta
ccedilıktından kısa bir suumlre sonra vefat etti ve ccedilocuğu yoktu bu sebeple IV Tuthaliyarsquonın
ve II Šuppiluliumarsquonın kızkardeşi olduğu tahmin edilmektedir Ehli-Nikkalrsquoin III
Niqmadursquodan bahseden parccedilalanmış ayin metninde 238 geccedilen ve parccedilalanmış bir
mektubun 239 yazarı olarak geccedilen ldquoAnnpdgl Anani-NINGALrdquo isimli kişi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu mektubun kızının ve diğer torunlarının geleceğini
guumlvence altına almak isteyen bir kadın tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır ve Ugarit
Krallığırsquonın durumun koumltuumlye gitmesi durumunda soyundan gelenlere sığınma hakkı
237ldquoEhli-Nikkal Tanhuwataššarsquoya evlilik soumlzuuml verdiğinden beri Hapišše Uumllkesi kralı (Ehli-Nikkalrsquoin)
[kadınlarını kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını] altın guumlmuumlş bakır kaplarını eşek ve
Ammurapirsquoye getirdiği diğer herşeyi alacak [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapi [onun] kadınları[nı]
kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını [altın guumlmuumlş] oumlkuumlz bakır aletlerini ve [diğer her şeyi] ne
olursa olsun geri getirdi Gelecekte Ehli-Nikkal [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapirsquoden şikayet etmemeli
ve Ugarit Uumllkesi kralı [Ammurapi] majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoden şikayet etmemelirdquo RS 17355
(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080
72
talep etmek iccedilin başkatip ile iletişime geccedilmeyi istemiştir Anani-NINGAL Ugarit
Uumllkesirsquonde bulunan bir yabancı ya da rakipleri tarafından rahatsız edilen bir kişi
olabilir ama Ugarit kralı ile evli olan bir Hitit prensesi olduğu gerccedilekten uzak
goumlzuumlkmektedir III Niqmadursquonun oumlluumlmuuml sonrasında şehirden ayrılan tek bir Hititli
prenses bulunmaktadır o da Ehli-Nikkalrsquodir (Watson - Wyatt 1999 702vd)
Her ne kadar Hitit doumlnemine ait bir boşanma belgesi elimizde bulunmasa da
Hitit kralı IV Tuthaliya zamanında oldukccedila sıradışı bir boşanma yaşanmıştır Amurru
kralı Bentešinarsquonın Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile evli olduğu
bilinmekteydi Ccediliftin kızı olan ve metinlerde adı geccedilmeyen Amurrulu prensesin
Ugarit kralı Ammištamru ile evlendiği anlaşılmakta ve nedeni bilinmeyen bir sebepten
oumltuumlruuml Ugarit kralı prensesten boşanmak istemekteydi 240 Boşanma davasının
hakimliğini IV Tuthaliya yapmıştır Her ne kadar Hitit Uumllkesirsquonde boşanma ile ilgili
bilgilerimiz kısıtlıysa da Hitit kralının boumlyle bir davayı youmlnetmesi bize bir takım
ipuccedilları sağlayabilmektedir
Soumlzuuml geccedilen evliliğin Ugarit ve Amurru uumllkeleri arasındaki kardeşlik bağını
guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmuumlşken bunun tem tersi olmuş boşanmanın sebebi olan
skandal iki taraf arasındaki geleneksel dostluğu zayıf duumlşuumlrme tehlikesi ile karşı
karşıya bıraktı (Singer 1991(a) 171)
Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının
boşanmasının konu edinildiği metin elimizde kraliyetler arası ilk boşanma davası
olması nedeniyle oldukccedila oumlnemlidir IV Tuthaliya ve Karkamıš kralının da bu duruma
arabuluculuk yaptıkları anlaşılmaktadır (Taş 2007 113)
Prenses bazı belgelerde sadece ldquoBentešinarsquonın kızı Amurrulu prensesrdquo olarak
anılırken bazı belgelerde ise ldquomarat rabiturdquo ya da ldquomarat bitturdquo buumlyuumlk hanımın kızı
olarak goumlruumllmektedir Ayrıca yine aynı anlama gelen DUMUMUNUS GAL olarak da
belirtilmektedir Šaušgamuwarsquonın Ammištamrursquoya yazdığı mektupta prenses ldquoaššaturdquo
kadın ve ldquosinništu(m)rdquo eş olarak geccedilmektedir (Muntingh 1967 104)
240 Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının boşanmasına ilişkin IV
Tuthaliyarsquonın kararnamesi bkz CTH 107
73
DUMUMUNUS GAL terimde belirtilen kişinin ya kralın annesi yaşarken eşi
Tawananna mevkisini elinde bulunduramayacağı iccedilin kralın eşine verilen unvan ya da
en yaşlı prenses olduğu ile ilgili iki farklı goumlruumlş ortaya atılmıştır (Singer 1991(b) 327)
Hitit krallığının Mısırarsquoa goumlnderdiği prenses ile ilgili bir metinde DUMUMUNUS
GAL terimi ile ifade edilen anlamın en buumlyuumlk kız ccedilocuk olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 334)
III Hattušili doumlnemine ait bir metinde241 ldquoOğlum Nerikkali Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı ve ben kızım Gaššulawiyarsquoyı Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın sarayına eş olarak verdim Amurru uumllkesinde o kraliccedile olacak
Kızımın oğulları ve erkek torunları Amurru uumllkesinde krallığı sonsuza kadar ellerinde
tutacakrdquo demektedir Bu sebeple de MUNUSLUGAL GALrsquoda bahsedilen kişinin III
Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1991(b) 330) Ayrıca
Ugarit metinlerinde ldquoMUNUSLUGAL GALrdquo yerine ldquoMUNUS rabiturdquo olarak
belirtilmiştir (Singer 1991(b) 335)
Bentešina Hitit sarayında suumlrguumln yaşadığı doumlnemde III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile evlenmiştir Kralın prensesten oumlnce Amurrursquoda başka bir eşinin daha
olduğu bilinmesine rağmen kral Amurrursquoya doumlnduumlkten sonra Gaššulawiya ilk eş yani
kraliccedile olmuştur ldquomarat bitturdquo yani buumlyuumlk hanımın kızındaki buumlyuumlk hanımdan
kastedilen Gaššulawiya olmalıdır Ayrıca Ammištamrursquonun evlendiği prenses
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın ccedilocukları olmalıdır buumlyuumlk olasılıkla Šaušgamuwarsquoda
bu ccediliftin ccedilocuklarıdır Bu durum goumlsteriyor ki Ugaritrsquoe giden Amurrulu prenses III
Hattušilirsquonin torunlarından biriydi (Taş 2007 115)
Prensesin belgelerde bu kadar farklı şekilde belirtilmesi davanın suumlrecinin
uzadığının goumlstergesidir İlk olarak Bentešinarsquonın kızı olarak belirtilmiş daha sonra
buumlyuumlk ihtimalle Bentešina oumlluumlnce tahta ccedilıkan oğlu Šaušgamuwa devrindeyse buumlyuumlk
hanımın kızı ya da Amurrulu prenses olarak belirtilmiştir Prensesin isminin
metinlerde yer almasından kaccedilınılmasının bilinccedilli olarak yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
(Yaron 1963 24)
241 SBO I 104
74
Evliliğin suumlresini kapsamak oldukccedila guumlccedil olsa da ccediliftin ccedilocuklarının olduğu
belirtilmiştir Bir anlaşmazlık sonucu Amurrulu prenses uumllkesi olan Amurrursquoya
kaccedilmıştır Davaya pek ccedilok yakın akraba katılmıştır Amurrulu prenses Ugarit kralının
onu istemediğini anladığında kendisine ait olan oumlzel muumllkleri ve Ugarit Uumllkesirsquone
goumltuumlrduumlğuuml ccedileyiz ve duumlğuumln hediyelerini alarak Amurru kralı olan kardeşi
Šaušgamuwarsquonın yanına sığınır (Taş 2007 115vd)
Ammištamru boşanma kararında242 durumu şoumlyle ifade eder
ldquoHitit uumllkesi kralı buumlyuumlk kral majestem Tuthaliyarsquonın huzununda Ugarit kralı
Ammištamru Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı (Daha
sonra) o (kadın) Ammištamrursquoya sıkıntı vermeye başladı Ugarit uumllkesi kralı
Ammištamru (bu sebepten dolayı) Bentešinarsquonın kızını hemen boşadırdquo (Taş
2007 117 Beckman 1996 165-167)
Soumlz konusu boşanma buumlyuumlk olasılıkla kralın tek taraflı guumlcuuml ile keyfi olarak
oluşmuştur (Yaron 1963 24) Evlilik metninde yer alan edebiyen boşadı kelimesi ilgi
ccedilekicidir metne benzeyen başka bir metinde bazı hakların ve yasal durumun
korunduğunu ve devam ettiğini goumlrmekteyiz Boşanma bir anda gerccedilekleşen ve
suumlrekliliği olmayan bir eylemdir Kalıcılıktan kast edilen vurgulanacak bir statuumlnuumln
yaratılması değil daha oumlnce var olanın statuumlnuumln dağılmasıdır Soumlz konusu ifade hiccedil
şuumlphesiz bu etkiyi ortadan kaldırmak iccedilin konulmuş olmalıdır Belki de burada ifade
boşanmanın sonunu vurgulamak olarak anlaşılmalıdır (Yaron 1963 25)
Yine bir başka metinde243 şu ifade geccedilmektedir
ldquoBuguumlnden itibaren Amurru kralı Bentešinarsquonın oğlu Amurru kralı Šaušgamuwa
buumlyuumlk hanımın kızını yetiştirdi ve onu Ugarit kralı Niqmeparsquonın oğlu
Ammištamrursquonun elleri arasına bıraktı (evlendirdi) ve o şoumlyle soumlyledi o kadın
sana buumlyuumlk bir hata yaptı Fakat ben ne zamana kadar senin hanımını korumaya
devam edeceğim Sana karşı hata yapan buumlyuumlk hanımın kızı buradadırrdquo (Taş
2007 117)
242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A
75
Amurrulu prensesinin yaptığı succedil metinlerde belirtilmemiştir kimi
araştırmacılar prensesin zina succedilu nedeniyle uumllkeden kaccediltığı goumlruumlşuumlnuuml savunsa da
(Muntingh 1967 104) kimi araştırmacılar da Ugarit kralının uumllke ccedilıkarları soumlz konusu
olduğunda kardeşini Alašiya244 Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlndermesini oumlrnek verip prensesin
succedilunun uumllke ccedilıkarları ile alakalı bir nedeni olduğunu belirtmişlerdir (Taş 2007 118)
Amurru kralı Ammištamru Amurru kralı Šaušgamuwarsquodan eşi Amurru
prensesinin iadesini istemiştir ancak Amurru kralı kardeşini vermemiş ve uzlaşma
mektubunda245 şu şekilde yazmıştır
ldquo[Kardeş]im Guzalursquonun huzurunda soumlylediğin soumlzleri duydum ve ccedilok memnun
oldum Senin karının meselesine gelince evet bu kadın daha oumlnce sana karşı hata
yaptı (O) bana iyi olmayan şeylerden bahsetti Senin hakkında Kargamıš kralına
yazdım O kadının buraya kabul ettim O kadını ikinci defa bulunduğu yere geri
goumlndermedim Onu erkek kardeşlerinin yanına bıraktım Benim kardeşim (bunu)
boumlyle bilsin Bak kardeşim sen ve ben kardeşiz Biz tek ve aynı adamdan
kardeşleriz Niccedilin aramızda daha iyi ilişkiler olmasın [Senin] bana yazmış
olduğun buumltuumln istekleri ben sana karşılayacağım [Ve s]en de benim isteklerimi
karşılayacaksın Biz bir buumltuumlnuumlz Senin istediğin herşeyi bana yazacaksın [Ben
senin iccedilin] karşılayacağımrdquo (Taş 2007 118-119)
Ugaritkralı Ammištamru ve Amurru kralı Šaušgamuwa arasında boşanma
sonrası yapılan bir antlaşma gerccedilekleşmiştir Antlaşmada 246 şu ifadeler yer
almaktadır
ldquoEğer gelecekte ilerleyen guumlnlerde Ugarit kralı Ammištamru ve onun oğulları
[onun] oğullarının torunları onun soyundan gelecek olanlar hukuki bir meseleye
sahip olurlarsa buumlyuumlk hanımın kızı meselesine gelince buumlyuumlk hanımın kızı geri
douml[necek] [Onun kard]eşi () Amurru kralı Šaušgamuwa ve Ugarit kralı
Ammištamru () 7 biltum () altını ve onun 7 (x) bakırını oumldeyecek Ugarit kralı
Ammištamru [veya onun oğulları] veya onun [torunları] Amurru kralı
Šaušgamuwarsquoya karşı eğer herhangi bir hukuki talepte bulunacak olurlarsa bu
244 Kıbrısrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 24vd RGTC VI 6 RGTC VI2 2) 245 RS 17116 246 RS 16270
76
tablet kazanılmış bir hak belgesidir Ugarit kralı Ammištamrursquonun muumlhruumlrdquo (Taş
2007 119-120)
Ugaritrsquoe geri goumlnderilen prensesten haber alınamaması nedeniyle Amurru kralı
Šaušgamuwa ve Ugarit kralı Ammištamru arasında goumlnderilen mektuplardaki
ifadelerde sertleşme soumlz konudur IV Tuthaliya bu olaya el atmak zorunda kalmış ve
boşanmayı karara bağlamıştır Ugarit kralı Ammištamrursquonun Amurru kralı
prensesinden olan oğlu Utri-Šarrumarsquonın oumlnuumlne iki seccedilenek konulmuştur ya Ugaritrsquote
yaşamaya ve veliaht olmaya devam edip zamanı gelince babasının tahtına oturacaktı
ya da Amurru Uumllkesirsquone annesinin yanına gidip veliahtlık haklarından vazgeccedilecekti
Bu durum boşanma metninden anladığımız kadarıyla247 kraliccedilenin olası bir durumda
tahta geccedilişi engellenmiştir Utri-Šarrumarsquonın hakları elden geldiğince korunmaya
ccedilalışılmıştır buna ek olarak giysisini tahtın uumlzerine koymasının anlatılması sembolik
olarak veliahtlık haklarından vazgeccedilişi anlatmaktadır Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden
sonra Utri-Šarrumarsquonın değil Ibiranu tahta geccedilmiştir 248 (Taş 2007 121
Beckman1996 166vd) Utri-Šarruma babasından oumlnce oumllmuumlş olabileceği de
muhtemeldir (Yaron 1963 29)
Kral soyundan prensler kendi uumllkelerinde yaşıyorlarsa değerleri accedilıkccedila
belirtilmiştir ancak suumlrguumlne goumlnderilmişlerse ya da annelerinin etkisi altında
kalmışlarsa bağlı bulundukları hanedanlık iccedilin buumlyuumlk tehlike oluşturmaktaydılar
(Yaron 1963 31)
Ugarit Krallığırsquonda Hitit Krallığırsquonın aksine doğan ilk erkek ccedilocuk tahtın
gelecekteki varisi olacak şeklinde bir kural bulunmamaktaydı ve Ammištamrursquonun
diğer eşinden de ccedilocukları olduğu bilinmektedir Bu sebeple de Ammištamrursquonun
247RS 17159 248ldquoUgarit uumllkesindeki Utri-Šarrumarsquoya (gelince) o veliahttır Eğer Utri-Šarruma lsquoBen annemin
peşinden gideceğimrsquo derse tahttaki duumlzenini yapsın (haklarından tamamen feragat etsin) ondan sonra
gitsin O zaman Ugarit kralı Ammištamru başka bir oğlunu Ugaritrsquoe veliahtlık iccedilin koyacak Eğer
Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden sonra Utri-Šarruma kendi annesini (yanına) alırsa ve (bu karar) onu
Ugarit uumllkesinde (tekrar) kraliccedileliğe doumlnduumlrecektir Utri-Šarruma giysisini tahtın uumlzerine koymalı ve
her nereye gitmek isterse gitmelidir Daha sonra majesteleri şimdi Ammištamrursquonun oumlbuumlr oğlunu
Ugaritrsquote krallığa oturtacak ve gelecek guumlnlerde Bentešinarsquonın kızı kendi oğulları kendi kızları ve
damatları iccedilin herhangi bir hukuki hak iddia edemeyecektir Karar verme yetkisi Ugarit kralı
Ammištamrursquoya aittir Bu belge onun davayı kazandığının belgesidirrdquo şeklinde geccedilmektedir (Taş
2007 120-121 de Mieroop 2007 124vd Beckman 1996 165vd)
77
boşandığı eşinden olan oğlu yerine diğer eşlerinden olan oğullarından birini tahta
veliaht olarak atadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Yaron 1963 30)
Boşanma sonrasında suumlrduumlruumllen hukuki işlemler ile ilgili metinde249 ifadesi
geccedilmektedir
ldquoKahraman Kargamıš uumllkesi kralı Šarru-kušuhrsquoun torunu Kargamıš uumllkesi kralı
Šahunuruwarsquonın oğlu Kargamıš kralı Ini-Tešuprsquoun huzurunda Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızı hem guumlmuumlş hem altın hem bakır hem tunccediltan yapılmış
eşyalar hem hatırı sayılır ziyaretccedililerin hediyeleri hem hediyeler hem suumls
eşyaları hem erkek kouml[le]ler hem kumaşlar Ugaritrsquote Amurru uumllkesi kralı
Bentešinarsquonın kızının olmuştur Ugarit kralı Ammištamrursquoya ait herşeyi elde
etmiştir Gelecekte Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızı bu eşyalar iccedilin Ugarit
uumllkesi kralı Ammištamrursquoya karşı onun oğullarına ve torunlarına karşı hukuki
itirazda bulunmayacak Eğer hukuki itirazda bulunacak olursa bu belge onun
kazandığının belgesidirrdquo (Taş 2007 122 vd)
Prensesin ccedileyizi olan ve Ugarit sarayında yaşadığı sırada kendisine goumlnderilen
hediyelere sahip olma hakkının devam ettiği ve boşanmanın gerccedilekleşmesi sonrası
mallarını aldığı goumlzlemlenmektedir (Taş 2007 122 vd)
Boşanma sonrasında finansal bir sorun da ortaya ccedilıkmıştır Prenses anne
evinden ccedileyiz olarak getirdiği eşyalarını evlilik sırasında aldığı hediyeleri ve
taşınabilir malları geri alma sorunu ile karşılaşmıştır Metinde ilginccedil olan hususlardan
biriyse boşanma sonrası mal paylaşımının bir başka kral tarafından yapılmış olmasıdır
buumlyuumlk ihtimalle paylaşımda sıkıntı yaşanmış ve tarafsız bir goumlze ihtiyaccedil duyulmuştur
Belgede geccedilen malların gerccedileği yansıtıp yansıtmadığı konusuysa muallakta
kalmaktadır Kralın cimri bir tutum sergilediği goumlzlemlenmektedir Ayrıca kararın kral
tarafından kabul edildiği şekilde kararın onaylanması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Bunlara
ek olarak kralın boşanma parası oumldemediğini metinde yer almaması sebebiyle
anlamaktayız Bunlara ek olarak taraflar arasındaki ilişkiyi duumlzenleyen yasaların
ayrıntıları bilinmemektedir lakin kocanın herhangi bir uumlcret oumldememesi Hitit kralının
kraliccedileye boşanma succedilunu atfettiğini goumlsteren bir goumlsterge olarak goumlruumllebilir Maddede
249 RS 17396
78
evlilik zamanında sıklıkla hazırlanan ve evlilik soumlzleşmesinde somutlaştırılan ya da
bazen ayrı belgeler oluşturan detaylı envanterlerin kadının hakları ile ilgili kesin delil
sunmadığını goumlstermektedir ve bu listelerin kuşkusuz ki oumlluumlm veya boşanma sebebiyle
evlilikin sonra erdirilmesini duumlşuumlnerek hazırlanmıştır Belge tam bir doğruluk arz
etmemektedir Kral karısı tarafından veya bu davada ailenin uumlyeleri Amurru oğulları
tarafından alınması gereken yemin iccedilin yeterli temeli sağlamıştır Yemin yapıldığı
taktirde kralın boşanma parasını oumldemesi gerekecekti ve ileri protesto goumlsterileri bu
konuda fayda sağlayamadı (Yaron 1963 26vd)
Daha sonra Ammištamrursquonun eski eşini geri istediğini ve prensesin 1400 šekel
altın karşılığında Ammištamrursquonun merhametine bırakıldığını oumlğrenmekteyiz İki uumllke
arasındaki barışın yeniden inşa edilmesi iccedilin prensesin bedeli oldukccedila ucuz olduğu
goumlzlemlenmektedir (Singer 1991(a) 175 de Mieroop 2007 126)
IV Tuthaliyarsquonın hakimliğini yaptığı bu davada siyasi ccedilıkarların aile
ilişkisinden oumlnce geldiği anlaşılmaktadır Uluslararası bu kadar sansasyonel bir olayın
metinlerinde prensesin succedilunun yer almaması da oldukccedila ilgi ccedilekici bir husus olarak
karşımıza ccedilıkmaktadır Kraliccedilenin Ugarit Uumllkesirsquonde bulunan ccedileyizlerinin
guumlvenliğinin sağlanması da boşanmada duyguların değil maddiyatın daha oumlnemli
olduğunun bir başka ipucunu bize sunmaktadır
79
IKINCI BOumlLUumlM
II HITIT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı evlilikleri ve siyasi ilişkileri daha
rahat anlayabilmemiz iccedilin oumlncelikle Hitit Devletirsquonin yapısını anlamak gerekmektedir
Hitit Devleti ccedilok uluslu ve ccedilok devletli feodal diyebileceğimiz bir yapıya
sahiptir 250 (Bilgin 2018) Hitit Devleti doumlrt ana bileşenden oluşmaktadır (Bryce
200544)
bull Hititlerin başkenti Hattušarsquoyı ve bir dizi boumllgesel idari merkezi yerleştirdiği
bir ccedilekirdek alanırdquo
bull Kralın veya youmlnetim organlarının doğrudan kontroluuml altında ccedilekirdeğin
ccedilevresindeki boumllgeler
bull Krala tabi olan ancak yerel youmlneticilerin derhal yetkisi altındaki vassal uumllkeler
bull I Šuppiluliumarsquonın huumlkuumlmdarlığından itibaren Suriyersquonin kuzeyindeki iki
valilik krallığı
Brycersquoa goumlre vassallık sistemi imparatorluk doumlnemindeki askeri girişimlerin
sonucu olarak ortaya ccedilıkmış bir sistemdir ve I Šuppiluliuma ile II Muršili
doumlnemlerindeli girişimlerle birlikte daha fazla gelişmiştir (Bryce 200548) Vassal
uumllkeler kendi yerel youmlneticilerinin youmlnetimindeydi Vassal krallıklarının
yuumlkuumlmluumlluumlkleri ve menfaatleri antlaşma metinlerine dikkatlice yazıldı ve duumlzenlendi
antlaşmalar iki uumllke arasında değil iki kişi arasında gerccedilekleşmekteydi bunlardan ilki
Hitit kralı diğeriyse vassal youmlneticiydi İkili antlaşmadan ziyade kralın ccedilıkarlarını
oumlnemseyen yani tek taraflı antlaşmalardı Şartları ve koşulları hazırlanmış ve kral
tarafından zamanı ayarlanmışsa da onaylanmış olup vassal youmlnetici tarafından da
yemin ile antlaşma kabul edilmektedir Antlaşma bireysel nitelik taşıması sebebiyle
tahta oturan her yeni Hitit kralı zamanında yeni bir antlaşmanın hazırlanması
gerekliliğini doğurmuştur (Bryce 2005 48 vd)
250 Bkz Harita 21
80
Hitit kralları vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaları evlilikler yolu ile
pekiştiriyordu Hitit prenseslerin vassal youmlneticiler ile evlendiriliyor ve vassal
hanedanın soyu soumlz konusu prensesin oğullarından devam ediyordu (Bryce 2005 49)
Vassal terimi iccedilin ldquoišhuil išhaiišhiyardquo kelimesi kullanır bağlamak minnet
altında bırakmak anlamına gelmektedir İki taraf iccedilin de yemin etmek ccedilok oumlnemlidir
yeminde bağlılık kavramı bulunmaktadır (Klock-Fontanille 2005 111) Birkaccedil
durumda Hitit Krallığırsquona bağlı yerel youmlneticiler ldquokuirwanardquo251yani ldquokoruma altına
alınanrdquo olarak belirtilmişlerdir (Bryce 2005 49)
Vasallık antlaşmalarında eşitlik goumlzetilmez Hitit kralı daima uumlstuumln
durumdadır bunu Hitit kralının unvanları ve soyağacı ile birlikte antlaşma metninde
yer aldığı oysa karşı tarafın kısa ve yalın bırakıldığı fark edilmektedir (Klock-
Fontanille 2005 111) Antlaşmalarda vassalın uymak zorunda olduğu şartlar
sıralandırılmıştır
Baş kaldıramaz
Bağımsız bir dış politika uygulayamaz
Buumlyuumlk Kralrsquoın dostları onun dostları Buumlyuumlk Kralrsquoın duumlşmanları onun
duumlşmanları olmalıdır
Savaşa askerleriyle onun yanında girmelidir yani ganimetten pay alamaz
Uumllkesine gelen kaccedilakları Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermek zorundadır
Her yıl Hattušarsquoya gidip krala olan bağlılık yeminini tazelemek ve ona yıllık
vergisini252 oumldemek zorundadır (Bryce 2005 49)
251 Arzawa (topraklarının vassal statuumlsuumlne indirilmeden oumlnce) krallarına Kizzuwatna ve Mittani
krallarına (14yy da Mittani Krallığının Hitit Krallığı tarafından fethinden sonra) uygulandı ve bir
vassal huumlkuumlmdara goumlre daha uumlstuumln konumdaydılar Yıllık vergiden muafiyet fethedilen toprakları kendi
topraklarına ekleme hakkı ve Hitit kralıyla ikili antlaşma yapma hakkı gibi bazı ayrıcalıklara sahiptiler
ama vassal devlet youmlneticilerine goumlre daha az eylem oumlzguumlrluumlğuuml vardı Bağımsız bir dış politikaya hakkı
yoktu ve Hitit Krallığırsquonın muumlttefikleriyle veya yabancı krallıklar ile olan tuumlm ilişkiler Hitit kralları
tarafından sıkıca denetlenmiştir (Bryce 2005 49) 252300 šekel (Bryce 2005 49)
81
Hitit Devleti antlaşmaları vassal krallıklar ile yapılan antlaşmalar ve kendisi ile
eş değer saydığı devlet başkanları arasında hukuka uygun paritetik antlaşmalar olarak
iki gruba ayrılır Vassallar ile yapılan antlaşmaların nedenlerinden biri de vassal
devletlerin kendi arasında siyasi ve askeri accedilıdan ayrılmasıdır Antlaşmada yer alan
huumlkuumlmler vassal huumlkuumlmdarı diğer buumlyuumlk krallıklar ile bağımsız bir ilişki iccedilerisine
girmesini ve diğer vassal krallıklar ile bağımsız siyasi ilişkiyi veya askeri ilişki
kurmasını engellemektedir Şayet bu tarz ilişkilerin oluşması gerekiyorsa konuyu
Hattušarsquoya youmlnlendirmeleri gerekiyordu Hiccedil şuumlphesizki bunun amacı Hitit Krallığırsquona
karşı oluşacak koalisyonların oluşumunu en aza indirgemekti Vassal huumlkuumlmlerine
uymak iccedilin ccedilok sayıda tanrıya yemin etmeye mecburdu Vassal devletler ile yapılan
antlaşmaların orjinal belgelerinin ccediloğunluğu elimize geccedilmemiştir lakin soumlzuuml geccedilen
antlaşmalar ile ilgili atıfları kral yıllıklar gibi tarihi metinlerden oumlğrenebilmekteyiz
(Dinccedilol 1988 36-39 Beckman 1996 2 Bryce 2005 50)
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar genellikle aynı duumlzen iccedilerisinde yer alırdı
(Beckman 1996 2vd Dinccedilol 1988 36)
bull Giriş oumlnsoumlzuuml isimler unvanlar ve Hitit kralının soyu ile ilgili bilgiler burada
bulunurdu Vassaldan bu boumlluumlmde bahsedilmezdi
bull Tarihi giriş Hitit Uumllkesi ile antlaşma yapılacak olan vassal uumllkenin siyasi
ilişkileri hakkında kısa oumlzet halinde denilebilecek bilgiler verilirdi253
bull Huumlkuumlmler bu boumlluumlm antlaşmadan antlaşmaya ccedileşitlilik goumlstermektedir Genellik
ile vassal uumllkelerden alının haraccedilların oumldenmesi gerektiğinde askeri destek
bağımsız diğer yabancı (Hitit Uumllkesi ve vassalı olmayan) uumllkeler ile ilişkinin
kesilmesi Hitit tahtının korunması veliahta tabilik gbi konuları işlemektedir
bull Emanet etme tabletteki antlaşmanın hangi tapınakta muhafaza edildiği ve hangi
tanrıların goumlzetiminde olduğu belirtilmektedir Metinde belirtilen youmlneticiye
yuumlksek sesle okuması da bu boumlluumlmdeydi254
253 Kaška ve Hitit Uumllkesi arasında yapılan antlaşmalarda kısa tarihccedile boumlluumlmuumlnuumln yer almadığı
goumlzlemlenmiştir Kaškalarrsquoın oniki kabilele halinde yaşamaları sebebiyle tek huumlkuumlmdarların
bulunmadığından bu madde antlaşmalarda yer almamıştır (Dinccedilol 1988 36) 254Vassal krallıkların Hitit Uumllkesirsquone krala ve kralın soyuna sadık olması beklenirdi Elimizde vassallar
ile yapılan antlaşma belgeleri oldukccedila az olsa da her yıl vergi olarak altın guumlmuumlş ya da yerel enduumlstri
uumlruumlnlerini oumldemesi beklenirdi Ayrıca antlaşmalarda vassal uumllkeler ile Hitit Uumllkesi arasındaki sınırların
belirlendiği ve accedilıklandığı net bir şekilde goumlruumllmektedir Metnin kopyası Guumlneş Tanrıccedilası Arinnarsquonın
tapınağında yer alırdı ve duumlzenli aralıklar ile vassal kralla okutulurdu (Beckman 2003 762 vd)
82
bull Tanıklık eden tanrıların listesi antlaşma yapan iki tarafında tanrıları bu boumlluumlmde
yer alırdı ve antlaşmaya tanıklık ederlerdi
bull Lanetler ve kutsamalar tanrıların antlaşmayı garantilediğinin karşılığıdır
Lakin bu duumlzene bazen uyulmadığı da goumlruumlluumlrduuml oumlrneğin Hitit Devleti ve
kuzey komşusu olan Kaškalar arasında imzalanan antlaşmada iki devlet arası tarihsel
geccedilmişe yer verilmediği goumlze ccedilarpmaktadır Ayrıca Kaškalar kabileler halinde
yaşadıkları iccedilin taraf olan kişilerin tek tek adlarının sayıldığı ve yanlarına da
tanımlayıcı şu şehirden şu kadar adam gibi ibareler yer almaktadır (Dinccedilol 1988 36)
Vassal antlaşmalarda soyluların da antlaşma tarafları arasında yazıldığı dikkat
ccedilekmektedir bunun nedeni başlangıccedilta belirsizliğini korusa da sonrasında adı geccedilen
şahısların antlaşmanın yazımı sırasında belirli bir rol oynadıkları goumlzlemlenmiştir255
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar bazen ele geccedilmese de kral yıllıkları ya da tarihi
iccedilerikli başka metinlerde de bu antlaşmalara dair atıflar bulunmaktadır bazen
antlaşmanın oumlneminin tekrarlandığı goumlruumllmektedir (Dinccedilol 1988 37-39)
Buumlyuumlk kralın ise antlaşma karşılığında vassal krallığın toprak buumltuumlnluumlğuumlnuuml
koruyacağı ve vassal krallığın kendi toprakları iccedilerisinde kralının iktidar olmasını
garanti eder (Klock-Fontanille 2005 112) Antlaşma şartlarına uymayan krallığın
lanetleneceği belirtilir
Antlaşma metninde yer alan tarihsel girişleri kralın ya da danışmanlarının
yerel meseleleri vassal devletin bulunduğu boumllgedeki belirli problemlere duyarlılığı
ve boumllgenin tarihini ayrıntılı bir şekilde bildiklerini ve bunların tuumlmuuml ile ilgili bir
algılamayla birlikte yansıtmaktadır Hitit krallarının sık sık eşzamanlı olarak
uğraşması gereken buumlyuumlk ve karmaşık devletler goumlz oumlnuumlne alındığında bu kuumlccediluumlk bir
başarı değildi (Bryce 2005 50 vd)
I Šuppililiuma krallığın sınırlarını genişletmek iccedilin yeni fethettiği ve
başkentten oldukccedila uzaktaki eyaletlerin youmlnetimini yerel vassallara veren ilk kraldı
Federatif sistemin en oumlnemli nedenlerinden biri iccedil ve dış askeri faaliyetler iccedilin belirli
miktarda yaya ve arabalı savaşccedilıyı hazır tutmaktı Buna karşılık Hitit Uumllkesi de
255Bu tableti A kentinde X Y Zrsquonin huzurunda katip B yazdı (Dinccedilol 1988 37)
83
vassalının tahtını korumak ve egemenlik haklarını korumayı uumlstlenmekteydi (Dinccedilol
1982 56 Klock-Fontanille 2005 113)
I Šuppiluliuma kız kardeşini Hayaša kralı ile evlendirdikten sonra yaptığı
antlaşmanın 33 maddesinde eskiden aldığı kadını kuma olarak koruyabileceği fakat
onu eş yapamayacağı ayrıca başka bir kadın almaması şartını da koyar256 (Ccedilelebi
2015 59)
I Šuppiluliuma ayrıca Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza ile yapılan evlilik
antlaşmasında Mittani Uumllkesirsquone kraliccedile olacak kızını kumaların iyi karşılaması ve
hiccedilbir kadının kızından eşit ya da kızından uumlstuumln olmaması koşulunu huumlkme bağlar
(Karauğuz 2002 210)
ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı ben buumlyuumlk kral kızım iccedilim Mittani Uumllkesirsquone hayat
verdim Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elimde tuttum ve kızımı ona zevceliğe
verdim Prens Šattiwaza Mittani uumllkesinde kral olsun ve Hitit Uumllkesirsquonin kızı
Mittani uumllkesinde kraliccedile olsun Kumalar sen Šattiwaza iccedilin hoş karşılansın
Fakat hiccedilbir kadın benim kızımdan daha buumlyuumlk olmasın Sen hiccedilbir kadının
onunla eşit olmasına izin verme ve hiccedil kimse onun yanında eşit şekilde durmasın
Sen benim kızımı ikinci dereceye indirme Mittani uumllkesinde o kraliccedileliğe alınsın
Šattiwazarsquonın oğulları ve benim kızımın oğulları ve torunları gelecekte Mittani
uumllkesinde eşit olsun Gelecekte Mittaniler prens Šattiwazarsquoya karşı kızım
kraliccedileye karşı oğullarına karşı ya da torunlarına karşı ayaklanmayı
planlamasın Gelecekte prens Šattiwaza benim oğullarıma eşit ve kardeş olsun
ve prens Šattiwazarsquonın oğulları onun ccedilocukları ve torunları benim torunlarıma
eşit ve kardeş olsunrdquo (Karauğuz 2002 210)
Yukarıdaki iki oumlrnekten anlaşıldığı kadarıyla bir vassal krallık ya da taht
muumlcadelesinde olan bir uumllke ile evlilik yapıldığında Hitit uumllkesinin statuumlsuuml daha uumlstuumln
basmaktadır Saray hayatına karışıp Hitit uumllkesinden goumlnderilen kızının ya da
kardeşinin saray hayatında ve kralın hayatında en oumlnemli mertebede olmasını
256ldquoAzzi uumllkesinden bir kadını eş olarak alma hellip Eskiden aldığın kadını kuma olarak (koruyabilirsin)
Sana buna izin var Fakat onu eş yapamazsınrdquo (Alp 2005 99)
84
sağlamaya ccedilalışmıştır Ayrıca bu durum Hitit Uumllkesirsquone evlilik yapılan uumllke uumlstuumlnde
siyasi bir uumlstuumlnluumlk de sağlamaktaydı
Hitit krallarının vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaların ccedilok sınırlı ve
kısa suumlreli olduğu anlaşılmaktadır ama yine de Hitit Krallığırsquona oldukccedila muumlhim
katkıları olmuştur Hitit kralları acil ve doğrudan ilgi gerektiren boumllgeler ile
ilgilenirken vassal youmlneticiler sayesinde krallığın ccedileşitli boumllgelerinde istikrarın
sağlanmasına yardımcı oldular Evlilikler yoluyla bağlı krallar Hitit ldquobeyirdquo konumuna
yuumlkselir ve resmen kraliyet ailesine dahil edilirdi buna ek olarak panku meclisine uumlye
olurlardı (Brandau - Schickert 2004 275 Bryce 2005 50)
Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler sayesinde Hitit kralları doğrudan veya
dolaylı olarak bu uumllkeleri kontroluuml altına alırdı Hattušarsquoya siyasi muumllteci olarak
gelirlerdi ve kendi uumllkelerine baskı yapmak iccedilin kullanılırlar Sadakatin kanıtlanması
evlilik yoluyla pekiştiriliyordu (del Monte 1974 365)
IIA Mira Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mira 257 Krallığı Hitit Krallığı doumlneminde Batı Anadolursquoda oldukccedila etkili olan
krallıklar arasında yer almaktadır Soumlz konusu krallığın Arzawa258 Krallığı ile olan ilişkisi
sebebiyle de Batı Anadolu tarihi iccedilin oumlnemli bir yere sahiptir
Mira Krallığı Arzawa Uumllkeleri arasında sayılmaktadır ve Mira-Kuwaliya
olarak da anılmaktadır Arzawarsquonın ccedilekirdek boumllgesinde yer aldığı bilinmektedir
Mirarsquonın Arzawarsquonın topraklarını aldığı kabul edilirse başkent Apaša 259 da dahil
olmak uumlzere Karabel Geccedilidirsquonin guumlneyindeki konum ile birlikte
Apašanın=Ephesosrsquoun da Arzawa topraklarına dahil olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Starke
2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)
Mira-Hitit ilişkilerinin I Šuppiluliumarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan
suumlredeki metinlerden anlaşılmaktadır Mira Krallığı ile ilgili en oumlnemli bilgilerimizi
257 Kayseri ve Anavarza civarına Akar ve Banaz arasına ve Karyarsquonın Menderes ile Emir arasındaki
boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 269-270 RGTC VI2 105) 258Anadolursquonun guumlneybatısına Aksu ve Menderes arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 42-45 RGTC
VI2 14) 259 Doğu Likyarsquodaki Phaselis ya da HabesosAntiphellosrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 26 RGTC
VI2 8)
85
Manapa-Tarhunta ve II Muršili arasında yapılan antlaşma metni olan CTH 191 ve II
Muršilirsquonin yıllıkları olan CTH 61rsquode Mira bir ya da iki kez geccedilerken Arzawa ile
ilişkiler sıklıkla geccediler Antlaşma metninde yer alan tarihccedile II Muršilirsquonin yıllıkları ile
oumlrtuumlşmektedir (Klinger 2005 125)
Mira Uumllkesi ile ilgili bilgi vermeden oumlnce Arzawa Uumllkesirsquonden biraz bahsetmek
doğru olacaktır ccediluumlnkuuml Alakšandu ile yapılan antlaşma260 metninde Arzawa kraliyet
ailesi ile ilgili bilgiler verilmektedir (Beckman 1996 82-88 del Monte 1974 355
vd) Arzawa Uumllkesirsquonin Hitit metinlerinde ilk olarak I Hatttušili doumlneminde geccediltiği
ve boumllgeye sefer yapıldığını goumlrmekteyiz Arzawa kralı Tarhundaradursquonun Mısır kralı
III Amenofis ile kızını evlendirdiğini ve Hitit Uumllkesirsquondeki buumlyuumlk guumlccediller arasında yer
aldığını anlamaktayız (Starke 2000 251 vd Hawkins 1998(a) 10 Friedrich 1926)
Arzawa Krallığı I Šuppiluliuma zamanında oldukccedila guumlccedilluuml krallıklar arasında
yer alırken Arzawa tahtı iccedilin oluşan ccedileşitli duumlşmanlıklar ve gruplaşmalar nedeniyle
Arzawa Krallığırsquonın zayıfladığı goumlruumllmektedir Bu ccedilekişmelerin Hitit karşısındaki
guumlccedilluuml pozisyonunu etkilediği ve Mašhuiluwarsquonın I Šuppilulumarsquonın goumlzlerinde
Arzawa Krallığırsquonın hanedan arasında oluşan taht kavgasına karışması iccedilin bir koz
durumuna geldiği goumlruumlluumlr Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml Arzawa uumlzerinde
yapacağı politikalarını uygulamayı engellemiş goumlzuumlkmektedir (del Monte 1974 358
Starke 2001 38)
Arzawa kralı Tarhundaradursquonun oumlluumlmuumlnden sonra ise Arzawa tahtı iccedilin
Tarhundaradulsquonun ccedilocukları arasında bir muumlcadele yaşanır Mašhuiluwarsquonın
kardeşlerinden kaccedilıp Hattušarsquoya sığındığı goumlruumlluumlr II Muršili doumlnemine ait olan bir
metinden261 I Šuppiluliuma onu ve ailesini bağışlamış fakat I Šuppiluliuma Mittani
Uumllkesirsquonde olduğu iccedilin Mašhuiluwarsquonın durumu ile fazla ilgilenememiştir262 Yine
başka bir metinde263 I Šuppiluliumarsquonın Mittani264 seferi sonrasında Mašhuiluwarsquoı
260 II Muwatallirsquonin Wiluša kralı Alakšandu ile yaptığı antlaşma bkz CTH 76 261 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KBo 44 IV 61-65 262ldquoCcediluumlnkuuml [babam] Hurri uumllkelerinde idi ve o geccedil kalıyordu ve daha uzun suumlre kaldı bu yuumlzden ona
bakamadı ve geri doumlnuumlp atmadı Onun iccedilin onun duumlşmanını [yenemedi] Babasının topraklarını
babasının tahtınını [ona geri veremedi] rdquo (del Monte 1974 357) 263I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma CTH 51=KBo 11 oumly 56-5 264Habur boumllgesi merkezli Yukarı Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 477-478 RGTC
VI 272-273 RGTC VI2 105-106)
86
tahta oturtacağına dair bir bilgi yer almaktadır265 (Beckman 1996 38-44 del Monte
1974 357 vd Uumlnal 2003 21) Burada ismi geccedilen Mašhuiluwarsquonın Boğazkoumly
kazısında bulunan bir fragman sayesinde 266 I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwatti ile
evlenen aynı kişi olduğu bilinmektedir267 (Starke 2000 252 vd) Mašhuiluwarsquonın
uumllkesinden kaccediltığı sırada kral ya da prens olup olmadığı bilinmemekle beraber
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda II Muršili evi barkı ve koltuğuyla birlikte
Mašhuiluwarsquoya geri verdiğini belirtir Bu sebeple Mašhuiluwarsquonın kral ya da kral naibi
olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2003 25)
Mašhuiluwarsquonın Hattušarsquoda ikamet etmesi II Muršilirsquoye Arzawa Uumllkesirsquoni
yıkma fırsatı verir Hitit kralı II Muršili Arzawa tahtında gaspccedilı kral olan ve
Mašhuiluwarsquonın kardeşi olduğu duumlşuumlnuumllen Uhhazitirsquonin uumlzerine sefer duumlzenledi268
Savaş sırasında Mira kralı Mašhuiluwarsquonın Hititler tarafında olduğu goumlruumlluumlr
(Uumlnal2003 30) Arzawa kralı Uhhazitirsquonin denizi aştığı ve Ahhiyawa Uumllkesirsquone
sığındığı belirtilmektedir Uhhazitirsquonin kaccedilışı ile Arzawa Krallığı yenilir269 (Singer
1983 206 Guumlterbock 1983 135 Starke 2001 38 Klengel 1999 191vd Uumlnal
2003 26vd) Belgeden anlaşıldığı kadarıyla270 Arzawa Krallığırsquonın toprakları Hitit
vassal devletleri arasında yer alan Mira ve Hapalla271 arasında boumlluumlşuumllduuml kral olarak
da Mašhuiluwa veya Tarkašnaili kral olarak belirlendi272 (Starke 2000 252 vd del
265ldquoTušratta kralı Šattiwazayı ele geccedilirdikten sonra elimle (yani buumlyuumlk kral Šuppiluliuma) onun
babasının tahtına oturmasına izin vereceğim Buumlyuumlk Uumllke Mittani Uumllkesirsquonin yok olmadığından emin
olmak iccedilin buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Mittani Uumllkesirsquoni kızının hayatı iccedilin hayata getirdi
Tušrattanın oğlu Šattiwazayı elimle yakaladım ve evliliğe kızını verdimrdquo (del Monte 1974 357 vd) 266 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61=KBo 44 IV 56-60 267 ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa Arzawa adamı babama muumllteci olarak gelmişti babam onu damadı yaptı ve
ona kızı Muwattiyi kız kardeşimi [evliliğe] verdi Daha sonra kendisine ve bize ve onun oğullarına
yemin etti ve konu uumlzerine yemin ettirdquo (del Monte 1974 356) 268 ldquoAma [Maš]huiluwarsquonın [Mi]ra Impayı (işgal ettiği) tuttuğu iccedilin [Uhhazitirsquonin oğlu] Piyama-
[DLAMA] ona karşı bir savaşccedilı olarak davrandı Ve tanrılarım Mašhuiluwarsquoın yanında durdu ve burada
[Uhhazitinin] oğlu Piyama-[DLAMA]rsquoyı yendi ve onu vurdu Ve [Mašhuiluwa Uhhazitinin oğlu
Piyama-[DLAMA]yı yendiğinde o da Hapanuwa [Uumllkesirsquone taşındı][ve Mira Uumllkesinin yarısı
Maš[uiluwa]šrsquoın yarısıydı fakat diğer yarısı yenildi ve o bir Hitit toprağı oldurdquo (del Monte 1974 359) 269 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 270 II Muršilirsquonin yıllıkları CTH 61 = KUB XIV 15 IV 34-49 271 Toros ve Amanos Dağları arasında Ceyhanrsquoın ortasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 79-80 RGTC
VI2 27) 272ldquoSonra Mira Uumllkesirsquone doumlnduumlm ve Mira Uumllkesirsquone karar verdim Sonra Aršani Šarawa ve Impayı
inşa ettim ve onları guumlccedillendirip işgal guumlccedilleriyle meşgul ettim Sonra Mašhuiluwaı Mirarsquoda
goumlrevlendirdim ve Mašhuiluwaya şoumlyle konuştum Sen Mašhuiluwa babama muumllteci olarak geldin ve
babam seni aldı ve seni damadı yaptı ve seninle kız kardeşim Muwattiyi evlendirdi Ama sonra seninle
87
Monte 1974 362 Bryce 2005 196 vd Hawkins 1998(a) 14 Starke 200138 Uumlnal
2003 4) Mira Krallığırsquonın başına Mašhuiluwa Hapalla Krallığırsquonın başınaysa
Tarkašnalli getirilmiştir ve soumlzuuml geccedilen iki şahsın buumlyuumlk olasılıkla Arzawa hanedan
uumlyesi oldukları sanılmaktadır (Niemeier 2002 522) II Muršili seferden geri doumlnerken
600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verir (Uumlnal 2003 35)
Mira tahtına oturduktan sonra Mašhuiluwa ismi bilinmeyen ancak metinlerde
EacuteGALPAP olarak geccedilen Maša273 Uumllkesi kralının isyan ettiğini II Muršilirsquoya haber
verir Mira kralı Mašhuiluwa başlangıccedilta Hitit tarafında yer alsa da sonrasında
Hititlere olan sadakat yeminini bozar Pitašša topraklarına saldırır ve Maša kralı
EacuteGALPAP ile guumlccedillerini birleştirir II Muršili yeni bir sefer hazırlığı yapmaktansa
Mašhuiluwarsquoyı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalıştı lakin Mašhuiluwa Maša Uumllkesirsquone
kaccediltı274 II Muršilirsquonin bu girişimi sonuccedilsuz kalınca Hitit kralı Maša uumlzerine yuumlruumlduuml
ve Maša halkına Mašhuiluwarsquoyı teslim etme emrini verdi 275 (Bryce 2005 212
Gander 2017 270 Klengel 1999 194)
Mašalı soylular Mira tahtında Mašhuiluwa yerine evlatlık oğlunun Mira
tahtında yer almasını istediler ve bu sebeple Mašhuiluwarsquoın uumlzerindeki himayelerini
ccedilektiler Mira vassal kralının Hititlerin uumlst duumlzey yetkililerine kendisini teslim etmesini
de istediler Mašhuiluwa bunu reddetti ve Mašalılar onu yakalayıp II Muršilirsquoye
teslim ettiler Hitit kralı onu Hattušarsquoya goumltuumlruumlp Mira Beyirsquonin yerine vassal huumlkuumlmdar
atamak iccedilin onu elinde rehin olarak tuttu276 (Bryce 2005 213)
ilgilenemezdi ve senin iccedilin (senin) duumlşmanlarını yenemezdi Ama ben sana baktım ve duumlşmanlarını sana
vurdum Ayrıca şehirler inşa ettim ve onları takviye ettim ve onları işgal birliklerine atadım Ve seni
Mirada youmlnetime atadım [Daha fazla] [6]00 kişiyi (senin) kişisel emrine verdim [ve] ona şoumlyle dedi
Mira halkı koumltuuml olduğu iccedilin bunların olması gerekiyordu600 bekccediliniz kişisel bekccediliniz Mira halkıyla
ilgilenmemeli onlara karşı savaşmamalısınrdquo (del Monte 1974 360 vd Beckman 1996 69) 273Kalykadnos Goumlk su uumlzerindeki Lalarisrsquoe Isparta civarlarına Adapazarı civarları ile Menderes ve
Hermos arası gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 264- 265RGTC VI2 102-103) 274ldquoŠallapaya vardığımda Mašhuiluwaya şoumlyle yazdım Buraya bana gel Fakat Mašhuiluwa
succedilunun farkındaydı beni reddetti Guumlneşim ve o da benden oumlnce kaccediltı ve Maša Uumllkesirsquone gittirdquo
(Muršili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect5) (Bryce 2005 212 del Monte 1974 364 Beckman 1996
69-77) 275ldquoMašhuiluwa benim kulumdu ve o benimle tartıştı ve bana karşı konularımı karıştırdı ve benimle
ccedilatışmaya başlamıştı Şimdi benden oumlnce kaccediltı ve goumlrduuml o sana geldi Şimdi onu ele geccedilir ve bana
teslim et Onu ele geccedilirip bana teslim etmezsen ben gelip seninle birlikte uumllkeni yok edeceğimrdquo
(Mursili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect6) (Bryce 2005 212 vd Beckman 1996 69-77) 276II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1939 III
88
Yeni Mira vassal huumlkuumlmdarı ise Mašhuiluwarsquoın yeğeni ve abisinin oğlu
Kupanta-Kurunta idi I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwattirsquoyi Mašhuiluwa ile evlendirdiği
bilinmekteydi Evlilikleri boyunca ccedilocukları olmadığı iccedilin Mašhuiluwa abisinin oğlu
olan yeğenini tahtına varis olması amaccedillar Kupanta-Kuruntarsquoyı evlatlık almak iccedilin II
Muršilirsquoden izin istedi II Muršili bu isteği kabul etti ve Mirarsquonın sınırlarını
genişletti277 Mašhuiluwarsquoın Hitit Krallığırsquona karşı isyanı Hitit geleneğindeki oumlnemli
bir sıkıntıyı da beraberinde getirir Hitit geleneğinde bir oğul babasının guumlnahlarından
sorumlu tutulabilir ve ceza oumldeyebilirdi ancak II Muršili Kupanta-Kurunta iccedilin bu
geleneğin uygulanmadığını belirtti278 (Bryce 2005 213 Hawkins 1998(a) 15 del
Monte 1974 363-366 Klengel 1999 151vd Klinger 2005 124 Klengel 1999
194)
II Muršili yukarıda da bahsettiğimiz gibi Kupanta-Kuruntarsquonın Mašhuiluwa
yerine Mira kralı olarak atanmasını talep eden Maša soylularının desteğinin
farkındaydı Ayrıca bu durum Kupanta-Kuruntarsquoyı babasının isyancı faaliyetlerine
karşı aklıyordu Bunlara ek olarak Mira tahtına geccedilmesi duumlşuumlnuumllen başka bir alternatif
de bulunmuyordu bu sayede bir antlaşma ile279 Kupanta-Kurunta Mirarsquonın yeni kralı
oldu280 II Muršili ayrıca Kupanta-Kuruntarsquoyı Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı Manapa-
Tarhunda ve Hapalla kralı Targašnalli ile bir yemin altında birleştirir Batı
Anadolursquodaki vassal devlerler uzunca bir suumlre isyana da başka bir uumllkeyi işgale
277ldquoVe oğlunun yerine Mašhuiluwaa Kupanta-Kuruntayı verdim Sonra Muwattiye ve aynı zamanda
da Kupanta- Kuruntarsquoya ve Mašhuiluwarsquoa yemin altında Mira Uumllkesirsquone ve Kuwaliya Uumllkesirsquone
yerleştirdimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 278ldquoKupanta-Kurunta bilmez misin ki eğer Hattušada biri isyan ederse ve babası guumlnah işleyen bir
oğul guumlnah işlemiş sayılmasa bile babasının evi kendisinden alınır veya başka birine ya da saraya
verilir Ve senin baban Mašhuiluwa succedillu olduğu iccedilin ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın oğlu
olduğun iccedilin sen succedillu olmasan bile ben Guumlneş eğer sana zarar vermeye niyetim olsaydı o sırada seni
suumlrebilirdim Şimdi bile senden babanın evini ve uumllkeni alabilirim Onları başkasına verebilir ve
başkasını uumllkenin youmlneticisi yapabilirimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 68 (Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 279II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68 280ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa baban Guumlneşe karşı succedil işledi ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın
oğluydun hiccedilbir şekilde succedillu olmasan da Benim Guumlneşim Guumlneşim bertaraf edilmiş olsaydı daha
azını reddedemezdi Size karşı goumlstermemek ve sizden babanızın ve toprağın evini alıp başka birine
vermiş olabilir ve bu topraklarda başka bir huumlkuumlm vermiş olabilir Ama şimdi Guumlneşim sizi reddetmek
iccedilin kullanılmadığı iccedilin sizi reddetmedim ve sizden babanızın ve toprağın evinden aldım ve topraklarda
başka bir huumlkuumlm vermedim ve sana babanın ve toprağın evini geri verdim ve seni topraklarda
youmlnetmiştimrdquo II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)
89
kalkışmazlar (Bryce 2005 213 vd del Monte 1974 359 Starke 2001 41
Uumlnal2003 36)
III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan Hitit taht kavgasında Urhi-
Tešuprsquoun Mısırrsquoa kaccedilmasında ve sonrasında gelişen olaylarda Mašturi Hitit kralı III
Hattušilirsquoye sadakatini suumlrduumlrmeye devam eder (Hawkins 1998(a) 16) Tawagalawa
mektubu281 olarak anılan bir belgede282 Mira Krallığırsquonın ismi geccedilmese bile Batı
Anadolu topraklarında yer alan oumlnemli durumları anlatmaktadır bu sayede Mira
Krallığı ile ilgili dolaylı olarak da olsa fikir edinebilmekteyiz Hitit ve Ahhiyawa
Uumllkeleri arasında geccedilen ilişkiden bahsedilmektedir Ahhiyawa Uumllkesi kralı
Piyamaradursquonun muhtemelen doumlnemde yaşlı olduğu duumlşuumlnuumllen Mira kralı Kupanta-
Kuruntarsquonın yerine Mira tahtına kendisinin geccedilmek istediği duumlşuumlnuumllmektedir Šeha
Nehri Uumllkesirsquondeyse bir gaspccedilı kralın varlığı bilinmektedir283 (Hawkins 1998(a) 17
Starke 2000 253)
Latmos Dağırsquondaki kaya yazıtı284 Mašhuiluwa ile Muwattirsquonin manevi oğlu
olan Kupanta-Kuruntarsquoya aittir burada ldquobuumlyuumlk prensrdquo olarak belirtilmektedir
Mašhuiluwa II Muršilirsquoye ihanet ederek tahttan indirilince yerine Kupanta-Kurunta
Mira kralı ilan edilmiştir (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 23)
IV Tuthaliya doumlnemi belgelerinden biri olan Millawanda mektubunda285 Hitit
kralının alıcıya ldquooğlumrdquo diye hitap ettiği goumlruumllmektedir hitap şekli nedeniyle bir
evlilik ittifakı olduğu anlaşılmaktadır ve soumlzuuml geccedilen bireyin muumlttefik ya da vassal bir
youmlneticiden daha fazla yuumlceltildiği goumlruumllmektedir Mira kralı Tarkašnawarsquoya 286
281Hitit kralının Ahhiyawa kralına mektubu bkz CTH 181 282 Mektubun Ahhiyawa kralına yollandığı ve Ahhiyawa kralına accedilıkccedila ldquoBuumlyuumlk kralrdquo denildiği
goumlzlemlenmektedir Metinde Hitit-Ahhiyawa ilişkilerine ters duumlşen hareketleri ile Piyamaradursquoya yer
verilmekte ve Piyamaradu ile Hititlerin goumlruumlşebilmesi iccedilin Piyamaradursquonun guumlvenliğinin teminatı
olarak yuumlksek mevkili bir Hititlirsquoin Ahhiyawa youmlnetimine teslim olması gerektiği
belirtilmektedir(Starke 2001 42 Collins 2007 63vd) Mektup III Hattušili doumlnemine tarihlendirilir
(Starke 200139) 283 Bkz Boumlluumlm IIC 284 Bkz Resim 21 285 Millawanda mektubu bkz CTH 182 286 Tarkašnawarsquonın Kupanta-Kurunta ya da Alantallirsquonin soyundan geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (Hawkins
1998(a) 18) Karabel Anıtırsquondaki yeni okumalara goumlre Tarkašnawarsquonın adının yanında babasının ve
buumlyuumlk babasının isimleri yer alıyordu Tarkašnawa buumlyuumlk ihtimalle IV Tuthaliya ile ccedilağdaş olan son
Mira krallarından Alantallirsquonin oğluydu (Uumlnal 2003 22)
90
yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bahsedilen doumlnemde Mira Batı Anadolursquodaki en buumlyuumlk ve
en guumlccedilluuml devletlerin arasında yer almaktaydı IV Tuthaliya Tarkašnawarsquoyı Wiluša287
uumlzerine yetkilendirdi (Bryce 2005 307 vd Starke 2000 254 Hawkins 1998(a) 19
Işık - Atıcı - Tekoğlu 2011 28 Guumlterbock 1983 137 vd Starke 2001 42vd
Niemeier 2002 522vd)
Mira kralı Tarkašnawa IV Tuthaliya doumlnemine ve onun ardılı olan II
Šuppiluliuma doumlnemlerinde Mirarsquoda youmlnetici olduğu ve ayrıca Karabelrsquode bulunan
anıtın288 da soumlzuuml geccedilen krala ait olduğu bilinmektedir Guumlcuumlnuuml goumlstermek iccedilin anıt
yapan ilk Batı Anadolu kralıdır Ayrıca Hattuša kazılarında soumlzuuml geccedilen krala ait
Anadolu hiyeroglif yazılı bir muumlhuumlr baskısı289 da ele geccedilmiştir (Hawkins 1998(a) 21
Uumlnal 2003 22 Hawkins 1998(a) 2 Işık -Atıcı- Tekoğlu 2011 28)
Mira Krallığı zaman zaman Hitit Krallığırsquona tabi devletler arasında yer alsa da
oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden hiccedilbir zaman vazgeccedilmemiştir Krallığın Arzawa Krallığı ile
olan yakın ilişkisi de kendisini Batı Anadolursquonun hakimi olarak duumlşuumlnmesine şuumlphesiz
ki yol accedilmıştır Tahta ccedilıkacak bir ardıl bulunmadığında kralın yeğeni başa geccedilirilip
krallığın devamı sağlanmıştır Batı Anadolursquodaki nuumlfuzlarını git gide arttırdıkları be
doumlnemde Hitit kralları dışında ilk kez bir anıt yapıldığı anlaşılmaktadır
IIB Hayaša Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hayaša Uumllkesi Hitit metinlerinde Azzi ile birlikte geccedilmektedir Krallık ile ilgili
en bilinen ve bir o kadar ilgi ccedileken husus ise Hitit geleneklerinden farklı olarak uumllkede
ensest ilişkinin normal bir durum olarak karşılanmasıdır 290 Ayrıca Hukkana ile
yapılan antlaşmada291 uumllkeden ldquoaşağı(lık) koumlpekrdquo olarak bahsedilmiştir292 (Friedrich
1930 Beckman 1996 22-30)
Azzi-Hayašarsquonın II Muršilirsquonin yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Hitit
Uumllkesirsquonin kuzeydoğu taraflarında bir yerde bulunduğuna dair bir ccedilelişki yoktur
287 Goumlksu ccedilevresindeki Elaiousarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 484-485 RGCT VI2 189) 288 Bkz Resim 22 289 Bkz Resim 23 290 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 291I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 292Hititccedile olarak ldquoapizzi URGE7-anrdquo ifade edilmiştir Beckmanrsquoda ldquolowly dogrdquo olarak geccedilmektedir
(Beckman 1996 23)
91
Trabzonrsquoun guumlneydoğusundaki boumllgede yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Azzirsquonin
Guumlmuumlşhanersquonin Kelkit ili civarında olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur II
Muršilirsquonin yıllıklarında yer alan Aripša kentinin anlamının ldquodenizin ortasırdquo olduğunu
kabul edersek Azzi-Hayašarsquonın Karadeniz boyunca uzandığı goumlruumllmekte ve Ordu ile
Giresunrsquoun da bu uumllkenin topraklarına dahil olduğu anlaşılmaktadır Ayrıca Azzi-
Hayašarsquonın modern Bayburt Guumlmuumlşhane Erzincan topraklarını da iccediline aldığı
bilinmektedir Ura şehrinin soumlzuuml geccedilen krallığın topraklarında yer aldığı II Muršilirsquonin
yıllıklarında accedilıkccedila goumlruumlluumlr 293 şehir Şebin-Karahisar olarak belirlenen Giresunrsquoa
lokalize edilmiştir (Alparslan 2017(b) 215 vd)
II Tuthaliya zamanında Azzi-Hayaša Krallığırsquonın vassal statuumlsuumlnde yer aldığı
bilinmektedir (Bryce 2005 201) III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada294
ldquoUzaktan Azzi duumlşmanı tuumlm Yukarı Uumllkersquoye geldi ve yağmaladı ve Šamuharsquoyı295
sınırını yaptırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146 Muumlller- Karpe 2017 62)
Azzi-Hayaša Krallığı Yukarı Uumllke topraklarını ele geccedilirip Šamuharsquoya kadar
ilerlediler Zamanla durum Hitit lehine doumlnuumlştuuml ve I Šuppiluliuma duumlşmana karşı
seferberlik başlattı Kral oraya gelmeden kaccediltılar ve bir muumlddet savaştan sakındılar II
Tuthaliya ve I Šuppiluliumarsquonın oumlnderliğinde Hitit ordusu Azzi-Hayašarsquoyı işgal etti
ve Kummaha296 kenti yakınlarındaki kral Karanni Lanni ile karşılaşmaya zorladı Bu
savaşın ccedilıkışını goumlsteren pasaj boumlluumlmuuml eksiktir (Bryce 2005 149)
Hitit seferi Azzi-Hayaša Uumllkesirsquonin fethi ile sonuccedillandı bunun ardından I
Šuppiluliuma Azzi-Hayašarsquoyı Hitit vassal devleti yaptı ve o tarihte Azzi-Hayaša kralı
olan Hukkana ile bir antlaşma yaptı Hukkana I Šuppiluliumarsquonın kız kardeşi ile
evlenerek Hitit kraliyet ailesine bağlandı 297 Antlaşmanın şartlarına uygun olarak
Hayašalılar topraklarına giren tuumlm kaccedilak Hitit tebaasını geri vermek zorunda kaldılar
293ldquoVe Azzi [Uumllkesirsquonin]rsquonin ilk sınır goumlzetleme yeri olan Ura kenti dik bir yerde [yer almaktadır]rdquo
(Alparslan 2017(b) 216) 294 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 295Malatyarsquoya Murat Su ağzı civarından Fıratrsquoa Sivas ve Malatya arasına lokalize edilmiştir (RGTC
VI 338-341 RGTC VI2 137) 296 Kemah Kommagenersquoye lokalize edilmiştir (RGTC VI 220-221 RGTC VI2 83) 297 ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı Šuppiluliuma efendim diyor ki lsquoSen Hukkana duumlşuumlk koumlpek seni yuumlkselttim
ve sana ccedilok iyi davrandım Hayašalılar arasında Hattuša iccedilinde seni ayırdım ve kız kardeşimi sana
evliliğe verdimrdquo (Kosyan 2014 128 Friedrich 1930 Klinger 2005)
92
(Bryce 2005 149 vd Kosyan 2014 128 Klengel 1999 155) Antlaşma metninde
Hukkanarsquodan kral olarak bahsedilmez (Klinger 2005 107)
Kosyanrsquoa goumlre Hayaša Uumllkesi ile antlaşma yapıldığında muhtemelen Hukkana
kaccedilakları elinde tutmuyordu Hukkanarsquonın Hitit kralı tarafından seccedilildiği sadakati
temin etmek ve burada yaşanan sıkıntıları ccediloumlzmek amacıyla Hayaša tahtına kukla
youmlnetici olarak atandığı duumlşuumlnuumllmektedir Antlaşmanın I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya
yaptığı seferden kısa bir suumlre yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir Hukkana youmlneticisi ile ilgili
birşeylerin koumltuuml gittiği bir kehanet metninden298 anlaşılmaktadır Metinde Hayaša
kralı ldquoAzzirsquonin Hukkanarsquosırdquo olarak belirtilmiştir Burada iki adet soru karşımıza
ccedilıkmaktadır bunlardan ilki Hukkanarsquonın Hitit kralına sadık kalıp kalmadığı ve
diğeriyse eğer Azzi Hitit dostuysa gelecekte yani kralın ccedilocukları zamanında da Hitit
dostu olup olmadığıdır (Kosyan 2014 129 vd)
Hayaša adının geccediltiği ilk metin olarak I Šuppiluliumarsquonın icraatlerinde299
goumlrmekteyiz Hayaša kralı Karannirsquonin Kummaha yakınlarında bir savaşın olduğu
geccedilmektedir Savaştan sonra Hayašarsquonın bastırıldığı ve kralın yerine geccedilen Mariya300
isimli biri ile yeni bir antlaşma yapıldığı anlaşılmaktadır Hayašalı Mariyarsquonın koumltuuml
davranışı sebebiyle Hitit kralı tarafından Hattušarsquoda idam edildiği bilinmektedir ve bu
olaya Hukkana ile yapılan antlaşmada da yer verilmektedir Soumlzuuml geccedilen olayın
antlaşma metininde geccedilmesinden oumltuumlruuml Hitit sarayının ensest ilişkiye karşı olduğu301
net bir şekilde anlaşılmaktadır302 (Uumlnal 2014 278 Carruba 1988 62 Klinger 2005
298 Arma-Tarḫunta ve Šaušgatti ile ilgili olan kehanet metni bkz CTH 569 = KUB XVIII 2 299I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz DS 13 300 İki adet Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir İlk Mariya ldquoGuumlneşrsquoin Babasırdquo zamanında yaşamıştır ve
antlaşma metninde geccedilen uyarı boumlluumlmuumlndeki Mariyarsquodır ve koumltuuml davranışı sebebiyle Hattušarsquoda
oumllduumlruumllmuumlştuumlr İkinci Mariya ise Hukkanarsquonın damadıdır Kendi kızını alıp başka bir erkeğe vermelidir
bu evlilik Hayašarsquoda uygulanmaktadır ama Hititrsquonin geleneklerini ihlal etmektedir İddia edilen olayın
sorarat olduğu ve kuzeybatıda bulunan halklarda da Hattušarsquodaki kadar yaygın olduğu bilinmektedir
Uumlccediluumlncuuml Mariyarsquonın yukarıda bahsedilen ikinci Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hukkanarsquonın
Mariyarsquonın kayınpederi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir lakin bu durumdan antlaşmada bahsedilmez Hayaša
ile yapılan antlaşmanın eski versiyonunda ldquoHayaša insanları ve Hukkanardquo ile antlaşma yapıldığından
bahsedilmektedir Hitit kralı I Šuppiluliuma Hukkanarsquodan yaşlı ve Hukkanarsquoda 3 Mariyarsquodan yaşlı
olmalıdır Yukarıda bahsedilen 1 ve 2 Mariyarsquonın ilişkisini tespit etmek zordur (Carruba 1988 67vd) 301 Bkz Boumlluumlm IB7 302ldquoKarının kız kardeşi ya da bir başka kadın akrabası sana gelirse ona yiyecek iccedilecek ver yiyin iccedilin
ve neşelenin ama onunla cinsel ilişkiye girmeye kalkışma Buna izin verilemez ve bunun cezası
oumlluumlmduumlrrdquo(Dinccedilol 1982 38 Beckman 1996 27vd)
93
107 Beckman 1996 23) Hukkanarsquonın Mariya olayından sonra Hayašarsquoyı temsil eden
kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzuuml geccedilen belgelerden yola ccedilıkarak olayların
kronolojik sıralaması İšuwa ve Hayaša Uumllkelerirsquone I Šuppiluliuma tarafından yapılan
sefere dek Kummaharsquodaki savaş Mariyarsquonın Hayašarsquoyı youmlnetmesi ve Mariyarsquonın
Hattušarsquoda infaz edilmesi ve Hukkana ile antlaşma yapılması şeklinde olmalıdır
(Kosyan 2014 130 vd)
II Muršili doumlneminde Azzi-Hayaša kralı Anniya Dankuwa 303 Uumllkesirsquone
saldırmış ve halkını krallığına geri taşımıştır II Muršili bu ilerlemenin karşısında
Azzi-Hayaša Krallığırsquona karşı harekete geccedilti ve boumllgelerin geri verilmesini istedi
Anniya bu isteği reddetti ve Hitit kralı Ura304 sınırına saldırdı Azzi-Hayašarsquoya karşı
yapılan seferlerin II Muršilirsquonin huumlkuumlmdarlığının sekizinci yılına kadar devam ettiği
duumlşuumlnuumllmektedir II Muršili saltanatının dokuzuncu yılına gelindiğindeyse
Anniyarsquonın isyanı hala bastırılamamıştı ve aldığı toprakları almayı reddediyordu
Wašumana305 şehri krallıktan ayrıldığındaysa Pala306 Uumllkesi sorunu ortaya ccedilıktı ve
Nuwanza Pala valisini Hudupiyanzarsquonın yeniden yakalanmasına yardım etmek iccedilin
goumlnderildi (Bryce 2005 201 vd) Hititler Azzi-Hayašarsquoyı istila etti ve yeniden ele
geccedilirdi (Bryce 2005 203 Klengel 1999 184)
II Tuthaliyarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan doumlnemi kısaca oumlzetlersek
(Kosyan 2014 132 vd)
bull I Arnuwanda doumlneminde Kummaha Savaşı boyunca Pahhuwarsquonın 307muumlttefiği
olarak Hayaša şehri308
bull II Tuthaliya doumlneminde Maşathoumlyuumlkrsquoteki No96 mektup sayesinde Hayašarsquoya karşı
savaş hazırlıkları
303 Amasya ve Ccedilorum arasındaki Roma doumlneminde Dacoba olan yere lokalize edilmektedir (RGTC VI
396) 304 Şebin Karahisarrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 457-458 RGTC VI2 179) 305 Safranbolursquonun kuzeyi ya da batısına lokalize edilmiştir (RGTC VI 480 RGTC VI2 188) 306 Kızılırmakrsquoın alt batı kısmına Yeni Han ve Hazır Dağı arasına Ilgaz Dağları ccedilevresine Bayburt ve
Erzincan ovasına ve Kastamonu gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 297-298 RGTC VI2
118) 307 Erzincanrsquoın kuzeyine lokalize edilmiştir (RGTC VI 296 RGTC VI2 118) 308 Pahhuwalı Mida iccedilin bkz CTH 146 = KUB 1372
94
bull II Tuthaliya doumlneminde Hayaša 309 halkı tarafındanYukarı Uumllkersquonin fethi ve
boumllgedeki Hayašalıların askeri operasyonları
bull II Tuthaliyarsquonın ve I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya karşı seferleri ve Kummaha
yakınındaki Karannirsquoye karşı yapılan savaş310
bull Mariya olayı
bull Hukkanarsquonın sadakatinin bitmesi
bull II Muršili doumlneminde Anniya aleyhine yapılan seferler
bull III Hattušili doumlneminde Azzirsquoden Hitit topraklarına gelen 30 kişinin yerleşiminin
duumlşmanca olmasalar dahi gerginlik yaratan durumu311
bull IV Tuthaliya zamanında Azzirsquodeki Lukka ve Kaškalar ile birlikte Hitit youmlneticileri
iccedilin eğitmen olarak bahsedildiği ve daha sonraki kişilere de dikkatli olmalarının
oumlnerilmesi312
bull III Hattušili ve IV Tuthaliya zamanlarına ait birccedilok kehanet metninde Azzi sadık
bir komşu olarak belirtilmez313
Soumlz konusu evliliğin Kaška kabilelerin Hitit topraklarına yapacağı olası
akınları oumlnleme amaccedillı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Azzi-Hayašarsquonın Hitit Uumllkesirsquonden
farklı geleneklere sahip olması bahsi geccedilen uumllkeler arasında yapılan antlaşmada dahi
kendisini goumlstermektedir Hitit krallarının Azzi-Hayašarsquoyı Kuzey Anadolursquoda oumlnemli
bir guumlccedil olarak goumlrmedikleri antlaşma metninde geccedilen ldquosadık koumlpekrdquo ifadesinden de
anlaşılmaktadır Evlilik iccedilin giden prenses hakkında metinlerde bilgiler yok denecek
kadar azdır
309 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 =KBo 628 + KUB 2648 310 I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS Fragman 13 311 Kuumllt envanteri fragmanı bkz CTH 530= KBo 1253 + KUB 48105 312 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 = KUB 2612 12-
15 313 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= KUB 4911 Losorakel bkz CTH
572= KUB 4970 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= IBoT 132 kehanet
fragmanı bkz CTH 582=KUB 5286
95
IIC Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hitit yazılı belgelerinden anlaşıldığına goumlre Batı Anadolursquoda yer alan
krallıklar Hitit Krallığı iccedilin daima duumlzenli sefer yapılmasını gerektirecek bir sorun
teşkil etmektedir Šeha Nehri Uumllkesi de bu krallıklarıdan biridir
II Muršili doumlneminde Arzawa kralı Uhhaziti Ahhiyawa kralı ile ittifak
kurarak Hititlere saldırır ve Millawandarsquoyı ele geccedilirir Šeha Uumllkesi kralı Manapa-
Tarhunta Hitit tarafını bırakıp Uhhazitirsquonin tarafına geccediler II Muršilirsquonin ordusuna
Mira kralı Mašhuiluwarsquoda katılır ve Arzawa yenilir Uhhaziti bir kayığa binerek Ege
adalarından birine kaccedilar (Uumlnal 2003 26-30vd)
II Muršili Arzawa Uumllkesirsquone yaptığı seferden geri doumlnerken soumlzuuml geccedilen ittifak
sebebi ile Šeha Nehri Uumllkesirsquonde bulunan Arzawa konfederasyonundaki devletlere
karşı bir ceza seferi başlatır (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 4) Šeha Nehri Uumllkesi
kralı Manapa-Tarhunta Arzawa Uumllkesirsquonin mağlubiyetini bilmesi sebebiyle II
Muršilirsquoye bir elccedili goumlnderir314 Šeha Nehri Uumllkesirsquonin oumlnceki kralı Muwawalwirsquonin
oğlu kendisini oumllduumlrmek isteyen iki kardeşi yuumlzuumlnden uumllkesinden kaccedilar ve Karkiša315
Uumllkesirsquone sığınır 316 İki kardeşten biri olan Ura-Tarhuntarsquonın yeminini bozması
sebebiyle Hitit desteği ile Manapa-Tahrunda Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı olarak tahta
oturur ancak yine de Hitit Uumllkesirsquone bağlılık sergilemez Bu nedenle II Muršili Šeha
Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlr ve Šeha Nehri Uumllkesi kralı Manapa-Tarhuntarsquonın annesinin
aracı olması sebebiyle Šeha Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlmekten vazgeccediler ve onu tebası
iccedilerisine alır317 Manapa-Tarhunta Hitit vassalı olarak kabul edilir ve bir antlaşma
yapılır (Friedrich 1930 Bryce 2005 195 vd Ay 2010 7 vd Beckman 1996 77-
314ldquoManapa- Tarhunta bana bir elccedili goumlnderdi ve bana şoumlyle dedilsquo lsquoLordum beni oumllduumlrme Beni itaat
iccediline al Lordum Bana kaccedilan insanları Lorduma teslim edeceğim rdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-9)
(Bryce 2005 195) 315 Alanyarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 182-183 RGTC VI2 67) 316 ldquoKardeşlerin seni topraklarından ccedilıkardığında seni Karkiša halkına tavsiye ettim ve aynı zamanda
sizin iccedilin Karkiša halkını da oumlduumlllendirdim Buna rağmen sen benim tarafıma gelmedin ve duumlşman
Uhhazitinin taraflara katıldın Şimdi seni tebamın iccediline mi sokacağımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-
71) (Bryce 2005 195 vd) 317ldquoKesinlikle ona karşı yuumlruumlduumlm ve onu tamamen yok ederdim ama benimle buluşması iccedilin annesini
yolladı O geldi ve dizlerime duumlştuuml ve benimle şoumlyle konuştu ldquoLordum bizi yok etme Bizi Lordum
itaatine al rdquoVe bir kadın benimle buluşmaya ve dizlerime duumlştuumlğuumlne goumlre kadına yol verdim ve oradan
Šeha Nehri Uumllkesirsquone doğru ilerlemedim Ve Manapa-Tarhunta ve Šeha Nehri Uumllkesirsquoni tebam iccediline
aldımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni AM 70ndash3) (Bryce 2005 196)
96
81 Singer 1983 207 Klengel 1999 195 Uumlnal 2003 35) Ayrıca II Muršilirsquonin
sefer sonrasında 600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verdiği
bilinir (Uumlnal 2003 35)
II Muršili ile Manapa-Tarhunta arasında yapılan antlaşmada318 II Muršili
oumlncesinde yani I Šuppiluliuma doumlneminde Arzawa ve Hitit Uumllkeleri arasındaki
ilişkiden soumlz edilir Manapa-Tarhuntarsquonın suumlrguumlne goumlnderilmesinden sorumlu olan
kişinin adı GALDU-aš olarak geccediler I Šuppiluliuma ile Uhhaziti arasındaki ilişkilerin
pekiştiği goumlruumllmekte ama Arzawa Uumllkesinin bir suumlre sonra Hitit Uumllkesirsquone olan
yeminini bozduğu goumlruumlluumlr Bu durum II Muršilirsquonin bir dua metninde319 de yer alır
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda 320 ise II Muršili Kupanta-Kuruntarsquonın babası
Manapa-Tarhunta ve onun babası Muwawalwa zamanında iki uumllke arasında iyi ilişkiler
olduğundan bahseder Bu sayede Muwawalwa ile I Šuppiluliumarsquonın ccedilağdaş oldukları
anlaşılır (Uumlnal 2003 24)
IV Tuthaliya doumlnemine tarihlenen bir metin 321 Manapa-Tarhuntarsquonın IV
Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk babası II Muršilirsquoye karşı huumlkuumlmranlığının ilk yıllarındaki
saltanatından bahsederek başlamaktadır II Muršilirsquonin Šeha Nehri Uumllkesi kralı
Manapa-Tarhuntarsquonın annesi sebebiyle bahsi geccedilen kralı affettiğinden ve Manapa-
Tarhuntarsquonın artan etkinliklerinin oğlu Mašturi zamanında da devam ettiği
belirtilmektedir322 Bronz tablette323 IV Tuthaliya Tarhuntašša kralı ve Mašturirsquonin
isimleri geccedilmektedir Mašturi IV Tuthaliya doumlneminde de oumlnemini ve varlığını
koruyan biri olarak karşımıza ccedilıkar Šeha Nehri Uumllkesirsquonin guumlnahlarının belirtildiği
318 II Muršilirsquonin Manapa-Tarhunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 69= KUB 1949 i 36 319 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376=KUB 243 ii 26vd 320 II Muršili ile Mira kralı Kupanta-Kurunta arasında yapılan antlaşma bkzCTH 68 321 Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 322 ldquoBoumlylece Tabarna Tuthaliya () Buumlyuumlk Kral ldquoŠeha Nehri Arazi tekrar ikinci kez yasayı
ccediliğnedi()() Dediler ki lsquolsquo Geccedilmişte () Guumlneşimin buumlyuumlk () - buumlyuumlkbabası silah zoruyla bizi
fethetmedi Guumlneşimin dedesi Arzawa uumllkelerini fethettiğinde bizi silah zoruyla fethetmedi Bizi
fethedecekti ama biz () onun iccedilin succedilu sildik rdquoBundan sonra Tarhundaradu savaş accediltı ve Ahhiyawa
kralına guumlvenirdi Ve Kartal Tepesirsquoe (yani Harana Dağı) sığındı Ama ben Buumlyuumlk Kral [ve] Kartal
Tepeyi baskın duumlzenledim Eve 500 (takım) atıhellip Hitit topraklarına () Tarhundaradu ile birlikte
eşleri ccedilocukları muumllklerini ( vb) getirdim onu taşıdım ve onu Guumlneş Tanrıccedilası kentine Arinnaya
goumltuumlrduumlm() Labarna guumlnlerinden beri hiccedilbir buumlyuumlk kral uumllkeye gitmedi Šeha Nehri Arazisinde bir
kral olan Muwawalwinin soyunu [kişisel adı] yaptım ve xxx takımlarını at ve xxx birliklerine teslim
etmesini sağladımrdquo Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 (Bryce 2005 304) 323 IV Tuthaliya ile Tarhuntašša kralı Kurunta arasında yapılan antlaşma bkz CTH 106
97
metinde324 III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın saltanatları zamanında Mašturi Šeha
Nehri Uumllkesirsquonde kralken ikinci bir guumlnahın gerccedilekleştiğinden bahsedilmektedir
(Hawkins 1998(a) 17 20)
IV Tuthaliyarsquonın Kurunta ile yaptığı bu antlaşmadan sonra Šeha Nehri
Uumllkesirsquonde yeni bir isyan gerccedilekleştiği bilinmektedir Mašturirsquoyi etkisiz kılan
Tarhundaradu isimli birinin vassal krallığı ele geccedilirdiği bilinmektedir Mašturirsquonin
Kurunta ile yapılan antlaşmadaki şahitlerden biri olması sebebiyle bu doumlnemde hala
yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir Mašturirsquonin saltanatı bir isyanla sona erdi ve Šeha Nehri
Uumllkesi tahtta hak iddia eden Tarhundaradu isimli biri tarafından ele geccedilirilir ve bu
isyanın Ahhiyawa kralı tarafından destekleneceğini duumlşuumlnuumlr Ancak beklenen destek
gelmez ve IV Tuthaliya isyanı bastırır III Hattušili doumlnemine ait olan Tawagalawa
Mektubu325 da Šeha Nehri Uumllkesirsquonde gaspccedilı bir kral olduğu destekler niteliktedir
(Starke 2000 25 Uumlnal 2003 38) IV Tuthaliya isyanı bastırdıktan sonra
Tarhundaradu ve ailesi yakalandı ve 500 takım atla birlikte Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona goumlnderildi Hitit muumldahalesi ile Tarhundaradu tahttan indirilmiş ve yerine
Šeha Nehri hanedanından biri getirilmiştir (Singer 1983 207 vd Niemeier2002
522 Uumlnal 2003 19)
IV Tuthaliya zamanında yapılan Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda Šeha Nehri
Uumllkesi ile Hitit Uumllkesi arasındaki IV Tuthaliya doumlnemi oumlncesineki siyasi ilişkileri
oumlğrenebilmekteyiz II Muwatalli doumlneminde Šeha Uumllkesirsquonde Mašturirsquonin kral olduğu
belirtilmiştir Onu kız kardeşi fDINGIRMEŠIR yani Mašanauzzi ile evlendirmiştir III
Hattušili doumlnemine gelindiğinde ise III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan taht
kavgasında Mašturirsquonin Uhri-Tešuprsquoun tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir326 ve metinde
IV Tuthaliya tarafından bu konu ile ilgili succedillanmaktadır Bir vassal youmlneticinin Hitit
tahtına ccedilıkacak olan bir halefi destekleyip desteklemeyeceğine karar vermesi uygunsuz
bir olaydı ve Urhi-Tešuprsquota bu durumu eleştirmişti (Bryce 2005 301 vd) III
324 Annal fragmanı bkz CTH 211 = KUB 2313 325 Tawagalawa mektubu bkz CTH 181 326 ldquoŠeha Nehri Uumllkesinin kralı olan bu Mašturi Muwattalli onu aldı onu kız kardeşi ile evlendirerek
kayınbiraderi yaptı ve onu Šeha Nehri Uumllkesirsquonde kral yaptı Ancak Muwattalli bir tanrı olduğunda
oğlu Urhi-Tešup kral oldu Ama babam (III Hattušili) krallığı Urhi-Tešupdan uzaklaştırdı Ancak
Mašturi olaya katıldı ve Muwattallinin onu kayınbiraderi yaptığı kişi onun oğlu Urhi-Tešupu
korumamıştı ve babamın yanında yer aldıldquoİkinci ruumltbeli bir oğlunu korumalı mıyımrdquo Hiccedil Mašturi
gibi davranır mısınrdquo (Bryce 2005 301)
98
Hattušilirsquonin bir dua metninden anladığımız kadarıyla II Muršili Mašanauzzirsquoyi Šeha
Uumllkesi kralı Manapa-Tarhunta ile evlendirmiştir(Uumlnal 2003 38)
IV Tuthaliya Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki tahtı Manapa-Tarhuntarsquonın babası olan
Muwalwirsquonin soyuna dayandırdırdı Kırk yıl oumlnce Šeha Nehri Uumllkesirsquone vassal tayin
edilmişti ve Hattušilirsquonin kız kardeşi Mašanauzzi ile evliydi ccediliftin vassal taht iccedilin bir
biraz bırakmadığı bilinmektedir bu durum Hattušarsquoda endişe yaramıştı ccediluumlnkuuml soumlz
konusu krallık batının en istikrarlı krallıklarından biriydi (Bryce 2005 304 vd)
Ortakoumlyrsquode ele geccedilen Uhhamuwa isimli bir goumlrevlinin adı belirlenememiş bir
Hitit kralına yazdığı mektup Hitit kralı IV Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilir327 ve
mektupta geccedilen isimlere bakılarak328 IV Tuthaliya Tarhundaradu Uhhamuwa ve
Piyamaradursquonun ccedilağdaş oldukları soumlylenebilir (Uumlnal 2003 19)
Šeha Nehri Uumllkesi Hitit Krallığırsquonın Batı Anadolursquodaki guumlcuumlnuuml yayması iccedilin
oumlnemli bir etki olarak kullanılmıştır Bu durum evlilik yolu ile de pekişmiş ve Šeha
Nehri Uumllkesi Hitit Uumllkesirsquone sadık vassalları arasında yer aldı (Bryce 2009 74)
Mašanauzzirsquonin evliliği konusuna bakacak olursak prensesin bir kez mi yoksa
iki kez mi evlendirildiği konusu ile ilgili de kesin bir goumlruumlşe varılamamıştır329 III
Hattušilirsquonin savunmasındaki sıralamadan anlaşıldığı kadarıyla Mašanauzzirsquonin III
Hattušilirsquoden buumlyuumlk olması gerekmektedir buna ek olarak bir kehanet metninden
anlaşıldığı kadarıyla330 da prensesin yaşı buumlyuumlk olmalıdır331 Manapa-Tarhuntarsquonın
oumlluumlmuuml ya da tahttan indirilmesi sonucunda Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki isyan
bastırıldıktan sonra tahta bilmediğimiz bir soydan geldiği duumlşuumlnuumllen Mašturi ile
evlendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Manapa-Tarhuntarsquonın hasta olduğu ve oumlluumlmuuml
327 Metnin II Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilmesi iccedilin bkz (Uumlnal 2003 19) 328 ldquoEfendim krala soumlyle Ben kulun Uhhamuwa şoumlyle (der) efendim krala Kupanta-Kuruntarsquonın ve
Tarhundaradursquonun Happuriya kentini kuşatmış olduklarını yazmış olduğumdan şimdi işte bak
Marašalı bir muumllteci Happuriyarsquodan kaccedilarak rahibin huzuruna geldi ve bana şu haberi getirdi
Kupanta-Kurunta(ya) Tarhundaradu ve Kupanta-Kuruntarsquonın oğulları [M]ašturi Piyamaradu (ve)
Kupandazalma hep birlikte Happuriyarsquoda toplanacaklarmış Uhhawaranu Huliyazalmanu Pitašalli x-
lišani (de) onlara katılacakmışrdquo (Uumlnal 2003 19) 329 Šaušgamuwa Antlaşmasında prensesin Mašturi ile evlendiğinden bahsedilmektedir II Muršilirsquonin
itirafları() II Muršilirsquonin guumlnahları ve bir dua metninden Šeha Nehri Kralı Manapa-Tarhunta ile
evlendiği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 (Doğan-Alparslan 2012 16
Beckman 1996 98-103) 330 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 331ldquoDini toumlrenlere katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo (Doğan-Alparslan 2012 22 vd)
99
sonrasında tahta geccedilecek bir veliahtının olmaması sebebiyle Mašturirsquonin tahta
geccedilirildiği de duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 22 vd Houwink ten
Cate1974 128 vd Heinhold-Krahmer 1977 228)
Mašturi ile evlendiği kesin olarak Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda
belirtilmiştir332 KUB 2133rsquote333 Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak değil gelin olarak
verildiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu terimin hem birinin gelini hem de eşi anlamına
geldiği bilinmektedir Konuyla ilgili bir başka goumlruumlş de prensesin ilk eşinin Mašturi
olduğu ikinci eşinin de II Muršili doumlneminde evlendiği Manapa-Tarhunta olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Manapa-Tarhunta II Muršilirsquonin son doumlnemlerinde Hitit Krallığırsquona
karşı koumltuuml birşey yaptığı iccedilin II Muwatalli zamanında yerine Mašturi getirilmiş ve
prenses ile evlendirilmiştir III Muršili (Urhi-Tešup) doumlneminde bilinmeyen bir
sebeple tahta tekrar Manapa-Tarhunta getirilmiş olmasıdır Bu tez kabul edildiğinde
Mašanauzzirsquonin Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak verildiğinde kırklı yaşlarında olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir III Muršilirsquonin halasını hileyle Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak
verdiği duumlşuumlnuumllmektedir Aynı doumlnemde aynı krallığa goumlnderilen iki Mašanauzzi
olması oldukccedila zor goumlruumlnmektedir (Doğan-Alparslan 2012 31vd Heinhold-
Krahmer 1977 231 Jewell 1974 331 vd Beckman 1996 98-103)
Doğan-Alparslanrsquoa goumlre KUB 2133rsquoten334 ccedilıkarılacak sonuccedillar arasında
bull Metindeki ilk yedi paragraf iyi korunmuş olmakla birlikte birbirinden farklı konular
iccedilermekte olup soumlz konusu konular iki vassal krallık ile ilgilidir
bull Metinde geccedilen olaylar muhtemelen kronolojik bir anlatım iccedilermektedir
bull Metinde adı tekrarlanan isim Muršilirsquodir Adı geccedilen kralın II Muršili ya da III
Muršili olduğu duumlşuumlnuumllmekte ya da iki kralın da metinde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir
332 ldquoMašturi gibi davranma Šeha Nehri Uumllkesi Kralı olan Mašturirsquoyi Muwatalli yanına aldı ve onu
eniştesi yaptı [ ] ve ona kız kardeşi fDINGIRMEŠ-IRrsquoi eş olarak verdi ve onu Šeha Nehri Uumllkesi kralı
yaptırdquo (Doğan-Alparslan 2012 25) 333 II Muršili doumlnemine tarihlenen bir belge bkz CTH 79 334 ldquoArma-Šarruma(nın karısının) sorusu(yla ilgili olarak ise) Muršili (aynı şekilde) Arma-
Šarruma(nın) karısının toprakları iccedilindehellip Šuppiluliuma Beyim insanlar guumlvenilmez olduğu iccedilin senin
oğlun Muršilirsquoye de tekrar emir ver[di] Manapa-Tar]huntarsquotı tekrar uumllkesine yerleştirme Ancak
[Muršili] onu tekrar uumllkesine yerleştirdi Muwatalli Beyim fDINGIR MEŠ-IRrsquoi Manapa-Tarhuntarsquoya
ge[lin olarak belirlemedi] ancak Muršili onu ona verdirdquo (Doğan-Alparslan 2012 27 vd)
100
bull Metinde geccedilen Muršili sonrasında tahta geccedilen Hitit kralı tarafından yazdırıldığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26vd)
Mašanauzzi III Hattušilirsquonin savunmasından anlaşıldığı kadarıyla soumlzuuml geccedilen
kraldan buumlyuumlk olmalıdır buna ek olarak bir kehanet metninde 335ldquodini toumlrenlere
katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo ifadesi yer almaktadır III
Hattušilirsquonin savunma metninde kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen
tek kızı Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında336 IV
Tuthaliya ile Amurru Kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde337 II
Muršilirsquoye ait olduğu duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde338 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila
olan Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve
soumlz konusu olan kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır
Mašanauzzi isminin Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından
dolayı rica etmek istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği
bilinmektedir Bu sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir339 (Doğan-Alparslan 2012 16 22 26)
Matanazi adının geccediltiği bir belge de Mısır ve Hitit krallıkları arasında yapılan
bir mektupta340 yer almaktadır Metinde341 III Hattušili kız kardeşinin ccedilocuğunun
olabilmesi iccedilin Mısırrsquodan bir doktor istediği ve Mısır kralının da buna ithafen cevap
mektubu yazdığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu mektubun Kadeš Antlaşmasırsquondan kısa
bir suumlre sonra yapıldığını kabul edilirse Mašanauzzirsquonin o doumlnemde 60 yaş
dolaylarında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Eğer IIRamsesrsquoin bilgisi doğruysa 342
335 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 336 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 337 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 338II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 339 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 340 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo XXVIII 30 341 ldquoKardeşim kız kardeşin Matanazi hakkında yazdığın gibi lsquoKardeşim bana onun ccedilocuk
doğurabilmesi iccedilin ilaccedil hazırlayabilecek bir adam yollayabilir misinrsquo ve ben Kardeşime şoumlyle
(soumlyledim) lsquoBak Matanazirsquoyi Kardeşimin kız kardeşini Kral Kardeşin onu tanıyor 50 yaşında Asla
O 60 yaşında Bak 50 yaşında bir kadın hiccedilbir zaman 60 yaşında olduğunu soumlylemez Onun ccedilocuk
doğurması iccedilin herhangi bir ilaccedil yapılamaz Ancak Guumlneş Tanrıccedilası ve Fırtına Tanrısı emir verirse
Kardeşimin kız kardeşi iccedilin bu istek yerine getirilecektir Ve ben Kardeşin Kral ona ccedilocuk sahibi
olması iccedilin bir uzman rahip ve uzman doktor goumlndereceğimrdquo (Doğan-Alparslan 2007 25 vd
Beckman 1996132 Bryce 2003(b) 115 Edel I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272) 342Urhi-Tešup tahtı amcası III Hattušilirsquoye bırakıp Mısır Uumllkesirsquone kaccediltığı iccedilin II Ramsesrsquoin birincil
kaynaktan Hitit kral ailesi ile ilgili doğru bilgi aldığına şuumlphe yoktur (Bryce 1998 215)
101
Matanazirsquonin 58 yaşında ya da daha yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Bryce 1998
214 Bryce 2003(b) 115 Doğan-Alparslan 2012 29 Peker - Vos 2010 102 vd
Devecchi - Milller 2011 152 Wilhelm 2006(b) 236vd Collins 2007 61vd Edel
I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272 Klengel 1999 263 Klengel 2002 144)
Mašturi ile yapılan bu evliliğin II Muwatallirsquonin Hitit başkentini
Tarhuntaššarsquoya taşıdıktan sonra olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr ccediluumlnkuuml Boğazkoumly arşivlerinde
Šeha Nehri Uumllkesi ile ilgili metinler eksiktir Evliliğin yapıldığı doumlnem ile ilgiliyse II
Muwatallirsquonin tahta ccedilıkışının ilk yıllarında batı ve guumlneybatı icraatlerinin olduğu
doumlnemde olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Mašanauzzi ile Mašturirsquonin henuumlz yirmi yaşına
gelmeden evlendikleri duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26 Heinhold-
Krahmer 1977 228)
Mašanauzzirsquonin II Muršili tarafından Mašturirsquonin babasına gelin olarak
goumlnderildiği bilinmektedir bu sebeple de tek evlilik soumlz konusudur Ayrıca bu durum
Mašturirsquonin Manapa-Tahruntarsquonın oğlu olduğunu da anlamamıza yola accedilar Boumlylelikle
II Muršilirsquonin soyu belli olan bir krala kız kız kardeşini eş olarak vermesi mantığa
uygun goumlruumllmemektedir (Doğan-Alparslan 2012 28 Ay 2010 7vd)
Hitit prensesinin tek bir evlilik mi yaptığı yoksa iki ayrı kişi ile mi evlendiği
hususu hala tam olarak netleşmemiştir Ancak iki kişi ile evlenmesi ensest ilişki
yasağını dikkate alacak olursak fikrimizce pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Šeha Nehri
Uumllkesi kralının annesinin Hitit kralına gidip af dilemesi ile kurtulması da Hitit kralının
vicdanını goumlstermesi accedilısından oldukccedila ilgi ccedilekicidir Hitit prensesinin ccedilocuğunun
olmamasına ccedilarenin uluslararası olarak incelenmesi de dikkat ccedilekicidir
Tarhundaradursquonun Šeha Nehri Uumllkesirsquoni gaspı ile Hitit-Šeha arasındaki ilişki bir suumlre
sekteye uğrasa da bu durum geccedilici olmuş uumllkeye yine Hitit yanlısı olan bir yetkili başa
geccedilirilmişti
IID Mittani Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mittani Krallığı ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda olması sebebiyle Hitit ve
Mısır Uumllkeleri arasında birccedilok muumlcadeleye sebep olmuştur Mittani Krallığırsquonın
kuruluş evresine dair bilgilerimiz oldukccedila kısıtlıdır ve Mittani başkenti
102
Wašukanirsquonin343 henuumlz bulunamamış olması da bu durumda etkendir Mittani Krallığı
doumlneminin buumlyuumlk guumlccedilleri arasında olan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında yer
almıştır ileri doumlnemlerde Hitit vassal krallıkları arasında yer alması sebebiyle komşu
uumllkeler arasında yapılan evlilikler boumlluumlmuuml yerine vassal krallıklar ile yapılan evlilikler
boumlluumlmuumlne dahil edilmiştir
Mittani Uumllkesi Fırat kavsi ve Diclersquonin uumlst kesimleri arasında yer alan
toprakları guumlnuumlmuumlz Şanlıurfa Mardin Diyarbakır ve Siirt ilccedilelerini iccedileren kuzeyde
Elazığ ilinde olduğu bilinen İšuwa ve Alše344 Krallıkları ile komşu olan ortasında
Habur kollarının meydana getirdiği uumlccedilgen alanı kapsamaktadır Kuzey
Mezopotamyadan Kuzey Suriye ve Doğu Anadolunun bazı boumllgelerine uzanan geniş
bir boumllge genişlemesi uumlzerinde kontrol uyguladı (Bryce 2009 477 Yıldırım 2017
152)
Mittani adının ldquoM(a)ittarsquonın (Uumllkesi)rdquorsquonden geldiği yani coğrafi ya da etno-
dilsel bir gruba değil bir insana ait olduğu ve soumlz konusu kişinin ilk ve oumlnemli
youmlneticilerden biri olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2014 68 Peker 2009 89)
Mittani Uumllkesi metinlerde Hanigalbat345 olarak da geccedilmektedir Mittanirsquonin siyasi bir
kimliği Hanigalbatrsquoın ise coğrafi bir tanımlama olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (von Weiher
1973 321 vd)
I Tuthaliyarsquonın Mittani ve Haleprsquoe karşı askeri başarıları Suriyersquonin
egemenliği iccedilin Hitit ve Mittani arasındaki uzun suumlren muumlcadelenin accedilılış hareketinden
biraz daha fazlasını oluşturuyordu (Bryce 2005 142) I Tuthaliya İšuwarsquodan kaccedilıp
Mittani Uumllkesirsquone sığınan asilerin geri goumlnderilmesini istemiş ancak bu geri
ccedilevrilmiştir 346 (Şerifoğlu 2011 130)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı Anadolursquoda
birliği sağladıkları doumlnemde Hititler Mittani ile duumlşmanlıktan kaccedilındılar Doumlnemde
İšuwarsquoya karşı yuumlruumlyerek Šuppiluliuma iki krallığı ccedilatışmaya sokmakta guumlccedilluumlk
343 Mardin yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 479-480 RGTC VI2 187) 344Murat Suyu ile Diclenin uumlst kısımları arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 10 RGTC VI2 3) 345 Kuzey Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 287-288 RGTC VI 77-78 RGTC VI2
25-26) 346 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE
103
ccedilekmedi Artık Hitit egemenliğinin Anadoluda yeniden kurulmuş olması sebebiyle
Mittanirsquoye askeri bir goumlsteri zamanı gelmişti (Bryce 2005 156) Mittani Krallığırsquonın
I Šuppiluliuma doumlneminde Yukarı Mezopotamya ve Suriyersquode guumlccedilluuml bir etkisi
bulunmaktaydı ve bu durum boumllgedenin Hitit topraklarına katılmasına buumlyuumlk bir engel
teşkil etmekteydi (Sir Gavaz 2012 2825 vd) Pekerrsquoe goumlre Mittani Krallığı uumlzerine
yapılan seferin iki sebebei vardı bunlardan ilki Mittani kralı Tušrattarsquonın Hitit vassal
krallıklarından olan Nuhašše kralı Šarrupširsquoyi oumllduumlrmek iccedilin soumlz konusu krallığa
saldırması ve ikincisi Mittanilerin İšuwa boumllgesinde ccedilıkardıkları ayaklanmalardır347
(Peker 2009 123)
Mittani Uumllkesirsquondeki siyasal durum da I Šuppiluliumarsquoyı soumlzuuml geccedilen doumlnemde
hareket etmeye teşvik etmiş olabilir Mittani tahtında oturan Artamamarsquonın
Mittanirsquonin İšuwa toprakları uumlzerindeki kontroluumlnuuml yeniden kurmaktan sorumlu kişi
olabileceği ayrıca II Tuthaliyarsquonın saltanatı sırasında İšuwarsquonın Hititrsquoe saldırması iccedilin
İšuwarsquoyı tahrik etmiş olabilir Mittani kralı II Šuttarnarsquonın oumlluumlmuuml sonrasında Mittani
Uumllkesirsquonde taht kavgası olduğu goumlzlemlenmektedir Kralın oğlu ve ardılı olan
Artašumara bir subay olan Uthki tarafından oumllduumlruumllduuml ve tahta kuumlccediluumlk kardeşi Tušratta
geccedilti (Bryce 2005 156)
Mittani tahtını isteyen başka bir kişi daha vardı bu II Artatamarsquoydı Mittani
kraliyet ailesinin bir ferdi olduğunu oumlne suumlrduuml Anlaşıldığı kadarıyla II Artatama
Mittani nuumlfusunun oumlnemli bir unsurunun sadakatini sağladı ve lsquokralrsquo olarak biccedilimlendi
genccedil Tušrattarsquoya ve onun krallığının istikrarına ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı Hitit
kralı I Šuppiluliumarsquoda bu durumdan faydalanmak istedi (Klengel 1999 160vd)
Hitit kralı başlangıccedilta muhalafeti hafife almış goumlruumlnmektedir Mittani kralı Tušratta
firavun III Amenhoteprsquoe yazdığı bir mektupta348 rakibi Hitit Uumllkesirsquone karşı bir zafer
kazandığını iddia etti ve firavuna zafer ganimetinin bir kısmını goumlnderdiğini belirtti
(Bryce 2005 157)
Tušrattarsquonın mektubunda belirttiği zafer abartılı bir girişimle İšuwarsquonın
kontroluumlnuuml yeniden sağlamak iccedilin Fırat boyunca bir Hitit seferi sırasında meydana
347 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 348ldquoDuumlşman uumllkeme geldiğinde Efendim Tešup onu iktidarıma teslim etti ve ben onu fethettim Uumllkesine
doumlnen kimse yoktu Hitit uumllkesinin ganimetinin bir parccedilası olarak şu anki mektubu bir araba iki at bir
erkek ve bir kadın hizmetliyle goumlnderiyorumrdquo (EA 17 30ndash8) (Bryce 2005 157)
104
gelmiş olabilir durum boumlyleyse de Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya hala guumlccedilluuml ve tehlikeli
bir krallık ile karşı karşıya olduğu izlenemi verecekti Ayrıca Tušrattarsquonın zaferinin
boyutunu abartabileceği de goumlzlerden kaccedilmamalıdır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
yaptığı saldırılarını oumlnceden karmaşık diplomatik hareketler ve antlaşmalarla oumlnceden
planlayan yetenekli bir ordu komutanının resmini sunmaktadır Šuppiluliuma
Tušrattarsquonın krallığı toprakları ve muumlttefikleriyle ilgili buumlyuumlk bir saldırıya hazırlık
suumlrecinin bir parccedilası olarak rakibini bir dizi diplomatik ittifakla buumlyuumlk destek
kaynaklarından ayırmayı amaccedilladı I Šuppiluliumarsquonın Mittani tahtında hak iddia
eden II Artatama ile muumlzakere ettiği ve onu ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo olarak kabul ettiği
anlaşılmaktadır Soumlz konusu antlaşma muhtemelen II Artatamarsquonın Tušrattarsquoya
yenildiği ve suumlruumllduumlğuuml sırada Mittani tahtına katılmasını desteklemek amacıyla
yapıldı (Bryce 2005 157 vd)
Suriye seferinden oumlnce ve soumlzuuml geccedilen sefere hazırlanmanın bir parccedilası olarak
Nuhašširsquonin 349 Šarrupši adındaki kralı I Šuppiluliumarsquonın sadakatini kazandı bu
durum Mittani kralının ona sahip olduğuna ve Mittanirsquoye bağlılığına aykırıydı
Tušratta durumun intikamını almak istedi lakin Šarrupširsquonin I Šuppiluliumarsquodan
istediği yardıma Hitit kralının yanıtının gecikmediği goumlzlemlenmektedir Antlaşma
metninde geccedilen bu yardımın350 Nuhašši topraklarını işgal eden Mittani Uumllkesirsquone
karşı olduğu anlaşılmaktadır351 (Bryce 2005 166)
Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde boumllgedeki durumu oumlzellikle de iki olayın
tetiklediği accedilıktı Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši
adındaki bir adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir
başka Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir kuvvet goumlnderdikten sonra
Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa topraklarını Alše Krallığırsquonın
349 Kuzey Suriye boumllgesine Asi Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilmiştir (Bryce 2009 515-516 RGTC
VI 291-292 RGTC VI2 116) 350I Šuppiluliumarsquonın Nuhašše kralı Tette ile yaptığı antlaşma bkz CTH 53 351ldquoMittani Uumllkesirsquonin kralı Šarrupšiyi oumllduumlrmeye ccedilalıştığında Mittani Kralının elit birlikleriyle ve
onun arabalarıyla birlikte Nuhašši topraklarını işgal etti Ve ona saldırdığında o zaman Šarrupši
elccedilisini Hitit Uumllkesirsquonin kralına goumlnderdi lsquoHitit Uumllkesirsquonin kralı hizmetccedilisiyim Beni kurtarınrsquo Ve ben
Guumlneşim savaşccedilılara ve atlara desteğini yolladım ve Mittaninin kralını birlikleriyle ve Nuhašši
Uumllkesindeki savaş arabalarıyla birlikte suumlrduumlmrdquo(Bryce 2005 166 Beckman 1996 50-54)
105
sınırına kadar fethetti ve daha sonra guumlneye inip Mittani topraklarına saldırdı Mittani
başkenti Wašukanirsquoyi işgal edip yağmaladı Hitit ilerlemesine hazırlıksız yakalanan
Tušratta etkili bir direniş sunmaktan yoksundu ve Hititlerin eline duumlşmeden oumlnce
birlikleri ile birlikte başkenti terketmekten başka bir seccedileceği yoktu I Šuppiluliuma
bir dizi sefer ile Mittanirsquoya bağlı olan buumltuumln yerel krallıkları352 Fıratrsquotan Akdeniz
sahillerine Halep Mukiš 353 Niya 354 Arahtu 355 Katna 356 ve Nuhašširsquoye kadar
Mısırrsquoın sınır boumllgesinde yer alan Abarsquoya kadar uzaklaştı Ele geccedilirilen devletlerin
youmlneticileri aileleri ile birlikte Hattušarsquoya goumlnderildi (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliumarsquonın tek bir sefer gerccedilekleştirip elde ettiklerini anlattığı bir
pasajdan357 kuumlccediluumlk de olsa tatmin olmadığı anlaşılmaktadır (Bryce 2005 163) Hitit
kralı boumllgeye ikinci bir sefer duumlzenledi ve altı yıl iccedilerisinde bir dizi askeri harekat
başlattı bu harekatlar Mittanirsquonin nihai boyun eğmesi ve Şamrsquoın kuzeyine kadar olan
Suriye topraklarının Hitit kontroluumlnuumln pekiştirilmesi ile sonuccedillandı I
Šuppiluliumarsquonın Suriyersquoden ayrılması Fıratrsquoın batısındaki Mittani guumlcuuml ile
Tušrattarsquonın guumlccedillerinin yeniden birleştirme girişimini başlattı Kargamıš topraklarının
etrafındaki boumllgelerden Fırat boumllgesine kadar duumlşmanlıklar alevlendi Haleprsquote vekil
olarak bırakılmış Hitit prensi Telipinu olaya muumldahale etti ve Mittani kuvvetlerine
karşı bir keşfe oumlncuumlluumlk ederek isyanı bastırdı Murmuriga358 kasabasında bir kış kampı
kurdu Telipinu bir goumlruumlşme iccedilin babasının yanına gitti ve Lupakki komutasındaki 600
askerden oluşan Hitit garnizonu ve savaş arabalarını arkasında bıraktı Suriyersquodeki
durum istikrarsız kaldı Kargamıš geri alınamadı ve Mittani birlikleri Fırat boumllgesini
işgal edip Murmurigarsquodaki Hitit ordusunu kuşattılar (Bryce 2005 176 vd Wilhelm
2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)
352 Bkz Harita 22 353 Kuzeydoğu Suriyersquoye Ugaritrsquoin kuzeyine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 482 RGTC VI 275
RGTC VI2 106-107) 354 Asi Nehrirsquondeki Apamearsquoya lokalize edilir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 355 Nuhašši Uumllkesirsquonin Kuzey Suriyersquode yer alan şehri guumlnuumlmuumlz Ariharsquoya lokalize edilir (RGTC VI
28-29 RGTC VI2 9) 356 Suriye merkezinde bir şehir As Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilir (Bryce 2009 578-580 Klengel
1969 109 RGTC VI 197) 357ldquoKral Tušrattarsquonın duumlşmanlığı yuumlzuumlnden buumltuumln bu toprakları bir yıl iccedilinde yağmalayıp Hattirsquoye
goumltuumlrduumlm Onları Niblani Dağından ve Fıratın karşı kıyısını topraklarıma dahil ettimrdquo (Bryce 2005
163 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 358 Karkamış Krallığı iccedilerisinde Fırat Nehrirsquonin orta kısmında yer alır (Bryce 2009 482-483 RGTC
VI 276)
106
Hitit kralı I Šuppiluliuma ile oğlu Telipinu arasındaki buluşma Aşağı Uumllkersquode
Udarsquoda bir bayram kutlaması sırasında gerccedilekleşti Buluşmanın asıl amacı oumlzellikle
Kargamıš boumllgesi olmak uumlzere kralın Suriyersquodeki mevcut askeri durumu hakkında
bilgi vermek ve durumu kontrol altına almaktı Suriyersquode Hitit kralı ve oğlunun
yokluğunda boumllgedeki Hitit kontroluuml azalmıştı Murmurigarsquodaki Hitit garnizonu
Mittani birliklerinin eline geccedilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı Mısır kralı
Akhenatonrsquoun yerine geccedilen Tutankamonrsquoun Hititlerin Mısırrsquodan aldıkları
boumllgelerdeki Hitit nuumlfuzunu zayıflattığı ve Mısırrsquoın boumllgedeki prestijini ve
zenginliklerini yeniden kazanmaya ccedilalışması sebebiyle Mısır Krallığı Kadešrsquoe karşı
bir saldırı başlattı Mittani Krallığı hala zayıftı ve Mısır Krallığı Suriyersquodeki guumlcuumlnuuml
geri kazanmaya ccedilalışıyordu (Bryce 2005 177 Klengel 1999 159vd)
Hitit kralı I Šuppiluliuma kış bittiğinde Suriye uumlzerine youmlneldi
Tegaramarsquoda359 askerlerini ve savaş arabalarını toparladı ve oğlunun komutasındaki
bir ordu ve veliaht prens Arnuwanda ile erkek kardeşi Zidarsquoyı ldquoMuhafızların Şefirdquo
olarak goumlrevlendirdi I Šuppiluliumarsquonın askeri başarıları boumllgeye gelişinin yolunu
accedilarak Kargamıš kentinin fethini ve bu durum da Mittani Krallığırsquonın ortadan
kaldıracak son eylem olacaktır Hitit kralı şehri kuşatmaya hazırlanırken bir yandan da
Mısır ile ilişkilerini iyi tutmaya ccedilalıştı lakin Mısırlılar Hititlerin kendi toprakları
olduğunu iddia ettikleri Kadešrsquoe ccediloktan saldırmışlardı Lupakki ve Tarhunta-zalma
komutasındaki Hitit birlikleri Mısırrsquoa tabi olduğu bilinen Amkarsquoya360 karşı saldırı iccedilin
boumllgeye goumlnderildi I Šuppiluliuma Mısır elccedilisi Hanirsquoye Hitit Krallığırsquonın barışccedilıl
olduğunu ama Mısır Uumllkesirsquonin olmadığını ve bu sebeple Amkarsquoya saldırıldığını
belirtmiştir361 Olayın sonrasında Mısır hanedanlığı bir kriz iccedilerisine girdi (Bryce
2005 177 vd Schulman 1978 44 Klengel 1999 160)
359 Elbistanrsquoın batısındaki Roma şehri Pagrumrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 383-384 RGTC VI2 154)
360Orta Suriyersquodeki Biqa1113089 vadisinde Mısır topraklarının sınırına lokalize edilir (Bryce 2009 38 RGTC
VI 13) 361ldquoBen kendim [] arkadaş canlısıydım ama sen birdenbire koumltuumlluumlk yaptın () Ve Hurri Uumllkesi
kralından () aldığım Kadeš erkeğine saldırdınız Bunu duyduğumda oumlfkelendim ve kendi birliklerimi
savaş arabalarımı ve lordlarımı yolladım Boumlylece boumllgenize ve Amka Uumllkesirsquone saldırdılarrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 DS p 97 fragman 28 e3 iv 1ndash8) (Bryce 2005 178 Bryce 2003(b)
185)
107
I Šuppiluliuma Haleprsquoe oğlu Telipinu ve Kargamıšrsquoa Šarri-Kušuh gibi
goumlrevlileri atayarak Hitit egemenliğini anavatanın dışında kalan boumllgelere empoze
etmek amacıyla bir adım attı ve bu sebeple Mittani Krallığırsquonın yıkımını sağladı
Mittani esaretinden serbest bırakılan Asur Uumllkesirsquonin ilerleyen doumlnemlerde tehdit
olacağı goumlzlemlenmektedir (Bryce 2005 180) Biblos prensi Rib-Haddarsquonın firavun
III Amenhoteprsquoe goumlnderdiği bir mektupta 362 Hitit kralının ldquoMittani kralının tuumlm
uumllkelerinirdquo fethettiği ilgili bir bilgi yer almaktadır363 (Wilhelm 2015 72 Murnane
1990 6 de Mieroop 2007 105vd Peker 2009 126)
Mittani kralı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza krallık tahtını işgal etti I
Šuppiluliuma Artatamarsquoyı ilk Suriye seferinden oumlnce Mittani kralı olarak
destekleteceğini belirtmişti ve bu desteğini Tušrattarsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden sonra
gerccedilekleştirdi Taht Tušrattarsquonın oğluna geccedilti bu durum Artatamarsquonın oğlu III
Šuttarnarsquonın tepki vermesine sebep oldu Şayet Tušratta gaspccedilıysa oğlunun tahtta
hakkı yoktu Šattiwazarsquonın tahtı bırakmaya zorlanması ve hayatta kalmak iccedilin ilk oumlnce
Babilrsquoe ve sonrasında da Hitit Uumllkesirsquone kaccedilması ile sonuccedillanan bir muumlcadele başladı
Artatama ile yapmış olduğu oumlnceki herhangi bir antlaşmanın aksine I Šuppiluliuma
daha sonra Šattiwazarsquonın arkasında duracağına dair soumlz vermiş olabilir Tušrattarsquonın
oumllduumlruumllmesi oğlu Šattiwazarsquonın Hitit kralının muumlttefiki olan babasının krallığından
kalan toprakları youmlneteceğine dair bir teşebbuumlsle Mittani prensinin bu desteği oumldemesi
gerekiyordu ama Šattiwaza tahttan indirildi Yeni youmlnetim Hattušarsquoya karşı duumlşmanca
davranmak zorundaydı Šuppiluliuma iccedilin bu durum bilhassa Asur tehdidine goumlre
boumllgede daha buumlyuumlk bir tehlike arz etmekteydi Mittani kralı Šuttarna Asur Krallığırsquona
yanaştı Mittani Krallığırsquonın geri kalanı Asur etkisine girseydi Fıratrsquoın batısındaki
boumllgeler ve oumlzellikle de Kargamıš ciddi risk altında olurdu (Bryce 2005 184 vd)
I Šuppiluliuma Šattiwaza ile olan ittifakını kızlarından birini vererek bir
antlaşma yaptı Antlaşma metnine goumlre 364 I Šuppiluliuma onu Mittani tahtına
362 EA 75 363 ldquoKral efendimiz Hitit kralının Mittaltni|gt Kralının tuumlm vasal() topraklarını elinde
bulundurduğunu oumlğrenebilirrdquo (Wilhelm 2015 72 Peker 2009 126) 364 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 51
108
oturtacaktı ve kızını da ona verip antlaşmayı sağlamlaştırdı 365 (Dinccedilol 1982 39
Grayson 1980 111 Hazenbos 2006 241 Yıldırım 2017 161 vd Klengel 1999
165) Antlaşma metninde Šattiwaza ldquokralın oğlurdquo olarak belirtilirken ldquokralrdquo olarak
zikredilmez (Wilhelm 2005 114)
Mittani tahtına Šattiwazarsquonın yeniden oturmasını sağlama amacıyla Hitit kralı
kral naibi Šarri-Kušuh ile birlikte Fırat Nehri boyunca ortak bir sefer yapmaya
hazırlanabilmek iccedilin Kargamıšrsquoa goumlnderdi366 (Klengel 1999162vd) Hitit ve Mittani
askerleri Mittani prensinin oumlnderliğinde Mittani başkentine yuumlruumlduumller Asur kralı
Ašur-Uballit işgalcilere karşı yapılan ufak ccedilatışmaların dışında Hititler ile buumlyuumlk bir
ccedilatışmaya girmekten kaccedilındı Šarri-Kušuh ve Šattiwaza askeri bir başarı kazandı Hitit
kralı tarafından Mittani Uumllkesirsquonin sınırları kuumlccediluumlltuumllduuml ve Hitit Krallığırsquona tabi duruma
geldi Antlaşmada yer alan sınırlardan anlaşıldığı kadarıyla Fırat Nehrirsquonin hem
doğusunda hem de batısında Kargamıš Krallığırsquonın genişlediği anlaşılmaktadır 367
(Bryce 2005 185 de Mieroop 2007 34vd Klengel 1999 164vd)
Hanigalbat kralından ismi bilinmeyen bir Hitit kralına yazılmış bir
mektubun368 kronolojik olarak tarihlendirilmesi I Šuppiluliuma doumlnemine Mittani
Uumllkesirsquonin Hitit yenilgisinden sonraki bir tarihe ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel
1963 287)
365ldquoKral Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum onu Babasının tahtına oturtacağım Buumlyuumlk bir
uumllke olan Mittani mahva uğramasın diye kızının hatırına buumlyuumlk Hitit kralı bu uumllkeyi yeniden
canlandırdı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum ve kızımı ona eş olarak verdim Šattiwaza
kralı olduğuna goumlre Hitit uumllkesinin kralının kızı da Mittani uumllkesinde kraliccediledir Sen ey Šattiwaza
kızımın uumlzerine başka kadın alma Ona başka bir kadın eşdeğer durumuna gelmesin kızımı ikinci kadın
derecesine indirme Šattiwaza gelecekte benim oğullarımın gerccedilek kardeşi ve eşitidir Šattiwazarsquonın
ccedilocukları da benim ccedilocuk ve torunlarımın eşiti olacaktırhelliprdquo (Dinccedilol 1982 39 Hazenbos 2006 241-
244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50 de Mieroop 2007 34) 366ldquoTušrattanın oğlu Šattiwaza tarafından desteklendikten sonra babasının tahtına oturmasına izin
vereceğim Ve buumlyuumlk bir uumllke olan Mittani topraklarının tahrip edilmemesi iccedilin Hitit Kralı Buumlyuumlk Kral
Mittani uumllkesinin yaşamasına izin verecekrdquo(Bryce 2005 185 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm
2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 367ldquoBen Buumlyuumlk Kral Hitit Kralı Mittani topraklarını fethettim Kralın oğlu Šattiwaza zamanında onları
yendim Tušratta zamanında onları fethettim Arkamdaki Fırat nehrini ve Niblani Dağını sınırlarım
olarak kurdum Aštata topraklarının tuumlm şehirleri Murmuriga Sipri Mazuwati Surun bu ilccedilelerde []
oğlum Piyaššiliye tahsis ettim Mittani topraklarında yer alan diğer alandaki Aštata topraklarının tuumlm
kentleri Igal [] Ahuna ve Terqa Aštata topraklarındaki bu şehirler kralın oğlu Piyašsšili Kralın oğlu
Šattiwaza ile birlikte Fıratrsquoı geccedilip Irritersquoe girmişler buumltuumln bu şehirlerde Piyaššilirsquonin aldığı diğer
alanlarda onları tutmasına izin vermiş Piyaššiliye aittirlerrdquo (Bryce 2005 185 vd Hazenbos 2006
241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 368 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179 = IBoT 134
109
Mittani ve Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkinin oldukccedila inişli ccedilıkışlı olduğu
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesirsquonin İšuwa Krallığırsquondan kaccedilan asileri Hitit
Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi sebebiyle karşılıklı olarak bir kutuplaşmaya gidildiği
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesi yeri geldiğinde Hitit yanlısı yeri geldiğindeyse
Asur yanlısı bir politika izlemiştir Mittani Krallığı jeostratejik konumu sebebiyle
Hitit İmparatorluğunun Asur tehlikesine karşı tampon bir boumllge olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Mittani Uumllkesirsquondeki taht kavgasından yararlanıp başarılı bir politika
uygulayan Hitit kralı I Šuppiluliuma Šattiwaza ile kızını evlendirip boumllgedeki
nuumlfuzunu kuvvetlendirmiştir ve deyimi yerindeyse Šattiwazarsquoyı kendi uumllkesinde kukla
bir youmlnetici olarak atamıştır
IIE Išuwa Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
İšuwa Krallığı coğrafi konumunun oumlnemi nedeniyle yuumlzyıllar boyunca ccedileşitli
devletlerin arasında gerginliğe ve ccedilatışmaya sebep olmuştur Yazılı belgelerden
anladığımız kadarıyla ilk olarak Hitit ve Mittani Uumllkeleri arasında daha sonra Hitit ve
Asur Uumllkeleri arasında soumlz konusu boumllge paylaşılamamıştır (Hawkins 1998(b) 282
Klengel 1968 76)
İšuwa isminin hem bir şehri hem de aynı isimli bir krallığı belirttiği
duumlşuumlnuumllmektedir ve boumllgede bulunan bu şehrin soumlz konusu boumllge iccedilin oumlnemli bir
konumda yer aldığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 247) İšuwarsquonın Yukarı Uumllkersquoyi az
ccedilok sınırlayan bir konumda olduğu anlaşılmaktadır ve Elazığ civarlarına yani Yukarı
Uumllkersquonin dolu sınırında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2017(b) 210 Hawkins
1998(b) 281)
Sınırları tam olarak belirlenemese de Yukarı Mezopotamya Ovası ile Diclersquonin
uumlst kısımlarının sınırı olduğu kabul edilmektedir I Tuthaliya zamanında İšuwalıların
Mittani topraklarına kaccedilması ya da I Šuppiluliumarsquonın İšuwarsquoya karşı kazandığı
zaferin ardından İšuwalıların Mittanirsquoye gidişleri coğrafi yakınlık sebebiyle
anlaşılmaktadır Eğer Murat Suyursquonun İšuwarsquonın kuzey sınırını temsil ettiği kabul
edilirse modern Tunceli şehri farklı bir boumllgede olmalıdır İšuwarsquonın Tuncelirsquonin
kuzeyindeki Munzur Dağlarırsquona kadar ulaştığı ya da bu sıra dağların guumlneyinde
bulunduğu goumlzardı edilmemelidir İšuwa Uumllkesirsquonin doğu sınırı Toros Dağlarırsquonın
110
kuzey youmlnuumlnden diğeri ise Murat Suyursquonun guumlney youmlnuumlne doğru eğilmesiyle verildi
ve bu nedenle soumlzuuml geccedilen uumllke bağımsız bir coğrafi birim sunmuştur (Alparslan
2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)
İšuwarsquonın Mezopotamya ile Anadolu arasındaki geccediliş boumllgesi uumlzerinde yer
aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Metinlerde369 yer alan İšuwarsquonın sınır komşuları arasında batı
ve kuzeybatı sınırında Yukarı Uumllke ve guumlneyde Mittani bulunur370 Tegaramarsquonın
İšuwa sınırında yer alan komşuları arasında bulunduğu ve Eski Asur belgelerinde de
yer aldığı bilinmektedir Malatiya371 ve İšuwarsquonın sınırlarının Fırat Nehri ile ayrıldığı
goumlruumllmektedir (Alparslan 2017(b) 213) Pahhuwarsquoda İšuwarsquonın komşuları arasında
yer alıyor olmalıdır ccediluumlnkuuml Pahhuwalı esirlerin İšuwarsquoya kaccediltığına dair bir belge soumlz
konusudur 372 II Muršili doumlnemine ait bir metin sebebiyle Hatrarsquonın 373 İšuwa
toprakları iccedilerisinde bulunduğu duumlşuumlnuumllmektedir374 (Alparslan 2017(b) 214)
İšuwa Uumllkesi Eski Hitit belgelerinde yer almamaktadır İšuwa ile ilgili ilk kesin
kayıt II Tuthaliya doumlnemine tarihlenmektedir ama kayıdın yer aldığı tarihin I
Šuppiluliuma doumlnemine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Mittani kralı Šattiwaza ile
yapılan bir antlaşmada375 İšuwa boumllgesine ilk seferin kral I Šuppiluliumarsquonın babası
II Tuthaliya doumlneminde yapıldığı ikinci seferin ise I Šuppiluliuma doumlneminde
yapıldığı belirtilmektedir ve İšuwarsquonın duumlşmanca bir tavır takıldığından
bahsedilmektedir (Yiğit 1995 244) Antlaşmanın İšuwa ilgili olan boumlluumlmuumlnde II
Tuthaliya doumlneminde İšuwa halkının Hattirsquoye karşı duumlşmanca bir tavır sergilediğinden
bahsetmektedir ve bu tavrın Hitit Uumllkesirsquone karşı bir ilan niteliğinde olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 14 vd Hawkins 1998(b) 282 Klengel1968 65
vd)
369 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 511 370ldquoBabamın zamanında İšuwa topraklarına giren askerler ve topraklar Kurtališša kentinin askerleri
Arawanna kentinin birlikleri Zaziša Uumllkesi Kalašma() Uumllkesi Timana uumllkesi Haliwa Dağı Karna
Dağı Turmitta şehri birlikleri Alha Uumllkesi Hurma Uumllkesi Harana Dağı Tegarama Uumllkesirsquonin yarısı
Armatana kentinin askerleri Tepurziya kentinin birliklerihelliprdquo I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza
arasındaki antlaşma bkz CTH 51(Alparslan 2017(b) 213) 371 Malatyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 257-258 RGTC VI2 100) 372 Pahhuwalı Mida bkz CTH 146 = KUB 2372 373 Samsatrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 104 RGTC VI2 37) 374 I Muršilirsquonin Anadolu seferleri bkz CTH 12 = KUB 3164+ iii 49 375 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma bkz CTH 51
111
Ayrıca III Hattušili doumlnemine ait bir belgede İšuwarsquodan bahsedilirken yine II
Tuthaliya doumlnemine yine İšuwarsquoya 376 atıfta bulunulmaktadır 377 Hitit Uumllkesirsquonin
duumlşmanlarından bahsedilirken soumlz konusu boumllgeden de bahsedilmesi ve ayrıca
Tegarama isimli bir yere saldırı yapılıp yağmaladığından bahsedilmektedir (Yiğit
1995 244 vd Altman 2000 13) Ayrıca Maşathoumlyuumlk No 96 mektubundan yola
ccedilıkarak İšuwarsquonın Hurrilerrsquoe yakınlık goumlsterdiği ve soumlz konusu doumlnemden itibaren
Hitit hakimiyetinden ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 12 vd)
II Tuthaliyarsquonın huumlkuumlmdarlığı zamanında Mittani Kralırsquonın desteğiyle İšuwa
Hitit Uumllkesirsquone karşı silahlanmıştı II Tuthaliya boumllgede ccedilıkan isyanı bastırmakta
başarılı oldu ve muhtemelen İšuwa uumlzerindeki kontroluuml yeniden kurdu İsyancıların bir
kısmının Mittani Krallığırsquona kaccediltığı ve Mittani otoritesine sığındığı
goumlzlemlenmektedir Mittani kralına isyancıların iadelerini iccedileren bir talep goumlnderilse
de bu talebin reddedildiği378 anlaşılmaktadır (Bryce 2005 127vd Altman 2000 12
Hawkins 1998(b) 283)
Mittani Uumllkesi ilerleyen doumlnemde İšuwa Uumllkesirsquoni işgal eder ve yağmalar II
Tuthaliyarsquonın kuzeybatı veya batıda seferde olduğu tahmin edildiğinden dolayı bu
işgali engelleyemedi II Tuthaliya Batı Anadolu ve Kaška379 uumlzerindeki fetihlerinden
sonra İšuwarsquoda hakimiyetini yeniden tesis eder lakin durum kalıcı değildi İšuwa
Mittani Krallığırsquona sadık olmaya devam eder Hitit kralının boumllgeye duumlzenlediği
seferler ise kalıcı bir sonuccedil getiremez Hitit Krallığırsquonın doğu sınırlarının Mittani
Krallığı ve muumlttefikleri tarafından işgal edilme tehlikesi vardı (Bryce 2005 128)
376 IIIII Tuthaliya zamanında İšuwa Krallığı Hitit Krallığı ile Mittani Krallığı arasındaki boumllgede
bulunuyordu ve bu sebeple stratejik olarak buumlyuumlk oumlneme sahipti (Bryce 2005 127) 377 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 378 ldquoİšuwa halkı Guumlneşimden oumlnce kaccediltı ve Hurri topraklarına indi Ben Guumlneşim Hurriye şu kelimeyi
yolladı benim succedillu olan vatandaşlarımı iade et rdquoFakat Hurriler Guumlneşrsquoe şu soumlzleri geri goumlnderdilsquo
Hayır Bu şehirler daha oumlnce buumlyuumlkbabamın guumlnlerinde Hurri topraklarına gelmişlerdi ve oraya
yerleşmişlerdi Daha sonraları Hatti Uumllkesirsquone muumllteci olarak geri doumlnduumlkleri doğrudur Ama şimdi
sonunda sığırlar istikrarlı bir şekilde seccediltiler onlar da kesinlikle uumllkeme geliyorlar rdquoBu yuumlzden
Hurriler kaccedilaklarımı bana iade etmedi Guumlneşimrdquo I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 41 (Bryce 2005 128) 379 Kuzey Anadolursquoya lokalize edilir (Bryce 2009 374-375 RGTC VI 190-192 RGTC VI2 72-73)
112
I Šuppiluliumarsquonın Kizzuwatna kralı Šunašurra ile yaptığı antlaşmada380 da
İšuwalıların krala karşı duumlşmanlığa başladığı bu sebeple de kralın onların uumlzerine sefer
duumlzenlediğinden bahsedilmektedir ayrıca İšuwalıların yenildikten sonra Hurri
boumllgesine kaccediltıkları kral I Šuppiluliuma kaccedilan kişileri istediğinde ise Hurrilerin kralı
geri ccedilevirdiği anlaşılmaktadır Ayrıca yine I Šuppiluliumarsquonın Nuhaššeli Tette ile
yaptığı antlaşma metninde 381 İšuwa ile ilişkilerden bahsedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın İšuwa ile ilişkilerini iccedileren bir metinde382 İšuwarsquoya getirilmiş olan
NAMRAlsquolardan bahsedilir bu sayede Šunašurra Antlaşması ile bir bağlantı
kurulabilmektedir (Yiğit 1995 245 Klengel 1968 66vd Beckman 1996 13-22
Beckman 1996 50-54)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı (Bryce 2005
156) Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde oumlzellikle de iki olayın tetiklediği accedilıktı
Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši adındaki bir
adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir başka
Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir
kuvvet goumlnderdikten sonra Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa
topraklarını Alše Krallığırsquonın sınırına kadar fethetti (Bryce 2005 161)
III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada383 ldquoİšuwa duumlşmanı geldi ve
Tegaramarsquonın topraklarını yağmaladırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146)
III Hattušili ve IV Tuthaliya doumlnemlerine Asur Krallığırsquonın tehlike haline
gelmesi sebebiyle İšuwa Hitit Krallığı iccedilin politik accedilıdan oldukccedila oumlnemli bir boumllgede
bulunmaktaydı ccediluumlnkuuml Hitit ve Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllge goumlrevi
goumlrmekteydi (Yiğit 1995 245)
Nişantepersquode yapılan kazı ccedilalışmaları sırasında Ališarrumarsquoya ait olduğu
duumlşuumlnuumllen bir muumlhuumlr384 ele geccedilmiştir Burada bahsedilen muumlhuumlruumln Korucutepersquode
bulunan muumlhuumlrdeki Ališarruma ile aynı kişi olduğunun kanıtı olarak goumlsterildi Singer
380 I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile yaptığı antlaşma bkz CTH 41 381I Šuppiluliuma ile Nuhašše kralı Tefte arasında yapılan antlaşma bkz CTH 53 382I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 383III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 384 Bkz Resim 24
113
soumlzuuml geccedilen muumlhuumlrlerin farklı hiyeroglifler ile belirtilip aynı kişinin adı olduğunu
belirtse de De Martino iki farklı kişi olabileceklerini de duumlşuumlnmektedir Ališarruma
isminin ldquoŠarruma dedirdquo anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2010 109
vd)
De Martino Ališarrumarsquonın adının geccediltiği metinleri şu şekilde toparlamıştır
bull KBo 1421 Ališarrumarsquonın Pirwarsquoya ibadet ettiği metin sebebiyle III Hattušili
zamanına ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk zamanlarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
bull KBo 830 CTH 297 Ališarrumarsquonın Hitit kralı ile birlikte yer aldığı metinde
Amurru kralı Bentešinarsquonın da yer alması sebebiyle belgenin kronolojik
tarihlendirilmesinin III Hattušili ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk doumlnemlerinde yer aldığı
duumlşuumlnuumllmektedir
bull KUB 4080 metinde sanıkların ifadeleri ve duruşma tutanağı ile ilgilidir Metinde
Ališarrumarsquonın Kilušhepa ile yakın bir ilişki iccedilinde olduğu goumlzlemlenmektedir
Korucutepersquode yer alan muumlhuumlr baskısı ile de tanıdığımız Lupakki Hitit kralı
tarafından goumlnderilen KBo 181 fragman numaralı mektubun goumlndericisidir
Muhtemelen IV Tuthaliya kraliccedileye DUMUMUNUSLUGAL adındaki birinin
sağlığı ile ilgili bilgilendirir385 ve bu kişinin Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir386
Metin III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında Hitit mahkemesinde goumlrev
yapan yuumlksek ruumltbeli kişilere ve uumlst duumlzey kişilere atıfta bulunmaktadır
bull KUB 4090 metinde Ališarrumarsquonın eşinin oumllduumlğuuml belirtilmektedir
bull KUB 541 metinde mahkeme sırasında yapılan komplolar belirtiliyor ve Šaušgaziti
isimli birinin Ališarrumarsquoyı yakın bir tehdide karşı uyardığı anlaşılmaktadır ve
ikilinin Naninzirsquoye ve onu krallığına karşı olduğu belirtilmektedir (de Martino
2010 110 vdd)
385ldquo[Şoumlyle] ki İšuwa kralı buumlyuumlk Karpattuya sevgili babam soumlyle sevgili babamla (ilgili) her şey iyi
olsun ve tanrılar sevgili [ba]bamı nezaketle korusun Majesteleri kraliccedile iyi[dir] Sevgili babam ne
olursa olsun bana yazabilirrdquo (Klengel 1976 86) 386 Metinde yer alan ldquosevgili babamrdquo ifadesi sebebiyle mektubu yazan kralın Hitit sarayı ile evlilik yolu
sayesinde bir yakınlık kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel 1976 87)
114
Yukarıda saydığımız metinlerin hiccedilbirinde Ališarrumarsquonın İšuwa kralı unvanı
bulunmamaktadır lakin metinlerde geccedilen kişi adları ve Korucutepersquode bulunan muumlhuumlr
sebebiyle Ališarrumarsquonın İšuwa kralı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ališarrumarsquonın yuumlksek
ruumltbesi Amurru Kralı Bentešina Hitit kralı ve kraliccedilesi ile ilişki iccedilerisinde olması
sebebiyle de Ališarrumarsquonın kral olduğunun ispatı olarak goumlruumllmektedir (de Martino
2010 113)387
Bronz tablette388 İšuwa kralı olarak Ališarrumarsquonın değil Ehlišarrumarsquonın yer
aldığı goumlzlemlenmektedir Veliahtın metinde yer alması IV Tuthaliya ile yakın bir
ilişki iccedilerisinde bulunduğunu akla getirir ya da Ališarrumarsquonın bir skandala karıştığı
fikrini de doğurur Muhtemelen III Hattušilirsquonin oğullarından biri olan ve IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi olan Hešnirsquonin 389 başlattığı ayaklanmaya katıldığı da
duumlşuumlnuumllebilir ama bu isyanın tarihlendirilmesinden sonra duumlşuumlnuumllmesi gereken bir
konudur Metnin Ehlišarruma henuumlz prens iken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
Ališarrumarsquonın ise ya oumllduumlğuuml ya da goumlrevden alındığı duumlşuumlnuumllebilir (de Martino 2010
114)
IV Tuthaliya zamanına ait olan Ulmi-Tešup antlaşmasında390 İšuwa kralının
adı geccedilmektedir Antlaşma tanıkları arasında İšuwa Beyi Arišarruma sayılır Yine IV
Tuthaliya doumlnemine tarihlenen adı okunmayan Hanigalbat kralının Hitit kralına
goumlnderdiği mektupta391 Asur ile Hanigalbat Uumllkeleri arasındaki ilişkiye Hitit kralının
kızması yer almakta bu durumu İšuwalı Ehlišarrumarsquonın Hanigalbat kralına bildirdiği
belirtilir Metinde Hitit İmparatorluğursquonun Hanigalbat Uumllkesi uumlzerinde soumlz sahibi
olduğunu belirtirken İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquona bağlı olduğunun belirtilmesi son
387 De Roos ise Kilušheparsquonın oumlnce Arišarruma daha sonra Ališarruma ile evlendiğini ileri suumlrmektedir
(de Roos 2005 215) 388 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 389 Hešni ile ilgili metinler goumlz oumlnuumlnde bulundurulduğunda bronz tablette yer almamasının sebebinin
Kurunta ile yapılan soumlzleşme sırasında Hitit youmlnetici ccedilevresini terk ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla
ilgili metinlerin tarihi sıralaması Ehlišarrumarsquonın prens olduğu metin bronz tablet metni ve IV
Tuthaliya ile Kurunta arasında yapılan antlaşma metni şeklinde olmalıdır Soumlz konusu metinlerin
katalog numaralarına sırasıyla bakacak olursak Metal envanterler bkz CTH 242=KUB 4096
Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106=Bo 86299 Hanigalbat kralının mektubu
bkz CTH 179=IBoT 134 şeklinde ortaya ccedilıkacaktır (Glocker 2011 255) 390 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 391 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179
115
derece ilgi ccedilekicidir (Yiğit 1995 245) Metnin III Hattušilirsquonin son yıllarında ya da
IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 255)
İšuwalı Ehlišarrumarsquonın bir başka metinde ldquoprensrdquo olarak geccediltiği
goumlzlemlenmektedir Metinde geccedilen belirli kişilerin Ulmi-Tešup antlaşmasında yer
alması sebebiyle Ehlišarrumarsquonın Ališarrumarsquodan sonraya tarihlenmesi gerektiği
kabul edilmektedir Korucutepersquode yapılan kazı ccedilalışmalarında uumlccedil adet muumlhuumlr
bulunmuş olup bunlardan 1392 ve 2393 numaralı muumlhuumlrler Ališarrumarsquoya ait olup 3394
numaralı muumlhuumlrse Ehlišarrumarsquoya aittir 2 nolu muumlhuumlr baskısında Ališarruma adının
yanında kuumlccediluumlk hiyeroglifleri ile ldquoki-lu-x-he-pardquo ismi geccedilmektedir Bu kişinin de Hitit
metinlerinde geccedilen Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Yiğit 1995 246 Hawkins
1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )
Hitit kralı III Hatušilirsquonin zamanına ait olan bir metinden 395 anlaşıldığı
kadarıyla Ališarrumarsquonın tarihsel olarak Arišarruma ve Ehlišarrumarsquodan oumlnce İšuwa
tahtında yer aldığı anlaşılmaktadır396 Metinde verilen tarihsel olay sıralamasından
yola ccedilıkarak III Hattušilirsquonin oumlnceden yaptığı bilinmeyen bir antlaşmanın ortaya
ccedilıktığı anlaşılmaktadır III Hattušilirsquonin kardeşi Halpašulipirsquonin397 bilinmeyen bir
sebepten oumltuumlruuml İšuwa Uumllkesirsquone goumlnderildiği anlaşılmaktadır (Glocker 2011 258
vdd)
Metinde Hitit kralı III Hattušilirsquonin II Muwatallirsquonin vefatından sonra Urhi-
Tešup yerine tahta ccedilıkması da geccedilmektedir oumlnceki olaylar anlatılırken mevcut olaylar
ile ilgili de bilgi verilmektedir Ališarrumarsquonın kral olarak tanınması sebebiyle vassal
ile yapılan bir evliliği duumlşuumlnmek muumlmkuumln goumlruumllmektedir (Glocker 2011 262 vd)
392 Bkz Resim 25 393 Bkz Resim 26 394 Bkz Resim 27 395Ayrı tarih metin parccedilaları bkz CTH 215 = KBo 50182 396ldquoAşağıda Hatti kralı olan buumlyuumlk kral olan Tabarna Hattušili] [Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hatti
Uumllkesi kralı [Šuppiluliuma]rsquonın torunu [buumlyuumlk kralı Hatti kralı Hattuši[li Kuššar kralı][
Halpašul]upi abim[dir] [] [] Ve onu İšuwarsquonın k[ral]ı yaptı [Ağabeyim Tanrı olur] olmaz
[aldım] Majesteleri Ališarr [uma hellip] hellip Ve onu [İšuwa kral]ı yaptımVe efendisine guumlnah işleyen hellip]rdquo
(Glocker 2011 258) 397 Soumlzuuml geccedilen metinde yer alan ldquoKralın youmlnetimi başladırdquo ifadesine yakınlığı sebebiyle bahsedilen
kişinin Halpašulipirsquoyi ifade ettiği varsayılabilir (Glocker 2011 262)
116
İšuwa Uumllkesirsquonin Hitit kraliyet ailesinin bir prensine verildiği duumlşuumlnuumllmektedir
bu durumun en geccedil III Muršili Urhi-Tešup doumlnemine işaret ettiği duumlşuumlnuumllmektedir398
(Glocker 2011 265)
Halpašulipirsquonin Hattušarsquoyı youmlneten kraliyet ailesinin uumlyesi olması ve
Ališarrumarsquonın Hurrice teofor bir isim olması sebebiyle Halpašulipirsquonin Ališarruma
ile aynı kişi olduğu fikri oumlnerilmiştir Kraliyet ailesi uumlyelerinin Tešup ve Šarruma
isimlerini kullanarak ikinci bir isim ile adlandırılması yaygın bir durumdu ancak
kaynaklarda konu ile ilgili tam bir kanıt bulunmamaktadır Eğer bu duumlşuumlnce doğruysa
Halpašulipirsquonin oğulunun İšuwa tahtına geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 268
vd)
Adı bilinmeyen bir İšuwa kralından Hitit kralı ve kraliccedilesinin yanında yuumlksek
bir makam sahibi olan babasına goumlnderilen bir mektup 399 bulunmaktadır İšuwa
kralının babasının Hitit sarayında oumlnemli mevkide yer alan goumlrevli olması oldukccedila ilgi
ccedilekicidir Metinde geccedilen kralın en geccedil IV Tuthaliya zamanına tarihlenebileceği
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml IV Tuthaliya doumlneminde en son İšuwarsquoda kral bulunduğunu
goumlrmekteyiz doumlnemin sonrasındaysa İšuwa Hitit Uumllkesirsquone doğrudan bağlı bir boumllge
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Yiğit 1995 246)
III Arnuwanda doumlnemine tarihlenen ldquoPahhuwalı Mitardquo konusuna sahip bir
belgedeyse400 İšuwa kralından soumlz edilmez ancak bazı sınır boumllgeleri ve İšuwalı
yaşlıların Hitit kralına ve hanedanına sadakat askeri yardım vb konularda yemin
ettikleri goumlzlemlenmektedir bu sebeple de İšuwarsquoda bir kralın varlığının doumlnemde soumlz
konusu olmadığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 246)
İšuwa ile Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkilerin Asur Krallığırsquonın guumlccedillenip
yayılmaya başlamasıyla ortaya ccedilıktığı goumlzlemlenmektedir Ayrıca bir metinde401 sınır
savunmasında İšuwarsquonın asker vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu belirtilir Asur ve Hitit
kaynaklarına bakıldığında İšuwarsquonın Hitit Devleti yıkılmadan oumlnce bağımsız olduğuna
398Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 = KUB 155 + 399 Kral ya da kraliccedilenin mektubu bkz CTH 188 400 Pahhuwalı Midarsquonın metni bkz CTH 146 401I Arnuwandarsquonın il valileri iccedilin talimatları bkz CTH 261
117
ya da Asur hakimiyetine girdiğine dair herhangi bir ipucu bulunamamaktadır (Yiğit
1995 246 vd)
IV Tuthaliya Nihiriyarsquodaki 402 Asur yenilgisinin ardından İšuwa kralına
mektup goumlnderdi ve onu azarladı403 İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden oumlnce ya
da Asur youmlnetimi altındayken bile bağımsız olduğuna dair bir işaret yoktur (Klengel
1968 74 Bryce 2005 318)
İšuwa Uumllkesi Hitit-Mittani ve Hitit-Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllgede
yer almaktaydı İšuwa ile ilgili idari bir metinde404 Hititli uumlst duumlzey bir yetkilinin
Yukarı Fırat boumllgesine doğru Hitit sınırını teftişe geldiği anlaşılmaktadır Muhtemelen
Asur Krallığırsquonın yayılmasına karşı bu boumllge sıkı bir şekilde denetlenmekteydi (Yiğit
1995 247 Klengel 1976 85)
İšuwa Krallığırsquondan Eski Hitit doumlnemi vesikalarında bahsedilmemesine karşın
Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın guumlccedillenmesi ile birlikte Anadolu iccedilin oumlnemli bir
jeostratejik bir konumda bulunması sebebiyle Hitit Krallığırsquonın ilgisini ccedilekmeye
başlamıştır ve boumllgenin oumlnemli konumu Asur tehlikesi karşısında uumlst seviyeye
ulaşmıştır Hititlerin boumllgedeki nuumlfuzlarını arttırmak iccedilin yaptığı diplomatik evlilik ile
başarılı bir politika izlediği goumlzlemlenmektedir Hitit-Asur Uumllkeleri arasında tampon
bir boumllge oluşturulmuş ve Asurrsquoun Anadolursquoya ilerleyişi bir nebze de olsa kesilmiştir
İšuwarsquodaki beyliklerin bir ccedilatı altında birleşmemesine rağmen Kilušhepa ile evlenen
kişinin İšuwa Uumllkesi uumlzerindeki en nuumlfuzlu kişi haline geldiği aşikardır Soumlz konusu
evlilik gerek Hitit Uumllkesi gerekse İšuwa Uumllkesi iccedilin başarılı sonuccedillar doğurmuştur
IIF Amurru Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Denize kıyısı olması ve deniz ticaretinde kullanılan yolların ana ccedilekirdeğinde
yer alması sebebi ile ve buna ek olarak kara ticareti uumlzerinde de muumlhim bir boumllgede
yer alması sebebiyle Amurru Krallığı oldukccedila oumlnemlidir Hitit ve Mısır Krallıkları
402 Lokalizasyonu belirtilmemiştir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 403ldquoBenim iccedilin (durum) benim iccedilin farklılaştığından kendinizden benden bir yer tuttun Yanımda
değilsin Nihriyadan yalnız kaccedilmadım mı Duumlşmanın Hurri topraklarından benden aldığına goumlre
Alatarmada kendi başıma kalmamış mıydımrdquo (KBo 414 II 7 V Bryce 2005 318) 404 Tarih metni fragmanı bkz CTH 214=KBo XVI 42
118
boumllgede hakimiyet kurmak istemiş Amurru Krallığı ise soumlzuuml geccedilen iki krallık arasında
yer bulmaya ccedilalışmıştır
Amurru ismi ilk olarak MOuml 3 ve erken 2 bin yıl metinlerinde modern Suriye
boumllgesinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kapsayan ve batıdan Mezopotamyarsquodan Akdeniz
kıyılarına uzanan geniş bir alana yayılan coğrafi bir terim olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Asi Nehri ve Levant boumllgeyi topraklarını da kapsamaktadır (Bryce 2005
167 Bryce 2009 41vd Sir Gavaz 2010 1vd) Mari ve Alalah405 arşivlerinde terim
daha kısıtlı bir merkezi ve guumlney Suriye boumllgesi iccedilin kullanılmaya başlandı Mısır kralı
III Tutmosis huumlkuumlmdarlığında Mısır askeri guumlcuumlnuumln genişlemesiyle birlikte Mısırrsquoın
boumllgelerine Orontes Nehri ile merkezi Levant kıyısı arasında uzanan accedilıkccedila
tanımlanmış bir jeopolitik bir yer olarak belirtilmiştir Amurru Krallığı ile ilgili
bilgileri Amarna yazışmaları ile Ugarit ve Hitit arşivlerinden oumlğrenmekteyiz
Amarna tabletlerinde III Amenoteprsquoe mektup yazan Abdi-Aširta isimli birinin
varlığı goumlzlemlenmektedir Kendisini Habiri hanedanının beyi olarak belirtmektedir
ve Mısır Uumllkesirsquone bağlı olduğu anlaşılmaktadır406 Boğazkoumlyrsquode yer alan belgelerde
Abdi-Aširtarsquonın varlığına dair bir ip ucu bulunmamaktadır bu sebeple Amurrursquonun
Abdi-Aširtarsquonın oğlu Aziru zamanında devlet olarak siyasi bir yapıya doumlnuumlştuumlğuuml
duumlşuumlnuumllmektedir (Sugi 1960 13)
I Šuppiluliumarsquonın Suriye seferleri sırasında Amurru yerel boumllgede yer alan
ve en goumlze ccedilarpan youmlnetimlerden biriydi Aynı zamanda uumlzerinde uumlstuumlnluumlk kurmaya
ccedilalışan komşularına ve buumlyuumlk guumlccedillere bunun zahmetli bir durum olduğunu kanıtladı
(Bryce 2005 167 Murnane 1990 8 vd)
Amurru Kralı Aziru Mısır Kralı Akhenatonrsquoa Hitit saldırganlığı ile ilgili
goumlruumlşuumlp Hititlere karşı Mısır topraklarını savunmak iccedilin Mısır asker ve savaş
arabalarını istedi Ancak Mısırlı yerel yetkililere youmlnelik şikayetleri ve Hititlere karşı
yardım talebi firavunun işbirliği yapmadığını kanıtladı ve buna ek olarak Hitit kralına
tabi olmaya ve fethettiği toprakları Hitit kralına teslim etmekten başka ccedilaresi
olmadığını da kanıtladı (Bryce 2005 171)
405r Asi Nehrinin kuzeyine Tuumlrkiyenin guumlneydoğusundaki Amik ovasında yer alan Tel Accedilanarsquoya
lokalize edilir (Bryce 2009 22-24 RGTC VI 5 RGTC VI2 2) 406ldquoBuumltuumln Amurru topraklarını kral iccedilin koruyorum Lordumrdquo (Sugi 1960 13)
119
Baaluya ve oğlu olduğu duumlşuumlnuumllen Beti-ilursquodan Azirursquoya yazılan bir mektupta
Lupakki komutasındaki Hitit birliklerinin Amka topraklarında olduğu ve şehirleri ele
geccedilirdiğini belirtildi Mittani Uumllkesi iccedilin daha endişe verici olansa Zitanarsquonın
komutasındaki 90000 Hitit piyade kuvvetinin Nuhašši Uumllkesirsquone geldiği
bildiriliyordu Hem kuzeyde Nuhašširsquoden hem de guumlneyde Amka uumlzerinden
Amurrursquoya karşı Hitit Krallığırsquonın bir saldırısına işaret etmekteydi Bu durumda
sadece tehlikede olan Amurru Krallığı değildi Hititler Amkarsquoyı istila edince Mısır
oumlzerkliğini ihlal etmişlerdi ve bu suumlreccedil devam ederse Suriyersquode bulunan Mısır
topraklarına fazla ihlal soumlz konusu olabilirdi (Bryce 2005 172 vd Klengel 1964 76
vd Schulman 1978 45)
Amurru kralı Mısır kralı ile goumlruumlşmek iccedilin Mısırrsquoa gitti ve doumlnuumlşte Aziru
Mısırrsquoa bağlılığını yardımcısı Baaluyarsquonın Amurru kralının yokluğunda başladığı
Ugarit kralı II Niqmaddu ve bir Hitit vassalının bir anlaşmazlığı suumlrduumlrerek korudu
İki youmlnetici arasında bir antlaşmaya varıldığında Aziru Hitit tebasında bulunan
Kadešli Aitakkama407 ile ittifak kurmaya başladı (Bryce 2005 173 Klengel 1964 74
vd Klengel 1999 157vd)
Mısır kralı ikinci kez Azirursquoyu Mısırrsquoa ccedilağırdı ancak Amurru kralı Hitit
kralının Nuhašši ve Amurrursquonun istila etmesinden korktuğu gerekccedilesiyle ziyareti
ertelemişti bu durumun sonrasında Azirursquonun bahanesi olduğu ortaya ccedilıkmıştır Aziru
boumllgedeki kendi konumunu guumlccedillendirmek iccedilin zaman kazanmak ve aynı zamanda
Mısırrsquoın isteklerini reddetmek iccedilin zaman kazanmaya ccedilalışmaktaydı Aziru Hitit
kralına hizmet edip etmeyeceğini ciddi olarak duumlşuumlnmeye başlamıştı Akhenaton
boumllgedeki diğer elccedililerinden aldığı raporlar sebebiyle endişelenmekteydi Soumlz konusu
raporlarda Azirursquonun Katnarsquodaki şehirleri ele geccedilirdiği ve Sidonrsquodan408 Zimredda ve
Kadešrsquoten Aitakkama ile işbirliği yaptığı belirtiliyordu Oumlzellikle Kadeš ile yaptığı
antlaşma firavunu harekete geccedilirdi ccediluumlnkuuml Aitakkama Kadeš tahtına bir Hitit vassalı
olarak yerleştirilmişti İhanet succedillaması ile Akhenaton Azirursquonun ya da oğlunun ona
407 EA 151 69-73 408 Beyrutrsquoun guumlneyinde Luumlbnan kıyısına lokalize edilir (Bryce 2009 649-652 RGTC VI 327)
120
oumlnceden belirttiği bir talepte bulundu409 ve Azirursquonun soumlzuumlnde durmasını istedi (Bryce
2005 174 Klengel 1964 74 vdd Noth 1948 230vd Murnane 1990 13)
Firavunun bu talebi karşılıksız kaldı ve Azirursquonun Hitit Uumllkesirsquone olan
bağlılığını accedilık bir şekilde ilan ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Hitit kralı ile birkaccedil kez iletişim
kurduktan sonra I Šuppiluliuma ile bir vassallık antlaşması yaparak durumu
resmileştirdi410 Metinde Azirursquonun dost olduğu prensler arasında Mizri411 Hurri
Nuhašše Niya Halpa Kargamıš sayılmaktadır Hitit kralının korunmasına ve boumllgesel
ittifaklar yoluyla Hitit konumunun pekiştirilmesine bağlı olarak II Niqmaddu ve
Aitakkama gibi yerel youmlneticiler ile birlikte uumllkesini guumlvenli bir şekilde kurtarabildi
buna ek olarak oumllene dek Hitit İmparatorluğursquona sadık kaldı (Bryce 2005 175 Sir
Gavaz 2012 2829 Klengel 1964 63 vd Klengel 1974 72 vd Freydank 1960
356- 381 Beckman 1996 32-37)
Freydank tarafından I Šuppiluliuma doumlnemindeki Amurru Uumllkesi ile olan
ilişkisi şu şekilde kronolojik olarak sıralanmıştır
bull Hititlerin Suriyersquoye seferleri
bull Azirursquonun Hititler ile antlaşma yapması
bull Hititlerin daha sonra yaptığı Suriye ve Mittani uumlzerine seferleri
bull Aitakkamarsquonın Kadešrsquoten sınır dışı edilmesi
bull Yeni bir sefer iccedilin Aitakkama ile Hititlerin ittifakı
bull IV Amenofisrsquoin tahta ccedilıkışı
bull Hititlerin Suriye boumllgesine sefere devam etmeleri
409 ldquoŞimdi kral şoumlyle seslendi Qidsa (Kadeš) huumlkuumlmdarı barış yaptınız İkiniz birlikte yiyecek ve guumlccedilluuml
bir iccedilecek alıyorsunuz Ve bu doğru Neden boumlyle davranıyorsun Kralın doumlvuumlştuumlğuuml bir huumlkuumlmdarla
niccedilin barışın hellip Ama hizmetini kral iccedilin yaparsan kralının kralın senin iccedilin yapamayacağı şey nedir
Herhangi bir sebepten oumltuumlruuml koumltuumlluumlk yapmayı tercih ederseniz koumltuumlluumlğuuml hain olaylar yaparsanız o
zaman tuumlm ailenizle birlikte siz kralın baltası tarafından oumlluumlrsuumlnuumlzhellipVe sen yazdığında şoumlyle dedin
Kral Lordum bu sene beni bırak ve sonra gelecek sene kralım Lorduma gideceğim Eğer bu
imkansızsa oğlumu benim yerime goumlndereceğim-- Kral Lordun senin soumlylediklerine uygun olarak bu
yıl sana (şoumlyle) soumlyluumlyor Kendine gel (şimdi) ya da oğlunu goumlnder ve tuumlm toprakların yaşayan kralını
goumlreceksin (EA 162 22) (Bryce 2005 174 vd) 410 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Azirursquonun arasındaki antlaşma bkz CTH 49 KBo 1013 411 Hititlerrsquoin Mısır Krallığırsquonı belirtmek iccedilin kullandıkları kelime olarak belirtilmiştir (RGTC VI 273-
275 RGTC VI2 106)
121
bull Mukiš Halpa ve Kadešrsquonın Hitit ile iyi geccedilinmesi
bull Azirursquonun Mısırrsquoa karşı sadakat zamanı
bull Nuhaššeli Tette ile antlaşma yapılması
bull Azirursquonun Mısırrsquoda kalması
bull Mısırrsquodaki 18 hanedanın sonu
bull Hitit ve Amurru Uumllkesi arasında antlaşma yapılması (Freydank 1960 380 vd)
Azirursquonun oumlluumlmuumlnden sonra torunu Tuppi-Tešup tarafından Amurru Uumllkesi
kısa bir suumlre youmlnetildi ve II Muršili ile bir antlaşma imzaladı412 (Friedrich 1926
Beckman 1996 54-59 Miller 2008 543 Cohen 2017 303 Devecchi - Miller 2011
141) Mısırrsquoın boumllgedeki yeniden etki yaratmasına rağmen Tuppi-Tešuprsquoun Hititli
youmlneticilerine ihanet ettiğine dair bir kanıt bulunmamaktadır (Beckman 1996 54
Devecchi - Miller 2011 142)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı413 Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti
II Muwattalli Kadeš Savaşı sırasında Mısır tarafını tutan Amurru kralı Bentešinarsquoya
karşı oumlfkeliydi Krallık Hitit kontroluumlne geri getirildikten sonra Bentešina mahkemeye
ccedilıkarıldı ve tutsak edildi 414 Amurru kralına yapılan bu succedillama buumlyuumlk ihtimalle
yersizdi ancak yine de Amurru kralı Hitit Uumllkesirsquone nakledildi III Hattušili
Bentešinarsquonın goumlrevinden alınmasını istedi ve II Muwatallirsquode bunu kabul etti
Amurru kralının yerine Šapili isimli biri geccedilti Bentešina Yukarı Uumllkersquode III
412Nuḫašše ile Barga arasındaki sınır anlaşmazlığına ilişkin mahkeme kararı ve Amurrudan Duppi-
Tešub ile antlaşma bkz CTH 63 KBo 33 413 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1 414 ldquoGuumlneşimin seferleri ne olursa olsun o zaman Tanrılar beni destekliyorsa ve ben de Amurru
topraklarını fethederim Silahla fethetmek mi yoksa benimle barış mı yapsın Ve Amurru kralını ele
geccedilirdimhellip Tanrılara hediyeler vereceğimrdquoDua ve ruumlya metinleri parccedilaları bkz CTH 590 = KBo 996
(Bryce 2005 240 vd)
122
Hattušilirsquonin youmlnettiği Hakmišrsquoe415 goumlnderildi (Bryce 2005 240 vd Murnane 1990
54 Altman 2003 743)
Hakmišrsquote kaldıktan sonra Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile
evlenir Bentešinarsquonın adı bilinmeyen kızı da Hattušilirsquonin oğlu Nerikkali ile evlenir416
ve bu sayede Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquonin ilk hanımı olur artık Amurru soyu Hitit
kraliccedilesinin oğulları ile devam edecekti (Singer 1991(a) 168 Cohen 2017 303)
Bentešinarsquonın başka bir eşi olduğu bilinmesine rağmen antlaşma metninde417 soumlz
konusu evlilikler ile Hitit prensesinin Amurru Uumllkesirsquonde kraliccedile olması gerektiği accedilık
bir şekilde belirtilmiştir Prensesten doğacak olan erkek ccedilocukların ve soyun devamı
olan torunların Amurru tahtının varisleri olduğu da yine metinde yer almaktadır
Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra geccediltiği bilinen Šaušgamuwa soumlzuuml geccedilen
prensesin soyundan gelmektedir (Roumlllig 1974 20)
IV Tuthaliya tahtını korumak amacıyla 418 Amurru kralı Šaušgamuwa ile
antlaşma yapmıştır419 (Bryce 2005 301 Miller 2008 548) Antlaşmanın ilgi ccedilekici
konularından biri de Ahhiyawa Krallığırsquona ait olan gemilere uygulanan yasağın
metinde yer almasıdır420 (Devecchi 2010 244 Steiner 1989 395) Ayrıca Hitit kralı
Amurru kralına Amurru Uumllkesirsquone gelecek olan Asurlu tuumlccarları kabul etmemesini
aynı şekilde Amurrulu tuumlccarların da Asur Uumllkesirsquone gitmemesi iccedilin ambargo
uyguladığı bilinir 421 bu durum Asurrsquoun Miken ve Mısır Krallıkları ile ticaret
415 Amasyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 65-67 RGTC VI2 22-23) 416ldquoOğlum Nerikkali evliliğe Amurru Uumllkesi Bentešinanın kızını alacak Ve kralın kızı Gaššulawiyayı
Amurru Uumllkesirsquone evlenmek iccedilin Bentešinanın kraliyet evine verdim Amurru Uumllkesirsquonde o kraliccedile
olacak Kızımın oğlu ve torunu(ları) sonsuza kadar Amurru Uumllkesirsquoni youmlnetecekrdquo (Bryce 2005 268
Beckman 1983(a) 109 vd Ebeling 1926 379-380 Beckman 1996 96 Doğan-Alparslan 2012
123vd) 417 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešinarsquonın antlaşması bkz CTH 92 418ldquoCcediluumlnkuuml ben seni yarattım Šaušgamuwa kayınbiraderim boumlylece Guumlneşi krallıklarında koru
Bundan sonra da krallığımın oğullarını torunlarını ve onların torunlarını koru Bununla birlikte
Guumlneşin meşru kardeşleri ve Guumlneşin babasının ešertu eşlerinin oğulları olanlar ikincisi olanları da
dahil olmak uumlzere kraliyet koumlkenli olanların hepsi onların hiccedilbiri krallığı arzu etmezler Mašturi gibi
davranmardquo (Bryce 2005 301 Beckman 1996 98-102 de Mieroop 2007 102vd) 419 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 420ldquoAhhiyawa Uumllkesirsquonin gemilerinin gitmesine izin vermerdquo (Devecchi 2010 244 de Mieroop
2007104) 421ldquoTuumlccarınız Asurrsquoa gitmeyecek ve onun tuumlccarının uumllkenize girmesine izin vermeyeceksiniz O
uumllkenizden geccedilemez Uumllkenize girerse onu alıp Majesteleriye goumlnderin Bu mesele sizin iccedilin bir yemin
altına yerleştirilmiştirrdquo (de Mieroop 2007 104)
123
yapmasına engel olacak ve Akdeniz duumlnyasındaki ticarette soumlz sahibi olamamasına
sebep olacaktır Antlaşmada Hitit Krallığırsquonın dostlarına dost duumlşmanlarına ise
duumlşmanca bir tavır sergilemesi istenmiştir422 (de Mieroop 2007 103 Devecchi 2010
246 Steiner 1989 399 vd)
IV Tuthaliyarsquoya ait olan bronz tablette Šaušgamuwarsquodan bahsedilirken ldquokralın
kayınbiraderirdquo teriminin kullanılması kral olmadan oumlnce Hitit prensesi yani IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi ile evlenmiş olduğunu akla getirmektedir (Singer 1991(a) 172)
Bu evlilik Amurru ve Hitit uumllkeleri arasında yapılan uumlccediluumlncuuml evliliktir
Šaušgamuwarsquonın IV Tuthaliyanın kız kardeşi ile evlendiği anlaşılmaktadır
evlendiği kişinin Šaušgamuwarsquonın annesinin uumlvey kardeşi ya da kardeşi olduğu tahmin
edilir Ayrıca antlaşmada bir ardıllığın bulunmuyordu yani soyun devamı
beklenmiyordu (Roumlllig 1974 20) Šaušgamuwarsquonın bilinen son Amurru kralı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010 175 Singer 1991(c) Sugi 1960) Ancak Singerrsquoe
goumlre Mahhaza isminde Šaušgamuwarsquodan sonra bir kralın varlığı goumlze ccedilarpmaktadır
Ugaritlsquote bulunan mektuplardan birinde423 ele geccedilen bir bilgide424 Amurru ve Ugarit
tanrılarının sayılması Ugaritli Abušgamarsquonın Amurrulu birine mektup yazdığı
ihtimalini guumlccedillendirmektedir Metinde yer alan kişinin adının Mahhaza olması
sebebiyle Amurru kralınının soumlzuuml geccedilen kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010
177) Amurru Krallığırsquona ait bilgiler Hitit Krallığırsquonın yıkılması ile birlikte son
bulmaktadır (Singer 1991(c) 69)
Amurru Krallığı coğrafi konumu nedeniyle Mısır Babil ve Ahhiyawa Uumllkeleri
ile yoğun bir ticari ilişki iccedilerisindeydi Hititlerin burayı vassal yapmasında şuumlphesiz
bu sebep de hakimdir Bentešinarsquonın Kadeš Savaşırsquonda Mısır lehine bir politika
izlediği ve bu sebeple Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderildiği bilinmektedir III Hattušili
422 ldquoMısır kralı majestelerinin [arkadaşı] olduğunda o da senin arkadaşın olacak [Ama]
majestelerinin duumlşmanı olduğu zaman o da sizin [duumlşmanın] olacaktır Ve bana eşit olan krallar Mısır
Kralı Babil Kralı Asur Kralı ve Ahhiyawa Kralıdır Mısır kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o
da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Babil
kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı
olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Asur kralı majestelerinin duumlşmanı olduğu iccedilin senin de
duumlşmanın olacaktırrdquo (de Mieroop 2007 103vd) 423 RS 1524+50 424ldquoBoumlylece Abušgama der ki [Ugarit Uumllkesi] kralı kardeşim şoumlyle diyor lsquoİyilik seninle olsun Amurru
tanrıları ve Ugarit tanrıları kralın tanrıları efendiniz sizi guumlvenle korusunrsquordquo (Singer 2010 177)
124
zamanında Bentešina ile olan ilişkilerin iyiye gittiği ve III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın evlenmesi ve III Hattušilirsquonin oğlu Nerikkalirsquonin
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenmesi sonucunda iki uumllke arasındaki politik
ilişkilerin oldukccedila iyileştiği goumlzlemlenir Urhi-Tešup olayında Bentešinarsquonın III
Hattušili lehine bir propaganda yuumlruumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır Bentešinarsquonın oumlnceden bir
eşi olduğu bilinmesine rağmen Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquone kraliccedile olarak
goumlnderilmiştir ve Amurru Krallığırsquonın soyunun Hititli prensesten devam etmesi şartı
konulmuştur Yaptıkları antlaşmalarda Ahhiyawa ve Asur Uumllkelerirsquone karşı yapılan
ambargo uygulamalarının da yer alması Hititlerin Amurrursquodaki guumlcuumlnuuml goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Hititler Amurru Uumllkesirsquoni krallıklarına katmakta oldukccedila başarılı bir
politika uygulamışlardır
125
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HITIT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın var olduğu doumlnemde Hititler doumlrt buumlyuumlk guumlccedil arasında
sayılmıştır Diğer buumlyuumlk guumlccedillerse Mısır Babil ve Asurrsquodur Hitit Krallığı soumlzuuml geccedilen
iki krallıkla yani Babil ve Asur ile yapılan diplomatik evlilikler sayesinde karşılıklı
siyasi ilişkilerini geliştirmeye ccedilalışmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde başarılı da olmuştur425
Eskiccedilağrsquoda devletler arasında kullanılan politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Hititlerin diplomasi alanındaki gelişmiş olduğu antlaşma metinlerinde net
bir şekilde ortaya ccedilıkar ve buna oumlrnek olarak eşitlik esasına bağlı olarak yapılan Kadeš
Antlaşması verilebilir (Peker 2013 74 Dinccedilol 1988 40) Hititccedile antlaşma kelimesi
ldquoishiulrdquo ya da ldquolingaisrdquo terimi kullanılmaktaydı ayrıca Akadccedila aynı anlama gelen
ldquorikiltu(riksu)rdquo ya da ldquomamiturdquo kelimesinin de Hattušarsquoda kullanıldığı bilinmektedir
(Beckman 2003 759)
Daha oumlnce de belirtildiği gibi eşit devletler ile yapılan antlaşmalarda şartlarındaki
duumlzende
bull Antlaşma belgesini hazırlayan huumlkuumlmdarın adını iccedileren kısım (Preablum)
bull Taraflar arasındaki ilişkiyi oumlzetleyen kısa tarihccedile
bull Antlaşma şartlarını iccedileren maddeler
bull Succedilluların iadesini iccedileren formuumll
bull Yemine şehadet eden tanrıların listesi
bull Yemini bozanın lanetlenmesi ve tarafların takdisi boumlluumlmleri şeklindedir (Dinccedilol
1988 36)
Krallar kız kardeşlerini ya da kızlarını rakip ya da kendine bağlı uumllkelerin
kralları ile evlendirerek bu uumllkeler ile ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır Ayrıca bu
425 Ccedilalışmada ki yer alan Hitit ve ccedilağdaş kralların tarihlendirmeleri iccedilin bkz Tablo 31
126
sayede prenseslerin dış politika uumlzerinde pasif de olsa bir roluuml olduğunu
anlayabilmekteyiz (Taş 2007 114) Evlilik amacıyla goumlnderilen prenses iccedilin antlaşma
metninde bir statuuml belirtilmiyorsa gittiği saraydaki eşlerden biri oluyordu ve uumlst sınıf
değersizler olmanın oumltesine geccedilemiyordu Ccedilocuk doğurma ve kraliyetin diplomasi
aracı olarak goumlruumlluumlyorlardı (Ccedilelebi 2007 142)
Hitit Devletirsquonin politik ilişkilerine ilişkin diplomatik belgelerin buumlyuumlk bir
ccediloğunluğu Hitit başkenti olan Hattušarsquoda bulunmuştur diplomatik metinlere
ulaştığımız ikinci oumlnemli kent ise Ugaritrsquote ele geccedilmiştir (Dinccedilol 1988 40)
Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi Hitit kralları ccedileşitli vassalları ile arasındaki iyi ilişkilerin
varoluşunda yasal ccedilıkarlara sahipti ve en azından bir noktaya kadar aralarında yaşanan
şiddetli uyuşmazlıkları oumlnlemek iccedilin ccedilaba sarf edecekti veya zaten ortaya ccedilıkmış
uyuşmazlıkları olsaydı da onlara son verecekti (Yaron 1963 23 vd)
Hitit ve Mezopotamyalı youmlneticiler kızları ve kız kardeşlerini yabancı uumllke
kralları ile evlendirdiklerinde onlara bu durumun uumlstuumlnluumlk verdiklerinden ccedilok mutlu
olurlardı Mısır firavunları yuumlksek ruumltbeli yabancı kadınları haremine sokmaktan
hevesli olmasına karşın yurt dışında bir kızlarını ya da kardeşlerini goumlndermeyi
kesinlikle istemezler Mısırrsquoda bulunan Babilli prensesin kardeşinin elccedilileri ile oumlzel
olarak goumlruumlşmesine izin verilmediğini ya da Zannanzarsquonın firavun Akhanatonrsquoun dul
eşi ile Mısır Uumllkesirsquone evliliğe giderken oumllduumlruumllmesi olayındaki gibi diplomatik evlilik
yapanların yeni ve yabancı sosyal ccedilevrelerinde tamamen guumlccedilsuumlz oldukları
duumlşuumlnuumllmektedir Lakin bu iki durumun tam tersi olarak I Šuppiluliumarsquonın evlendiği
Babilli prensesin eşinin oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile iktidar muumlcadelesi verdiği
goumlzlemlenmektedir ama yine bu durum yeni kral tarafından toplanan oumlzel bir mahkeme
ile ccediloumlzuumlmlendiği anlaşılmaktadır (Beckman 2013 208 vd Miller 2017 98 vd)
Mektuplarda aile ilişkileri terminolojisi kullanıldığı goumlze ccedilarpmaktadır Bu
durum kraliyetler arası diplomatik değişimde oumlnemli bir rol oynamıştır İki buumlyuumlk
kralın birbirlerine kardeş olarak hitap etmesini iccedileren aile kavramı kendi
127
hanedanlarına mensup diğer uumlst duumlzey uumlyelere de bu şeklide hitap edilmesini
sağlamıştır yani II Ramsesrsquoin oğlu Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye ldquobabamrdquo olarak
yazdığı Ramses ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquoya eşlik ettiği mektupta firavunun Hitit
kraliccedilesine ldquokız kardeşimrdquo Puduheparsquonın ise firavuna ldquoerkek kardeşimrdquo olarak hitap
ettiği goumlruumllmektedir (Bryce 2003(b) 74vd) Urhi-Tešup tahta ccedilıktığında Asur kralı
Adad-nirarinin yazdığı mektuba cevap olarak 426 Adad-nirarirsquoyi eşiti olarak
goumlrmediğini belirtti ve ldquokardeşrdquo kelimesini kullanmasını sert bir şekilde eleştirdi427
III Hattušilirsquonin ise bu hatayı duumlzelttiği goumlruumllmektedir428 (Bryce 2003(b) 76vd
Hoffner 2009 322vd)
Antlaşmalar evlilikler yolu ile pekiştirildikten sonra bu durum buumlyuumlk krallar
tarafından arasında yapılan mektuplaşmaların konularını oluşturmaktaydı (de
Mieroop 2006 168) Yapılan evlilikler Oumlnasya huumlkuumlmdarlarını sanki bir koumlyde
yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir Oumlrneğin
Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır kralı III Amenhoteprsquoi sarayının accedilılışına davet
ediyordu (de Mieroop 2006 169 Bryce 2003(b)80) II Ramses III Hattušili ile
Kadeš Barış Antlaşmasırsquonı imzaladıktan sonra Hitit kralını uumllkesine davet ettiği
goumlzlemlenmektedir III Hattušilirsquonin cevabı belli olmasa da başlangıccedilta daveti kabul
ettiği goumlruumllmektedir II Ramses bir mektubunda429 III Hattušilirsquonin mektubundan
alıntı yaparak Hitit kralının bu daveti onayladığını belirtmiştir430 (Bryce 2003(b) 80)
Saraylar arasındaki mesafe oldukccedila uzaktı ve gidiş-doumlnuumlş yolu aylarca zaman alırdı
bu durum goumlnderilen prenseslerin ve elccedililerin yaşamları iccedilin de buumlyuumlk tehlike arz
etmekteydi (de Mieroop 2006 169)
Bryce tarafından karşılıklı mektup goumlnderiminde belirli bir duumlzen olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Bu duumlzeni Hitit-Mısır oumlrneği ile şu şekilde accedilıklanmıştır
426 II Muwatallirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 171 427ldquoSize neden kardeşlik hakkında yazmalıyım İyi şartlarda olmayanlar geleneksel olarak kardeşlik
hakkında birbirlerine yazıyorlar mı Size kardeşlik hakkında hangi hesaba yazmalıyım Sen ve ben bir
anneden mi doğdukrdquo (Bryce 2003(b) 76vd Beckman 1996 138-139 Hoffner 2009 323vd) 428 III Hattušilirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 173 429 AumlHK No 422-25 430ldquoKardeşim bana şoumlyle yazmıştı Kardeşin sana gelecek ve Kral kardeşin seni ziyaret etme oumlnerisini
yerine getirecek ve kardeşin de senin topraklarına girecek Kardeşi huzurunda goumlruumlnmek iccedilinrdquo (Bryce
2003(b) 80)
128
bull Krallığın resmi dilinde ve krala danışarak katip bir oumln taslak hazırlar
Puduheparsquonın Ramsesrsquoe yazdığı mektup taslağı bu fikri ortaya koymaktadır
bull Taslaktaki hatalar duumlzeltilip eklenmesi gerekenler dahil edildikten sonra kral
taslağın son halini onaylar ve Akadccedilarsquoya ccedilevrilir
bull Akadccedila versiyonu Mısırrsquoa goumlnderilir Firavunun okuyabilmesi iccedilin Mısırcarsquoya
ccedilevrilir
bull Hitit Krallığırsquondan goumlnderilen mektuba Mısırca bir cevap hazırlanır ve
firavunun onayı na sunulması iccedilin oumln taslak olarak hazırlanır
bull Mısırca yazılan cevap mektubu firavundan onay aldıktan sonra Akadccedilarsquoya
ccedilevrilir
bull Akadccedila mektup Hitit Krallığırsquona gitmek uumlzere yola ccedilıkar ve Hattušarsquoya iletilir
(Bryce 2003(b) 56)
Mektuplaşmalarda yer alan konular arasında muhakkak ki en muumlhimi yakınlığı
suumlrduumlrmek amacı ile goumlnderilen hediye değiş tokuşu ile ilgiliydi Hediye verilmesinin
iki sebebi vardı huumlkuumlmdarların yerel olarak bulamadıkları luumlks malları elde etmelerini
sağlamak431 ve diğeriyse karşılıklı saygı prestij ve kardeşlik sistemini guumlccedillendirmekti
Hediyenin aynı değerinde bir hediyeyi goumlnderen tarafa vermek oumlnem arz ediyordu
ayrıca yeni kral tahta ccedilıktığında diğer krallardan hediye aldığı zafer kutlamalarında ya
da antlaşma yapıldığında karşılıklı hediye değiş tokuşu olduğu bilinmektedir (de
Mieroop 2006 170 Bryce 2003(b) 79vd)
Goumlnderilen hediyeler değerli ve yarı değerli malzemeden işlenmiş objelerden
oluşmakta ve mektuplardaki hediye listelerinden ayrıntılı bir şekilde
oumlğrenilebilmekteydi Ayrıca soumlz konusu olan hediyeler haydutlar iccedilin oldukccedila cazip
bir hedefti Kafile goumlnderilirken piyadelerden ve savaş arabalarından can ve mal
guumlvenliğinin korunması iccedilin yararlanılmaktaydı (Bryce 2015 40 Bryce 2003(b)
97vd)
431 Ender ve egzotik bir luumlks olan altın tuumlm taraflar iccedilin oumlzellikle oumlnemliydi Sadece Mısır topraklarında
altın madeni bulunduğu iccedilin Mısır hediye olarak altın goumlnderirken diğerleriyse at bakır zanaat
uumlruumlnlerihellip vb hediyeleri yollamaktaydılar (de Mieroop 2006 170)
129
Eski Oumlnasyarsquoda yapılan evliliklerin aşk evliliklerinden ziyade politik amaccedillı
evlilikler olduklarını kabul etmeliyiz Politik niyetler arasında her iki taraf siyasi
derecede eşit olarak guumlccedilluuml olsaydı aile bağlarının oluşturulması karşılıklı ilişkiyi
tarafsız kılabilirdi Evlilik ortaklarından biri taraflardan daha guumlccedilsuumlz olursa guumlccedilluuml olan
zayıf olanı bağlamak iccedilin bir kızını guumlccedilsuumlz olan tarafa verebilir zayıf ortaksa guumlccedilluuml
tarafta olan prensesin koruması hizmetini sunardı Ayrıca bu durum zayıf olan tarafa
aile bağlantısı sayesinde diğer nuumlfuzlu aileler ile arasında da prestij kazandığı dikkate
alınmalıdır Siyasi evlilikler krallığın topraklarına yeni dahil edilen halkları ya da
kabileleri entegre etmek ya da artık goumlz ardı edilemeyecekleri siyasi iktidar
muumlcadelesinde bu kadar guumlccedilluuml faktoumlr haline gelmek iccedilin kullanılabilir (Roumlllig 1975
11)
Diplomatik evlilikler başlangıccedilta ldquoBuumlyuumlk Guumlccedillerrdquo olarak anılan hanedanları
birleştirmek iccedilin kullanıldı ve bu tuumlr evlilikler buumlyuumlk devletler ve kuumlccediluumlk prenslikler
arasında uzlaşma aracı olması sebebiyle hızla yayıldı Şikayet ve ccedilatışma gibi başlıca
alanların kilit unsuruydu (Miller 2017 98) Askeri ve ekonomik accedilıdan da yararlı
olması sebebiyle zorunlu olarak değil goumlnuumllluuml bir katılım ile diplomatik evliliklerin
yayılımı daha da guumlccedillenmiştir Daha sonraki doumlnemlerdeyse soumlz konusu evlilikler
hoşgoumlruumlnuumln ve karşılıklı saygının bir işareti olarak kullanılmaya başlanmıştır (Roumlllig
1974 23)
Hanedanlar arası evlilik buumlyuumlk guumlccedilleri birbirine bağlayan ilişkilerin yanı sıra
şikayet ve ccedilatışmanın başlıca alanlarından birinin kilit unsuruydu ve bu konu aynı
zamanda Amarna Mektuplarının en ılımlı geccedilitlerinin bazılarını da iccedileriyor Amarna
doumlnemi Oumlnasya krallıklarının birbirleri ile evlilik yoluyla akraba olup ilişkilerini
guumlccedillendirdikleri bir doumlnemdir Mısır Babil Mittani Krallıkları arasında bir yapılan
evlilikleri konu alır Alašiyarsquoda Mısır ile evlilik gerccedilekleştirmek istemiş lakin
girişimin sonucu bilinmemektedir Hitit Krallığı ise bu doumlnemde hanedan arasında
yaşanan that muumlcadeleleri sebebi ile adından soumlz ettirememiş ve krallıklar arasında
yapılan soumlz konusu diplomatic evlilikler suumlrecindeki yerini alamamıştır
130
IIIA Babil Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIA1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
Babil Krallığı Eski Oumlnasyarsquoda kurulan krallıklar arasında adından soumlz ettirenler
arasında yer almaktadır Hititler ile ilişkileri belirli krallar doumlneminde olmuştur Buumlyuumlk
guumlccediller arasında yer alan Hitit Mısır Mittani ve Babil Krallıkları arasında yapılan pek
ccedilok mektuplaşma sayesinde doumlnem ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahibiz
Babil Krallığırsquonın başkenti Babil Fırat Nehrinin bir kolu uumlzerinde yer alan
Bağdatrsquoın 90 km guumlneybatısında bulunan bir Guumlney Mezopotamya şehridir (Bryce
2009 99) Babilrsquoden ve Guumlney Mezopotamyaya guumlneyden Bağdattan Basra
Koumlrfezine uzanan boumllgeyi kapsamaktadır (Bryce 2009 103)
I Muršilirsquonin Babilrsquoi fethi Eski Krallık doumlnemindeki Hitit askeri başarısını
goumlstermesi accedilısından oldukccedila oumlnemlidir Bu doumlnemde Babil yağmalanmış ve tanrıları
alınmıştır (Oates 2004 89 Brinkman 2017 7 Klengel 1999 63) Babil Krallığı ile
Halpa kentinin yakın ilişkisi sebebiyle I Muršilirsquonin boumllgeye sefer duumlzenlediği
duumlşuumlnuumllmektedir Buumlyuumlk olasılıkla Hammurabi hanedanının oumlluumlmuumlne işaret etmekte
ve Babilrsquoin tarihinde bir doumlneme son bulmaktadır Sonraki doumlnemlerde Babil
tarihinden bahsedilirken ldquoŠamšuditana zamanında Hititler Akkadrsquoa doğru
yuumlruumlduumllerrdquo432 ifadesi ile geccedilmişe atıf yapılmıştır Hammurabi hanedanının son uumlyesi
Šamšuditanarsquodır ve soumlz konusu Hitit saldırısı Babil kralının oumllduumlğuuml tarihte yani lsquoOrta
Kronolojirsquo olarak adlandırılan MOuml 1595rsquoe tarihlendirilmiş olmalıdır Hitit metinleri
konu ile ilgili Babil kralına atıfta bulunulmaz Aynı şekilde Babil vesikalarında da Hitit
kralının adından bahsedilmemektedir yine de Hititlerin Babilrsquoi fethettiği bilinmektedir
(Bryce 2005 98)
Hititlerin Babilrsquoin fethi sırasında Marduk heykelini aldıkları bilinir Babil
arşivinde Marduk Kehaneti ismili metnin bir kopyası sayesinde Marduk heykelinin
geri doumlnuumlşuuml ile ilgili bilgiler verilmektdir433 Babilrsquoin fethi ile ilgili bilgi veren bir
432 BM 96152 Babil Chronicle 20 Satır 11 (ed Grayson 1975 156) 433 Hattiye gidiyorum emrini verdim Hattiyi araştırdımsoruşturdum Onun orta yerinde Anu-
guumlcuumlmuumln tahtını kurdum Onun orta yerinde 24 yıl oturdum Onun orta yerinde Babilliler ile ticar[et]i
tesis ettim Onun [ ] onun varlıklarını değerli şeylerini Sippar Nippur [ve Bab]ilin [iccedilinde] goumlzettim
[ Bir Babil kralı] ortaya ccedilıktı ve beni Babile getirdirdquo (Peker 2009 52)
131
başka ccedilivi yazılı belge ise Agum-kirkime metnidir Agum-kirkime metninde 434
Hititlerin aldığı heykelin Hana şehri etrafından geri alındığından bahsedilir Metinde
geccedilen ldquoHanardquo kelimesinin Hititleri ifade ettiği duumlşuumlnuumlluumlr Hititlerin aldığı soumlz konusu
heykel 24 yıl sonra Babil şehrine geri doumlnmuumlştuumlr (Peker 2009 52-55 Brinkman
1972 281)
Hitit kralı I Muršilirsquonin seferlerinden uzun vadeli kazanımlar goumlrmek zordur
Oumlzellikle Babil seferi amacı ve Muršilinin bunun beklentileri ile ilgili bazı temel
soruları guumlndeme getirmektedir I Muršilirsquonin Hitit topraklarını Haleprsquoten Babilrsquoe
kadar genişletmeyi sanmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml soumlz konusu boumllge Hitit
topraklarından oldukccedila uzakta bulunuyordu ve boumllgede Hitit hakimiyetini tesis etmek
oldukccedila zor olurdu Dolayısıyla Babilrsquoin fethi bu boumllgede bir Kassit hanedanının
kurulmasına olanak sağlayacaktır (Bryce 2005 99)
Hitit seferleri Hititlerle Kassitler arasındaki ittifaktan Hititlerin Babilin
zengin yağmacıları olma teşviğinden ve Kassitlerden Babilde yeni bir youmlnetici
hanedanı yaratma ihtimalinden doğmuştur Hitit-Kassit ittifakı hem Suriyede hem de
Anadoluda hali hazırdaki huumlrriyet siyasi ve askeri genişleme tehdidine yardım etmiş
olabilir Nitekim Halep ve Babilin yok edilmesini kaydeden belgenin pasajı da
Hurriler ile Hititlerin ccedilatışmasına atıfta bulunmaktadır Babil seferi I Muršili
tarafından sadece ganimet iccedilin değil boumllgedeki Hurri tehdidine karşı gelecekteki
Kassit hanedanının desteğini kazanmak iccedilin de uumlstlenilmiş olabilir (Bryce 2005 99)
Kassitlerin boumllgede yer alan I Deniz Uumllkesi hanedanı ile bir muumlcadele iccedilerisinde
olduğu bilinmektedir Kassitlerin Hitit ilerleyişinin karşı durmamalarının ya da
duramamalarının sebeplerinden birinin de bu olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Peker 2009
59)
434 ldquoBuumlyuumlk [tanrılar] safkutsal ağızlarıyla Esagilin [ve] Babilin efendisi Mardukun Babile geri
doumlnmesini emrettikleri zaman Marduk Tintire geri doumlnmek iccedilin yola koyuldu Benim [huumlkuumlmdarlığımı
seven] Mardukun [geri doumlnuumlşuumlnuuml] dikkatle duumlzenledim Marduku Babile geri almak iccedilin yola ccedilıktım
benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduka yardım ettim ve Šamaša koyun kahini aracılığıyla sordum Bir
uzak uumllkeye Hanalıların Uumllkesine (elccedili) goumlnderdim ve onlar Marduk ve Sarpanitumu elleriyle
aldılar Benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduk ve Sarpanitumu Esagil ve Babile geri getirdim Onları
soruşturmada onaylanmış olduğu uumlzere Šamašın evine geri getirdimrdquo (Peker 2009 53)
132
Seferin bir başka amacı ise kişisel ya da teşvik edici olabilirdi I Hattušili
doumlneminde yapılan savaşlar sebebiyle I Hattušili Akkad kralı Sargonrsquoa rakip olarak
goumlsterilmiş ve uumln kazanmıştı Bu geleceğin devamını sağlamak iccedilin I Muršili de
dedesinin askeri icraatlerine eşit buumlyuumlkluumlkte askeri işler yapmak zorunda kalmış
olabilirdi435 (Bryce 2005 99)
III Hattušilirsquonin Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta436 III Hattušili ve
II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir lakin
iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin Babil
kralı Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan DUMUMUNUS GAL
terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile evlendiği goumlruumlşuuml ortaya
atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin
III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-Turgu ve II Kadašman-Enlil
sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin Babil olduğu oldukccedila
muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
Kadašman-Turgursquonun veliaht olan oğlu erken yaşta oumllduumlğuuml iccedilin Babilrsquode Hitit
karşıtı olduğu bilinen vezir İtti-Marduk-balatu guumlccedil kazanmıştı bu sebepten oumltuumlruuml III
Hattušili tahta II Kadašman-Enlilrsquoin ccedilıkmasını sağlamaya ccedilalışmış437 ve bu durum
Babil Uumllkesirsquonde hoş karşılanmamıştır Hitit kralı II Kadašman-Enlilrsquoi Asur Uumllkesi
uumlzerine sefere teşvik eder438 (Oates 2004 98 Klengel 1999 271)
435 Halep ve Babil Kuzey Suriye ve Mezopotamyada Mari doumlneminden bu yana (MOuml 19 yy ve 18
yy) en guumlccedilluuml krallıkların merkezleriydi Muršili onları fethettikten sonra yalnızca dedesinin kalıbında
bir savaşccedilı olmadığını aynı zamanda Suriye ve Mezopotamyanın buumlyuumlk krallarının da değerli bir
halefini olduğunu goumlsterdi (Bryce 2005 99) 436 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110 437ldquoTanrılar beni yaşatır ve egemenliğimi korurken baban oumllduuml ve ben kardeşlik ilişkilerimize yaraşır
şekilde onun yasını tuttum Babanın oumlluumlmuumlnden sonra yapılması gerekenleri yaptıktan sonra
goumlzyaşlarımı kuruladım ve Karduniašrsquoa [Babil Uumllkesi] bir elccedili goumlnderdim ve Karduniaš yuumlksek
goumlrevlilerine şu mesajı ilettim lsquoKardeşimin oğlunu kral olarak tutmazsanız size duumlşman olur ve gelip
Karduniašrsquoı istila ederim ama eğer krallığı devam ederse bir duumlşmanınız size karşı ayaklandığında
veya herhangi bir tehlikeyle karşılaştığınızda bana haber verin gelip size yardım ederimrsquo O guumlnlerde
kardeşim daha ccedilocuk olduğu iccedilin kimse bu tabletleri ona okumamıştır herhalde Artık o eski yazıcılar
hayatta değiller tabletler arşivlerde bile tutulmuyor sana nasıl okunsun kirdquo (Beckman 1996 134
Mineck 2006 277 Oates 2004 98) 438ldquoKardeşime daha soumlyleyeceklerim var Duyduğuma goumlre kardeşim artık bir erkek olmuş ve sıkccedila ava
gidiyormuş Tanrı Adad kardeşim Kadašman Turgursquonun oğlunun adını boumlyle uumlnluuml ettiği iccedilin ccedilok
mutluyum Derim ki lsquoGit ve duumlşman [Asur] uumlzerine bir saldırı duumlzenle ve ben de kardeşimin kaccedil duumlşman
oumllduumlrduumlğuumlnuuml oumlğreneyim Kardeşime derim ki lsquoBaban iccedilin savaşa hazırlık yapan ve sonra da evde
oturan kral derlerdi Duumlşman topraklarına bir ve duumlşmanı yenrdquo (Beckman 1996 137 Mineck 2006
279 Oates 2004 98)
133
Babil-Hitit ilişkisi Hititlerin Babilrsquoi fethi ve yağması ile başlamış ve Babil
hanedanının değişmesine sebep olmuştur Babil ile siyasi ilişki savaş ile başlamış olsa
da sonrasında oldukccedila dostane ilişkiler kurulmuştur Buumlyuumlk guumlccediller doumlneminin soumlzuuml
geccedilen iki oumlnemli krallığı arasında kralların birbirine mektup goumlnderdikleri kızlarını
verdikleri ve akraba oldukları goumlruumllmektedir Kralların birbirleri ile iyi geccedilindikleri
soumlylenebilir III Hattušilirsquonin Babil Krallığırsquonın siyasi hayatına karışmaya ccedilalışması
Babilliler tarafından hoş karşılanmamıştır Ayrıca Hitit kralının Asur tehlikesine karşı
Babil kralını Asurrsquoa karşı bir sefere teşvik ettiği goumlruumllmektedir III Hattušili Babil
Krallığırsquona olan tutumunda oldukccedila hassas davranmış ve dostane ilişkilerinin
bozulmaması iccedilin elinden geleni yapmıştır
IIIA2 Babil Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Babil Krallığı Eskiccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar soumlzuumlnuuml ettirmiş ve doumlneminde
kuumlltuumlruumlnuuml diğer toplumlara yaymış bir krallıktır Hitit ve Babil Krallıkları arasındaki
mesafe guumlnuumlmuumlz ulaşım araccedillarıyla yakın olsa da Eskiccedilağrsquoda bir hayli uzaktı lakin bu
durum siyasi ticari ve sosyal ilişkilerin kurulmasına tabiki engel değildi Babil Krallığı
ile yapılan diplomatik evliliklerin bakacak olursak
bull Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Malnigal ya da Tawananna ile evlenmesi
bull Babil kralı II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile evlenmesi
bull Hitit kralı IV Tuthaliyarsquonın adı bilinmeyen Babilli bir prenses ile evlenmesidir
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Babil Uumllkesirsquonden gelen eşi Tawananna439 Hitit
sarayında yıllar geccedilirdikccedile guumlcuumlnuuml ve nuumlfuzunu arttırmış goumlruumlnmektedir Ugarit kralı
II Niqmaddu ile yapılan antlaşmadaki muumlhruumln uumlstuumlnde isminin yazdığı bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın saltanatının ilerleyen yıllarında daha guumlccedilluuml bir konuma geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra da kraliyet ailesine
huumlkmetmeye devam etti ve yeni kral Arnuwandarsquoyı hareketleri ile kızdırdı Babilli
prenses konumunun taşıdığı tuumlm guumlccediller ve ayrıcalıklar ile kocasının oumlluumlmuumlne rağmen
kendi yaşamı boyunca kraliccedilelik makamını koruyacaktı Doumlneme ait metinlerde440 II
439 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 440 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
701 5- 13= KBo 14 4
134
Muršililsquonin ve Arnuwandarsquonın Tawanannarsquoya karşı hoşgoumlruumlluuml olduğu ifade
edilmektedir441 (Bryce 2005 207)
II Muršilirsquoye goumlre442 Tawanannarsquonın hazine dairesini aradığı desteğe yardım
iccedilin soyduğu iddia edildi ve šiwanzanni-rahibesi olarak konumu kurbanları adakları
ve tapınak arazilerini tahsis etme yetkileriyle devlet kuumlltuumlnuumln varlıkları uumlzerinde buumlyuumlk
bir kontrol sahibi olması sağlanmıştır443 II Muršili ilk başta uumlvey annesine karşı
harekete geccedilmekten kaccedilındı ve Tawanannarsquonın isminin yazılı olduğu bir dizi muumlhuumlr
kralın Tawanannarsquonın kraliccedilelik statuumlsuumlnuuml kabul ettiğini goumlstermektedir buna ek
olarak II Muršilirsquonin yaptığı seferlerin uzun suumlreli olması Tawanannarsquonın davranışları
uumlzerinde kısıtlayıcı bir etki yapmasını etkilemiş olabilir (Bryce 2005 208)
II Muršilirsquonin eşi Gaššulawiyarsquonın 444 hastalığının gizemli olduğu
duumlşuumlnuumllmekteydi ilk olarak hastalık tanrıccedila Lelwanirsquoye atfedildi prensesin kuumlltuumlnuumln
ihmal edildiği iddiasıyla cezalandırıldı lakin Gaššulawiya eşinin saltanatının
dokuzuncu yılında oumllduuml II Muršili eşinin oumlluumlmuumlnden kraliccedileyi sorumlu tuttu ve eşine
kara buumlyuuml yaptığını duumlşuumlnduuml445 Tanrılar Tawanannarsquonın succediluna karar verdi ve II
Muršilirsquode bunu onayladı Tawananna saraydan kovuldu fakat hayatı bağışlandı446
441 ldquoAma babam bir tanrı olduğunda Arnuwanda kardeşim ve ben Tawanannaya hiccedilbir zarar
vermedik ya da herhangi bir şekilde onu aşağılamadık Kralın evine ve Hatti topraklarına babamın
oumlmruumlnuumln huumlkuumlm suumlrduumlğuuml gibi erkek kardeşimin hayatında da onları youmlnetmişti Ve kardeşim bir tanrıya
doumlnuumlştuumlğuumlnde Tawanannaya hiccedilbir koumltuumlluumlk yapmadım ya da hiccedilbir şekilde onu aşağılamadım Kralın
evini ve Hatti topraklarını babamın ve benim kardeşimin hayatında youmlnetirken aynı şekilde onları
youmlnetmiştir Ve eşinin yaşamında (yuumlreğine ()) Ve eşinin yaşamında ona olan şeylerin yasaklandığı
guumlmruumlklere [bunlar iccedilin hiccedilbir değişiklik yapmadım ]rdquo (Bryce 2005 207) 442 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KUB 144 443ldquoTanrılar babamın tuumlm evini vasi Tanrısı ve Tanrının ldquotaş evirdquo ni ldquotaş evinerdquo nasıl ccedilevirdiğini
goumlrmuumlyor musunuz Šanhara diyarından getirdiği bazı şeyler (oumlr Babil) Hatti [] de diğerlerine teslim
ettiği nuumlfusa () O hiccedilbir şey bırakmadı Babamın evini yok ettirdquo (Bryce 2005 208) 444 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 445ldquoBenim cezam karımın oumlluumlmuuml Bu daha iyi oldu mu Onu oumllduumlrduumlğuuml iccedilin hayatım boyunca ruhum
karanlık oumlluumller diyarına gider Benim iccedilin dayanılmaz oldu () Bana () Yas verdi Tanrılar kimin
gerccedilekten cezalandırıldığını bilmiyor murdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın
succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo 48 II 24ndash6 iii 1ndash4 (Bryce 2005 209) 446ldquoOnu idam etmedim ama onu šiwanzanni-rahibeliği makamından aldım Kehanet makamından
azledilmesi gerektiğine karar verdiği iccedilin onu goumlrevden aldım ve ona bir ikamet yeri verdim Onun
arzusu hiccedilbir şeyden yoksun Yiyecek ve iccedilecek var Her şey onun emrinde duruyor Onun iccedilin hiccedilbir
şey eksik değildir O yaşıyor Goumlzleriyle cennetin guumlneşini goumlruumlyor Ve hayattan biri olarak ekmeği
yiyor Benimki sadece bu bir cezadır Onu bir şeyle cezalandırdım onu saraydan aşağı goumlnderdim
Onu šiwanzanni-rahibe makamından tanrılardan alıkoydum Benimki sadece bu bir cezadırrdquo II
135
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir metinde Hitit kralı III Hattušili kraliccedileye
yapılanlara dahil olmadığını belirtti447 (Bryce 2005 208-210)
Hitit-Babil arası mektuplaşmalar sayesinde anladığımız konulardan biri de
Hitit Krallığırsquonın Babil Krallığırsquondan doktor talep ettiğidir448 II Muwatalli doumlneminde
Hattušarsquoya geccedilici olarak gelen iki doktorun varlığı bilinmekte ve III Hattušili
doumlneminde bir rahip goumlnderildiği anlaşılmaktadır Doktorlar ve rahip Babilrsquoe geri
doumlnmeyince Kadašman-Enlil Hitit Krallığırsquonda yasadışı olarak alıkonulduklarını
iddia etti III Hattušili Babil kralının bu iddiasını reddetti III Hattušili ağabeyinin
onları zorla alıkoyduğunu belirtti449 ve şu an onların nerede olduğu ile ilgili bir fikrinin
olmadığını soumlyledi Doktorunsa durumunun iyi olduğu haberini verdi450 ve uumllkesine
doumlnmekte oumlzguumlr olduğunu accedilıkladı 451 III Hattušilirsquonin talebi uumlzerine Kadašman-
Enlilrsquoin bir başka doktoru Hattušarsquoya goumlndermeyi kabul ettiğini goumlrmekteyiz
Doktorun bilinmeyen bir sebepten oumltuumlruuml oumllduumlğuuml ve III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumln normal
yollardan olduğunun ispatı iccedilin doktorun malları ve doktorun babasını ile birlikte
goumlrevlilerini goumlnderdi Ayrıca Babilrsquoden heykeltraş istediğini de ekledi (Bryce
2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta452 III Hattušili
ve II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir
lakin iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo
48 II 9ndash20 (Bryce 2005 209) 447ldquoTawanannaya karşı davada hizmetkarınız sarayda gerccedilekleşti babam Tawanannanın guumlcuumlnuuml
reddettiğinde kraliccedile tanrının hizmetccedilisi olsa da sen tanrıccedila hanımım tanıyan tek kişi sizdiniz
Ruhunuzda kraliccedilenin guumlcuumlnuumln kısıtlanması iradenizle uyumluysa ya da olmasaydıhellip Bana gelince ben
bu meseleye hiccedilbir şekilde katlanamadımrdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383= KUB 147 ve KUB 2119 (Bryce 2005 210 Beckman 1983(a)
109) 448 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 449 ldquoErkek kardeşim Muwatallinin huumlkuumlmdarlığı sırasında bir rahip aldılar Bir doktor ve onları
Hattirsquode alıkoydu onunla tartıştım lsquoNeden onları alıkoyuyorsun Doktoru goumlzaltına almak doğru
değildir rdquo III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172=KBo 110 KUB 372
(Beckman 1996137 Bryce 2003(b) 118) 450 ldquoAslında burada iyi benim akrabam olan bir kadın ile evlirdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b)
118) 451ldquoEğer diyorsaldquo Kendi uumllkeme doumlnmek istiyorum rdquo uumllkesine geri doumlnecek Raba-ša-Marduku
goumlzaltına alabilir miydim rdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b) 118) 452III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110
136
Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan
DUMUMUNUSGAL terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile
evlendiği goumlruumlşuuml ortaya atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak
goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-
Turgu ve II Kadašman-Enlil sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin
Babil olduğu oldukccedila muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir kahinin varlığı ile Kadašman-Turgursquonun
kardeşine goumlnderdiği bir hekimin varlığı goumlz oumlnuumlnde bulundurulursa Babilli prensesin
Hitit prensi ile ya da Hitit prensesinin Babil kralı ile evlendiği duumlşuumlnuumllmektedir
Yukarıda bahsedilen metnin yazıldığı zamanın II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının son
zamanlarında geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir ve soumlz konusu evliliğin henuumlz gerccedilekleşmediği
anlaşılmaktadır Konu ile ilgili kaynaklardan sonuncusu453 evlilik muumlzakerelerinin
Kadašman-Turgu zamanında henuumlz sonuccedillanmadığı anlaşılmaktadır Mısır ve Hitit
Uumllkeleri arasında yapılan evliliği terminus post quem kabul edersek II Ramsesrsquoin 34
yılı Kadašman-Turgursquonun oumlluumlmuuml ve II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının ilk yıllarında
arasında yer alacaktır ve bu durum da II Kadašman-Enlilrsquoin ilk yıllarını evlilik
soumlzleşmeleri ile sonuccedillanması iccedilin muhtemel bir zaman yaratacaktır II Ramsesrsquoin
saltanatının 16 yılı II Kadašman-Enlilrsquoin 1 saltanat yılı kabul edilirse II Ramsesrsquoin
34 yılı II Kudur-Enlilrsquoin saltanatının sonuna duumlşecek ve terminus ante quem kabul
edilecektir Bu durum da III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe evlilikten soumlz etmeyen
mektubu ile Puduheparsquonın kutlama iccedilin II Ramsesrsquoe yazdığı mektup arasında on yıl
gibi tahmini bir zamana izin verecektir II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının sonuna
doğru ya da huumlkuumlmdarlığı doumlneminde evlilikler bir suumlre daha kutlanacaktır (Devecchi
2017 118vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin adı bilinmese dahi Puduhepa ile II Ramses arasındaki
bir mektuptan yola ccedilıkarak454 Babilli prenses olduğu duumlşuumlnuumllmektedir455 Amurrursquonun
kızı olarak belirtilen kişi Nerikkali ile evliydi Babilrsquoin kızı da muhtemelen IV
453 Farklı mektupların fragmanları bkz CTH 210 = KUB 26 88 454 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB XXI 38 455ldquoKraliccedilenin benim aldığım Babilrsquoin kızı ve Amurrursquonun kızı Hatti halkından oumlnce benim iccedilin bir
oumlvguuml kaynağı değil miydi Buumlyuumlk Kralın kızını bir yabancıyı kızım olarak aldım (Bryce 2005 297
Miller 2017 99 Beckman 1996 128)
137
Tuthaliyarsquonın eşi olmalıydı (Bryce 2005 297 Beckman 1983(a) 110 Singer
1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)
II Ramses Babil Uumllkesi ile yapılan evlilik haberine tepki goumlsterdi ve artık
Babil tahtında oturan kişinin ldquoBuumlyuumlk kralrdquo olarak anılmaması gerektiğini belirtti456
Mektupta bahsi geccedilen Babil kralı II Kudur-Enlil olmalıydı ve II Ramsesrsquoin Babil
kralını kuumlccediluumlmseyici ifadelerine rağmen Hitit youmlnetimi Babil kralını ldquoBuumlyuumlk kralrdquo
olarak goumlrmeyi suumlrduumlrduuml Hitit ve Babil Uumllkeleri arasında soumlz konusu evlilik
gerccedilekleştiyse bu II Kudur-Enlil tahta ccedilıkmadan oumlnce babasının doumlneminde yapılmış
olmalıydı Yapılan evlilik iki uumllke arasındaki bağları guumlccedillendirdi ve Asur tehlikesine
karşı soumlz konusu bağların kuvvetlenmesi oldukccedila oumlnemliydi Nerikkali bir vassal
youmlneticinin kızı ile evliyken IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk kralın kızı ile evlendirilmesi
onun statuuml bakımından uumlstuumln oması accedilısından da oumlnem teşkil etmekteydi IV Tuthaliya
doumlnemine tarihlenen bir fal metni Babilli prenses ve Puduhepa arasındaki
anlaşmazlıklar ile ilgili bir takım bilgileri iccedilermektedir457 (Bryce 2005 297 vd) Bu
konuda Pattiya isimli bir kadının adı geccedilmektedir ve bu kişinin IV Tuthaliyarsquonın
kayınvalidesi olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Singer 1991(b) 332) ve Devecchirsquoye
goumlre bu tezin aşağıdaki nedenlerden dolayı doğruluğunun duumlşuumlk olabileceği duumlşuumlnuumlluumlr
bull Kehanet metninde 458 kraliccedile Puduhepa IV Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllen kralın
Pattiyarsquonın kızı ile evli olduğu soumlylenir ama metinde Pattiyarsquonın kızı
DUMUMUNUSGAL olarak geccedilmez459
bull Eğer Pattiya Babilli prensesin annesiyse bir Babil kraliccedilesi olmalıydı ve bir Babil
kraliccedilesi neden Hitit Uumllkesinde bulunmaktaydı
bull Pattiya Hitit mahkemesinden ceza aldı ve Arušna tanrısının hizmetine girdi460 lakin
bir Babil kraliccedilesinin kovulup bu kadar kolay bir şekilde uzaklaştırılabileceği pek
olası goumlzuumlkmemektedir
456ldquoEğer lsquoBabil Kralı Buumlyuumlk Bir Kral değil derseniz o zaman Babilin durumunu bilmiyorsunuzrdquo
(KUB 2138 oumly 55ndash6) (Bryce 2005 297 Beckman 1996 128 Hoffner 2009 286vd) 457 Bkz Boumlluumlm I2B5 458 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85 459 Soumlz konusu durum kraliccedilenin kimliğini doğrulamamızı zorlaştırmaktadır DUMUMUNUSGAL
olarak geccedilmemesi Babil hanedanına mensup olup olmaması ile ilgili mevcut sorunun guumlncelliğini
korumasına neden olmaktadır 460 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85
138
bull Pattiya Babilce bir isim olmayıp muhtemelen Hurrice bir isimdir (Devecchi 2017
119 vd)
IV Tuthaliyarsquonın Babill bir prenses ile evlendiğini ccedilivi yazılı belgelerden
bildiğimiz iccedilin Pattiyarsquonın Babilli olduğu duumlşuumlnmeliyiz Babil sarayında sadece
kraliccedileler kralın eşi olarak bulunmuyordu Cariyeler ve ikinci eşler de sarayda
bulunmaktaydı Bu sebeple bizce Pattiyarsquonn kraliccedileden ise Babil sarayında yer alan bir
cariye olabileceği fikrini akla getirmektedir ccediluumlnkuuml cariyeden doğan ccedilocukların da
prens ve prenses unvanı aldıkları bilinmektedir
II Kudur-Enlil ile Hitit prensesinin evliliklerinden olan oğullarının Babil kralı
tarafından oğul olarak adlandırılmaması muhtemeldir Hitit kralları prenseslerini
yabancı youmlneticiler ile evlendirirken evlilikten doğacak olan ardılların ileride kral
olmaları gerektiğini duumlşuumlnmektedir ve bu durum Babil ile yapılan evlilikte de
geccedilerliliğini korumaktadır Babilliler ise Hitit prensesinin oğlunu gayrimeşru mirasccedilı
sayabilirlerdi Ardılı Hattušarsquoya goumlndermek sorunu ccediloumlzmeyecekti ccediluumlnkuuml Hititler bu
durumu sessizce kabul etmeyecekti ve ardıl Hitit kralının elinde bir koz olurdu Bu
sayede onu Babil tahtına oturtabilmek iccedilin her şeyi muumlmkuumln kılacaktı (Devecchi
2017 121)
Eski Oumlnasyarsquonın oumlnemli guumlccedillerinden biri olan Babil Krallığı ile aradaki
kilometrelere rağmen başarılı bir politika izlendiği anlaşılmaktadır Bu durum ilk başta
Babilrsquoin fethi ile başlasa da sonrasında yapılan ccedileşitli evlilikler ile ortam yumuşatılmış
ve krallar adeta birbirlerinin kardeşi olmuşlardır Doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin bir ccedilatı
altında toplandığı ve savaştan ziyade barışın huumlkuumlm suumlrduumlğuuml hediye değiş tokuşu ile
de bu durumun pekiştirildiği goumlruumllmektedir Ayrıca Hitit sarayına gelin olarak gelen
Babilli prenseslerin sarayda oumlnemli bir nuumlfuzlarının olduğu da akıldan
ccedilıkarılmamalıdır Amarna Ccedilağırsquondaki krallıklar arası sosyal ve kuumlltuumlrel etkileşimi geccedil
de olsa yakalayan Hititlerin buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılmasının ardından bu durumu
perccedilinlemek iccedilin diğer buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılan Babil Krallığı ile evlilik yoluna
gittiğini goumlrmekteyiz Hititler doumlnemin şartlarına ayak uydurmuş ancak Babilrsquoden
gelen prenseslerin Hattušarsquoda saray entrikaları ccedilevirmesine engel olmamamışlardır
Pattiya isimli kişinin fikrimizce Babil kraliccedilesinden ziyade Babil sarayında yer alan
bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir Sonuccedilta cariyeden doğan ccedilocuklar da prens ya da
139
prenses unvanları taşıyabilmekteydiler III Hattušilirsquonin torunu Babil Krallığırsquonda
veliaht olarak goumlruumllmese dahi bu durum pek oumlnemsenmemiş ve iki krallık arasında
barış huumlkuumlm suumlrmeye devam etmiştir Babilrsquoden doktor ve zanaatkar talebinde
bulunulmuş ve karşılıklı hediyeler ile ilişki sıcak tutulmaya ccedilalışılmıştır
IIIB Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIB1 Mısır Krallığı ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
IIIB1a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki Ilk Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı şuumlphesiz ki tarihi arkeolojik alanları ve buluntuları ile uumlnlenmiş
Eskiccedilağ medeniyetlerinden biridir Mısır Krallığı Levant boumllgenin hakimiyken
Anadolursquoda guumlccedillenen Hititler kendilerine rakip olarak tarih sahnesine ccedilıkmıştır ve
boumllgede yapılan savaştan sonra ilk uluslararası barış antlaşması olan Kadeş Barış
Antlaşmasırsquonın iki tarafı olmuşlardır
Hititlerin Suriyersquodeki ilk varlığı Mısırrsquoda 12 hanedan doumlnemine
rastalamaktadır (Breasted 1905 153) Hitit Mısır Uumllkeleri arasındaki ilk etkileşim
Mısırrsquoın 18 Hanedanrsquoı doumlnemine Hititlerde ise Eski Hitit Doumlnemirsquone rastlar İki
uumllkeninde ortak amacı Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmak ve buradaki krallıkları kendi
topraklarına katmaktı (Peker -Vos 2010 88) Hitit Krallığırsquonın Mittanirsquoyle olan yakın
ilişkisi Suriye topraklarında Mısır ve Hitit gibi iki guumlcuumln karşı karşıya gelmesine neden
olacaktır I Sethi boumllgede yeniden Mısır uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kurmak amacıyla boumllgeye sefer
duumlzenledi Kadeş Antlaşmasırsquonın imzalanması Yakındoğursquoda genel bir siyasi değişim
bağlamı iccedilinde yer alır (Desplancques 2006 93 vd) Hitit Krallığı Mittani guumlcuumlnuuml
uzaklaştırmak amacıyla oluşturduğu seferlerde Mittani uumllkesinin başkenti
Waššukannirsquoyi ele geccedilirip duumlşman topraklarında rahatlıkla ilerledi ayrıca Mısır
firavunu Akhenatonrsquoun dini reformları sayesinde uumllkesinde bozulan asayişten
yararlanıp guumlnuumlmuumlz Suriye iccedillerine ilerleyip Luumlbnanrsquoı sınır yaptı (Llyod 2012 38)
III Tutmosis MOuml 1440rsquota Doğu Akdeniz kıyılarından ilerleyerek Haleprsquoi
fethetti Hitit Uumllkesi dikkatli davranıp Mısır Krallığırsquona vergi vermeyi kabul etti
Firavunun oumlluumlmuumlyle birlikte Halep Hitit desteğini de yanına alarak Mısır Krallığırsquona
140
karşı geldi lakin bu sefer guumlccedil dengesi değişmiş Halep461 Mittani Uumllkesirsquone bağlılık
yemini etmişti (Macqueen 2009 48 vd Santosuosso 1996 426 Oumlzkan 2007 81)
II Zidanta 33 yılındaki Suriye seferinden doumlnuumlşuumlnde Mısır Kralı III Tutmosisrsquoe
hediyeler goumlnderen Hitit kralı olabilir462 (Klengel 1999 96) Sekiz yıl sonra jest aynı
kral ya da halefi tarafından tekrarlandı Hitit-Mısır ilişkileri Anadolunun
kuzeydoğusundaki Hitit kenti Kuruštamadan Suriyedeki Mısırlı boumllge topraklarına
insan taşımayı iccedileren resmi bir antlaşma ile daha da guumlccedillendirilmiştir bu konu
Kuruštama antlaşması olarak bilinen ve daha sonra iki metin iccedilinde atıfta bulunulan
bir belgeden kaynaklanmaktadır Belgenin tarihi kesin olmamakla birlikte bu
doumlnemde Hitit-Mısır antlaşması veya ittifakı olarak bahsedilebilmektedir Metinde yer
alan soumlz konusu insan sevkiyatının Hatti ve Mısır arasındaki ittifakın bir parccedilası olarak
bir askeri birliklerin goumlnderilmesini iccedilermiş olabileceği oumlne suumlruumllduuml463 Mısır Uumllkesi
ile diplomatik ilişkilerin resmileşmesinde Hitit Krallığı oldukccedila avantajlıydı Hititler
Mısırrsquoın Anadolu toprakları iccedilin bir tehdit oluşturduğunu duumlşuumlnmemekteydiler
Hititlerin esas kaygısı olan Mittani saldırganlığına karşı mevcut topraklarının
korumasını sağlamak istiyorlardı Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında boumllgesel bir ccedilıkar
ccedilatışması olmaması durumunda Mittani Uumllkesirsquone karşı kurulan bir ittifak Mısır ve
Hitit Uumllkelerirsquonin yararına olabilirdi464 (Bryce 2005 119 Santosuosso 1996 427vd)
I Tuthaliya zamanında Hitit Uumllkesi kaos ortamında bulunuyordu kuzeyden
Kaškalar kuzeydoğudan Azzi-hayaša doğudan İšuwa Uumllkesirsquone pek ccedilok sefer
duumlzenlemiştir ve uumllkede refah olmaması uumllkenin batı topraklarında bulunan vassal
krallığa ilginccedil bir fikir meydana getirdi Arzawa krallığı Mısır krallığı ile irtibata geccedilti
ve El Amarnarsquoda yer alan belgede Mısır sarayı ile evlilik yapılmak istendiği ve Arzawa
kralının doumlnemin diğer guumlccedilleri gibi ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo terimiyle anılmak istemesini belirtti
(Macqueen 2009 49 vd) Arzawa kralının kendini doumlneminde yer alan diğer guumlccedilluuml
devletleri ile bir tutmak istemesinin nedeni Hitit krallığının guumlccedilsuumlz durumundan
yararlanıp kendi topraklarının hamisi olup dış uumllkeler ile ilişkilerde Hitit krallığına
461 Halep tekrar ITuthaliya zamanında Hitit Uumllkesirsquone bağlandı (Macqueen 2009 48 vd) 462 Firavuna hediye goumlnderen Hitit kralının II Zidanta ya da II Huzziya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Peker
-Vos 2010 91) 463Goumlnderilen Hititlilerrsquoin asker olduğu ve muhtemelen Mısır ordusuna paralı asker olarak işe alındıkları
duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 119) 464 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IID
141
bağlı kalmak istememesidir bu nedenle boumlyle bir guumlcuuml elinde tutmak iccedilin de aklına ilk
gelen olgu evliliktir Evliliğin gerccedilekleştiğine dairse bir kanıt bulunmamaktadır
(Macqueen 2009 50)
Hitit ve Mısır Krallıkları arasındaki ilk politik etkileşimler ekonomik ve
jeostratejik konumu sebebiyle Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmaya ccedilalışmışlardır Hitit
Uumllkesi daha sonrasında kendi iccedil sorunlarına youmlneldiği iccedilin soumlzuuml geccedilen boumllge uumlzerindeki
etkinliğini kaybetmiştir
IIIB1b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
I Šuppililiuma doumlneminde Suriye boumllgesindeki asayiş yeniden sağlandı
Kizzuwatna boumllgesini vasalı yaptı ve Mittani Krallığırsquonı boyundurluğu altına aldı
(Klock-Fontanille 2005 29) Yakındoğursquoda oumlnemli merkezler olan Halep ve
Karkamış kentlerinin başına guumlvendiği kişileri getirdi ve Karkamıšrsquoı Hattuša
kentinden sonra ikinci oumlnemli merkez haline getirdi ayrıca Hitit kral yardımcısı da
burada ikamet ediyordu Piyaššili babası IŠuppililiuma tarafından birinci kral
yardımcılığına getirildi ve Hurri ismi olan Šarri-Kušuhrsquou aldı ( Klock-Fontanille
2005 30) Hitit kralı Šarri-Kušuhrsquou Mittanirsquonin ele geccedilirilmesi goumlrevine vermiş ve
Kargamıš Krallığırsquonın boumllgedeki guumlvenlikten sorumlu olmasını sağlamıştır (Sir Gavaz
2012 2828)
Firavun Akhenatonrsquoun tahta ccedilıktıktan sonra yaptığı din reformu sonrası Mısır
Suriye ve Filistinrsquodeki etkinliğini kaybetmekle kalmayıp boumllgede bulunan oumlnemli
liman kentlerini de kaybetmişlerdir Ugarit Hititler ile ittifak yapmıştır ve Biblos
Ribadadirsquonin huumlkuumlmdarlığını kaybetmesinden sonra Azirursquonun safhına geccedilmiştir I
Šuppiluliuma Alalah ve Haleprsquoi nuumlfuzu altına alır ve Aziru Hititler ile antlaşmak
zorunda kalır Daha sonrasında da Şam Mısırrsquoda kalması dışında buumltuumln Suriyersquoye
hakim olur465 (Hornung 2004 110)
Hitit kralı I Šuppiluliuma Mısır kralı ile ihtilaftan uzak durmaya istekliydi
Mısırrsquoın Suriyersquodeki etkisi Akhenatonrsquoun huumlkuumlmdarlığında azalmış gibi goumlruumlnse de
Mısır Uumllkesi hala Guumlney Suriye ve tuumlm Filistin boumllgesinde bulunan topraklardaki
465 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
142
krallıkların hakimiyetine sahipti Buna ek olarak Mısır-Mittani ittifakı da hala
geccedilerliliğini korumaktaydı Amarna doumlnemindeki mektuplardan Akhenatonrsquoun kendi
boumllgesindeki siyasi ve askeri gelişmeleri yakından izlediği accedilıktır bu sebeple I
Šuppiluliuma firavun ile diplomatik ilişkiler kurarak Mittani ile olan ccedilatışmasında
Mısır kralının katılımını en aza indirmeye ccedilalıştı Kral kardeşinin etki alanına
muumldahale etme isteği iki krallığın diplomatik ilişkilerini oldukccedila sıkıntıya
sokmaktadır Mısır kralı Filistin boumllgesinde bulunan yerel youmlneticilerden Hititlerin
yıkıcı faaliyetleri ile ilgili ve Hititlerin boumllgeye askeri muumldahalede bulunduğu ile ilgili
şikayetler aldı Hititlerin yaptığı bu faaliyetlerin Akhenatonrsquoun saltanatının sonuna
kadar Hitit-Mısır barış durumunu tehlikeye atmadığı goumlzlemlenmektedir
Akhenatonrsquoun halefi Smenkharersquoye yazdığı bir mektupta 466 I Šuppiluliuma ile
arasında sıcak bir ilişkinin olduğunu belirtmektedir I Šuppiluliumarsquonın Akhenaton ile
olan ilişkisi habercisinin inandığı kadar yakın olmayabilir Firavunun oumllduumlruumllmeden
oumlnce Hitit Uumllkesirsquone karşı buumlyuumlk bir sefer iccedilerisinde olması muhtemeldir Hitit kralı
Mısırlı kralı kardeşiyle genel bir strateji ve tutarlı bir dostluk suumlrduumlrme istediğini
gerccedilekleştirmiştir (Bryce 2005 158vd)
Akhenaton I Šuppiluliuma ile dostluk ilişkilerini suumlrduumlrmek istiyordu ve
ayrıca Suriyersquodeki Mısır topraklarına saygı duymasını istiyordu Firavun Hitit kralı ile
ccedilatışmak istemedi Rib-Haddarsquonın Amurru kralı Azirursquoya karşı harekete geccedilme
talebine cevap verirse onu Hitit tarafına suumlruumlkleyecekti Rib-Haddarsquoya destek vermeyi
reddetse firavunun elde ettiği her toprağı Azirursquoya neredeyse teslim etmek anlamına
gelmekteydi (Bryce 2005 171) Suriye boumllgesinde bulunan Mittani Krallığı Hititler
tarafından yıkıldıktan sonra467 Mısır soumlzuuml geccedilen boumllgede Hitit ccedilıkarları iccedilin suumlrekli bir
tehdit olarak kaldı ve eskiden Mısırrsquoa tabi bulunan boumllgeleri geri kazanmaya
ccedilalışabilirdi (Bryce 2005 180 Bryce 2006 2) Akhenatonrsquodan sonra yerine geccedilen
firavun Tutankamonrsquodur ccedilok genccedil yaşta vefat etmesi uumlzerine Mısır tahtı sahipsiz
kalmıştır I Šuppililiuma Amurru Kralı Aziru ve Ugarit krallıkları ile bağımlılık
466ldquoNe benim babanıza goumlnderdiğim haberciler ne de babanın şu şartlarda yapmış olduğu istekleri
Birbirimiz arasında en yakın arkadaşlık ilişkisinden başka birşey kurmayalım rsquo bunları reddetmedim
Babanın bana soumlylediği her şeyi kesinlikle her şeyi yaptım Ve kendi isteğim babana yaptığım asla
reddetmedi Bana her şeyi verdirdquo (EA 41 7-13) (Bryce 2005 158) 467 Detaylı bilgi iccedilin bkz IID
143
antlaşması yaptığında Mısır Kralı Tutankamon bu durum karşısında sessiz kaldı468
(Klock-Fontanille 2005 30)
Mısır kraliccedilesi I Šuppiluliumarsquoya oğullarından biri ile evlenmek istediğini
belirten bir mektup goumlnderdi ve Zannanza yola Mısırlılar tarafından oumllduumlruumllduuml469
Mısır tahtına Ay470 isimli biri geccedilti Hitit prensinin oumllduumlruumllme emrini veren muhtemel
kişi olarak goumlsterilir Tahta ccedilıkan yeni firavuna I Šuppiluliumarsquonın yazdığı mektupta
firavunun prensin oumlluumlmuuml ile ilgili succedillamaları uumlstlenmediğini goumlruumllmektedir Hitit kralı
oğluna yapılan bu suikasti ldquoşahinin korumasız bir kuşa saldırmasırdquo olarak
nitelendirmiştir Hitit kralı oğlunun intikamını almak istiyordu (Bryce 2005 182 vd
de Martino 2006 57 vd Sayce 1926 168vd Oumlzkan 2007 83vd Bryce 2003(b)
103vd) Firavun Ay Mısır kuvvetlerinin guumlcuuml konusunda I Šuppiluliumarsquoyı uyardı
ve Hitit kralının kendi masumiyetine inanacağını umdu dostane ilişkiler kurmaya
ccedilalıştı I Šuppiluliuma yeni Mısır tahtına ccedilıkmış kralın dostane ilişki kurma isteğini
reddetti ve veliaht prens olan oğlu Arnuwandarsquonın komutasındaki Hitit ordusunu
Guumlney Suriyersquodeki Mısır sınırlarını geccedilti ve boumllgede bulunan şehirlere saldırdı
Boumllgede bulunanlar esir alındı ve Hitit vatanına goumlnderildi471 (Bryce 2005 183)
I Šuppiluliuma doumlneminde Hitit Krallığırsquonın Suriye Boumllgesirsquonde yeniden guumlccedilluuml
konuma geldiği goumlruumllmektedir Mısır Krallığırsquonda ise firavun Akhenaton doumlneminde
din reformu sebebi ile ccedilıkan iccedil karışıklıklar bastırılmaya ccedilalışıldığı iccedilin Mısırlıların
Suriye Boumllgesi ile yeterince ilgilenemekdikleri goumlzlenmektedir Akhenaton
sonrasında tahta ccedilıkan Mısır kralı Tutankamon erken yaşta oumlluumlnce Hititler Suriye
Boumllgesirsquondeki hakimiyetlerini guumlccedillendirmişlerdir Oumllen firavunun eşinden gelen
evlilik mektubu ile I Šuppiluliuma Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona
goumlndermiş Ancak Zannanzarsquonın evlenmek amacıyla Mısırrsquoa giderken yolda
oumllduumlruumllmesi uumlzerine iki uumllkesinin arasındaki politik gerilim yeniden artmıştır
468 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF 469 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB2 470 Tutankamonrsquoun mezarında bulunan duvarlardan birinde Ay tasvir edilmiş ve meazın
muumlhuumlrlenmesinden oumlnce son toumlreni gerccedilekleştirdiği anlaşılmaktadır Tutankamonrsquoun babası
Akhenatonrsquoun zamanında soumlzuuml geccedilen firavuna en yakın ve en guumlvenilir danışmanlardan biri olmuştur
ve Tutankamonrsquou huumlkuumlmdarlığı doumlneminde de etkisini arttırmaya devam etmiştir Tutankamonrsquoun
oumlluumlmuuml uumlzerine kendisini Mısır tahtının hakimi olarak goumlrmekteydi (Bryce 2005 182 vd) 471 Esirler Hitit Uumllkesirsquoni perişan eden ve nuumlfusu azaltan bir vebayı da yanlarında getirdiler Hitit veliaht
prensi olan Arnuwandarsquonın da su sebeple oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 183)
144
IIIB1c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı ile yaşanan gerginliğin devam ettiği goumlruumllmektedir Hitit kralı II
Muršili doumlneminde Ugarit kralı II Niqmaddu Hitit tarafında yer alan bir politika
uyguluyordu lakin bahsi geccedilen krallar bir antlaşmanın uygulanmasından oumlnce Ugarit
kralı oumllduuml Yerine geccedilen oğlu Arhalba bağımsız bir politika izledi ve Mısır kralı
Horemheb ile diplomatik temaslarda bulundu Hitit guumlccedilleri Mısırlılarrsquoı boumllgeden
suumlrmeyi başardı II Muršili Mısır kuvvetlerini karşılamaya giderken Zilunarsquoya ulaştığı
sıralarda Mısırlılarrsquoın yenildiğini ve vatanlarına geri doumlnduumlklerine dair sevindirici bir
haber aldı (Bryce 2005 201) II Muwatalli Anadolursquodaki olaylar ile ilgilenirken
Mısır kralı I Seti bu durumu fırsat bilip Guumlney Suriye krallıklarını ele geccedilirdi (Bryce
2005 229 Hornung 2004 115 Spalinger 1981 309) I Seti Karnakrsquotaki anıtında
kendisini ldquoHititleri yenenrdquo472 olarak belirtmiştir I Seti huumlkuumlmdarlığı sonuna kadar
muhtemelen Kadeš ve Amurru Mısır kontroluumlnde kaldı473 I Setirsquonin huumlkuumlmdarlığının
suumlrduumlğuuml olayı takip eden yıllarda Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında huzursuz bir durum
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 229 vd) I Šuppiluliuma doumlneminde Mısır
Krallığı ile yaşanan gerginlik yavaş yavaş doruk noktaya ulaşmış ve Kadeš Savaşırsquona
kadar da bitmemiştir
IIIB1d Kadeš Savaşı
Kadeš kenti Oumlnasyarsquoda yuumlzyıllardır belirleyici bir rol oynamaktaydı Asi
nehrinin verimli vadisinde yer almakta ve Suriyersquonin iccedil kesimlerini Akdeniz sahiline
bağlayan kıyı boumllgesinden geccedilen birkaccedil yoldan birine hakimdi Soumlzuuml geccedilen kent
oldukccedila geniş bir boumllgenin denetim altında tutulmasında oldukccedila muumlhim bir oumlneme
sahipti (Wilkinson 2013 399)
Mısır kralı II Ramses yayılmacı bir politika guumlduumlyordu ve Mısır kralı I
Šuppiluliumarsquonın zamanında alınan Suriye boumllgesindeki toprakları tekrar kendi
uumllkesinin topraklarına katmak istiyordu Mısır Amurrursquoya kadar ilerleyip burayı ele
472ldquoYuumlce Boğa [hazır] Asiaticsi kızdıran Hititleri yenen şeflerini oumllduumlren kanlarında devrilen
aralarında bir dil ateşi gibi savaşan onları olduğu gibi yapan değilhellip Majestelerirsquonin yaşayan esirleri
olarak getirdiği Mısırı tanımayan uumllkelerin şeflerihellip Zafer uumllkeyi harap ettiğinde geri doumlner Hatti
topraklarını koklayarak korkak isyancıların durmasına neden oldurdquo (Bryce 2005 229) 473 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
145
geccedilirdi bu sayede sınırı Ugaritrsquoe kadar dayanmış oldu Hititler Mısırrsquodan kaybettiği
toprakları almak iccedilin orduları ile boumllgeye geldiler (Hornung 2004 117)
Mısırrsquoda yer alan Abu Simbel 474 Luksor 475 Tebrsquodeki Ramesseum 476
Abidos 477 Karnak tapınaklarının duvarlarını suumlsleyen tasvirler 478 ve metinler
sayesinde bilgi edinilmektedir (Bryce 2005 234 de Martino 2006 63 Noth 1948
232vd Wilson 1927 287) Mısır Uumllkesi kayılarında Hitit ordusuna katılan vassal
devlet orduları ile birlikte ayrıntılı bir şekilde listelendiği ve buumltuumln Hitit Uumllkesirsquonin
savaşa katıldığına dair bilgi metinde goumlze ccedilarpmaktadır479 II Ramsesrsquoin belirttiğine
goumlre Hitit ordusu 3500 savaş arabası ve 3700 piyadeden oluşan 47500 askere sahipti
Sayının abartılı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 235 Peker - Pelvanoğlu 2018
72 de Mieroop 2007 129 Collins 2007 54 Klengel 2002 65 Doğan-Alparslan
2012 119) Amurru kralının bazen Hitit leyhine bazen de Mısır leyhine bir politika
izlediği goumlruumllmektedir480
II Ramses Teb kentindeki tanrı Amonrsquoun ordusu Heliopolisrsquoteki Ra ordusu
Memfisrsquoteki Ptah ordusu ve muhtemelen Tanisrsquoteki Sutekh ordusunu Pi-Ramses
şehrinde topladı (Wilkinson 2013 400 vd Goedicke 1966 72 Edel 1950 211
Santosuosso 1996 428) ve Filistin sahiline doğru ilerlemeye başladı II Ramses
Amon tuumlmeninin başında bulundu ve Kadešrsquoe doğru yola koyuldu diğer soumlzuuml edilen
uumlccedil boumlluumlğuumln Amon tuumlmeninden oldukccedila geride kaldığı anlaşılmaktadır Mısır ordusu
duumlşman topraklarında olduğu iccedilin arkada kalan tuumlmenleri beklemesi gerekiyordu ama
474 Bkz Resim 31 475 Bkz Resim 32 476 Bkz Resim 33 477 Bkz Resim 34-35-36 478 Bkz Resim 37 479ldquoMajesteleri Kadeš kasabasına geldi ve şimdi Kadešin yağmaladığı duumlşmuumlş biri gelmişti ve şu ana
kadar tuumlm yabancı uumllkeleri bir araya getirmişlerdi Hatti topraklarının tamamı gelmişti Nahrin (yani
Mittani) Arzawa Dardany Keškeš (yani Kaška) Maša Pitašša Arawanna Karkiša Lukka
Kizzuwadna Karkamıš Ugarit Kedy Nuhaššinin tuumlm şehri Mušanet Kadešhellip Dağları ve vadileri
kapladılar ve ccedilokluklarından dolayı ccedilekirge gibiydiler Karada hiccedilbir guumlmuumlş kalmadı buumltuumln mallarını
elinden aldı ve onları savaşmak iccedilin onlarla buumltuumln yabancı uumllkelere verdirdquo (Kadeš Yazıtı P40ndash53 Bryce
2005 235 Faulkner 1958 94 Wilson 1927 268vd Klengel 2002 63 Doğan-Alparslan 2012 117) 480 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
146
bu durumun tersi bir bakışla arkada kalan tuumlmenlerin beklenmediği goumlruumllmektedir
(Bryce 2005 235 vd)
Orontes nehri civarında bulunan Šabtuna yakınlarındaki Amon tuumlmeni iki
bedevi ile karşılaştılar Bedeviler kabilelerine mensup kişilerin Hitit hizmetinden
ayrılmak istediklerini ve Mısır kuvvetlerine katılmak istediklerini belirttiler Yapılan
sorgulamanın sonucunda kabile şeflerinin Halep topraklarından kuzeye doğru olan
Hitit ordusuyla birlikte olduklarını belirttiler481 Lakin bu durum bir uydurmacadan
ibaretti Bedeviler II Muwatalli tarafından II Ramsesrsquoin pozisyonunu ortaya ccedilıkarmak
iccedilin goumlnderilmişti II Ramses bu uzağa duumlştuuml ve bedevilerin soumlylediklerinin
doğruluğuna inandı Amon tuumlmeni ile birlikte Kadešrsquoin kuzeybatısındaki yerini aldı
Diğer Mısır tuumlmenleriyse hala geride bir konumda bulunmaktaydılar Amon tuumlmeninin
kamp kurması iccedilin durduğu sırada II Muwatalli tarafından goumlnderilen iki bedevi kaşif
Hititler tarafından ele geccedilirildi ve Hitit ordusunun gerccedilek yeri boumlylelikle anlaşılmış
oldu 482 (Bryce 2005 236 de Martino 2006 64 vd Wilkinson 2013 401 vd
Goedicke 1966 75vd Alt 1943 1vd Faulkner 1958 94vd Pelvanoğlu 2018 48
Wilson 1927 287vd Peker - Pelvanoğlu 2018 72vd Santosuosso 1996 433vd
de Mieroop 2007 39 Collins 2007 55vd Klengel 1999 216 Klengel 2002 64
Doğan-Alparslan 2012 118vd)
Mısır birlikleri Šabtuna şehrindeyken II Muwatallirsquonin Tahruntašša
Uumllkesirsquonden yola ccedilıktığı duumlşuumlnuumlluumlrse Kargamıšrsquoa gitmek yerine Amurru toprakları
youmlnuumlne ve guumlneydeki Kadešrsquoe ilerlemek iccedilin Halep ccedilok daha uygun bir konumda
bulunmaktadır (Doğan-Alparslan 2012 122)
481ldquoHattušarsquonın eline duumlşen kabile reisleri olan kardeşlerimiz bizi firavunun hizmetccedilisi olacağımızı ve
kendimizi Hatti huumlkuumlmdarınandan ayıracağımızı soumlylemek iccedilin bizi majestelerine (Mısır kralına)
yolladılar Sonra majesteleri onlar şoumlyle dedi lsquo Sizi majestelerine bunu bildirmek iccedilin goumlnderen
kardeşleriniz neredeler rsquo Ve majestlerine şoumlyle demişler lsquo Hattirsquonin zavallı huumlkmuuml Hattirsquonin eline
duumlşenler iccedilin Tuniprsquoin kuzeyinde Halep diyarındadır ve duyduğu zaman firavunun (ccedilok fazla) guumlneye
gelmesine korkmuştur Firavun kuzeye geldirdquo (Kadeš Yazıtı B8ndash18 Bryce 2005 236) 482ldquoSonra Majesteleri dedi ki lsquoSiz kimsiniz rsquo lsquoBiz Hatti kralına aitiz rsquodiye cevapladılar O (II
Muwatalli) majestelerinin (Mısır kralı II Ramses) nerede olduğunu goumlrmemizi istedi Onlara
(bedeviler) majesteleri dedi lsquo O Hatti kralı nerede rsquo Tuniprsquoin kuzeyindeki Halep diyarında olduğunu
duydum diye cevapladılar lsquoHattirsquonin huumlkuumlmdarı (ccediloktan) muumlttefik olduğu bir ccedilok yabancı uumllkeyle
birlikte geldihellip Goumlruumlyorsunuz silahlı ve eski Kadešrsquoin arkasında savaşmaya hazırlar rsquordquo (Kadeš Yazıtı
B35ndash51 Kitchen 1982 54ndash6 Bryce 2005 237 Klengel 2002 67vd)
147
II Ramses bu durum karşısında oumlncelikle Ra ve Ptah tuumlmenlerinin acele bir
şekilde Amon tuumlmeninin yanında olmasını istedi Sutekh tuumlmeniyse en uzak mesafede
yer almaktaydı Hitit ordusu Kadešrsquoin guumlneyine geccedilip nehri geccedilti ve Ra boumlluumlmuumlnuumln
tam ortasına girdi483 Tamamen habersiz yakalanan tuumlmen saldırıdan oumlnce ayrıldı
Mısır askerleri II Ramses ve Amon tuumlmeni tarafından kurulan ve Hitit savaş
arabalarının takibiyle Mısır kampına kaccediltılar Hitit savaş arabaları Mısır kuvvetlerini
kuşatırken firavun karşı saldırı başlattı484 (Bryce 2005 237 vd Goecike 1966 76vd
Alt 1943 14 Faulkner 1958 98vd Santosuosso 1996 438vd)
II Ramses doumlnemi metinlerine goumlre bu savaş Mısırrsquoın zaferi ile
sonuccedillanmıştı 485 ve iddiaya goumlre II Muwatalli Mısır zaferini kabul etti firavuna
saygılarını sundu ve firavuna merhameti iccedilin yalvardı486 II Ramsesrsquoin zaferinin bir
kurmacadan ibaret olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Mısır kralının ccedilok fazla askeri
desteğe ihtiyacı bulunmaktaydı ve ani Hitit saldırısı Mısır kuvvetlerini felakete
suumlruumlklemiş olabilir Amurru Uumllkesirsquonden Mısırrsquoa gelen yardımın belgelerde
belirtilmediği halde kabartmalarda Mısır kampına yaklaşan duumlzenli bir ordu
goumlzlemlenmektedir ama onların gelişi Hitit guumlcuumlnuuml sadece Mısırrsquoın uumlccediluumlncuuml ve
doumlrduumlncuuml tuumlmenleri gelene kadar dağıtabilirdi (Bryce 2005 238 vd Karauğuz 2007
52vd)
483 Bkz Harita 31 484ldquoSonra majesteleri (II Ramses) doumlrt nala gitmeye başlamış ve Hattinin duumlşmuumlş olanlarının evine
girmiş kendi başına tek başına ve onunla birlikte yalnız kalmamıştıhellip Hattirsquonin duumlşmuumlş olanlarının
yanı sıra onlarla birlikte olan birccedilok yabancı uumllkeden oluşan 2500 savaş arabasını dış tarafında
kıstırıyorduhellip Seni ccedilağırdım Babam Amon ben ccedilokluğun ortasında olduğumu bilmiyordum Tuumlm
yabancı uumllkeler bana karşı birleştiler kendimle yalnızım başkaları benimle değil sadece savaş arabalı
birliklerim değil ccedilok sayıda piyadem de beni terk etti Onlara bağırmaya devam ettim ama
ccedilağırdığımda hiccedilbiri bana seslenmedihellipOnu aradığımda Amonu buldum bana elini verdi ve
sevindimhellipYaptığım her şey geccedilmeye geldi Mont() gibiydim Sağa ateş ettim ve solumla
yakalandımhellipAracımın ortasında atımdan oumlnce yayılan 2500 savaş arabasını buldum Onlardan biri
savaşmak iccedilin elini bulmadıhellip Timsahların suya daldığı gibi yuumlzlerinin uumlzerlerine duumlşmelerine neden
oldum Kendi dileğime goumlre onları oumllduumlrduumlmrdquo (Kadeš Yazıtı P80ndash140 Bryce 2005 237 vd) 485ldquoO zaman askerlerim beni oumlvduumlhellip Benim yuumlksek subaylarım ve at arabalı birliklerim guumlccedilluuml kolumu
buumlyuumltmek iccedilin ve benim adımı yuumlceltmek iccedilin geldilerhellip Buumltuumln topraklar karşısında ordunun huzurunda
buumlyuumlk bir zafersinhellip Hattirsquonin arkasını sonsuza dek kırdınrdquo (Kadeš Yazıtı P235ndash50 Bryce 2005 238) 486ldquoBunun uumlzerine Hattinin sefil youmlneticisi ldquoSiz Sutekh Baalsınızrdquo diyerek bana Rarsquonınki gibi bir
isim goumlnderdi ve saygı duydu Sizlerin korkusu Hatti Uumllkesindaki bir sembolduumlr Mısır Uumllkesi ve Hatti
Uumllkesi onlar sizin hizmetccedilileriniz sizin ayaklarınız altındadırhellip Senin ilişkilerinde zor olma muzaffer
kral Barış savaşmaktan iyidir Bize nefes verinrdquo (Kadeš Yazıtı P295ndash321 Bryce 2005 238)
148
Hititler duumlzenli Hitit birliklerinin yanında vassal birlikler ve paralı askerlerden
oluşan bir ordudan oluşmaktaydı Mısırrsquoa youmlnelik ilk şok saldırısının başarısı
sonucunda Mısır kampına ulaşıldığında yağmalama ve yağma umutları ile disiplinli
bir şekilde savaşmaları oldukccedila muhtemeldir Mısır belgelerindeki abartmalara
rağmen Hititlerin de oumlnemli kayıtlar verdikleri aşikardır Savaşta katledilen Hitit
subaylarının listeleri Ramesseumrsquoun duvarında belirtilmektedir buna ek olarak bazı
isimler Abydos ve Abu Simbelrsquode bulunan II Ramsesrsquoin tapınaklarında da goumlruumlluumlr bu
sebeple bunların doğruluğundan şuumlphe etmek yersizdir Mısır kayıtları savaşı
firavunun ezici bir zaferi olarak tasvir ederken Hitit kayıtlarıysa II Muwatallirsquonin
zaferi olarak belirtir Muhtemelen II Ramses ve guumlccedillerinin uzun uğraşlar sonucunda
yıkıcı yenilgiden kurtulduğu ve savaşın bir ccedilıkmaza girdiği duumlşuumlnuumllmektedir Uzun
vadedeyse II Muwatallirsquonin galip olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hitit saldırısından sonra
II Ramsesrsquoin kuvvetleri daha da guumlneye ccedilekilmişlerdi Mısır kuvvetlerinin geri
ccedilekilmesi Aba Uumllkesi (Şam boumllgesi) ne kadardı ve bu durum II Muwatalli tarafından
takip edildi Aba Hititlerin eline duumlştuuml ve II Muwatalli Hattirsquoye doumlnmeden oumlnce onu
kardeşi III Hattušilirsquonin kontroluuml altına verdi487 (Bryce 2005 239) Ayrıca Ugarit ve
Amurru Uumllkelerirsquonin de Hitit Krallığırsquonda kalmış olması da bu durumu destekler
niteliktedir (de Martino 2006 64vd)
II Muwatalli savaşın galibi olmasına rağmen savaş sonrasında yeni başkent
olan Tarhuntaššarsquoya doumlnduumlğuumlnde Kadeš Savaşı ile ilgili bir hiyeroglif yazıtın ya da bu
oumlnemli başarısını anlattığı tabletin olup olmadığı bilinmemektedir II Muwatallirsquonin
yazılı belgelerinin Tarhuntaššarsquoda olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Suriye boumllgesindeki
başarılarını da kilden tabletler uumlzerine yazdırdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Archi 1997 5vd
Doğan-Alparslan 2012 117)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
487ldquoCcediluumlnkuuml kardeşim Muwatalli Mısır kralı ve Amurru kralı karşısında Mısır ve Amurru krallarını
yendiğinde Abaya geri doumlnduuml Muwattalli kardeşim Abayı yendiğinde ohellip Hattirsquoye geri doumlnduuml ama
beni Abaya bıraktırdquo III Hattušilinin III Arma-Tarḫuntanın serveti ile ilgili kararnamesi bkz CTH
86=KUB 2117 i 14-21 ccedilift kopya KUB 3127 2ndash751 (Bryce 2005 240)
149
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti488
Savaşın Mısır accedilısından sonucuysa II Ramsesrsquoin yaşadığı kayıplar ve toprak
kaybının Mısırrsquoın Suriyersquodeki statuumlsuumlne ve otoritesine ciddi bir darbe vurdu ve Kenan
ve Filistin boumllgelerindeki yerel youmlneticiler Mısır otoritesine karşı ccedilıktılar ve II
Ramses askeri operasyonlar ile direniş merkezlerini ele geccedilirdi (Bryce 2005 240
vd)
Suriye boumllgesi siyasi ve ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda yer almaktaydı
Mısır-Hitit boumllgeyi kendi topraklarına katmak iccedilin amansız bir muumlcadele iccedilerisine
girmişlerdi Soumlz konusu boumllge iccedilin Mısır ve Hitit Krallıkları arasında yaşanan uzun
suumlreli gerginlik sonunda Kadeš Savaşırsquonın patlak vermesine sebep olmuştur Kadeš
Savaşı sonrasında Hititlerin Suriye topraklarını terk etmemesi soumlz konusu boumllgede
Hitit Krallığırsquonın hakimiyetinin devam etmesi anlamına gelmektedir Ayrıca savaş
sırasında Hitit Krallığırsquonın iki casusunun bedevi kılığında Mısır ordusuna
goumlnderilmesi de savaş taktiği olarak yazılı belgelere aktarılmış hem ilgi ccedilekici hem de
doumlnem belgelerinde fazla rastlamadığımız tuumlrden bir bilgi olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır
IIIB1e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik
Ilişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun Hitit Krallığırsquondan Kaccedilması
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ile Hitit Krallıkları arasındaki koumltuuml ilişkilerin
yeniden duumlzeldiği goumlruumllmektedir Hitit tahtına II Muwatallirsquoden sonra oğlu Urhi-
Tešuprsquoun geccedilmesi gerekiyordu lakin Hitit taht muumlcadelesi yaşandı Sert bir muumlcadele
sonucunda Urhi-Tešup oumlnce Alašiyarsquoya oradan da Mısırrsquoa geccedilti Mısır sarayından
sığınma talep etti ve Mısırrsquoa kaccediltı (Doğan-Alparslan 2012 127vd) Hitit kralı III
Hattušili Urhi-Tešuprsquoun derhal geri iadesini istedi ve Mısır kralı IIRamses bu isteği
geri ccedilevirdi bu durumu III Hattušilirsquonin Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe yazdığı bir
mektup sayesinde bilmekteyiz489 (Bryce 2005 265 Wilkinson 2013 415 Wouters
488 Bkz Boumlluumlm IIF 489ldquoBaşka bir uumllkeye kaccedilan duumlşmanım Mısır Kralına gitti Ona Duumlşmanımı getir dediğimde duumlşmanı
getirmedi Sonra ben ve Mısır Kralı birbirinin duumlşmanı oldu ve babana (yani Kadašman-Turgu) şoumlyle
yazdım Mısır Kralı duumlşmana yardım etmeye gitti Baban kralın elccedilisini tutturdquo III Hattušilirsquonin II
150
1989 226 Helck 1963 87 Bryce 2003(b) 205vd Singer 2006 31 Klengel 1999
232vd)
III Hattušili ile II Ramses arasında yapılan antlaşma III Hattušilirsquonin ldquogaspccedilı
kralrdquo tanımından ccedilıkıp uluslararası tanınmasına yardımcı oldu490 (Murnane 1990
55vd) III Hattušili antlaşma yapılmadan bir suumlre oumlnce firavundan statuumlsuumlnuumln hak
ettiği saygıyı goumlremediği iccedilin şikayet edip II Ramsesrsquoe yazmıştı Mektupta firavuna
Urhi-Tešuprsquoun artık Hitit kralı olmadığını hatırlatıyordu II Ramses bu duruma sert
bir şekilde cevap verdi491 ve III Hattušilirsquoye karşı boumlyle bir saygısızlık yapmadığını
belirtti III Hattušili firavundan Urhi-Tešuprsquou iade etmesi girişimleri başarısızlıkla
sonuccedillanınca firavunla yapacağı bir antlaşma Urhi-Tešuprsquoun Hatti tahtını yeniden
elde etme girişimlerini desteksiz bıracaktı ve belki de soumlz konusu antlaşma II
Ramsesrsquoi Urhi-Tešuprsquou III Hattušilirsquonin otoritesine teslim etmesine sebep olabilirdi
Ayrıca antlaşma III Hattušilirsquonin miras hakkını da onaylayacaktı bu durum oumlzellikle
II Muwatallirsquonin ikinci bir oğlunun varlığı ve II Muwatallirsquonin torunlarının taht
uumlzerinde yeniden hak iddia etmesi ihtimallerin duumlşuumlnecek olursak oldukccedila oumlnemli bir
iccedilerik olduğu accedilıktır II Muwatallirsquonin tahta ccedilıkan buumlyuumlk oğlu Urhi-Tešup uumllkeyi
babasından sonra 7 yıl gibi bir suumlre youmlnetmiştir Kuumlccediluumlk oğlu Ulmi-Tešup ise
Tarhuntašša vassal kralı ve IV Tuthaliyarsquodan sonra Hitit tahtına oturduğunu
goumlrmekteyiz (Doğan-Alparslan 2012 67vd) III Hattušili iccedilin yapılan bu antlaşmanın
oldukccedila karlı olduğu ortadadır lakin II Ramses tarafından bakıldığındaysa
antlaşmanın kazanccedilları belirsizdir Suriye boumllgesindeki aktif seferlerinin azalması
boumllgenin Hitit hakimiyetinde olmasını kabul ettiğini goumlsterebilir ya da buumlyuumlyen Asur
Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172= KBo 110 ve KUB 372 Wouters 1989 230 Byce 2005
265 Bryce 2003(b) 206) 490ldquoBirlik kurmak ve aralarında sonsuza kadar barış kurmak iccedilin Mısır Kralı İmparator Ramses-
Meiamon ile Hatti Kralı İmparator Hattušili şu terimler ile anlaştılar İmparator Mısır Kralı buumltuumln
Uumllkerlerin generali Setirsquonin oğlu Mısır Kralı buumlyuumlk general Ramesersquoin torunu İmparator Mısır
Kralı buumlyuumlk general Hatti Kralı Hatti Kralı Šuppililiumarsquonın torunu Hatti Kralı buumlyuumlk general
Hattušilirsquoyerdquo (Klock-Fontanille 2005 110) 491ldquoKardeşimin bana yazdığı şu sert soumlzleri yeni duydum (soumlyluumlyorum) lsquoNeden bana buumltuumln bu
kelimeleri bir hizmetccedili gibi yazıyorsun rsquo Hizmetccedililerimden birine yapacağım gibi sana yazdığım doğru
değil Krallığa ulaşmadın mı Bunu bilmiyor muyum Kalbimde sıkı bir şekilde aşılanmadı mı Roluumlnuuml
kral olarak yerine getir Uumlstelik yazmış olduğunuz Urhi-Tešubun bu işini duydum Bana onun hakkında
şunları yazdınız lsquoOnun yerine kral oldum rsquordquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urḫi-Tešup ile ilgili
mektubu bkz CTH 155= KUB 322 KBo 28 3 oumly 5ndash9 (Bryce 2005 276 Bryce 2003(b) 84 Klengel
2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)
151
tehlikesinin de bu durumda bir etken olması muhtemeldir Mısır kralı uzun bir
zamandır sefer yapmıyordu ve zafer sağlayamadığı iccedilin bu bir diplomatik başarıydı
bu durum Mısır Uumllkesirsquonin uluslararası mecrada hala buumlyuumlk bir guumlccedil olarak kabul
edildiğini goumlsteren bir antlaşmaydı (Bryce 2005 276 vd)
Uluslararası Kadeš Barış Antlaşması II Ramsesrsquoin saltanatının 21 yılında Pi-
Ramses kentine akdedildi492 Biri Hattušarsquoda493 diğeri Pi-Ramsesrsquote olmak uumlzere iki
adet antlaşma metni bulunmaktaydı İkisi de antlaşmanın şartlarını ilgili soumlzleşme
ortağının bakış accedilısından sunmuştur Hitit versiyonu ilk başta Akadccedila guumlmuumlş bir tablet
uumlzerine yazılmış ve daha sonra Mısırcaya ccedilevrildiği Mısırrsquoa goumlnderilmiştir Mısırca
antlaşma metni kopyaları Karnak ve Ramesseumrsquodaki Amon tapınağı duvarlarına
yazılmıştır494 Antlaşmanın Mısırlı versiyonu Mısırrsquoda yazılmıştı ve III Hattušilirsquoye
goumlnderilmeden oumlnce Akadccedilaya ccedilevrilip guumlmuumlş bir tablet uumlzerine yazılmıştı(Bryce
2005 277 vd de Martino 2006 68 Mynarova 2014 5 Edel 1950 198 Klengel
2002 76) Hitit ve Mısır antlaşma metinleri karşılaştırıldığında genellikle aynı
duumlzende yer aldığı ve anlam accedilısından bakıldığındaysa benzer ifadeleri ele aldığı goumlze
ccedilarpmaktadır (Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981)
Antlaşmadan Napterarsquonın Puduheparsquoya yazdığı mektupta 495 da bahsedilmektedir
(Langdon - Gardiner 1920 204vd)
Antlaşmanın iki versiyonu bağımsız olarak hazırlandığı ve aralarındaki oumlnemli
meselelerin kapsamlı bir şekilde tartışıldığı ve hazırlıkların oumlncesinde muumlzakere
edildiği ve tutarsızlıklardan uzak olduğu accedilıktır boumlylece kapsamlı diplomatik
iletişimin sonucunda ulaşılmış olan resmi antlaşma yapıldı Antlaşmada yer alan
oumlnemli huumlkuumlmler arasında tarafların birbirlerine karşı saldırmazlık maddesi herhangi
492ldquoYıl 21 Peret (Kış) 1 Guumln 1 ay Majesteleri Ramesses IIhellipŞu an Majesteleri Pi-Ramsesin şehir
ccedileyreğinde babası Amen-Re-Horakhti-Atumu memnun eden şeyi yapıyorduhellipMısırrsquoın uumlccedil kraliyet elccedilisi
Hatti Tili-Tešub ve Ramoseun birinci ve ikinci kraliyet elccedilileri ile birlikte ve Ramose ve Kargamıš
Yapušili elccedilisi Hattinin Buumlyuumlk Kralı Hattušilinin Firavuna getirilmesinin neden olduğu guumlmuumlş tableti
taşıyan ile birlikte elccedilisi Tili-Tešub ve elccedilisi Ramoseun eliyle Guumlney ve Kuzey in Usimare Setepenre
nin Rarsquonın oğlunun Ramsesrsquoin Kralının Majestelerinden barışı istemek iccedilin geldilerrdquo (Kitchen 1996
79ndash80 Bryce 2005 277) 493 III Hattušilirsquonin Mısır kralı II Ramses ile yaptığı antlaşma bkz CTH 91 494 Karnak Tapınağırsquonın ve Ramesseumun duvarlarına kaydedilen Mısır metnini Akadccedila metnin bir
ccedilevirisini temsil eder (Mynarova 2014 5) 495 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
152
bir isyan ya da saldırı durumunda her birinin diğerinin yardımına geleceğine dair
madde 496 ve kaccedilakların kendi uumllkesine geri goumlnderme maddeleri bulunmaktaydı
Antlaşma Mısır-Hitit ilişkilerinde ileriye doumlnuumlk bir adım olsa da antlaşma ortakları
arasındaki gerginlik tam olarak son bulmamıştı Geccedilmişte yaşanan duumlşmanlıkların
hatırası devam etmekteydi III Hattušilirsquonin II Ramsesrsquoe firavunun Kadeš Savaşırsquonı
tasvirini protesto ettiği bilinmekte ve II Ramsesrsquoin de Kadeš hakkında soumlyledikleri
şeylerden oumltuumlruuml oumlzuumlr dilemediği anlaşılmaktadır II Ramsesrsquoin zaferinin versiyonlarını
tekrarladı lakin Hitit kralı ile antlaşmaya ve şartlara uyacağına dair guumlvence verdi497
III Hattušili II Ramsesrsquoin Hitit kralının youmlnetimini net bir şekilde goumlstermesini istedi
ve Mısır kralı da bu durumu belirtti 498 ve Urhi-Tešuprsquou Hitit Krallığırsquondan
uzaklaştırma eylemini onayladı ve Mira Kralı Kupanta-Kuruntarsquoya verdiği yanıtta da
bu durumu accedilıkccedila belirtti499 III Hattušilirsquonin soyundan herhangi birinin kendisine
karşı bir ayaklanma başlatması halinde firavun III Hattušilirsquoyi askeri destekte
bulunacağının garantisini verdi500 (Bryce 2005 278 vd de Mieroop 2006 168
Wilhelm 2006(a) 238 Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981
Bryce 2006 5vd Klengel 1999 267)
Suriyersquodeki Mısır menfaatleri nedeniyle II Ramses Urhi-Tešuprsquou kendi
uumllkesinde tutmaktan memnuniyet duymaktaydı lakin bir yandan da III Hattušilirsquonin
duumlşmanlığını kazanmamaya oumlzen goumlsteriyordu Urhi-Tešup Mısır desteğine sahip
496 Bu maddenin Asur tehlikesine karşı konulduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2006 4) 497ldquoGoumlrduumln muuml topraklarımızın buumlyuumlk Tanrılar onlar bizim yaptığımız yemin soumlzuumlne tanıklık ediyorlar
Dahası yeminimi bir kenara bırakmadım Yeminine itaat ettim Ben de ona barışa ve kardeşliğe sıkı
sıkıya bağlı kalacağımhelliprdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektup bkz CTH
156=KBo 115(Bryce 2005 287 Edel I 1994 58-64) 498ldquoElbette Hatti topraklarının buumlyuumlk kralı sizsiniz Guumlneş Tanrısı size vermişti ve Fırtına Tanrısı size
babanın babasının bulunduğu yerde Hatti uumllkesinde oturmak iccedilin (hakkı) verdirdquo II Ramsesrsquoin III
Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 155 (Bryce 2005 287 Edel I 1994 52-
57 Edel II 199479-85) 499ldquoMısır toprakları kralı Buumlyuumlk Kralın Buumlyuumlk Kralı Hatti Toprakları kralı kardeşim iyi bir kardeşlik
iccedilinde iyi bir barış iccedilinde yaptığı iyi ittifakı not edin Guumlneş Tanrısı ve Fırtına Tanrısı bunu sonsuza
kadar bağışladı Daha fazla not edin Urhi-Tešup hakkında bana yazdığınız konuyla ilgili olarak Hatti
Uumllkesi kralı Buumlyuumlk Kral dilediğim gibi ele aldırdquo II Ramsesrsquoin Mira kralı Kupanta-Kuruntarsquoya mektubu
bkz CTH1661=KBo 124 KUB 323 ve KUB 384 (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8 Bryce 2003(b)
85 Singer 2006 30 Edel I 1994 74-77 Edel II 1994 124-129) 500ldquoHattušilinin oğluhellipHatti Kralı Hattušilinin yıllar sonra Hatti Kralının babası Hattušilinin yerine
yapılacaktır Hatti topraklarının soyluları ona karşı geldiyse Mısır Uumllkesi kralı Ramses bunlardan
intikam almak iccedilin piyade ve savaş arabası goumlnderecek (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8vd)
153
olsaydı tahtı geri almak iccedilin ciddi bir girişimde bulunabilirdi ama bu durumun
gerccedilekleşmediği goumlruumllmektedir Urhi-Tešuprsquoun antlaşmanın kaccedilakların uumllkesine geri
goumlnderilmesi şartı gereğince Hitit Uumllkesirsquone teslim edilmesi gerekiyordu lakin Urhi-
Tešuprsquoun II Ramsesrsquoin haberi olmadan uumllkeden ayrıldığı anlaşılmaktadır Urhi-Tešup
Suriye civarına geri doumlnmuumlş gibi goumlruumllmektedir III Hattušili Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığı
haberini alınca kardeşi II Ramsesrsquoe yazar ve firavunun peşinden gidip onu
yakalamasını ve bunun iccedilin gerekirse tuumlm kaynaklarını seferber etmesi gerektiğini
belirtir 501 Eğer Urhi-Tešup Nil Deltasırsquonda suumlrguumlne goumlnderildiyse bu durumun
Hattušarsquodaki yeni youmlnetimi oldukccedila tedirgin ettiği aşikardır Firavunun kaccedilağı bulma
ccedilabalarına rağmen Urhi-Tešup Hitit Uumllkesirsquone geri doumlnduuml ve II Ramses kaccedilağı nerede
arıyacağına dair III Hattušilirsquoye tavsiyelerde bulundu Hitit kralının rızası dışında
gerccedilekleşen bir olay olması sebebiyle II Ramsesrsquoe oumlfke dolu bir mektup yazdı ve
firavun mektubu okuduktan sonra yine oumlfke dolu bir mektupla karşılık verdi Urhi-
Tešuprsquou yerini bilmediğini belirtti502 II Ramses Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesinde
olduğu ile ilgili doğru soumlyluumlyor olabilirdi Urhi-Tešuprsquoun hayatının geri kalanında
Mısır ve Hitit otoritesinden kurtulduğu ve Guumlney Anadolursquoda suumlrguumlndeyken bir krallık
kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 280 vd Bryce 2003(b) 209vd)
Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında antlaşma doumlneminde elccedililik yaptığını bildiğimiz
ldquoPa-rekh-anrdquo ccedilivi yazılı metinlerde 503 ise Pirihnawa olarak geccedilmektedir 504 Hitit
Uumllkesirsquonden Mısır Uumllkesirsquone giden kervanın kuşkusuz Suriye boumllgesinden geccediltiği
duumlşuumlnuumllmektedir Ugaritrsquote ccedileşitli metin kaynakları ve Filistinrsquoden elde edilen dağınık
501 ldquoMısır Kralı Buumlyuumlk Kral piyadesini ve savaş arabalarını kendilerine goumlstermeli ve Urhi-Tešupu
Mısıra goumltuumlrmek iccedilin altınını guumlmuumlşlerini atlarını bakırını ve kıyafetlerini harcamalıdır Hattiye
karşı guumlccedilluuml ve savaş accedilmaya izin vermeyecek rdquo (Bryce 2005 280) 502ldquoUrhi-Tešup meselesi hakkında bana yazdığın şeylere gelince lsquoOnun Kadeš Uumllkesirsquone gittiği durumu
doğru değil Halep topraklarına gitmiş olduğu durumu doğru değil O Kizzuwadna Uumllkesirsquone gittiği
durumu doğru değilrsquo - boumlylece yazdınız Bak Urhi-Tešup meselesi hakkında yazmış olduğunuz şu
soumlzleri şu şekilde anlamadım lsquoOnu Mısır Uumllkesirsquone getirinrsquo Nerede olduğunu bilmiyorum [Bir kuş
gibi uccediltu]rdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoya Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 156=KBo
115 (Bryce 2005 281 Wouters 1989 231 Bryce 2003(b) 209 Edel I 199458-65 Edel II 1994
68-69) 503 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektubu bkz CTH 158 504ldquoKız kardeşime soumlyle kız kardeşimin elccedilisi olan Tili-Tešup şimdi kız kardeşimin elccedilisi Riamaššii kız
kardeşimin elccedilisi Pirihnawa elccedilim ve Zinapa ve Mania eşliğinde benden oumlnce geldi Bana kız
kardeşimin sağlığını Buumlyuumlk Kralın sağlığını Hatti Kralının erkek kardeşimin sağlığını ve oğullarının
sağlığını anlattılar Ve ccedilok sevindimrdquo (Bryce 2003(b) 60 Beckman 1996 129-131 Edel I 1994
106-109 Edel II 1994 161-178)
154
buluntular Mediggo kentinde ele geccedilen Hitit fildişinin iki kralın arasında imzalanan
guumlmuumlş tabletin varlığını sembolik olarak goumlsterebileceği duumlşuumlnuumllmektedir (Singer
2006 29)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki savaşın ve barışın Šaušgamuwa
Antlaşmasırsquonda da geccediltiği goumlruumllmekte ve Amurru Krallığı sebebiyle savaştıkları ama
artık barış iccedilinde oldukları belirtilmektedir 505 (Klengel 2002 80) IV Tuthaliya
kuzeni Kuruntarsquonın aniden hastalanması sebebiyle Mısırrsquoa tıbbi uzmanlığı sebebi ile
yazdı ve firavun Hitit kralına tavsiyeler verdi506 Kuruntarsquonın Mısır tıbbı sayesinde
iyileştiği anlaşılmaktadır (Bryce 2005 303 Karauğuz 2007 53 Bryce 2003(b)
117 Klengel 2002 144)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki ilişkiler oumlnemli ticaret yollarının geccediltiği
Levant boumllge sebebiyle kesişmiştir Genellikle iki uumllke arasında duumlşmanca bir tutum
soumlz konusudur Mittani Krallığırsquona karşı ilk başta ortak bir karar ile soumlzuuml geccedilen krallığa
karşı bir politika izleseler de oumlzellikle Hititlerin Mittani Krallığırsquonı yıkması ile birlikte
ikili tekrar boumllgenin hakimiyeti iccedilin karşı karşıya kalır Ayrıca boumllgede yer alan
Amurru Krallığı uumlzerinde hakimiyet kurma ccedilabası ile bu durum daha net bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir I Šuppiluliuma doumlneminde artan ve net bir şekilde
goumlzlemlenen duumlşmanlık Kadeš Savaşırsquonda patlak vermiştir Kadeš Savaşırsquonın galibi
bilinmese de Suriye Boumllgesirsquonde yer alan toprakların Hitit Krallığırsquonda kalması
savaşın Hitit lehine sonuccedillandığının bir goumlstergesi olarak yorumlanabilir Hitit-Mısır
ilişkilerinin yumuşamasını sağlayan bir etken olmuştur ve evlilikler mektup ve hediye
değiş tokuşu gibi bir ccedilok etmen ile siyasi tarih devam etmiştir Ancak Hitit tahtında
hakkı olan Urhi-Tešuprsquoun oumlnce Kıbrısrsquoa arkasından da Mısır Krallığırsquona kaccedilması iki
505 ldquoFakat majestemin babasının kardeşi Muwatalli kral olduğunda Amurrulular ona şoumlyle soumlyleyerek
ona karşı succedil işlediler lsquoBiz sana sadık koumlleler idik Şimdi artık senin koumllelerin değilizrsquo Ve onlar Mısır
Uumllkesi kralına gittiler ve majestemin babasının kardeşi Muwatalli ile Mısır Uumllkesi kralı Amurrulular
yuumlzuumlnden birbirleriyle savaştı Muwatalli onu yendirdquo (Karauğuz 2002 198 Beckman 1996 98-102) 506ldquoGoumlrduumln muuml şimdi yazıyı ve Pariamahu doktorunu goumlnderdim Tarhuntašša Uumllkesi kralı Kuruntaya
ilaccedil hazırlamak iccedilin goumlnderildi ve yazdığınız gibi tuumlm ilaccedilları tahsis edilecektir Size geldiğinde
Tarhuntašša Uumllkesi Kralı Kuruntayı goumlrevlendirir ve onun iccedilin ilaccedil hazırlayabilir Ve Kurunta ile
birlikte olan ve Mısıra gitmelerine izin veren bu iki doktoru goumlnder Yazı ve doktor Pariamahu ona
ulaşır ulaşmaz o guumln bu iki doktor faaliyetlerini sonlandırmalıdır Bak ne soumlylediğini anladım Bu
sırada yazar ve doktor Pariamahu yolda ve yazdığınız gibi her tuumlrluuml ilacı paylaşıyorrdquo II Ramsesrsquoin
III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 1633= KUB 367 (Bryce 2005 303 Bryce 2003(b) 117
Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)
155
uumllke arasında bir kriz yaşanmasına sebep olmuştur Hitit kralı muumllteciyi geri isterken
firavun başlangıccedilta bu durumu kullanmış fakat sonrasında Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığını
belirtmiştir Kadeš Barış Antlaşması şartları arasında yer alan hanedan soyunun
devamının kral olarak kabul edilme maddesi de bu durum ile ilgilidir Hitit-Mısır siyasi
ilişkisinin yuumlzyıllar boyu inişli ccedilıkışlı bir şekilde gittiği goumlzlemlense de sonunda barış
ve kardeşlik duygusu iki uumllke arasında huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
IIIB2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Hitit-Mısır ilişkileri Kadeš Savaşı ve Kadeš Barışırsquonı getiren olaylar silsilesi
ccedilerccedilevesinde ele alındıktan sonra her iki saray arasında kız alığ vermenin ne şekilde
olduğu bu boumlluumlmde ele alınmıştır Hitit ve Mısır Krallıkları arasında bilinen uumlccedil adet
evlilik ya da evlilik talebi bulunmaktadır Bunlardan ilki belki de en ilgi ccedilekicisi oumllen
Mısır kralının eşinin I Šuppiluliumarsquonın oğullarından birini kendine eş olarak
istemesidir İkinci evlilik III Hattušilirsquonin bir kızı ve II Ramses arasında
gerccedilekleşmiştir Uumlccediluumlncuuml evlilikse IV Tuthaliya zamanında III Hattušilirsquonin bir diğer
kızı ve II Ramses arasında gerccedilekleşmiştir
I Šuppiluliumarsquoya Karkamıš kuşatmasında Mısırrsquodan ilginccedil bir mektup geldi
(Roumlllig 1974 18 Bryce 2005 178 Schulman 1979 177) Mektup507 firavundan
değil kraliccedileden gelmekteydi Kraliccedilenin adı mektupta yer almaz ancak ldquodahamunzurdquo
yani anlamı kralın eşi olan Mısır terimiyle belirtilmiştir Eşinin adı metinde
ldquoNiphururiyardquo olarak geccedilmektedir (de Martino 2006 56 Bryce 2005 179 vd
Wilhelm 2004 73vd Bryce 1990 97vd Wilhelm 2009 110vd Karauğuz 2007
50vd Meissner 1918 32vd Pelvanoğlu 2018 47vd Devecchi - Miller2011 147
Murnane 1990 23 Bryce 2003(b) 179 Klengel 2002 44vd) Mısır kralının
kimliğini belirlemek oumlnem arz ediyordu kralın Akhenaton ya da Tutankamon olduğu
ile ilgili goumlruumlşler mevcuttur lakin prenomen Nebkhepurersquonin ccedilivi yazımının
Tutankamonrsquou ifade ettiği anlaşılmıştır Kraliccedilenin ise Mısır kayıtları sayesinde
Aneksunamun olduğunu bilmekteyiz Akhenaton ve Nefertitirsquonin altı kızından biriydi
507 ldquoBenim oğlum yok Ama birccedilok oğlunuz olduğunu soumlyluumlyorlar Bana oğullarından birini verirsen
kocam olur Asla bir hizmetccedilimi kullanamayacağım ve onu kocam yapamayacağımrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS p 94 fragman 28 a iii 11ndash15 (Bryce 2005 178 Klengel
2002 45)
156
ve uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk kızı Firavun olan eşinin oumlluumlmuuml sırasında Tutankamonrsquodan uumlccedil yıl
yaşlı ya da daha yaşlıydı ve tahmini olarak yirmi bir ya da yirmi iki yaşlarındaydı
(Bryce 2005 179)
Kraliccedile eşinin vefat ettiğini bir ccedilocuğu olmadığını ve uumllkesinden biri ile
evlenmek istemediğini yazmaktadır Yakındoğursquoda diğer uumllkelerin haremlerine
prensesler goumlnderildiği bilinmektedir lakin bu mektuba kadar prens istendiğine dair
bir kayıt bulunmamaktadır Hitit kralının soumlz konusu mektubu aldığında firavunun
henuumlz oumllduumlğuumlnuuml bilmediği tahmin edilmektedir (Schulman 1979 179) Soumlz konusu
mektup sadece doumlnemin şartları iccedilinde değil ayrıca Mısır Uumllkesi iccedilinde oldukccedila ilginccedil
bir durumdu Mısır Krallığırsquonın birccedilok farklı saraydan prenses aldığı halde başka bir
saraya prenses goumlndermediği bilinmektedir Ayrıca evliliği isteyenin prenses değil de
bir kraliccedile olması oldukccedila şaşılacak bir durumdur Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır
kralına yazdığı bir mektupta ldquoEskiden Mısır kralının kızı hiccedilbir uumllkeye evlenme
amacıyla verilmezdirdquo demektedir (Schulman 1979 179)
Saraylar arası evlilik o ccedilağda oldukccedila olağan bir uygulamaydı Krallar arasında
bağ kuruluyor ve eşit guumlccediller birbirleri ile akraba oluyorlardı Genellikle bir kral diğer
uumllkenin kralına kızlarından birini ya da kız kardeşlerinden birini yolluyor ve evlilik
bağı bu sayede kuruluyordu Ayrıca soyun devamı da genellikle goumlnderilen prensesin
ccedilocukları uumlzerinden devam ediyordu Mısır Uumllkesirsquone goumlnderilen prensesler hep cariye
konumunda kalmışlardı ve hiccedilbir zaman kraliccedilelik konumuna ulaşamamışlardı Soumlzuuml
geccedilen mektupta ise bir krallık soyunun değişmesinden bahsediyordu Normalde diğer
uumllkeye bir prenses goumlnderilip gittiği uumllkede kraliccedile olurken burada tam tersi bir durum
olan kraliccedilenin uumllkeyi youmlnetmek ve kendisine eş olması iccedilin bir kral istediği
anlaşılmaktadır (Schulman 1979 179 Klengel 1964 80) Tuhaf ve acayip bir durum
olduğu kesindir Mısır Krallığı mektubun geldiği doumlnemde siyasi ve askeri accedilıdan zayıf
bir konumda bulunmaktaydı (Schulman 1979 187)
Başta boumlyle olağan dışı bir duruma inanmadıkları iccedilin kraliccedile ikinci kez mektup
yollamıştır I Šuppiluliuma Hattušaziti adlı bir hizmetkarını olayı araştırması iccedilin
Mısırrsquoa goumlnderdi Diplomatik evlilikler Eskiccedilağrsquoda sıklık ile rastlanılan bir olgu olsa
dahi firavunun dul eşinin evlilik ittifakı sunması soumlzuuml geccedilen doumlnem iccedilin oldukccedila
157
alışılmadık bir durumdur Bir kraliccedile yabancı bir prense krallığının tahtını teklif
etmekteydi (Bryce 2005 179 de Martino 2006 57 Klengel 1999 163 Klengel
2002 46) I Šuppiluliuma bu durumu ldquoHayatım boyunca boumlyle bir şey asla başıma
gelmedirdquo diye belirtecekti (de Mieroop 2007 123 Collins 2007 49 Klengel 2002
45)
Hattušaziti yanında Mısır kraliccedilesinin oumlzel elccedililerinden biri olan Hani508 adlı
bir adam ile birlikte Hitit kralı I Šuppiluliuma ile buluştu buluşma Hitit sarayının
suumltunlu seyir odasında gerccedilekleşti Burada Hattušaziti kralına Mısır kraliccedilesinden
oumlfkeli bir mektup verdi 509 kraliccedile eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve oğlunun olmadığını
belirtmektedir I Šuppiluliuma bu durum karşısında bunun bir komplo olduğu
sonucuna vardı510 Mısır kraliccedilesinin isteğinin tutarsız olduğu duumlşuumlnuumllmekteydi ama
daha sonra Mısır elccedilisi Hanirsquonin Hitit kralı I Šuppiluliuma ile yaptığı goumlruumlşmelerde
Hitit kralına karşı olan yaklaşımı uzlaştırıcı ve hoşgoumlruumlluumlyduuml511 (Bryce 2005 180vd
Klengel 1999 161vd)
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oğlu II Muršilirsquonin yıllıklarından oumlğrendiğimiz
kadarıyla 512 Hitit kralının Mısır kraliccedilesinin soumlzuumlne sonunda guumlvendiği
anlaşılmaktadır I Šuppiluliuma Zannanza513 isimli oğlunu Mısır kraliccedilesine eş olarak
508 Mısır Krallığırsquonın tecruumlbeli ve başarılı bir temsilcisi olarak bilinmektedir (Bryce 2005 181) 509ldquoNeden beni aldattılar dedin Oğlum olsaydı kendimin ve uumllkemin yabancı bir uumllkeye karşı utanccedil
kaynağı olur muydum Bana inanmadın ve benimle konuşmadın bile Kocam oumllduuml Oğlum yok Asla
bir hizmetccedilimi almam ve onu kocam yapmam Başka bir uumllkeye yazmadım Sadece senin iccedilin yazdım
Birccedilok ccedilocuğun olduğunu soumlyluumlyorlar Oumlyleyse bana bir oğlunu ver O bana koca olacak Mısırda kral
olacak (DS pp 96ndash7 boumlluumlm 28 a 3 50 ndash a iv 12) 129 (Bryce 2005 180 vd de Mieroop 2007
122vd Bryce 2003(b) 184 Collins 2007 49 Klengel 2002 46) 510ldquoOnlar (Hitit Kuvvetleri) uumllkeniz olan Amkarsquoya saldırdığında muhtemelen korkuyordunuz ve bana
oğlumun (benim gibi) goumlrevini sormaya devam ettiniz O bir şekilde rehin haline gelecek Onu kral
yapmayacaksınızrdquo (DS s 97 frag 28 e3 iv 8ndash12 Bryce 2005 181) 511ldquoEy efendim Bu bizim uumllkemizin utancıdır Kralın bir oğlu olsaydı yabancı bir uumllkeye gelip kendimiz
iccedilin bir efendimiz olmasını ister miydik Efendimiz olan Niphururiya oumllduuml Onun oğlu yok Efendimizin
karısı yalnız Mısırrsquodaki krallık iccedilin efendimizin (I Šuppiluliuma) bir oğlunu arıyoruz Ve kadın iccedilin
hanımefendimiz iccedilin onu kocası olarak arıyoruz Ayrıca başka bir uumllkeye gitmedik sadece buraya
geldik Şimdi efendimiz bize bir oğul verrdquo (DS s 97ndash8 parccedila 28 e3 iv 13ndash25 Bryce 2005 181
Klengel 2002 46) 512II MuršilildquoBabam ccedilok sevinccedilliydi o kadının soumlzuumlne uyuyordu ve kendisini bir oğulla meseleyle
ilgileniyordurdquo (DS S 97 frag 28 a iv 13 -15 Bryce 2005 181 Klengel 2002 46) 513 I Šuppiluliumarsquonın beş oğlu bulunmaktaydı bunlardan uumlccedil tanesinin belirli goumlrevleri bulunmaktaydı
en buumlyuumlk oğlu Arnuwanda veliaht prensti ikinci oğlu Telipinu ve uumlccediluumlncuuml oğlu Šarri-Kušuh Suriye
boumllgesinde bulunan Halpa ve Kargamıš şehirlerine youmlnetici olarak atanmıştı En kuumlccediluumlk oğlu Muršili o
158
goumlndermeyi duumlşuumlnduuml Diplomasi silahlı kuvvetten daha az maliyetle oumlnemli politik
hedeflere ulaşılmasını sağlamıştır I Šuppiluliuma oğullarından birinin Mısır kralı
olma ihtimalini ccedilekici bulmakta ve bu sayede Hitit topraklarını ccedilok uzun bir mesafeye
kadar genişletebilirdi Hitit kralının konuyla ilgili en buumlyuumlk sıkıntısı oğlu
Zannanzarsquonın guumlvenliğiydi ve Mısırrsquoa gittiğinde zarar goumlrmeyeceğine ikna olduktan
sonra oğlunun Mısır Krallığırsquona gitmesini onayladı (Bryce 2005 181 vd Schulman
1979 177vd Wilhelm 2006(a) 237 Klengel 1999 163 Klengel 2002 47)
Zannanza Mısırrsquoa olan yolculuğuna başladı ve I Šuppiluliuma başkent Hattušarsquoya
doumlnduumlğuumlnde oğlunun Mısırrsquoa vardığı haberini bekledi Hitit elccedilisi Zannanzarsquonın
Mısırrsquoa yaptığı yolculuk sırasında oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml bildirdi Hitit kralı Mısırlılarrsquoı
oğlunun cinayetinden sorumlu tutuyordu514 (Bryce 2005 182 Murnane 1990 24vd
Bryce 2003(b) 187vd Collins 2007 49 Klengel 2002 47vd) Zannanzarsquonın
oumlluumlmuumlnuuml sonucunda Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasındaki duumlşmanlık arttı Bu durum
Kadešrsquote yapılan savaş ile sona erdi515 (Bryce 2005 183 Klengel 1999 163vd)
III Hattušili doumlneminde Mısır kralı II Ramses ile evlenen iki prenses olduğu
bilinmektedir (Schulman 1979 186) İlk evliliğin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 34
yılında ikinci evliliğinse ilk evlilikten sonra fazla suumlre geccedilmeden olduğu ve III
Hattušilirsquonin vefatından sonra yani IV Tuthaliya zamanında yapıldığı
anlaşılmaktadır İkinci evliliğin tanımlamasında ldquodiğer kızırdquo ifadesi dikkat ccedilekicidir
Goumlnderilen ilk prensesin kısa bir suumlre iccedilerisinde oumllmuumlş olduğu tahmin edilmektedir
(Schulman 1979 192vd Meissner 1918 63 Bryce 2003(b) 111 Collins 2007 62
Klengel 1999 287vd Klengel 2002 126) İlk goumlnderilen prensesin zamanında Hitit
Krallığırsquonın guumlcuumlnuumln azaldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Schulman 1979 191) Mısırrsquoa giden
prensesin adının Hititccedilersquosini bilmesek dahi Mısırca ismi olan ldquoMarsquoat-neferu-rerdquo
ldquoRarsquonın guumlzelliği gerccedilektirrdquo anlamına geldiği bilinmektedir (Uumlnal 2014 350
Meissner 1918 62 Klengel 2002 136) Mısır metninde yer alan prensesin Hititccedile
doumlnemde ccedilocuk yaşta ya da ergenlik ccedilağlarındaydı Bu sebeple sadece doumlrduumlncuuml oğlu geriye kalıyordu
(Bryce 2005 181 Klengel 2002 46vd) 514 II MuršilildquoBabam Zannanza cinayetini duyduğunda Zannanzaya ve konuştuğu tanrılara
ağlamaya başladı lsquoOh Tanrılar Koumltuumlluumlk yapmadım ama Mısır halkı bunu bana yaptı Onlar ayrıca
uumllkemin sınırına saldırdılar rdquo I Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 = KUB 194 (Bryce 2005 182
Bryce 1990 100 Murnane 1990 24) 515 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1
159
isminin Šauškanu olduğu duumlşuumlnuumllmekte (Klengel 2002 128) ve prenses iccedilin ldquoyuumlzuuml bir
tanrıccedilanınki gibi guumlzeldirdquo denilmektedir (Kılıccedil - Duymuş 2007 96)
III Hattušili II Ramsesrsquoe evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektupta516 Babil ve
Asur krallarının Hitit kralına yapılacak evlilik ile ilgili yazdıklarını ve Mısır kralının
Babil kralının kızını da kraliccedile olarak krallığına istediğini ama Hitit prensesinin Mısır
Krallığırsquona gideceğini bildiği iccedilin onu goumlndermeyi duumlşuumlnmediğini ve bunun doğru
olmadığını belirtmiştir 517 (Klengel 2002 121) II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye
goumlnderdiği mektupta518 III Hattušilirsquonin oumlnceden goumlnderdiği bir mektuba atıf yaparak
prensesi goumlndereceğini ve ccedileyizinin Babil kralının goumlnderdiği ccedileyizden daha buumlyuumlk
olacağını soumlylediğini belirtmiştir519 (Klengel 2002 122)
II Ramsesrsquoin Hattušilirsquoden atlar değerli taşlarla kaplı bir kadeh abanoz yatak
ve 335 šekel ağırlığında Hitit kralı III Hattušilirsquonin bir heykeli de bulunmaktaydı II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği hediyeler arasındaysa bir maymun
bulunmaktaydı Koumllelerin de iki saray arasında sıkccedila hediye olarak goumlnderildiği
bilinmektedir Hediyeler kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri tarafından da verildi ve alındı
Elccedililer sadece kral iccedilin değil bazen kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri ve diğer saray
uumlyeleri iccedilin de kendi geldikleri uumllkeden hediyeler getirdiler Mısır kraliccedilesi Naptera
Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya 88 šekel ağırlığında altın on iki telli bir kolye boyalı keten
kıyafetler goumlnderdi520 (Bryce 2003(b) 91 Beckman 1996 123 Klengel 2002 98)
Puduheparsquoya gelen hediyeler arasında keten dokumalar rengarenk kumaşlar elbiseler
altından kolyeler altın ile guumlmuumlşten yapılma bilezikler kıymetli taştan yapılmış doğan
heykelciği yuumlzuumlk iccedilki kapları renkli bisus iplikleri ile dokunmuş tunikalar abanoz
516 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 711 517ldquoKardeşime soumlyle Şimdi Babil kralı ve Hanigalbat kralı bana şoumlyle yazdı lsquo Hitit kralının kızı Mısır
kralına goumlnderilecek ve Mısır kralı onu Mısır Uumllkesirsquonin kraliccedilesi yapacak ama kızımı onların yerine
koymuşrsquo Bu krallar bana boumlyle yazdı Ama onlar Babil Uumllkesi kralının kızını istediği iccedilin onlara (onu)
kraliccedileliğe vermeyi duumlşuumlnmuumlyorum Bir kızı başka bir kızın yerine koymak doğru değilrdquo (Klengel 2002
121 Edel I 1994 94-95 Edel II 1994 153-154) Asur Krallığı o doumlnemde Kuzey Mezopotamyarsquoyı ele
geccedilirmişti bu sebeple Hanigalbat kralı olarak kast edilen Asur kralı olmalıdır (Klengel 2002 121) 518 II Ramsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz CTH 159=KUB 337 + KBo
117 519ldquoGerccedilekten gelin sana gidecek ve acele etmesine izin vereceğim Babil kralının kızından ve Zulabi
kralının kızından daha buumlyuumlk bir ccedileyiz vereceğimrdquo (Klengel 2002 122 Edel I 1994 141-143 Edel
II 1994 217-228) 520 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
160
ağacından kirişler III Hattušilirsquonin goumlz rahatsızlığında kullanması iccedilin sandık dolusu
ilaccedil bunlar arasındaydı 521 (Uumlnal 2014 391 Klengel 2002 143) Mısır prensi
Šutahapšap Hitit kralı III Hattušilirsquoye ağırlığı 93 šekel olan iyi altından beyaz taş
boynuzlu ve siyah goumlzluuml oumlkuumlz şeklinde bir kadeh hediye etti (Beckman 1996 122
Edel I 1994 34-36 Edel II 1994 59-61) ve bunu mektubuna ekledi522 Hediyeler
goumlndericiden alıcıya tebrik ve iyi niyet dilekleri iccedileren mektuplar ile birlikte gitti
Yazışmalar ccedilerccedilevesinde sunulmasına rağmen bu belgelerin esas amacı hediyeleri
tanımlamak ve accedilıklamak ile onları kimin goumlnderdiği ve alıcılarının kim olduğunu
accedilıkccedila belirtmeye youmlnelikti (Bryce 2003(b) 91vd)
Evlilik sonrasında II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoyi Mısır Uumllkesirsquone ccedilağırdığı
bilinmektedir III Hattušili başlangıccedilta bu teklifi kabul etti sonra firavun Kenan
boumllgesine gideceğini ve III Hattušili ile doğu deltada bulunan ikametgacirchında
kendisine refakat etmesini isteğini yineledi523 Soumlz konusu davetin Mısır Uumllkesirsquonin
ihtişamını sergilemek iccedilin ya da II Ramsesrsquoin imajını diğer kralların arasında arttırmak
iccedilin olduğu soumlylenebilir III Hattušili bu daveti ayaklarındaki rahatsızlık sebebiyle
geri ccedilevirdi buna rağmen iki uumllke arasındaki sıcak ilişki devam etti ve Mısırrsquoa ikinci
bir prenses goumlnderilmesi ile birlikte bu durum daha da kuvvetlendi Koptosrsquotaki buumlyuumlk
tapınakta bulunan stel 524 uumlzerinde bu durum sunuldu Yapılan soumlz konusu ikinci
evliliğin III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra Puduhepa tarafından gerccedilekleştirildiği
duumlşuumlnuumllmektedir525 (Bryce 2005 284 vdd)
521 ldquoPirihnawa ile gitmesi iccedili bir atlı araba ayarladım ve memur haberci Pirihnawa ile birlikte Amurru
Uumllkesi prensi Bentešinarsquoya gitti Bentešinarsquoya getirdiği tuumlm ilaccedilları verdi ve Bentešina Pirihnawarsquodan
sonra size getirilmesi iccedilin duumlzenlediği ilaccedilları kardeşime sargu-memuru goumlnderdirdquo (Bryce 2003(b)
116 Edel I 1994 2-9 Edel II 1994 18-19) 522 II Ramsesrsquoin oğlu prens Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 169 523ldquoGuumlneş Tanrısı (Mısır) ve Fırtına Tanrısı (Hattinin) ve tanrılarım ve benim Kardeşlerimin tanrıları
Kardeşimin Kardeşini goumlrmesine neden olacak ve benim Kardeşim gelip beni goumlrmek iccedilin bu iyi oumlneriyi
yerine getirebilir Ve sonra birbirimizi kralın (Ramsesin) oturduğu yerde yuumlz yuumlze goumlrebiliyoruz Bu
yuumlzden Kardeşim ile tanışmak ve yuumlz yuumlze goumlruumlşmek ve onu topraklarımın iccediline almak iccedilin Kenanrsquoa
gideceğimrdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH161=KBo 281 (Kitchen 1982
90 Bryce 2005 285 Edel I 1994 22-24 Edel II 1994 39-41) 524 Bkz Resim 38 525 ldquoHattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı zengin ve muazzam buumlyuumlkluumlkte Kaškanın zengin ve muazzam
ganimetleri olan Hattinin zengin ve muazzam ganimeti olan Zodun zengin ve muazzam ganimetleri
olan -ki yazmada bile bilinemeyen- zengin ve devasa ganimetleri goumlnderdi Guumlney ve Kuzey Mısır kralı
Usimare Setepenre Re oğlu II Ramses ve aynı şekilde birccedilok at suumlruumlsuuml birccedilok sığır suumlruumlleri bir suumlruuml
suumlruuml keccedili bir ccedilok oyunun suumlruumlsuuml diğer Kızıya goumlnderilmeden oumlnce Guumlney ve Kuzey Mısır kralı Usimare
161
II Ramses III Hatušilirsquoye kızını Mısır Uumllkesirsquone hala goumlndermemesi sebebiyle
serzenişte bulunmuştur 526 Puduhepa mektubunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde gelin
goumlnderme sırasında yaşanan gecikmenin uygun bir ccedileyiz toplamak iccedilin harcanan
suumlrenin neden olduğunu accedilıklamıştır Hattušarsquoda ccedilıkan yangının kraliyet hazinesinde
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektupta kardeşinin
beklemesini ve başka eşi olup olmadığını sormuştur527 Ayrıca hazırlıkların bittiğini
ve prensesin yolda olduğu haberini verdi ve II Ramses bu duruma youmlnelik yazdığı
mektupta firavununun mutlu olduğu anlaşılmaktadır 528 Metinlerde Hattušarsquodan
goumlnderilen ccedileyizin ayrıntılı bir şekilde aktarıldığı goumlruumllmektedir529 (Bryce 2005 282
vd)
Mısır ile yapılan ilk evlilik antlaşmasında prensesin ccedileyizinin toplanmasındaki
gecikmeler gelin ve ccedileyiz goumlnderilmeden oumlnceki tuumlm formalitelerin tamamlanmasının
bir kaccedil yıl gibi bir suumlreye uzadığı duumlşuumlnuumllmektedir Ccedileyiz nakliyesinin iki aşamada
gerccedilekleştiği bunlardan ilki iccedilin Puduhepa II Ramsesrsquoten hayvanların ve koumllelerin
goumlnderimini guumlvenli bir şekilde sağlayabilmek iccedilin suumlvari istedi Puduheparsquonın
Setepenre Renin oğlu II Ramses Mısıra hayat verdiği iccedilin ikinci (boumlyle) bir olaydı (Koptos Stel
7ndash11 Kitchen 1996 111) 526 ldquoŞimdi sen Kardeşim bana şoumlyle yazdınlsquoKardeşim bana yazdı lsquoSana bir kız goumlndereceğimrsquoAma
onu alı koydunuz ve bana Onu bana neden vermedinhellip Şu anda onu sana veremem Biliyor musun
siz benim kardeşim olarak Hatti Evi ateşten yok edildiğini biliyor mu Urhi-Tešup onu Buumlyuumlk Tanrıya
verdi Urhi-Tešup orada (seninle) olduğundan ona sorrdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176=KUB 2138 oumly 7rsquo-12 rsquo) (Bryce 2005 282 Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins
2007 62 Hoffner 2009 283 Bryce 2003(b) 107 Beckman 1996 126 Edel I 1994 216-223 Edel
II 1994 322-344 Klengel 2002 106) 527ldquoKardeşimin hiccedil karısı yok mu Kardeşim onları (yani evlilik duumlzenlemeleri) kardeşliğini ve (bizim)
haysiyetini dikkate almaz mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176=KUB 2138
(Hoffner 2009 286 Beckman 1996 128 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 528ldquoKardeşimin bana goumlnderdiği tableti goumlrduumlm ve Hattinin Buumlyuumlk Kraliccedilesinin kız kardeşimin bana
ccedilok nezaketle yazdığı tuumlm meseleleri not ettimhellip Hatti Kralı Buumlyuumlk Kral bana şunları yazdı İnsanların
gelmesine izin verin kızımın kafasına iyi yağ doumlkuumln ve Mısır Kralı Buumlyuumlk Kralın evine getirilebilir
lsquohellip Kardeşimin bana yazdığı bu karar muumlkemmel muumlkemmelhellip (bizim) iki buumlyuumlk uumllke sonsuza kadar
bir toprak haline gelecekrdquo IIRamsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz
CTH 1592= KUB 363 12 20 (Kitchen 1982 85 Bryce 2005 283 Klengel 2002 128 Bryce
2003(b) 109) 529ldquoSonra (Hattušili) en buumlyuumlk kızının ondan oumlnce on altıncı altın guumlmuumlş ve bakırdan onlardan
sınırsız atların sığır keccedili ve koyunların on binlerce altın guumlmuumlş ve bakırdan getirilmesiyle getirildi
Uumlstelik Guumlney ve Kuzey Mısır Kralı Usimare Setepenre Renin oğlu II Ramessese getirdikleri uumlruumlnler
hayattaydı Sonra bir kişi Majesteleri bilgilendirmek iccedilin şoumlyle dedi Hattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı en
buumlyuumlk kızını her tuumlrden haraccedilla goumlnderdi Yolları (Hattinin Prensesi ile birlikte Hatti Prensi ile
birlikte)rdquo (Kitchen 1996 94 Bryce 2005 283)
162
isteğinin gerccedilekleşmesi oldukccedila oumlnem taşıyordu ccediluumlnkuuml Hitit Krallığırsquonda o doumlnemde
yoğun bir kıtlık yaşanıyordu ve canlıları taşıyan kervanın Mısır Krallığırsquona ulaşması
uumlzerinde yağma ve talan hareketleri artacaktı Puduhepa II Ramsesrsquoe cevap
vermemesinden dolayı sitem etti III Hattušili II Ramsesrsquoe kızının ayrılmaya hazır
olduğunu belirtti II Ramses ise bu durumu sevinccedille karşıladı530 Yazışmalarda duumlğuumln
kervanına Hitit birlikleri tarafından Hitit prensi belki de Nerikkalirsquonin eşlik edeceği
bildirildi Hitit kraliccedilesi kervana Suriyersquonin guumlneyindeki Mısır sınırına kadar eşlik
edecektir II Ramses boumllgedeki valilerinden birine kervanın can ve mal guumlvenliği iccedilin
ve ayrıca tuumlm ihtiyaccedillarının karşılanması iccedilin talimat verdi (Bryce 2003(b) 108vd)
Duumlğuumln alayındaki can ve mal guumlvenliğinin sağlanması iccedilin buumlyuumlk bir askeri kuvvete
ihtiyaccedil vardı ayrıca bu durum Ramses ve Puduhepa arasındaki mektuplaşmalarda da
net bir şekilde goumlzlemlenmektedir IIRamses ile Puduhepa arasındaki mektuplaşmalar
genellikle ccedileyiz ve başlık parası ile ilgilidir (Bryce 2005 282 Singer 1991(b) 268)
Askeri kuvvete bu kadar ihtiyaccedil duyulmasının bir başka sebebiyse konvoyda bulunan
Kaškalı esirlerin531 koyun ve davarların da alayda bulunmasıydı (Bryce 2003(b) 109
Klengel 2002 128 Klengel 2002 130 vd)
Evlilik II Ramsesrsquoin saltanatının 34 Yılında gerccedilekleşmiştir Mısır uumllkesi
hangi krallıkla evlilik yaptığına bakmaksızın eşinin geldiği saray kralından uumlstuumln
pozisyonda bulunmayı yeğlerken bu durum Hitit krallığında zıttıydı Hitit kralı bu
durumu bağlayıcı birleştirici bir guumlccedil olarak goumlruumlyorlardı Mısır sarayı ccedileyiz iccedilin fazla
maddiyat talep etse de Hitit sarayı iccedilin boumlyle bir durum soumlz konusu değildi Hitit
prensesinin gittiği uumllkede bir tuumlr denetim ya da baskı uygulamaya youmlnelik bir durumda
olduğu goumlruumllmektedir Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi
goumlzuumlkse de iki uumllkenin diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir
Soumlz konusu prensesin Hititccedile adı bilinmemektedir lakin Mısırca M3t-Hr- nfrw-Rˁ
şeklinde geccedilmektedir ldquoRersquonin guumlzelliği olan ve Horusrsquou goumlrenrdquo anlamına gelmektedir
Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi goumlzuumlkse de iki uumllkenin
530 ldquoHarika harika kardeşimin bana yazdığı bu durum Guumlneş Tanrısı Fırtına Tanrısı Mısır Uumllkesi
Tanrıları Hatti Uumllkesi Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkemizin sonsuza dek birleşeceğini verdirdquo (Bryce 2003(b)
109) 531Kaškalı esirlerin kaccedilıp boumllgedeki diğer seyyahların guumlvenliğini tehlikeye sokmamaları iccedilin sıkı bir
goumlzetim altında tutulmaları iccedilin II Ramses Puduheparsquoya ısrarcı olmuştur (Bryce 2015 40)
163
diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir (de Martino 2006
70vd) Puduhepa kızının ilk eş konumunda olmasını ve Mısır kraliyet soyunun
devamının kızı sayesinde suumlrmesini istese de girişimlerinde pek başarılı olamamış ve
kızı Piramsesrsquoten goumlnderilmiş ve Fayum yakınlarındaki Hayum isimli bir yere
goumlnderilmiştir (Singer 1991(b) 268)
II Ramses Hitit prensesinin gelişini Hitit Krallığırsquonın Mısır Krallığına bir
saygı goumlstergesi olarak kabul etti ve dahası haraccedil olarak belirtti532 Mısırlıların kızlarını
başka uumllkelere gelin olarak yollamamalarının sebebi burada net bir şekilde
anlaşılmaktadır Başka krallığa gelin giden kızları ldquoharaccedilrdquo olarak goumlrmekteydiler
(Bryce 2003(b) 110)
Šeha Nehri Uumllkesi kralı Mašturi ile III Hattušilirsquonin kız kardeşlerinden birinin
evlendiği bilinmektedir 533 Hitit kralının kız kardeşi Matanazi iccedilin Mısır kralı
IIRamsesrsquoten kız kardeşinin ccedilocuğunun olması iccedilin istemesi534 belki de bu sebepten
oumltuumlruumlduumlr Mektubu alan firavun o yaşta bir kadının bir ccedilocuğunun olamayacağını ve
doktorların mucize yaratamayacağını soumlylemiştir (Singer 1984 208 Oumlzkan 2007 85
Devecchi - Miller 2011 151 Beckman 1996132 Edel I 1994 178-181 Edel II
1994 270-272)
Mısır kraliccedilesinin tablette adının bulunduğu alanda kırıklar olmasına rağmen
Mısır hanedanına ait soy ağacı sayesinde ismini oumlğrenebildiğimiz Teyersquonin III
Hattušilirsquoye yazdığı mektupta 535 ldquobenim oğlum senin kardeşinrdquo 536 ifadesi
geccedilmektedir Mektubun devamında kraliccedilenin iyilik dilekleri barış temennileri ve
goumlnderdiği hediye listesi537 yer almaktadır (Edel 1974 106vd) II Ramsesrsquoin henuumlz
532ldquoSonra Hitit kralı en buumlyuumlk kızının oumlnuumlnde altın guumlmuumlş ccedilok bronz koumllelerin goumlrkemli haraccedil ile
getirilmesine neden oldu Sınırsız atların ve sığırların keccedililerin koccedilların sınırsız koccedillarının sınırsız -
yayılması - Ramessese getirdikleri aidatlardırdquo (Kitchen 198286 Kitchen 1996 86ndash96 Bryce
2003(b) 110) 533 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 534II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 2830 535 II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği mektup bkz CTH 168 536ldquohellip Buumlyuumlk kral Mısır Uumllkesirsquonin kralı benim oğlum senin kardeşin iyidir Oğulları ve uumllkesi de
iyidirhelliprdquo (Edel 1974 111) 537ldquo[İyi] altından X şekel ağırlığında bir kadeh Byssosrsquotan ccedileşitli renklerde keten kumaşlar Byssosrsquotan
parlak renkli bir elbiserdquo (Edel 1974111)
164
prens konumundayken IV Tuthaliyarsquoya mektup 538 goumlnderdiği bilinmektedir
Mektubun iccedileriğinde iyilik dilekleri ve hediye listesi yer almaktadır (Beckman 1996
123vd Edel I 1994 46-47 Edel II 1994 72-73 Klengel 2002 104)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir mektupta539 Hattušarsquodaki
hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin
yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını istemektedir540 (de Roos 2006 22 Singer
2006 34 Klengel 1999 234) Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektuplardan birinde
kızı iccedilin ccedileyiz olarak vereceği koyun sığır ve koumllelere karşılık olarak tahıl istemişti
bunu istemesinde Hitit Uumllkesirsquonin ccedilektiği kuraklığın sebep olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Taş 2008 24) Hitit Uumllkesi prensi Hišmi-Šarrumarsquonın Mısır Uumllkesirsquone ziyarette
bulunduğu ve doumlnuumlşte Hatti Uumllkesirsquone tahıl sevkiyatı ayarladığı belirtilmektedir II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektuba goumlre541 tahıl yuumlkluuml gemilerin hızlı bir
şekilde Hitit Krallığına ulaşımı sağlanacaktı II Ramsesrsquoin yazdığı bir başka
mektupta542 da gemilerin yapılışı ile ilgili bilgiler yer almakta ve oumlnuumlmuumlzdeki sene bir
geminin daha Hitit Krallığırsquona doğru yola ccedilıkacağının haberi verilmektedir543 (Peker -
Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
IIRamsesrsquoin Puduheparsquoya yazdığı bir mektupta iyi dileklerini ve prensesin
Mısır Uumllkesirsquone gelişinden dolayı sevincini şu şekilde belirtmektedir
ldquoAmonrsquoun sevgilisi guumlneşin oğlu Mısır kralı Buumlyuumlk Ramses şoumlyle der Hatti
Uumllkesirsquonin kraliccedilesi Buumlyuumlk Kraliccedile Puduheparsquoya soumlyle İşte ben kardeşin iyiyim
Evlerim oğullarım ordularımi atlarım arabalarım iyidirler Uumllkemde buumlyuumlk
538II Ramsesrsquoin adı belirlenememiş bir kral ya da kraliccedileye mektubu bkz CTH 165= KBo 2844 539 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 540ldquoKardeşim Hatti evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins 2007 62
Hoffner 2009 283 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 541II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo 285(+)6 542 Akadccedila tarih metni fragmanı bkz CTH 216 = KUB 382 543 ldquoKardeşime Bu gemiye gelince sizin onu getirdiğinizi ile şimdi oumlğrendim ve elccedililerimi Amurru
kralına goumlnderdim Şoumlyle ldquoOnu Hatti uumllkesinin kralına getirrdquo - onu işten ccedilıkardılar hellip Bakın şimdi
size bir gemi goumlnderdim ve gelecek yıl size ikinci bir gemi goumlndereceğim Marangozlarınız size
getireceğim bu gemilerin bir kopyasını ccedilıkarmalılarhellip ve ccedilizimini yapmalılar Bu gemileri inşa etmeniz
gerekiyor ve kardeşim ccedilerccedileveleri () ustaca yapmalı Zift ile gemileri dışarıdan ve iccedileriden
korumalıdırlar bu sebeple denizin ortasında batmalarına izin vermemek amacıyla bu gemilere su
girmemelidir (ve) helliphellipKralın getirmiş olduğu bu gemi iccedilin plan - o bir tablete kaydetti ldquo Akadccedila tarih
metni fragmanı bkz CTH 216=KUB 382 (Edel I 1994 186-187 Edel II 1994 283-284 Klengel
2002 150)
165
oumllccediluumlde iyilik vardır Sen kız kardeşim iyi olasın Evlerin oğulların orduların
atların arabaların iyi olsunlar Evlerin oğulların orduların atların arbaların
iyi olsunlar Soyluların iyi olsunlar Uumllkende buumlyuumlk oumllccediluumlde iyi olsun Kız
kardeşime şunu soumlyle İşte habercilerim kız kardeşimin habercileri ile birlikte
bana geldiler Onlar bana kardeşimin Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk kralın
iyiliğini bildirdiler Onlar bana kız kardeşimin iyiliğini kız kardeşimin
oğullarının iyiliğini uumllkelerinizin iyiliğini bildirdiler Kardeşimin kız kardeşimin
ve uumllkelerinizin iyilik haberlerini alınca ccedilok sevindim ve şoumlyle dedim lsquoCcedilok şuumlkuumlr
iyidirlerrsquo Kız kardeşimin bana goumlnderdiği mektubu goumlrduumlm ve Hatti Uumllkesirsquonin
buumlyuumlk kraliccedilesi kız kardeşimin pek guumlzel bir biccedilimde yazdığı konuları işittim Kız
kardeşime şoumlyle soumlyle Kardeşim Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk Kral bana şoumlyle
yazdı lsquoKızımın başına iyi kokulu yağı doumlkecek kimseleri goumlnder Onlar onu Mısır
Kralırsquonın buumlyuumlk kralın evine goumltuumlrsuumlnlerrsquo İşte kız kardeşim bana boumlyle yazdı
Kardeşimin bana bildirdiği bu karar ccedilok ve pek ccedilok guumlzeldir Mısırrsquoın Tanrıları
ile Hattirsquonin Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkeyi ebediyen bir uumllke olarak birleştirmek iccedilin
bizi bu karara sevk ettilerrdquo (Darga 1976 43)
II Ramses prensesin gelişinden dokuz ay sonra kızının duumlnyaya gelişini kutladı
ve adını Neferu-Re koydu Bebeğin doğumu Hattušarsquoyı da ccedilok mutlu etti Hattušili
Ramsesrsquoe yazdığı mektupta ldquoBir oğul var edemiyor musun Ama kızını duyduğuma
sevindimrdquo demektedir IIRamsesrsquoin kraliccedile Nefertarirsquoden ve diğer cariyelerinden bir
suumlruuml oğlu bulunmaktaydı Puduheparsquoya bir ccedilok hediye goumlnderen Mısır kraliccedilesinin
Hitit prensesi Mısır Uumllkesirsquone ulaşmadan oumlnce oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos
2006 23 vd Meissner 1918 63 Klengel 2002 138vd)
Puduheparsquonın kızını II Ramsesrsquoin ana eşi olarak tanımasını istemesine rağmen
Hitit prensesi Fayyumrsquoda bulunan hareme goumlnderildi Puduhepa evliliğin
sonuccedillarından memnun olmalı ki IV Tuthaliya kralken ikinci kızının evliliğini de
duumlzenlemek istedi Koptos ve Abydosrsquotaki stellerden bu evliliğin gerccedilekleştiğini
bilmekteyiz (de Roos 2006 24) II Ramsesrsquoin harem kayıtlarına goumlre Hititli bir
prensesin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 61 yılında yaşadığı belirtilmiştir (Klengel
2002 141)
166
Hitit kralının Mısır haremine bir kızını gelin olarak goumlnderdiği bilinmekle
beraber sonrasında ikinci bir kızını da iki buumlyuumlk guumlccedil arasındaki ilişkiyi belgelemek
amacı ile goumlnderdiği de bilinmektedir Prenses buumlyuumlk olasılıkla Babilrsquoden gelen
prenses ile aynı evde bulunmaktaydı (Roumlllig 1974 19)
Hitit-Mısır arasında yapılan diplomatik evlilik girişimi ile diplomatik evlilikler
bazen başarı ile bazen ise başarısızlık ile sonuccedillanmıştır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
hayatı boyunca başına boumlyle birşey gelmediğini yani bir kraliccedilenin başka bir uumllkenin
prensini kendisine eş olarak istemesi sadece kendi doumlnemi iccedilin değil şu an bile hala
ilgi ccedilekici ve şaşkınlık verici bir durumdur Talep I Šuppiluliumarsquonın oğlu
Zannanzarsquonın oumlluumlmuuml ile sonuccedillanmış ve iki uumllke arasındaki gerginlik uumlst duumlzey bir
boyuta ulaşmıştır III Hattušili doumlneminde II Ramses ile yapılan evlilikse Kadeš
Savaşı sonrasında uumllkeler arasındaki ilişkinin yatışması olarak goumlruumllebilir Mısır
Krallığırsquondan III Hattušilirsquonin goumlz hastalığı iccedilin ilaccedil Šeha Nehri Uumllkesirsquonde evli olan
ve ccedilocuğu olmayan Mašanauzzi iccedilin doktor yine Kuruntarsquonın rahatsızlığı iccedilin doktor
ve uumllkedeki kıtlık nedeniyle tahıl istenmiştir Duumlşmanlığın guumlzel bir dostluğa
doumlnuumlştuumlğuuml buradan da goumlzlemlenebilir Ayrıca iki uumllke arasında kraliccedileler arasında
krallar arasında kralın prense yazdığı mektuplar gibi pek ccedilok farklı alıcı ve pek ccedilok
farklı goumlnderen bulunmaktadır Mektuplarda iyi dilek temennilerinden sonra
goumlnderilen hediyelerin ayrıntılı bir listesi yer almaktadır IV Tuthaliya zamanında III
Hattušilirsquonin bir diğer kızının II Ramsesrsquoe eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Hitit
kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince Mısır Krallığırsquonda iki prensesin
aynı zamanda bulunmadıkları accedilıktır III Hattušilirsquonin hangi kızı olduğu belli olmasa
dahi firavundan hamile kaldığı ve bir kız ccedilocuk duumlnyaya getirdiği bilinmekte ve bu
durum iki uumllke arasındaki kesin bir dostluğun goumlstergesi olmuştur
Bu boumlluumlmde diplomatik evliliklerin en iyi oumlrneklerini veren Mısır-Hitit
sarayları arasındaki evliliklerin ele alınmadan oumlnce konunun daha iyi anlaşılması iccedilin
bu evliliklere zemin teşkil eden tarihi olaylar tuumlm youmlnleriyle ele alınmıştır Kadeš
Savaşı ve Kadeš Barışı gibi sadece Hitit tarihine değil tuumlm duumlnya tarihine mal olmuş
olaylar ccedilerccedilevesinde tarihsel bir geri bakış yapılmıştır
167
SONUCcedil
Ccedilalışmamız Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ve komşu krallıklar ile yaptığı
evlilikleri konu edinmiştir Evlilik akdini gerccedilekleştiren Hitit Krallığı ile evliliğin
yapıldığı uumllkenin politik ilişkileri de konumuza dahil edilmiştir Soumlz konusu evlilikler
Hitit politikasında diğer krallıklar ile arasında etkin bir araccedil ve amaccedil olarak
kullanılmıştır Konuyu incelerken sadece evliliklere değil Hitit sarayında kadın ve
Hitit aile hukukunda kadın konuları incelenerek kadının durumu aydınlatılmaya
ccedilalışmıştır Kadının Hitit doumlnemindeki durumu berraklığına ulaştıktan sonra yapılan
evlilikler ve evlilik antlaşmalarında belirtilen bazı maddeler daha net bir ccedilekilde
accedilıklığa kavuşmuştur Ayrıca tarihte adından fazla soumlz edilmeyen kadının evlilikler
sayesinde tarihte yer edinebildiği de goumlzlemlerimiz arasındadır
Yapılan ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuuml iki kısma ayrılmış olup ilk olarak Hitit
kraliyet ailesinde kadın olgusu araştırılmıştır Oumlncelikle kraliccedile prenses cariye ikinci
eş gibi saray hayatında kadın ile ilgili unvanlar incelenmiştir Eski Hitit Doumlnemi ve
İmparatorluk Doumlnemirsquonde saray hayatında ve Hitit politik hayatında aktif rol uumlstlenen
kraliccedileler kralın kızları ya da kralın kız kardeşleri olan prenseslerin icraatleri
anlatılmaya ve yaşamlarına ışık tutulmaya ccedilalışılmıştır Hitit kraliyet ailesindeki
kadınları incelememiz sayesinde saraya evlilk yoluyla gelen prenseslerin durumunu
daha net algılamamızı ve saraydan evlilik sebebiyle vassal ve komşu uumllkelere
goumlnderilen prenseslerin ise kendi uumllkelerindeki konumlarını anlamamızı sağlamıştır
Birinci boumlluumlmuumln devamında ise Hitit Krallığırsquonda kadının durumu
incelenmiştir Masallar rituumleller ve doğum ile ilgili bilgi veren metinler gibi filolojik
verilerde kadının Hitit Uumllkesirsquondeki konumu belirlenmeye ccedilalışılmıştır Kadının sosyal
yaşantısını anlamamızı sağlamaya en buumlyuumlk destek Hitit kanunlarından gelmektedir
Hitit Aile Hukukursquonda kadının yeri aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır Hitit kanun
maddelerinin eksik kaldığı kısımlarda Asur Ticaret Kolonileri doumlnemi metinlerine
başvurulmuş ve soumlz konusu doumlnemden yola ccedilıkarak Hitit doumlnemindeki boşluklar
doldurulmaya ccedilalışılmıştır
Hitit Aile Hukuku başlık parası verilip ccediliftin ilk adımı atmasından itibaren
ccedileyiz lewirat ve sorarat iccedil guumlveyisi kavramı hamilelik ve annelik hakları ensest
ilişki kız kaccedilırma zina ve tecavuumlz miras ve boşanma hakları gibi konular
168
accedilıklanmaya ccedilalışılmıştır Kadının istemediği kişi ile evlendirilmeye ccedilalışıldığı
durumlarda goumlnluumlnuumln istediği ile evlenebileceği eğer erkeğin ekonomik durumunun
olmaması dahilinde iccedil guumlveyisi olarak kadının ailesi ile yaşayabileceği
goumlzlemlenmektedir Eşlerden birinin oumllmesi durumunda ise evlenilen tarafın
ailesinden biri ile evlendirilerek haklarının korunacağı anlaşılır Kadın mirastan pay
alabildiği erkek gibi kadının da boşanma hakkı olduğu nafaka alabildiği olası bir
tecavuumlz durumunda haklarının korunduğu goumlzlemlenir İlgi ccedilekici noktalardan biri ise
annelik hakları ve hamile kadının hem canının hem de bebeğinin yasa maddesi
gereğince koruma altına alınmasıdır
Ccedilalışmamızın ikinci boumlluumlmuumlnde Hitit Krallığırsquona bağlı krallıklar olarak
belirttiğimiz vassal krallıklar ile yapılan politik evliliklerin nedenleri ve vassal
krallıklar ile olan politik tarih anlatılmıştır Oumlncelikle vassal krallık tanımı yapılarak
antlaşma şartlarında yer alan oumlnemli noktalar vurgulanmıştır Vassal krallıklar ile
yapılan antlaşmalarda Hitit prensesinin vassal uumllke kralının ilk eşi olması gerekliliği
metinlerinde yer almaktadır Evlilik yapılan kralın oumlnceden bir ilk eşinin olması bu
durumu değiştirmemekte ve vassal kral Hitit prensesinden sonra bir başka kadın
alamamaktadır
Mira Krallığı ile yapılan evliliğin Batı Anadolursquoda yer alan toprakları kontrol
etmek ve Hitit huumlkuumlmranlığını etkin kılmak amacı ile yapılmıştır Mira Krallığırsquonın
Arzawa Krallığı ile olan yakın ilişkisi de Batı Anadolursquonun hakimi olarak goumlruumllmesi
ve bu evliliğin gerccedilekleşmesinin altında yatan sebeplerden biridir İlişkiler iyi
tutulmaya ccedilalışılsa da Mira Krallığı hiccedilbir zaman oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden
vazgeccedilmemiştir Hititler Hattušarsquoya kaccedilan Mira kralı Mašhuiluwarsquoyı yeniden tahtına
oturtacak ya da Mira kralı Mašhuiluwarsquodan sonra tahta ccedilıkacak ardıl bulunmadığı iccedilin
tahta ccedilıkacak kişi olarak kralın yeğeni Kupanta-Kuruntarsquoyı belirleyecek kadar Mira
Krallığı uumlzerinde oumlnemli bir nuumlfuza sahip olmuşlardır
Hayaša Krallığı ile yapılan evliliğin Kuzey Anadolursquoda yer alan Kaška
kabilelerin olası akınlarını oumlnlemek sebebiyle yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir lakin
metinde yer alan aşağı(lık) koumlpek ifadesi ile Hitit Krallığırsquonın Hayaša Krallığırsquonı
oumlnemli bir siyasi guumlccedil olarak goumlrmediği aşikardır Antlaşma metninde ensest ilişkinin
yasaklandığı goumlruumlluumlr Hayaša Krallığırsquonın adetlerinin ve geleneklerinin Hitit
169
Krallığırsquondan farklı olduğu ama Hitit prensesi ile yapılan evlilik sonrasında eskisi gibi
davranılamayacağı belirtilmiştir
Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evliliğin Mašturi ile mi yoksa Manapa-Tarhunta
ile mi gerccedilekleştirildiği konusu henuumlz netlik kazanmamıştır lakin Hitit kanunlarında
yer alan ensest ilişki yasağını goumlz oumlnuumlnde bulunduracak olursak aynı aileden bir kişi
ile evlendiği anlaşılmaktadır Prensesin ccedilocuğunun olmaması yapılan evlilikten
istenilen sonucu verememiş ve soumlz konusu durum Hitit-Mısır Krallıkları arasındaki
mektup yazışmalarına konu olmuştur Firavun II Ramses prensesin ellili ya da altmışlı
yaşlarda olduğunu ccedilocuk doğurmasının muumlmkuumln olmadığını mektubunda belirtir
ancak yine de doktor goumlndermeyi ihmal etmez Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evlilik
Batı Anadolursquonun Hitit topraklarına dahil edilmesi iccedilin oumlnem arz etmekteydi Šehalılar
genel olarak Hitit yanlısı bir politika izlemişlerdir
Mittani Krallığı ile ilişkiler I Tuthaliya doumlneminde başlar I Šuppiluliuma
doumlneminde Mittani topraklarını Hitit topraklarına katılması ve Mittani Krallığırsquonın
Hitit vassal krallıklarından biri olması ile son bulur İšuwa Uumllkesirsquonden kaccedilan asilerin
Mittani Uumllkesirsquone sığınması ve Mittanilerin asileri Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi
ve Mittani Uumllkesi politik ccedilıkarına goumlre Hitit Krallığı ya da Asur Krallığı yanında yer
alması Hitit-Mittani gerilimini doruk noktaya taşımıştır Mittani ile yapılan evlilik soumlz
konusu boumllgenin jeopolitik konumu sebebiyle Asur Krallığırsquona karşı tampon bir boumllge
olarak kullanılmıştır
İšuwarsquonın yuumlkselişi Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın boumllgede guumlccedil kazanması ve
soumlzuuml geccedilen iki krallık ile Hitit Krallığı arasında oumlnemli bir konumda bulunması sebebi
ile olmuştur Boumllgenin konumu Asur Krallığı tehlikesi sebebi ile uumlst noktaya
ulaşmıştır İšuwalı asilerin Mittani Uumllkesirsquone kaccediltığı bilinmekteydi İšuwalıların
beylikler halinde yaşadığı anlaşılmakta ve Kilušhepa ile evlilik ile yapan kişinin İšuwa
Uumllkesirsquonde en nuumlfuzlu konuma geldiği goumlzlemlenmekte ve soumlz konusu evliliğin gerek
Hitit Krallığı gerek İšuwa Krallığı iccedilin başarılı sonuccedillar doğurduğu anlaşılmaktadır
Hititlerin Amurru Krallığırsquonı vassal krallıklarından biri yapmak istemesinde
soumlzuuml geccedilen krallığın ticari faaliyetlerinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr Amurru Krallığı ccedilıkarlarını
goumlz oumlnuumlnde bulundurarak zaman zaman Hitit Krallığı zaman zaman ise Mısır Krallığı
lehine politika izlemiştir Kadeš Savaşı sırasında Mısır lehine icraatleri sebebi ile II
Muwatalli zamanında Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderilir Daha sonra Hitit Krallığırsquonda
170
tahta geccedilen III Hattušili doumlneminde Hitit-Amurru ilişkilerinin duumlzeldiği
goumlruumllmektedir Urhi-Tešup olayında Amurru kralı Bentešinarsquonın III Hattušili lehine
politika izlediği goumlruumlluumlr III Hattušili kızı Gaššulawiya ile Amurru kralı Bentešinarsquoyı
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile oğlu Nerikkalirsquoyi evlendirerek krallıklar
arasındaki bağları daha da guumlccedillendirir Ayrıca Bentešinarsquonın ilk eşi olduğu bilinmesine
rağmen Gaššulawiyarsquonın ilk eş olacağı ve Gaššulawiya-Bentešina ccediliftinden olacak
ccedilocukların ve onların ccedilocuklarının Amurru tahtının sahipleri olacağı antlaşma
metninde belirtilmiştir Amurru kralı Bentešinarsquodan sonra tahta ccedilıkan ardılı
Šaušgamuwarsquonın Hitit prensesinden olduğu bilinmektedir Hititler tarafından
Ahhiyawa ve Asur Krallıkları gemilerine Amurru Krallığırsquonın ambargo
uygulanmasının istenmesi Hititlerin Amurru Krallığırsquondaki guumlcuumlnuuml net bir şekilde
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızın uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde komşu uumllkeler arasında yapılan evlilikler
incelenmiştir Buumlyuumlk guumlccediller olarak anılan Hitit-Mısır-Babil Krallıklarırsquonın kraliccedile kral
ya da veliaht prenslerinin birbirlerine goumlnderdikleri mektuplarda kardeşim kız
kardeşim babam gibi oldukccedila samimi bir ilişkinin varlığı goumlzlemlenmektedir Yapılan
hediye değiş-tokuşunda ise ezoterik malların bulunması ve goumlnderilen hediyelerin
ayrıntılı bir şekilde sıralandığını da goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Hitit-Mısır-Babil
Krallıkları arasında barış doumlneminin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml soumlylenebilir Yapılan evlilikler
krallıkları birbirleri ile yakın ilişkiler kurmalarını ve karşılıklı saygı ve kardeşlik
bağlarını guumlccedillendirmektedir Evlilik amacı ile goumlnderilen Hitit prenseslerinin vassal
krallıklar ile gerccedilekleştirilen evliliklerde ilk eş yani kraliccedile oldukları bilinmekte iken
komşu uumllkeler ile yapılan evliliklerde antlaşma metinlerinde boumlyle bir şart
konulmamıştır Prensesler evlendikleri kral iccedilin saraydaki eşlerden biri konumunda
olmaktaydılar
Babil Krallığı ile politik ilişkiler I Hattušilirsquonin Babilrsquoi fethi ile başlamıştır
Sonrasında devam eden ilişkiler daha ccedilok dostane şekilde devam etmiştir I
Šuppiluliumarsquonın Babilli prenses ile II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile ve IV
Tuthaliya doumlneminde olmak uumlzere uumlccedil adet evlilik gerccedilekleştiği bilinmektedir
Doumlnemin iki buumlyuumlk guumlcuuml arasında yer alan Hitit ve Babil Krallıklarırsquonın birbirlerine
karşı barışccedilıl bir politika izledikleri goumlruumllmektedir Babil sarayından gelen prenseslerin
Hattušarsquoda oldukccedila nuumlfuz elde ettikleri ve bir dizi saray entrikasına konu oldukları
171
bilinmektedir Ayrıca Babil Krallığırsquondan doktor ve zanaatkar talebinde de
bulunulmuştur bu durum yapılan evliliğin oumlnemli getirileri arasındadır IV Tuthaliya
doumlneminde geccedilen metinde Pattiya isimli kadının kimliği ise tam olarak ccediloumlzuumlme
ulaşmamıştır Babilli prensesin annesi olarak yer alsa da Babilli bir kraliccedilenin Hitit
Krallığırsquonda bulunmayacağı goumlruumlşuuml mevcuttur Fikrimizce Pattiya Babil sarayında yer
alan bir kraliccedileden ziyade bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir
Mısır Krallığı ile siyasi ilişkilerin ilk olarak Suriye Boumllgesirsquone jeostratejik ve
ekonomik nedenlerinden oumltuumlruuml huumlkuumlmranlık kurma ccedilabası ile ortaya ccedilıktığı ve soumlzuuml
geccedilen boumllgenin Hitit-Mısır Krallıklarını karşı karşıya getirdiği goumlruumllmektedir I
Šuppiluliuma doumlneminde Eskiccedilağrsquoın oldukccedila sıradışı olaylarından biri yaşanmıştır
Mısır kraliccedilesi Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve tahta geccedilecek bir
varisinin olmadığını belirtip I Šuppiluliumarsquonın oğullarından biri ile evlenmek
istediğini yazmıştır I Šuppiluliuma ilk başta bu duruma inanmaz ve kraliccedileden ikinci
bir mektup daha gelir Hitit kralı bu konunun gerccedilekliğini araştırdıktan sonra
Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona damat olarak yollar ancak henuumlz Mısır
Krallığırsquona ulaşamadan yolda oumllduumlruumlluumlr I Šuppiluliuma oumlfke ile Mısır Krallığırsquonın
Suriye Boumllgesirsquonde yer alan topraklarına saldırır I Šuppiluliuma doumlneminde yeniden
yaşanmaya başlayan gerginlik Kadeš Savaşırsquona kadar devam etmiştir
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki gerginliğin son
bulduğu goumlzlemlenmektedir Hitit ve Mısır kraliyet aileleri arasında yazılan bir dizi
mektup ve hediye değiş-tokuşu ile soumlz konusu iki krallık arasındaki politik ilişkilerin
iyiye gittiği goumlzlemlenmektedir Atlar keten dokumalar altın ve guumlmuumlşten kolyeler
ve bilezikler iccedilki kapları gibi mektuplarda liste olarak belirtilen ccedilok ccedileşitli hediyeler
soumlz konusudur Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesirsquonden oumlnce Alašiya sonrasında ise Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilması ile kısa suumlreli bir gerginlik yaşanır II Ramses ile III Hattušili
arasında yapılan antlaşma da firavun III Hattušili ve ardıllarının tahttaki hakkını tanır
ve boumlylelikle II Muwatallirsquonin oğulları olan Urhi-Tešup ve Ulmi-Tešuplsquoun ve
ardıllarının Hitit tahtında hak iddia etmeleri engellenmiş ve Kadeš Barış Antlaşması
yapılmıştır
Hitit prensesin goumlnderilmesi ve ccedileyiz hazırlıkları da mektup konularının
arasında yerini almaktadır Hitit kralının Šeha Nehri Uumllkesi kralı ile evlenmiş
Mašanauzzirsquonin ccedilocuk sahibi olabilmesi iccedilin Mısır Krallığırsquondan doktor istemesi III
172
Hattušilirsquonin rahatsızlıkları iccedilin Mısırrsquodan merhem istenmesi Mısır ile diplomatik
evliliğin getirilerinden biridir
Goumlnderilen iki Hitit prensesi olduğu bilinmekte ve ilkinin Mısır Krallığırsquona
ulaştıktan kısa bir suumlre sonra vefat ettiği duumlşuumlnuumllmektedir İki prensesin aynı anda
Mısır Krallığırsquonda bulunması Hitit kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince
pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir İkinci goumlnderilen prenses ile II Ramsesrsquoin bir kız
ccedilocukları olduğu bilinmektedir
Amarna Ccedilağı ile başlayan politik evliliklerin Hititlerrsquoin buumlyuumlk guumlccediller arasında
yer bulmasıyla birlikte Hitit Krallığırsquonın da politik evlilikler yapan krallıklar arasında
olduğu goumlzlemlenmektedir Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler Hititlerin
Anadolursquoda yer alan krallıklar uumlzerindeki hakimiyet ccedilabasını goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Ezoterik ve değerli malların bir uumllkeden diğer uumllke kralına ulaşımı hediye
değiş-tokuşu ile kolaylaşmış krallıklar arasında doktor ve zanaatkar isteği ile de
doumlnemin bilim ve teknolojisi paylaşılmıştır Ayrıca yapılan evlilikler sayesinde
doumlnemin guumlccedilluuml uumllkeleri arasında yer alan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında uzun
suumlreli bir barış doumlnemi huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
173
KAYNAKCcedilA
Abbas MR ldquoThe Bodyguard of Ramesses II and the Battle of
Kadeshrdquo Eacutegypte Nilotique et Meacutediterraneacuteenne Sayı
9 2016 syf 113-123
Alexander Robert L ldquoContributions to The Interpretation of the Franktin
Reliefsrdquo III Uluslararası Hititoloji Kongresi
Bildirileri Nurol Matbaacılık Ankara 1998 syf 15-20 Alp Sedat Hitit Ccedilağında Anadolu Tuumlbitak Yayınları 2005
Ankara
Alparslan Metin II Muršili Ve Doumlnemi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Eskiccedilağ ve Kuumlltuumlrleri Anabilim Dalı
Hititoloji Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi
İstanbul 2006 ldquoDie Gattinnen Muršili II Eine Betrachtung des heutigen
Forschungsstandes und seiner
Interpretationsmoumlglichkeitenrdquo Studie Micenei Ed Egeo-
Anatolici Vol XLIX 2007 syf 31-37 Eski Anadolursquoda Ticaret (MOuml II Binyıl) Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları 2010 İstanbul
ldquoHitit Devleti iccedilin GAL MEŠEDIrsquonin Statuumlsuuml ve Oumlnemirdquo
Boğazkoumly-Hattuša Ergebnisse der Ausgrabungen Sayı
25 Berlin 2017(a) syf 287-297
ldquoThe East Upper Land İšuwa-Malatiya Azzi-Hayaša
Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies Section 1
Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218
Alparslan M Doğan-
Alparslan M
Alpman Adil
ldquoDas Hethitische Siegel Innovation einer multilingualen
Gesellschaftrdquo BYZAS Sayı 23 İstanbul 2017 syf 49-
59
174
ldquoAnadolursquoda Evlatlık Alma Muumlessesesirdquo Ankara
Uumlniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi
Cilt 28 Sayı 3-4(Temmuz) Ankara 1970 syf 317-322
Alt D A ldquoNoch einmal zur Schlacht bei Kadešrdquo Zeitschrift
des Deutschen Palaestina-Vereins Deutscher
verein zur Erforschung Palaestinas Band 66 Heft 1
1943 syf 1-20
Atlman A ldquoThe İšuwa Affair in the Šattiwaza Treaty (CTH 51A
obv 10-24) Reconsideredrdquo Ugarit Forschungen
Internationales Jahrbuch fuumlr die Altertumskunde
Syrien-Palaumlstinas Vol 32 2000 syf 11-21
ldquoRethinking the Hittite System of Subordinate Countries
from the Legal Point of Viewrdquo Journal of the American
Oriental Society American Oriental Society Vol 123
No 4 (October-December) 2003 syf 741-756
Archi A ldquoEgyptians and Hittites in Contactrdquo LrsquoImpero
Ramesside Convegno Internazionale (Vicino Oriente-
Quaderno 1) Roma1997 syf 1-15
Ardzinba Vladislav Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri Ccedilev O Uravelli
Kafdav Yayınları Ankara 2010
175
Ay Şeyma ldquoHitit Siyasi Tarihirsquonde Šeha Nehri Uumllkesi ve Oumlnemirdquo
History Studies Vol 22 Samsun 2010 syf 1-13
Balkan K ldquoEti Hukukunda İccedilguumlveylikrdquo Ankara Dil Tarih
Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi Sayı6 1948 Ankara syf
147-152
Inandıkrsquota 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Ccedilağına
Ait Bir Bağış Belgesi Ankara Anadolu Medeniyetleri
Araştırma Vakfı Yayınları Ankara 1973
Beal Richard H ldquoStudies in Hittite Historyrdquo Journal of Cuneiform
Studies Vol35 No12(Jan-Apr) The American Schools
of Anatolian Research 1983 syf 115-126
Beckman Gary ldquoMesopotamians and Mesopotamians Learning at
Hattušardquo Journal of Cuneiform Studies Vol35 No
12 The American School of Oriental Research 1983(a)
syf 97-114
Hittite Birth Rituals Otto Harrossowitz Studien zu
Boğazkoumly-Texten Heft 29 Wiesbaden 1983(b)
Hittite Diplomatic Texts Society Of Biblical Literature
1996
ldquoInternational Law in the Second Millennium Late
Bronze Agerdquo Handbook of Oriental Studies I72 A
176
History of Ancient Near Eastern Law Brill Press Vol1
Leiden- Boston 2003 sys 253-277
ldquoForeigners in Ancient Near Eastrdquo Journal Of The
American Oriental Society Vol133 No2 (April-June)
2013 syf 203-216
Beran Th Die hethitische Glyptik von Boğazkoumly 1 Die Siegel und
Siegelabdruumlcke der vor- und althethitischen Perioden
und die Siegel der hethitischen Grosskoumlnigeauml Berlin
1967
Bilgin T ldquoOfficials and Administration in the Hittite Worldldquo
Studies in Ancient Near Eastern Records Vol 21
BostonBerlin 2018
Bin-Nun Shoshana R ldquoWho Was Tahurwaili the Great Hittite Kingrdquo Journal
of Cuneiform Studies Vol26 No2 (Apr) The
American Schools of Oriental Research Press 1974
syf112-120
The Tawananna in the Hittite Kingdom Carl Winter
Universitaumltsverlag 1975 Heidelberg
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B
Nies New Haven 1917
177
Bozkurt Tuumllin ldquoHititler Oumlrneğinde Levirat Olgusuna Sosyal
Antropolojik Yaklaşımrdquo VII Uluslararası Hititoloji
Kongresi Bildirileri (Ccedilorum 25-31 Ağustos 2008) Anıt
Matbaa Cilt1 Ankara 2010 syf 131-138
BrandauBridget
Schickert Hartmut
Hititler Bilinmeyen Bir Duumlnya Imparatorluğu
Arkadaş Yayınevi 2004 Ankara
Braudel F Bellek ve Akdeniz Metis Yayınları 2007 İstanbul
Breasted James H ldquoWhen did the Hittites enter Palestinerdquo The American
Journal of Semitic Languages and Literatures The
University of Chicago Press Vol 2 No 3(April) 1905
syf 153-158
Brinkman JA ldquoForeign Relations of Babylonia from 1600 to 625 BC
The Documentary Evidencerdquo American Journal of
Archaeology Vol 76 1972 syf 271-281
ldquo1 Babylonia under the Kassites Some Aspects for
Considerationrdquo Karduniaš Babylonia under the
Kassites The Proceedings of the Symposium Held in
Munich 30 June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and
Historical Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf
1-44
178
Bryce Trevor ldquoHatusili I and the Problems of the Royal Succession in
the Hittite Kingdomrdquo Anatolian Studies Vol31 1981
Ankara syf 9-17
ldquoThe Death of Niphururiya and Its Aftermathrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 76 1990 syf 97-105
ldquoHow Old Was Matanazirdquo The Journal of Egyptian
Archaeology Sage Publications Vol 84 1998 syf 212-
215
Hitit Duumlnyasında Yaşam ve Toplum Dost Yayınevi
Ankara 2003(a)
Letters of the Great Kings Of The Ancient Near East
Routledge London 2003(b)
The Kingdom of the Hittites Oxford University Press
2005
The lsquoEternal Treatyrsquo from the Hittite Perspectiverdquo The
British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan
Sayı 6 2006 syf 1-11
179
The Routledge Handbook of the Peoples and Places of
Ancient Western Syria Routledge London and New
York 2009
Hitit Savaşccedilıları Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları
İstanbul 2015
Carruba O ldquoDie Hayaja-Vertraumlge Hattisrdquo Festschrift Otten zum 75
Geburtstag Documentum Asia Minoris Antiquae
Wiesbaden 1988 syf 59-75
ldquoDie Tawanannas des Alten Reichesrdquo Festschrift fuumlr
Sedat Alp Hittite And Other Anatolian And Near Eastern
Studies In Honor of Sedat Alp Ankara 1992 syf 73-89
CHD Chicago Hittite Dictionary Chicago
Cohen Y ldquoThe Historical Geography of Hittite Syria Philologyrdquo
Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol 121
Leiden 2017 syf 295-310
Collins Billie J The Hittites And Their World Society of Biblical
Literature Atlanta 2007
Ccedilelebi Binnur Anadolursquoda Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve
Oumlnemi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
180
Kadın Ccedilalışmaları Anabilim Dalı (yayımlanmamış
yuumlksek lisans tezi) 2007 Ankara
Eskiccedilağrsquoda Kadın Arkeoloji ve Sanat Yayınları 2015
İstanbul
CTH LAROCHE E Catalogue des Textes Hittites Paris
Editions Klincksieck 1956-1958
Darga Muhibbe ldquoPuduhepa An Anatolian Queen Of The Thirteenth
Cenetury BCrdquo Arif Muumlfid Mansel Armağanı 2 1974
Ankara syf 336-361
Eski Anadolursquoda Kadın İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat
Fakuumlltesi Yayınları No 2033 İstanbul 1976
Anadolursquoda Kadın Yapı Kredi Yayınları İstanbul
2013
de Martino Stefano ldquoA tentative Chronology of Kingdom of Mittani from its
Rise to the Reign of Tušrattardquo Mesopotamian Dark Age
Revisited 2002 syf 35-42
Hititler Dost Yayınevi Ankara 2006
ldquoAli-Šarruma Re Di İšuwardquo Studi Micenei ed Egeo
Anatolici Sayı 52 In ricordo di Fiorella Imparati a dieci
anni dalla scomparsa 2010 syf 109-117
181
ldquoThe Mittani State The Formation of the Kingdom of
Mittanirdquo Constituent Confederate and Conquered
Space the Emerge of the Mittani State Berlin Studies
of the Ancient World Vol 17 BerlinBoston 2014 syf
61-74
de Mieroop Marc Van Antik Yakındoğursquonun Tarihi Dost Yayınevi 2006
Ankara
The Eastern Mediterranean In The Age of Ramesses
II Blackwell Publishing Oxford 2007
del MONTE G F ldquoMašhuiluwa Koumlnig von Mirardquo Orientalia Nova Series
Vol 43 1974 syf 355-368
DesideriPaolo
JasinkAnna
Margherita
Cilicia Dallrsquoetadi Kizzuwatna alla conquista
macedone Torino Le Lettere 1990
Desplanques Sophie Antik Mısır Dost Kitabevi 2006 Ankara
Devecchi Elena ldquoAmurru between Hatti Assyria and Ahhiyawa
Discussing a recent hypothesisrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie Band
100 Mainz 2010 syf 242- 256
ldquo4 Of Kings Princesses and Messengers Babyloniarsquos
International Relations during the 13th Century BCrdquo
182
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf112-122
Devecchi EMiller J
L
ldquoHittite-Egyptian Synchronisms and their Consequences
for Ancient Near Eastern Chronologyrdquo Egypt and the
Near-East - the Crossroads Proceedings of an
InternationalConference on the Relations of Egypt
and the Near East in the Bronze Age Prague
September 1ndash3 2010 Ed Jana Myranova Charles
University in Prague 2011 syf 139-176
Dinccedilol M Ali ldquoHititlerrdquo Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi Yazır
Matbaacılık Cilt1 Ankara 1982
ldquoAşella Rituumleli (CTH 394) ve Hititlerrsquode Salgın
Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir
Bakışrdquo Belleten Cilt XLIX Sayı 193 Ankara Nisan
1985 syf 1-40
ldquoHititlerin Devletlerarası Antlaşmalarırdquo Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2
Mayıs İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi
Basımevi 1988 syf 35-46
183
ldquoHitit Yasalarının Ana Ccedilizgileri ve Eski Oumlnasya Hukuku
İle Etkileşimirdquo Anadolu Araştırmaları Dergisi
Sayı12 1990 syf 83-100
ldquoMuumlhuumlrlerrdquo Tarihoumlncesinden Demir Ccedilağırsquona
Anadolursquonun Arkeoloji Atlası Arkeoatlas No 20111
İstanbul syf 264-265
Dinccedilol Belkıs Eski Oumlnasya Toplumlarında Succedil Kavramı ve Ceza
Tuumlrk Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları İstanbul
2003
ldquoHitit Yasalarırdquo Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu
Yapıkredi Yayınları İstanbul 2013 syf 520-529
Dinccedilol Ali Dinccedilol B
Hawkins
JDWilhelm G
ldquoThe Cruciform Seal from Boğazkoumly Hattusa Tafel
6 Festschrift Peter Neve 1993 syf 87-106
Dinccedilol Ali Alparslan
M
ldquoHitit Muumlhuumlrcuumlluumlğuuml (Glyptik)rdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 392-404
Doğan-Alparslan M Hitit Kralı II Muvatalli Kişiliği ve Icraatı Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Zero Kitap-Yayım-Dağıtım
İstanbul 2012
184
ldquoHititlerrsquode Kadınrdquo Aktuumlel Arkeoloji Dergisi Sayı32
Mart-Nisan İstanbul 2013 syf 70-79
DS Guumlterbock H ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by
His Son Mursili IIrdquo Journal of Cuneiform Studies
Band 10 New Haven 1956 syf 41-68
EA J AKnudtzon Die El-Amarna-Tafeln Vorderasiatische
Bibliothek Band 2 Leipzig 1915 Nachdruck Aalen
1964
Ebeling E ldquoAus dem Funde von Boghazkoumli Aus dem Vertrage des
Koumlnigs Hattušil III von Hatti mit Koumlnig Bentešina von
Amurrurdquo Altorientalische Texte Zum Alten
Testament Berlin Leipzig 1926 syf 379-380
Edel E ldquoKBo I 15 + 19 ein Brief Ramsesrsquo II mit einer
Schilderung der Kadešschlachtrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie
Walter de Gruyter Verlag Neue Folge Band 15 (Band
49) Berlin 1950 syf 195-212
ldquoZwei Originalbriefe der Koumlnigsmutter Tuja in
Keilschriftrdquo Studien zur Altaumlgyptischen Kultur
Helmut Buske Verlag Band 1 1974 syf 105-146
185
Die Aegyptisch- Hethitische Korrespondenz I-II
Opladen 1994
Faulkner R O ldquoThe Battle of Kadeshrdquo Mitteilungen des Deutsches
Archaumlologischen Instituts Abteilung Kario Otto
Harassowitz Verlag Band 16 Teil II Wiesbaden
1958 syf 93-111
Freydank H ldquoEine Hethitische Fassung des Vertrages zwischen dem
Hethiterkoumlnig Šuppiluliuma und Azur von Amurrurdquo
Mitteilungen des Instituts fuumlr Orientforschung Band
VII Berlin 19591960 syf 356-381
Friedrich J ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 1 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft Leipzig 1926
ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 2 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft 341 Leipzig 1930
Gardiner A Geschichte des alten Aumlgypten Stuttgard1965
Gander M ldquoThe West Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies
Section 1 Vol 121 Leiden 2017 syf 262- 280
186
Gilan A ldquoFormen und Inhalte althethitischer historischer
Literaturrdquo Texte der Hethiter Heft 29
Universitaumltsverlag Winter Heildelberg Germany 2015
Glocker J ldquoAlišarruma Koumlnig von İšuwardquo Altorientalische
Forschungen Vol 38 2011 syf 254-276
Goedicke H ldquoConsiderations on the Battle of Kadeshrdquo The Journal
of Egyptian Archaeology Sage Publications Vol 52
(December) 1966 syf 71-80
Grayson A K ldquoMittanirdquo Encyclopedia of Ancient Civilizations New
York 1980 syf 109-111
Gurney OR Hititler Dost Yayınevi Ankara 2001
Guumlnbattı C Kuumlltepe-Kaniş Anadolursquoda Ilk Yazı İlk Belgeler
Kayseri Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Kayseri
2017
Guumlterbock Hans G ldquoHittite Hieroglyphic Seal Impressions from
Korucuteperdquo Journal of Near Eastern Studies Vol 32
No 12 (January - April) The University of Chicago
Press 1973 syf 135-147
187
ldquoObservations on the Tarsus Seal of Puduhepa Queen of
Hatti Journal of the American Oriental Society
Vol117 No1 (January March) syf143-144 1997(a)
ldquoThe Hittite Seals in the Walters Art Galleryrdquo The Journal of
the Walters Art Gallery Vol 36 Essays in Honor of Dorothy
Kent Hill The Walters Art Museum Publisher 1977(b) syf 7-
16
ldquoThe Hittites and the Aegean World Part 1 The
Ahhiyawa Problem Reconsideredrdquo American Journal of
Archaeology Vol 87 No 2 April Archaeological
Institute of America 1983 syf 133-138
HAB Sommer FFalkenstein A Die hethitisch-akkadische
Bilingue des Hattušili I (Labarna II) Bayerischen
Akademie der Wissenschaften Neue Folge 16 Muumlnchen
1938
Haase Richard ldquoZur Deutung Der sectsect 37 und 38 Der Hethitischen
Rechssammlungrdquo Anadolu Araştırmaları İstanbul
Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi Cilt II Sayı 1-2 İstanbul
1965 syf 251-256
188
ldquoDer Inzest in den soghethitischen Gesetzenrdquo Die Welt
des Orients Bd 9 H1 VandenhoeckampRuprecht 1977
syf72-76
ldquoEhescheidung auf hethitisch Anmerkung zu den sectsect bdquo26
ardquo bdquo26 brdquo 31 bis 33 und bdquo33rdquo der hethitischen Gesetzerdquo
Die Welt des Orients Bd 24 Vandenhoeck ampRuprecht
Press 1993 syf 50-54
ldquoDrei Kleinigkeiten zum hethitischen Rechtrdquo
Altorientalische Forschungen Akademie Verlag Band
21 1994 syf 65-72
ldquoUumlberlegungen zur erlaubten Toumltung eines Menschen in
der hethitischen Rechtssammlungrdquo Die Welt des
Orients Bd 27 Vandenhoeck ampRuprecht Press 1996
syf 36-44
ldquoNekromantie in den hethitischen Rechtsratzungrdquo Die
Welt des Orients Bd35 Vandenhoeck amp Ruprecht
Press 2005 syf 62-67
Hawkins J D ldquoTarkasnawa King of Mira Tarkondemos Bogazkoumly Sealings
and Karabelrdquo Anatolian Studies Vol 48 1998(a) syf 1-31
189
ldquoThe Land of İšuwa The Hieroglyphic Evidencerdquo III
Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri Ankara
1998(b) syf 281-295
Hazenbos J ldquoHittite Historical Texts I ldquoThe end of Mittani (CTH
511)rdquo The Ancient Near East Historical Sources in
Translation 2006 syf 241-244
Heinhold-Krahmer S Arzawa Texte der Hethiter Band 8 Heidelberg 1977
Helck W ldquoUrhi-Tešup in Aumlgyptenrdquo Journal of Cuneiform
Studies The American Schools of Oriental Research
Vol 17 No 3 1963 syf 87-97
Herdbordt S Die Prinzen- Und Beamtsiegel der Hethitischen
Grossreichszeit auf Tonbullen aus dem Nişantepe-
Archiv in Hattusa Verlag Philipp von Zabern Mainz am
Rhein 2005
Herdbordt S
Bawanypeck D
Hawkins JD
Die Siegel der Grosskoumlnige und Grosskoumlniginnen auf
Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa
Darmstadt-Mainz 2011
Hoffmann Inge Der Erlaszlig Telipinus Carl Winter Universitaetverlag
Heidelberg 1984
190
Hoffner H A Jr The Laws Of The Hittites Koninklijke Brill 1997
Leiden Netherlands
Letters From The Hittite Kingdom Society Biblical
Literature Atlanta 2009
Hornung Erik Mısır Tarihi Kabalcı Yayınevi İstanbul 2004
Hout van den Theo P
J
ldquoHethitische Thronbesteigungsorakel und die
Inauguration Tudhalijas IVrdquo Zeitschrift Assyriologie
und Vorderasiatische Archaumlologie Band 81 Berlin
1991 syf 274-300
ldquoHitit Krallığı ve İmparatoprluğursquonun Kısa Tarihirdquo
Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2019 syf 11-29
Houwinkten ten Cate
Philio HJ
ldquoHittite Royal Prayersrdquo Numen Vol16 Fasicule 2
(September) Brill Press 1969 syf81-98
ldquoThe early and late phases of Urhi-Tešuprsquos Careerrdquo
Anatolian Studies Presented to Hans Gustav
Guumlterbock on the Occasion of his 65th Birthday I
1974 syf 123-150
191
ldquoThe Hittite Dynastic Marriages of the Period between
ca1258 and 1244 BCrdquo Altorientalische Forschungen
Akademie Verlag Band 23 Berlin 1996 syf 40-75
ICK Inscriptions cuneacuteiforms de Kuumlltepe I Hrozny B Prag
1952
Işık F Atıcı
MTekoğlu R
ldquoDie nachhethitische Koumlnigsstele von Karakuyu beim
Karabel-Pass Zur kulturellen Kontinuitat vom
bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ioniardquo Asia
Minor Studien Band 66 Bohn 2011 syf1-33
Imparati Fiorella Hitit Yasaları İtalyan Kuumlltuumlr Heyeti Yayınları Ankara
1992
Jewell ER The Archaeology and History of Western Anatolia
During the Second Millennium BC Dissertation of
University of Pennsylvania Michigan 1974
Karauğuz Guumlngoumlr Boğazkoumly Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit
Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri Ccedilizgi Yayınevi
Konya 2002
ldquoHitit Devletinin Siyasi Antlaşmaları Uumlzerine Bir
Değerlendirmerdquo Mısır- Hitit Edebi Barış Antlaşması
(Kadeş) ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir
2007 syf 49-62
192
Hitit Mitolojisi Ccedilizgi Kitabevi 2015 Konya
Karasu Cem ldquoCcedilivi Yazılı Belgelere Goumlre Eski Anadolu Kadını
Hakkında Bazı Goumlzlemlerrdquo Ccedilukurova Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 15 Sayı 3
(Arkeoloji Oumlzel Sayısı) 2006 syf 45-66
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli I-VI (WVDOG 30 und
36) Leipzig 1916-1923 Bd VIIvd ndash Berlin 1954
Kılıccedil Y Duymuş H
Hande
ldquoHititlerrsquode Kadın ve Siyasetrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil
Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı42 Cilt26 Ankara 2007
syf85-99
Kılıccedil Yusuf ldquoEski Mezopotamya ve Anadolu Toplumlarında Kadının
Sosyal Durumurdquo Tuumlrkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi
Dergisi Yıl9 Sayı1 Nisan-Ağustos 2005 syf 32-41
Kitchen K A Pharaoh Triumphant The Life and Times of
Ramesses II Warminster 1982
Ramesside Inscriptions Translated and Annoyed
Translations Vol2 Oxford 1996
Klinger J ldquo5 Die Historischen Einleitungen der Arzawa-Vertraumlge
Muršili II mit Manapa-Tarhunta von Šeha und Kupanta-
Kurunta von Mira und Kuwalijardquo Texte der Umwelt des
193
Alten Testaments Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge
Herrscherinschriften und andere Dokumente zur
politischen Geschicte 2005 syf 124-129
Klengel H ldquoAziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der
Amarnazeitrdquo Mitteilungen des Instituts fuumlr
Orientforschung Band X Berlin 1964 syf 57-83
ldquoDie Hethiter und İšuwa Oriens Antiquus Vol 7 1968
syf 63-76
Geschichte Syriens im 2 JahrtausendTeil 2 Mittel-
und Suumldsyrien Institut fuumlr Orientforschung
Veroumlffentlichung 70 Berlin 1969
ldquoNochmals zu İšuwardquo Oriens Antiquus Vol 15
Fasicule 2 1976 syf 85-89
ldquoGeschichte des Hethitischen Reichesrdquo Handbook of
Oriental Research Band 34 1999
ldquoHattuschili und Ramsesrdquo Kulturgeschichte der
Antiken Welt Band 95 Verlag Philipp von Zabern
Mainz am Rhein 2002
Klock-Fontanille I Hititler Dost Kitabevi Ankara 2005
194
Kosyan A ldquoRulers of Hayaša Hukkanardquo Aramazd Armenien
Journal of Near Eastern Studies Vol VIII Issues 1-2
Yerevan 2014 syf128-134
KoumlroğluKemalettin Eski Mezopotamya Tarihi İletişim Yayınları İstanbul
2006
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul
Donbaz V Freiburger altorientalische Studien Beihefte
Altassyrische Texte und Untersuchungen Band 2 1989
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli Berlin 1921
Langdon S Gardiner
Alan H
ldquoThe Treaty of Alliance between Hattušili King of the
Hittites and the Pharaoh Ramesses II of Egyptrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205
Lloyd Seton Tuumlrkiyersquonin Tarihi Tuumlbitak Yayınevi Ankara 2012
Laroche E ldquoDocuments hieacuteroglyphiques Hittites provenant du palais
drsquoUgaritrdquo Ugaritica III (ed Schaeffer) Paris 1956
syf 97-160
ldquoGlossaire de la Langue Hourriterdquo 1 A-L 2M-Z Revue
Hittite et Asianique Organe de la Socieacuteteacute des Eacutetudes
Hittites Band 34 Paris 1976
195
Macqueen JG Hititler ve Hitit Ccedilağında Anadolu Arkadaş Yayınevi
Ankara 2009
Meissner Bruno ldquoDie Bezihungen Aumlgyptens zum Hattireiche nach
attischen Quellenrdquo Zeitschrift der Deutschen
Morgenlaumlndischen Gesellschaft Harrassowitz Verlag
Vol 72 No 12 1918 syf 32-64
Miller Jared L ldquoThe Rebellion of Hattirsquos Syrian Vassals and Egyptrsquos
Meddling in Amurrurdquo 6 Hititoloji Kongresi Part II
Studi Micenei ed Egeo Anatolici Vol 50 2008 syf
533-554
ldquo3 Political Interactions between Kassite Babylonia and
Assyria Egypt and Hatti during the Amarna Agerdquo
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2007 syf 93-111
Mineck KR ldquoHittite Historical Text II ldquoA Letter from the Hittite King
Hattušili III to Kadašman-Enlil II King of Babylonia in
Akkadianrdquordquo The Ancient Near East Historical
Sources in Translation Oxford 2006 syf 275-279
196
Muntingh LM ldquoThe Social and Legal Status of Free Ugaritic Femalerdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol 26 No 2(April) 1967 syf102-112
Murnane W J The Road To Kadesh A Historical Interpretation Of
The Battle Reliefs Of King Sety I At Karnak Orient
Institute Of The University Of Chicago Chicago -
Illinois 1990
Muumlller-Karpe A ldquoThe East Archaeology the Upper Land Azzi-Hayaša
İšuwardquo Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol
121 Leiden 2017 syf 58-74
Mynarova Jana ldquoLost in Translation An Egyptological Perspective On
the Egyptian-Hittite Treatiesrdquo Annals of The Naprstek
Museum Vol 352 2014 syf 3-8
Neufeld Ephraim The Hittite Laws LuzacampCo Ltd London 1951
NiemeierWolf-
Dietrich
ldquoHattuşa ve Ahhiyava Arasındaki MillavandaMilet
Sorunurdquo Hititler ve Hitit Imparatorlugu Bonn
Kunst-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik
Deutschland 2002 syf521-523
Noth M ldquoDie Stadt Kades am Orontes in der Geschichte des
zweiten Jahrtausends v Chrrdquo Die Welt des Orients
Vandenhoeck amp Ruprecht Verlag Band 1 Heft 3 1949
syf 223-233
197
Oates J Babil Arkadaş Yayınevi Ankara 2004
Oettinger Norbert ldquoAnatolische Etymologienrdquo Historische
Sprachforschung Historical Linguistics Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag 108 Bd 1 H 1995 syf 39- 49
Otten H ldquoDie Hethitischen historischen Quellen und die
altorientalische Chronologierdquo Abhandlungen der
Geistesund Sozialwissenschartlichen Klasse Nr3
1968
Oumlzkan Suumlleyman ldquoUumllkemizde Bulunmuş Mısır Eserlerine Goumlre Anadolu-
Mısır İlişkilerirdquo Tarih Incelemeleri Dergisi Sayı
XXIII İzmir 2007 syf 77-116
Pelvanoğlu T ldquoHitit Savaş Sanatırdquo Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul
2018 syf 44-50
Peker Hasan Suriye Uumlzerindeki Hitit Hakimiyetinin Kurulması
MOuml II Binyılda Eski Yakındoğuda Suumlper Guumlccediller ve
Kuumlccediluumlk Devletler İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Doktora Tezi İstanbul 2009
ldquoHitit Devletirsquonin Uluslararası İlişkileri ve Politik
Enstruumlmanları Savaş ve Diplomasirdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 64-78
198
Peker HVos De
Julien
ldquoHitit-Mısır Buumlyuumlk Duumlşmanlıktan Kardeşliğerdquo
Arkeoatlas No 201001 İstanbul 2010 syf 82-103
Peker H Pelvanoğlu
T
ldquoGeccedil Tunccedil Ccedilağının İki Suumlper Guumlcuuml Suriyede Karşı
Karşıya İyi Kardeşlik ve İyi Barıştan Oumlnce Kadeş Savaşırdquo
Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul 2018 syf 70-75
Reyhan Esma Hitit Devletirsquonde Siyaset ve Youmlnetim Bilgin Kuumlltuumlr
Sanat Yayınları Ankara 2017
RGTC IV Wolfgang Roumlllig Die Orts-Gewassernamen der
altassyrischen Zeit (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes=4) Wiesbaden Dr Ludwig
Reichert 1991
RGTC VI Del Monte G F Johann Tischler Die Orts-
Gewassernamen der Hethitischen Texte (Reacutepertoire
Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes= RGTC 6)
Wiesbaden Dr Ludwig Reichert 1978
RGTC VI2 Del Monte G F Die Orts- Gewassernamen der
HethitischenTexte (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes= RGTC 62) Wiesbaden Dr
Ludwig Reichert 1992
de Roos J ldquoDUMUMUNUSLUGAL Reconsideredrdquo Anatolica
Vol 31 2005 syf 211-215
ldquoMaterials For A Biography The Correspondence of
Puduhepa With Egypt and Ugaritrdquo The Life And Times
199
Of Hattušili And Tuthaliya IV Leiden 2006 syf 17-
26
Roumlllig Wolfgang ldquoPolitische Heiraten im Alten Orientrdquo Saeculum Vol
25 1974 syf 11-23
RS Ras Shamra-Texte
Ruumlster CNeu E Hethitisches Zeichenlexikon Studien Zum Boğazkoumly-
Texten Beiheft 2 Wiesbaden 1989
Santosuosso A ldquoKadesh Revisited Reconstructing the Battle Between
the Egyptians and the Hittitesrdquo The Journal of Military
History Vol 60 No 3 (July) 1996 syf 423-444
Savaş Ouml Savaş ldquoKizzuuatnalı Buumlyuumlk Hitit Kraliccedilesi Puduheparsquonın Evlilik
Anıtı ile Oumlluumlm Anıtırdquo La Cilicie Espaces et Pouvoirs
Locaux Table Ronde Internationale 2-5 November
İstanbul 1999 syf 95-114
Sayce A H ldquoWhat Happened After the Death of Tutrsquoankamunrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration
Society Vol12 No 34 (October) 1926 syf 168-170
Schulman Alan R ldquoAnkhesenamun Nofretity and the Amka Affairrdquo
Journal of the American Center in Egypt American
Research Center in Egypt Press Vol 15 1978 syf 43-
48
200
ldquoDiplomatic Marriages in the Egyptian New Kingdomrdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol38 No 3(July) 1979 syf 177-193
Sever H ldquoAnadolursquoda Nişanın Bozulması Hakkında Verilmiş
Kaniš Karumu Kararırdquo Belleten LVI 2171992 Ankara
syf 665-675
Siegelova J ldquoAppu-Maerchen und Hedammu-Mythusldquo Studien zu
den Boğazkoumly-Texten Heft 14 Otto Harrassowitz
Wiesbaden 1971
Singer I ldquoWestern Anatolia in the Thirteenth Century BC
according to the Hittite Sourcesrdquo Anatolian Studies
Vol33 The British Institute of Archaeology at Ankara
1983 syf 205- 217
ldquoA Concise History of Amurrurdquo Harvard Semitic
Studies Vol4 Scholar Press Atlanta Georgia 1991(a)
syf 135-195
ldquoThe Title ldquoGreat Princessrdquo in the Hittite Empirerdquo Ugarit
Forschungen Internationales Jahrbuch fuumlr die
Altertumskunde Syrien-Palaumlstines Verlag
ButzonampBercker Kevelaer Sayı23 Darmstadt 1991(b)
syf 327-338
201
ldquoThe ldquoLand of Amurrurdquo and the ldquoLands of Amurrurdquo in the
Šaušgamuwa Treatyrdquo Iraq Band 53 1991(c) syf 243-
252
Muwatallirsquos Prayer to the Assembly of Gods Through
the Storm-God of Lighting American Schools of
Oriental Research Amerika 1996
Hittite Prayers Writings from the Ancient World
Society of Biblical Literature Vol11 Atlanta 2002
ldquoThe Urhi-Teššub Affair in the Hittite-Egyptian
Correspondencerdquo The Life and Times of Hattušili III
and Tuthaliya IV Nederlands Enstitut 2006 syf 485-
498
ldquoMahhaza King of Amurrurdquo Hethetica Vol XVI
Belccedilika 2010 syf 175-180
Sir Gavaz Oumlzlem ldquoMOuml 14yy Hitit Amurru İlişkilerirdquo KUBABA
Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi Sayı 15 2010
syf 31-41
ldquoHitit İmparatorluğunun Suriye Ve Yukarı Mezopotamya
Ticaret Yolları Uumlzerindeki Hakimiyet Politikasırdquo 38
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ccedilalışmaları
Kongresi Cilt VI Ankara 2012 syf 2819-2837
202
SommerF
Faklenstein A
ldquoDie Hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusilis I
(Labarna II) Abhandlungen der Bayer Akademie der
Wissenschaften Neue Folge Heft 16 Muumlnchen 1938
Soysal Oğuz ldquoNoch Einmal zur Šukziya-Episode im Erlaszlig Telipinus
Orientalia Nova Series Vol59 No 2 Gregorian
Bibilical Press 1990 syf 271-279
Spalinger A ldquoConsiderations on the Hittite Treaty between Egypt and
Hattirdquo Studien zur Altaegyptischen Kultur Helmut
Buske Verlag Band 9 1981 syf 299-358
Starke F ldquoMirardquo Neue Pauly Band 8 Stuttgard 2000 syf 250-
255
ldquoMilattan Oumlnce İkinci Bin Yılın Guumlccedil Dengesi İccedilinde
Troiardquo Duumlş ve Gerccedilek Troia Homer Kitabevi İstanbul
2001 syf 447-487
Steiner G ldquoldquoSchiffe von Ahhijawardquo oder ldquoKriegsschifferdquo -von
Amurru im Šauškamuwa-Vertragrdquo Ugarit-
Forschungen Band 21 Darmstadt 1989 syf 393-411
Stol M ldquoWomen in Mesopotamiardquo Journal of the Economic
and Social History of the Orient Vol38 No2 Brill
Publisher 1995 syf 123-144
203
Sugi I ldquoDer Vertrag zwischen Tudhalijaš IV mit IŠTAR-muwaš
von Amurrurdquo Orient Vol 1 Tokyo 1960 syf 1-22
Suumlel Ayguumll ldquoHitit Kadının Hukuki Durumurdquo Uluslararası 1
Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990)
Uumlnal Ofset Ankara 1990 syf 239-253
ldquoŞapinuvarsquodaki Kraliccedile Hakkındardquo Anatolia Antica
Studi in Memoria di Fiorella Imparati Eothen 11 Cilt
2 Roma 2002 syf 819-826
ldquoHitit Devletirsquonin Bir Diğer Başkenti Şapinuvardquo
Muhibbe Darga Armağanı Sadberk Hanım Muumlzesi
Yayını İstanbul 2008 syf 457-474
Suumlel A Suumlel M ldquoOrtakoumly Araştırmalarırdquo Idol Dergisi Yıl 8 Sayı 28 Ocak-
Şubat-Mart 2006 syf 14-21
ldquoBaşkent Şapinuva Hitit Duumlnyasındaki Yeri Ve Oumlnemirdquo 1
Ccedilorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu 2011 syf 93-
110
Şahinbaş Erginoumlz G Hititlerrsquode Anatomi ve Tıp İstanbul Uumlniversitesi
Edebiyat Fakuumlltesi Yayınları Rektoumlrluumlk No 4218 Dilek
Ofset İstanbul 1999
204
Şerifoğlu T E ldquoBetween the Hittities and Mittanians Malatya-Elazığ
during the Late Bronze Agerdquo Ancient Near Eastern
Studies Vol 48 2011 syf 126-163
Taş İlknur ldquoUgarit Kralı Ammištamru ile Amurrulu Prenses
Arasındaki Boşanma Davası ve Diplomatik ve Hukuksal
Sonuccedillarırdquo Mısır Hitit Edebi Barış Antlaşması (Kadeş)
ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir 2007 syf
113-125
Hitit Kralı IV Tuthaliya Asur Devletirsquone ve
Suriyersquodeki Vassal Krallıklara Youmlnelik Politikası
Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2008
Tischler J Hethitisches Etymologisches Glossar Teil I a-k
Innsbruck 1983
Hethitisches Handwoumlrterbuch Innsbruck 2001
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil III
Lieferung 10 TD3 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil II2
Lieferung 13 S1 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil IV
Lieferung 15 U Innsbruck 2010
205
Tsevat M ldquoThe Husband Veils a Wife (Hittite Laws 197-98)rdquo
Journal of Cuneiform Studies Vol 27 No4 October
1975 syf 235-240
Uumlnal Ahmet Hititler Devrinde Anadolu Cilt 2 İstanbul 2003
ldquoEski Anadolursquoda Feminizmin Oumlncuumllerinden Bir Kraliccedile
Portresi Kizzuwatnalı Puduhepardquo Idol Dergisi Sayı 24
Ankara 2005 syf 5-16
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolI Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(a)
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolII Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(b)
Eskiccedilağ Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve
Zamanı (Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliccedilesi) Hitit
Uumlniversitesi Basım Ankara 2014
Yaron A ldquoA Royal Divorce at Ugaritrdquo Orientalia Nova Series
Gregorian Biblical Press Vol32 No 11963 syf 21-31
Yıldırım Nurguumll ldquoMittani Kralı Tušrattarsquonın Mektupları Ccedilerccedilevesinde
Diplomatik Evlilikler Uumlzerine Bir Değerlendirme
Archivum Anatolicum Sayı 111 2017 syf 151-168
206
Yiğit Turgut ldquoTarih Oumlncesi ve Hitit Doumlneminde İšuwa Boumllgesirdquo Tarih
Araştırmaları Dergisi Cilt 17 Sayı 28 Ankara 1995
syf 232-251
ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo
Tarih Araştırmaları Dergisi Sayı 29 Cilt 19 1997 syf
233-245
ldquoHitit Krallığırsquonda Veliahtın Belirlenmesi Uumlzerinerdquo
Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı 34 Cilt22 2003 Ankara
syf 141-147
ldquoHaštayar und Kadduširdquo Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoe
Armağan Vita Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and
Ali Dinccedilol Ege Yayınları 2007 syf 797-801
Watson W G E
Wyatt N
Handbook of Ugaritic Studies I39 Brill Publisher
LeidenBostonKoumlln 1999
Wilhelm G ldquoGeneration Count in Hittite Chronologyrdquo
Mesopotamian Dark Ages Revisited Proceedings of
an International Conference of SCIEM 2000 Vienna
8th-9th November 2002 ed H Hunger - R Pruzsinszky
Wien 2004 syf 71-79
ldquo3 Der Vertrag Šuppiluliumas I von mit Šattiwazza von
Mittanirdquo Texte der Umwelt des Alten Testaments
207
Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge Herrscherinschriften
und andere Dokumente zur politischen Geschicte 2005
syf 113-121
ldquoKadeş ve Suumlper Guumlccedillerin Barış Antlaşmasırdquo Uluburun
Gemisi 3000 Yıl Oumlnce Duumlnya Ticareti Deutsches
Bergbau-Museum BochumYayınları Bochum 2006(a)
syf 237-242
ldquoRamses II von Aumlgypten an Hattušili III von Hatti uumlber
eine Arznei zur Herbeifuumlhrung einer Schwangerschaftrdquo
Texte aus der Umwelt des Alten Testaments Neue
Folge Band 3 2006(b) syf236-237
ldquoMuršilis Konflikt mit Aumlgypten und Haremhabs
Thronbesteigungrdquo Die Welt des Orients Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag Band 39 Heft 1 2009 syf 108-116
ldquoSuppiluliuma and the Decline of the Mittanian
Kingdomrdquo Qatna Studien Supplementa Band 2
Wiesbaden 2015 syf 69-79
von Weiher E ldquoMittanirdquo Festschrift Heinrich Otten Wiesbaden
1973 syf 321-326
Wilkinson Toby Eski Mısır Say Yayınları İstanbul 2013
208
WilsonJohn A ldquoThe Texts of Battle of Kadeshrdquo The American Journal
of Semitic Languages and Literatures The University
of Chicago Press Vol 43 No4 (July) 1927 syf 266-
287
Wouters W ldquoUrhi-Tešub and the Ramses-Letters from Boghazkoumlyrdquo
Journal of Cuneiform Studies The AmericanSchools
of Oriental Research Vol 41 No2(Autumn) 1989 syf
226-234
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen
Orient-Gesellschaft Leipzig- Berlin 1900
209
EKLER
TABLOLAR
Esk
i Krallık
Doumlnem
i
Hitit Kral Listesi Yaklaşık Tarihler (MOuml)
I Hattušili 1650-1620
I Muršili 1620-1595
I Hantili 1595-
I Zidanta
Ammuna
I Huzziya -1500
Telipinu 1500-1475
Ort
a Krallık
Doumlnem
i
Tahurwaili 1475-
Alluwamna
II Hantili
II Zidanta -1450
II Huzziya 1450-
I Muwattalli
I Tuthaliya 1420-
I Arnuwanda
II Tuthaliya
III Tuthaliya () (Genccedil)
İmparatorluk
Doumlnem
i
I Šuppiluliuma 1350-1320
II Arnuwanda 1320-1318
II Muršili 1318-1290
II Muwattalli 1290-1273
III Muršili 1273-1267
III Hattušili 1267-1240
IV Tuthaliya 1240-1220
Kurunt(iy)a
III Arnuwanda 1210-
II Šuppiluliuma -1200
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)
210
Tablo 12 Tablo 1 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)
211
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evlilikler (Ccedilizim Selmin
Yuumlzbaşoğlu)
212
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)
213
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar (Bryce
2005 162)
214
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)
215
RESIMLER
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafe1 3)
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)
216
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafel 33 85)
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)
217
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-111)
218
Resim 18Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel2011 107)
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)
219
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink 1990
92)
220
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)
221
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)
222
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-98b)
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
223
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)
224
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
225
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
226
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
227
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)
228
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli
(httparkeofilicommisirin-en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-
birinin-icyuzu)
T C
ISTANBUL UumlNIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTITUumlSUuml
TARIH ANABILIM DALI
ESKICcedilAĞ TARIHI BILIM DALI
YUumlKSEK LISANS TEZI
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK
EVLILIKLER
Irem Şuumlkran NOGAY
2501130204
TEZ DANIŞMANI
Doccedil Dr Erkan KONYAR
ISTANBUL - 2019
iii
OumlZ
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK EVLILIKLER
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
Hitit Krallığırsquonda krallığa tabi vassal krallıklar ile yapılan ve komşu uumllkeler
arasında yapılan evliliklerin accedilıklanması soumlz konusu doumlnemi anlamamızı sağlaması
bakımından oumlnemlidir Konumuzu accedilıklarken oumlncelikle Hitit belgelerine ve sonrasında
doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin belgelerine bakılarak konu aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır
Filolojik verilerin yanı sıra arkeolojik veriler de ccedilalışmamızdaki dayanak
noktalarından birisidir
Ccedilalışmamız iccedilerisinde Hitit İmparatorluğursquonda kadın olgusu her youmlnuumlyle ele
alınmış gerek Hitit kraliyet ailesindeki kadının yeri gerek Hitit kanunları sayesinde
Hitit toplumunda kadının durumu incelenmiştir Bu ccedilalışma ile evlilik yapan
prenseslerin kendi uumllkeleri iccedilerisindeki sosyo-kuumlltuumlrel durumu goumlzler oumlnuumlne
serilmiştir Eskiccedilağrsquoda yapılan diplomatik evlilikler yapılan savaşlardan daha buumlyuumlk
başarılar ve uzun soluklu bir barış doumlnemi getirmekteydi Bu nedenle ccedilalışmamızın en
oumlnemli kaynağını yapılan diplomatik antlaşmalar ve siyasi mektuplaşmalar
oluşturmaktadır Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı ve komşu uumllkeler
arasında yaptığı evlilikler birer başlık altında toplanmıştır
Anahtar Kelimeler Hitit Diplomatik Evlilik Kadın Aile Hukuk Kraliccedile Prenses
Kraliyet Ailesi
iv
ABSTRACT
DIPLOMATIC MARRIAGES IN THE HITTITE KINGDOM
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
It is important to explain the marriages between the neighboring countries and
vassal kingdoms in the Hittite Kingdom and to enable us to understand the period in
question While explaining our subject firstly the subject was tried to be examined by
looking at the documents of the Hittites and the documents of the contemporary
kingdoms In addition to the philological data archaeological data is one of the
mainstays of our study
In our study the phenomenon of women in the Hittite Empire was taken in
every aspect and the status of the woman in the Hittite royal family and the status of
women in Hittite society were examined with the Hittite laws With this study the
socio-cultural situation of the princesses who have marriages are revealed The
diplomatic marriages made in the ancient period brought greater successes and long-
term peace than the wars and thus the most important source of our work was the
diplomatic agreements and political correspondences The marriages of the Hittite
Kingdom with the vassal kingdoms and the realms of the modern kingdoms are
gathered under different topics
Keywords Hittite Diplomatic Marriage Woman Family Law Queen Princess
Royal Family
v
OumlNSOumlZ
Krallıklar arasında yapılan evlilikleri incelemek zevkli olduğu kadar zorlu da
bir projedir Hitit belgeleri devlet arşivi belgeleri olması sebebiyle evliliklerin
yapıldığı anlardaki heyecanları ve mutlulukları yani duygu birikimini anlayabilmemiz
bir hayli zordur Tezimizin amaccedillarından biri de doumlnemdeki evliliklerin sebeplerini
anlaşılabilir kılmaktır
Bana bu konuyu ccedilalışmamda teşvikte bulunan Doccedil Dr Erkan Konyar ve Doccedil
Dr Meltem Alparslanrsquoa teşekkuumlruuml bir borccedil bilirim Hocam Doccedil Dr Erkan Konyar
ccedilalışmalarımı başından beri yakından takip etmiş ve bana yol goumlstermiştir Hocam
Doccedil Dr Meltem Alparslan ccedilalışmalarımı dikkatle izlemiş ve her zaman yardımları
ile bana destek vermiştir Her iki Hocama da bana goumlsterdikleri sabır verdikleri guumlven
ve sağladıkları imkacircnlar iccedilin yuumlrekten teşekkuumlrlerimi sunarım
Ccedilalışmamın oluşum suumlrecinde ilgi ve alakalarını goumlrduumlğuumlm değerli dostlarım
Araş Goumlr Tolga Pelvanoğlu ve Araş Goumlr Armağan Tanrsquoa oumlnemli zamanlarını bana
ayırdıkları sabırla yardım ettikleri ve her zaman destek verdikleri iccedilin teşekkuumlrlerimi
sunarım Yine yuumlksek lisans tezimi ccedilalışırken pek ccedilok yardımını goumlrduumlğuumlm arkadaşım
Metin Oralrsquoa ccedilalışırken desteğini benden eksik etmeyen Ecem Eralp ile Burcu Oumlzerrsquoe
ve tezimin yazım kurallarında bana yardımcı olan değerli arkadaşlarım Araş Goumlr Dr
Fatma Kaynar Mehmet Yiğit Meydan ve Selmin Yuumlzbaşıoğlursquona da burada teşekkuumlr
etmek isterim Ayrıca verdikleri guumlven ile daima yanımda olan Aileme ve Eşime de
teşekkuumlr etmeyi bir borccedil bilirim
Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml İstanbul Şubesi ile Tuumlrkiye Eskiccedilağ Bilimleri
Ensituumlsuumlrsquonuumln bana sağladıkları ccedilalışma imkacircnlarından dolayı ve Tuumlrk Eskiccedilağ
Bilimleri Enstituumlsuumlrsquone bana verdiği burs sebebiyle teşekkuumlr ederim
İREM ŞUumlKRAN NOGAY
İSTANBUL 2019
vi
ICcedilINDEKILER
OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii
ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv
OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipv
ICcedilINDEKILERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi
TABLOLAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipix
HARITALAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipx
RESIMLER LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxi
KISALTMALAR LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxiii
GIRIŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1
BIRINCI BOumlLUumlM
I HİTİT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERİhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
A Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
1Hitit Kraliyet Kadınlarının Unvanlarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
a Tawanannahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
b MUNUSLUGALGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
c EŠERTUhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
d DUMUMUNUSGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL 14
2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
a Eski Hitit Doumlnemihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
b Hitit İmparatorluk Doumlnemi helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
B Hitit Toplumunda Aile Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
1Hitit Metinlerinde Kadın İle İlgili Terimlerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
2Kušata (Başlık Parası) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
3 İwaru (Ccedileyiz) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip51
4 Lewirat ve Sorarathelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip52
5 İccedil Guumlveyisi Kavramıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip54
6 Hamilelik ve Annelik Haklarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip57
7 Ensest İlişki helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 58
8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
vii
9 Mirashelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
10 Boşanmahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
IKINCI BOumlLUumlM
II HİTİT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDAKİ
POLİTİK İLİŞKİLER VE YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip79
A Mira Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip84
B Hayaša Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip90
C Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip95
D Mittani Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip101
E İšuwa Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip109
F Amurru Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip117
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HİTİT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA
YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip125
A Babil Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphellip130
1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip130
2 Babil Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip133
B Mısır Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip139
1 Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip139
a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki İlk Politik İlişkiler139
b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile
Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip141
c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde
Mısır Krallığı ile Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
d Kadeš Savaşıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit
Krallıkları Arasındaki Politik İlişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun
viii
Hitit Krallığırsquondan Kaccedilmasıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip149
2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip155
SONUCcedilhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip167
KAYNAKCcedilA helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip173
EKLER helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip209
ix
TABLOLAR LISTESI
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)helliphelliphelliphelliphelliphellip209
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976
21vd)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
Tablo 13 Yasak Cinsel İlişki (Haase 2005 65)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
Tablo 31 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)helliphellip210
x
HARITALAR LISTESI
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip211
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip212
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar
(Bryce 2005 162)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)helliphelliphelliphelliphelliphellip214
xi
RESIMLER LISTESI
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 3)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip215
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)helliphelliphelliphelliphellip215
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 33 85)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip216
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)hellip8
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)216
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)217
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-
111)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip217
Resim 18 Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel 2011
107)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)219
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink
1990 92)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip219
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)220
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)221
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)hellip222
xii
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-
98b)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip222
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)222
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)224
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi (Abbas
2016 120)224
Resim 33 Ramessesum Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)225
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)226
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip226
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli (httparkeofilicommisirin-
en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-birinin-icyuzu)228
xiii
KISALTMALAR LISTESI
Ay Arka yuumlz
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B Nies
Bkz Bakınız
Bkn Bakınız
CHD Chicago Hittite Dictionary
CTH Cataloge des Textes Hittites
Ccedilev Ccedileviren
DS Deeds of Šuppiluliuma
EA El Amarna Arşivi
Ed Editoumlr
HAB Die hethitisch- akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II)
ICK Inscriptions cuneacuteiformes de Kuumlltepe (Prag)
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli
km Kilometre
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul (İstanbul)
MOuml Milattan Oumlnce
Oumly Oumln yuumlz
RGTC Reacutepertoire Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes
RS Ras Şamra
Syf Sayfa
syf sayfa
vb ve benzeri
vd ve devamı
vdd ve devamının devamı
Vol Volume
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen Orient-
Gesellschaft
yy yuumlzyıl
1
GIRIŞ
Tarihin ilk doumlnemlerinden bu yana savaş ve barış yan yana ilerlemişlerdir
Bazen hammadde ve gıda arayışından kaynaklansa da bazen de ticaret yollarının
uumlzerindeki guumlzergahlar jeostratejik oumlnemleri sebebiyle savaşlara neden olmuştur Barış
doumlneminin savaş doumlneminden daha karlı olduğu aşikardır Diplomatik evlilikler
barışın suumlresini uzatmakta ve akrabalık ilişkisi sayesinde iki devlet arasındaki bağı
guumlccedillendirmekteydi
Eskiccedilağrsquoda kullanılan devletler arası politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar ise devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi (Yaron 1963 23vd) Hitit Krallığırsquonda da politika gereği bir
ccedilok kraliyetler arası evlilik yapılmıştır1
Hitit Krallığı doumlneminde Mısır Babil ve Asur Krallıkları gibi doumlneminin diğer
buumlyuumlk guumlccedilleri ile bir arada anılmış ve soumlzuuml geccedilen krallıklar ile pek ccedilok savaş ve
antlaşma yapmıştır Bu doumlnemde eşit guumlccedilteki krallıkların birbiriyle olan
antlaşmalarının sadece lafta kalmasını istemediklerinden olsa gerek evlilik
muumlnasebeti ile akraba oldukları da anlaşılmaktadır Yapılan evlilikler Oumlnasya
huumlkuumlmdarlarının sanki bir koumlyde yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları
duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir (de Mieroop 2006 169)
Evliliklerin en oumlnemli sonuccedillarından biri krallıkların birbirleri ile olan
dostluklarının barış sayesinde artmasıydı Ayrıca evlilik sebebiyle damat tarafına ccedileyiz
yollandığı ve goumltuumlruumllen malların yolda herhangi bir hırsızlığa uğramaması iccedilin kayıt
altına alındığı da bilinmektedir Yabancı uumllkeye goumlnderilen prenseslerin genellikle ilk
eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Bu sayede antlaşma yapılan uumllkedeki soy soumlzuuml
geccedilen prenses tarafından devam edecek ve boumlylelikle tam olarak bir akrabalık bağı
kurulmuş olacaktı
Evliliklerin sadece komşu uumllkeler arasında değil vassal krallıklar ile de
yapılması dış politikada krallıklar arasındaki ittifakı ve arkadaşlığı guumlccedillendirirken iccedil
1 Bkz Harita G1
2
politikada da asayişin sağlanması ve soumlzuuml geccedilen krallıklardan Hitit Krallığırsquona haber
ulaşmasını buumlyuumlk bir kolaylıkla sağladığı anlaşılmaktadır Ayrıca Hitit Devletirsquonin bu
kadar ccedileşitli uumllkeye prenses goumlnderip prenses alması da evliliğin politikada ne kadar
yaygın bir kullanım alanı olduğunu goumlstermesi accedilısından da oldukccedila muumlhimdir
Braudel Bellek ve Akdeniz isimli kitabında ldquoMOuml 14 ve 13 yuumlzyılların ayırt
edici oumlzelliklerinden biri olan huumlkuumlmdarlar arası evlilikler samimiyet oumllccediluumlleri şu veya
bu oranda değişen ittifak veya barış antlaşmalarının ldquoteminat akccedilalarırdquo haline gelen
Babil Mittani veya Hitit prensesleri hakkında koca bir kitap yazılabilirrdquo ifadesini
kullanmaktaydı (Braudel 2007 186) Bu ifade soumlz konusu ccedilalışmanın başlaması iccedilin
ilham kaynağı olmuştur
Tezimizi oluştururken ccedilivi yazılı belgelerden (antlaşmalar mektuplar yıllıklar
dua metinleri kanunlar) ve arkeolojik verilerden (kaya kabartmaları muumlhuumlrler ve
muumlhuumlr baskıları) yararlanılmıştır
Ccedilalışmamızın amacı Hitit Krallığırsquonın gerek vassal hanedan aileleriyle ile
yaptığı gere Oumlnasya huumlkuumlmdar aileleriyle yaptıkları evliliklerin doumlnemin sosyo-politik
hayatındaki etkisini ve izlerini araştırmaktır Ayrıca kadının eskiccedilağda yer aldığı
sosyal ve politik durumu incelemektir
Tezi ccedilalışırken kullandığımız belgeleri sırasıyla ccedilivi yazılı belgeler muumlhuumlr
baskıları ve kaya anıtları oluşturmaktadır Ccedilalışmada ağırlıklı olarak ccedilivi yazılı
belgeler kaynak olarak esas alınmıştır Oumlncuumll olarak ccedilivi yazılı meintlerin yer aldığı
KBo ve KUB gibi tablet ortografileri ve ikincil kaynak olarak ccedilivi yazılı belgeler ile
ilgili araştırma yapan bilim insanlarının ccedilalışmalarının yer aldığı Studien zu den
Bogazkoy-Texten ve Texte der Hethiter gibi yayınları incelenmiş ve son olarak bakılan
kaynakları ise Hethitische Zeichen Lexikon Hethitisches Woumlrterbuch kataloglar ve
soumlzluumlkler oluşturmaktadır Hititccedile metinler ile ilgili yapılan guumlncel yayınlar ise
httphethportuni-wuerzburgdeHPMindexphp adresi ile Hethitologie Portal-
Mainzrsquoden izlenmiştir
Tez ccedilalışmamız uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Hitit
Krallığırsquonda kadın olgusu saray kadınlarının tarihccedilesi Hitit kanunlarında geccedilen kadın
hakları ile ilgili maddeler ve diğer filolojik ve arkeolojik metinlerde bulunan Hitit
kadınına youmlnelik araştırmaları iccedilermektedir Evlenmek terimi soumlzluumlkte erkek ile
kadının aile kurmak iccedilin yasaya uygun olarak birleşmesi izdivaccedil etmesi şekilde yer
3
almaktadır Kadının tarihte ccedilok irdelenmemesi ve arka planda kalması sebebiyle bu
konuyu evlilik ccedilerccedilevesi iccedilerisinde kullanmaya ihtiyaccedil duyulmuştur Antlaşma
metinlerinde geccedilen bazı cuumlmleler Hitit aile hukukunda kadın hususunda bizi daha
kapsamlı incelemeye yapmaya sevk etmiştir Bu ccedilalışma yapılırken bu kadar ayrıntılı
şekilde ele alınacağı hesaplayamadık ancak ccedilalışmamızın bu haliye ccedilok daha faydalı
olacağı kanısındayız Hitit Krallığı ve Hitit Krallığırsquona tabii bulunan vassal devletler
ile yaptığı diplomatik evliliklerse ikinci boumlluumlmuumln konusunu oluşturmaktadır Mira
Hayaša Mittani İšuwa Amurru ve Šeha Nehri Uumllkesi gibi Hitit Devletirsquone bağımlı
krallıklar ile yaptığı evliliklerin gerekccedileleri ve iccedil politikadaki etkilerine yer verilmiştir
Son boumlluumlmde ise Hitit Krallığı ile doumlnemin diğer buumlyuumlk guumlccedilleri ile yaptığı antlaşmalara
yer verilmiştir Babil ve Mısır Krallıkları ile yapılan evliliklerin Oumlnasya tarihine etkisi
anlatılmaya ccedilalışılmış ve filolojik belgelerden yola ccedilıkarak konu aydınlatılmaya
ccedilalışılmıştır
4
BIRINCI BOumlLUumlM
I HITIT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERI
IA Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusu
Hitit kraliyet ailesinde kraliccedilelerin prenseslerin ve kral annelerinin
konumlarını pozisyonlarını ve etki alanlarını anlayabilmek iccedilin oumlncelikle Asur Ticaret
Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının işlevi ve roluumlnuuml anlamamız
gerekmektedir Hitit kraliccedilelerinin diğer komşu uumllkelerde yer alan kraliccedileler ile
aralarında neden daha fazla nuumlfuzu ve etki alanı bulunduğunu anlamamız boumlylelikle
kolaylaşacaktır
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kadının durumunu
anlamamızı sağlayan pek ccedilok tablet kazılardan elde edilmiştir bu doumlnemdeki sosyal
hayatın iccedilindeki kadının durumuna ise daha sonra değinilecektir 2 Anadolursquoda o
doumlnemde henuumlz merkezi bir siyasi otoritenin bulunmadığı ve şehir devletlerinin yer
aldığını goumlrmekteyiz Kuumlccediluumlk krallık ya da beylik olarak adlandırılabilecek bu sistemde
ldquorubaumrdquo kral ve ldquorubatumrdquo kraliccedile terimlerini karşılamaktaydı Rubatum teriminin
sadece kralın karısı iccedilin kullanılmadığı ayrıca kralın kız kardeşini ya da kralın annesi
iccedilin de kullanıldığı anlaşılmaktadır Kraliccedilelerin ticari işlere ve devlet youmlnetiminde
aktif rol uumlstlendikleri bilinmektedir Kraliccedilelerin buumlyuumlk olasılık ile aristokrat sınıfa
mensup olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Darga 1976 5) Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda
Kaniš Wahšušana3 Luhuzattia4 Ankuwa5 ve Timelkia6 kentlerinde rubatumların
bulunduğu ele geccedilen metinlerden bilinmektedir (Darga 2013 88)
Kaniš rubatumu ccedilağın oumlnemli tuumlccarlarından biri olan Pušu-kenrsquoi kaccedilak bir
malı kabul ettiği iccedilin hapse attırdığı ve diğer karum merkezleri olan Luhuzattia
2 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB 3 Tuz Goumlluuml civarında olabileceği duumlşuumlnuumllmuumlş ve Goumll Houmlyuumlkrsquoe olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (RGTC
VI 471 RGTC VI2 184) 4 Uršu Kuşatmasırsquonda bahsedildiği iccedilin Elbistanrsquodaki Karahoumlyuumlkrsquoe lokalize edilmiştir (RGTC VI 237-
238 RGTC VI2 91) 5 Boğazliyanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 19-23 RGTC VI2 6-7) 6 Kommagenersquonin doğu tarafındaki bir boumllgeye lokalize edilmiştir(RGTC VI 423 RGTC VI2 169
RGTC IV 119vd)
5
Hurama 7 ve Šalašuwa 8 kentlerine gelecek olan kaccedilak mal ile ilgili kentleri
bilgilendirdiği anlaşılmaktadır Kraliccedilenin tutumu onun sıradan bir kral eşi olmayıp
şehrin başında bulunan kral gibi devlet reisi olarak hareket ettiğini ve yetkilerini
kullandığını goumlstermektedir (Darga 1976 6) Kaniš tuumlccarlarından olan Puzur-Aššur
bir mektubunda9 iş ortaklarına rubatuma guumlmuumlşuumln oumldenmesi talimatını vermektedir
(Darga 1976 7)
Alişar Houmlyuumlkrsquote yapılan kazılarda ele geccedilen bir tablet fragmanında rubatum
Ankuwa rubatumu ve ldquorabi-similtimrdquo yani velihat prensten tutuklanmış olan
Hapirularrsquoın serbest bırakılmaları iccedilin emir vermelerini istiyordu10 Mektubun resmi
uumlslubundan anlaşıldığı kadarıyla rubatuma başvurmamıştır kraliccedile yerine ldquorabi
similtimrdquorsquoe yani merdiven buumlyuumlğuuml olan veliahtın unvanı geccedilmektedir (Darga 1976 6)
Metinde yer alan konu iccedilin veliaht prense başvurulması olasılıkla konunun kraliccedileye
aksettirilecek kadar oumlnemli olmaması sebebi ile ilgilidir
Luhuzattia kentinde ise ticari mal olan 25 adet kumaşa saray tarafından el
konulmuştur bu durumun sebebini oumlğrenmek isteyen tuumlccarlar saraya ccedilıkıp rubatum
ile goumlruumlşmuumlşlerdir Şehrin huumlkuumlmdarları kralı ccediliftin yuumlksek bir yerde sarayda
oturdukları anlaşılmaktadır Ayrıca bir başka belgede 11 ldquoWahšušanalı rubatum
geldiği zamanrdquo ifadesi kullanılmıştır (Darga 1976 6vd) Kraliccedilelerin kendi adlarına
heyet karşılaması ve onların dertlerini dinleyebilmesi oldukccedila ilginccediltir
Ticari makbuz olan bir belgede Timelkia rubatumuna verilen kalay miktarının
kaydedildiğini goumlrmekteyiz Ayrıca yine soumlz konusu şehre ait olan bir belgede krala
ve kralın annesine oumldenen altın miktarından da bahsedilmektedir bu sebeple rubatum
ve rubaumun yani kralın annesinin ayrı kelimeler ile belirtildiği anlaşılmaktadır
(Darga 1976 7)
7 Cerablus ile Malatya arasındaki sıradağlar civarında olabileceği ve Elbistan yakınlarına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 124-126 RGTC VI2 43) 8 Elbistan civarlarına Kilikyarsquonın doğusuna lokalize edilmiştir (RGTC VI 332 RGTC VI2 134) 9 BIN IV 934-6 10ldquoHapiste tutulan Šalahšuwa sarayının Hapiru adamları hakkında ben sana yazdım Git ve kraliccedile ve
veliaht prensin ağzını araştır Eğer kraliccedile ve veliaht prens onları serbest bırakırlarsa bana yazrdquo
(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c
6
Kraliccedilelerin siyasi konumu resmi belge azlığı sebebiyle tam olarak
anlaşılamamaktadır Rubatumun unvanı yerli kralların eşlerini belirten terim ya da
karumlara sahip şehir devletlerini muumlstakilen youmlneten kadın huumlkuumlmdarlarının
unvanları olup olmadığı konusu halen accedilık değildir Kral naibi ya da egemenlik
hakkına sahip olup olmadıkları bilinmemektedir (Darga 1976 7)
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının idari youmlnetimde ve
ekonomide oldukccedila aktif bir rol oynadığı goumlzlemlenmesine rağmen Hitit kraliyet
ailesi ile ilgili bilgilerimiz daha ccedilok ticari iccedilerikli olup sosyal hayatı anlamamıza
youmlnelik pek fazla ipucu bırakmamıştır Hal boumlyle olunca da kadın erkek arasındaki
ilişkiyi kavrayabilmemizi de oldukccedila zorlaştırmaktadır Metinlerden kadın ve erkek
arasındaki ilişkiyi algılayamasak da Hitit şehirlerine ait kazılarda ele geccedilen buluntular
bize az da olsa konunun aydınlatılması ile ilgili fikir vermektedir ayrıca kazılarda ele
geccedilen tabletler sosyal hayatın durumuna az da olsa ışık tutmaktadır
Sosyal hayata ait veriler oldukccedila sınırlıyken saray hayatına dair daha fazla
bilgi edinebilmekteyiz Kraliccedilelerin git gide artan nuumlfuzları ve etki alanlarının
genişlemesi bize en azından Hitit sarayındaki kadının roluuml uumlzerine bir takım fikirler
verebilmektedir Muumlhuumlrler ccedilivi yazılı tabletler ve kaya kabartmaları sayesinde Hitit
kraliyet ailesi ile ilgili bilgi birikimimiz artmaktadır12
Kraliyet kadınlarına ilişkin bilgi veren buluntuların arasında muumlhuumlrler de
bulunmaktadır Muumlhuumlrler guumlnuumlmuumlzde kullandığımız imzaların Eskiccedilağrsquoda bulunan
karşılıklarıdır Onama guumlvenlik garantisi ve muumllkiyet gibi uumlccedil temel işlevlere sahiptir
(Dinccedilol 2011 264) Muumlhuumlrlerde ccedilivi yazısının kullanımı kral kraliccedile ve bazı kraliyet
ailesi uumlyelerinin muumlhuumlrlerine oumlzguumlduumlr Memurlara ya da halka ait muumlhuumlrlerde sadece
Anadolu hiyeroglifi yer alırken kralicirc muumlhuumlrlerde hiyeroglif işaretin yer aldığı orta
alanın dışını ccedilevreleyen ccedilivi yazılı bir lejant bulunmaktaydı (Dinccedilol - Alparslan 2013
393 Alparslan - Doğan-Alparslan 2017 51vd)
12 Ccedilalışmada ki tuumlm tarihlendirmeler iccedilin bkz Tablo 11
7
MOuml 15 yuumlzyılın ikinci yarısında kraliccedile muumlhuumlrlerinde hiyeroglif yazılı
lejantttan 13 vazgeccedilildiği ve sadece ccedilivi yazısının kullanılmış olduğu
goumlzlemlenmektedir Muumlhuumlrlerde ccedilerccedileve kısmında kraliccedilelerin adlarının ve lanetleme
boumlluumlmuumlnuumln de bulunması muumlhuumlrlerin genel oumlzellikleri arasındadır Adı bulunan
kraliccedileler arasında Tawananna 14 ve Nikalmati 15 kızı Ašmunikal 16 bulunmaktadır
(Dinccedilol-Alparslan 2013 399 vd) Ašmunikal17 Tawananna18 ve Puduheparsquonın19
kendilerine oumlzel muumlhuumlrleri olduğu goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 180)
II Muršili doumlnemine tarihli bir muumlhuumlr kralı ccediliftler ile ilgili oumlnemli bilgilere
ulaşmamızı sağlamaktadır Hitit başkenti Hattušarsquoda yapılan kazılarında Tapınak 2rsquonin
dışında ortaya ccedilıkarılan Malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr Anadolu hiyeroglif yazılı olup
bize kral ve kraliccedileler ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Haccedilın sağı solu yukarısı
aşağısı ve ortası olmak kaydıyla kral ccediliftlerinin isimlerinin yer aldığı goumlruumlluumlr Sırasıyla
sağında ismi okunmayan bir kral ile Taduhepa solunda ismi okunmayan bir kral ile
Ašmunikal20 uumlst kısmında Tuthaliya kraliccedilesiz bir şekilde yazılmış alt kısmında
Tuthaliya ile Nikalmati 21 ve son olarak muumlhruumln merkezindeyse II Muršili ve
Gaššulawiya 22 kralicirc ccediliftlerinin isimleri geccedilmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-Hawkins-
Wilhelm 1993 93) Urhi-Tešup ve kraliccedile Tanuheparsquoya ait bir muumlhuumlr de
bulunmaktadır (Dinccedilol-Alparslan 2013 403)
13Lejantta yer alan ldquoiyilik sağlıkrdquo semboluuml olarak kullanılan uumlccedilgenin yerine ccedilivi yazısı olarak Suumlmerce
ldquoTIrdquo işareti kullanılmıştır ayrıca bak muumlhuumlrlerde SIG5 ile TI birlikte orta alanda yer almaktadır (Dinccedilol-
Alparslan 2013 399) 14 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a1 15 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a6 16 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a7 17 Bkz Resim 11 18 Bkz Resim 12 19 Bkz Resim 13 20 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a7 21 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a6 22 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2b3
8
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)
Sarayların ccedilok işlevli binalar olmasının yanı sıra kralın mahreminin bulunduğu
yer olması sebebiyle de oumlnem arz etmektedir Sarayın iccedilinde kralın annesi eşi ikinci
eşleri cariyeleri kız kardeşleri kızları gelinleri torunları ile birlikte maaile bir yaşantı
soumlz konusuydu Hitit sarayında farklı konuma sahip kadınların bir arada yaşadığı
bilinmektedir Hiccedil kuşkusuz sarayda kraldan sonra en oumlnemli pozisyonda bulunan kişi
kraliccediledir Zaman zaman kralın annesi ile nuumlfuz muumlcadelesi iccedilinde olduğu
goumlruumllmektedir
Kralın annesinin eski doumlnemdeki kraliccedilelik unvanının guumlcuumlnuuml elinde tutmak
istediği hiccedil şuumlphe gerektirmeyecek kadar accedilıktır Hitit tarihinin belirli doumlnemlerinde
soumlz konusu mevzular belgelere dahi yansımıştır Bu durum bazen oumlylesine buumlyuumlk bir
tehlike arz etmiştir ki kraliccedilenin oumlluumlmuumlne ya da kralın annesinin saraydan
goumlnderilmesi ile sonuccedillanmıştır23
İkinci eşler daima ilk eş statuumlsuumlne yuumlkselmeyi istedikleri goumlzlemlenmektedir
Bilhassa Telipinu Fermanı24 sonrasında tahta ccedilıkacak prens bir duumlzen iccedilerisinde yer
aldığı bilinmektedir İlk oumlncelik kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan
oğlunun eğer o da yoksa cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan
kız ccedilocuğun eşinin olması gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle
23 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 24 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a
9
hayati oumlnem arz ediyordu sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk
verebilmekti
Cariyeler kralın kadınları arasında statuuml bakımından en duumlşuumlk mevkide
bulunanlardı Metinlerde kendileri ile ilgili ccedilok fazla bilgiye ulaşılamamaktadır Lakin
III Hattušilirsquonin tahta ccedilıkmak iccedilin goumlsterdiği nedende etkili olacak bir husustur25
Tuhkanti yani varis olan prensin eşinin saraydaki oumlnemi buumlyuumlktuuml Ccediluumlnkuuml
gelecekteki kraliccedile olacaktı ve kimse henuumlz kraliccedile unvanını gelecekte alacak birini
karşısına almak istemezdi Ayrıca gelinin varis verebilmesi yine sarayın ve uumllkenin
oumlnemli konuları arasında yer almaktadır
Sarayda bulunan kadınların durumu konumları şartları filolojik ve arkeolojik
belgeler ışığında unvanlarına goumlre sıralanacaktır Ccedilalışmamızda yer alan kraliccedileler
genellikle isimlerinin bilinmesi ve eldeki veri ccedilokluğuna goumlre yer almıştır İsmi
bilinmemesine rağmen II Muwatallirsquonin eşi iki oğlunun da kral olması sebebiyle
araştırmamıza eklenmiştir26
IA1HITIT KRALIYET KADINLARININ UNVANLARI
IA1a Tawananna
Hitit krallığının ilk huumlkuumlmdarlarından olan TLabarna kralın adı ve eşinin adı
olan Tawananna kraliyet ccediliftinin unvanlarına doumlnuumlşmuumlştuumlr Luwice bir kelime olan
ldquotapar-rdquo kelimesinden yani youmlnetmek huumlkmetmek anlamına gelmektedir (Bin-Nun
1975 32) Ayrıca soumlz konusu terimin iccedilinde bulunan ldquoanna-rdquo kelimesi anne demektir
Buumlyuumlk kralın unvanı olan ldquolabarnardquo ile etimolojik olarak aynı koumlkenden geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Oettinger 1995 43)
S Bin-Nunrsquoun ldquoThe Tawannanna in the Hittite Kingdomrdquo ccedilalışması bu başlığı
taşımaktadır O Carrubarsquonın ldquodie Tawannannas des Alten Reichesrdquo ve I Singerrsquoin
ccedilalışmalarından yararlanılmıştır Tawananna kelimesi hem unvan hem de isim olarak
kullanılmıştır I Šuppiluliumarsquonın Babil sarayından gelen eşi bu duruma oumlrnek
25 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 26 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b
10
verilebilir bu doumlneme kadar terim sadece unvan olarak kullanılmıştır Kraliccedile
muumlhuumlrlerinde ve bir ccedilok metinde Babilli prenses Tawananna olarak zikredilmektedir
Ayrıca kraliccedilenin gerccedilek adını da bilmekteyiz27 (Bin-Nun 1975 51-52) Tawananna
teriminin kralın eşi ve kraliccedile olarak duumlşuumlnuumllmesinin eski doumlnemlerden kalan iki
nedeni vardı bunlardan ilki rituumlel metinlerinde ccedilok sayıda katılımının bulunması
diğeriyse Tabarna ve Tawananna teriminin Yeni Hitit Krallığı doumlneminden itibaren
kral ve kraliccedile iccedilin kullanılmasıdır Eski Hitit doumlnemine ait metinlerde kral ve
kraliccedilenin oldukccedila az bir arada oldukları goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 75)
Tawannanna terimi Eski Hitit doumlneminde kralın eşini ya da kız kardeşini belirtebilirdi
(Carruba 1992 73)
Tawananna kelimesi ilk olarak Eski Hitit devrinde I Hattušilirsquonin anallarında
halası iccedilin kullanışmıştır daha sonra da kardeşi iccedilin kullanıldığı goumlruumllmektedir Bu
nedenle I Hattušilirsquonin babası ile kız kardeşinin evli olduğu fikri ortaya atılmıştır ki
bu ensest ilişki anlamına gelmektedir ve Hitit yasalarında kesinlikle yasaklanılan succedil
sayılan bir olgu olarak karşımıza ccedilıkmaktadır28 (Bin-Nun 1975 59 Carruba 1992 74
vd)
Tawananna Arnuwanda ve Ašmunikal 29 gibi kralın kız kardeşi olabilirdi
Telipinu ve Harapšeki 30 oumlrneğinde olduğu gibi kralın kızı da olabilirdi Kral kız
kardeşi olan Tawanannarsquodan oumlnce oumlluumlrse I Hattušili zamanındaki gibi Tawananna
unvanı kralın halasına ait olabilirdi ya da kral yine kız kardeşi olan Tawanannarsquodan
oumlnce oumlluumlrse genccedil kral ile anne oğul ilişkisi iccedilinde olmalıydı (Bin-Nun 1975 250)
Hitit kralları başrahip olarak panteonun en uumlst seviyesinde yer alırken
kraliccedileler de başrahibe olarak onun yanındaki yerini alırdı 31 Alacahoumlyuumlk 32
27 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 28 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 29 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 30 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 31Ay Bayramı bkz CTH 591 İštarrsquoa yapılan bayram rituumleli bkz CTH 720 32 Bkz Resim 15
11
Aslantepe33 Franktin34 gibi kabartmalarda rituumlellere katılan kraliccedileler yer almaktadır
ayrıca oumlzel bir giysi iccedilinde oldukları goumlruumllmektedir (Darga 2013 171)
Kralın ve kraliccedilenin sembolik olarak onlara verilen oumlmuumlrlerin terazi ile
tartıldığı35 bilinmektedir36 Sadece kralın değil kraliccedilenin de oumlmruumlnuumln tartılması ilgi
ccedilekici bir durumdur (Reyhan 2017 61vd) Kralın oumllduumlkten sonra tanrı olduğu gibi
kraliccedile de oumllduumlkten sonra tanrıccedila mertebesinde bulunurdu Kraliccedile isimleri soumlz konusu
kraliccedilelerin oumlluumlmlerinden sonra tanrıccedila gibi muamele goumlrmekteydi ve heykellerine bir
kuumllt tahsisiyle ccedileşitli kurbanlar sunulmaktaydı (Suumlel 1990 248) Ayrıca bu
kurbanların belirtildiği belge olan ldquoKral listelerirdquo sayesinde kraliccedilelerin isimlerini
oumlğrenebilmekteyiz (Darga 2013 129)
Kraliccedile bayram toumlrenlerinde kral ile birlikte bayram guumlzergahında gezerdi
Kraliccedilenin sarayda bayram iccedilin bağımsız bir toumlren duumlzenlediği de bilinmektedir
Bunlara ek olarak kraliccedileye ait oumlzel bir yapının varlığı II Muwatallirsquonin bir duasında37
belirtilmektedir Kral ve kraliccedile ccediliftine ait ikili iş boumlluumlmuuml dağılımı sebebiyle krala ait
ve kraliccedileye ait iki saray olduğu duumlşuumlnuumllmektedir38 (Ardzinba2010 180 Singer 1996
Singer 2002 85-95)
Šuppiluliuma ile Niqmadu arasında yapılan antlaşmada ve III Hattušili
zamanında Mısır ile yapılan antlaşmalar haricinde kraliccedilenin adı genellikle kral ile
birlikte antlaşma metinlerinde yer almazdı Kraliccedileler yalnızca askeri seferlere
katılmıyorlardı bunun dışındaki her pozisyonda kral ile aynı yetkilere sahiplerdi
Kraliccedileler panku meclisi 39 uumlyeleri arasındaydı Resmi belgelerde muumlhuumlrleri
33 Bkz Resim 16 34 Bkz Resim 17 35 Labarna iccedilin dua bkz CTH 820 = KBo 2122 36 ldquoBak Ben teraziyi kaldırıyorum ve Labarna iccedilin uzun yıllar tartıyorum Bak Ben teraziyi
kaldırıyorum ve Tawananna iccedilin uzun yıllar tartıyorumrdquo (Reyhan 2017 62) 37 II Muwatallirsquonin Tanrılar Toplumuna duası bkz CTH 381 = KUB 645 III 4 38 Metinlerde ldquokraliccedileye ait muumlhuumlr evirdquo ve ldquokraliccedileye ait kapkacak evirdquo olduğu belirtilmektedir 39I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde veliaht seccediliminde geccedilmektedir Bir tuumlr soylular meclisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Kral yeterince guumlccedilluumlyse soyluların fikrine başvurma geleceği duymuyordu ancak
tahta yeni ccedilıkan kral yerini sağlamlaştırıncaya kadar pankunun haklarına ve yetkilerine saygı
duyuyordu Toplum tabakalanması iccedilerisinde en oumlnemli uumlst yerde bulunmaktaydılar Yuumlksek askeri ve
idari işlerde yer alan kral ailesinin yakınları olan kişilerdi (Dinccedilol 1982 54) Panku meclisirsquonin buumlyuumlk
ihtimalle buumltuumln soylu sınıfını temsil ettiği duumlşuumlnuumllmekteydi (Hoffmann 1984 76)
12
bulunabilir yabancı elccedilileri kabul edebilirler ve diplomatik eylemlerde bulunabilme
yetkisine sahip oldukları bilinir (Brandau -Schickert 2004 275)
Hitit sarayında Bizans saray entrikalarını aratmayan pek ccedilok entrikaların
olduğunu bilmekteyiz Bu durumların oluşmasında kadınların arasındaki nuumlfuz
muumlcadelesi veliaht presin tahta ccedilıkmasını sağlamak gibi olaylarının en başta geldiği
goumlruumllmektedir
Eski Hitit ve Orta Hitit doumlneminde kraliccedileler ile ilgili fazla bilgi sahibi değiliz
bu nedenle siyasi dini ve idari rolleri tam olarak anlaşılamamaktadır lakin
İmparatorluk doumlnemine gelindiğinde kraliccedilelerin etkinlik alanlarının arttığı
goumlzlemlenmektedir
IA1b MUNUSLUGALGAL
MUNUSLUGALGAL buumlyuumlk kraliccedile olarak da metinlerde geccedilmektedir Bazı
tarihccedililer soumlz konusu terimin kralın eşi değil first lady yani başbayan olduğunu
duumlşuumlnmektedirler Kraliccedileler memleketlerine uygun olarak teofor (tanrı adı taşıyan)
adı taşımaktadırlar Kraliccedilelik unvanı ancak kralın annesinin oumlluumlmuumlnden sonra kralın
eşine miras kalırdı ve anne huumlkuumlm suumlrduumlğuuml suumlrece kralın eşine ldquokralicirc eşirdquo yani
ldquošakuwaššarrdquo unvanı verilirdi Pala panteonuna ait bir rituumlel metninde
MUNUSLUGAL ifadesi geccedilmektedir (Darga 2013 155 Carruba 1992 86 Bin-
Nun 1975 174 Gurney 2001 63) MUNUSLUGALGAL Suumlmerce bir kelime olup
Hitit kraliccedileleri tarafından unvan olarak yararlanılmış ve Hitit Uumllkesirsquonde en oumlnemli
pozisyonda yer alan kadını ifade etmek iccedilin kullanılmıştır
IA1c EŠERTU
Kelime anlamı olarak cariye ikinci sınıf eş anlamına gelmektedir (Uumlnal
2007(a) 116) Kralların sarayda bir haremi bulunmaktaydı ve burada E-ŠER-TU yani
kralın ldquokapatmardquoları ya da ikinci eşleri bulunuyordu E-ŠER-TU teriminin ccedilocuk
doğuramayan evli kadının kocası iccedilin soyunun devamı iccedilin bir cariye aldığı ve ccedilocuğun
doğumundan sonra kadının bu cariyeyi tekrar satma yetkisi olduğu bilinmektedir ve
halk arasında yaygın bir uygulamadır Uygulamada buumlyuumlk olasılıkla ccedilocuk
doğuramayan eşten boşanma konusunun ortadan kalkması ve kadının guumlvence altına
13
alındığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu kadından doğan ilk erkek ccedilocuğun kraliccedilenin
erkek ccedilocuğu olmadığı taktirde kral olma hakkı bulunmaktaydı 40 Urhi-Tešup ve
Kuruntarsquonın annesinin EŠERTU olduğu ve Hattušilirsquonin bunu savunmasında
kullandığı goumlruumllmektedir41
IA1d DUMUMUNUSGAL
DUMUMUNUSGAL terimi ile ilgili iki goumlruumlş oumlne suumlruumllmuumlştuumlr bunlardan
birincisi terimde belirtilen kişinin kralın annesi olduğu ve eşi ana kraliccedileyken bu
konumu uumlstlendiği ikincisi ise kralın en buumlyuumlk kızı olduğu ve ana kraliccedilenin
vefatından sonra onun yerine geccedilerek işleri yuumlruumltttuumlğuuml şeklindedir Soumlz konusu terimin
II Ramses ile evlenen Mısır kaynaklarında s3t wrt olarak yer alan Hitit prensesi42 ve
MUNUSrabitu yani Ugarit43 kralı II Ammištamrursquodan boşanan Amurrulu prensesin44
annesi ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Korucutepersquode45 yapılan kazılardan ele geccedilen
iki adet muumlhuumlr baskısı sayesinde bildiğimiz en eski DUMUMUNUSGAL
Kilušheparsquodır46 Guumlterbock ldquoTawananna olarak huumlkuumlm suumlrmeyen kralın karısı II
Muršilirsquonin eşirdquo olarak tanımlamıştır47 (Singer 1991(b) 260 Alparslan 2016) Ancak
Kilušheparsquonın III Hattušili ile Puduheparsquonın ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
ayrıca soumlz konusu kişinin adı İšuwa 48 kralı Ari-Šarruma ile anılmaktadır Dini
metinlerde Puduheparsquonın İšuwa kralının hasta oğlu iccedilin dua ettiği ve sağlığına
kavuşmasını dilediği belirtilmektedir bu sebeple soumlzuuml geccedilen prensin annesi Kilušhepa
olmalıdır Kilušheparsquonın İšuwa Uumllkesirsquonde oldukccedila oumlnemli bir konumda olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccediluumlnkuuml Hitit prensesi gittiği uumllkede kraliccedile olmuş ve tahta ccedilıkacak
olan prensin de annesidir Hasta prensesin son durumu bilinmiyor tahta ccedilıkan sonraki
kral Ehli-Šarruma ile ilgili de konuyu aydınlatacak yeterli bilgiye maalesef sahip
40 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 41 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 42 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 43 Ras Şamrarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 451 RGTC VI2 177) 44 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB10 45 Elazığ il merkezine yakın bir houmlyuumlk 46 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 47 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 48 Guumlnuumlmuumlz Elazığ civarlarına Murat Sursquonun kuzeyine Fıratrsquoın batısı ve guumlneybatısına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 154-155 RGTC VI2 57)
14
değiliz Metinlerde yine DUMUMUNUSGAL olarak geccedilen bir başka isim ise
Gaššulawiyarsquodır Gaššulawiyarsquoda yine aynı şekilde III Hattušili ile Puduheparsquonın kızı
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu durum onu Kilušheparsquonın kız kardeşi yapmaktadır
ayrıca Amurru49 kralının eşidir II Muršilirsquonin eşinin adının da Gaššulawiya olması
sebebiyle soumlz konusu iki şahsı ayırmak oldukccedila ccediletrefilli bir konu olmuştur Lakin II
Muršilirsquonin eşinin buumlyuumlk kraliccedile terimi ile anılması olayın aydınlanmasını sağlamıştır
Gaššulawiya ile ilgili en oumlnemli bilgiye III Hattušili ve Amurru kralı Bentešina
arasında yapılan antlaşma metni50 sayesinde ulaşmaktayız Soumlz konusu metinde Hitit
kralı kızını Bentešinalsquoya eş olarak verdiğini ve onun kraliccedilelik mevkisinde olacağını
buna ek olarak da kızından olacak erkek ccedilocuklar sayesinde Amurru soyunun devam
edeceğini yazmıştır bu durum da muhtemel olarak Hitit Uumllkesirsquone sığınan kralın
oumlnceden evlendiğini destekler niteliktedir 51 Gaššulawiyarsquonın soumlz konusu kral ile
evlendiğinde henuumlz ccedilocuk yaşta olduğu ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquodan oumlnceki
eşinden olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Prensese ait bir muumlhuumlr bulunması onun Hitit
Uumllkesirsquonde buumlyuumlduumlğuumlnuuml goumlstermektedir Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra kral olan
Šaušgamuwarsquonın ve oumlzellikle Amurrulu prenses olarak anılan Ugarit kralının eşinin de
soumlz konusu prensesin ccedilocukları oldukları duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1990(b) 259-263)
DUMUMUNUSGAL terimi doumlnemin uluslararası politik metinlerinde karşımıza
ccedilıkan bir unvan olarak goumlruumlluumlr
IA1e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL
ldquoMUNUS NAPARTUrdquo ve ldquoMUNUS SUHURLALrdquo denilen alt statuumldeki
cariyelerden olan erkek ccedilocuklarının tahta geccedilme hakkı yoktu (Reyhan 2017 90
Ccedilelebi 2015 52) Prens ve prenseslerin statuumlleri annelerinin bağlı bulunduğu konuma
goumlre belirlenmekteydi ve en yuumlksek konumdakilerin oumlnemli mevkilere geldiği
bilinmektedir
49İlk olarak Guumlney Mezopotamyarsquoya oradan da Doğu Akdeniz kıyısındaki Kenan Uumllkesirsquone lokalize
edilmektedir ve guumlnuumlmuumlz modern Suriyersquoyi kapsamaktadır Asi Nehri ile merkez Levant Boumllgesirsquonde
yer alır (Koumlroğlu 2006 97 Klengel 1969 178-244 Bryce 2009 41vd RGTC VI 14-15 RGTC
VI2 5) 50 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešina arasında yapılan antlaşma iccedilin bkz CTH 92 = KBo 18 51 Antlaşma şartları ile ilgili detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
15
IA2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihi
IA2a Eski Hitit Doumlnemi
Eski Hitit doumlnemi metinlerde Tawananna kelimesinin yokluğu I Hattušili
doumlneminde hanedan kadınlarının veliahtlık konusu sebebiyle accedilıklanabilir Krala karşı
ayaklanmaları neticesinde korkularak bu bilgilere yer verilmemiş olunabilir (Bin-Nun
1975 86) İštapariya ve Harapšili MUNUSLUGAL olarak belirtilmişlerdir Telipinu
Fermanırsquonda geccedilen kadınlardın hiccedilbiri Tawananna olarak geccedilmemektedir (Bin-Nun
1975 106)
Eski krallık doumlneminde Tawananna konumunun sonraki doumlnemlerdeki gibi
Arinnarsquonın 52 Guumlneş Tanrıccedilası statuumlsuumlnde bulunmadığı ve kral ile birlikte uumllke
youmlnetimini paylaşmadığı goumlruumllmektedir (Bin-Nun 1975 153) Eski krallık doumlneminde
kraliccedilenin uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olmadığı ve panteon uumlzerinde etkisi
bulunmadığı goumlruumllmektedir
I Hattušilirsquonin babasının erkek kardeşinin adının Labarna kız kardeşinin
adınınsa Tawananna olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Hitit duumlnyasında ensest ilişki
yasak olduğu iccedilin evli olmadıkları da kesindir (Bryce 1981 11) Lakin I Hattušilirsquonin
dedesi olan Papahdilmahrsquoın ccedilocuklarının ona sadakatsizlik ettiği ve bu nedenle tahta
varis olarak torununu seccediltiği bilinmektedir bu sebeple de Labarnarsquonın oumlz ccedilocukları
arasında yer almadığı ve evlat edinildiği duumlşuumlnuumllmektedir Labarna ismi daha sonra
unvan olarak da kullanıldığı iccedilin babasına isyan eden birinden ismini aldığını
duumlşuumlnmek yanlış olacaktır Ayrıca Labarna evlatlıksa ya da iccedil guumlveyi ise Tawananna
ile evlenmesinde Hitit hukuku accedilısından bir sorun olmadığı aşikardır (Bryce 1981
12)
I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde kız kardeşinin oğlu Labarnarsquonın
veliahtlıktan azlini ve onun yerine torunu olan I Muršilirsquoyi veliaht tayin ettiği
goumlzlemlenmektedir I Hattušilirsquonin oğullarının varis goumlstermemesinin sebebiyse
babalarına karşı isyan etmiş olmalarıdır (Yiğit 2003 144-145) Kral yeğenini taht
52 Buumlyuumlk Nefeskoumlyrsquoe Yerkoumlyrsquodeki Kara Şehir Houmlyuumlkrsquoe Kaynak Sursquodaki Tuz Yeli gibi ccedileşitli yerlere
lokalize edilmiştir (RGTC VI 32-36 RGTC VI2 10-11)
16
varisliğinden azletse de onun Hitit uumllkesinin barışı ve guumlvenliğini iccedilin bir tehdit
oluşturacağını duumlşuumlnmektedir (Bryce 1981 14)
I Hattušili veliahtı azletmeden oumlnce hiccedil şuumlphesiz kız kardeşi kendinden sonraki
en oumlnemli mevkilerden birinde yer alıyordu ancak kral onun bu statuumlsuumlnden
korkmuyordu eğer korksaydı kız kardeşinin guumlcuumlnuuml sınırlandırmaya onu zor duruma
sokmaya ve etkisiz bırakmaya ccedilalışırdı (Bin-Nun 1975 71)
I Hattušilirsquonin veliaht olarak seccediltiği53 Huzziyarsquonın kralın oumlz oğlu olmadığı
anlaşılmaktadır54 Kralın emri ile boumlyle bir antlaşmanın karşı taraf bir prens olsa dahi
bozulabileceği anlaşılmaktadır Daha sonra torunu I Muršilirsquoyi veliaht ilan ettiği
bilinmektedir55 Yalnız kralın yaptığı soumlz konusu olan iki evlat edinmenin de metinleri
elimize geccedilmemiştir Lakin I Muršilirsquonin I Hattušilirsquonin torunu olup olmadığı ile ilgili
Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde ya da Telipinu Fermanırsquonda herhangi bir bilgi yer
almaz sadece Halep56 Antlaşmasırsquonda57 torunu olarak geccedilmektedir58 I Hattušilirsquonin
vasiyetnamesinde59 ldquoSonra tanrılar bana kızlar verdirdquo ifadesinden kralın bir erkek
ccedilocuğu olmadığı sonucu ortaya ccedilıkmaktadır (Alpman 1970 323 Bryce 2005 92 vd
Klengel 1999 39-59) I Hattušili evlatlık edindiği oğlundan sadece sevgi saygı ve
itaat beklediği anlaşılmaktadır60 (Alpman 1970 325 Reyhan 2017 32-39)
I Hattušilirsquonin kız kardeşi oğlunun veliahtlık mevkisinden azledilip yerine
Muršilirsquonin veliaht seccedililmesi ile krala karşı ayaklanmaştır O andan itibaren de kralın
kız kardeşi oğlunun varis olması iccedilin hak iddia etmiştir Hattušarsquodaki soyluları ve
53 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 (Sommer- Falkenstein 1938 2-17) 54ldquo(Bundan boumlyle) kimse kız kardeşinin oğlunu evlat edinmesinrdquo (Alpman 1970 323) 55ldquoİşte artık benim oğlum Muršilirsquodir Onu sizler tanımalısınız onu tahta oturtunuz Onun kalbine tanrı
tarafından bir ccedilok meziyetler verilmiştir Tanrılar bir arslanın yerine ancak bir arslanı koyarlarrdquo
(Reyhan 2017 34) 56Kuzey Suriyersquodeki Halep şehrine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 27-28 Laroche 1976 34 RGTC
VI 71-74 RGTC VI2 24) 57 II Muwatalli ile Halep kralı Talmi-Šarruma arasında yapılan antlaşma bkz CTH 75 = KBo 16 58ldquoBuumlyuumlk Kral Hattušilirsquonin torunu buumlyuumlk kral Muršilirdquo (Alpman 1970 325) 59 I Hattušilirsquonin fermanı bkzCTH 5 60ldquoBuumlyuumlk kral Tabarna asiller ve neyler meclisine der ki lsquoBakınız ben hastalandım ve ben sizlere genccedil
Labarnarsquoyı tahta bu otursun (diyerek) takdim etmiştim Ve ben kral ona oğlum dedim onu bağrıma
bastım ve yuumlkselttim Onun iccedilin her zaman ihtimam ettim Halbuki o oğul gibi davranmadı goumlzleri
nefret doluydu Hiccedil ağlamadı merhamet goumlstermedi soğuk ve kalpsizdirdquo ifadesi yer almaktadır
(Reyhan 2017 33)
17
saraydaki nuumlfuzlu kişileri kendi tarafına ccedilekmiştir 61 I Hattušili kız kardeşinin
guumlcuumlnden ve etkisinden korkmuş olmalı ki onu şehirden uzaklaştırıp suumlrguumlne goumlnderdi
Tekrar bir ayaklanmaya kalkışılmaması iccedilin de kızıyla ve kızının ailesiyle olabilecek
buumltuumln irtibatı yasakladı62 (Bin-Nun 1975 73 vd Reyhan 2017 32-39)
Hititler oumlncesi Anadolursquoda Tabarnarsquonın kız kardeşi ve Tawananna yani eşi aynı
kişi olmalıydı bu sayede de nasıl bu kadar nuumlfuzu ellerinde bulundurup krala karşı
yaptıkları isyanlarda soyluların ve halkın onların tarafında oldukları da daha net bir
şekilde anlaşılacaktır (Bin-Nun 1975 147)
I Hattušilirsquonin kızının nuumlfuzundan adının soumlylenmemesini isteyecek kadar
tedirgin olduğu anlaşılmaktadır63 (Bin-Nun 1975 112) I Hattušilirsquonin kız kardeşi ve
kızı pek ccedilok oumlzellik bakımından birbirlerine benzemektedirler ikisi de uumllke iccedilin tehlike
oluşturmuşlardır oğulları tahta uygun goumlruumllmemiştir metinlerde unvanları yerine
ldquoYılan gelecek ve Hattušarsquoyı sokacakrdquo64cuumlmlesi geccedilmektedir (Darga 2013 129)
Yılan ldquoMUŠ-ašrdquo65 olarak belirtilmektedir (Bin-Nun 1975 72)
I Hattušilirsquonin eşi Haštayarrsquoın ise ayaklanmalara ait olan belgelerde adının
geccedilmemesi sebebiyle soumlz konusu ayaklanmalara katılmadığı ve kralla iyi bir ilişki
iccedilerisinde olduğu goumlzlemlenmektedir II Muršili doumlnemine tarihlenen haccedil muumlhuumlrde I
Hattušilirsquonin yanında yer alan kraliccedilenin adı tam olarak okunamasa da ldquoka-rdquo hecesi ile
başladığı ve soumlzuuml geccedilen kraliccedilenin Kadduši olarak tanımlanabileceği duumlşuumlnuumllmektedir
Ccedilivi yazılı metinlerde ldquokan-lirdquo Kantuzilli demekse ldquokata-širdquo yazımı da Kadduširsquoyi
belirtiyor olabilir Kadduširsquonin de I Hattušilirsquonin cariyelerinden biri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Eğer Haštayarrsquodan oumlnceki eş olsaydı hiccedil şuumlphesiz kurban
61ldquoSonra o Hattuša ve meclisi sadakatsizleştirdi soylular ve benim saray goumlrevlilerim bana karşı
duumlşman oldularrdquo (Reyhan 2017 33) 62ldquoO benim evime girdiği zaman evimi yıkacak Hattuša şehrine gelirse yine sadakatsiz olacakrdquo(Bin-
Nun 1975 111) (HAB III 18-20) 63ldquoGelecekte kimse Tawanannarsquonın adını soumlylemeyecek Onun oğullarının ve kızlarının adlarını kimse
soumlylemeyecek Eğer Hitit oğullarından herhangi biri onları soumlylerse boğazı kesilecek ve kapısının oumlnuumlne
asılacaktırrdquo (Bin-Nun 1975 112) 64 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Aziru arasında yapılan antlaşma bkz CTH 49 65MUŠ-aš terimi ile belirtilmelerinin sebebi I Hattušilirsquonin yasakladığı muhtemel buumlyuumllerden ve yılan
iccedileren rituumlel uygulamalarıyla bağlantıları kanıt olarak yorumlandı Ayrıca insan ruhu ya da oumlluumlm olarak
da sembolize edildiği duumlşuumlnuumllmektedir Bunlara ek olarak İlluyanka Destanırsquondaki yılan da bu tabir ile
anılmaktadır( Bin-Nun 1975 118)
18
listelerinde Haštayarrsquodan oumlnce adının yazılması gerekliydi (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol-
Hawkins 1993 95 vd Yiğit 2007 800) Haštayar I Hattušilirsquoye ait bir fragmanda66
karşımızda ccedilıkmaktadır Hitit kralı Haštayarrsquoa oumlluumlmuumlnden sonra neler yapması
gerektiğini anlatır67
I Hattušili doumlnemine ait olan yıllıklar sayesinde doumlnemin olay kronolojisi net
bir şekilde sıralanabilmektedir soumlzuuml geccedilen duumlzende Tawanannarsquonın yeğeni olan
Hattušili tarafından Hattušarsquoya yeniden yerleşilmesi Hattušilirsquoye karşı kızı ve oğlu
Huzziyarsquonın da dahil olduğu ayaklanma Hattušilirsquonin kız kardeşinin oğlunun Hattušili
tarafından veliaht ilan edilmesi kız kardeşinin oğlunun reddedilmesi ve yerine torunu
Muršilirsquonin veliaht tayin edilmesi kralın kız kardeşini ve ailenin şahsiyetlerini
accedilıklayan bir kararnamenin ccedilıkması ve bu sayede hepsinin ruumltbe statuuml ve resmi
konumlarından mahrum bırakılması konuları yer almaktadır (Bryce 1981 17 Yiğit
1997 238vd)
I Muršilirsquonin ilk eşinden bir erkek ccedilocuğu olmadığından metinlerde
bahsedilmektedir Eski Anadolu geleneklerine goumlre kız kardeşin ya da kızının oğlunun
tahta varis olması gerekmekteydi I Muršilirsquonin Hantili tarafından oumllduumlruumllmesinden
sonra bile kralın oğlu olduğuna dair herhangi bir şey bilinmemektedir
I Hantilirsquonin eşi I Harapšili ile ilgili olarak Telipinu Fermanırsquonda Hantili ve
Harapšili Eski Krallıkrsquota bilinen evlilikleri kanıtlanmış ilk kral ccedilifti ve Tawananna
olması muhtemel kişidir (Bin-Nun 1975 89) Hitit-Hurri arasındaki muumlcadele
sırasında esir duumlştuumlğuuml bilinmektedir (Kılıccedil -Duymuş 2007 91)
Kraliccedilenin Šugziya 68 kentinde oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalanmış olduğu
Tagalaharsquoya 69 gittikleri ve orada dikenli ccedilalılara atılmaları sebebiyle kraliccedile ve
oğullarının oumllduumlkleri duumlşuumlnuumllmektedir Tuumlm bunların arasında İlaliuma adlı bir kişi
66 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 67 ldquoBeni bırakma Boumlylece kral ona soumlyleyemeyebilir saray yetkilileri şoumlyle der Bakın Yaşlı
Kadınları sorguya ccedilekiyor bu yuumlzden onlar iccedilin O şimdi bile kahinleri sorguya ccedilekiyor O zaman
beni bırakma yapma Bağdaşın beni Sana soumlzlerimi bir işaret olarak vereceğim Beni iyi yıka Beni
goumlğsuumlnde yeryuumlzuumlnden korurdquo I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 III 64-73 (Bryce
2005 94 Yiğit 2007 797) 68 Boybeypınarrsquoı yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 363-364 RGTC VI2 148) 69 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 382)
19
kraliccedile ve ccedilocuklarını kurtarma operasyonu iccedilin goumlrevlendirilmiştir (Soysal 1990
277 Gilan 2015 143vd Gilan 2015 160) I Hantilirsquonin olay ile ilgili hiccedilbir şey
bilmediği ve daha sonra bilgilendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir bu durum iccedilin
goumlrevlendirilen İlaliumanın kaderi belirsizliğini korumaktadır (Soysal 1990 278-
279)
Ammuna ve II Tawanannarsquonın kızı olan İšpitariyarsquonın Telipinu ile
evlendirildiği anlaşılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 92)
Telipinu tahta ccedilıktığında krallık oldukccedila sıkıntılı bir doumlnemin iccedilerisindeydi
Taht kavgaları ve tahta kısa suumlreli ccedilıkan krallar sebebiyle uumllkede asayiş bozulmuştu
Telipinursquonun uumllkenin asayişini yeniden sağlaması gerekti Bu nedenle kralın eşi
İštapariyarsquonın oumlluumlmuumlnuuml planladığı anlaşılan Tahurwaili 70 sonradan kral olacak
Telipinu tarafından saraydan suumlruumllduuml Telipinu bu durumu Tahurwailirsquonin rakiplerini
ortadan kaldırma arzusu olarak yansıtsa da bu durumun gerccedileği yansıtmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Bin-Nun 1974114) İštapariya muhtemelen Tahurwailirsquonin en
buumlyuumlk ablalarından biri olmalıdır Taht sırasında oumlne geccedilebilmek iccedilin boumlyle bir
girişime heves etmiş olabilir Tahurwailirsquonin beş erkek kardeş oldukları 71
bilinmektedir (Bin-Nun 1974 115)
Telipinu Fermanı72 uyuşmazlığın ve uyumsuzluğun tehlikelerini goumlstermek
kral ve soyluların davranışları ile tahta ccedilıkacak varisin nasıl seccedilileceğine dair kanunlar
koydu Tahtın kan yolu ile kral ailesi tarafından devam etmesini sağladı ve bu durumu
da Fırtına Tanrısırsquonın denetimine bıraktı (Hoffmann 1984 74 vd) İlk oumlncelik
kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan oğlunun eğer o da yoksa
cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan kız ccedilocuğun eşinin olması
gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle hayati oumlnem arz ediyordu
sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk verebilmekti Telipinu
70 Huzziyarsquonın kardeşi ve Telipinursquonun eşinin kardeşi 71 Zuru Tahurwaili Taruhšu Huzziya Tannuwa kardeşleri arasında yer almaktadır (Bin-Nun 1974
115) 72 Telipinu fermanı bkz CTH 19
20
Fermanırsquonın 49 paragrafı Hitit yasaları ile benzerlik taşımaz paralel değildir ldquoHerr
des Blutesrdquo kavramı Hitit kanunlarında rol oynamaz (Hoffmann1984 82)
Hitit krallarının tahta geccedilmek iccedilin panku meclisinden onay alması gerektiği
duumlşuumlnuumllmemektedir bu durumu oumlrnek olarak ise I Hattušilirsquonin tahta varis olarak
yeğeni Labarna yerine torunu I Muršilirsquoyi getirmesi sırasında meclisten bir onay
alındığına dair bir kanıt bulunmamasıdır Tahta ccedilıkacak kişinin kralın kararı ile belli
olduğu buna rağmen Labarnarsquonın bir suumlre tahtta bulunduğu daha sonrasında I
Muršilirsquonin tahta geccediltiği bilinmektedir Genccedil Tuthaliyarsquonın oumllduumlruumllmesinden sonra
tahta ccedilıkan I Šuppiluliuma zamanında ya da III Hattušilirsquonin yeğeni Urhi-Tešuprsquotan
tahtı ele geccedilirdiği sırada panku meclisinin oumlnemsiz de olsa bir rol oynamadığı
bilinmektedir Telipinursquonun panku meclisinin tahta ccedilıkacak kişinin seccedilimi
konusundaki yetkisini sınırlandırmayı istediği anlaşılmaktadır Eğer panku meclisinin
kralın seccediliminde etkisi yoksa soylu meclisi olmak dışında bir grupla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 86 vd)
Tahta ccedilıkmaya ilişkin duumlzenlemenin ataerkil taht destekccedilileri ile suumlrekli bir
tartışma iccedilerisinde olunmasına rağmen Hattušilirsquoden Telipinursquoya kadar gizli de olsa
var olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 89)
I Tuthaliyarsquonın Nikalmati ile evlenmesinin sebebinin Nikalmatirsquonin nuumlfuzu
sebebi ile olduğu ve krallığa guumlccedil kazandırmak istediği duumlşuumlnuumllmektedir Kral II
Tuthaliya ve eşi Nikalmati kralın kız kardeşi Ziplantawi tarafından buumlyuumlye maruz
kaldıklarını belirtmişlerdir Kız kardeş krala kraliccedileye ve ccedilocuklarına karşı bir konum
sergilemiştir Buumlyuumlden kurtulmak iccedilin adaklar sunma yoluna gitmişlerdir metinde ilgi
ccedileken husus ise buumlyuumlyuuml kralın kız kardeşinin yaptırdığının yazmasıdır (Kılıccedil-Duymuş
2007 92 Darga 1976 25)
Nikalmatirsquonin kızı Ašmunikal I Arnuwandarsquonın eşidir lakin Hititlerde ensest
ilişkilerin hoş karşılanmadığı ve cezalandırıldığı bilinmektedir Bu sebeple de
konunun izahatı iccedilin uumlccedil fikir ortaya konulmuştur (Otten 1968 137)
bull Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin Arnuwandarsquoyı evlat edindiği
21
bull Arnuwanda Tuthaliyarsquonın başka bir hanımından olan ccedilocuğu olduğu ve iki uumlvey
kardeşin krallığı beraber youmlnettiği
bull İki uumlvey kardeş birbirleri ile evli olduğudur
Ašmunikalrsquoin annesinin oumlluumlmuumlnden sonra Tawananna mevkisine geccediltiği ve bu
durumu hem babası Tuthaliya hem de I Arnuwanda zamanında koruduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Beran 1967 69)
Ašmunikal kendisini I Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin kızı olarak tanımlarken
Arnuwanda kendisini sadece I Tuthaliyarsquonın oğlu olarak belirtmektedir Lakin bu
durum ensest ilişki olduğunu goumlsterir ki Hitit cezaları arasında yer alan hurkel
teriminin ensest ilişkiyi karşıladığını bilmekle birlikte yasak olduğu da I
Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkkana ile yaptığı antlaşmasında net bir şekilde
goumlzler oumlnuumlne serilmektedir bu sebeple Ašmunikal ile Arnuwandarsquonın karı-koca değil
de kardeş olarak tahta ccedilıktıkları ve uumllkeyi youmlnettikleri fikri ortaya atılmıştır (Beal
1983 115)
I Hattušili kız kardeşinin oğlu olan Labarnarsquoyı kendi oğlu kabul etmişti
sonrasında onun koumltuuml davranışları nedeniyle torunu Muršilirsquoyi tahta veliaht olarak
atadı Bu durumda ikisinin de evlatlık oldukları ve meşru veliaht oldukları goumlz oumlnuumlnde
bulundurulursa durumun anlaşılması daha kolay olacaktır Ayrıca bu durum Telipinu
Fermanırsquondaki ldquoEğer varis olacak bir prens yok ise hangi kız ccedilocuk oumlndeki ise ona
bir iccedil guumlveysi alsınlar o kral olsunrdquo (Alp 2005 61) ifadesini destekler niteliktedir
Bu durumda da veliaht olacak bir erkek ccedilocuk olmadığı iccedilin veliahtlık durumunun
kralın en buumlyuumlk kızına geccediltiği ve soumlz konusu damadın da evlatlık olarak alındığı fikri
ortaya ccedilıkmaktadır (Beal 1983 117) Bunlara ek olarak Arnuwandarsquonın soyunu babası
Tuthaliyarsquoya dayandırması ama dedesine dayandırmaması da evlatlık olma durumunu
accedilıklar niteliktedir (Beal 1983 119)
Telipinu efsanesinde73 tanrı Telipinursquonun kraliccedile Ašmunikalrsquoe kızıp ortadan
kaybolması ve tanrı Telipinursquonun bolluk ve bereketi de yanına aldığından
bahsedilmektedir bu durum Hitit halkı arasında kardeşi ile evlenmesi sebebiyle
73 Kaybolan tanrı Telipinursquonun hikayesi bkz CTH 324
22
kraliccedilenin guumlnahkar olduğuna işaret sayılabilir Ayrıca Tašmišarri ile Arnuwanda aynı
kişiyse Tašmišarrirsquonin eşi Taduhepa olması sebebiyle Ašmunikalrsquoin kız kardeş olarak
Tawananna mevkisinde oturduğu ancak oumlluumlmuuml sonrasında goumlruumlmcesinin yerine
Taduhepa kraliccedile olabildi goumlruumlşuuml de bulunmaktadır (Dinccedilol 1982 35)
Ašmunikalrsquoin adını taş ev ile ilgili bir tablette goumlrmekteyiz metne goumlre taş ev
ccedilalışanlarının vergiden muaf olmasını istemektedir Ayrıca kral ile birlikte yer aldığı
muumlhuumlrler bağış belgelerinin uumlzerinde goumlzlemlenmektedir bu sebeple kraliccedilenin idari
işler ile de goumlrevli olduğu anlaşılmaktadır (Darga 1976 26)
Ašmunikal ile birlikte hanedan kadınlarının nuumlfuzları geri gelmiştir Nikalmati
ve Ašmunikal Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın baş rahibeleri olarak atanan ilk
kraliccedilelerdir (Bin-Nun 1975 86) Bu sebeple de adı geccedilen iki kraliccedileden oumlnce
rituumlellerin kraliccedileler tarafından gerccedilekleştirilmediği sonucu ortaya ccedilıkmaktadır
Ašmunikal Hitit tarihinde pek ccedilok ilke imza atmıştır Hitit tarihinde politik
statuumlsuuml onaylanmış ilk kadındır ayrıca Tawananna ve MUNUSLUGALGAL
unvanlarını elinde tutan ilk kişidir kral ile birlikte muumlhuumlrde adının geccedilmesinin yanı
sıra kendisine ait de muumlhruuml olan ilk kraliccediledir kralın yanında eşi olarak goumlzuumlken ilk
kız kardeştir (Bin-Nun 1975 173)
Tespit edilen ilk dua metni Arnuwanda ve Ašmunikal ccediliftine aittir74 Saray
mensubu olan kişilerin dini metinleri sadece dini accedilıdan değil doumlnemin tarihini
aydınlatması bakımından da olukccedila oumlnemlidir Duanın ana konusunun kuzey
boumllgelerdeki kuumllt faaliyetlerinin kesilmesi ile ilgili olduğu ve soumlz konusu duanın
Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona yapıldığı anlaşılmaktadır (Houwink ten Cate 1969 83
vd Singer 2002 40-43)
Dua metinlerinde Tašmišarri ile Taduhepa isimlerinin ccedilift olarak yer aldığı
goumlruumllmektedir Taduheparsquonın ayrıca I Šuppiluliuma ile birlikte kurban listelerinde yer
aldığı soumlzuuml geccedilen iki kraliccedilenin aynı kişi olduğu ve I Šuppiluliumarsquonın ilk eşi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Rituumlellerde soumlzuuml geccedilen kralın Taduheparsquoya eşlik ettiği
goumlruumllmektedir Ašmunikal ile birlikte metinlerde yer alan Tašmišarrirsquonin kimliğinin
74 I Arnuwanda ile Ašmunikkalrsquoin Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 375
23
belirlenmesi iccedilin iki goumlruumlş ortaya atılmıştır ya I Arnuwanda ya da II Tuthaliya
olmalıydı Tašmišarrirsquonin Ašmunikal ile ilgili metinde yer alması75 ve soumlzuuml geccedilen
metinde Hurrice ldquonerardquo 76 yani anne kelimesinin geccedilmesi aile ilişkilerini kanıtlar
niteliktedir (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 101)
Tašmišarrirsquonin veliaht konumundayken Šatanduhepa ile evlendiği ve ilk eşi
olduğu daha sonrasında Taduheparsquonın kraldan daha uzun yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir
II Muršili doumlnemine ait olan haccedil muumlhuumlrde de II Tuthaliya (Tašmišarri) ve Taduhepa
isimleri geccedilmektedir Tuthaliyarsquonın I Arnuwandarsquonın oğlu olduğu muumlhuumlrde
Arnuwanda-Ašmunikal ccediliftinden sonra yazılmalarından anlaşılmaktadır (Wilhelm-
Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 102)
Tašmišarri II Tuthaliya ile aynı kişiyse eşi Taduhepa olmalıdır Taduheparsquonın
I Šuppiluliuma ile birlikte muumlhuumlr baskılarının bulunmasının sebebiyse Taduheparsquonın
I Šuppiluliumarsquonın annesi olmasıdır (Dinccedilol-Dinccedilol-Wilhelm-Hawkins 1993 103)
Šapinuwarsquoda bulunan mektupların buumlyuumlk bir kısmı ldquoBuumlyuumlk Kral ve Kraliccedilerdquorsquoye
goumlnderilmiş mektuplardan oluşmaktadır Kralın Šapinuwarsquoda devleti youmlnetirken
kraliccedilenin de kendi yetki ve goumlrevlerini yerine getirdiği anlaşılmaktadır Soumlz konusu
belgelerden burada bulunan kralı ccediliftin Tašmišarri (II Tuthaliya) ve Taduhepa olduğu
anlaşılmaktadır (Suumlel- Suumlel 2011 96 vd)
Šapinuwa belgelerinde en ccedilok ele geccedilen konunun fal metinlerinden oluşması
burada bir kral ccediliftinin yaşadığını ispatlar niteliktedir Kraliyet iccedilerisinde yapılacak
işler alınacak kararlar iccedilin fallardan yararlanıldığı bilinmektedir ayrıca falın ccedilıkan
sonucuna goumlre arınma ve kurban sunma gibi eylemler gerccedilekleştirilmektedir
Tašmišarri ve Taduhepa isminin bu tuumlr metinlerde sıkccedila yer aldığı goumlruumllmektedir
(Suumlel- Suumlel 2006 17)
75 Ağız yıkama rituumleli bkz CTH 777 76 Tischler 2001 112
24
Šapinuwa belgeleri arasında yer alan bir mektupta 77 kraliccedilenin yanında
goumlrevde yer alan Zuwa isimli bir kişi tarafından kraliccedilenin ağzından buumlyuumlk krala
yazılmıştır Kral ve kraliccedilenin adları maalesef ki metinde geccedilmemektedir lakin
Šapinuwa arşivi burada bir kral ccediliftinin ikamet ettiği goumlrsterir ve mektubu yazdıran
kraliccedilenin Taduhepa mektupta geccedilen kralın ise II Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Suumlel 2002 822 vd) Kraliccedile Taduheparsquonın kral Tašmišarrirsquoye yazdığı mektuplardan
biri de78 kurban konusunu iccedilermektedir (Suumlel 2008 462)
Ortakoumlyrsquode yapılan kazılarda in situ olarak II Tuthaliya ve Taduheparsquoya ait bir
kalıp ele geccedilmiştir79 (Suumlel 2008 464) C binasında bulunan muumlhuumlr kalıbı uumlzerinde
Anadolu hiyeroglif yazılı ldquoBuumlyuumlk Kral Tuthaliya ve Taduhepardquo baskısı bulunması
sebebiyle kralı bir kompleksin varlığının katını olarak yorumlanmakta ve burada
yaşayan kral ile kraliccedilenin adını bize verebilmekte olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Suumlel
2008 467)
IA2b Hitit Imparatorluk Doumlnemi
İmparatorluk ccedilağı vesikalarında edindiğimiz bilgilere goumlre Hitit kraliccedileleri
ulaşabilecekleri en uumlst mevkide yer almışlardır Kraliccedilelere ait belgeler yalnızca
başkent Hattušarsquoda değil Tel Amarna ve Ugarit gibi devletlerin arşivlerinde de ele
geccedilmiştir
Eski Hitit doumlnemine kıyasla kadınların siyasi otorite uumlzerinde daha baskın
oldukları goumlruumllmektedir Yeni Hitit doumlnemindeyse kraliccedileler iccedilişlerinde dış işlerinde
politikada ve dini işlerde daha etkin olmaya başlamışlardır muumlhuumlrleriyse bu konunun
77ldquoEfendim Majestersquoye soumlyle Cariyen kraliccedilen şoumlyle der Efendim Majestersquonin huzurunda her şey iyi
olsun ve Efendim Majestersquoyi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendim Majestersquoyi korusunlar Benim
yanımda da (herşey) iyidir Başım gibi sırtım da hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı veriyor) efendim
Majestersquonin huzurunda herşey nasılsa Efendim Majeste bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002
821) 78ldquoEfendimrsquoe Guumlneşimrsquoe soumlyle Cariyen Kraliccedile şoumlyle der Efendimrsquoin Guumlneşimrsquoin huzurunda herşey
iyi olsun Guumlneşimrsquoi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendimrsquoi Guumlneşimrsquoi korusunlar Benim yanımda da
herşey iyi durumdadır Guumlneşim Efendim Vašunnirsquoyi goumlnderdin ve bana kurban konusunda şoumlyle
yazdınhellip Sonra Vašunnirsquoyi Hattušarsquoya goumlnderdim gitsinler o tableti beylerin huzurunda okusunlar ve
her ne yapılacaksa Guumlneşimrsquoe acilen yazsınlarrdquo (Suumlel 2008 462 vd) 79Bkz Resim 18
25
ispatıdır Buumltuumln muumlhuumlrlerin uumlzerinde kraliccedileler MUNUSLUGALGAL olarak
geccedilmektedir her muumlhuumlrde Tawananna unvanına rastlanmaz
Hitit kraliccedileleri bağlı bulundukları zamanda yaşayan diğer buumlyuumlk devlet
kraliccedilelerinin konumlarından oldukccedila farklıydı ve etkindi Mısır ve Mezopotamyarsquoda
kraliccedile tuumlm guumlcuuml elinde bulunduran kralın eşi konumunda bulunmakta ve dini işleri
dışında fazla yetkisi bulunmamaktadır Eski Babil doumlneminde Mari haremindeki
kadınların genellikle ilahi soumlyleyen şarkıcılar oldukları belirtilmiştir Mari haremi
korunaklı ve izole bir alandaydı (Stol 1995 135) Mısır Krallığırsquonda kraliyet
ailesindeki kadınların diğer uumllkelerdeki kralı ailelere yazdıkları sadece iki adet mektup
bulunabilmiştir ve bu mektuplar Hitit Krallığırsquona yazılmış olup II Ramsesrsquoin eşi
Naptera 80 ve annesi Teyersquonin 81 Puduheparsquoya goumlnderdikleri mektuplardır 82 (Darga
1976 103) Ayrıca oumllen firavun Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya yazdığı
mektup83 dışında Mısır hanedanına mensup kadınların diplomatik hayatta yer aldığı
ile ilgili elimizde başka bir kanıt bulunmamaktadır (Darga 1984 42) Eski Oumlnasya
kraliccedileleri arasından Mısır kraliccedilesi ve firavun olarak goumlrev yapan Hatşepsut ve Asur
kraliccedileleri Šammuramat ve Nakiya hakkında bilgi sahibiyiz
Hitit Krallığırsquonda ise kraliccedilenin krala eşit dış ve iccedil politikada etkin idari işlere
bakan krallığın bağımsız bir kadın temsilcisi olduğu goumlruumlluumlr Ayrıca krallar birbirlerine
kardeşim diye hitap ettikleri mektupların sayısı bir hayli fazlayken kraliccedilelerin
birbirlerine yazdıkları ya da kraliccedilelerin krallara yazdıkları mektuplar da bir o kadar
azdır Puduhepa haricinde Hititli bir kraliccedilenin başka bir krala mektup yazıp yazmadığı
bilinmemektedir Soumlz konusu durum da Hitit Uumllkesirsquonde kraliccedilenin Hititlerin ccedilağdaşı
olan diğer uumllkelerdeki kraliccedilelerden ne kadar fazla sorumluluğu ve goumlrevi olduğunu
net bir şekilde goumlstermektedir
80 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 81 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 82 Mısır kralı II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
167 Mısır kralı II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
168 83 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB
26
Hitit kurban listeleri ve muumlhuumlr baskılarında yer alan I Šuppiluliumarsquonın eşi
Taduhepa Henti ve Malnigal84 ya da diğer adı ile Tawananna adını taşıyan uumlccedil eşi
olduğunu oumlğrenmekteyiz İlk eşi hakkında bilgilerimiz oldukccedila azdır II Muršili
doumlnemine ait olan malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr bize II Muršilirsquonin soyağacını
oumlğrenmemize yardımcı olmaktadır Kral soyunu eski Hitit krallarına dayandırdığı
goumlruumllmektedir I Šuppliluliumarsquonın yanında yer alan isim sebebiyle annesinin Henti
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 5)
Taduheparsquonın I Šuppiluliumarsquoya yazdığı bir mektupta85 kraliccedilenin kralın
durumunu merak ettiği ve eşi ile yakından ilgilendiği goumlruumlluumlr Ayrıca bu metin Hitit
metinleri arasında bir Hitit kraliccedilesinin eşine hitap ederek yazdığı tek oumlrnektir86 (Suumlel
2002 819 vd)
Uumlccediluumlncuuml eşin ise Ugarit sarayı guumlney arşivinde bulunan bir metin sayesinde
kendisinin Babilli bir prenses olduğunu anlamaktayız ayrıca yine adı geccedilen sarayda
kendisine ait uumlccedil adet muumlhuumlr baskısı bulunmuştur Hattušarsquoda yapılan kazılarda ele
geccedilen bir bulla sayesinde de adının Malnigal87 olduğunu oumlğrenmekteyiz Malnigal
Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler arasındadır
Ayrıca Ugarit Kralı Niqmadu ile yapılan bir antlaşmada I Šuppiluliuma ve
Tawanannarsquonın muumlhuumlr baskıları metnin tam ortasında goumlruumllmektedir (Darga 1976 30
vd)
Kraliccedilenin adı pek ccedilok bulla ve muumlhuumlr uumlzerinde geccedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile ortak bir muumlhuumlr baskısı uumlzerinde
ismi yer almaktadır Ugarit kralı Niqmadu ile yapılan antlaşma metninin tam ortasında
84 Bkz Resim 19 85 ldquoEfendim guumlneşime soumlyle Hizmetkarın kraliccedile şoumlyle der Efendim guumlneşim huzurunda herşey iyi
olsun ve efendim guumlneşimi tanrılar hayatta tutsunlar ve onu korusunlar Benim yanımda da (herşey)
iyidir Başım gibi sırtımda hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı vermektedir) Efendim guumlneşimin
huzurunda herşey nasılsa efendim guumlneşim bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002 819 vd) 86 Suumlelrsquoe goumlre Taduhepa bu mektubu eşi I Šuppiluliumarsquoya yazmıştır (Suumlel 2002 819 vd) lakin I
Šuppiluliuma Taduheparsquonın eşi değil kraliccedilenin oğludur Bu sebeple Taduheparsquonın mektubu yazdığı
kral I Šuppiluliuma değil II Tuthaliya olduğu fikri bizce daha makuldur 87Ayrıca metinde prensesin uumllkesine KA-DINGIR-RA Karaduniaš ve Šanhara denildiği bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın yanıltılması ve suumlrguumln edilmesi uumlzerine II Muršilirsquonin duası
bkz CTH 70= KUB 144 II 3-8 (Alparslan 2006 8) Kassit kralı II Burnaburiyašrsquoın kızı olduğu tahmin
edilmektedir (Uumlnal 2014 144 Klengel 2002 124)
27
da Muršili ve kraliccedileye ait muumlhuumlr baskısı goumlruumllmektedir ve Malnigalrsquoe ait en oumlnemli
izdir bu durumda ilk defa bir Hitit kraliccedilesinin adını bir antlaşmayı iccedileren tabletin
uumlzerinde yer almaktadır (Darga 2013 148)
I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml sonrası sırasıyla tahta I Arnuwanda soumlzuuml geccedilen
kralın vebadan oumllmesi sebebiyle de tahta I Arnuwandarsquonın kardeşi II Muršilirsquonin
geccediltiği bilinmektedir II Muršilirsquonin tahta geccediltiğinde yaşının kuumlccediluumlk olması sebebiyle
sadece kendi uumllkesinde değil doumlnemin diğer uumllkeleri arasında da kuumlccediluumlk goumlruumllduumlğuuml
belirtilmiştir88
Malnigalrsquoin II Muršili ile aralarında gergin bir ilişkinin olduğu bilinmektedir89
II Muršilirsquonin Tawanannarsquonın pek ccedilok hatasını goumlrmesine rağmen goumlrmezden geldiği
ve ayrıca II Muršilirsquonin eşinin Tawanannarsquoya karşı kullanabileceği bilgileri olmasına
rağmen kullanmadığı belirtilmektedir90 II Muršili Azzi Uumllkesirsquone91 doğru giderken
guumlneşin bir işaret verdiğini ve kraliccedilenin de bunu II Muršilirsquonin soyunun sonunun
geldiğini şeklinde yorumladığı goumlruumllmektedir Aralarında geccedilen muumlcadelenin iktidar
kavgası olduğu accedilıktır (Alparslan 2006 14vd)
Kral Malnigalrsquoe oumllen babasının tapınaklara tahsis ettirdiği adak eşyası ve
hediyeleri alıp başka yerlere verdiği kralın arkasından haraccedil aldığı gibi ağır ithamlarda
bulunmuştur Kargamıš ve Aštata92 şehirlerini haraca bağladığı bilinmektedir Aštata
88 ldquo Babam tanrı olduğu zaman kardeşim Arnuwanda babasının tahtına oturdu Arkadan o da
hastalandı Duumlşman uumllkeleri kardeşim Arnuwandarsquonın hasta (olduğunu) işitince aynı duumlşman uumllkeleri
savaşmaya başladılar Kardeşim Arnuwanda tanrı olunca (oumlluumlnce) (o zamana kadar) savaşmayan
duumlşman uumllkeleri o duumlşman uumllkeleri de savaştılar Etraftaki duumlşman uumllkeleri şoumlyle dediler lsquoHitit
Uumllkesirsquonin kralı olan babası kahraman bir kral idi O duumlşman uumllkelerini yendi O tanrı oldu Babasının
tahtına oturan oğlu o da eskiden bir kahramandı O hastalandı O da oumllduuml Şimdi babasının tahtına
oturan ise o (bir) ccedilocuktur Hitit Uumllkesirsquonin topraklarını ve Hitit Uumllkesirsquoni koruyamayacakrsquordquo (Alp
2005 125) 89ldquoO saraya ve aynı tavırla babamın hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone huumlkmettiğinde kardeşimin (abim)
hayatı boyunca huumlkmetti Ve abim tanrı olduğunda ben ona karşı hiccedilbir şekilde yanlış yapmadım ya da
onu hiccedilbir şekilde aşağılamadım O saraya ve babamın ve abimin hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone
huumlkmetti ve o aynı şekilde huumlkmettirdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları
ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 = KUB 144 (Bin-Nun 1975 177) 90 ldquoHangi olayı o karıma sır olarak anlattı ise karım bu olayı kraliccedileden sakladı Karım onu başka
herhangi birine soumlyledi mi Bana soumlyledi mi Ya da herhangi bir mahkeme yapıp ve kraliccedileyi
mahkemeye herhangi bir şekilde taşıdı mı Karım kraliccedileye (karşı) ispiyoncu oldu murdquo 91Trabzon ve Giresun civarlarına lokalize edilir (RGTC VI 59 RGTC VI2 19) 92Fıratrsquoın Balis yakınları ile Haburrsquoun ağzına kadar olan boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 48
RGTC VI2 16)
28
Tapınağırsquondaki guumlmuumlşuuml bir yerde sakladığı bilinmektedir bu durumdan da kraliccedilenin
soumlz konusu tapınaktaki guumlmuumlşuuml almasının yasa dışı olduğu ve Tawananna mevkisinde
bulunan kişilerin tapınaklardaki hazinelere giriş izinlerinin olduğu anlaşılmaktadır
(Bin-Nun 1975 184) Guumlmuumlşuumln bulunması iccedilin II Muršili Kargamıš kralı
Šarrikušuhrsquou goumlrevlendirmişti lakin eli boş doumlnuumlnce II Muršili konu ile bizzat kendisi
ilgilenmiştir (Uumlnal 2014 146) Kraliccedile kendisinin succedillu olmadığını belirtmiştir93(Bin-
Nun 1975184) III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona
yaptıkları bir dua metninde94 yine Malnigal ile alakalı olan olaydan soumlz edilmektedir95
Soumlz konusu metinde Tawanannarsquoya karşı accedilılan davadan ve sonuccedillanmasından
bahsedilmektedir Dava suumlrecinde III Hattušilirsquonin ccedilocuk olduğu anlaşılmaktadır III
Hattušili doumlnemine ait bir metinde Malnigalrsquoin daha sonra Ahhiyawa Uumllkesirsquone96
suumlrguumlne gittiğinden bahsedilmektedir (Uumlnal 2014 146)
Malnigalrsquoe karşı yaptılan ait en buumlyuumlk iddiaysa kral II Muršilirsquonin eşine buumlyuuml
yapmakla ve bu sebepten oumltuumlruuml de onun oumlluumlmuumlyle succedillanmasıdır 97 Bilhassa
Kargamıšrsquotaki hastalık ve oumlluumlm tanrıccedilası Išhara ile Kubaba tapınaklarındaki
lanetlerinin etkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Uumlnal 2014 144) II Muršili doumlnemine ait
bir metinde durum net bir şekilde anlaşılmaktadır98 Metinde Mezzula buumlyuumlcuuml ve
onlardan kast edilense kraliccedile ve ccedilocukları olmalıdır Malnigalrsquoin bir başka succedillandığı
93ldquoAštatarsquonın Išhararsquosı tekrar ve tekrar konuştu lsquoTanrıccedila o guumlmuumlşe sahip değilim Tanrıccedilam kim senin
guumlmuumlşuumlnuuml tutuyorrsquordquoII Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1417-18 94 III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 95 ldquoBen henuumlz ccedilocuktum Sarayın iccedilinde ise hizmetkacircrınız Tavanannarsquonın mahkemesi olduğu zaman
babam kraliccedile Tavanannarsquoyı aşağıladığında o ise tanrının cariyesi idi [Sen] tanrıccedilam beycem
[ru]hunun iccedillerinde biliyordun kraliccedilenin (guumlcuumlnuumln) kısıtlanması isteğin mi idi [Yoksa isteğin değil]
miydi [O ise Tavanannarsquon] ı n (guumlcuumlnuumln) kısıtlanmasını [gerccedilekleştirdi Ben ise] hiccedilbir şekilde [bu
olayın iccedilinde değildim ] idi [Eğer tanrıccedilam beycem] herhangi bir şekilde [oumlfkeliysen]
[Tavanannarsquonın olayını ] yapan (kişi) [ccediloktan tanrı ol]du [O yoldan ccedilıktı ve on]u başıyla [oumldedi bile]
[Ben ise bu em]re ortak değildimrdquo (Alparslan 2006 20) 96 Troas ve kıta Yunanistanrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 10-11RGTC VI 1-2 RGTC VI2 1) 97 ldquoKraliccedile beni karımı (ve) ccedilocuğumu İšhararsquoya karşı lanetledi Bize (karşı) libasyon yaptı Karım bu
nedenle oumllduumlrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası
bkz CTH 70 = KUB 144 IV23) (Alparslan 2006 14) 98ldquoSonra kraliccedile Mezzularsquoyı eşime goumlnderdi ve onlara karşı buumlyuumller telaffuz etmeye başladırdquo II
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 =
KUB 144 II 19-20 IV 22-23
29
konuysa buumlyuuml yoluyla kralın dilini bağlamasıdır Ayrıca II Muršili Tawanannarsquonın
succedillu olduğunu bir fal ile de kanıtlamıştır99 (Alparslan 2006 19)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin kim olduğu ile ilgili belirli goumlruumlşler ortaya atılmıştır
Oumllen kişinin Gaššulawiya olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Tawananna mevkisi biri
tarafından bırakıldığı taktirde bir başka kişiye aktarıldığı farz edilmektedir
Gaššulawiyarsquonın bir suumlreliğine de olsa Tawananna unvanını kullandığı duumlşuumlnuumllduumlğuuml
taktirde buumlyuuml sebebiyle oumllen eşin o olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-
Wilhelm- Hawkins 1993 97)
Gaššulawiyarsquonın II Muršilirsquonin oumllen eşi olmadığı duumlşuumlnuumllse de oumllen eşin
Gaššulawiya olduğunu oumlneren goumlruumlşler de mevcuttur Konuyla alakalı olduğu
duumlşuumlnuumllen bir metin II Muršili doumlnemine aitse100 soumlz konusu metinde hasta olarak
bahsedilen Gaššulawiyarsquonın101 kralın oumllen eşi olması muumlmkuumlnduumlr Gaššulawiyarsquonın
hastalığından bahseden bir başka dua metnindeki 102 girişin II Muršilirsquonin veba
dualarından birisi ile aynı duplikata sahip olması sebebiyle soumlz konusu duanın II
Muršili doumlnemine tarihlendiği ve kralın eşi olan Gaššulawiyarsquodan bahsedildiği
anlaşılmaktadır Metinin kırıklarına rağmen Gaššulawiya isminin yine bir hastalık ile
birlikte anıldığı anlaşılmaktadır (Alparslan 2007 33)
Haccedil muumlhruumln baskısında II Muršilirsquonin eşi olarak Gaššulawiyarsquonın da yer
almasının sebepleri arasında Gaššulawiyarsquodan oumlnce II Muršilirsquonin bir eşinin daha
olduğu ama Tawananna mevkisinde olmadığı iccedilin adının zikredilmediği ve
muumlhuumlrlerde yer almadığı duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu dava sonuccedillandıktan sonra II
99ldquoİşte tanrılar efendilerim tekrar soruşturdum ve o (Tawananna) oumllduumlruumllmek iccedilin (fal tarafından)
bana belirlendi O tahttan indirmek iccedilin (fal tarafından) bana belirlendi ve onu o zaman oumllduumlrmedimrdquo
(Alparslan 2006 17) 100 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 Metinde geccedilen
Gaššulawiyarsquonın kimliği konusunda net bir fikre varılamamıştır II Muršilirsquonin eşi ya da III
Hattušilirsquonin kızı olduğu konusunda goumlruumlşler mevcuttur (Alparslan 2006 21) 101 ldquoŠamuha kentindeyken seni Lelwanirsquoyi Gaşşulaviya senin hizmetkacircrın ruumlyada goumlrduuml ve sana o
guumlnlerde Gaššulawiya senin hizmetkacircrın hiccedilbir kurban vermemişti Şimdi (ise) bak senin hizmetkacircrın
Gaššulawiya hastalandı ve ona hastalık sıkıntı verdi Sonra ona o mesele zor geldi ve tanrılardan (fal
yolu ile) sordular ve o tanrılardan ise fal yoluyla saptandırdquo (Alparslan 2006 25) 102 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376
30
Muršilirsquonin Gaššulawiya ile evlendiği103 ve bu sayede Tawananna unvanını aldığı ve
haccedil muumlhuumlrde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Haccedil muumlhuumlr baskısının lejantının accedilıklanması
hususunda iki goumlruumlş olması bu şekilde accedilıklığa kavuşturulabilir (Alparslan 2006
28vd)
Kraliccedilelerin dini ve idari goumlrevleri olduğu bilindiği iccedilin dava sonrasında boumlyle
oumlnemli bir makamın boş kalmış olduğu duumlşuumlnuumllemezdi bu sebeple oumllen eşin soumlz
konusu Gaššulawiya olsa bile arada yine ismini bilmediğimiz bir kraliccedilenin olması soumlz
konusudur ccediluumlnkuuml Danuheparsquonın kralın son doumlnemlerinde evlendikleri
duumlşuumlnuumllmektedir Dua metninin104 ilk boumlluumlmuumlnde dua eden kişiyi Tawananna olması
halinde onun II Muršilirsquonin birinci eşi iccedilin değil ikinci eşi Gaššulawiya iccedilin dua etttiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 29 vd Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993
98)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin Danuheparsquodan ziyade Gaššulawiya olduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2014 146) Gaššulawiyarsquonın haccedil muumlhuumlr uumlstuumlnde
Tawananna unvanı ile yer almasının sebebinin ise Malnigalrsquoin hala hayattayken ve
Tawananna konumundayken kullandığı duumlşuumlnuumllmektedir Aralarında ccedilekişme
sebebiyle boumlyle sorunların ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir İki kişinin aynı anda soumlz
konusu unvanı kullanıp kullanamadığı konusu hala bir netlik kazanmadığı iccedilin konu
halen belirsizliğini korumaktadır (Alparslan 2006 29)
Malnigal guumlmuumlşuuml saklama ve kralın eşini buumlyuuml ile oumllduumlrme sebepleri ile tahttan
indirilir (Darga 2013 149) Ayrıca doumlneme ait bir başka metinden anladığımız
kadarıyla105 Malnigal II Muršilirsquoyi tahttan indirmeye ccedilalışmaktadır106 Rahibe olarak
tapınağa goumlnderilmiştir107 Malnigalrsquoin kehanetlere goumlre idam edilmesi gerekirken II
Muršilirsquonin onu sadece kraliccedilelik ve rahibelik konumlarından aldığı belirtilip kraliccedilelik
103 III Hattušilirsquonin savunmasında yazan kardeşlerinin birinci eşten değil sadece II Muršilirsquonin
Gaššulawiyarsquodan olan ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 28 vd) 104 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 105 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KBo 48 106ldquoTahttan indirilmeyi o benim iccedilin tasarladı Sonra ben onu oumllduumlrmedim ama onu tanrının annesi
rahipliğinden azlettimrdquo 107ldquo Ona uyguladığım ceza saraydan suumlrguumln edilmesidirrdquo
31
ve rahibelik unvanlarından azledildiğinden bahsetmekte108 ve tuumlm bunlara ek olarak
II Muršilirsquoye ait olan bir dua metninde109 Tawanannarsquonın hayatta olduğu ve hiccedilbir
eksiğinin bulunmadığı belirtilir
Kraliccedile mevkisinde olmalarına rağmen eğer bir konu ile ilgili succedillu
bulundukları taktirde ceza kavramının onlar iccedilin de uygulandığını goumlrmek oldukccedila
ilginccediltir Bulundukları sosyal tabaka onlar iccedilin de adeletin işlemeyeceği anlamına
gelmiyordu bu durum da bize Hitit kanunlarının tam olarak uygulanabildiğini cezai
yaptırımların kraliccedile olsa dahi bir uumlstuumlnluumlğuuml olmadığını ve herkes iccedilin geccedilerli
olduğunu goumlstermektedir
II Muršilirsquonin eşlerinden biri olduğu bilinen Danuheparsquonın doumlneme ait ccedilivi
yazılı kaynaklarda yer almaması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccediluumlnkuuml soumlzuuml geccedilen kral ailesi
ve doumlnemi ile ilgili en fazla bilgi edinebildiğimiz Hitit kralları arasında yer almaktadır
bu sebeple bu evliliğin kralın son doumlnemlerinde gerccedilekleştiği duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce
1998 230)
III Hattušili ve Puduheparsquoya ait olan bir duadan anladığımız kadarıyla
Danuheparsquoya ait bir dava olduğu anlaşılmaktadır110 Metinde yer alan Danuheparsquonın
oğulları ile birlikte suumlrguumlne goumlnderilmesi davanın sebebi ile ilgili fikirler vermektedir
Danuheparsquonın muhtemelen oğlunu tahta geccedilirmek istemesi ile ilgili olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ayrıca oğlunun yıkımından bahsedilmesi de tahta geccedilirilmek istenen
108rdquoOnu šiwanzanni rahibeliğinden aldım O azletmek iccedilin bana (fal tarafından) tespit edildiğinden
onu azlettim Ona bir ev verdim Onun hayatında eksiklik bırakmadım Ekmeği de suyu da vardı Tuumlmuuml
veriliyor Onun hiccedilbir eksiği yok O hayattadırrdquo (Alparslan 2006 17) 109 Onun hayatı şimdi koumltuumlleşti mi Ccediluumlnkuuml o hayatta Goumlzleriyle goumlkyuumlzuumlnuumln guumlneş tanrısını goumlruumlyor
Yaşamın ekmeğini yiyorrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml
iccedilin duası bkz CTH 71 (Alparslan 2006 18) 110ldquoŞoumlyle olduğu sarayda senin şiwanzanni rahiben [Dan]uheparsquonın davası goumlruumllduumlğuuml Danuheparsquonın
[aşağılandığı] oğulları adamlarının tuumlmuuml ile birlikte beyleri [ve] aşağı ruumltbeden adamları
mahvolduğu zaman ise Danuhepalsquonın yıkımı [beyccedilem] Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın isteği mi idi
Ya da onun isteği değil mi idi Tanrıccedila(nın) beyccedilemin bu isteğini de hiccedilbir şekilde bilmiyordu Ben
ise orada Danuheparsquonın oğlunun yıkım olayında yoktum Diğer tarafta onun hakkında karar
verdiğimde o benim tarafımda idi Benim ağzımın soumlzuuml ile hiccedil kimse mahvolmadı Bu koumltuuml olay ise
geccedilmişte kaldı eğer beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuhepa olayına herhangi bir şekilde
kızdıysa Danuheparsquonın bu olayı da kim yaptıysa şimdiye kadar tanrı oldu O doğru yoldan ccedilıktı ve onu
ccediloktan başı ile oumldedi Beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuheparsquonın olayını benim guumlnlerimde
bana ve Hitit Uumllkesirsquone karşı tekrar guumln ışığına ccedilıkartma Bu biccedilimde bir olayı bana karşı benim
guumlnlerimde tekrar guumln ışığına ccedilıkarmak doğru değil Danuheparsquonın olayını kim yaptıysa ccediloktan onu
oumldedirdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 (Alparslan
2006 32 vd Singer 2002 97-101)
32
soumlz konusu oğlu olmalıdır Metinde Danuheparsquonın bu olayından sorumlu olanın
oumllduumlğuumlnuuml belirtmesi ve konunun hemen ardından II Muršilirsquonin oumllduumlğuumlnuumln
belirtilmesi soumlz konusu olaydan sorumlu kişinin II Muršili olduğunu akla
getirmektedir (Alparslan 2006 33vd)
Danuheparsquonın kimliğinin belirlenmesi ile ilgili Laroche tarafından uumlccedil farklı
goumlruumlş ortaya atılmıştır
bull II Muršilirsquonin eşi ve III Muršilirsquonin eşi olarak iki ayrı Danuhepa bulunduğu
oumlne suumlruumllmektedir İkinci olan Danuheparsquonın III Muršili doumlneminde de
kraliccedilelik makamında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa olduğu ve II Muršili ile evli olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır II
Muwatalli ve III Muršili zamanında belirli aralıklar ile kraliccedilelik makamında
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa bulunmakta ve o da II Muwatallirsquonin eşi denilmektedir Muršili
ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrlerin ise III Muršili doumlnemine ait olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Laroche 1956 105)
Metin Alparslanrsquoa goumlre birinci goumlruumlş iki adet Danuhepa olması metinlerde
geccedilmediği iccedilin bu tez kabul edilememektedir Uumlccediluumlncuuml goumlruumlşte de II Muwatallirsquonin
kendi eşini ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceği sebebinden dolayı ikinci goumlruumlş
aralarında en makul olandır Tek Danuhepa vardır ve o da II Muršilirsquonin eşidir Ayrıca
bir metinde111 bu goumlruumlşuuml destekleyen bir ipucu112 bulunmaktadır Soumlzuuml geccedilen metinde
bahsedilen buumlyuumlkanne ile Danuhepa aynı kişi olmalı ve bu durum da III Muršilirsquonin
uumlvey buumlyuumlkannesi Danuhepa olmalıdır Ayrıca Nişantepersquode ele geccedilmiş bir muumlhuumlr de
bu savı destekler niteliktedir (Alparslan 2006 35vd)
111 Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 112ldquoRuumlyada şoumlyle dediler ldquoGiysileri Danuheparsquoya vermelilerrdquo Hepapiya şoumlyle (dedi) Giysileri [
]buumlyuumlk tanrıya versinlerrdquo Henuumlz değil Sonra başka bir ruumlyada Arumura ayrıca suumlrekli diyor ki Neden
onun bahsedilen buumlyuumlkannesi koumltuumlluumlk yapmış Onu yola koymuyor musun Şimdi ise ona tunccedil bir ccedilanak
ver O sakinleşirrdquo Hepapiya şoumlyle der ldquoOnlar tunccedil ccedilanağı buumlyuumlk tanrıya vereceklerrdquo Henuumlz değilrdquo
(Alparslan 2006 36vd)
33
Muršilirsquonin eşleri ile ilgili uumlccedil farklı ccediloumlzuumlm oumlne suumlruumllmektedir Bunlardan ilki
II Muršilirsquonin iki eşi vardı Tawannana henuumlz kraliccedilelik konumundayken Gaššulawiya
bu unvanı kullanıyordu Kralın huumlkuumlmdarlığının 9 yılında oumllduumlkten sonra Danuhepa
kraliccedile oldu İkinci ccediloumlzuumlm ise II Muršilirsquonin iki eşi vardı oumllen eşinin adı metinlerde
yer almadığı iccedilin bilinmemektedir ondan sonra kraliccedile olan kişi Gaššulawiyarsquodır
Danuhepa II Muwatallirsquonin eşidir Sonuncusuysa II Muršilirsquonin uumlccedil eşi vardır
Tawannana zamanında evlendiği ve adının metinlerde yer almadığı bir ilk eş onun
oumlluumlmuumlnden sonra evlendiği ve 4 ccedilocuğunun olduğu Gaššulawiya ve son olarak eşinin
oumlluumlmuuml sonrası evlendiği Danuhepa ile evlenmesidir Alparslanrsquoa goumlre bu tezin
uumlzerinde durulmalıdır (Alparslan 2006 40) Oumlnerilen ccediloumlzuumlm konuyu aydınlatıcı ve
sorunları ortadan kaldırır niteliktedir
II Muršili doumlnemi metinlerinde adı geccedilen bir diğer kadın karakteri ise
Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi Šeha Nehri Uumllkesi113 kralı ya da prensi ile bir evlilik
yaptığı bilinmektedir114
II Muwatallirsquonin eşinin adı ccedilivi yazılı belgelerde belgelenmemiştir Muwatalli
adı muumlhuumlrlerde sadece Danuhepa ile birlikte geccedilmektedir ama kraliccedilenin hem II
Muršili hem de III Muršili ile muumlhuumlrleri vardır aynı Anadolu hiyeroglifi ile yazılmış
olmaları nedeniyle soumlzuuml geccedilen iki kralın muumlhuumlrleri bir karışıklığa neden olmaktadır
Muršili ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrler III Muršili doumlnemine tarihlenmekte ve
Danuheparsquoda II Muwatallirsquonin karısı olarak kabul edilmektedir Metinlerde II
Muwatallirsquoya Danuhepa dışında başka bir eş adayı goumlruumllmemektedir (Doğan-
Alparslan 2012 50)
III Muršili doumlnemine tarihlenen CTH 387rsquode 115 Danuheparsquonın
mahkemesinden soumlz edildiği ileri suumlruumllmektedir Kraliccedile oğlunu uumlvey oğlu
Muwatallirsquonin yerine geccedilirmek iccedilin ccedilaba sarfeder ancak başarılı olamaz Peranarsquoya116
113Beycesultanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI2 144) 114 Mašanauzzirsquonin Šeha Nehri Uumllkesirsquone elin goumlnderilme konusu iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 115ldquove nasıl ki babam kraliccedileye (karşı) davada hiccedilbir şekilde haklı olmadığından ben ise onun kraliccedile
Danuheparsquoya (karşı) davada haksız ccedilıkmasını sağladım Bu işi ruhum iccedilin yaptım lsquoBana hiccedilbir şey
koumltuuml olmasınrdquo II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387(Doğan-Alparslan 2012 53) 116 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 315)
34
suumlrguumlne goumlnderilir ve burada bir mantalli rituumleli aracılığıyla kral ile barışmanın
yollarını arar (Doğan-Alparslan 2012 54) Ayrıca CTH 583rsquote117 de bu davadan soumlz
edilmektedir II Muwatallirsquonin kendi karısı ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceğini
duumlşuumlnuumlrsek Danuheparsquonın II Muwatallirsquonin karısı olması pek muumlmkuumln
goumlruumlnmemektedir III Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde NARAM DU ya da NARAM
DUTU URUArinnarsquonın bulunması buna karşın II Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde
bulunmaması bilgisi doğru kabul edilirse II Muršilirsquonin eşi Danuhepa olmalıdır
Kraliccedilenin kimliği hala gizemini korumakla birlikte118 iki oğlu Hitit kralı olmuştur
Urhi-Tešup (IIIMuršili) babası II Muwatallirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra uumllkeyi yedi yıl
gibi bir suumlre youmlnetmiş Ulmi-Tešup (Kurunta) ise Tarhuntašša119 vassal kralı ve IV
Tuthaliyarsquodan sonra Hitit İmparatorluğursquonun kralı olarak tarih sahnesinde yerini
almıştır (Doğan-Alparslan 2012 55-58)
Hitit tarihinin buumlyuumlk ihtimal ile en ccedilok bilinen kraliccedilesi III Hattušilirsquonin eşi
Puduheparsquodır Kraliccedilenin ismi teofor (tanrı adı taşıyan) Hitit dininin baş tanrıccedilası
Hepat ile kraliccedilenin adı bir araya getirilmiş ve bu isim ortaya ccedilıkmıştır Kraliccedile ile
ilgili bilgileri III Hattušilirsquonin Savunmasırsquondan120 oumlğrenmekteyiz Ayrıca Mısır uumllkesi
ile yaptığı mektuplaşmalar da kraliccedile ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Kraliccedileye
ait belgeleri Boğazkoumly Ugarit (Ras Şamra) ve Tel El Amarnarsquodan edinmekteyiz
III Hattušili II Muwatalli zamanında yapılan Mısır seferinden uumllkesine geri
doumlnerken Kizzuwatnarsquoda bulunan Kumannirsquoye Lawazantiya kentine koruyucu
tanrısına kurbanlarını sunmak iccedilin uğrar ve orada tanrısı İštarrsquoın III Hattušilirsquonin
ruumlyasındaki isteği uumlzerine Lawazantiya şehri İštarrsquoın rahibi Hurrili Pentipšarrirsquonin kızı
Puduhepa ile evlenir Metinde yer alan ldquoTanrının emrirdquo ifadesi III Hattušilirsquonin kendi
isteği rızası ya da sevgisi sebebiyle değil koruyucusu tanrıccedilası İštarrsquoın bir gece onun
ruumlyasına girip Puduhepa ile evlenmesini istediğini savunmasında belirtmiştir III
117Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 Ayrıca bkz Boumlluumlm IA2b 118 II Muwatallirsquonin eşi sadece III Hattušilirsquonin savunmasında ldquoKardeşimin kanuna uygun bir oğlu
olmadığından harem kadının oğlu olan Urhi-Tešuprsquou kaldırdım (yuumlcelttim) ve oumlnce Hitit Uumllkesirsquonde
hakimiyete(getirdim)rdquo şeklinde yer almaktadır (Alp 2005 139) 119Meydancıkkalesi ve Anadolursquonun guumlney kıyılarında klasik doumlnem Kilikya ve Pamphylia boumllgeleri
boyunca yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2009 190-192 RGTC VI 405 RGTC VI2 162) 120 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81
35
Hattušilirsquonin daha tahta ccedilıkmadan oumlnce bir prens iken Kumanni Uumllkesirsquonden 121
rahiplik makamından soylu bir aile ile bağ kurduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 941
Uumlnal 2014 237-248 Darga 1984 41) Kraliccedilenin on beş yaşlarında olduğu tahmin
edilmektedir kraliccedilenin evlilik oumlncesinde soumlz konusu tapınakta rahibe olduğu da
savunma metninde geccedilmektedir
II Ramsesrsquoin eşi Naptera122 ve annesi Teyersquonin Puduheparsquoya goumlnderdiği iki
mektup bilinmekle birlikte soumlzuumlnuuml ettiğimiz belgeler ve I Šuppiluliumarsquoya oumllen
firavun Tutankamonrsquoun eşi tarafından yazılan mektup haricinde Mısır Uumllkesirsquonden
Hitit Uumllkesirsquone kadınlar tarafından goumlnderilen başka mektup olmadığı sanılmaktadır
(Darga 1984 42)
Kazılarda ele geccedilmeyen ama tabletler sayesinde bildiğimiz Kadeš
Antlaşmasırsquonın 123 guumlmuumlş tabletinin arka yuumlzuumlnde kraliccedilenin de muumlhuumlr baskısı
bulunmaktaydı ki bu durum da bize kraliccedilenin kral ile eşit mevkide bulunduğunu
goumlsteren en oumlnemli kanıtlardan biridir Ayrıca Mısır sarayı ile yaptığı mektuplaşmaları
da Puduheparsquonın bağımsız pozisyonunu destekler niteliktedir (Darga 1974 942)
Kralların yaptıklarını anlattıkları metinlerde kendi icraatlarını anlattıkları
metinlerin başında ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı (şahıskral adı) şoumlyle (der)rdquo ile
başlayan ifadeler bulunurken III Hattušilirsquoye ait icraatların anlatıldığı metinlerde124
kralın ve kraliccedilenin isminin birlikte yer aldığı goumlruumllmektedir (Karasu 2006 51)
Kraliccedile Puduheparsquonın III Hattušili ile eşit mevkide olmasını goumlstermesi bakımından
oldukccedila ilgi ccedilekicidir Tawannanna unvanını kullanmak yerine Hurriceldquoallairdquo 125
kelimesini tercih etmiştir Hanım veya bayan anlamına gelmektedir (Uumlnal 2005 8)
III Hattušili ile evlendiklerinde kralın vefat eden oumlnceki eşinden olan
ccedilocuklarını kendi ccedilocukları gibi benimsediği buumlyuumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır bu
121 Şar yakınlarındaki Yalakrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 221 RGTC VI2 83) 122 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 123 Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasında yapılan Kadeš Antlaşması paritetik bir antlaşmadır (Dinccedilol 1988
40 Edel I 1994 Edel II 1994 Beckman 1996 90-95) 124 ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Šuppiluliumarsquonın
torunu Kuššara kralı Hattušilirsquonin neslinden buumlyuumlk Kral Hitit Uumllkesi kralı majeste Hattušili şoumlyle
(der) Ve Buumlyuumlk Kraliccedile Hitit Uumllkesi kraliccedilesi Puduheparsquonın soumlzleri(dir)rdquo 125 Hanım anlamına gelmektedir (Uumlnal 2007(a) 13)
36
ccedilocuklardan biri de IV Tuthaliyarsquodır Bu konunun aydınlanmasında Mısır kralı
IIRamsesrsquoe yazdığı mektup etkili olmuştur126 (Uumlnal 2005 10)
Puduhepa ve III Hattušilirsquonin ccedilocuklarının isimleri bilinmektedir Amurru
kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenen Nerikkali Amurru kralı Bentešina ile evlenen
Gaššulawiya Mısır kralı II Ramsesrsquoe eş olarak giden ve Mısırca ismini bildiğimiz
Mahornefure ya da Manefrure adını bilmediğimiz bir diğer kızı ve babasından sonra
tahta geccedilecek olan IV Tuthaliyarsquodır (Bryce 2003(a) Darga 2013 de Mieroop 2006
de Martino 2006 Macqueen 2009)
Puduhepa baş katip Walwazitirsquoye Kizzuwatna ile ilgili tabletleri toplama
goumlrevi vermişti bu sebeple Hurri panteonu ile ilgili bilgi birikimimiz artmakta ve III
Hattušili doumlnemindeki Hurri etkisi net bir şekilde goumlzlemlenebilmektedir Kraliccedilenin
dini siyasi ve hukuki işlerde krala eşit bir statuumlde bulunduğu goumlzlemlenmektedir
buumlyuumlk krallar ile mektuplaşabiliyordu kendisine ait bir muumlhre sahipti ve muumlhruumlnuuml
taşıyabiliyordu ayrıca adli kararlar da alabiliyordu (Darga 2013 164) Ukkura
meselesi olarak anılan bir belgede 127 kraliccedilenin bir yolsuzluğa muumldahale ederek
şikayetccedili mevkinde mahkemeye muumldahale etmiştir Metinde Ukkurarsquonın oğlu Ura-
Tarhundarsquoya ccedilok oumlnemli malzeme kıymetli madenden eşya aletler ve silah kumaşlar
hayvan suumlruumlleri teslim edilmiştir Ura-Tarhunda bunları listelemek ve muumlhuumlrlemek
iccedilin goumlnderilmiştir lakin bu işi ihmal eder Kraliccedile olayı oumlğrenmek iccedilin iki kişiyi
Yeraltı Tanrıccedilası Lelwani oumlnuumlnde tanıklık ederler Lakin olayın devamı
bilinmemektedir (Darga 1976 45)
Puduheparsquonın ana kraliccedilenin unvanı olan Tawananna terimini az kullanması
oldukccedila ilginccediltir belki de eşi III Hattušilirsquoyi oumlrnek almıştır ccediluumlnkuuml kral da unvanını az
kullanıyordu (Uumlnal 2014 374)
Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya goumlnderdiği mektuplar ile
Puduheparsquonın Mısır kraliyet ailesine goumlnderdiği mektupları kıyaslayacak olursak
126ldquoBundan başka o zamanlar saraya geldiğimde sarayda bulduğum prensesler benim ellerimde
doğurdular ve ben onları [buumlyuumlttuumlm] Oumlnceden doğmuş olarak bulduklarımı da [buumlyuumlttuumlm] ve onları
ordu komutanı yaptımrdquo diyerek belirtmiştir Ayrıca yine ldquoKendi ellerimle buumlyuumlttuumlmrdquo (Uumlnal 2005 10) 127 Ukkura meselesi iccedilin bkz CTH 293
37
Puduheparsquonın oldukccedila huumlr olduğu goumlzler oumlnuumlndedir Hitit Uumllkesirsquone komşu olan
devletlerin kraliccedilelerine baktığımızda ne bir başka krala ne de başka bir kraliyet ailesi
uumlyesine mektup yazdığı goumlruumllmez Ayrıca II Ramses III Hattušilirsquoye yirmi
Puduheparsquoya ise on uumlccedil mektup goumlndermiştir ve II Ramsesrsquoin eşi Naptera ile de
mektuplaştığı bilinir (Kılıccedil-Duymuş 2007 93) Napterarsquonın Puduheparsquoya goumlnderdiği
mektupta128 iyi dileklerini sunduğu ve mektubun sonundaysa hediyelerin listesinin
verildiği goumlzlemlenmektedir (Beckman 1996 123 Edel I 1994 40-41 Edel II 1994
63-43 Klengel 2002 98-104) Puduhepa II Ramses ile kızının Mısır Uumllkesirsquone
gitmesi ile ilgili yazıştığı bilinir Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir
mektupta 129 Hattušarsquodaki hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını 130
istemektedir131 (de Roos 2006 22 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344)
Puduhepa Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler
arasındadır Babasının adı ve yaptığı meslek bilinirken ailesinin diğer fertleri ile ilgili
bir bilgiye sahip değiliz sadece bir kız kardeşi olduğu ve onun kızının yani yeğeninin
Tattamaru ile evlendiği ve daha sonrasında oumllduumlğuuml belirtilmektedir oumlluumlm sebebi olarak
ise Kader Tanrıccedilası Gulgešrsquoin ona kızması goumlsterilmektedir (Ccedilelebi2007 58)
Metinlerde annesinden hiccedil bahsedilmemiştir ruumlyasında oumllen babasını tekrar canlı
goumlrduumlğuumlne dair bir metin 132 bulunmaktadır Metinden kraliccedilenin babası ile olan
hatıralarının iyi ya da koumltuuml olduğu ile ilgili bilgi verilmez (de Roos 2006 19 vd)
Kraliccedile ccedilocuklarına yaptırdığı siyasi evlilikler sayesinde barış suumlrecini
perccedilinlemiştir Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasındaki barış Hitit İmparatorluğursquona bağlı
vassal krallıklar ile Mısır Uumllkesirsquonin de arasını duumlzeltmiştir Puduheparsquonın isteği
uumlzerine kardeşi Mısır kralı II Ramses Hitit vassal krallıklarından biri olan Ugarit
128 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167 129II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 130ldquoKardeşim Hitit evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Hoffner 2009
283) 131 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB2 132 Kraliccedilenin ruumlyası bkz CTH 584 = KUB 3177 I 4 Metinde ağlama ayini gecesinden
bahsedilmekteydi ve soumlzuuml geccedilen ayin başka metinlerde yer almadığı iccedilin niccedilin yapıldığı
bilinmemektedir Oumllen akrabalar ile ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos 2006 19 vd)
38
şehrinin kralı II Niqmadu ile bir barış antlaşması yapmıştır (Darga 1976 46) Yapılan
evlilikler savaşmaktan daha sağlam sonuccedillara doğurmaktadır
Kraliccedileler genellikle eşleri ile birlikte dua ederken Puduhepa bu geleneğe karşı
gelmiş ve tek başına dua eden ilk ve son Hitit kraliccedilesi olmuştur Metinde Arinnarsquonın
Guumlneş Tanrıccedilasırsquona kocasının sağlığına kavuşmasını iccedilin dua ettiği anlaşılmaktadır
(Houwink ten Cate 1969 86) Puduhepa Lelwani Uda133 şehrinin Hepatrsquoı Tanrıccedila
NINGAL ve Ay Tanrısı DSINrsquoe adak sunduğu bilinmektedir (Darga 1976 51)
Fraktin kaya kabartmasında tanrıccedila Hepatrsquoa libasyon yapan kral ve kraliccedile III
Hattušili ile Puduhepa betimlenmiş ve isimlerine yer verilmiştir Oumlzellikle Puduhepa
iccedilin ldquoKazuvanna memleketinin kızı (tanrının) sevgilisirdquo soumlzleri geccedilmektedir (Darga
2013 171) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif yazıtının yanında yine
kraliccedilenin kaya uumlzerine oyulmuş figuumlruumlnuuml ldquorahibin kızırdquo olarak belirtilmiştir 134
(Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan libasyon yapan erkeğin
III Hattušili orta sahnedeki kadının ise Puduhepa olduğu anlaşılmıştır (Savaş 1999
100)
Fraktin kabartmasındaki Anadolu hiyeroglifinin farklı bir yorumlamasındaysa
ldquoTanrı ltTarhuntgt135 Buumlyuumlk kral Hattušili Buumlyuumlk kral Tanrıccedila Hepat Puduhepa
Buumlyuumlk kraliccedile Kizzuwatnarsquonın kızı tanrısallaştırdquo ifadesi eğer doğruysa metinde yer
alan ldquotanrısallaşmardquo kelimesi sebebiyle Puduhepa oumllduumlğuuml soumlylenebilir (Savaş
1999101) Kabartmanın sağ uumlst kısmındaki iki adet ccedilukurun ise oumlluumlnuumln yakılan
kemiklerinin yağlandıktan sonra iccediline konulan ccediloumlmleklerin boumlluumlmleri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccedilukurların iccedilinde bulunan keramik parccedilaları da bu duruma kanıt
oluşturmaktadır (Savaş 1999 103) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif
yazıtının yanında yine kraliccedilenin kaya kabartması uumlzerine oyulmuş figuumlruuml ldquorahibin
kızırdquo olarak belirtilmiştir (Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan
libasyon yapan erkeğin III Hattušili ifadesiyle geccedilmektedir (Savaş 1999 97)
133 Develirsquonin guumlneyindeki kuumlccediluumlk plato ile Şahmelekrsquoteki Fraktin lokalize edilmiştir (RGTC VI 466vd
RGTC VI2 182) 134 Bkz Resim 110 135 Fırtına Tanrısı
39
Puduheparsquoya ait olan ve Tarsusrsquota (Tarša) yapılan kazılarda ele geccedilen
muumlhuumlrde 136 dış yuvarlağında ldquo[NA4KIŠIB Pu-d[u-heba]t MUNUSLUGALGAL
MUNUS L[UGAL KUR Hattirdquo ve iccedil yuvarlağındaysa ldquoDUMUMUNUS [KUR
Kizzuwatna naram] Hebatrdquo (Guumlterbock 1997(a) 143-144) ifadesi geccedilmektedir
Puduheparsquonın muumlhruumlnuumln ilk bakışta diğer saray muumlhuumlrlerinden stil olarak daha farklı
olduğu goumlze ccedilarpmaktadır Muumlhruumln uumlzerindeki yazı ve biccedilimi roumllyefte (kabartma)
olanlardan daha estetik olduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 946) Puduheparsquoya ait
bağımsız muumlhuumlrler Tarsus ve Ugaritrsquote ele geccedilmiştir
III Hattušilirsquonin ešertu eşinden olan ccedilocuklarının olduğu IV Tuthaliya
doumlnemine ait bir metinden137 ve Amurru Kralı Šaušgamuwa ile yapılan antlaşmada138
belirli bilgilere yer vermektedir (Taş 2008 22) III Hattušilirsquonin savunma metninde
kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen tek kızı Mašanauzzirsquodir
Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında139 IV Tuthaliya ile Amurru kralı
Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde 140 II Muršilirsquoye ait olduğu
duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde141 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila olan Hitit ve Mısır
Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve soumlz konusu olan
kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır Mašanauzzi isminin
Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından dolayı rica etmek
istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği bilinmektedir Bu
sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo anlamına geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir142 (Doğan-Alparslan 2012 16)
IV Tuthaliyarsquonın babası kral III Hattušili oumllmeden oumlnce babasının ona krallığı
devrettiği duumlşuumlnuumllmektedir (van den Hout 1991 277 vd) III Hattušili doumlnemine ait
136 Bkz Resim 111 137 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 =KUB 2142 I 22 138 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 =KUB 231 II
10 139 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 140 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 141 II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 142 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC
40
olan bir belgede GAL MEŠEDI143 unvanında bulunan kişinin adının Tuthaliya olduğu
belirtilmektedir ve bu kişinin de IV Tuthaliya olduğu fikri ortaya atılmıştır (Hout van
den 1991 298) III Hattušili henuumlz hayattayken bu tarz şeyler yaşanmasının
sebebininse tahtın gerccedilek sahibi olan Urhi-Tešuprsquotan tahtın korunması olduğu
neredeyse kesindir III Hattušili ve Puduheparsquonın yaşamları sırasında taht
değişikliğinin getirdiği siyasi olarak istikrarsız bir durumunun tehlikelerini oumlnlemek
istediler (van den Hout 1991 299vd)
IV Tuthaliya doumlnemine ait olan bir muumlhuumlr baskısında III Hattušili ve
Puduheparsquonın oğlu olarak geccediltiği goumlruumllmektedir bu Hitit tarihini muumlhuumlrlerinde
annenin adının geccediltiği tek oumlrnektir (Darga 2013 187) Doumlneme ait bir mahkeme
kararında sadece Puduheparsquonın muumlhruuml bulunmaktadır ve bu durum oldukccedila ilgi
ccedilekicidir 144 (Dinccedilol 1982 50) Kraliccedilenin idari ve dini yetkilerinin yanısıra adli
vakalarda da soumlz sahibi olduğu goumlzlemlenmektedir Mahkeme kararı olan bir
belgede 145 Kargamıš kralı Šahurunuwarsquoya buumlyuumlk toprak ve imtiyazlar verdiği
bilinmektedir (Reyhan 2017 99)
Puduhepa Kizzuwatnarsquoda bulunan Hurri dini ve Hurri kuumlltuumlruuml ile alakalı
tabletleri kopya ettirmiş ve Hattušarsquoda oumlzel bir Kizzuwatna kuumltuumlphanesi kurdurmuştur
bu goumlrevi de başkatip Walwazitirsquoye vermiştir146 (Uumlnal 2005 13) Puduheparsquonın 60
yaşına bastığı duumlşuumlnuumllmektedir 147 Fraktin kaya kabartmasında III Hattušili ve
Puduhepa Fırtına Tanrısı ve Hepatrsquoa libasyon yaparken resmedilmiştir Kabartmada
143 Tuumlrkccedileye ldquokral muhafızlarının başırdquo olarak ccedilevrilmektedir Kralı koruduğu krala danışmanlık
yaptığı askeri ve dini bazı goumlrevlerinin de olduğu bilinmektedir Kraliyet ailesine en yakın kişidir Statuuml
olarak kralicirc ccedilift ve veliaht prensten hemen sonra geliyordu prenslerin arasından seccedilildiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Muwatalli III Hattušili ve IV Tuthaliya gibi krallar tahta ccedilıkmadan oumlnce bu unvanı
taşımışlardı (Alparslan 2017(a) 361) 144ldquoMajeste Ugarit kralı Ammištamrursquoya der ki lsquoUgaritli adam ve Šukku majestenin huzurunda
mahkemeye ccedilıktıkları zaman Šukku şoumlyle soumlyledi Onun gemisi parccedilalandı Fakat Ugaritli adam
Hayır Šukku gemimi isteyerek parccedilaladı Majeste şoumlyle huumlkuumlm verdi Ugarit gemicilerinin başı ant
iccedilsin ondan sonra Šukku onun gemisini ve iccedilindeki malları oumldeyecektirrdquo 145 IV Tuthaliyarsquonın Šahurnuwarsquoya toprak bağışı bkz CTH 225 146 ldquoKraliccedile Puduhepa katiplerin başı Walwazitirsquoyi Hattuša kentindeki Kizzuwatna tabletlerini
araştırmak iccedilin goumlrevlendirdikten sonra bu (h)išuwa Bayramı tabletlerinin aynı guumln kopyalarını ccedilıkardırdquo
(Karasu 2006 51) 147Kraliccedileye yazıldığını anladığımız bir mektupta yanlış beslenme tarzı nedeniyle ateşinin yuumlkseldiği ve
hastalandığını goumlruumlşuuml de mevcuttur Hitit mektup fragmanı bkz CTH 209=KBo 1362 (Uumlnal 2014 464-
466)
41
yer alan kadın figuumlrlerinin tanrılardan ve kraldan daha uzun bir şekilde belirtildiği
goumlzlemlenmektedir (Alexander 1998 16)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramsesrsquoe yazdığı bir mektubunda bir kızını Mısır
kralına verdiğini ve Babil kralının kızını aldığı şeklinde bir ibare bulunmaktadır148
Babil kralının Hitit prensesi ile evlendiği ve aynı şekilde Babilli bir prensesin de Hitit
Uumllkesirsquone gelin olarak geldiği bilinmektedir Amurru kralı kızının Nerikkali ile
evlendiği bilindiği iccedilin soumlz konusu prenses ile evlenebilecek sadece IV Tuthaliya
kalmaktadır Evliliğin IV Tuthaliya kral olduktan sonra mı yoksa kral olduktan oumlnce
mi yapıldığı bilinmemektedir Babilli prensesin Puduheparsquoya muhalif olan bir grubun
başında bulunduğu hatta bu sebeple saraydan suumlruumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca I
Šuppiluliumarsquonın eşi olan ve II Muršilirsquonin uumlvey annesi olan Babilli prenses Malnigal
kraliccedilelik konumundayken soumlz konusu ikinci Babilli prensesin sadece eş konumunda
kaldığı ve Puduhepa tarafından kraliccedilelik konumunun engellendiği duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 265-267)
Metinlerde IV Tuthaliyarsquonın eşine dair bir kanıt bulunamamıştır Kraldan
sonra tahta geccedilen III Arnuwanda ve II Šuppiluliumarsquonın annelerine ilişkin de bir
bilgiye rastlanamamıştır Tuthaliya isimli bir kralın doumlnemine atfedilen bir belgede149
kral ve eşinden bahsedilmektedir lakin kralı ccediliftin kimliği konusunda kesin bir fikir
ortaya atılamamaktadır IV Tuthaliya doumlnemine ait olduğunu bildiğimiz bir
metinde150 kralın hanımından bahsedilmektedir Soumlz konusu belgede Puduheparsquonın
Tawananna makamında olduğu suumlre iccedilerisinde saraydaki bir takım olaylardan
bahseden bir fal metni bulunmaktadır Metinde DUMUMUNUSGAL olarak
belirtilen ve IV Tuthaliyarsquonın genccedil eşi ile Puduheparsquonın anlaşmazlıklarına yer
verilmiştir Saray ahalisinin ikiye ayrıldığı ve kimisinin Puduheparsquoyı kimisinin genccedil
kraliccedilenin tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir Anlaşmazlık oumlyle bir hal almıştı ki sarayda
konuyla ilgisi olan kişilerin verdiği bilgilere guumlvenilmemekte ve fal aracılığı ile soumlzuuml
geccedilen bilgilerin doğrulukları kontrol edilmekteydi Saraydaki durum o kadar ileri
148 ldquoBabil kralı buumlyuumlk kralın kızını eş olarak almadı mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176= KUB 2138 149Saray muhafızlarının yazışmaları bkz CTH 190 = KBo 18114 150Gurparanzahrsquoın soumlmuumlruumlleri bkz CTH 362= KBo 2270
42
boyutlara ulaşmıştı ki saraydan eşyaların ccedilalındığı soumlz verilen adakların yapılmadığı
ayinlerin ihmal edildiği kara buumlyuumlnuumln yapıldığı ve insanların lanetlendiği
bilinmektedir (Taş 2008 43vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin bazı fal metinlerinde ldquoBabil Uumllkesirsquonin kızırdquo şeklinde
geccediltiği goumlruumllmektedir (Taş 2008 44) DUMUMUNUSGALrsquoin Babilli prenses ile
eşleştirilmesi muumlmkuumln olsa dahi II Šuppiluliumarsquonın ve III Arnuwandarsquonın annesinin
soumlzuuml geccedilen prenses olduğu kesin olmayan bir durumdur (Taş 2008 44 vd)
IB Hitit Toplumunda Aile Olgusu
IB1Hitit Metinlerinde Kadın Ile Ilgili Terimler
Hitit doumlneminde kadın olgusunu anlamamız iccedilin bakacağımız bir başka alansa
hiccedil şuumlphesiz filolojidir Hitit metinlerinde kraliyet ailesinde kadın olgusuna kıyasla
toplumda kadın ile ilgili oldukccedila az veri elimize geccedilse de kanunlar uumlzerinden kadın
hakları ile ilgili bir takım fikirlere sahip olabilmekteyiz
Hititler de guumlnuumlmuumlzde olduğu gibi akrabalık ifadeleri ile birbirlerine hitap
ediyorlardı Kadınlar ile ilgili metinlerde akrabalık ilişkilerini ve konumlarını ifade
eden terimleri goumlrmekteyiz Soumlz konusu ifadelere bakacak olursak (Darga 1976 21vd
Uumlnal 2007(a) Uumlnal 2007 (b) Ruumlster - Neu 1989)151
HITITCcedilE AKRABALIK IFADELERI
anna- AMA anne ana
hanna- AMAAMA Buumlyuumlkanne
151 anna- AMA Uumlnal 2007(a) 25-26 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989 119 hanna- AMAAMA
Uumlnal 2007(a) 117 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989119 MUNUSannauanna- (Uumlnal 2007(a) 29) MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Uumlnal 2007(a) 188 Uumlnal 2007(b) 758 Ruumlster - Neu 1989 144
DUMUMUNUS Uumlnal 2007(a) 96 Ruumlster - Neu 1989 211 MUNUS KISIKIL Ruumlster - Neu 1989
247 neka- nika- Uumlnal 2007(b) 477 MUNUSannanega- MUNUSNIN Uumlnal 2007(a) 27 Ruumlster - Neu
1989 239-240 MUNUSanniniyami- Uumlnal 2007(a) 29 DAM Uumlnal 2007(a) 90 Ruumlster - Neu 1989 239
DAM-atar Uumlnal 2007(a) 90 DAM-anni da- MUNUSudati MUNUSara- Uumlnal 2007(a) 45 MUNUSEacuteGE4-as Uumlnal 2007(a) 99 išhaššara- Uumlnal 2007(a) 268 šuppiššara-Uumlnal 2007(b) 654
šuppeššarant- Uumlnal 2007(b) 654 haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Uumlnal2007(a) 197 Uumlnal
2007(b) 566 Ruumlster -Neu 1989 228 GEME-aššara- Uumlnal 2007(a) 127 Ruumlster - Neu 1989 243
43
MUNUSannauanna- Uumlveyanne
MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Suumltnine nursebe
DUMUMUNUS kız evlat
MUNUSDUMU kız ccedilocuk
MUNUS KISIKIL genccedil kız genccedil kadın
neka- nika- kız kardeş
MUNUSannanega- MUNUSNIN kız kardeş() (Yeğen ya da kuzen iccedilin de
kullanılmış olabilir)
MUNUSanniniyami- yeğen kuzen
DAM eş zevce
DAM-atar eşlik karılık
DAM-anni da- eşliğe almak karılığa almak
MUNUSudati dul kadın
MUNUSara- Arkadaş
MUNUSEacuteGE4-as Gelin
-šara- eki ile oluşan ifadeler
išhaššara- hanım sahibe
šuppiššara- Bakire
šuppeššarant- bakire (Sıfat)
haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Kraliccedile
GEME-aššara- esir kadın koumlle
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976 21vd)
Hitit metinlerinde ldquokadınrdquo kavramını ifade etmek iccedilin Suumlmerce ldquoMUNUSrdquo
Akadccedila ldquoSINNIŠTUMrdquo ve Hititccedile ldquokuwana-rdquo 152 kelimeleri geccedilmektedir (Doğan-
Alparslan 2013 75) ldquo(MUNUS)KISIKILrdquo genccedil kız genccedil kadın olarak
152 Kloekhorst 2008 501
44
ldquo(MUNUS)udati-ldquo 153 dul kadın olarak ve ldquošuppeššarardquo 154 bakire saf kız olarak
geccedilmektedir (Ccedilelebi 2015 19) DUMUMUNUS kız ccedilocuk demektir
Hitit belgelerinde kadın cinsel organı ile ilgili terimlerin varlığı bilinmektedir
ldquoUZUgenzu-(ginzu-gimzu-)rdquo 155 Suumlmercesi ldquoUZUUacuteRMUNUSrdquo dişi cinsiyet organı
olarak metinlerde geccedilmektedir ldquogenzu-rdquo teriminin ldquokucakrdquo156 ya da ldquodoumll yatağırdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca metinlerde soumlzuuml geccedilen terimin karaciğer
bağırsak safra kesesi ve midenin yakınında yer aldığı belirtilmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57) ldquoMUNUS-natarrdquo anlamı dişilik kadınlık terimleri az
kullanılırken ldquokatta-kaacuten kuit harzirdquo yani ldquokadının aşağı kısmında sahip olduğu şeyrdquo
denilmektedir (Uumlnal 2014 288)
Doğum ve doğum ile ilgili terimlerinde yine metinlerde yer aldığı
goumlruumllmektedir ldquoUZUšarhuuant-rdquo 157 teriminin ldquoidrar torbasırdquo ve ldquodoumll yatağırdquo
anlamlarına geldiği bilinmektedir Terim daha sonrasında ldquoceninrdquo ya da embriyordquo
olarak da kullanılmıştır Ayrıca ldquoplasentardquo olarak da tanımlanmıştır Metinlerde yer
alan ldquošarhu-rdquo teriminin vulva 158 olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ldquoUZUtita(n)- tetanrdquo 159
Suumlmercesi UZUUBUR ldquokadın goumlğsuumlrdquo ldquomemerdquo anlamına gelmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57vd)
Hamile kadın iccedilin kullanılan terimse ldquoušantari-rdquo 160 rsquodir ayrıca
ldquoušantarahišardquo161 uumlreme guumlcuumlnuuml belirtir Hamile olmak iccedilin ldquošumrai-rdquo162 hamile
kalmak iccedilin ldquošaššumai-rdquo163 terimi kullanılır Gebelik iccedilin ldquoarma-rdquo164 gebe bırakmak
ya da doumlllemek iccedilin ldquoarmahh-rdquo165 gebe olmak iccedilin ldquoarmahhza-rdquo166 hamile gebe iccedilin
153 Tischler 2010 141-143 154 Tischler 2001 155 155 Tischler 1983 581 Kloekhorst 2008 468 Tischler 2001 77-78 156 Oturan kimsenin beli ile dizleri arasındaki oumln kısmı (Şahinbaş Erginoumlz 1999 57) 157 Tischler 2004 893 Kloekhorst 2008 733 Tischler 2001 145 158 Kadın dış cinsiyet organlarının tuumlmuumlne verilen isim (Şahinbaş Erginoumlz 1999 58) 159 Tischler 1994 343 Kloekhorst 2008 875 Tischler 2001 175 160 Tischler 2010 111 Kloekhorst 2008 929 Tischler 2001 188 161 Tischler 2010 112 162 Tischler 2006 1164 Tischler 2001 154 163 Tischler 2004 952 Tischler 2001 147 164 Tischler 1983 62-63 165 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206-207 Tischler 2001 22 166 Tischler 1983 63
45
ldquoarmahhant-rdquo167 gebe bırakılmak ya da ccediliftleşme iccedilin ldquoarmahhatarn-rdquo168 hamile ve
gebe iccedilinse ldquoarmant- armauant- arnuuant-rdquo169 terimleri kullanılmaktadır (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 191 vd)
Appu Masalırsquonda170 metnin başında ccedilocuk sahibi olamayan Appursquodan soumlz
edilir ve metnin devamında Appursquonun ccedilocuk sahibi olması anlatılır171 Metinde ilgi
ccedileken konulardan biri Appursquonun eşinin Appursquonun ccedilocuk sahibi olamayışı sebebi ile
sitem ettiği goumlruumllmektedir172 Metinde yer alan bu durum oldukccedila ilgi ccedilekici bir
husustur Appu bunu duyduktan sonra karısını aşağılamak iccedilin onun ldquokadın gibi
duumlşuumlnduumlğuumlnuumlrdquo vurgular173 Metnin devamında Appu ve eşinin iki oğlan ccedilocuğu olduğu
bilinmektedir (Siegelova 1971 Beckman 1983(b) 2vd) Askerleri goumlrevliler iccedilin
direktif olduğu bilinen bir metindeyse174 krala kraliccedileye ve prense yeminini bozan
askerlerin tanrı tarafından kadına ccedilevrilmesi ve aşağılanması iccedilinse kadın kıyafetleri
giydirilmesi istenmiştir175 (Reyhan 2017 257)
Doğum ile ilgili metinler arasında ldquoCennetteki Krallıkrdquo176 adı ile bilinen bir
mitte tanrılar ile ilgili doğum bilgileri yer alır Kaneš kraliccedilesinin 30 erkek ve 30 kız
ccedilocuk doğurması177 da konuya oumlrnek goumlsterilebilecek metinler arasındadır (Beckman
1983(b) 7) Askeri bir metinde ise178 krala kraliccedileye ya da prenslere kim koumltuumlluumlk
167 Tischler 1983 63 168 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206 169 Tischler 1983 62 Tischler 2001 23 170 Appu masalı bkz CTH 360 171ldquoOnun hiccedilbir şeyi eksik değildi (ve ihtiyacı da yoktu) ama onun tek bir şeyi eksikti Onun ne erkek
ccedilocuğu ne de kız ccedilocuğu yokturdquo (Siegelova 1971 5 Karauğuz 2015 149) 172ldquoAppursquonun (guumlzel) karısı uşaklarına soru sorarak başladı lsquoDaha oumlnce o (ccedilocuk yapmayı) asla
başaramamıştı Şimdi başaracağınızı mı duumlşuumlnuumlyorsunuzrdquo Kadın giysileri ile birlikte Appursquonun
yanına yattırdquo (Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 173ldquoSen bir kadınsın ve bir kadın (gibi duumlşuumlnuumlyorsun Hatta) sen hiccedilbir şeyin farkında değilsinrdquo
(Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 174 Saray muhafızlarının talimatnameleri bkz CTH 251 175ldquoAşağıdan onların ayaklarını bağlasınlar yukarıdan onların ellerini bağlasınlar Bir kadın elbisesi
bir iğ ve bir ayna getirirler bir oku kırarlar ve şoumlyle der lsquoBuradakiler bir kadına ait elbiseler değil
midir Yemin etmek iccedilin burada bulunuyorlar Her kim bu tanrı yeminini bozar ve kral (ve) kraliccedileye
prenslere koumltuumlluumlk planlarsa bu tanrı yeminleri o adamı kadına ccedilevirsinler Askerlerini de kadınlara
ccedilevirsinler Ve onlar kadın gibi giyinsinler ve onların uumlzerini bir oumlrtuuml ile oumlrtsuumlnler yaylarını oklarını
ve silahlarını ellerinde kırsınlar Onların yerine ellerinde iğ ve ayna tutsunlarhelliprsquo (Reyhan 2017 257) 176 Koumlkenin şarkısı bkz CTH 344 177 Zalpa şehrinin hikayesi bkz CTH 3 178 Askeri yemin metni bkz CTH 427
46
yaparsa koumltuumlluumlk yapanın karısının ccedilocuğunun olmaması belgede yer almaktadır179
Kraliyet ailesinin uumlretkenliği de Hitit rituumleli180 ile kutsanmıştır181 (Beckman 1983(b)
3vd)
Hitit tıp metinlerinde kadın ve doğum ile ilgili ccedilokccedila terimin bulunması sebebi
ile kadının doğurganlığının Hitit toplumu iccedilin buumlyuumlk bir rol oynadığı anlaşılmaktadır
Hamileliğin oumlnemli olduğu konusu kanun metinlerinden de anlaşılmaktadır bu konuya
daha sonra değinilecektir182
Ašhella rituumlelinde183 suumlslenmiş bir kadın kralın ccediladırının oumlnuumlne oturur ve ordu
komutanları krala ve kralın ccediladırının oumlnuumlnde suumlslenmiş kadına reverans yapar184
Rituumlelde yer alan salgının duumlşman uumllkesine aktarılması sağlayan suumlsluuml bir kadın varlığı
goumlruumllmektedir Salgına neden olan tanrı ise erkek tanrıccedila ise kadın metinlerde
karşımıza ccedilıkmaktadır Eğer duumlşman soumlzuuml edilen bu kadını ve koccedilları bulursa
hastalığın duumlşman uumllkeye geccedileceğine inanılır Ordu komutanlarının koccedilların ve
suumlslenmiş kadını duumlşman uumllkesine goumlndermeden oumlnce tanrılara seslenirken ellerini
hayvanların uumlzerine koymaları ve hem koccedilların hem de kadının kralın oumlnuumlnde saygı
ile eğilmeleri ilginccedil bir durumdur ve diğer rituumlel metinlerinde goumlruumllmez185 Zarpiya
rituumlelinde ise186 kadın ve bir dişi koyun hastalığı duumlşman youmlnuumlne ccedilevirme konusunda
rol oynar (Dinccedilol 1985 30 32vd 34)
Filolojik belgelerde yer alan Hitit aile kurumu guumlnuumlmuumlz Anadolu ailelerinin
yapısına benzer bir oumlzelliğe sahipti Ailenin en buumlyuumlğuuml olan erkek buumltuumln guumlcuumlnuuml elinde
bulundurmaktaydı ama ccedilocuklarını satma ya da tazminat olarak verme hakkına sahip
179ldquoKarılarının ne erkek ne de kız ccedilocuk taşımalarına izin vermerdquo (Beckman 1983(b) 3) 180 Seslenme rituumleli bkz CTH 483 = KUB 1534 181ldquoKrala ve kraliccedileye yaşam sağlık uzun yıllar kız ve erkek ccedilocuklar ve torunlar sağlasın Ve
erkeklerin doumlllerinde erkekliği ve cesareti kızların doumlllerindeyse kadınlığı ve anneliği sağlasınrdquo
(Beckman 1983(b) 4) 182 Bkz Boumlluumlm IB6 183 Ašella rituumleli bkz CTH 394 184ldquoKralın ccediladırının oumlnuumlne de suumlslenmiş bir kadın oturur Bir ccedilanak bira uumlccedil kaba somunu kadının
yanına koyarrdquo (Dinccedilol 1985 23) 185ldquoVe ordu komutanları koccedillara reverans yaparlar Krala suumlslenmiş kadına da reverans yaparlar
Sonra koccedilları ve kadını ekmeği ve birayı ordugahın iccedilinden dışarı goumltuumlruumlrler Ve onları accedilık araziye
suumlrerler Giderler ve (onları) duumlşman uumllkesi sınırı iccediline salarlar bizim olan yere gelmezlerrdquo (Dinccedilol
1985 34) 186 Zarpiya rituumleli bkz CTH 757
47
olması guumlnuumlmuumlz toplumundan ayrılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 87) Evin en
buumlyuumlğuuml vefat ettiğinde otorite boşluğunu en buumlyuumlk erkek ccedilocuğu doldururdu eğer o
yoksa baba tarafından yaşlı bir akraba ailenin sorumluluğunu uumlstlenirdi Ev ekonomisi
onun tekelindeydi ve son olarak da kızlarıyla evlenecek eşler hakkında karar vermekte
ve başlık parası da almaktaydı (Ccedilelebi 2015 43) Hitit kadınları huumlr ve koumlle olmak
uumlzere iki sosyal sınıfa ayrılmaktadır
Hitit toplumunda kadın olgusu ve hakları ile ilgili en kolay bilgi temin
edebildiğimiz yer hiccedil şuumlphesiz Hitit kanunlarıdır Kanunlar Hitit Krallığı başkenti
Hattušarsquoda bulunmuş olup iki adet tabletten oluşmaktadır Daha sonrasında ccedilıkarılan
belirli kopyaları ile imparatorluk doumlneminde ait olan yeni versiyonunun da bulunması
ile konu daha da accedilıklığa kavuşmuştur Tabletler başlangıccedil cuumlmleleri olan ldquoeğer bir
adamrdquo 187 ve ldquoeğer bir bağrdquo 188 isimleri ile karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu şekilde
adlandırılmışlardır Kitaplık etiketi uumlzerinde uumlccediluumlncuuml bir tabletin varlığı ldquoeğer bir
adamrdquo cuumlmlesi ile bilinse de bu tablet guumlnuumlmuumlze ulaşmamıştır (Dinccedilol 1990 84)
Hitit kanunlarının soumlzluuml gelenekten geldiği anlaşılmaktadır soumlzuuml geccedilen kanun
maddelerinde cezalandırma iccedilin ldquoEskiden (karu) şoumlyle yapılırdı şimdi ise (kinun=a)
boumlyle yapılırrdquoşeklinde ifadeler yer almaktadır Karşılaştırmanın sonucu olarak da
eskiye goumlre daha insancıl bir uygulamanın hakim olduğu anlaşılmaktadır Hitit
kanunlarını iccedileren tabletlerde prolog ve epilog yoktur maalesef ki bu sebeple hangi
kralın doumlneminde yazıldığını ve tanrıların krala yasama yetkisini nasıl verdiğini
bilememekteyiz Diğer metinlerde adaleti sağlayanın Guumlneş Tanrısı 189 olduğunu
bildiğimiz iccedilin kralı goumlrevlendirenin de bu tanrı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol
2013 522vd)
Hitit dilinde adalet ve adil davranışlar ldquohandandatarrdquo yapılması doğru
olmayan davranışlar yasaklarsa ldquonatta arardquo yani doğru değil soumlzcuumlğuuml ile maddelerde
yer almaktadır Soumlz konusu metinlerde hukuk veya yasa terimlerinin karşılığı yoktur
lakin toumlregelenek iccedilin ldquošaklai-rdquo soumlzcuumlğuuml kullanılmaktadır Guumlnah ve succedil terimleri
187 Eğer bir adam bkz CTH 291 188Eğer bir bağ bkz CTH 292 189ldquoEy Guumlneş Tanrısı Uumllkelerin toumlrelerini sen tayin edersinrdquo (Dinccedilol 2013 523)
48
arasındaki farkın bilinmemesi sebebiyle ldquowaštul-waštai-rdquo kelimesi ile ifade
edilmektedir (Dinccedilol 2013 520) Oumlluumlm cezası gerektiren olaylar ya da karmaşık olan
davaların kralın mahkemesinde190 goumlruumllduumlğuuml bilinmektedir
Hitit kanunları Hitit doumlneminde yer alan diğer uumllkelerin yasalarına goumlre
oldukccedila yumuşaktır ve ldquotalionrdquo denilen kısasa kısas ilkesi goumlruumllmez (Ccedilelebi 2015
12) Hammurabi kanunlarına kısasa kısas ilkesi oldukccedila net bir şekilde goumlzler oumlnuumlne
serilmekte ve cezai yuumlkuumlmluumlluumlkler ise aynı şekilde oldukccedila ağır bir şekilde
uygulanmaktaydı Lakin Hititlerde ise bu durumun tam tersi bir anlayış guumlduumllmuumlş
yasalar ve cezai yaptırımlar Hitit doumlneminde yer alan diğer krallıkların kanunlarına
goumlre oldukccedila insancıl yaptırımlar iccedilermektedir Adam yaralama oumllduumlrme gibi
cezaların yerini šekel191 ile ya da mina192 ile oumldenen cezalar ile zarar goumlren malın
karşılığı olan uumlcretin oumldenmesi gibi doumlnemine goumlre oldukccedila oumlzguumln hukuk kuralları yer
almaktadır
Aile terimi iccedilin soumlzluumlkte193 evlilik ve kan bağına dayanan karı koca ccedilocuklar
ve kardeşler arsındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum iccedilindeki en kuumlccediluumlk birlik
tanımlaması geccedilmektedir yani aile olgusunu anlayabilmek iccedilin oumlncelikle evlilik
kurumuna bakmak gerekmektedir194
Hititler doumlneminde evlenme suumlrecinin evreleri guumlnuumlmuumlz Anadolu
geleneklerinden pek de farklı değildir Soumlz nişan ve evlilik soumlzleşmesi suumlreccedilleri
sırasıyla uygulanırdı Bir kadın bir erkeğe soumlz verdiği zaman onlar soumlzlenmeden oumlnce
damat olacak kişinin muumlstakbel eşine ya da ailesine bir hediye vermesinin gelenek
olduğu bilinmektedir (Bryce 2003(a) 135)
Hititlerde evlenmeyi belirtmek iccedilin ayrı bir kelime bulunmamaktadır erkek
karısını aldığı bu yuumlzden ona sahip olduğu belirtilmektedir (Bryce 2003(a) 141)
190 LUGAL-aš aška ldquokral kapısırdquo veya KAacute EacuteGAL ldquosaray kapısırdquo terimleri kullanılmaktaydı (Dinccedilol
2013 520) 191 1 šekel yaklaşık 125 gramdır (Alparslan 2010 7) 192 1 mina yaklaşık olarak 40 šekel yani 500 gramdır (Alparslan 2010 7) 193
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7ac5d65819963735 194 Aile olgusu konusu Hitit yasaları ile accedilıklanmaya ccedilalışılırken aynı kanun maddelerin farklı konu
başlıkları iccedilin kullanıldığı goumlruumllmuumlş ve yinelemekten kaccedilınmak amacıyla maddenin tekrarı gerektiğinde
metin iccedilerisinde değil soumlz konusu kanun maddeleri dipnotlar halinde sunulmuştur
49
Kadın evi ccedilekip ccedileviren ccedilocuklarına bakan ve dokumacılık yapan biri olarak
belirtilmektedir (Darga 2013 193)
Hitit tarihi vesikalarında ve 1000 tanrılı panteonunda aşk ile ilgili ifadelere
oldukccedila az rastlanır Hititlerde antlaşmalı evlilikler daha yaygın olsa da bu durum
uumllkede aşk evliliklerinin olmadığı anlamına gelmemektedir lakin Hititler ccedilağında
olduğunu bildiğimiz lakin Hitit metinlerinde pek fazla karşımıza ccedilıkmayan olgular
arasında yerini almaktadır (Bryce 2003(a) 141)
Hitit metinlerinde kadına ait akrabalık ifadelerine dair oldukccedila bilgi sahibiyiz
Ayrıca hamilelik ve doğum suumlreccedilleriyle ilgili terim dağarcığımız bir hayli fazladır
Kaneš kraliccedilesi nin 30 erkek ve 30 kız ccedilocuk doğurması da doğumun Hititler iccedilin ne
kadar oumlnemli olduğunu goumlsterir niteliktedir İlerleyen boumlluumlmde goumlreceğimiz gibi
hamile kadının hakları yasa ile guumlvence altına alınmıştır195 Her ne kadar hamilelik ve
doğum ile ilgili konularda kadına oumlnemli yer verilse bile Appu Masalırsquonda Appursquonun
eşini ldquokadın gibi duumlşuumlnduumlğuumlrdquo iccedilin aşağıladığı ve askeri direktif metninde yeminini
bozan askerin aşağılanması iccedilin kadın kıyafeti giydirildiği belirtilmiştir
IB2 Kušata (Başlık Parası)
Hititlerde evliliğin ilk adımının soumlzlenmek olduğu goumlruumllmektedir Hititccedile
soumlzlenmek anlamına gelen kelime ldquodaranza-rdquorsquodır İkinci aşama kanunlarda
ldquohaminkanzardquo terimi ile ifade edilmiştir ldquohamin-rdquo fiilinden tuumlretildiği ve nişanlılık
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzlenmeden oumlnce kız tarafına hediye veren erkek
bu sefer daha buumlyuumlk bir hediye olan ldquokušatardquorsquoyı vermektedir (Bryce 2003(a) 135)
Evlilik suumlrecinin başlık parası yani kušatanın kız tarafına verilmesi ile
başladığı anlaşılmaktadır Kız evlenene kadar ailenin kızlarına bakması karşılığı
verilen uumlcret olarak duumlşuumlnuumllmekteydi Kušatanın fiyatı ekonomik pozisyonuna
kadının ccedilalışma kapasitesine ve kadının fiziksel cazibesine goumlre değişiklik
goumlsterebilmekteydi (Neufeld 1951 144) Kanunlarda belirli bir fiyat karşılığı
bulunmaması da bu durumu destekler niteliktedir
195 Detaylı bilgi iccedilin bkz IB6
50
Başlık parası oumldense dahi evliliklerin gerccedilekleşmediği durumlar olduğu da
anlaşılmaktadır Kız tarafı fikrini değiştirebiliyordu ya da kızı evlenmek istediği kişi
ile nişanlamadıklarında kız sevdiğine kaccedilabiliyordu ya da aynı zamanda erkek de
ilişkiyi bozabilirdi ancak kušata bu tarz durumlarda farklı uygulamalara sebep
oluyordu Başlık parasının hangi tarafta kalacağı kanunlar ile netleşmiştir
Kušata oumldendikten sonra kızın ailesi soumlz konusu birlikteliği bozuyorsa kız
tarafının erkeğin ailesine iki katını oumldediği goumlzlemlenmektedir Kušatayı ellerinde
bulunduramamaları ve iki katını oumldemeleri yapılabilecek olan dolandırıcılıkları
oumlnleme amaccedillıdır Bu tip ayrılmalar sıkccedila olsa da erkek tarafının mağduriyeti goumlz
oumlnuumlnde bulundurularak kanun huumlkmuumlnde yerini almıştır
Başlık parası satın alma yolu ile kadının guumlcuumlnuuml elde etme olarak
duumlşuumlnuumllmemelidir aksine yasal accedilıdan bir evliliğin varlığı iccedilin belirleyici bir faktoumlr
aynı zamanda eşinin iradesinin beyanını temsil eden ve kadının eşi olarak belirtildiği
kamuya accedilık bir eylem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Haase 1993 50 vd)
Huumlr ve koumlle sınıfından kişiler evlenebilmekteydi Kušatanın verilmesi ile
evlilik yasal olarak onaylanıyordu (Bryce 2003(a) 137) Ayrıca bu sayede koumllelerin
kušata biriktirecek kadar gelir elde ettikleri anlaşılmaktadır ama bu durumun buumltuumln
koumlleler arasında yaygın olduğunu soumlylemek yanlış bir soumlylem olacaktır Koumlle erkek ile
oumlzguumlr kadının evliliğinde kadının oumlzguumlr statuumlsuuml korunurdu ve doğan ccedilocuklar da oumlzguumlr
statuumlsuumlnde olurdu
sect28A ldquoEğer bir kız bir adama nişanlanmışltsagtltvegt bir başkası onu kaccedilırırsa
onu kaccedilırdığı anda birinci adam ona ne [verdiyse] o zaman o lt=diğerigtona
tazmin etsin baba ve anne tazmin etmezlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997
38)
sect28B ldquoEğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse o zaman baba ve anne
tazmin etsinlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
sect28CldquoEğer baba ve anne reddederlerse o zaman o (=kadın) ondan ayrılsınrdquo
(Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
51
Kızın sevdiği adam ile birlikte goumlnuumllluuml kaccediltığı belirtilmektedir Ayrıca kızın
ailesinin istediği kişi yerine kendi sevdiği kişi ile gitmesi de ailesinin isteğine karşı
ccedilıkış olarak goumlzlemlenmektedir Bunlara ek olarak kaccedilırma eyleminin eski adetlere
dayandığı ve yasallık kavramına karşı ccedilıkmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992
203)
sect29- ldquoEğer genccedil bir kadın bir adama bağlanmışltsagt ve anne onun iccedilin ltogt
başlık oumldediyse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı ccedilıkarlarsa o zaman onu
adamdan ayırırlar ama başlığın iki katı tazminat verirlerrdquo (Imparati 1992 53
Hoffner 1997 39)
Usuluumlne uygun olarak yapılan soumlzluuml antlaşmalar yazılı antlaşmalara goumlre daha
az geccedilerlidir bu sebeple de antlaşmanın iptali iccedilin uygulanan ceza daha ağırdır
(Hoffner 1997 184)
sect30- ldquoEğer bir erkek kızı hala almadıysa o zaman kendisi iccedilin onu reddedebilir
ama oumldediği başlıktan o zaman vazgeccedilerrdquo (Imparati 1992 53vd Hoffner 1997
40)
Erkek kušata oumldedikten sonra kadın ile cinsel bir ilişki yaşamadığı zaman
evlilik tamamlanmış sayılmazdı bu sebeple de boşanma davası gerekmiyordu
(Hoffner 1997 184) Kušata oumldemesinden sonra erkek henuumlz aynı evde
yaşamamasına rağmen kızla bedensel ilişkide bulunabilirdi lakin soumlzuuml geccedilen ilişkiden
sonra erkek kızı reddedemezdi (Imparati 1992 205)
IB3 Iwaru (Ccedileyiz)
Kıza baba evinden getirdiği ve miras olarak belirtilen ccedileyiz parasına ldquoiwarurdquo
adı verilmektedir (Ccedilelebi 2015 44)
sect27ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
52
İlk durum karısının hayatı boyunca ccedileyizin korunmasını ikinci durumdaysa
ccedileyizin sahiplenilmesi ile ilgili kuralı belirtmektedir Kadın eşinin evinde yaşasa bile
ccedileyizin sahibidir lakin eşin koruması altındadır Kadın oumllduumlğuuml zaman adamın hangi
malının yandığı metinde belirli değildir (Hoffner 1997 182)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi kavramı
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) İccedil guumlveyisi konusuna daha sonra
değinilecektir196
IB4 Levirat ve Sorarat
Hitit yasalarında tek eşliliği ispat edecek bir madde mevcut değildir197 Kanun
maddelerinde levirat evliliğinin yer aldığı goumlruumllmektedir yani erkek kardeş oumllduumlkten
sonra yenge ya da baldız ile evlenmesidir (Ccedilelebi 2015 58) Levirat latince ldquolevirrdquo
yani erkek kardeş kelimesinden tuumlretilmiş ve oumllmuumlş erkek kardeşin dul eşi ile
evlenmesi kuralıdır ve karşılıklıdır (Bozkurt 2010 132)
Erkek oumllmeden baldız ya da yenge ile evlenilmeyeceği belirtilmiş198 lakin
kardeşin oumllmesi durumunda dul kadının oumllen eşinin erkek akrabalarından biri ile
evlenmeye zorlandığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu uygulamanın malın ailede kalması
ve aile isminin devam ettirilmesine youmlnelik olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2003(a)
146 vd)
sect192-ldquoEğer bir adamın eşi oumlluumlrse [eşinin] kız kardeşini [eş olarak alabilir] Bu
cezaya değer bir eylem değildirrdquo (Hoffner 1997 151 Imparati 1992 177)
Sorarat latince kelime olan ldquosororrdquo kız kardeş kelimesinden tuumlretilmiştir ve evli
olmayan kız kardeşin oumllmuumlş kız kardeşinin kocasıyla evlenmesi durumudur (Bozkurt
196 Bkz Boumlluumlm IB5 197 Kraliyet ailesinde ccedilok eşliliğin varlığı bilinirken halka baktığımızda vesika yetersizliğinden dolayı
bu durum tam olarak aydınlatılamamaktadır (Bryce 2003(a) 146 vd) lakin olarak erkeğin eşinin
dışında huumlr ya da cariye sınıfından kadın alabildiği goumlzlemlenmektedir (Ccedilelebi 2015 58) 198 Bkz Boumlluumlm IB7
53
2010 132) Levirat evliliğinin tersi olan bir durum soumlz konusudur levirat evliliğinde
oumllen kocanın ardından kadın erkek tarafından biri ile evlenmekte ve bu durum cezaya
tabi sayılmamaktaydı aynı şekilde burda da kadın oumllduumlğuumlnde kocası onun kız
kardeşini alabilmektedir ki yine bu durum cezaya tabi bir eylem sayılmamaktadır Bu
durumun iş ortaklığı ile ilgili olduğu ve kadının mirasının ev dışına ccedilıkmaması amacı
taşıdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 225-226) Leviratın akrabalık koumlkenindeki
yeri uumlvey akrabalıktır yani amca ldquouumlvey babardquo teyze ldquouumlvey annerdquo yeğenlerse ldquouumlvey
evlatrdquo olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Bozkurt 2010 132)
sect193- ldquoEğer bir adam ltkarısı olarakgt bir kadına sahipse ve adam oumlluumlrse karısı
onun lt=kocanıngt erkek kardeşi alır sonra onun babası ltonugtalır Şayet sonra
onun babası oumlluumlrse ve ltkarısı olarakgt sahip olduğu kadını onun erkek kardeşinin
oğlu alsın cezaya değer bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 177 Hoffner
1997 152)
Bu durumun madde 190rsquodaki 199 eylem ile benzerliği bulunmaktadır Tıpkı
babanın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi maddedeki adamın oumlluumlmuumlnden sonra da cinsel
ilişki cezaya tabi tutulmamıştır (Imparati 1992 278) Levirat evliliği olarak
tanımlanan maddede kadın erkek tarafının malı sayılmış ve ev iccedilinde kalması
goumlzetilmiştir Ayrıca kadının ccedilocukları ve yaşamını burada geccedilirdiği duumlşuumlnuumlluumlrse bu
kadının baba evine gitmemek iccedilin koruma amaccedillı yapılmış olduğu fikrini de akla
getirmektedir Levirat durumuna oumlrnek olarak I Šuppiluliuma ile Hayaša200 kralı
Hukkanarsquonın yaptığı antlaşma metni oumlrnek verilebilir 201 (Hoffner 1997 226)
Leviratın Hitit kanunlarındaki mevcudiyeti ccedilok eşliliği yani poligamiyi muumlmkuumln
kılmaktadır (Suumlel 1990 242)
199sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 200 Kızılırmakrsquoın kuzeyde kalan kısmına lokalize edilmiştir (Bryce 2009 97vd RGTC VI 63-64
RGTC VI2 22) 201 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIB
54
IB5 Iccedil Guumlveyisi Kavramı
İccedil guumlveyisi kavramı soumlzluumlkte202 eşinin ailesinin yanında oturan damat olarak
accedilıklanmıştır Hititlerde iccedil guumlveyisi kavramı vardı iccedil guumlveyisi evlilik gerccedilekleştikten
sonra damadın karısının ailesi ile oturması durumudur ama erkek yine de kušatayı
oumldemeye mecburdu Bazı durumlarda bu durumun tam tersi olduğu ve kız babasının
kušatayı oumldediği goumlzlemlenmektedir bu uygulama daha ccedilok koumlle kadın ve oumlzguumlr erkek
ilişkilerinde goumlruumllmekteydi ccediluumlnkuuml oumlzguumlr de olsa maddi accedilıdan yetersiz bir adam koumlle
ile evlenmeye ikna edilip kušatayı oumldeyemediğinde oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kaybedecekti bu
nedenle de kız babası kušatayı oumldemiştir (Bryce 2003(a) 138)
Bu şekilde gerccedilekleştirilen evliliklerin koumllelik durumundan kurtulma amacı
olduğu duumlşuumlnuumllse de aileyi devam ettirmekten ziyade erkek uumlyesi az olan ailelerin
arazi işlemek ya da oumlz oğlun yapması gerek işleri yaptırmak maksadıyla yapıldığı fikri
de akla getirilmektedir (Bryce 2003(a) 139)
İccedil guumlveyisi kavramının sadece halk arasında değil zaman zaman sarayda da
uygulandığı goumlzlemlenmektedir bu durum oumlnceden belirttiğimiz gibi Telipinu
fermanında belirtilmiştir203 III Tuthaliyarsquonın damadı olan I Arnuwandarsquonın veliaht
olarak atanması durumu oumlrnek olarak verilebilir204 (Bryce 2003(a) 139)
sect36- ldquoEğer erkek bir koumlle oumlzguumlr bir genccedil iccedilin başlık oumlderse ve onu evlenmiş
damat olarak evine alırsa o zaman onu [kim]se dışarı ccedilıkaramazrdquo (Imparati
1992 57 Hoffner 1997 43)
Kanunda yer alan durumun iccedil guumlveyisi kavramı olduğu aşikardır Gelinin babasının
kušata oumldemesinin nedeninin bir tuumlr satın alma ya da evlat edinme soumlz konusu
olabiliceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlzguumlr erkeğin aileye katılımı yarar sağlayacak ayrıca
erkek ccedilocuğu olmayan babanın da damat sayesinde soyunun devamı sağlanacaktır
(Imparati 1992 209) Ayrıca torunları da koumlle olmayacaktır (Hoffner 1997 186)
202
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a548983548028 203 Bkz Boumlluumlm IA2a 204 Bkz Boumlluumlm IA2a
55
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) Evli bir kadının ya kendi ailesinin ya da eşinin
evinde yaşayabildiği anlaşılmaktadır (Imparati 1992 201)
İnandıkrsquota bulunan bir bağış belgesinde (İK 174-66) iccedil guumlveylik durumuna
değinilmektedir Soumlzuuml geccedilen belgede Hanhana şehrinin youmlneticisi olan Tuttulu Zidirsquoyi
evlatlık aldıktan sonra kızı Zizzatarsquoyı ona eş olarak vermiştir ayrıca ccediliftin oturmaları
iccedilin de bir evi duumlğuumln hediyesi olarak verdiğinden bahsedilmektedir (Alpman 1970
326)
ldquoBuumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml Hanhana şehri vekilharcı Tuttula Zidirsquoyi tutup
(kabul edip onu) [kendisine] (manevi) oğul yaptı Kızı bayan Zizzattarsquoyı
zevceliğine (ona) eş olarak verdi Hediyesi olarak ona bir ev () verdi Ve buumlyuumlk
kral Tuttularsquonın oğlu Papparsquoyı himayesine alıp (onu) Katapa şehri evi (tapınağı)
ldquokraliccedilesinerdquo verdi Gelecekte Pappa ve torunları (ve ya) herhangi bir kimse
Zidirsquoye ve torunlarına karşı hukuki nitelikte bir istekte bulunmayacak Buumlyuumlk kral
Tabarnarsquonın soumlzuuml demirdendir (Bu soumlzler) atılamaz (ihmal edilemez) kırılamaz
(bozulamaz) (buumlyuumlk kralın soumlzuumlnuuml) değiştiren kimsenin başı kesilecek Sakiler
başı Pullirsquonin prens Aškaliyarsquonın urianni (ruumltbesindeki) Tiuatzitirsquonin ve seyisler
binbaşısı (ruumltbesindeki) Tanda-meirsquonin huzurunda yazıcı Aškaliya yazdı Muumlhuumlr
lejandı buumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml (Bu belgenin soumlzlerini) değiştiren
oumllduumlruumllecekrdquo (Balkan 1973 2 vd)
Metinde yer alan isimlerden Zidi Pappa ve Aškaliyarsquonın Eski Hitit krallığı
doumlnemine ait saray anekdotları arasındaki bir metinde 205 yer aldığı
205 Saray kroniği bkz CTH 8=KBo 334
56
goumlzlemlenmektedir Zidirsquonin Haštayarrsquoa şarap sunmada goumlsterdiği saygısız bir
davranıştan Papparsquonın kirli şlere karışması sebebiyle cezalandırıldığı Aškaliyarsquonınsa
uygunsuz hareketleri yuumlzuumlnden sarayın goumlzuumlnden duumlşmesi sebebiyle Hurma şehri
beyliğinden alınıp Ankuwa şehri youmlneticiliğine goumlnderildiği bilinmektedir Belgede
geccedilen Haštayarrsquoın I Hattušilirsquonin kız kardeşi olduğu duumlşuumlnuumlluumlp bağış belgesi bu
sebeple bu doumlneme tarihlendirilmiştir Soumlz konusu kişilerin sarayda oumlnemli
konumlarda olduğu lakin daha sonra belirli nedenlerden oumltuumlruuml goumlzden duumlştuumlkleri
anlaşılmaktadır Soumlz konusu bağış belgesi muhtemelen kişilerin saraydaki itibarlarını
korudukları zamanda yazılmıştır (Balkan 1973 34vd) I Hattušilirsquonin vasiyetinde
oğlu Huzziya ile adı belirtilmeyen bir kızı ve yuumlksek devlet memurlarının kendisi
aleyhine davranışlar sergilediği belirtilmiştir Bahsedilen memurların Zidi Pappa ve
Aškaliya olması da ihtimal dahilindedir (Balkan 1973 36)
Hitit saray memurunun evlenen kızı ve damadı iccedilin yaptığı bir bağış belgesi
bulunmuştur soumlz konusu İnandık tableti varlıklı babanın kızının geleceğini guumlvence
altına almak istemesinden oumltuumlruuml olduğu fikrini akla getirmektedir (Suumlel 1990 243)
İlluyanka destanında206 da iccedil guumlveyliğe ait ibareler bulunmaktadır207 Fırtına
tanrısı goumlzlerini ve kalbini geri alabilmek iccedilin oğlunu İlluyankarsquonın kızı ile evlendirir
ve oğlunu karısının evine gittiğinde goumlzleri ile kalbini istemesini belirtmektedir
(Balkan 1948 152)
İccedil guumlveyisi kavramı Hititlerrsquode destanlara girecek kadar halkın iccedilinde olan bir
konu olarak goumlruumllmektedir Bu durumun kızın ailesine iş guumlcuuml sağladığı ve iş yuumlkuumlnuuml
hafiflettiği de bir gerccedilektir Ayrıca oğlu olmayan sadece kız ccedilocuklarına sahip olan bir
aile iccedilin de oldukccedila yararlı bir durumdur
206 İlluyanka destanı bkz CTH 321 207ldquoFırtına Tanrısı oğluna suumlrekli olarak lsquoKarının evine (iccedil guumlveyi olarak yaşamaya) gittiğinde (başlık
parası olarak) kalbi(mi) ve goumlzleri(mi) istersquo diye emrediyordurdquo (Karauğuz 2015 54)
57
IB6 Hamilelik ve Annelik Hakları
Hitit metinlerinde kadın cinsel organı ve doğum ile ilgili tıp terimlerinin olduğu
goumlruumllmektedir208 bunun yanı sıra ccedileşitli konuları olan birccedilok metinde de doğum ile
ilgili bilgiler yer almaktadır209 Ayrıca Hitit kanunlarında hamile kadını ve karnındaki
ccedilocuğunu koruyucu maddelerin olduğunu goumlruumlyoruz Oumlnasya toplumlarında soumlz
konusu ceza iccedilin kısasa kısas hakimken Hititlerde para cezası olarak kanun
maddelerinde yerini almıştır
sect17 -ldquoEğer oumlzguumlr bir kadının karnı(nın) meyvesini bir kimse oumlteye attırırsa
[eğer] ltbugt onuncu ayda ltolursagt on šekel guumlmuumlş versin eğer ltogt beşinci
ayda olursa beş šekel [guumlmuumlş] versin ve ltboumlylece succedilugt evinden uzaklaştırırrdquo
(Imparati 1992 45 Hoffner 1997 29)
Cezai yaptırımın ceninin ayına goumlre belirlenmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccedilocuk
anne karnında buumlyuumlduumlkccedile ceza da buumlyuumlmektedir Lakin gebelik 9 ay 10 guumln suumlrer 10
ay demelerinin sebebinin ay takvimi kullanmaları ve ay takviminde bir ay iccedilerisinde
28 guumln bulunması bu hesaplamanın sebebidir (Şahinbaş Erginoumlz 1999 205 vd) Ceza
daha sonra 20 šekel guumlmuumlş olarak arttırılmıştır (Dinccedilol 2003 35)
sect171-ldquoEğer bir anne (onun) giysisini oğluna dışarı taşırsa o zaman ccedilocuklarını
(kendisi iccedilin) reddeder Onun oğlu yeniden ltevingt iccediline geldiği zaman ve
kapısını alır ve dışarı taşır onunhellip -ni ltvegt onunhellip -ni alır ve dışarı taşır ve
ltogt onları yeniden kendi oğlu yaparrdquo (Imparati 1992 161 vd Hoffner 1997
137)
Annenin oğlunu kovmasından sonra eve geri alabilmesi iccedilin bir takım rituumleller
uyguladığı ve bunu topluma goumlsterdiği belirtilmektedir Madde tam olarak
accedilıklanamamaktadır (Imparati 1992 267) Maddede soumlzuuml geccedilen annenin uumlvey anne
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 217)
208 Bkz Boumlluumlm IB1 209 Bkz Boumlluumlm IB1
58
IB7 Ensest Ilişki
Ensest terimi soumlzluumlkte210 aile iccedili yasak ilişki olarak tanımlanmıştır Ensest ilişki
yasağının I Šuppiluliuma ile Hayaša kralı Hukkana arasında yapılan antlaşma
metninde211 geccedilmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Metinde enseste ilişkiye dair yasakların
Hitit Uumllkesirsquonde geccedilerli olduğu ancak Hayaša Uumllkesirsquonde geccedilerli olmadığı belirtilmiş
evlilik amacıyla goumlnderilen prensesin kardeşlerine ve saray kadınlarına Hukkanarsquonın
yan goumlzle bakmaması gerektiği belirtilmiştir212 (Reyhan 2017 114 vd)
Ensest Hititler doumlneminde ebeveyn ve ccedilocukları arasındaki ilişkiyi buumlyuumlk
anne-baba ve amcaları arasındaki ilişkiyi dayıları kardeşler arasındaki ilişkiyi kast
ederken enişte ya da baldız ile kurulan ilişkiyi ya da uumlvey oğul ve uumlvey anne ilişkisini
kast etmez (Haase 1977 72)
Ensest ilişki Hitit hukukunda şu şekilde yer almıştır (Haase 1996 42)
bull Birinci ve ikinci derece akrabalar arasında
bull Evlilik yolu ile akraba olmuş (evliliğin devam etmesi şartıyla) birinci
dereceden kuzenler arasında
bull Adam ilişki iccedilerisinde olduğu kadınların akraba olduklarını bildiğinde
210 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c82408c70471043583
059 211 I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 212ldquoBen majestemin sana eş olarak verdiği bu kız kardeşimin ailesinden pek ccedilok kız kardeşi vardır Sen
onları da kız kardeş olarak aldığından onlar (artık) senin soyuna aittir Fakat Hitit Uumllkesirsquonde bir toumlre
ccedilok oumlnemlidir erkek kardeş kız kardeşini veya kuzenini alamaz Buna izin verilmez Kim boumlyle bir şey
yaparsa o Hattušarsquoda yaşayamaz o oumlluumlr (oumlluumlm cazasına ccedilarptırılır) Sizin uumllkeniz barbar (cahil)
olduğundan orada biri kız kardeşini veya kuzenini alır Fakat Hattušarsquoda buna izin yoktur Karının kız
kardeşi kız kardeşinin akrabası ya da kuzeni yanına gelirse ona yiyecek iccedilecek ver Yiyin iccedilin ve
eğlenin Onu almayı sakın arzulama Buna izin yoktur Bu nedenle (Hattušarsquoda) oumlluumlm cezası verilir
Bunu kendi arzunla yapmaya kalkma Boumlyle bir şey iccedilin seni başka biri yoldan ccedilıkarmaya kalkarsa sen
onu dinleme Sen onu yapma Bu mesele senin iccedilin yemin altında tutulsun Saray kadınlarına karşı ccedilok
dikkatli ol Hangi saray kadını olursa olsun ister huumlr bir kadın ister cariye bir kız olsun ona sakın
yaklaşma onun yakınına gitme ona soumlz atma Erkek ve kadın hizmetkarların da ona yaklaşmasın Ona
karşı ccedilok dikkatli ol Bir saray kadını sana geldiği zaman uzağa sıccedilra ona yolu boş bırak Saray
kadınları konusunda pek ccedilok dikkatli olrdquo (Reyhan 2017 114vd)
59
Hitit hukukundaldquohurkel-rdquo kelimesi cinsel bir succediltur ve zina olarak da
tanımlanabilir soumlz konusu terim hem ensest hem de sodomiyi213 iccedilerir (Haase 1996
42)
sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir
eylemltdirgt Eğer bir adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt
Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati1992 175 Hoffner 1997 149)
Ensest ilişkinin kesinlikle yasaklandığı anlaşılmaktadır Krala başvurulmaması
succedilun oumlluumlm cezası gerektirmesi ile accedilıklanabilir (Imparati 1992 275) ldquoYasal
sonuccedilrdquorsquoun ldquohurkel-rdquo kelimesi ile ifade edildiği ve genelliğin sadece ahlaki
değerlendirmeyi temsil ettiği goumlzlemlenebilmektedir (Haase 2005 66)
sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir
eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta ltisegt lanet edilecek bir
eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150)
Maddede bahsedilen nekrofilinin cezaya değer goumlruumllmemesi ilgi ccedilekicidir
Uumlvey anne ile yapılan cinsel ilişki babanın yaşayıp yaşamadığına goumlre farklı sonuccedillara
gitmekteydi eğer baba sağsa bu ensest olarak değerlendiriliyor ve cezaya tabi
goumlruumlluumlyordu lakin baba oumllmuumlşse aradaki bağ olmadığı iccedilin bu eylem cezaya tabi
goumlruumllmuumlyordu (Imparati 1992 275) Bir oğlun babası hayattayken uumlvey anne ile cinsel
ilişkide bulunması yine ensest ilişkiye girdiği iccedilin yasak sayılıyordu (Dinccedilol2003 16)
Kadının oumllen bir erkek ile cinsel ilişkiye girmesinin anatomik nedenler ile
muumlmkuumln olmadığı soumlylenebilmektedir Bir erkek ve bir kadının oumlluuml bir birey ile ilişkiye
girmesi duumlşuumlnuumllemez Metinde geccedilen ldquotianzi-rdquo teriminin cenaze toumlreninden sonra
kocası ile kadının arasındaki cinsel ilişki olarak duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 2005 64)
Huumlkmuumln ensest kuralları iccedilerisinde olduğu goumlz oumlnuumlne alınırsa oumlluuml ruh ve oumlluuml
ruh ile birlikte olan iki kişi ensestin yasak olduğu yakın bir akraba ilişkisine sahip
213 İnsanlar arasındaki anal veya oral seks ya da bir insan ile bir hayvan (zoofili) arasındaki seks
aktivitesidir
60
olabilirler Ancak iki benzer durum bu konuda yardımcı olabilir madde 190rsquoda214
babası oumllduumlkten sonra oğulun uumlvey anne ile cinsel ilişkide bulunmasına izin verilmekte
ve madde 195arsquodaysa215 oumlluumlmuumlnden sonra kardeşinin karısıyla cinsel ilişkiye izin
verilmektedir Baba ve kardeş yaşamları boyunca ilgi duymamaları gereken kişilere
ilgi duymaktadırlar Bahsi geccedilen kişilerin oumlluumlmuuml eylemi uygulayacak kişilerin oumlluumlm
cezası almamasındaki etki olmaktadır (Haase 2005 64 vd)
Madde 190rsquodaki 3 cuumlmle ile madde 195arsquoda kardeşin hayatta mı yoksa ccediloktan
oumllduumlğuumlne bağlı olarak hukuki sonuccedillar vermektedirler Şayet ikinci durum geccedilerliyse
ensest ilişki ile ilgili ceza muafiyeti olacaktır (Haase 200565)
Maddedeki ilk cuumlmle genel bir kanıyı belirtmesine rağmen ensest ilişkinin
şartları iccedilin bireysel huumlkuumlmler bulunmakta ama yasaktan muafiyeti iccedilermemektedir
Madde 190rsquodaki ilk cuumlmlenin genelliği sonrasında maddenin geri kalan kısımlarının
yanlışlıkla erken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bu sebeple de 190rsquodaki 3cuumlmle ve
195arsquonın metne uyarlandığı anlaşılmaktadır yani madde 190rsquodaki birinci cuumlmle hariccedil
madde 189216 geccedilerlidir (Haase 2005 66)
Ensest ilişki yasağına ilişkin ilk istisnalar daima uumlvey ilişki iccedilerisinde bulunan
bireyler ile ortaya ccedilıkmaktadır Bu durum ensest davası iccedilin hafifletme olarak
duumlşuumlnuumllebilir ccediluumlnkuuml soumlz konusu olan uumlvey kardeşliğin kanla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir Durumun boumlyle değerlendirilmesi soumlz konusu sınıflamanın hurkel
olarak kaldırılmasını haklı ccedilıkarabilir (Haase 200566)
sect191- ldquoEğer oumlz[guumlr] bir adam oumlzguumlr hellipltkadınlarınagt ve onların annelerine
cinsel olarak sahip olursa bu bir uumllkede ve onlar başka bir uumllkede cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer her ikisinin yerinde ltbu olursagt ve ltogt bunu
214sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 215sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154) 216sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir
adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet
edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149)
61
biliyorsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997
151)
Maddede kadınların arasındaki ilişkinin accedilıkccedila bilinmesi talep edilmektedir
Bununla birlikte objektif bir tutum takınıldığı goumlruumllmektedir Eylemin aynı yerde
gerccedilekleşmesi ile succedillunun kadınlar arasındaki ilişkiyi bildiği duumlşuumlnuumllmektedir
Madde hala tam olarak anlaşılmamaktadır ccediluumlnkuuml farklı yerlerde yaşasalar dahi erkeğin
kadınların birbirleri ile olan ilişkisinden haberdar olabilme ihtimali goumlz oumlnuumlnde
tutulmamıştır Soumlz konusun olayın cezaya tabi olup olmadığı kadının ikametgahına
goumlre değiştiği anlaşılmaktadır (Haase 1977 74 vd)
Erkek kadınlardan biri ile evli olmadığı iccedilin ve metin ccedilevirisinden anlaşıldığı
kadarıyla da kadınlar fahişelik yaptıkları iccedilin bu durum cezaya tabi değildir lakin
kadınlar oumlzguumlrse kadınların farklı yerlerde oturması şartı konulmuştur (Imparati1992
276)
sect194- ldquoEğer oumlzguumlr bir adamhellip kadın koumllelerine ve onların annelerine cinsel
olarak sahip olursa cezaya değer bir eylem değilltdirgt Eğer oumlzguumlr bir
ltkadıngtla bazı erkek kardeşler yatarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer bir kadın koumlleyle ya da fahişe bir baba ve onun oğlu yatarlarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 153)
Koumlle sınıfı ile cinsel ilişki soumlz konusu olması sebebi ile akrabalık bağı bulunsa
dahi bunun oumlnemsiz olduğu goumlzlemlenmektedir Adamın ilişkisi anlamsız olduğu iccedilin
kadın ceza yaptırımından muaf kalıyor (Haase 1977 74)
sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek
kardeşi hayatta ltisegt lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179
Hoffner 1997 154)
Erkek kardeşi yaşıyorsa bu ensest ilişki sayılmakta lakin erkek kardeşi oumllduumlğuuml
zaman cinsel ilişki gerccedilekleşirse bu duruma ceza verilmemektedir Kardeşin yaşaması
cezasının verilmesinde hayati oumlnem taşımaktadır
Kayınbiraderi ile olan ilişki iccedilerisinde kadının yaptığının ldquofahişelikrdquo olarak
tanımlanması oldukccedila zordur Kadınların soumlz konusu ilişkide goumlnuumllleri olduğu
62
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml ilişki goumlnuumllsuumlz olsaydı tecavuumlz kelimesinin217 maddede yer
alması gerekmekteydi (Haase 1977 75)
sect195B- ldquoEğer bir adam oumlzguumlr bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun
lt=kadınıngt kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati 1992 179 Hoffner 1997154)
sect195C- ldquoEğer ltbir adamgt onun lt=kadınıngt kızına ltkarısı olarakgt sahipse ve
onun lt=kadınıngt annesiyle ya da onun lt=kadınıngt kız kardeşiyle cinsel ilişkisi
varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
Erkeğin kardeşler ile yatması cezaya tabi bir eylem değildir ancak maddede
kast edilen erkeğin baldızı ile yatması durumudur Eşinin kardeşi ile yattığı iccedilin bu
ensest ilişkidir ve ceza sayılmaktadır (Neufeld 1951 193) Oumlluumlm ile
cezalandırılmaktadır (Suumlel 1990 244)
sect196- ldquoEğer onun erkek koumlleleri ltvegt onun kadın koumlleleri [lanet edilecek] bir
ey[lem] yaparlarsa o zaman onları alıp goumltuumlrsuumlnler ve birini bir kente diğerini
başka bir kente yerleştirsinler bunun yerine bir koyun ve onun yerine bir koyun
alınltsıngtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 155)
ldquohurkel-rdquo yani izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve
cezasının oumlluumlm olduğu belirtilmektedir IŠuppiluliuma kızını Azzi-Hayaša uumllkesi
krallarından Hukkana ile yaptığı antlaşmada ldquoHitit uumllkesinde şu yasaya ldquošaklairdquo bir
erkek kız kardeş ve kuzeni cinsel ilişkiye giremezrdquo (Dinccedilol 2003 16) ldquohurkelrdquo yani
izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve cezasının oumlluumlm olduğu
madde 189rsquoda belirtilmektedir218
Madde 190219 ve 195a220 maddelerinde kadının evli olup olmadığı cezanın
verilmesinde oumlnemli rol uumlstlendiği goumlruumllmektedir (Haase 1977 73) Yasak cinsel
217 ldquoep-rdquo (Haase 1977 75) 218sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam
kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek
bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149) 219sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 220sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
63
ilişki ile ilgili maddeleri bir tablo iccedilerisinde belirtecek olursak (Haase 2005 65)
aşağıdaki tablodaki gibi olmalıdır
YASAK CINSEL ILIŞKI (hurkel)
sect Cinsel Ilişki Oumlluuml Kişi Aile Ilişkileri
Akraba Uumlvey
189
Durum1
Durum2
Durum
3
Anne ile Oğlu
Baba ile Kızı
Baba ile Oğlu
Baba
Anne
Anne
x -
x -
x -
185b Koca ile Uumlvey Kızı Eş (Karı) - x
195c
Durum1
Durum2
Adam ile Uumlvey
Annesi Adam ile Baldızı
KayınpederBaba
Ağabey
- x
- x
Tablo 13 Yasak Cinsel Ilişki (Haase 2005 65)
Ensest ilişkiyi belirleyen ana etmenin kan bağı olduğu goumlruumllmektedir Ayrıca
akrabalığı oluşturan kişi hayattayken ensest ilişki olarak tabir edildiği ama akrabalığı
oluşturan kişinin vefatından sonra uumlvey anne uumlvey oğul ya da uumlvey kız ile yapılan
ilişki ensest olarak tanımlanmamaktadır ccediluumlnkuuml ensest ilişki olarak tabir edilmesine
sebep veren kişi ortadan kalkmıştır Bunlara ek olarak lokalizasyona bağlı olarak cinsel
ilişkinin yasak olup olmadığı anlaşılmaktadır
IB8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz
Hitit kanunlarında kadın haklarının korunduğu rahat bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir Yalnızca zina ve tecavuumlz konularının değil kız kaccedilırma
konusunun da kanun maddeleri arasında yer alıyor olması bize doumlnemin şartları ile
ilgili bir takım bilgiler de sunmakta ve sosyal yaşamda kadının durumunu goumlzler oumlnuumlne
sermektedir
64
sect37- ldquoEğer bir kadını biri kaccedilırırsa ama peşlerinden bir yardım mangası
giderse eğer iki adam ya da uumlccedil adam oumlluumlrse tazminat yoktur lsquoSen bir kurt
oldunrsquordquo (Imparati 1992 57 Hoffner 1997 44)
Kaccedilırılan kadını kurtarmaya ccedilalışan grupta bulunan kişilerin oumllmesi yasayı
ccediliğnedikleri iccedilin buumltuumln haklarını yitirdikleri bu sebeple de tazminat oumldenmeyeceği
belirtilmektedir Ayrıca yapılan benzetmeyle birlikte de av hayvanı gibi davrandıkları
anlatılmaktadır (Imparati 1992 210) Burada yardıma gidenler yasa gereği olmadan
kendi iradeleriyle hareket ettikleri iccedilin yasa koyucu oumlluumlmleri halinde tazminatı
gerektiren bir succedil olmadığına karar vermiştir (Dinccedilol 2003 34) Bunlara ek olarak
kızı kaccedilıran kişinin eylemi nefsi muumldafaa olarak duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin cezai yaptırımdan
muaf tutulmuştur (Haase 1965 252 vd)
sect197- ldquoEğer bir adam bir kadını dağda alırsa (tecavuumlz ederse) succedil adamındır
ve o oumllsuumln Ama eğer onu evden alırsa (tecavuumlz ederse) succedil kadınındır ve kadın
oumllsuumln Eğer adam lt=kocagtltonlarıgt bulursa ve onları oumllduumlruumlrse onun eylemi
cezaya değer değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 156)
Dağda yani toplumdan uzakta yapılan tecavuumlzde kadının yardım
isteyemeyeceği istese bile kimsenin yardıma gelemeyeceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmuş ve bu durumda adama oumlluumlm cezası vermiştir ancak toplumun
bulunduğu bir yerde tecavuumlze uğraması halinde kadına oumlluumlm cezası uygulanmaktaydı
ccediluumlnkuuml kadın yardım isteyebileceği bir konumda bulunmaktaydı (Imparati 1992 278-
279)
Metinde soumlzuuml geccedilen ldquohurkel-rdquo teriminin buumlyuumlk bir succedil olarak goumlruumllmemesi
gerekmektedir ccediluumlnkuuml bazı yerlerde oumlluumlm cezası verilse de bazı yerlerde de suumlrguumln ile
cezalandırılmaktadır (Hoffner 1997 224) Madde kocanın oumlzel bir takım hakları
olduğu ama soumlz konusu hakları eşinin uumlzerinde kocanın olağan guumlcuumlnuuml
goumlstermemektedir (Neufeld 1951 122)
sect198- ldquoEğer sarayın kapısına onları goumltuumlruumlrse ve derse lsquoBenim karım oumllmesinrsquo
o zaman karısını hayatta bırakır ve zina yapan erkeği ltdegt hayatta bırakır ve
onun ltzina yapan erkeğingt başını oumlrter Eğer derse lsquoİşte tam ikisi de oumllsuumln o
65
zaman tekerleğe diz ccediloumlksuumlnler kral onları oumllduumlruumlr kral onları yaşatırrdquo
(Imparati 1992 181vd Hoffner 1997 157)
Hititccedile olarak ldquohurkin halienzirdquo olarak yazılan terimin karşılığı tekerleğe diz
ccediloumlkme olarak belirlenmiş ve ilk olarak bir idam şekli olarak duumlşuumlnuumllmekteydi lakin
artık anlamının davanın krallık mahkemesine goumltuumlruumllmesi olarak belirlendiği
kesinleşmiştir221 (Imparati 1992 279)
Eşin zina yapan karısını oumllduumlrmemesi durumunda kadının tehlike iccedilerisinde
olduğu ve eşi ile olan evliliğinin sonlanacağı duumlşuumlnuumlluumlr Ayrıca eş zina yapan karısını
kaybetmek istemediği iccedilin onu bağışlar ya da karısının eski haline doumlnmesini ister
Mahkemede kocanın eşinin başını oumlrttuumlğuuml ve bu sayede kamuoyunun bu konu ile ilgili
bilgilendirildiği anlaşılmaktadır222 (Tsevat 1975 236)
Kızı kaccedilıran adamın arkasından bir grup onu aramaya giderse ve bu ekipten
birileri oumllduumlğuumlnde ceza yaptırımı yoktur ccediluumlnkuuml adam kızı kaccedilırdığı iccedilin ne kadar succedillu
olsa da nefsi muumldafaa iccedilin ekipten kişileri oumllduumlrduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Arama ekibini
kurda benzeterek kanunlara karşı gelindiği ifade edilmektedir Tecavuumlz konusundaysa
oumlnemli olanın succedil mahali olduğu anlaşılmaktadır dağda olması dahilinde kadını
elinden bir şey gelemeyeceği iccedilin sadece erkeğin succedillu olduğunu ama bu durumun
evde gerccedilekleşmesi halinde kadının succedillu olduğunu goumlrmekteyiz Kocası bu durumu
goumlrduumlğuumlnde kadını ve cinsel ilişkiye girdiği erkeği oumllduumlrduumlğuumlnde ceza almaması Hitit
kanunları iccedilerisinde bu durumun ayrıcalıklı bir konumda olduğunu anlamamızı
sağlamaktadır Eğer koca eşinin yaşamasını isterse cinsel ilişkide bulunduğu erkeğe
de cezai yaptırım uygulanmaması oldukccedila ilgi ccedilekici bir başka husustur
221Sedat Alp ldquohurkelrdquo terimini ldquohurki-rdquo tekerlek kelimesi ile bağdaştırmış ve tekerleği kullanarak
uygulanan bir oumlluumlm cezası olduğunu duumlşuumlnse de F Imparati III Hattušilirsquonin savunmasındaki ldquoBeni
tekerleğe ccedilağırdırdquo ifadesinden yargıya ccedilekmek manasına geldiğini duumlşuumlnmektedir Ayrıca tekerleğin
yuvarlak olması kralların taht odalarının yuvarlak biccedilimde olması goumlk kubbeyi yuvarlak duumlşuumlnmeleri
ile ilişkili olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992 279) 222Oumlrtuumlnmenin eşlik ile ilgili değil ama gelinlik durumu ile ilgili kıymet bildiren bir konu olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ldquokuttumturdquo oumlrtuumlluuml anlamına gelmekte ve geline duumlğuumln guumlnuuml oumlrtuumllen kumaşınsa
ldquokallaturdquo olduğu belirtilmektedir (Tsevat 1975 238) Evlilik ile oumlrtuumlnme durumunun Eski Hitit
doumlneminde ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca bu konu Bitik vazosunda da resmedilmiştir (Tsevat
1975 239)
66
IB9 Miras
Miras soumlzluumlkte 223 birine oumllen bir yakınından kalan mal muumllk olarak
tanımlanmıştır Miras konusu Hitit yasalarında yer alsa da durumun işleyişi ile ilgili
bir tablo verilmemiştir (Neufeld 1951 126)
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi du mu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi224 olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir (Haase 1994 65 vd)
Kadının ailesinin evinden getirdiği ccedileyiz yaşamı boyunca kendisinde
kalıyordu Kadın oumllduumlğuumlnde ccedileyiz eşine kalıyor lakin kadın kendi ailesinin yanında
oumllmuumlşse eş ccedileyizden hak alamıyordu (Bryce 2003 136) Kadın oumllduumlkten sonra
ccedilocuklarına miras olarak kalıyordu (Neufeld 1951 141)
Mirasın nasıl paylaşılacağı ccedileyizin nerede bulunduğuna goumlre değişiklik
sergilemektedir Kadın ailesinin yanında iken vefat etmiş ise eşi mirastan hak
alamıyor eşi ile yaşadığı evde vefat etmiş ise ccedileyizi eşine ve ccedilocuklarına kalıyordu
IB10 Boşanma
Hitit İmparatorluğursquonda boşanma ile ilgili bilgilerimiz oldukccedila yetersizdir
Hitit Krallığırsquona ait her hangi bir boşanma belgesi henuumlz elimize geccedilmemiştir lakin
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağı225 bize konuyla ilgili ipuccedilları
223 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a5489835480
28 224 Bkz Boumlluumlm IB5 225Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda Anadolu halkı ve Asur halkı arasındaki etkileşim sebebiyle sadece
ticari ilişkilerin değil sosyal ilişkilerin de oldukccedila geliştiği goumlzlemlenmektedir Asurlu tuumlccarların hem
Asurrsquoda hem de Anadolu koumlkenli eşleri olabilmekte ya da Anadolu koumlkenli eşleri Asur şehrinde eşinin
bir başka evlilik yapmaması iccedilin evlilik aktine bu durumu belirtebilmekteydi
67
sunmaktadır Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquondan beri boşanma bilinen ve yaygın bir
uygulamaydı Sadece erkek değil kadının da boşanma hakkına sahip olması bizim
doumlnemin sosyal hayatına ışık tutmamızı kolaylaştırmaktadır
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda boşanma metinleri ldquoiqqatirdquo kelimesi ile
belirtilmiştir Boşanma ile ilgili Kaniš kentine ele geccedilen metinlerde226 ise Anadolu
erkekleri ile evli yerel kadınlara ve Asurlu erkekler ile evli yerel kadınlara ait evlilik
belgeleri şahıs adları şahit isimleri genelde yine aynı isimler yer almakta olup
boşanma akti ile oumldenecek tazminat belirlenmekteydi Boşanma metinlerinde ayrılığın
nedenine ilişkin bir ipucu yer almamak ile birlikte iki tarafında boşanma talebini dile
getirme hakkı olduğu anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 140vd)
Boşanma gerccedilekleştiğinde malların eşit paylaşıldığı anlaşılmaktadır oumlrneğin
bir evin olması durumunda ikisinin de ortak malı sayılıyor ve boumlluumlşuumlleceği
belirtilmektedir (Darga 2013 91) ldquoKoca ve karısı birbirlerini bırakırlarsa 5 mina
guumlmuumlş tartacaklarrdquo ifadesi metinde227 yer almaktadır Anne ccedilocuklarının vesayetini
alabiliyordu ve babanın da ccedilocukların bakım masrafları iccedilin nafaka oumldediği
anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 141vd) Nafakalar aylık ya da yıllık olabilmekteydi
(Kılıccedil 2005 38) Eşler ayrıldıktan sonra kadının istediği yere gidebileceği ve
birbirlerinden hak talep etmeyip iddiada bulunmayacakları belirtilmiştir (Darga 1976
Darga 2013)
Boşanma davasının yer aldığı bir metinde228 boşanan kadının ailesi tarafından
korunduğu kocasının succedillu goumlruumllduumlğuuml ve caydırıcılık iccedilin oumlluumlm cezası verildiği
anlaşılmaktadır
Doumlneme ait olan bir boşanma belgesinde229 eşinden ayrıldıktan sonra kadının
ikinci bir eş ile evlenmesinde hiccedilbir ccedilekince ya da yasak olmadığı net bir şekilde ortaya
226 ICK I 32 227 ICK I 3 228Nikkilit ve Šašalika karı koca resmen ayrıldılar Šašalika (kralın) oumlzel himayesine girecek erkek (ise)
canının istediği yere gidecek Guumlnuumln birinde tusinnum veya herhangi bir ubadinum (kral iccedilin iş goumlren
emlakccedilı arsa tuumlccarı gibi bir frup goumlrevli tuumlccar) Šašalika uumlzerinde hak iddia edecek olursa 5 mina
guumlmuumlş verecek ve (aynı zamanda) o oumllduumlruumllecek Kral Pitanarsquonın tasdikiyle ve merdiven buumlyuumlğuuml
(veliaht) Anitta ile Nikkilit succedilludur bu boşanmadardquo (Darga 2013 109) 229 ldquoKarum Kaniš buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk aşağıdaki hukuk kararını verir Hunana buguumlnden itibaren kendi
kızı Alinarsquoyı Aššur-Malikrsquoin eski karısıeşini onun (kızının) seccedilimine goumlre (bir erkekle) evlendirebilirrdquo
denilmektedir (Darga 2013 111)
68
konulmuştur Kadının da erkek ile eşit haklara sahip olduğu ve bu hakları kullanma
yetkisinin de bulunduğu goumlzlemlenmektedir230 Boşanmayı isteyen tarafın genellikle
karşı tarafa tazminat oumldediği goumlruumllmektedir
Hititler doumlneminde boşanma ccedilok yaygın bir olgu değildi fakat boşanma
suumlrecini erkek kadar kadın da kolay bir şekilde başlatabiliyordu (Bryce 2003(a) 134)
Kadın ve erkeğin malları eşit paylaştığı duumlşuumlnuumllmektedir ama ccedilocuklar soumlz konusu
olduğunda sadece bir tanesini baba alır diğer ccedilocuklar anne ile birlikte kalırdı Ancak
erkeğin oumlzguumlr kadının koumlle olduğu durumlarda bunun tam tersi uygulanırdı (Bryce
2003(a) 145) Maddi accedilıdan daha guumlccedilluuml olan tarafın ccedilocuklara bakabileceği
duumlşuumlnuumllmektedir231 ( Kılıccedil-Duymuş 2007 88)
Emlak paylaşımıysa 232 evin boumlluumlnmesi ile gerccedilekleşir bu duruma konut
tarlalar hayvancılık mutfak eşyaları vb dahildir yani sadece gayrimenkul değil aynı
zamanda eşyalar da dahildir (Haase 1993 53) Boşanma sırasında erkeğin evin
yarısına sahip olduğu halde buumltuumln ccedilocuklara bakma zorunluluğu bulunmaktadır
(Haase 1993 53)
Boşanmanın nedenleri ile ilgili bir bilgi maddelerde233 yer almamaktadır ve
herşey iki eşit parccedilaya boumlluumlnmuumlştuumlr ccedilocukların yalnız birinin babada kaldığı
belirtilmektedir Hitit sosyal yapısının iki ccedilocuklu bir aileden meydana gelmediği
duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde baba ekonomik olarak kadından daha iyi bir konumda yer almaktadır
(Haase 199353) Geccedilmişe oranla ldquokoumlle soumlzcuumlğuumlnuumln daha dikkatli kullanıldığı
230 Aššur-taklaku ve eşi Šakriušwarsquonın boşanma metnindeyse ldquoŠakriušwa Aššur-taklakursquonun karısıdır
Koca ve karı boşandılar Taraflardan biri diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (talepte
bulunmayacak) O kadının bedeli hususunda da (taraflar birbirlerine) doumlnmeyecekler (bir itirazda
bulunmayacaklar) Šakriušwa ister bir yerliyle isterse bir tuumlccarla (Asurlu) kalbinin istediği yere
gidecek (sevdiği biri ile evlenebilecek) Ve Aššur-taklaku (da) kalbinin istediği kadını alacak
(evlenebilecek) Taraflardan birisi diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (hukuki bir itirazda
bulunmayacak) Walhašnarsquonın oğlu Alulursquonun huzurunda Dalašrsquoın oğlu Šat-ahšu huzurunda Aninirsquonin
huzurunda Idi-Aššurrsquoun huzurunda Ušman-ahšursquonun huzurundardquo (Sever 1992 668vd) 231 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40) 232 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 233 Bkz sect31 ve sect33
69
belirtilmekte ve boumlyle durumlarda boşanma hakiminin boşanmadan bahsetmemesi de
şaşırtıcı değildir (Haase 1993 54)
sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte
yaşıyorlarsa ve onu kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve
ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi
boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk alsınrdquo
(Imparati1992 55 Hoffner 1997 40)
sect32- ldquoEğer bir erkek bir koumlle bir kadını karısı olarak alırsa hukuk kuralı onlar
iccedilin aynı şekildedirrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 41)
sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadını koumlle alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı
şekildeltdirgtrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42)
Madde uzlaşmaya dayalı bir ayrımın yanı sıra yasal bir duumlzene işaret edebilir
boumlylece eşlerden hiccedilbirinin cezalandırılmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır
(Haase 1993 52) Madde 31rsquode Hitit yasalarının zengin olan ya da oumlzguumlr olan kişinin
yanında yer aldığı goumlruumllmektedir (Haase 1994 71 vd)
sect34- ldquoEğer erkek bir koumlle bir kadın iccedilin başlık oumlderse ve onu kendi iccedilin karısı
olarak alırsa o zaman onu(=kadını) kimse dışarı ccedilıkarmazrdquo (Imparati 1992 57
Hoffner 1997 42)
Kušata oumldemesi koumlle-oumlzguumlr evliliğine hukuksal geccedilerlilik ve sağlamlık
kazandırmaktadır Oumlzguumlr bir kadının koumlle bir erkekle evlenmesiyle birlikte kadının
oumlzguumlrluumlk haklarını kaybettiği ve koumlle statuumlsuumlne duumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir Ayrıca
evliliğin en başından itibaren soumlzleşmeye dayanması da bunun ispatları arasında yer
almaktadır Lakin oumlzguumlr erkek ile koumlle bir kadın evlendiğinde aynı statuuml duumlşuumlşuuml
uygulanmamış erkek bulunduğu kendi sosyal tabakasında kalmıştır (Imparati 1992
207 vd)
70
Koumlle-koumlle evliliği ya da koumlle-oumlzguumlr evliliğinde herhangi bir boşanma sonrası
tuumlm ccedilocukların annede kaldığı anlaşılmaktadır oysa oumlzguumlr-oumlzguumlr evliliklerinde
ccedilocukların babada kaldığı234 bilinmektedir (Haase 1993 53)
sect35- ldquoEğer oumlzguumlr bir kadını bir youmlnetici ya da bir ccediloban k[accedilı]rır[sa] ltvegt
onun iccedilin başlık oumldemezse o zaman o (=kadın) uumlccediluumlncuuml [yıl]da [koumll]e olurrdquo
(Imparati 1992 57 Hoffner 1997 43)
Ccedilobanlığın sosyal statuuml olarak aşağı olduğu ve oumlzguumlr olmadıkları
duumlşuumlnuumllmektedir Kadın belirlenen suumlreden oumlnce ilişkiyi bitirirse sosyal statuumlsuumlnuuml
koruyacak ama ilişki devam ederse kadın koumlle durumuna duumlştuumlğuuml andan itibaren
oumlmruumlnuumln sonuna kadar da koumlle olarak yaşayacaktır (Imparati 1992 205vd)
Hitit doumlnemine ait bir boşanma akdinin elimize geccedilmemesi oldukccedila ilginccediltir
ccediluumlnkuuml Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda bu tarz pek ccedilok belgenin varlığı bilinmektedir
Hititlerde boşanma sadece kanunlar uumlzerinden irdelenip accedilıklanabilmektedir
Boşanma hususundaki esas konu ile ilgili bir bilgimiz bulunmaz Boşanma sonrası
ccedilocuk paylaşımının huumlr ve koumlle bireylerde farklı şekilde uygulandığı goumlruumllmektedir
Hitit prensesi Ehli-Nikkal ve Ugarit kralı Ammurapi tarafından boşanmıştır
nedeni belirli değildir ve Kargamıš kralı Talmi-Tešup tarafından karara bağlanmıştır
(Bryce 2003(a) 73) Ehli-Nikkalrsquoin II Šuppiluliumarsquonın kızı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla alakalı iki adet belge235 ele geccedilmiştir İki belge de kadının
elindeki ccedileyizin ccedilıkarılması ile ilgilidir ve Talmi-Tešuprsquoun muumlhuumlr baskısı her ikisinde
de yer almaktadır Ehli-Nikkalrsquoin ve gelecekte soyundan gelenlerin ccedileyiz uumlzerinde hak
talep etmemesi istenmiştir 236 Ccedileyiz sorununun Ehli-Nikkal Hapiše kralı
234 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 235 RS 17226 RS 17355 236ldquoKargarmıš Uumllkesi kralı majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoin sahip olduğu muumlstahkem mevkileri Ugarit
kralı Ammurapirsquoye şimdi geri verdi Gelecekte Ehli-Nikkalrsquoin torunları() zamanında bile sahip olduğu
bu muumlstahkem konut ile ilgili Ugarit Uumllkesi kralı Ammurapirsquoye şikayette bulunmayacaktır Şikayet
ederse bu tablet onun uumlzerinde geccedilerli olacakrdquo RS 17226 (Beckman 1996 168vd)
71
Tanhuwatašša ile yeniden evlenene kadar ccediloumlzuumlme kavuşmadığı anlaşılmaktadır237
(Beckman 1996 168vd Watson - Wyatt 1999 701vd) Ehli-Nikkalrsquoin
Ammurapirsquonin eşi olmadığı Ammurapirsquonin babası III Niqmadursquonun dul eşi olduğuna
dair de bir goumlruumlş mevcuttur (Watson - Wyatt 1999 701)
Kargamıš kralı Talmi-Tešuprsquoun belgelerinde Ammurapirsquonin adının geccedilmesi
onun Ehli-Nikkalrsquoin eşi olduğu anlamına gelmediği Ammurapirsquonin babası ile
evlendiği ve kral oumllduumlkten sonra konumunu ve ccedileyizini koruyacağı ile ilgilidir Bu
konuyu Hitit prenseslerinin oumlnceki evliliklerinde de goumlrmekte ve kendilerini guumlvence
altına aldıklarını bilmekteyiz Ehli-Nikkal dul kaldığında yeniden evlenmek iccedilin
Ugaritrsquoteki ikametinden vazgeccedilmiş ya da başkaları tarafından vazgeccedilirilmiş olabilir ve
bu sebeple Ugaritrsquote bulunan tuumlm muumllkuumlnden vazgeccedilmek zorunda kaldı Burada yer
alan boşanmanın aşağıda yer alan Ugarit kralı Ammištamru ve Amurru kralının kızının
boşanmasındaki gibi ciddi bir evlilik sorunu belirtilmediği bir gerccedilektir Ehli-
Nikkalrsquoin bir sonraki eşi olduğu duumlşuumlnuumllen Hapiše kralı Tanhuwatašša erkek kardeşi
ya da Ugaritrsquoten ayrıldıktan sonra kaldığı bir başka akrabası olabilir Ehli-Nikkalrsquoin
III Niqmadursquonun eşi olduğu varsayımı doğruysa Ehli-Nikkalrsquoin ailesi hakkında
tahminlerde bulunulabilir II Šuppiluliumarsquonın III Niqmadu ile evlenecek kadar
buumlyuumlk bir kıza sahip olduğu duumlşuumlnuumllmemektedir Ağabeyi III Arnuwanda tahta
ccedilıktından kısa bir suumlre sonra vefat etti ve ccedilocuğu yoktu bu sebeple IV Tuthaliyarsquonın
ve II Šuppiluliumarsquonın kızkardeşi olduğu tahmin edilmektedir Ehli-Nikkalrsquoin III
Niqmadursquodan bahseden parccedilalanmış ayin metninde 238 geccedilen ve parccedilalanmış bir
mektubun 239 yazarı olarak geccedilen ldquoAnnpdgl Anani-NINGALrdquo isimli kişi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu mektubun kızının ve diğer torunlarının geleceğini
guumlvence altına almak isteyen bir kadın tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır ve Ugarit
Krallığırsquonın durumun koumltuumlye gitmesi durumunda soyundan gelenlere sığınma hakkı
237ldquoEhli-Nikkal Tanhuwataššarsquoya evlilik soumlzuuml verdiğinden beri Hapišše Uumllkesi kralı (Ehli-Nikkalrsquoin)
[kadınlarını kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını] altın guumlmuumlş bakır kaplarını eşek ve
Ammurapirsquoye getirdiği diğer herşeyi alacak [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapi [onun] kadınları[nı]
kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını [altın guumlmuumlş] oumlkuumlz bakır aletlerini ve [diğer her şeyi] ne
olursa olsun geri getirdi Gelecekte Ehli-Nikkal [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapirsquoden şikayet etmemeli
ve Ugarit Uumllkesi kralı [Ammurapi] majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoden şikayet etmemelirdquo RS 17355
(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080
72
talep etmek iccedilin başkatip ile iletişime geccedilmeyi istemiştir Anani-NINGAL Ugarit
Uumllkesirsquonde bulunan bir yabancı ya da rakipleri tarafından rahatsız edilen bir kişi
olabilir ama Ugarit kralı ile evli olan bir Hitit prensesi olduğu gerccedilekten uzak
goumlzuumlkmektedir III Niqmadursquonun oumlluumlmuuml sonrasında şehirden ayrılan tek bir Hititli
prenses bulunmaktadır o da Ehli-Nikkalrsquodir (Watson - Wyatt 1999 702vd)
Her ne kadar Hitit doumlnemine ait bir boşanma belgesi elimizde bulunmasa da
Hitit kralı IV Tuthaliya zamanında oldukccedila sıradışı bir boşanma yaşanmıştır Amurru
kralı Bentešinarsquonın Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile evli olduğu
bilinmekteydi Ccediliftin kızı olan ve metinlerde adı geccedilmeyen Amurrulu prensesin
Ugarit kralı Ammištamru ile evlendiği anlaşılmakta ve nedeni bilinmeyen bir sebepten
oumltuumlruuml Ugarit kralı prensesten boşanmak istemekteydi 240 Boşanma davasının
hakimliğini IV Tuthaliya yapmıştır Her ne kadar Hitit Uumllkesirsquonde boşanma ile ilgili
bilgilerimiz kısıtlıysa da Hitit kralının boumlyle bir davayı youmlnetmesi bize bir takım
ipuccedilları sağlayabilmektedir
Soumlzuuml geccedilen evliliğin Ugarit ve Amurru uumllkeleri arasındaki kardeşlik bağını
guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmuumlşken bunun tem tersi olmuş boşanmanın sebebi olan
skandal iki taraf arasındaki geleneksel dostluğu zayıf duumlşuumlrme tehlikesi ile karşı
karşıya bıraktı (Singer 1991(a) 171)
Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının
boşanmasının konu edinildiği metin elimizde kraliyetler arası ilk boşanma davası
olması nedeniyle oldukccedila oumlnemlidir IV Tuthaliya ve Karkamıš kralının da bu duruma
arabuluculuk yaptıkları anlaşılmaktadır (Taş 2007 113)
Prenses bazı belgelerde sadece ldquoBentešinarsquonın kızı Amurrulu prensesrdquo olarak
anılırken bazı belgelerde ise ldquomarat rabiturdquo ya da ldquomarat bitturdquo buumlyuumlk hanımın kızı
olarak goumlruumllmektedir Ayrıca yine aynı anlama gelen DUMUMUNUS GAL olarak da
belirtilmektedir Šaušgamuwarsquonın Ammištamrursquoya yazdığı mektupta prenses ldquoaššaturdquo
kadın ve ldquosinništu(m)rdquo eş olarak geccedilmektedir (Muntingh 1967 104)
240 Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının boşanmasına ilişkin IV
Tuthaliyarsquonın kararnamesi bkz CTH 107
73
DUMUMUNUS GAL terimde belirtilen kişinin ya kralın annesi yaşarken eşi
Tawananna mevkisini elinde bulunduramayacağı iccedilin kralın eşine verilen unvan ya da
en yaşlı prenses olduğu ile ilgili iki farklı goumlruumlş ortaya atılmıştır (Singer 1991(b) 327)
Hitit krallığının Mısırarsquoa goumlnderdiği prenses ile ilgili bir metinde DUMUMUNUS
GAL terimi ile ifade edilen anlamın en buumlyuumlk kız ccedilocuk olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 334)
III Hattušili doumlnemine ait bir metinde241 ldquoOğlum Nerikkali Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı ve ben kızım Gaššulawiyarsquoyı Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın sarayına eş olarak verdim Amurru uumllkesinde o kraliccedile olacak
Kızımın oğulları ve erkek torunları Amurru uumllkesinde krallığı sonsuza kadar ellerinde
tutacakrdquo demektedir Bu sebeple de MUNUSLUGAL GALrsquoda bahsedilen kişinin III
Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1991(b) 330) Ayrıca
Ugarit metinlerinde ldquoMUNUSLUGAL GALrdquo yerine ldquoMUNUS rabiturdquo olarak
belirtilmiştir (Singer 1991(b) 335)
Bentešina Hitit sarayında suumlrguumln yaşadığı doumlnemde III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile evlenmiştir Kralın prensesten oumlnce Amurrursquoda başka bir eşinin daha
olduğu bilinmesine rağmen kral Amurrursquoya doumlnduumlkten sonra Gaššulawiya ilk eş yani
kraliccedile olmuştur ldquomarat bitturdquo yani buumlyuumlk hanımın kızındaki buumlyuumlk hanımdan
kastedilen Gaššulawiya olmalıdır Ayrıca Ammištamrursquonun evlendiği prenses
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın ccedilocukları olmalıdır buumlyuumlk olasılıkla Šaušgamuwarsquoda
bu ccediliftin ccedilocuklarıdır Bu durum goumlsteriyor ki Ugaritrsquoe giden Amurrulu prenses III
Hattušilirsquonin torunlarından biriydi (Taş 2007 115)
Prensesin belgelerde bu kadar farklı şekilde belirtilmesi davanın suumlrecinin
uzadığının goumlstergesidir İlk olarak Bentešinarsquonın kızı olarak belirtilmiş daha sonra
buumlyuumlk ihtimalle Bentešina oumlluumlnce tahta ccedilıkan oğlu Šaušgamuwa devrindeyse buumlyuumlk
hanımın kızı ya da Amurrulu prenses olarak belirtilmiştir Prensesin isminin
metinlerde yer almasından kaccedilınılmasının bilinccedilli olarak yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
(Yaron 1963 24)
241 SBO I 104
74
Evliliğin suumlresini kapsamak oldukccedila guumlccedil olsa da ccediliftin ccedilocuklarının olduğu
belirtilmiştir Bir anlaşmazlık sonucu Amurrulu prenses uumllkesi olan Amurrursquoya
kaccedilmıştır Davaya pek ccedilok yakın akraba katılmıştır Amurrulu prenses Ugarit kralının
onu istemediğini anladığında kendisine ait olan oumlzel muumllkleri ve Ugarit Uumllkesirsquone
goumltuumlrduumlğuuml ccedileyiz ve duumlğuumln hediyelerini alarak Amurru kralı olan kardeşi
Šaušgamuwarsquonın yanına sığınır (Taş 2007 115vd)
Ammištamru boşanma kararında242 durumu şoumlyle ifade eder
ldquoHitit uumllkesi kralı buumlyuumlk kral majestem Tuthaliyarsquonın huzununda Ugarit kralı
Ammištamru Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı (Daha
sonra) o (kadın) Ammištamrursquoya sıkıntı vermeye başladı Ugarit uumllkesi kralı
Ammištamru (bu sebepten dolayı) Bentešinarsquonın kızını hemen boşadırdquo (Taş
2007 117 Beckman 1996 165-167)
Soumlz konusu boşanma buumlyuumlk olasılıkla kralın tek taraflı guumlcuuml ile keyfi olarak
oluşmuştur (Yaron 1963 24) Evlilik metninde yer alan edebiyen boşadı kelimesi ilgi
ccedilekicidir metne benzeyen başka bir metinde bazı hakların ve yasal durumun
korunduğunu ve devam ettiğini goumlrmekteyiz Boşanma bir anda gerccedilekleşen ve
suumlrekliliği olmayan bir eylemdir Kalıcılıktan kast edilen vurgulanacak bir statuumlnuumln
yaratılması değil daha oumlnce var olanın statuumlnuumln dağılmasıdır Soumlz konusu ifade hiccedil
şuumlphesiz bu etkiyi ortadan kaldırmak iccedilin konulmuş olmalıdır Belki de burada ifade
boşanmanın sonunu vurgulamak olarak anlaşılmalıdır (Yaron 1963 25)
Yine bir başka metinde243 şu ifade geccedilmektedir
ldquoBuguumlnden itibaren Amurru kralı Bentešinarsquonın oğlu Amurru kralı Šaušgamuwa
buumlyuumlk hanımın kızını yetiştirdi ve onu Ugarit kralı Niqmeparsquonın oğlu
Ammištamrursquonun elleri arasına bıraktı (evlendirdi) ve o şoumlyle soumlyledi o kadın
sana buumlyuumlk bir hata yaptı Fakat ben ne zamana kadar senin hanımını korumaya
devam edeceğim Sana karşı hata yapan buumlyuumlk hanımın kızı buradadırrdquo (Taş
2007 117)
242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A
75
Amurrulu prensesinin yaptığı succedil metinlerde belirtilmemiştir kimi
araştırmacılar prensesin zina succedilu nedeniyle uumllkeden kaccediltığı goumlruumlşuumlnuuml savunsa da
(Muntingh 1967 104) kimi araştırmacılar da Ugarit kralının uumllke ccedilıkarları soumlz konusu
olduğunda kardeşini Alašiya244 Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlndermesini oumlrnek verip prensesin
succedilunun uumllke ccedilıkarları ile alakalı bir nedeni olduğunu belirtmişlerdir (Taş 2007 118)
Amurru kralı Ammištamru Amurru kralı Šaušgamuwarsquodan eşi Amurru
prensesinin iadesini istemiştir ancak Amurru kralı kardeşini vermemiş ve uzlaşma
mektubunda245 şu şekilde yazmıştır
ldquo[Kardeş]im Guzalursquonun huzurunda soumlylediğin soumlzleri duydum ve ccedilok memnun
oldum Senin karının meselesine gelince evet bu kadın daha oumlnce sana karşı hata
yaptı (O) bana iyi olmayan şeylerden bahsetti Senin hakkında Kargamıš kralına
yazdım O kadının buraya kabul ettim O kadını ikinci defa bulunduğu yere geri
goumlndermedim Onu erkek kardeşlerinin yanına bıraktım Benim kardeşim (bunu)
boumlyle bilsin Bak kardeşim sen ve ben kardeşiz Biz tek ve aynı adamdan
kardeşleriz Niccedilin aramızda daha iyi ilişkiler olmasın [Senin] bana yazmış
olduğun buumltuumln istekleri ben sana karşılayacağım [Ve s]en de benim isteklerimi
karşılayacaksın Biz bir buumltuumlnuumlz Senin istediğin herşeyi bana yazacaksın [Ben
senin iccedilin] karşılayacağımrdquo (Taş 2007 118-119)
Ugaritkralı Ammištamru ve Amurru kralı Šaušgamuwa arasında boşanma
sonrası yapılan bir antlaşma gerccedilekleşmiştir Antlaşmada 246 şu ifadeler yer
almaktadır
ldquoEğer gelecekte ilerleyen guumlnlerde Ugarit kralı Ammištamru ve onun oğulları
[onun] oğullarının torunları onun soyundan gelecek olanlar hukuki bir meseleye
sahip olurlarsa buumlyuumlk hanımın kızı meselesine gelince buumlyuumlk hanımın kızı geri
douml[necek] [Onun kard]eşi () Amurru kralı Šaušgamuwa ve Ugarit kralı
Ammištamru () 7 biltum () altını ve onun 7 (x) bakırını oumldeyecek Ugarit kralı
Ammištamru [veya onun oğulları] veya onun [torunları] Amurru kralı
Šaušgamuwarsquoya karşı eğer herhangi bir hukuki talepte bulunacak olurlarsa bu
244 Kıbrısrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 24vd RGTC VI 6 RGTC VI2 2) 245 RS 17116 246 RS 16270
76
tablet kazanılmış bir hak belgesidir Ugarit kralı Ammištamrursquonun muumlhruumlrdquo (Taş
2007 119-120)
Ugaritrsquoe geri goumlnderilen prensesten haber alınamaması nedeniyle Amurru kralı
Šaušgamuwa ve Ugarit kralı Ammištamru arasında goumlnderilen mektuplardaki
ifadelerde sertleşme soumlz konudur IV Tuthaliya bu olaya el atmak zorunda kalmış ve
boşanmayı karara bağlamıştır Ugarit kralı Ammištamrursquonun Amurru kralı
prensesinden olan oğlu Utri-Šarrumarsquonın oumlnuumlne iki seccedilenek konulmuştur ya Ugaritrsquote
yaşamaya ve veliaht olmaya devam edip zamanı gelince babasının tahtına oturacaktı
ya da Amurru Uumllkesirsquone annesinin yanına gidip veliahtlık haklarından vazgeccedilecekti
Bu durum boşanma metninden anladığımız kadarıyla247 kraliccedilenin olası bir durumda
tahta geccedilişi engellenmiştir Utri-Šarrumarsquonın hakları elden geldiğince korunmaya
ccedilalışılmıştır buna ek olarak giysisini tahtın uumlzerine koymasının anlatılması sembolik
olarak veliahtlık haklarından vazgeccedilişi anlatmaktadır Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden
sonra Utri-Šarrumarsquonın değil Ibiranu tahta geccedilmiştir 248 (Taş 2007 121
Beckman1996 166vd) Utri-Šarruma babasından oumlnce oumllmuumlş olabileceği de
muhtemeldir (Yaron 1963 29)
Kral soyundan prensler kendi uumllkelerinde yaşıyorlarsa değerleri accedilıkccedila
belirtilmiştir ancak suumlrguumlne goumlnderilmişlerse ya da annelerinin etkisi altında
kalmışlarsa bağlı bulundukları hanedanlık iccedilin buumlyuumlk tehlike oluşturmaktaydılar
(Yaron 1963 31)
Ugarit Krallığırsquonda Hitit Krallığırsquonın aksine doğan ilk erkek ccedilocuk tahtın
gelecekteki varisi olacak şeklinde bir kural bulunmamaktaydı ve Ammištamrursquonun
diğer eşinden de ccedilocukları olduğu bilinmektedir Bu sebeple de Ammištamrursquonun
247RS 17159 248ldquoUgarit uumllkesindeki Utri-Šarrumarsquoya (gelince) o veliahttır Eğer Utri-Šarruma lsquoBen annemin
peşinden gideceğimrsquo derse tahttaki duumlzenini yapsın (haklarından tamamen feragat etsin) ondan sonra
gitsin O zaman Ugarit kralı Ammištamru başka bir oğlunu Ugaritrsquoe veliahtlık iccedilin koyacak Eğer
Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden sonra Utri-Šarruma kendi annesini (yanına) alırsa ve (bu karar) onu
Ugarit uumllkesinde (tekrar) kraliccedileliğe doumlnduumlrecektir Utri-Šarruma giysisini tahtın uumlzerine koymalı ve
her nereye gitmek isterse gitmelidir Daha sonra majesteleri şimdi Ammištamrursquonun oumlbuumlr oğlunu
Ugaritrsquote krallığa oturtacak ve gelecek guumlnlerde Bentešinarsquonın kızı kendi oğulları kendi kızları ve
damatları iccedilin herhangi bir hukuki hak iddia edemeyecektir Karar verme yetkisi Ugarit kralı
Ammištamrursquoya aittir Bu belge onun davayı kazandığının belgesidirrdquo şeklinde geccedilmektedir (Taş
2007 120-121 de Mieroop 2007 124vd Beckman 1996 165vd)
77
boşandığı eşinden olan oğlu yerine diğer eşlerinden olan oğullarından birini tahta
veliaht olarak atadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Yaron 1963 30)
Boşanma sonrasında suumlrduumlruumllen hukuki işlemler ile ilgili metinde249 ifadesi
geccedilmektedir
ldquoKahraman Kargamıš uumllkesi kralı Šarru-kušuhrsquoun torunu Kargamıš uumllkesi kralı
Šahunuruwarsquonın oğlu Kargamıš kralı Ini-Tešuprsquoun huzurunda Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızı hem guumlmuumlş hem altın hem bakır hem tunccediltan yapılmış
eşyalar hem hatırı sayılır ziyaretccedililerin hediyeleri hem hediyeler hem suumls
eşyaları hem erkek kouml[le]ler hem kumaşlar Ugaritrsquote Amurru uumllkesi kralı
Bentešinarsquonın kızının olmuştur Ugarit kralı Ammištamrursquoya ait herşeyi elde
etmiştir Gelecekte Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızı bu eşyalar iccedilin Ugarit
uumllkesi kralı Ammištamrursquoya karşı onun oğullarına ve torunlarına karşı hukuki
itirazda bulunmayacak Eğer hukuki itirazda bulunacak olursa bu belge onun
kazandığının belgesidirrdquo (Taş 2007 122 vd)
Prensesin ccedileyizi olan ve Ugarit sarayında yaşadığı sırada kendisine goumlnderilen
hediyelere sahip olma hakkının devam ettiği ve boşanmanın gerccedilekleşmesi sonrası
mallarını aldığı goumlzlemlenmektedir (Taş 2007 122 vd)
Boşanma sonrasında finansal bir sorun da ortaya ccedilıkmıştır Prenses anne
evinden ccedileyiz olarak getirdiği eşyalarını evlilik sırasında aldığı hediyeleri ve
taşınabilir malları geri alma sorunu ile karşılaşmıştır Metinde ilginccedil olan hususlardan
biriyse boşanma sonrası mal paylaşımının bir başka kral tarafından yapılmış olmasıdır
buumlyuumlk ihtimalle paylaşımda sıkıntı yaşanmış ve tarafsız bir goumlze ihtiyaccedil duyulmuştur
Belgede geccedilen malların gerccedileği yansıtıp yansıtmadığı konusuysa muallakta
kalmaktadır Kralın cimri bir tutum sergilediği goumlzlemlenmektedir Ayrıca kararın kral
tarafından kabul edildiği şekilde kararın onaylanması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Bunlara
ek olarak kralın boşanma parası oumldemediğini metinde yer almaması sebebiyle
anlamaktayız Bunlara ek olarak taraflar arasındaki ilişkiyi duumlzenleyen yasaların
ayrıntıları bilinmemektedir lakin kocanın herhangi bir uumlcret oumldememesi Hitit kralının
kraliccedileye boşanma succedilunu atfettiğini goumlsteren bir goumlsterge olarak goumlruumllebilir Maddede
249 RS 17396
78
evlilik zamanında sıklıkla hazırlanan ve evlilik soumlzleşmesinde somutlaştırılan ya da
bazen ayrı belgeler oluşturan detaylı envanterlerin kadının hakları ile ilgili kesin delil
sunmadığını goumlstermektedir ve bu listelerin kuşkusuz ki oumlluumlm veya boşanma sebebiyle
evlilikin sonra erdirilmesini duumlşuumlnerek hazırlanmıştır Belge tam bir doğruluk arz
etmemektedir Kral karısı tarafından veya bu davada ailenin uumlyeleri Amurru oğulları
tarafından alınması gereken yemin iccedilin yeterli temeli sağlamıştır Yemin yapıldığı
taktirde kralın boşanma parasını oumldemesi gerekecekti ve ileri protesto goumlsterileri bu
konuda fayda sağlayamadı (Yaron 1963 26vd)
Daha sonra Ammištamrursquonun eski eşini geri istediğini ve prensesin 1400 šekel
altın karşılığında Ammištamrursquonun merhametine bırakıldığını oumlğrenmekteyiz İki uumllke
arasındaki barışın yeniden inşa edilmesi iccedilin prensesin bedeli oldukccedila ucuz olduğu
goumlzlemlenmektedir (Singer 1991(a) 175 de Mieroop 2007 126)
IV Tuthaliyarsquonın hakimliğini yaptığı bu davada siyasi ccedilıkarların aile
ilişkisinden oumlnce geldiği anlaşılmaktadır Uluslararası bu kadar sansasyonel bir olayın
metinlerinde prensesin succedilunun yer almaması da oldukccedila ilgi ccedilekici bir husus olarak
karşımıza ccedilıkmaktadır Kraliccedilenin Ugarit Uumllkesirsquonde bulunan ccedileyizlerinin
guumlvenliğinin sağlanması da boşanmada duyguların değil maddiyatın daha oumlnemli
olduğunun bir başka ipucunu bize sunmaktadır
79
IKINCI BOumlLUumlM
II HITIT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı evlilikleri ve siyasi ilişkileri daha
rahat anlayabilmemiz iccedilin oumlncelikle Hitit Devletirsquonin yapısını anlamak gerekmektedir
Hitit Devleti ccedilok uluslu ve ccedilok devletli feodal diyebileceğimiz bir yapıya
sahiptir 250 (Bilgin 2018) Hitit Devleti doumlrt ana bileşenden oluşmaktadır (Bryce
200544)
bull Hititlerin başkenti Hattušarsquoyı ve bir dizi boumllgesel idari merkezi yerleştirdiği
bir ccedilekirdek alanırdquo
bull Kralın veya youmlnetim organlarının doğrudan kontroluuml altında ccedilekirdeğin
ccedilevresindeki boumllgeler
bull Krala tabi olan ancak yerel youmlneticilerin derhal yetkisi altındaki vassal uumllkeler
bull I Šuppiluliumarsquonın huumlkuumlmdarlığından itibaren Suriyersquonin kuzeyindeki iki
valilik krallığı
Brycersquoa goumlre vassallık sistemi imparatorluk doumlnemindeki askeri girişimlerin
sonucu olarak ortaya ccedilıkmış bir sistemdir ve I Šuppiluliuma ile II Muršili
doumlnemlerindeli girişimlerle birlikte daha fazla gelişmiştir (Bryce 200548) Vassal
uumllkeler kendi yerel youmlneticilerinin youmlnetimindeydi Vassal krallıklarının
yuumlkuumlmluumlluumlkleri ve menfaatleri antlaşma metinlerine dikkatlice yazıldı ve duumlzenlendi
antlaşmalar iki uumllke arasında değil iki kişi arasında gerccedilekleşmekteydi bunlardan ilki
Hitit kralı diğeriyse vassal youmlneticiydi İkili antlaşmadan ziyade kralın ccedilıkarlarını
oumlnemseyen yani tek taraflı antlaşmalardı Şartları ve koşulları hazırlanmış ve kral
tarafından zamanı ayarlanmışsa da onaylanmış olup vassal youmlnetici tarafından da
yemin ile antlaşma kabul edilmektedir Antlaşma bireysel nitelik taşıması sebebiyle
tahta oturan her yeni Hitit kralı zamanında yeni bir antlaşmanın hazırlanması
gerekliliğini doğurmuştur (Bryce 2005 48 vd)
250 Bkz Harita 21
80
Hitit kralları vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaları evlilikler yolu ile
pekiştiriyordu Hitit prenseslerin vassal youmlneticiler ile evlendiriliyor ve vassal
hanedanın soyu soumlz konusu prensesin oğullarından devam ediyordu (Bryce 2005 49)
Vassal terimi iccedilin ldquoišhuil išhaiišhiyardquo kelimesi kullanır bağlamak minnet
altında bırakmak anlamına gelmektedir İki taraf iccedilin de yemin etmek ccedilok oumlnemlidir
yeminde bağlılık kavramı bulunmaktadır (Klock-Fontanille 2005 111) Birkaccedil
durumda Hitit Krallığırsquona bağlı yerel youmlneticiler ldquokuirwanardquo251yani ldquokoruma altına
alınanrdquo olarak belirtilmişlerdir (Bryce 2005 49)
Vasallık antlaşmalarında eşitlik goumlzetilmez Hitit kralı daima uumlstuumln
durumdadır bunu Hitit kralının unvanları ve soyağacı ile birlikte antlaşma metninde
yer aldığı oysa karşı tarafın kısa ve yalın bırakıldığı fark edilmektedir (Klock-
Fontanille 2005 111) Antlaşmalarda vassalın uymak zorunda olduğu şartlar
sıralandırılmıştır
Baş kaldıramaz
Bağımsız bir dış politika uygulayamaz
Buumlyuumlk Kralrsquoın dostları onun dostları Buumlyuumlk Kralrsquoın duumlşmanları onun
duumlşmanları olmalıdır
Savaşa askerleriyle onun yanında girmelidir yani ganimetten pay alamaz
Uumllkesine gelen kaccedilakları Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermek zorundadır
Her yıl Hattušarsquoya gidip krala olan bağlılık yeminini tazelemek ve ona yıllık
vergisini252 oumldemek zorundadır (Bryce 2005 49)
251 Arzawa (topraklarının vassal statuumlsuumlne indirilmeden oumlnce) krallarına Kizzuwatna ve Mittani
krallarına (14yy da Mittani Krallığının Hitit Krallığı tarafından fethinden sonra) uygulandı ve bir
vassal huumlkuumlmdara goumlre daha uumlstuumln konumdaydılar Yıllık vergiden muafiyet fethedilen toprakları kendi
topraklarına ekleme hakkı ve Hitit kralıyla ikili antlaşma yapma hakkı gibi bazı ayrıcalıklara sahiptiler
ama vassal devlet youmlneticilerine goumlre daha az eylem oumlzguumlrluumlğuuml vardı Bağımsız bir dış politikaya hakkı
yoktu ve Hitit Krallığırsquonın muumlttefikleriyle veya yabancı krallıklar ile olan tuumlm ilişkiler Hitit kralları
tarafından sıkıca denetlenmiştir (Bryce 2005 49) 252300 šekel (Bryce 2005 49)
81
Hitit Devleti antlaşmaları vassal krallıklar ile yapılan antlaşmalar ve kendisi ile
eş değer saydığı devlet başkanları arasında hukuka uygun paritetik antlaşmalar olarak
iki gruba ayrılır Vassallar ile yapılan antlaşmaların nedenlerinden biri de vassal
devletlerin kendi arasında siyasi ve askeri accedilıdan ayrılmasıdır Antlaşmada yer alan
huumlkuumlmler vassal huumlkuumlmdarı diğer buumlyuumlk krallıklar ile bağımsız bir ilişki iccedilerisine
girmesini ve diğer vassal krallıklar ile bağımsız siyasi ilişkiyi veya askeri ilişki
kurmasını engellemektedir Şayet bu tarz ilişkilerin oluşması gerekiyorsa konuyu
Hattušarsquoya youmlnlendirmeleri gerekiyordu Hiccedil şuumlphesizki bunun amacı Hitit Krallığırsquona
karşı oluşacak koalisyonların oluşumunu en aza indirgemekti Vassal huumlkuumlmlerine
uymak iccedilin ccedilok sayıda tanrıya yemin etmeye mecburdu Vassal devletler ile yapılan
antlaşmaların orjinal belgelerinin ccediloğunluğu elimize geccedilmemiştir lakin soumlzuuml geccedilen
antlaşmalar ile ilgili atıfları kral yıllıklar gibi tarihi metinlerden oumlğrenebilmekteyiz
(Dinccedilol 1988 36-39 Beckman 1996 2 Bryce 2005 50)
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar genellikle aynı duumlzen iccedilerisinde yer alırdı
(Beckman 1996 2vd Dinccedilol 1988 36)
bull Giriş oumlnsoumlzuuml isimler unvanlar ve Hitit kralının soyu ile ilgili bilgiler burada
bulunurdu Vassaldan bu boumlluumlmde bahsedilmezdi
bull Tarihi giriş Hitit Uumllkesi ile antlaşma yapılacak olan vassal uumllkenin siyasi
ilişkileri hakkında kısa oumlzet halinde denilebilecek bilgiler verilirdi253
bull Huumlkuumlmler bu boumlluumlm antlaşmadan antlaşmaya ccedileşitlilik goumlstermektedir Genellik
ile vassal uumllkelerden alının haraccedilların oumldenmesi gerektiğinde askeri destek
bağımsız diğer yabancı (Hitit Uumllkesi ve vassalı olmayan) uumllkeler ile ilişkinin
kesilmesi Hitit tahtının korunması veliahta tabilik gbi konuları işlemektedir
bull Emanet etme tabletteki antlaşmanın hangi tapınakta muhafaza edildiği ve hangi
tanrıların goumlzetiminde olduğu belirtilmektedir Metinde belirtilen youmlneticiye
yuumlksek sesle okuması da bu boumlluumlmdeydi254
253 Kaška ve Hitit Uumllkesi arasında yapılan antlaşmalarda kısa tarihccedile boumlluumlmuumlnuumln yer almadığı
goumlzlemlenmiştir Kaškalarrsquoın oniki kabilele halinde yaşamaları sebebiyle tek huumlkuumlmdarların
bulunmadığından bu madde antlaşmalarda yer almamıştır (Dinccedilol 1988 36) 254Vassal krallıkların Hitit Uumllkesirsquone krala ve kralın soyuna sadık olması beklenirdi Elimizde vassallar
ile yapılan antlaşma belgeleri oldukccedila az olsa da her yıl vergi olarak altın guumlmuumlş ya da yerel enduumlstri
uumlruumlnlerini oumldemesi beklenirdi Ayrıca antlaşmalarda vassal uumllkeler ile Hitit Uumllkesi arasındaki sınırların
belirlendiği ve accedilıklandığı net bir şekilde goumlruumllmektedir Metnin kopyası Guumlneş Tanrıccedilası Arinnarsquonın
tapınağında yer alırdı ve duumlzenli aralıklar ile vassal kralla okutulurdu (Beckman 2003 762 vd)
82
bull Tanıklık eden tanrıların listesi antlaşma yapan iki tarafında tanrıları bu boumlluumlmde
yer alırdı ve antlaşmaya tanıklık ederlerdi
bull Lanetler ve kutsamalar tanrıların antlaşmayı garantilediğinin karşılığıdır
Lakin bu duumlzene bazen uyulmadığı da goumlruumlluumlrduuml oumlrneğin Hitit Devleti ve
kuzey komşusu olan Kaškalar arasında imzalanan antlaşmada iki devlet arası tarihsel
geccedilmişe yer verilmediği goumlze ccedilarpmaktadır Ayrıca Kaškalar kabileler halinde
yaşadıkları iccedilin taraf olan kişilerin tek tek adlarının sayıldığı ve yanlarına da
tanımlayıcı şu şehirden şu kadar adam gibi ibareler yer almaktadır (Dinccedilol 1988 36)
Vassal antlaşmalarda soyluların da antlaşma tarafları arasında yazıldığı dikkat
ccedilekmektedir bunun nedeni başlangıccedilta belirsizliğini korusa da sonrasında adı geccedilen
şahısların antlaşmanın yazımı sırasında belirli bir rol oynadıkları goumlzlemlenmiştir255
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar bazen ele geccedilmese de kral yıllıkları ya da tarihi
iccedilerikli başka metinlerde de bu antlaşmalara dair atıflar bulunmaktadır bazen
antlaşmanın oumlneminin tekrarlandığı goumlruumllmektedir (Dinccedilol 1988 37-39)
Buumlyuumlk kralın ise antlaşma karşılığında vassal krallığın toprak buumltuumlnluumlğuumlnuuml
koruyacağı ve vassal krallığın kendi toprakları iccedilerisinde kralının iktidar olmasını
garanti eder (Klock-Fontanille 2005 112) Antlaşma şartlarına uymayan krallığın
lanetleneceği belirtilir
Antlaşma metninde yer alan tarihsel girişleri kralın ya da danışmanlarının
yerel meseleleri vassal devletin bulunduğu boumllgedeki belirli problemlere duyarlılığı
ve boumllgenin tarihini ayrıntılı bir şekilde bildiklerini ve bunların tuumlmuuml ile ilgili bir
algılamayla birlikte yansıtmaktadır Hitit krallarının sık sık eşzamanlı olarak
uğraşması gereken buumlyuumlk ve karmaşık devletler goumlz oumlnuumlne alındığında bu kuumlccediluumlk bir
başarı değildi (Bryce 2005 50 vd)
I Šuppililiuma krallığın sınırlarını genişletmek iccedilin yeni fethettiği ve
başkentten oldukccedila uzaktaki eyaletlerin youmlnetimini yerel vassallara veren ilk kraldı
Federatif sistemin en oumlnemli nedenlerinden biri iccedil ve dış askeri faaliyetler iccedilin belirli
miktarda yaya ve arabalı savaşccedilıyı hazır tutmaktı Buna karşılık Hitit Uumllkesi de
255Bu tableti A kentinde X Y Zrsquonin huzurunda katip B yazdı (Dinccedilol 1988 37)
83
vassalının tahtını korumak ve egemenlik haklarını korumayı uumlstlenmekteydi (Dinccedilol
1982 56 Klock-Fontanille 2005 113)
I Šuppiluliuma kız kardeşini Hayaša kralı ile evlendirdikten sonra yaptığı
antlaşmanın 33 maddesinde eskiden aldığı kadını kuma olarak koruyabileceği fakat
onu eş yapamayacağı ayrıca başka bir kadın almaması şartını da koyar256 (Ccedilelebi
2015 59)
I Šuppiluliuma ayrıca Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza ile yapılan evlilik
antlaşmasında Mittani Uumllkesirsquone kraliccedile olacak kızını kumaların iyi karşılaması ve
hiccedilbir kadının kızından eşit ya da kızından uumlstuumln olmaması koşulunu huumlkme bağlar
(Karauğuz 2002 210)
ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı ben buumlyuumlk kral kızım iccedilim Mittani Uumllkesirsquone hayat
verdim Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elimde tuttum ve kızımı ona zevceliğe
verdim Prens Šattiwaza Mittani uumllkesinde kral olsun ve Hitit Uumllkesirsquonin kızı
Mittani uumllkesinde kraliccedile olsun Kumalar sen Šattiwaza iccedilin hoş karşılansın
Fakat hiccedilbir kadın benim kızımdan daha buumlyuumlk olmasın Sen hiccedilbir kadının
onunla eşit olmasına izin verme ve hiccedil kimse onun yanında eşit şekilde durmasın
Sen benim kızımı ikinci dereceye indirme Mittani uumllkesinde o kraliccedileliğe alınsın
Šattiwazarsquonın oğulları ve benim kızımın oğulları ve torunları gelecekte Mittani
uumllkesinde eşit olsun Gelecekte Mittaniler prens Šattiwazarsquoya karşı kızım
kraliccedileye karşı oğullarına karşı ya da torunlarına karşı ayaklanmayı
planlamasın Gelecekte prens Šattiwaza benim oğullarıma eşit ve kardeş olsun
ve prens Šattiwazarsquonın oğulları onun ccedilocukları ve torunları benim torunlarıma
eşit ve kardeş olsunrdquo (Karauğuz 2002 210)
Yukarıdaki iki oumlrnekten anlaşıldığı kadarıyla bir vassal krallık ya da taht
muumlcadelesinde olan bir uumllke ile evlilik yapıldığında Hitit uumllkesinin statuumlsuuml daha uumlstuumln
basmaktadır Saray hayatına karışıp Hitit uumllkesinden goumlnderilen kızının ya da
kardeşinin saray hayatında ve kralın hayatında en oumlnemli mertebede olmasını
256ldquoAzzi uumllkesinden bir kadını eş olarak alma hellip Eskiden aldığın kadını kuma olarak (koruyabilirsin)
Sana buna izin var Fakat onu eş yapamazsınrdquo (Alp 2005 99)
84
sağlamaya ccedilalışmıştır Ayrıca bu durum Hitit Uumllkesirsquone evlilik yapılan uumllke uumlstuumlnde
siyasi bir uumlstuumlnluumlk de sağlamaktaydı
Hitit krallarının vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaların ccedilok sınırlı ve
kısa suumlreli olduğu anlaşılmaktadır ama yine de Hitit Krallığırsquona oldukccedila muumlhim
katkıları olmuştur Hitit kralları acil ve doğrudan ilgi gerektiren boumllgeler ile
ilgilenirken vassal youmlneticiler sayesinde krallığın ccedileşitli boumllgelerinde istikrarın
sağlanmasına yardımcı oldular Evlilikler yoluyla bağlı krallar Hitit ldquobeyirdquo konumuna
yuumlkselir ve resmen kraliyet ailesine dahil edilirdi buna ek olarak panku meclisine uumlye
olurlardı (Brandau - Schickert 2004 275 Bryce 2005 50)
Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler sayesinde Hitit kralları doğrudan veya
dolaylı olarak bu uumllkeleri kontroluuml altına alırdı Hattušarsquoya siyasi muumllteci olarak
gelirlerdi ve kendi uumllkelerine baskı yapmak iccedilin kullanılırlar Sadakatin kanıtlanması
evlilik yoluyla pekiştiriliyordu (del Monte 1974 365)
IIA Mira Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mira 257 Krallığı Hitit Krallığı doumlneminde Batı Anadolursquoda oldukccedila etkili olan
krallıklar arasında yer almaktadır Soumlz konusu krallığın Arzawa258 Krallığı ile olan ilişkisi
sebebiyle de Batı Anadolu tarihi iccedilin oumlnemli bir yere sahiptir
Mira Krallığı Arzawa Uumllkeleri arasında sayılmaktadır ve Mira-Kuwaliya
olarak da anılmaktadır Arzawarsquonın ccedilekirdek boumllgesinde yer aldığı bilinmektedir
Mirarsquonın Arzawarsquonın topraklarını aldığı kabul edilirse başkent Apaša 259 da dahil
olmak uumlzere Karabel Geccedilidirsquonin guumlneyindeki konum ile birlikte
Apašanın=Ephesosrsquoun da Arzawa topraklarına dahil olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Starke
2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)
Mira-Hitit ilişkilerinin I Šuppiluliumarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan
suumlredeki metinlerden anlaşılmaktadır Mira Krallığı ile ilgili en oumlnemli bilgilerimizi
257 Kayseri ve Anavarza civarına Akar ve Banaz arasına ve Karyarsquonın Menderes ile Emir arasındaki
boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 269-270 RGTC VI2 105) 258Anadolursquonun guumlneybatısına Aksu ve Menderes arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 42-45 RGTC
VI2 14) 259 Doğu Likyarsquodaki Phaselis ya da HabesosAntiphellosrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 26 RGTC
VI2 8)
85
Manapa-Tarhunta ve II Muršili arasında yapılan antlaşma metni olan CTH 191 ve II
Muršilirsquonin yıllıkları olan CTH 61rsquode Mira bir ya da iki kez geccedilerken Arzawa ile
ilişkiler sıklıkla geccediler Antlaşma metninde yer alan tarihccedile II Muršilirsquonin yıllıkları ile
oumlrtuumlşmektedir (Klinger 2005 125)
Mira Uumllkesi ile ilgili bilgi vermeden oumlnce Arzawa Uumllkesirsquonden biraz bahsetmek
doğru olacaktır ccediluumlnkuuml Alakšandu ile yapılan antlaşma260 metninde Arzawa kraliyet
ailesi ile ilgili bilgiler verilmektedir (Beckman 1996 82-88 del Monte 1974 355
vd) Arzawa Uumllkesirsquonin Hitit metinlerinde ilk olarak I Hatttušili doumlneminde geccediltiği
ve boumllgeye sefer yapıldığını goumlrmekteyiz Arzawa kralı Tarhundaradursquonun Mısır kralı
III Amenofis ile kızını evlendirdiğini ve Hitit Uumllkesirsquondeki buumlyuumlk guumlccediller arasında yer
aldığını anlamaktayız (Starke 2000 251 vd Hawkins 1998(a) 10 Friedrich 1926)
Arzawa Krallığı I Šuppiluliuma zamanında oldukccedila guumlccedilluuml krallıklar arasında
yer alırken Arzawa tahtı iccedilin oluşan ccedileşitli duumlşmanlıklar ve gruplaşmalar nedeniyle
Arzawa Krallığırsquonın zayıfladığı goumlruumllmektedir Bu ccedilekişmelerin Hitit karşısındaki
guumlccedilluuml pozisyonunu etkilediği ve Mašhuiluwarsquonın I Šuppilulumarsquonın goumlzlerinde
Arzawa Krallığırsquonın hanedan arasında oluşan taht kavgasına karışması iccedilin bir koz
durumuna geldiği goumlruumlluumlr Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml Arzawa uumlzerinde
yapacağı politikalarını uygulamayı engellemiş goumlzuumlkmektedir (del Monte 1974 358
Starke 2001 38)
Arzawa kralı Tarhundaradursquonun oumlluumlmuumlnden sonra ise Arzawa tahtı iccedilin
Tarhundaradulsquonun ccedilocukları arasında bir muumlcadele yaşanır Mašhuiluwarsquonın
kardeşlerinden kaccedilıp Hattušarsquoya sığındığı goumlruumlluumlr II Muršili doumlnemine ait olan bir
metinden261 I Šuppiluliuma onu ve ailesini bağışlamış fakat I Šuppiluliuma Mittani
Uumllkesirsquonde olduğu iccedilin Mašhuiluwarsquonın durumu ile fazla ilgilenememiştir262 Yine
başka bir metinde263 I Šuppiluliumarsquonın Mittani264 seferi sonrasında Mašhuiluwarsquoı
260 II Muwatallirsquonin Wiluša kralı Alakšandu ile yaptığı antlaşma bkz CTH 76 261 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KBo 44 IV 61-65 262ldquoCcediluumlnkuuml [babam] Hurri uumllkelerinde idi ve o geccedil kalıyordu ve daha uzun suumlre kaldı bu yuumlzden ona
bakamadı ve geri doumlnuumlp atmadı Onun iccedilin onun duumlşmanını [yenemedi] Babasının topraklarını
babasının tahtınını [ona geri veremedi] rdquo (del Monte 1974 357) 263I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma CTH 51=KBo 11 oumly 56-5 264Habur boumllgesi merkezli Yukarı Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 477-478 RGTC
VI 272-273 RGTC VI2 105-106)
86
tahta oturtacağına dair bir bilgi yer almaktadır265 (Beckman 1996 38-44 del Monte
1974 357 vd Uumlnal 2003 21) Burada ismi geccedilen Mašhuiluwarsquonın Boğazkoumly
kazısında bulunan bir fragman sayesinde 266 I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwatti ile
evlenen aynı kişi olduğu bilinmektedir267 (Starke 2000 252 vd) Mašhuiluwarsquonın
uumllkesinden kaccediltığı sırada kral ya da prens olup olmadığı bilinmemekle beraber
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda II Muršili evi barkı ve koltuğuyla birlikte
Mašhuiluwarsquoya geri verdiğini belirtir Bu sebeple Mašhuiluwarsquonın kral ya da kral naibi
olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2003 25)
Mašhuiluwarsquonın Hattušarsquoda ikamet etmesi II Muršilirsquoye Arzawa Uumllkesirsquoni
yıkma fırsatı verir Hitit kralı II Muršili Arzawa tahtında gaspccedilı kral olan ve
Mašhuiluwarsquonın kardeşi olduğu duumlşuumlnuumllen Uhhazitirsquonin uumlzerine sefer duumlzenledi268
Savaş sırasında Mira kralı Mašhuiluwarsquonın Hititler tarafında olduğu goumlruumlluumlr
(Uumlnal2003 30) Arzawa kralı Uhhazitirsquonin denizi aştığı ve Ahhiyawa Uumllkesirsquone
sığındığı belirtilmektedir Uhhazitirsquonin kaccedilışı ile Arzawa Krallığı yenilir269 (Singer
1983 206 Guumlterbock 1983 135 Starke 2001 38 Klengel 1999 191vd Uumlnal
2003 26vd) Belgeden anlaşıldığı kadarıyla270 Arzawa Krallığırsquonın toprakları Hitit
vassal devletleri arasında yer alan Mira ve Hapalla271 arasında boumlluumlşuumllduuml kral olarak
da Mašhuiluwa veya Tarkašnaili kral olarak belirlendi272 (Starke 2000 252 vd del
265ldquoTušratta kralı Šattiwazayı ele geccedilirdikten sonra elimle (yani buumlyuumlk kral Šuppiluliuma) onun
babasının tahtına oturmasına izin vereceğim Buumlyuumlk Uumllke Mittani Uumllkesirsquonin yok olmadığından emin
olmak iccedilin buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Mittani Uumllkesirsquoni kızının hayatı iccedilin hayata getirdi
Tušrattanın oğlu Šattiwazayı elimle yakaladım ve evliliğe kızını verdimrdquo (del Monte 1974 357 vd) 266 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61=KBo 44 IV 56-60 267 ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa Arzawa adamı babama muumllteci olarak gelmişti babam onu damadı yaptı ve
ona kızı Muwattiyi kız kardeşimi [evliliğe] verdi Daha sonra kendisine ve bize ve onun oğullarına
yemin etti ve konu uumlzerine yemin ettirdquo (del Monte 1974 356) 268 ldquoAma [Maš]huiluwarsquonın [Mi]ra Impayı (işgal ettiği) tuttuğu iccedilin [Uhhazitirsquonin oğlu] Piyama-
[DLAMA] ona karşı bir savaşccedilı olarak davrandı Ve tanrılarım Mašhuiluwarsquoın yanında durdu ve burada
[Uhhazitinin] oğlu Piyama-[DLAMA]rsquoyı yendi ve onu vurdu Ve [Mašhuiluwa Uhhazitinin oğlu
Piyama-[DLAMA]yı yendiğinde o da Hapanuwa [Uumllkesirsquone taşındı][ve Mira Uumllkesinin yarısı
Maš[uiluwa]šrsquoın yarısıydı fakat diğer yarısı yenildi ve o bir Hitit toprağı oldurdquo (del Monte 1974 359) 269 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 270 II Muršilirsquonin yıllıkları CTH 61 = KUB XIV 15 IV 34-49 271 Toros ve Amanos Dağları arasında Ceyhanrsquoın ortasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 79-80 RGTC
VI2 27) 272ldquoSonra Mira Uumllkesirsquone doumlnduumlm ve Mira Uumllkesirsquone karar verdim Sonra Aršani Šarawa ve Impayı
inşa ettim ve onları guumlccedillendirip işgal guumlccedilleriyle meşgul ettim Sonra Mašhuiluwaı Mirarsquoda
goumlrevlendirdim ve Mašhuiluwaya şoumlyle konuştum Sen Mašhuiluwa babama muumllteci olarak geldin ve
babam seni aldı ve seni damadı yaptı ve seninle kız kardeşim Muwattiyi evlendirdi Ama sonra seninle
87
Monte 1974 362 Bryce 2005 196 vd Hawkins 1998(a) 14 Starke 200138 Uumlnal
2003 4) Mira Krallığırsquonın başına Mašhuiluwa Hapalla Krallığırsquonın başınaysa
Tarkašnalli getirilmiştir ve soumlzuuml geccedilen iki şahsın buumlyuumlk olasılıkla Arzawa hanedan
uumlyesi oldukları sanılmaktadır (Niemeier 2002 522) II Muršili seferden geri doumlnerken
600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verir (Uumlnal 2003 35)
Mira tahtına oturduktan sonra Mašhuiluwa ismi bilinmeyen ancak metinlerde
EacuteGALPAP olarak geccedilen Maša273 Uumllkesi kralının isyan ettiğini II Muršilirsquoya haber
verir Mira kralı Mašhuiluwa başlangıccedilta Hitit tarafında yer alsa da sonrasında
Hititlere olan sadakat yeminini bozar Pitašša topraklarına saldırır ve Maša kralı
EacuteGALPAP ile guumlccedillerini birleştirir II Muršili yeni bir sefer hazırlığı yapmaktansa
Mašhuiluwarsquoyı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalıştı lakin Mašhuiluwa Maša Uumllkesirsquone
kaccediltı274 II Muršilirsquonin bu girişimi sonuccedilsuz kalınca Hitit kralı Maša uumlzerine yuumlruumlduuml
ve Maša halkına Mašhuiluwarsquoyı teslim etme emrini verdi 275 (Bryce 2005 212
Gander 2017 270 Klengel 1999 194)
Mašalı soylular Mira tahtında Mašhuiluwa yerine evlatlık oğlunun Mira
tahtında yer almasını istediler ve bu sebeple Mašhuiluwarsquoın uumlzerindeki himayelerini
ccedilektiler Mira vassal kralının Hititlerin uumlst duumlzey yetkililerine kendisini teslim etmesini
de istediler Mašhuiluwa bunu reddetti ve Mašalılar onu yakalayıp II Muršilirsquoye
teslim ettiler Hitit kralı onu Hattušarsquoya goumltuumlruumlp Mira Beyirsquonin yerine vassal huumlkuumlmdar
atamak iccedilin onu elinde rehin olarak tuttu276 (Bryce 2005 213)
ilgilenemezdi ve senin iccedilin (senin) duumlşmanlarını yenemezdi Ama ben sana baktım ve duumlşmanlarını sana
vurdum Ayrıca şehirler inşa ettim ve onları takviye ettim ve onları işgal birliklerine atadım Ve seni
Mirada youmlnetime atadım [Daha fazla] [6]00 kişiyi (senin) kişisel emrine verdim [ve] ona şoumlyle dedi
Mira halkı koumltuuml olduğu iccedilin bunların olması gerekiyordu600 bekccediliniz kişisel bekccediliniz Mira halkıyla
ilgilenmemeli onlara karşı savaşmamalısınrdquo (del Monte 1974 360 vd Beckman 1996 69) 273Kalykadnos Goumlk su uumlzerindeki Lalarisrsquoe Isparta civarlarına Adapazarı civarları ile Menderes ve
Hermos arası gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 264- 265RGTC VI2 102-103) 274ldquoŠallapaya vardığımda Mašhuiluwaya şoumlyle yazdım Buraya bana gel Fakat Mašhuiluwa
succedilunun farkındaydı beni reddetti Guumlneşim ve o da benden oumlnce kaccediltı ve Maša Uumllkesirsquone gittirdquo
(Muršili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect5) (Bryce 2005 212 del Monte 1974 364 Beckman 1996
69-77) 275ldquoMašhuiluwa benim kulumdu ve o benimle tartıştı ve bana karşı konularımı karıştırdı ve benimle
ccedilatışmaya başlamıştı Şimdi benden oumlnce kaccediltı ve goumlrduuml o sana geldi Şimdi onu ele geccedilir ve bana
teslim et Onu ele geccedilirip bana teslim etmezsen ben gelip seninle birlikte uumllkeni yok edeceğimrdquo
(Mursili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect6) (Bryce 2005 212 vd Beckman 1996 69-77) 276II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1939 III
88
Yeni Mira vassal huumlkuumlmdarı ise Mašhuiluwarsquoın yeğeni ve abisinin oğlu
Kupanta-Kurunta idi I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwattirsquoyi Mašhuiluwa ile evlendirdiği
bilinmekteydi Evlilikleri boyunca ccedilocukları olmadığı iccedilin Mašhuiluwa abisinin oğlu
olan yeğenini tahtına varis olması amaccedillar Kupanta-Kuruntarsquoyı evlatlık almak iccedilin II
Muršilirsquoden izin istedi II Muršili bu isteği kabul etti ve Mirarsquonın sınırlarını
genişletti277 Mašhuiluwarsquoın Hitit Krallığırsquona karşı isyanı Hitit geleneğindeki oumlnemli
bir sıkıntıyı da beraberinde getirir Hitit geleneğinde bir oğul babasının guumlnahlarından
sorumlu tutulabilir ve ceza oumldeyebilirdi ancak II Muršili Kupanta-Kurunta iccedilin bu
geleneğin uygulanmadığını belirtti278 (Bryce 2005 213 Hawkins 1998(a) 15 del
Monte 1974 363-366 Klengel 1999 151vd Klinger 2005 124 Klengel 1999
194)
II Muršili yukarıda da bahsettiğimiz gibi Kupanta-Kuruntarsquonın Mašhuiluwa
yerine Mira kralı olarak atanmasını talep eden Maša soylularının desteğinin
farkındaydı Ayrıca bu durum Kupanta-Kuruntarsquoyı babasının isyancı faaliyetlerine
karşı aklıyordu Bunlara ek olarak Mira tahtına geccedilmesi duumlşuumlnuumllen başka bir alternatif
de bulunmuyordu bu sayede bir antlaşma ile279 Kupanta-Kurunta Mirarsquonın yeni kralı
oldu280 II Muršili ayrıca Kupanta-Kuruntarsquoyı Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı Manapa-
Tarhunda ve Hapalla kralı Targašnalli ile bir yemin altında birleştirir Batı
Anadolursquodaki vassal devlerler uzunca bir suumlre isyana da başka bir uumllkeyi işgale
277ldquoVe oğlunun yerine Mašhuiluwaa Kupanta-Kuruntayı verdim Sonra Muwattiye ve aynı zamanda
da Kupanta- Kuruntarsquoya ve Mašhuiluwarsquoa yemin altında Mira Uumllkesirsquone ve Kuwaliya Uumllkesirsquone
yerleştirdimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 278ldquoKupanta-Kurunta bilmez misin ki eğer Hattušada biri isyan ederse ve babası guumlnah işleyen bir
oğul guumlnah işlemiş sayılmasa bile babasının evi kendisinden alınır veya başka birine ya da saraya
verilir Ve senin baban Mašhuiluwa succedillu olduğu iccedilin ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın oğlu
olduğun iccedilin sen succedillu olmasan bile ben Guumlneş eğer sana zarar vermeye niyetim olsaydı o sırada seni
suumlrebilirdim Şimdi bile senden babanın evini ve uumllkeni alabilirim Onları başkasına verebilir ve
başkasını uumllkenin youmlneticisi yapabilirimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 68 (Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 279II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68 280ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa baban Guumlneşe karşı succedil işledi ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın
oğluydun hiccedilbir şekilde succedillu olmasan da Benim Guumlneşim Guumlneşim bertaraf edilmiş olsaydı daha
azını reddedemezdi Size karşı goumlstermemek ve sizden babanızın ve toprağın evini alıp başka birine
vermiş olabilir ve bu topraklarda başka bir huumlkuumlm vermiş olabilir Ama şimdi Guumlneşim sizi reddetmek
iccedilin kullanılmadığı iccedilin sizi reddetmedim ve sizden babanızın ve toprağın evinden aldım ve topraklarda
başka bir huumlkuumlm vermedim ve sana babanın ve toprağın evini geri verdim ve seni topraklarda
youmlnetmiştimrdquo II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)
89
kalkışmazlar (Bryce 2005 213 vd del Monte 1974 359 Starke 2001 41
Uumlnal2003 36)
III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan Hitit taht kavgasında Urhi-
Tešuprsquoun Mısırrsquoa kaccedilmasında ve sonrasında gelişen olaylarda Mašturi Hitit kralı III
Hattušilirsquoye sadakatini suumlrduumlrmeye devam eder (Hawkins 1998(a) 16) Tawagalawa
mektubu281 olarak anılan bir belgede282 Mira Krallığırsquonın ismi geccedilmese bile Batı
Anadolu topraklarında yer alan oumlnemli durumları anlatmaktadır bu sayede Mira
Krallığı ile ilgili dolaylı olarak da olsa fikir edinebilmekteyiz Hitit ve Ahhiyawa
Uumllkeleri arasında geccedilen ilişkiden bahsedilmektedir Ahhiyawa Uumllkesi kralı
Piyamaradursquonun muhtemelen doumlnemde yaşlı olduğu duumlşuumlnuumllen Mira kralı Kupanta-
Kuruntarsquonın yerine Mira tahtına kendisinin geccedilmek istediği duumlşuumlnuumllmektedir Šeha
Nehri Uumllkesirsquondeyse bir gaspccedilı kralın varlığı bilinmektedir283 (Hawkins 1998(a) 17
Starke 2000 253)
Latmos Dağırsquondaki kaya yazıtı284 Mašhuiluwa ile Muwattirsquonin manevi oğlu
olan Kupanta-Kuruntarsquoya aittir burada ldquobuumlyuumlk prensrdquo olarak belirtilmektedir
Mašhuiluwa II Muršilirsquoye ihanet ederek tahttan indirilince yerine Kupanta-Kurunta
Mira kralı ilan edilmiştir (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 23)
IV Tuthaliya doumlnemi belgelerinden biri olan Millawanda mektubunda285 Hitit
kralının alıcıya ldquooğlumrdquo diye hitap ettiği goumlruumllmektedir hitap şekli nedeniyle bir
evlilik ittifakı olduğu anlaşılmaktadır ve soumlzuuml geccedilen bireyin muumlttefik ya da vassal bir
youmlneticiden daha fazla yuumlceltildiği goumlruumllmektedir Mira kralı Tarkašnawarsquoya 286
281Hitit kralının Ahhiyawa kralına mektubu bkz CTH 181 282 Mektubun Ahhiyawa kralına yollandığı ve Ahhiyawa kralına accedilıkccedila ldquoBuumlyuumlk kralrdquo denildiği
goumlzlemlenmektedir Metinde Hitit-Ahhiyawa ilişkilerine ters duumlşen hareketleri ile Piyamaradursquoya yer
verilmekte ve Piyamaradu ile Hititlerin goumlruumlşebilmesi iccedilin Piyamaradursquonun guumlvenliğinin teminatı
olarak yuumlksek mevkili bir Hititlirsquoin Ahhiyawa youmlnetimine teslim olması gerektiği
belirtilmektedir(Starke 2001 42 Collins 2007 63vd) Mektup III Hattušili doumlnemine tarihlendirilir
(Starke 200139) 283 Bkz Boumlluumlm IIC 284 Bkz Resim 21 285 Millawanda mektubu bkz CTH 182 286 Tarkašnawarsquonın Kupanta-Kurunta ya da Alantallirsquonin soyundan geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (Hawkins
1998(a) 18) Karabel Anıtırsquondaki yeni okumalara goumlre Tarkašnawarsquonın adının yanında babasının ve
buumlyuumlk babasının isimleri yer alıyordu Tarkašnawa buumlyuumlk ihtimalle IV Tuthaliya ile ccedilağdaş olan son
Mira krallarından Alantallirsquonin oğluydu (Uumlnal 2003 22)
90
yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bahsedilen doumlnemde Mira Batı Anadolursquodaki en buumlyuumlk ve
en guumlccedilluuml devletlerin arasında yer almaktaydı IV Tuthaliya Tarkašnawarsquoyı Wiluša287
uumlzerine yetkilendirdi (Bryce 2005 307 vd Starke 2000 254 Hawkins 1998(a) 19
Işık - Atıcı - Tekoğlu 2011 28 Guumlterbock 1983 137 vd Starke 2001 42vd
Niemeier 2002 522vd)
Mira kralı Tarkašnawa IV Tuthaliya doumlnemine ve onun ardılı olan II
Šuppiluliuma doumlnemlerinde Mirarsquoda youmlnetici olduğu ve ayrıca Karabelrsquode bulunan
anıtın288 da soumlzuuml geccedilen krala ait olduğu bilinmektedir Guumlcuumlnuuml goumlstermek iccedilin anıt
yapan ilk Batı Anadolu kralıdır Ayrıca Hattuša kazılarında soumlzuuml geccedilen krala ait
Anadolu hiyeroglif yazılı bir muumlhuumlr baskısı289 da ele geccedilmiştir (Hawkins 1998(a) 21
Uumlnal 2003 22 Hawkins 1998(a) 2 Işık -Atıcı- Tekoğlu 2011 28)
Mira Krallığı zaman zaman Hitit Krallığırsquona tabi devletler arasında yer alsa da
oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden hiccedilbir zaman vazgeccedilmemiştir Krallığın Arzawa Krallığı ile
olan yakın ilişkisi de kendisini Batı Anadolursquonun hakimi olarak duumlşuumlnmesine şuumlphesiz
ki yol accedilmıştır Tahta ccedilıkacak bir ardıl bulunmadığında kralın yeğeni başa geccedilirilip
krallığın devamı sağlanmıştır Batı Anadolursquodaki nuumlfuzlarını git gide arttırdıkları be
doumlnemde Hitit kralları dışında ilk kez bir anıt yapıldığı anlaşılmaktadır
IIB Hayaša Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hayaša Uumllkesi Hitit metinlerinde Azzi ile birlikte geccedilmektedir Krallık ile ilgili
en bilinen ve bir o kadar ilgi ccedileken husus ise Hitit geleneklerinden farklı olarak uumllkede
ensest ilişkinin normal bir durum olarak karşılanmasıdır 290 Ayrıca Hukkana ile
yapılan antlaşmada291 uumllkeden ldquoaşağı(lık) koumlpekrdquo olarak bahsedilmiştir292 (Friedrich
1930 Beckman 1996 22-30)
Azzi-Hayašarsquonın II Muršilirsquonin yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Hitit
Uumllkesirsquonin kuzeydoğu taraflarında bir yerde bulunduğuna dair bir ccedilelişki yoktur
287 Goumlksu ccedilevresindeki Elaiousarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 484-485 RGCT VI2 189) 288 Bkz Resim 22 289 Bkz Resim 23 290 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 291I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 292Hititccedile olarak ldquoapizzi URGE7-anrdquo ifade edilmiştir Beckmanrsquoda ldquolowly dogrdquo olarak geccedilmektedir
(Beckman 1996 23)
91
Trabzonrsquoun guumlneydoğusundaki boumllgede yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Azzirsquonin
Guumlmuumlşhanersquonin Kelkit ili civarında olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur II
Muršilirsquonin yıllıklarında yer alan Aripša kentinin anlamının ldquodenizin ortasırdquo olduğunu
kabul edersek Azzi-Hayašarsquonın Karadeniz boyunca uzandığı goumlruumllmekte ve Ordu ile
Giresunrsquoun da bu uumllkenin topraklarına dahil olduğu anlaşılmaktadır Ayrıca Azzi-
Hayašarsquonın modern Bayburt Guumlmuumlşhane Erzincan topraklarını da iccediline aldığı
bilinmektedir Ura şehrinin soumlzuuml geccedilen krallığın topraklarında yer aldığı II Muršilirsquonin
yıllıklarında accedilıkccedila goumlruumlluumlr 293 şehir Şebin-Karahisar olarak belirlenen Giresunrsquoa
lokalize edilmiştir (Alparslan 2017(b) 215 vd)
II Tuthaliya zamanında Azzi-Hayaša Krallığırsquonın vassal statuumlsuumlnde yer aldığı
bilinmektedir (Bryce 2005 201) III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada294
ldquoUzaktan Azzi duumlşmanı tuumlm Yukarı Uumllkersquoye geldi ve yağmaladı ve Šamuharsquoyı295
sınırını yaptırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146 Muumlller- Karpe 2017 62)
Azzi-Hayaša Krallığı Yukarı Uumllke topraklarını ele geccedilirip Šamuharsquoya kadar
ilerlediler Zamanla durum Hitit lehine doumlnuumlştuuml ve I Šuppiluliuma duumlşmana karşı
seferberlik başlattı Kral oraya gelmeden kaccediltılar ve bir muumlddet savaştan sakındılar II
Tuthaliya ve I Šuppiluliumarsquonın oumlnderliğinde Hitit ordusu Azzi-Hayašarsquoyı işgal etti
ve Kummaha296 kenti yakınlarındaki kral Karanni Lanni ile karşılaşmaya zorladı Bu
savaşın ccedilıkışını goumlsteren pasaj boumlluumlmuuml eksiktir (Bryce 2005 149)
Hitit seferi Azzi-Hayaša Uumllkesirsquonin fethi ile sonuccedillandı bunun ardından I
Šuppiluliuma Azzi-Hayašarsquoyı Hitit vassal devleti yaptı ve o tarihte Azzi-Hayaša kralı
olan Hukkana ile bir antlaşma yaptı Hukkana I Šuppiluliumarsquonın kız kardeşi ile
evlenerek Hitit kraliyet ailesine bağlandı 297 Antlaşmanın şartlarına uygun olarak
Hayašalılar topraklarına giren tuumlm kaccedilak Hitit tebaasını geri vermek zorunda kaldılar
293ldquoVe Azzi [Uumllkesirsquonin]rsquonin ilk sınır goumlzetleme yeri olan Ura kenti dik bir yerde [yer almaktadır]rdquo
(Alparslan 2017(b) 216) 294 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 295Malatyarsquoya Murat Su ağzı civarından Fıratrsquoa Sivas ve Malatya arasına lokalize edilmiştir (RGTC
VI 338-341 RGTC VI2 137) 296 Kemah Kommagenersquoye lokalize edilmiştir (RGTC VI 220-221 RGTC VI2 83) 297 ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı Šuppiluliuma efendim diyor ki lsquoSen Hukkana duumlşuumlk koumlpek seni yuumlkselttim
ve sana ccedilok iyi davrandım Hayašalılar arasında Hattuša iccedilinde seni ayırdım ve kız kardeşimi sana
evliliğe verdimrdquo (Kosyan 2014 128 Friedrich 1930 Klinger 2005)
92
(Bryce 2005 149 vd Kosyan 2014 128 Klengel 1999 155) Antlaşma metninde
Hukkanarsquodan kral olarak bahsedilmez (Klinger 2005 107)
Kosyanrsquoa goumlre Hayaša Uumllkesi ile antlaşma yapıldığında muhtemelen Hukkana
kaccedilakları elinde tutmuyordu Hukkanarsquonın Hitit kralı tarafından seccedilildiği sadakati
temin etmek ve burada yaşanan sıkıntıları ccediloumlzmek amacıyla Hayaša tahtına kukla
youmlnetici olarak atandığı duumlşuumlnuumllmektedir Antlaşmanın I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya
yaptığı seferden kısa bir suumlre yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir Hukkana youmlneticisi ile ilgili
birşeylerin koumltuuml gittiği bir kehanet metninden298 anlaşılmaktadır Metinde Hayaša
kralı ldquoAzzirsquonin Hukkanarsquosırdquo olarak belirtilmiştir Burada iki adet soru karşımıza
ccedilıkmaktadır bunlardan ilki Hukkanarsquonın Hitit kralına sadık kalıp kalmadığı ve
diğeriyse eğer Azzi Hitit dostuysa gelecekte yani kralın ccedilocukları zamanında da Hitit
dostu olup olmadığıdır (Kosyan 2014 129 vd)
Hayaša adının geccediltiği ilk metin olarak I Šuppiluliumarsquonın icraatlerinde299
goumlrmekteyiz Hayaša kralı Karannirsquonin Kummaha yakınlarında bir savaşın olduğu
geccedilmektedir Savaştan sonra Hayašarsquonın bastırıldığı ve kralın yerine geccedilen Mariya300
isimli biri ile yeni bir antlaşma yapıldığı anlaşılmaktadır Hayašalı Mariyarsquonın koumltuuml
davranışı sebebiyle Hitit kralı tarafından Hattušarsquoda idam edildiği bilinmektedir ve bu
olaya Hukkana ile yapılan antlaşmada da yer verilmektedir Soumlzuuml geccedilen olayın
antlaşma metininde geccedilmesinden oumltuumlruuml Hitit sarayının ensest ilişkiye karşı olduğu301
net bir şekilde anlaşılmaktadır302 (Uumlnal 2014 278 Carruba 1988 62 Klinger 2005
298 Arma-Tarḫunta ve Šaušgatti ile ilgili olan kehanet metni bkz CTH 569 = KUB XVIII 2 299I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz DS 13 300 İki adet Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir İlk Mariya ldquoGuumlneşrsquoin Babasırdquo zamanında yaşamıştır ve
antlaşma metninde geccedilen uyarı boumlluumlmuumlndeki Mariyarsquodır ve koumltuuml davranışı sebebiyle Hattušarsquoda
oumllduumlruumllmuumlştuumlr İkinci Mariya ise Hukkanarsquonın damadıdır Kendi kızını alıp başka bir erkeğe vermelidir
bu evlilik Hayašarsquoda uygulanmaktadır ama Hititrsquonin geleneklerini ihlal etmektedir İddia edilen olayın
sorarat olduğu ve kuzeybatıda bulunan halklarda da Hattušarsquodaki kadar yaygın olduğu bilinmektedir
Uumlccediluumlncuuml Mariyarsquonın yukarıda bahsedilen ikinci Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hukkanarsquonın
Mariyarsquonın kayınpederi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir lakin bu durumdan antlaşmada bahsedilmez Hayaša
ile yapılan antlaşmanın eski versiyonunda ldquoHayaša insanları ve Hukkanardquo ile antlaşma yapıldığından
bahsedilmektedir Hitit kralı I Šuppiluliuma Hukkanarsquodan yaşlı ve Hukkanarsquoda 3 Mariyarsquodan yaşlı
olmalıdır Yukarıda bahsedilen 1 ve 2 Mariyarsquonın ilişkisini tespit etmek zordur (Carruba 1988 67vd) 301 Bkz Boumlluumlm IB7 302ldquoKarının kız kardeşi ya da bir başka kadın akrabası sana gelirse ona yiyecek iccedilecek ver yiyin iccedilin
ve neşelenin ama onunla cinsel ilişkiye girmeye kalkışma Buna izin verilemez ve bunun cezası
oumlluumlmduumlrrdquo(Dinccedilol 1982 38 Beckman 1996 27vd)
93
107 Beckman 1996 23) Hukkanarsquonın Mariya olayından sonra Hayašarsquoyı temsil eden
kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzuuml geccedilen belgelerden yola ccedilıkarak olayların
kronolojik sıralaması İšuwa ve Hayaša Uumllkelerirsquone I Šuppiluliuma tarafından yapılan
sefere dek Kummaharsquodaki savaş Mariyarsquonın Hayašarsquoyı youmlnetmesi ve Mariyarsquonın
Hattušarsquoda infaz edilmesi ve Hukkana ile antlaşma yapılması şeklinde olmalıdır
(Kosyan 2014 130 vd)
II Muršili doumlneminde Azzi-Hayaša kralı Anniya Dankuwa 303 Uumllkesirsquone
saldırmış ve halkını krallığına geri taşımıştır II Muršili bu ilerlemenin karşısında
Azzi-Hayaša Krallığırsquona karşı harekete geccedilti ve boumllgelerin geri verilmesini istedi
Anniya bu isteği reddetti ve Hitit kralı Ura304 sınırına saldırdı Azzi-Hayašarsquoya karşı
yapılan seferlerin II Muršilirsquonin huumlkuumlmdarlığının sekizinci yılına kadar devam ettiği
duumlşuumlnuumllmektedir II Muršili saltanatının dokuzuncu yılına gelindiğindeyse
Anniyarsquonın isyanı hala bastırılamamıştı ve aldığı toprakları almayı reddediyordu
Wašumana305 şehri krallıktan ayrıldığındaysa Pala306 Uumllkesi sorunu ortaya ccedilıktı ve
Nuwanza Pala valisini Hudupiyanzarsquonın yeniden yakalanmasına yardım etmek iccedilin
goumlnderildi (Bryce 2005 201 vd) Hititler Azzi-Hayašarsquoyı istila etti ve yeniden ele
geccedilirdi (Bryce 2005 203 Klengel 1999 184)
II Tuthaliyarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan doumlnemi kısaca oumlzetlersek
(Kosyan 2014 132 vd)
bull I Arnuwanda doumlneminde Kummaha Savaşı boyunca Pahhuwarsquonın 307muumlttefiği
olarak Hayaša şehri308
bull II Tuthaliya doumlneminde Maşathoumlyuumlkrsquoteki No96 mektup sayesinde Hayašarsquoya karşı
savaş hazırlıkları
303 Amasya ve Ccedilorum arasındaki Roma doumlneminde Dacoba olan yere lokalize edilmektedir (RGTC VI
396) 304 Şebin Karahisarrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 457-458 RGTC VI2 179) 305 Safranbolursquonun kuzeyi ya da batısına lokalize edilmiştir (RGTC VI 480 RGTC VI2 188) 306 Kızılırmakrsquoın alt batı kısmına Yeni Han ve Hazır Dağı arasına Ilgaz Dağları ccedilevresine Bayburt ve
Erzincan ovasına ve Kastamonu gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 297-298 RGTC VI2
118) 307 Erzincanrsquoın kuzeyine lokalize edilmiştir (RGTC VI 296 RGTC VI2 118) 308 Pahhuwalı Mida iccedilin bkz CTH 146 = KUB 1372
94
bull II Tuthaliya doumlneminde Hayaša 309 halkı tarafındanYukarı Uumllkersquonin fethi ve
boumllgedeki Hayašalıların askeri operasyonları
bull II Tuthaliyarsquonın ve I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya karşı seferleri ve Kummaha
yakınındaki Karannirsquoye karşı yapılan savaş310
bull Mariya olayı
bull Hukkanarsquonın sadakatinin bitmesi
bull II Muršili doumlneminde Anniya aleyhine yapılan seferler
bull III Hattušili doumlneminde Azzirsquoden Hitit topraklarına gelen 30 kişinin yerleşiminin
duumlşmanca olmasalar dahi gerginlik yaratan durumu311
bull IV Tuthaliya zamanında Azzirsquodeki Lukka ve Kaškalar ile birlikte Hitit youmlneticileri
iccedilin eğitmen olarak bahsedildiği ve daha sonraki kişilere de dikkatli olmalarının
oumlnerilmesi312
bull III Hattušili ve IV Tuthaliya zamanlarına ait birccedilok kehanet metninde Azzi sadık
bir komşu olarak belirtilmez313
Soumlz konusu evliliğin Kaška kabilelerin Hitit topraklarına yapacağı olası
akınları oumlnleme amaccedillı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Azzi-Hayašarsquonın Hitit Uumllkesirsquonden
farklı geleneklere sahip olması bahsi geccedilen uumllkeler arasında yapılan antlaşmada dahi
kendisini goumlstermektedir Hitit krallarının Azzi-Hayašarsquoyı Kuzey Anadolursquoda oumlnemli
bir guumlccedil olarak goumlrmedikleri antlaşma metninde geccedilen ldquosadık koumlpekrdquo ifadesinden de
anlaşılmaktadır Evlilik iccedilin giden prenses hakkında metinlerde bilgiler yok denecek
kadar azdır
309 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 =KBo 628 + KUB 2648 310 I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS Fragman 13 311 Kuumllt envanteri fragmanı bkz CTH 530= KBo 1253 + KUB 48105 312 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 = KUB 2612 12-
15 313 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= KUB 4911 Losorakel bkz CTH
572= KUB 4970 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= IBoT 132 kehanet
fragmanı bkz CTH 582=KUB 5286
95
IIC Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hitit yazılı belgelerinden anlaşıldığına goumlre Batı Anadolursquoda yer alan
krallıklar Hitit Krallığı iccedilin daima duumlzenli sefer yapılmasını gerektirecek bir sorun
teşkil etmektedir Šeha Nehri Uumllkesi de bu krallıklarıdan biridir
II Muršili doumlneminde Arzawa kralı Uhhaziti Ahhiyawa kralı ile ittifak
kurarak Hititlere saldırır ve Millawandarsquoyı ele geccedilirir Šeha Uumllkesi kralı Manapa-
Tarhunta Hitit tarafını bırakıp Uhhazitirsquonin tarafına geccediler II Muršilirsquonin ordusuna
Mira kralı Mašhuiluwarsquoda katılır ve Arzawa yenilir Uhhaziti bir kayığa binerek Ege
adalarından birine kaccedilar (Uumlnal 2003 26-30vd)
II Muršili Arzawa Uumllkesirsquone yaptığı seferden geri doumlnerken soumlzuuml geccedilen ittifak
sebebi ile Šeha Nehri Uumllkesirsquonde bulunan Arzawa konfederasyonundaki devletlere
karşı bir ceza seferi başlatır (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 4) Šeha Nehri Uumllkesi
kralı Manapa-Tarhunta Arzawa Uumllkesirsquonin mağlubiyetini bilmesi sebebiyle II
Muršilirsquoye bir elccedili goumlnderir314 Šeha Nehri Uumllkesirsquonin oumlnceki kralı Muwawalwirsquonin
oğlu kendisini oumllduumlrmek isteyen iki kardeşi yuumlzuumlnden uumllkesinden kaccedilar ve Karkiša315
Uumllkesirsquone sığınır 316 İki kardeşten biri olan Ura-Tarhuntarsquonın yeminini bozması
sebebiyle Hitit desteği ile Manapa-Tahrunda Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı olarak tahta
oturur ancak yine de Hitit Uumllkesirsquone bağlılık sergilemez Bu nedenle II Muršili Šeha
Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlr ve Šeha Nehri Uumllkesi kralı Manapa-Tarhuntarsquonın annesinin
aracı olması sebebiyle Šeha Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlmekten vazgeccediler ve onu tebası
iccedilerisine alır317 Manapa-Tarhunta Hitit vassalı olarak kabul edilir ve bir antlaşma
yapılır (Friedrich 1930 Bryce 2005 195 vd Ay 2010 7 vd Beckman 1996 77-
314ldquoManapa- Tarhunta bana bir elccedili goumlnderdi ve bana şoumlyle dedilsquo lsquoLordum beni oumllduumlrme Beni itaat
iccediline al Lordum Bana kaccedilan insanları Lorduma teslim edeceğim rdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-9)
(Bryce 2005 195) 315 Alanyarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 182-183 RGTC VI2 67) 316 ldquoKardeşlerin seni topraklarından ccedilıkardığında seni Karkiša halkına tavsiye ettim ve aynı zamanda
sizin iccedilin Karkiša halkını da oumlduumlllendirdim Buna rağmen sen benim tarafıma gelmedin ve duumlşman
Uhhazitinin taraflara katıldın Şimdi seni tebamın iccediline mi sokacağımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-
71) (Bryce 2005 195 vd) 317ldquoKesinlikle ona karşı yuumlruumlduumlm ve onu tamamen yok ederdim ama benimle buluşması iccedilin annesini
yolladı O geldi ve dizlerime duumlştuuml ve benimle şoumlyle konuştu ldquoLordum bizi yok etme Bizi Lordum
itaatine al rdquoVe bir kadın benimle buluşmaya ve dizlerime duumlştuumlğuumlne goumlre kadına yol verdim ve oradan
Šeha Nehri Uumllkesirsquone doğru ilerlemedim Ve Manapa-Tarhunta ve Šeha Nehri Uumllkesirsquoni tebam iccediline
aldımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni AM 70ndash3) (Bryce 2005 196)
96
81 Singer 1983 207 Klengel 1999 195 Uumlnal 2003 35) Ayrıca II Muršilirsquonin
sefer sonrasında 600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verdiği
bilinir (Uumlnal 2003 35)
II Muršili ile Manapa-Tarhunta arasında yapılan antlaşmada318 II Muršili
oumlncesinde yani I Šuppiluliuma doumlneminde Arzawa ve Hitit Uumllkeleri arasındaki
ilişkiden soumlz edilir Manapa-Tarhuntarsquonın suumlrguumlne goumlnderilmesinden sorumlu olan
kişinin adı GALDU-aš olarak geccediler I Šuppiluliuma ile Uhhaziti arasındaki ilişkilerin
pekiştiği goumlruumllmekte ama Arzawa Uumllkesinin bir suumlre sonra Hitit Uumllkesirsquone olan
yeminini bozduğu goumlruumlluumlr Bu durum II Muršilirsquonin bir dua metninde319 de yer alır
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda 320 ise II Muršili Kupanta-Kuruntarsquonın babası
Manapa-Tarhunta ve onun babası Muwawalwa zamanında iki uumllke arasında iyi ilişkiler
olduğundan bahseder Bu sayede Muwawalwa ile I Šuppiluliumarsquonın ccedilağdaş oldukları
anlaşılır (Uumlnal 2003 24)
IV Tuthaliya doumlnemine tarihlenen bir metin 321 Manapa-Tarhuntarsquonın IV
Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk babası II Muršilirsquoye karşı huumlkuumlmranlığının ilk yıllarındaki
saltanatından bahsederek başlamaktadır II Muršilirsquonin Šeha Nehri Uumllkesi kralı
Manapa-Tarhuntarsquonın annesi sebebiyle bahsi geccedilen kralı affettiğinden ve Manapa-
Tarhuntarsquonın artan etkinliklerinin oğlu Mašturi zamanında da devam ettiği
belirtilmektedir322 Bronz tablette323 IV Tuthaliya Tarhuntašša kralı ve Mašturirsquonin
isimleri geccedilmektedir Mašturi IV Tuthaliya doumlneminde de oumlnemini ve varlığını
koruyan biri olarak karşımıza ccedilıkar Šeha Nehri Uumllkesirsquonin guumlnahlarının belirtildiği
318 II Muršilirsquonin Manapa-Tarhunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 69= KUB 1949 i 36 319 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376=KUB 243 ii 26vd 320 II Muršili ile Mira kralı Kupanta-Kurunta arasında yapılan antlaşma bkzCTH 68 321 Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 322 ldquoBoumlylece Tabarna Tuthaliya () Buumlyuumlk Kral ldquoŠeha Nehri Arazi tekrar ikinci kez yasayı
ccediliğnedi()() Dediler ki lsquolsquo Geccedilmişte () Guumlneşimin buumlyuumlk () - buumlyuumlkbabası silah zoruyla bizi
fethetmedi Guumlneşimin dedesi Arzawa uumllkelerini fethettiğinde bizi silah zoruyla fethetmedi Bizi
fethedecekti ama biz () onun iccedilin succedilu sildik rdquoBundan sonra Tarhundaradu savaş accediltı ve Ahhiyawa
kralına guumlvenirdi Ve Kartal Tepesirsquoe (yani Harana Dağı) sığındı Ama ben Buumlyuumlk Kral [ve] Kartal
Tepeyi baskın duumlzenledim Eve 500 (takım) atıhellip Hitit topraklarına () Tarhundaradu ile birlikte
eşleri ccedilocukları muumllklerini ( vb) getirdim onu taşıdım ve onu Guumlneş Tanrıccedilası kentine Arinnaya
goumltuumlrduumlm() Labarna guumlnlerinden beri hiccedilbir buumlyuumlk kral uumllkeye gitmedi Šeha Nehri Arazisinde bir
kral olan Muwawalwinin soyunu [kişisel adı] yaptım ve xxx takımlarını at ve xxx birliklerine teslim
etmesini sağladımrdquo Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 (Bryce 2005 304) 323 IV Tuthaliya ile Tarhuntašša kralı Kurunta arasında yapılan antlaşma bkz CTH 106
97
metinde324 III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın saltanatları zamanında Mašturi Šeha
Nehri Uumllkesirsquonde kralken ikinci bir guumlnahın gerccedilekleştiğinden bahsedilmektedir
(Hawkins 1998(a) 17 20)
IV Tuthaliyarsquonın Kurunta ile yaptığı bu antlaşmadan sonra Šeha Nehri
Uumllkesirsquonde yeni bir isyan gerccedilekleştiği bilinmektedir Mašturirsquoyi etkisiz kılan
Tarhundaradu isimli birinin vassal krallığı ele geccedilirdiği bilinmektedir Mašturirsquonin
Kurunta ile yapılan antlaşmadaki şahitlerden biri olması sebebiyle bu doumlnemde hala
yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir Mašturirsquonin saltanatı bir isyanla sona erdi ve Šeha Nehri
Uumllkesi tahtta hak iddia eden Tarhundaradu isimli biri tarafından ele geccedilirilir ve bu
isyanın Ahhiyawa kralı tarafından destekleneceğini duumlşuumlnuumlr Ancak beklenen destek
gelmez ve IV Tuthaliya isyanı bastırır III Hattušili doumlnemine ait olan Tawagalawa
Mektubu325 da Šeha Nehri Uumllkesirsquonde gaspccedilı bir kral olduğu destekler niteliktedir
(Starke 2000 25 Uumlnal 2003 38) IV Tuthaliya isyanı bastırdıktan sonra
Tarhundaradu ve ailesi yakalandı ve 500 takım atla birlikte Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona goumlnderildi Hitit muumldahalesi ile Tarhundaradu tahttan indirilmiş ve yerine
Šeha Nehri hanedanından biri getirilmiştir (Singer 1983 207 vd Niemeier2002
522 Uumlnal 2003 19)
IV Tuthaliya zamanında yapılan Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda Šeha Nehri
Uumllkesi ile Hitit Uumllkesi arasındaki IV Tuthaliya doumlnemi oumlncesineki siyasi ilişkileri
oumlğrenebilmekteyiz II Muwatalli doumlneminde Šeha Uumllkesirsquonde Mašturirsquonin kral olduğu
belirtilmiştir Onu kız kardeşi fDINGIRMEŠIR yani Mašanauzzi ile evlendirmiştir III
Hattušili doumlnemine gelindiğinde ise III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan taht
kavgasında Mašturirsquonin Uhri-Tešuprsquoun tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir326 ve metinde
IV Tuthaliya tarafından bu konu ile ilgili succedillanmaktadır Bir vassal youmlneticinin Hitit
tahtına ccedilıkacak olan bir halefi destekleyip desteklemeyeceğine karar vermesi uygunsuz
bir olaydı ve Urhi-Tešuprsquota bu durumu eleştirmişti (Bryce 2005 301 vd) III
324 Annal fragmanı bkz CTH 211 = KUB 2313 325 Tawagalawa mektubu bkz CTH 181 326 ldquoŠeha Nehri Uumllkesinin kralı olan bu Mašturi Muwattalli onu aldı onu kız kardeşi ile evlendirerek
kayınbiraderi yaptı ve onu Šeha Nehri Uumllkesirsquonde kral yaptı Ancak Muwattalli bir tanrı olduğunda
oğlu Urhi-Tešup kral oldu Ama babam (III Hattušili) krallığı Urhi-Tešupdan uzaklaştırdı Ancak
Mašturi olaya katıldı ve Muwattallinin onu kayınbiraderi yaptığı kişi onun oğlu Urhi-Tešupu
korumamıştı ve babamın yanında yer aldıldquoİkinci ruumltbeli bir oğlunu korumalı mıyımrdquo Hiccedil Mašturi
gibi davranır mısınrdquo (Bryce 2005 301)
98
Hattušilirsquonin bir dua metninden anladığımız kadarıyla II Muršili Mašanauzzirsquoyi Šeha
Uumllkesi kralı Manapa-Tarhunta ile evlendirmiştir(Uumlnal 2003 38)
IV Tuthaliya Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki tahtı Manapa-Tarhuntarsquonın babası olan
Muwalwirsquonin soyuna dayandırdırdı Kırk yıl oumlnce Šeha Nehri Uumllkesirsquone vassal tayin
edilmişti ve Hattušilirsquonin kız kardeşi Mašanauzzi ile evliydi ccediliftin vassal taht iccedilin bir
biraz bırakmadığı bilinmektedir bu durum Hattušarsquoda endişe yaramıştı ccediluumlnkuuml soumlz
konusu krallık batının en istikrarlı krallıklarından biriydi (Bryce 2005 304 vd)
Ortakoumlyrsquode ele geccedilen Uhhamuwa isimli bir goumlrevlinin adı belirlenememiş bir
Hitit kralına yazdığı mektup Hitit kralı IV Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilir327 ve
mektupta geccedilen isimlere bakılarak328 IV Tuthaliya Tarhundaradu Uhhamuwa ve
Piyamaradursquonun ccedilağdaş oldukları soumlylenebilir (Uumlnal 2003 19)
Šeha Nehri Uumllkesi Hitit Krallığırsquonın Batı Anadolursquodaki guumlcuumlnuuml yayması iccedilin
oumlnemli bir etki olarak kullanılmıştır Bu durum evlilik yolu ile de pekişmiş ve Šeha
Nehri Uumllkesi Hitit Uumllkesirsquone sadık vassalları arasında yer aldı (Bryce 2009 74)
Mašanauzzirsquonin evliliği konusuna bakacak olursak prensesin bir kez mi yoksa
iki kez mi evlendirildiği konusu ile ilgili de kesin bir goumlruumlşe varılamamıştır329 III
Hattušilirsquonin savunmasındaki sıralamadan anlaşıldığı kadarıyla Mašanauzzirsquonin III
Hattušilirsquoden buumlyuumlk olması gerekmektedir buna ek olarak bir kehanet metninden
anlaşıldığı kadarıyla330 da prensesin yaşı buumlyuumlk olmalıdır331 Manapa-Tarhuntarsquonın
oumlluumlmuuml ya da tahttan indirilmesi sonucunda Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki isyan
bastırıldıktan sonra tahta bilmediğimiz bir soydan geldiği duumlşuumlnuumllen Mašturi ile
evlendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Manapa-Tarhuntarsquonın hasta olduğu ve oumlluumlmuuml
327 Metnin II Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilmesi iccedilin bkz (Uumlnal 2003 19) 328 ldquoEfendim krala soumlyle Ben kulun Uhhamuwa şoumlyle (der) efendim krala Kupanta-Kuruntarsquonın ve
Tarhundaradursquonun Happuriya kentini kuşatmış olduklarını yazmış olduğumdan şimdi işte bak
Marašalı bir muumllteci Happuriyarsquodan kaccedilarak rahibin huzuruna geldi ve bana şu haberi getirdi
Kupanta-Kurunta(ya) Tarhundaradu ve Kupanta-Kuruntarsquonın oğulları [M]ašturi Piyamaradu (ve)
Kupandazalma hep birlikte Happuriyarsquoda toplanacaklarmış Uhhawaranu Huliyazalmanu Pitašalli x-
lišani (de) onlara katılacakmışrdquo (Uumlnal 2003 19) 329 Šaušgamuwa Antlaşmasında prensesin Mašturi ile evlendiğinden bahsedilmektedir II Muršilirsquonin
itirafları() II Muršilirsquonin guumlnahları ve bir dua metninden Šeha Nehri Kralı Manapa-Tarhunta ile
evlendiği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 (Doğan-Alparslan 2012 16
Beckman 1996 98-103) 330 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 331ldquoDini toumlrenlere katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo (Doğan-Alparslan 2012 22 vd)
99
sonrasında tahta geccedilecek bir veliahtının olmaması sebebiyle Mašturirsquonin tahta
geccedilirildiği de duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 22 vd Houwink ten
Cate1974 128 vd Heinhold-Krahmer 1977 228)
Mašturi ile evlendiği kesin olarak Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda
belirtilmiştir332 KUB 2133rsquote333 Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak değil gelin olarak
verildiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu terimin hem birinin gelini hem de eşi anlamına
geldiği bilinmektedir Konuyla ilgili bir başka goumlruumlş de prensesin ilk eşinin Mašturi
olduğu ikinci eşinin de II Muršili doumlneminde evlendiği Manapa-Tarhunta olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Manapa-Tarhunta II Muršilirsquonin son doumlnemlerinde Hitit Krallığırsquona
karşı koumltuuml birşey yaptığı iccedilin II Muwatalli zamanında yerine Mašturi getirilmiş ve
prenses ile evlendirilmiştir III Muršili (Urhi-Tešup) doumlneminde bilinmeyen bir
sebeple tahta tekrar Manapa-Tarhunta getirilmiş olmasıdır Bu tez kabul edildiğinde
Mašanauzzirsquonin Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak verildiğinde kırklı yaşlarında olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir III Muršilirsquonin halasını hileyle Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak
verdiği duumlşuumlnuumllmektedir Aynı doumlnemde aynı krallığa goumlnderilen iki Mašanauzzi
olması oldukccedila zor goumlruumlnmektedir (Doğan-Alparslan 2012 31vd Heinhold-
Krahmer 1977 231 Jewell 1974 331 vd Beckman 1996 98-103)
Doğan-Alparslanrsquoa goumlre KUB 2133rsquoten334 ccedilıkarılacak sonuccedillar arasında
bull Metindeki ilk yedi paragraf iyi korunmuş olmakla birlikte birbirinden farklı konular
iccedilermekte olup soumlz konusu konular iki vassal krallık ile ilgilidir
bull Metinde geccedilen olaylar muhtemelen kronolojik bir anlatım iccedilermektedir
bull Metinde adı tekrarlanan isim Muršilirsquodir Adı geccedilen kralın II Muršili ya da III
Muršili olduğu duumlşuumlnuumllmekte ya da iki kralın da metinde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir
332 ldquoMašturi gibi davranma Šeha Nehri Uumllkesi Kralı olan Mašturirsquoyi Muwatalli yanına aldı ve onu
eniştesi yaptı [ ] ve ona kız kardeşi fDINGIRMEŠ-IRrsquoi eş olarak verdi ve onu Šeha Nehri Uumllkesi kralı
yaptırdquo (Doğan-Alparslan 2012 25) 333 II Muršili doumlnemine tarihlenen bir belge bkz CTH 79 334 ldquoArma-Šarruma(nın karısının) sorusu(yla ilgili olarak ise) Muršili (aynı şekilde) Arma-
Šarruma(nın) karısının toprakları iccedilindehellip Šuppiluliuma Beyim insanlar guumlvenilmez olduğu iccedilin senin
oğlun Muršilirsquoye de tekrar emir ver[di] Manapa-Tar]huntarsquotı tekrar uumllkesine yerleştirme Ancak
[Muršili] onu tekrar uumllkesine yerleştirdi Muwatalli Beyim fDINGIR MEŠ-IRrsquoi Manapa-Tarhuntarsquoya
ge[lin olarak belirlemedi] ancak Muršili onu ona verdirdquo (Doğan-Alparslan 2012 27 vd)
100
bull Metinde geccedilen Muršili sonrasında tahta geccedilen Hitit kralı tarafından yazdırıldığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26vd)
Mašanauzzi III Hattušilirsquonin savunmasından anlaşıldığı kadarıyla soumlzuuml geccedilen
kraldan buumlyuumlk olmalıdır buna ek olarak bir kehanet metninde 335ldquodini toumlrenlere
katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo ifadesi yer almaktadır III
Hattušilirsquonin savunma metninde kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen
tek kızı Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında336 IV
Tuthaliya ile Amurru Kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde337 II
Muršilirsquoye ait olduğu duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde338 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila
olan Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve
soumlz konusu olan kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır
Mašanauzzi isminin Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından
dolayı rica etmek istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği
bilinmektedir Bu sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir339 (Doğan-Alparslan 2012 16 22 26)
Matanazi adının geccediltiği bir belge de Mısır ve Hitit krallıkları arasında yapılan
bir mektupta340 yer almaktadır Metinde341 III Hattušili kız kardeşinin ccedilocuğunun
olabilmesi iccedilin Mısırrsquodan bir doktor istediği ve Mısır kralının da buna ithafen cevap
mektubu yazdığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu mektubun Kadeš Antlaşmasırsquondan kısa
bir suumlre sonra yapıldığını kabul edilirse Mašanauzzirsquonin o doumlnemde 60 yaş
dolaylarında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Eğer IIRamsesrsquoin bilgisi doğruysa 342
335 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 336 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 337 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 338II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 339 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 340 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo XXVIII 30 341 ldquoKardeşim kız kardeşin Matanazi hakkında yazdığın gibi lsquoKardeşim bana onun ccedilocuk
doğurabilmesi iccedilin ilaccedil hazırlayabilecek bir adam yollayabilir misinrsquo ve ben Kardeşime şoumlyle
(soumlyledim) lsquoBak Matanazirsquoyi Kardeşimin kız kardeşini Kral Kardeşin onu tanıyor 50 yaşında Asla
O 60 yaşında Bak 50 yaşında bir kadın hiccedilbir zaman 60 yaşında olduğunu soumlylemez Onun ccedilocuk
doğurması iccedilin herhangi bir ilaccedil yapılamaz Ancak Guumlneş Tanrıccedilası ve Fırtına Tanrısı emir verirse
Kardeşimin kız kardeşi iccedilin bu istek yerine getirilecektir Ve ben Kardeşin Kral ona ccedilocuk sahibi
olması iccedilin bir uzman rahip ve uzman doktor goumlndereceğimrdquo (Doğan-Alparslan 2007 25 vd
Beckman 1996132 Bryce 2003(b) 115 Edel I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272) 342Urhi-Tešup tahtı amcası III Hattušilirsquoye bırakıp Mısır Uumllkesirsquone kaccediltığı iccedilin II Ramsesrsquoin birincil
kaynaktan Hitit kral ailesi ile ilgili doğru bilgi aldığına şuumlphe yoktur (Bryce 1998 215)
101
Matanazirsquonin 58 yaşında ya da daha yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Bryce 1998
214 Bryce 2003(b) 115 Doğan-Alparslan 2012 29 Peker - Vos 2010 102 vd
Devecchi - Milller 2011 152 Wilhelm 2006(b) 236vd Collins 2007 61vd Edel
I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272 Klengel 1999 263 Klengel 2002 144)
Mašturi ile yapılan bu evliliğin II Muwatallirsquonin Hitit başkentini
Tarhuntaššarsquoya taşıdıktan sonra olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr ccediluumlnkuuml Boğazkoumly arşivlerinde
Šeha Nehri Uumllkesi ile ilgili metinler eksiktir Evliliğin yapıldığı doumlnem ile ilgiliyse II
Muwatallirsquonin tahta ccedilıkışının ilk yıllarında batı ve guumlneybatı icraatlerinin olduğu
doumlnemde olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Mašanauzzi ile Mašturirsquonin henuumlz yirmi yaşına
gelmeden evlendikleri duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26 Heinhold-
Krahmer 1977 228)
Mašanauzzirsquonin II Muršili tarafından Mašturirsquonin babasına gelin olarak
goumlnderildiği bilinmektedir bu sebeple de tek evlilik soumlz konusudur Ayrıca bu durum
Mašturirsquonin Manapa-Tahruntarsquonın oğlu olduğunu da anlamamıza yola accedilar Boumlylelikle
II Muršilirsquonin soyu belli olan bir krala kız kız kardeşini eş olarak vermesi mantığa
uygun goumlruumllmemektedir (Doğan-Alparslan 2012 28 Ay 2010 7vd)
Hitit prensesinin tek bir evlilik mi yaptığı yoksa iki ayrı kişi ile mi evlendiği
hususu hala tam olarak netleşmemiştir Ancak iki kişi ile evlenmesi ensest ilişki
yasağını dikkate alacak olursak fikrimizce pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Šeha Nehri
Uumllkesi kralının annesinin Hitit kralına gidip af dilemesi ile kurtulması da Hitit kralının
vicdanını goumlstermesi accedilısından oldukccedila ilgi ccedilekicidir Hitit prensesinin ccedilocuğunun
olmamasına ccedilarenin uluslararası olarak incelenmesi de dikkat ccedilekicidir
Tarhundaradursquonun Šeha Nehri Uumllkesirsquoni gaspı ile Hitit-Šeha arasındaki ilişki bir suumlre
sekteye uğrasa da bu durum geccedilici olmuş uumllkeye yine Hitit yanlısı olan bir yetkili başa
geccedilirilmişti
IID Mittani Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mittani Krallığı ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda olması sebebiyle Hitit ve
Mısır Uumllkeleri arasında birccedilok muumlcadeleye sebep olmuştur Mittani Krallığırsquonın
kuruluş evresine dair bilgilerimiz oldukccedila kısıtlıdır ve Mittani başkenti
102
Wašukanirsquonin343 henuumlz bulunamamış olması da bu durumda etkendir Mittani Krallığı
doumlneminin buumlyuumlk guumlccedilleri arasında olan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında yer
almıştır ileri doumlnemlerde Hitit vassal krallıkları arasında yer alması sebebiyle komşu
uumllkeler arasında yapılan evlilikler boumlluumlmuuml yerine vassal krallıklar ile yapılan evlilikler
boumlluumlmuumlne dahil edilmiştir
Mittani Uumllkesi Fırat kavsi ve Diclersquonin uumlst kesimleri arasında yer alan
toprakları guumlnuumlmuumlz Şanlıurfa Mardin Diyarbakır ve Siirt ilccedilelerini iccedileren kuzeyde
Elazığ ilinde olduğu bilinen İšuwa ve Alše344 Krallıkları ile komşu olan ortasında
Habur kollarının meydana getirdiği uumlccedilgen alanı kapsamaktadır Kuzey
Mezopotamyadan Kuzey Suriye ve Doğu Anadolunun bazı boumllgelerine uzanan geniş
bir boumllge genişlemesi uumlzerinde kontrol uyguladı (Bryce 2009 477 Yıldırım 2017
152)
Mittani adının ldquoM(a)ittarsquonın (Uumllkesi)rdquorsquonden geldiği yani coğrafi ya da etno-
dilsel bir gruba değil bir insana ait olduğu ve soumlz konusu kişinin ilk ve oumlnemli
youmlneticilerden biri olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2014 68 Peker 2009 89)
Mittani Uumllkesi metinlerde Hanigalbat345 olarak da geccedilmektedir Mittanirsquonin siyasi bir
kimliği Hanigalbatrsquoın ise coğrafi bir tanımlama olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (von Weiher
1973 321 vd)
I Tuthaliyarsquonın Mittani ve Haleprsquoe karşı askeri başarıları Suriyersquonin
egemenliği iccedilin Hitit ve Mittani arasındaki uzun suumlren muumlcadelenin accedilılış hareketinden
biraz daha fazlasını oluşturuyordu (Bryce 2005 142) I Tuthaliya İšuwarsquodan kaccedilıp
Mittani Uumllkesirsquone sığınan asilerin geri goumlnderilmesini istemiş ancak bu geri
ccedilevrilmiştir 346 (Şerifoğlu 2011 130)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı Anadolursquoda
birliği sağladıkları doumlnemde Hititler Mittani ile duumlşmanlıktan kaccedilındılar Doumlnemde
İšuwarsquoya karşı yuumlruumlyerek Šuppiluliuma iki krallığı ccedilatışmaya sokmakta guumlccedilluumlk
343 Mardin yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 479-480 RGTC VI2 187) 344Murat Suyu ile Diclenin uumlst kısımları arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 10 RGTC VI2 3) 345 Kuzey Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 287-288 RGTC VI 77-78 RGTC VI2
25-26) 346 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE
103
ccedilekmedi Artık Hitit egemenliğinin Anadoluda yeniden kurulmuş olması sebebiyle
Mittanirsquoye askeri bir goumlsteri zamanı gelmişti (Bryce 2005 156) Mittani Krallığırsquonın
I Šuppiluliuma doumlneminde Yukarı Mezopotamya ve Suriyersquode guumlccedilluuml bir etkisi
bulunmaktaydı ve bu durum boumllgedenin Hitit topraklarına katılmasına buumlyuumlk bir engel
teşkil etmekteydi (Sir Gavaz 2012 2825 vd) Pekerrsquoe goumlre Mittani Krallığı uumlzerine
yapılan seferin iki sebebei vardı bunlardan ilki Mittani kralı Tušrattarsquonın Hitit vassal
krallıklarından olan Nuhašše kralı Šarrupširsquoyi oumllduumlrmek iccedilin soumlz konusu krallığa
saldırması ve ikincisi Mittanilerin İšuwa boumllgesinde ccedilıkardıkları ayaklanmalardır347
(Peker 2009 123)
Mittani Uumllkesirsquondeki siyasal durum da I Šuppiluliumarsquoyı soumlzuuml geccedilen doumlnemde
hareket etmeye teşvik etmiş olabilir Mittani tahtında oturan Artamamarsquonın
Mittanirsquonin İšuwa toprakları uumlzerindeki kontroluumlnuuml yeniden kurmaktan sorumlu kişi
olabileceği ayrıca II Tuthaliyarsquonın saltanatı sırasında İšuwarsquonın Hititrsquoe saldırması iccedilin
İšuwarsquoyı tahrik etmiş olabilir Mittani kralı II Šuttarnarsquonın oumlluumlmuuml sonrasında Mittani
Uumllkesirsquonde taht kavgası olduğu goumlzlemlenmektedir Kralın oğlu ve ardılı olan
Artašumara bir subay olan Uthki tarafından oumllduumlruumllduuml ve tahta kuumlccediluumlk kardeşi Tušratta
geccedilti (Bryce 2005 156)
Mittani tahtını isteyen başka bir kişi daha vardı bu II Artatamarsquoydı Mittani
kraliyet ailesinin bir ferdi olduğunu oumlne suumlrduuml Anlaşıldığı kadarıyla II Artatama
Mittani nuumlfusunun oumlnemli bir unsurunun sadakatini sağladı ve lsquokralrsquo olarak biccedilimlendi
genccedil Tušrattarsquoya ve onun krallığının istikrarına ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı Hitit
kralı I Šuppiluliumarsquoda bu durumdan faydalanmak istedi (Klengel 1999 160vd)
Hitit kralı başlangıccedilta muhalafeti hafife almış goumlruumlnmektedir Mittani kralı Tušratta
firavun III Amenhoteprsquoe yazdığı bir mektupta348 rakibi Hitit Uumllkesirsquone karşı bir zafer
kazandığını iddia etti ve firavuna zafer ganimetinin bir kısmını goumlnderdiğini belirtti
(Bryce 2005 157)
Tušrattarsquonın mektubunda belirttiği zafer abartılı bir girişimle İšuwarsquonın
kontroluumlnuuml yeniden sağlamak iccedilin Fırat boyunca bir Hitit seferi sırasında meydana
347 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 348ldquoDuumlşman uumllkeme geldiğinde Efendim Tešup onu iktidarıma teslim etti ve ben onu fethettim Uumllkesine
doumlnen kimse yoktu Hitit uumllkesinin ganimetinin bir parccedilası olarak şu anki mektubu bir araba iki at bir
erkek ve bir kadın hizmetliyle goumlnderiyorumrdquo (EA 17 30ndash8) (Bryce 2005 157)
104
gelmiş olabilir durum boumlyleyse de Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya hala guumlccedilluuml ve tehlikeli
bir krallık ile karşı karşıya olduğu izlenemi verecekti Ayrıca Tušrattarsquonın zaferinin
boyutunu abartabileceği de goumlzlerden kaccedilmamalıdır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
yaptığı saldırılarını oumlnceden karmaşık diplomatik hareketler ve antlaşmalarla oumlnceden
planlayan yetenekli bir ordu komutanının resmini sunmaktadır Šuppiluliuma
Tušrattarsquonın krallığı toprakları ve muumlttefikleriyle ilgili buumlyuumlk bir saldırıya hazırlık
suumlrecinin bir parccedilası olarak rakibini bir dizi diplomatik ittifakla buumlyuumlk destek
kaynaklarından ayırmayı amaccedilladı I Šuppiluliumarsquonın Mittani tahtında hak iddia
eden II Artatama ile muumlzakere ettiği ve onu ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo olarak kabul ettiği
anlaşılmaktadır Soumlz konusu antlaşma muhtemelen II Artatamarsquonın Tušrattarsquoya
yenildiği ve suumlruumllduumlğuuml sırada Mittani tahtına katılmasını desteklemek amacıyla
yapıldı (Bryce 2005 157 vd)
Suriye seferinden oumlnce ve soumlzuuml geccedilen sefere hazırlanmanın bir parccedilası olarak
Nuhašširsquonin 349 Šarrupši adındaki kralı I Šuppiluliumarsquonın sadakatini kazandı bu
durum Mittani kralının ona sahip olduğuna ve Mittanirsquoye bağlılığına aykırıydı
Tušratta durumun intikamını almak istedi lakin Šarrupširsquonin I Šuppiluliumarsquodan
istediği yardıma Hitit kralının yanıtının gecikmediği goumlzlemlenmektedir Antlaşma
metninde geccedilen bu yardımın350 Nuhašši topraklarını işgal eden Mittani Uumllkesirsquone
karşı olduğu anlaşılmaktadır351 (Bryce 2005 166)
Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde boumllgedeki durumu oumlzellikle de iki olayın
tetiklediği accedilıktı Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši
adındaki bir adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir
başka Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir kuvvet goumlnderdikten sonra
Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa topraklarını Alše Krallığırsquonın
349 Kuzey Suriye boumllgesine Asi Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilmiştir (Bryce 2009 515-516 RGTC
VI 291-292 RGTC VI2 116) 350I Šuppiluliumarsquonın Nuhašše kralı Tette ile yaptığı antlaşma bkz CTH 53 351ldquoMittani Uumllkesirsquonin kralı Šarrupšiyi oumllduumlrmeye ccedilalıştığında Mittani Kralının elit birlikleriyle ve
onun arabalarıyla birlikte Nuhašši topraklarını işgal etti Ve ona saldırdığında o zaman Šarrupši
elccedilisini Hitit Uumllkesirsquonin kralına goumlnderdi lsquoHitit Uumllkesirsquonin kralı hizmetccedilisiyim Beni kurtarınrsquo Ve ben
Guumlneşim savaşccedilılara ve atlara desteğini yolladım ve Mittaninin kralını birlikleriyle ve Nuhašši
Uumllkesindeki savaş arabalarıyla birlikte suumlrduumlmrdquo(Bryce 2005 166 Beckman 1996 50-54)
105
sınırına kadar fethetti ve daha sonra guumlneye inip Mittani topraklarına saldırdı Mittani
başkenti Wašukanirsquoyi işgal edip yağmaladı Hitit ilerlemesine hazırlıksız yakalanan
Tušratta etkili bir direniş sunmaktan yoksundu ve Hititlerin eline duumlşmeden oumlnce
birlikleri ile birlikte başkenti terketmekten başka bir seccedileceği yoktu I Šuppiluliuma
bir dizi sefer ile Mittanirsquoya bağlı olan buumltuumln yerel krallıkları352 Fıratrsquotan Akdeniz
sahillerine Halep Mukiš 353 Niya 354 Arahtu 355 Katna 356 ve Nuhašširsquoye kadar
Mısırrsquoın sınır boumllgesinde yer alan Abarsquoya kadar uzaklaştı Ele geccedilirilen devletlerin
youmlneticileri aileleri ile birlikte Hattušarsquoya goumlnderildi (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliumarsquonın tek bir sefer gerccedilekleştirip elde ettiklerini anlattığı bir
pasajdan357 kuumlccediluumlk de olsa tatmin olmadığı anlaşılmaktadır (Bryce 2005 163) Hitit
kralı boumllgeye ikinci bir sefer duumlzenledi ve altı yıl iccedilerisinde bir dizi askeri harekat
başlattı bu harekatlar Mittanirsquonin nihai boyun eğmesi ve Şamrsquoın kuzeyine kadar olan
Suriye topraklarının Hitit kontroluumlnuumln pekiştirilmesi ile sonuccedillandı I
Šuppiluliumarsquonın Suriyersquoden ayrılması Fıratrsquoın batısındaki Mittani guumlcuuml ile
Tušrattarsquonın guumlccedillerinin yeniden birleştirme girişimini başlattı Kargamıš topraklarının
etrafındaki boumllgelerden Fırat boumllgesine kadar duumlşmanlıklar alevlendi Haleprsquote vekil
olarak bırakılmış Hitit prensi Telipinu olaya muumldahale etti ve Mittani kuvvetlerine
karşı bir keşfe oumlncuumlluumlk ederek isyanı bastırdı Murmuriga358 kasabasında bir kış kampı
kurdu Telipinu bir goumlruumlşme iccedilin babasının yanına gitti ve Lupakki komutasındaki 600
askerden oluşan Hitit garnizonu ve savaş arabalarını arkasında bıraktı Suriyersquodeki
durum istikrarsız kaldı Kargamıš geri alınamadı ve Mittani birlikleri Fırat boumllgesini
işgal edip Murmurigarsquodaki Hitit ordusunu kuşattılar (Bryce 2005 176 vd Wilhelm
2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)
352 Bkz Harita 22 353 Kuzeydoğu Suriyersquoye Ugaritrsquoin kuzeyine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 482 RGTC VI 275
RGTC VI2 106-107) 354 Asi Nehrirsquondeki Apamearsquoya lokalize edilir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 355 Nuhašši Uumllkesirsquonin Kuzey Suriyersquode yer alan şehri guumlnuumlmuumlz Ariharsquoya lokalize edilir (RGTC VI
28-29 RGTC VI2 9) 356 Suriye merkezinde bir şehir As Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilir (Bryce 2009 578-580 Klengel
1969 109 RGTC VI 197) 357ldquoKral Tušrattarsquonın duumlşmanlığı yuumlzuumlnden buumltuumln bu toprakları bir yıl iccedilinde yağmalayıp Hattirsquoye
goumltuumlrduumlm Onları Niblani Dağından ve Fıratın karşı kıyısını topraklarıma dahil ettimrdquo (Bryce 2005
163 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 358 Karkamış Krallığı iccedilerisinde Fırat Nehrirsquonin orta kısmında yer alır (Bryce 2009 482-483 RGTC
VI 276)
106
Hitit kralı I Šuppiluliuma ile oğlu Telipinu arasındaki buluşma Aşağı Uumllkersquode
Udarsquoda bir bayram kutlaması sırasında gerccedilekleşti Buluşmanın asıl amacı oumlzellikle
Kargamıš boumllgesi olmak uumlzere kralın Suriyersquodeki mevcut askeri durumu hakkında
bilgi vermek ve durumu kontrol altına almaktı Suriyersquode Hitit kralı ve oğlunun
yokluğunda boumllgedeki Hitit kontroluuml azalmıştı Murmurigarsquodaki Hitit garnizonu
Mittani birliklerinin eline geccedilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı Mısır kralı
Akhenatonrsquoun yerine geccedilen Tutankamonrsquoun Hititlerin Mısırrsquodan aldıkları
boumllgelerdeki Hitit nuumlfuzunu zayıflattığı ve Mısırrsquoın boumllgedeki prestijini ve
zenginliklerini yeniden kazanmaya ccedilalışması sebebiyle Mısır Krallığı Kadešrsquoe karşı
bir saldırı başlattı Mittani Krallığı hala zayıftı ve Mısır Krallığı Suriyersquodeki guumlcuumlnuuml
geri kazanmaya ccedilalışıyordu (Bryce 2005 177 Klengel 1999 159vd)
Hitit kralı I Šuppiluliuma kış bittiğinde Suriye uumlzerine youmlneldi
Tegaramarsquoda359 askerlerini ve savaş arabalarını toparladı ve oğlunun komutasındaki
bir ordu ve veliaht prens Arnuwanda ile erkek kardeşi Zidarsquoyı ldquoMuhafızların Şefirdquo
olarak goumlrevlendirdi I Šuppiluliumarsquonın askeri başarıları boumllgeye gelişinin yolunu
accedilarak Kargamıš kentinin fethini ve bu durum da Mittani Krallığırsquonın ortadan
kaldıracak son eylem olacaktır Hitit kralı şehri kuşatmaya hazırlanırken bir yandan da
Mısır ile ilişkilerini iyi tutmaya ccedilalıştı lakin Mısırlılar Hititlerin kendi toprakları
olduğunu iddia ettikleri Kadešrsquoe ccediloktan saldırmışlardı Lupakki ve Tarhunta-zalma
komutasındaki Hitit birlikleri Mısırrsquoa tabi olduğu bilinen Amkarsquoya360 karşı saldırı iccedilin
boumllgeye goumlnderildi I Šuppiluliuma Mısır elccedilisi Hanirsquoye Hitit Krallığırsquonın barışccedilıl
olduğunu ama Mısır Uumllkesirsquonin olmadığını ve bu sebeple Amkarsquoya saldırıldığını
belirtmiştir361 Olayın sonrasında Mısır hanedanlığı bir kriz iccedilerisine girdi (Bryce
2005 177 vd Schulman 1978 44 Klengel 1999 160)
359 Elbistanrsquoın batısındaki Roma şehri Pagrumrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 383-384 RGTC VI2 154)
360Orta Suriyersquodeki Biqa1113089 vadisinde Mısır topraklarının sınırına lokalize edilir (Bryce 2009 38 RGTC
VI 13) 361ldquoBen kendim [] arkadaş canlısıydım ama sen birdenbire koumltuumlluumlk yaptın () Ve Hurri Uumllkesi
kralından () aldığım Kadeš erkeğine saldırdınız Bunu duyduğumda oumlfkelendim ve kendi birliklerimi
savaş arabalarımı ve lordlarımı yolladım Boumlylece boumllgenize ve Amka Uumllkesirsquone saldırdılarrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 DS p 97 fragman 28 e3 iv 1ndash8) (Bryce 2005 178 Bryce 2003(b)
185)
107
I Šuppiluliuma Haleprsquoe oğlu Telipinu ve Kargamıšrsquoa Šarri-Kušuh gibi
goumlrevlileri atayarak Hitit egemenliğini anavatanın dışında kalan boumllgelere empoze
etmek amacıyla bir adım attı ve bu sebeple Mittani Krallığırsquonın yıkımını sağladı
Mittani esaretinden serbest bırakılan Asur Uumllkesirsquonin ilerleyen doumlnemlerde tehdit
olacağı goumlzlemlenmektedir (Bryce 2005 180) Biblos prensi Rib-Haddarsquonın firavun
III Amenhoteprsquoe goumlnderdiği bir mektupta 362 Hitit kralının ldquoMittani kralının tuumlm
uumllkelerinirdquo fethettiği ilgili bir bilgi yer almaktadır363 (Wilhelm 2015 72 Murnane
1990 6 de Mieroop 2007 105vd Peker 2009 126)
Mittani kralı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza krallık tahtını işgal etti I
Šuppiluliuma Artatamarsquoyı ilk Suriye seferinden oumlnce Mittani kralı olarak
destekleteceğini belirtmişti ve bu desteğini Tušrattarsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden sonra
gerccedilekleştirdi Taht Tušrattarsquonın oğluna geccedilti bu durum Artatamarsquonın oğlu III
Šuttarnarsquonın tepki vermesine sebep oldu Şayet Tušratta gaspccedilıysa oğlunun tahtta
hakkı yoktu Šattiwazarsquonın tahtı bırakmaya zorlanması ve hayatta kalmak iccedilin ilk oumlnce
Babilrsquoe ve sonrasında da Hitit Uumllkesirsquone kaccedilması ile sonuccedillanan bir muumlcadele başladı
Artatama ile yapmış olduğu oumlnceki herhangi bir antlaşmanın aksine I Šuppiluliuma
daha sonra Šattiwazarsquonın arkasında duracağına dair soumlz vermiş olabilir Tušrattarsquonın
oumllduumlruumllmesi oğlu Šattiwazarsquonın Hitit kralının muumlttefiki olan babasının krallığından
kalan toprakları youmlneteceğine dair bir teşebbuumlsle Mittani prensinin bu desteği oumldemesi
gerekiyordu ama Šattiwaza tahttan indirildi Yeni youmlnetim Hattušarsquoya karşı duumlşmanca
davranmak zorundaydı Šuppiluliuma iccedilin bu durum bilhassa Asur tehdidine goumlre
boumllgede daha buumlyuumlk bir tehlike arz etmekteydi Mittani kralı Šuttarna Asur Krallığırsquona
yanaştı Mittani Krallığırsquonın geri kalanı Asur etkisine girseydi Fıratrsquoın batısındaki
boumllgeler ve oumlzellikle de Kargamıš ciddi risk altında olurdu (Bryce 2005 184 vd)
I Šuppiluliuma Šattiwaza ile olan ittifakını kızlarından birini vererek bir
antlaşma yaptı Antlaşma metnine goumlre 364 I Šuppiluliuma onu Mittani tahtına
362 EA 75 363 ldquoKral efendimiz Hitit kralının Mittaltni|gt Kralının tuumlm vasal() topraklarını elinde
bulundurduğunu oumlğrenebilirrdquo (Wilhelm 2015 72 Peker 2009 126) 364 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 51
108
oturtacaktı ve kızını da ona verip antlaşmayı sağlamlaştırdı 365 (Dinccedilol 1982 39
Grayson 1980 111 Hazenbos 2006 241 Yıldırım 2017 161 vd Klengel 1999
165) Antlaşma metninde Šattiwaza ldquokralın oğlurdquo olarak belirtilirken ldquokralrdquo olarak
zikredilmez (Wilhelm 2005 114)
Mittani tahtına Šattiwazarsquonın yeniden oturmasını sağlama amacıyla Hitit kralı
kral naibi Šarri-Kušuh ile birlikte Fırat Nehri boyunca ortak bir sefer yapmaya
hazırlanabilmek iccedilin Kargamıšrsquoa goumlnderdi366 (Klengel 1999162vd) Hitit ve Mittani
askerleri Mittani prensinin oumlnderliğinde Mittani başkentine yuumlruumlduumller Asur kralı
Ašur-Uballit işgalcilere karşı yapılan ufak ccedilatışmaların dışında Hititler ile buumlyuumlk bir
ccedilatışmaya girmekten kaccedilındı Šarri-Kušuh ve Šattiwaza askeri bir başarı kazandı Hitit
kralı tarafından Mittani Uumllkesirsquonin sınırları kuumlccediluumlltuumllduuml ve Hitit Krallığırsquona tabi duruma
geldi Antlaşmada yer alan sınırlardan anlaşıldığı kadarıyla Fırat Nehrirsquonin hem
doğusunda hem de batısında Kargamıš Krallığırsquonın genişlediği anlaşılmaktadır 367
(Bryce 2005 185 de Mieroop 2007 34vd Klengel 1999 164vd)
Hanigalbat kralından ismi bilinmeyen bir Hitit kralına yazılmış bir
mektubun368 kronolojik olarak tarihlendirilmesi I Šuppiluliuma doumlnemine Mittani
Uumllkesirsquonin Hitit yenilgisinden sonraki bir tarihe ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel
1963 287)
365ldquoKral Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum onu Babasının tahtına oturtacağım Buumlyuumlk bir
uumllke olan Mittani mahva uğramasın diye kızının hatırına buumlyuumlk Hitit kralı bu uumllkeyi yeniden
canlandırdı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum ve kızımı ona eş olarak verdim Šattiwaza
kralı olduğuna goumlre Hitit uumllkesinin kralının kızı da Mittani uumllkesinde kraliccediledir Sen ey Šattiwaza
kızımın uumlzerine başka kadın alma Ona başka bir kadın eşdeğer durumuna gelmesin kızımı ikinci kadın
derecesine indirme Šattiwaza gelecekte benim oğullarımın gerccedilek kardeşi ve eşitidir Šattiwazarsquonın
ccedilocukları da benim ccedilocuk ve torunlarımın eşiti olacaktırhelliprdquo (Dinccedilol 1982 39 Hazenbos 2006 241-
244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50 de Mieroop 2007 34) 366ldquoTušrattanın oğlu Šattiwaza tarafından desteklendikten sonra babasının tahtına oturmasına izin
vereceğim Ve buumlyuumlk bir uumllke olan Mittani topraklarının tahrip edilmemesi iccedilin Hitit Kralı Buumlyuumlk Kral
Mittani uumllkesinin yaşamasına izin verecekrdquo(Bryce 2005 185 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm
2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 367ldquoBen Buumlyuumlk Kral Hitit Kralı Mittani topraklarını fethettim Kralın oğlu Šattiwaza zamanında onları
yendim Tušratta zamanında onları fethettim Arkamdaki Fırat nehrini ve Niblani Dağını sınırlarım
olarak kurdum Aštata topraklarının tuumlm şehirleri Murmuriga Sipri Mazuwati Surun bu ilccedilelerde []
oğlum Piyaššiliye tahsis ettim Mittani topraklarında yer alan diğer alandaki Aštata topraklarının tuumlm
kentleri Igal [] Ahuna ve Terqa Aštata topraklarındaki bu şehirler kralın oğlu Piyašsšili Kralın oğlu
Šattiwaza ile birlikte Fıratrsquoı geccedilip Irritersquoe girmişler buumltuumln bu şehirlerde Piyaššilirsquonin aldığı diğer
alanlarda onları tutmasına izin vermiş Piyaššiliye aittirlerrdquo (Bryce 2005 185 vd Hazenbos 2006
241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 368 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179 = IBoT 134
109
Mittani ve Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkinin oldukccedila inişli ccedilıkışlı olduğu
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesirsquonin İšuwa Krallığırsquondan kaccedilan asileri Hitit
Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi sebebiyle karşılıklı olarak bir kutuplaşmaya gidildiği
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesi yeri geldiğinde Hitit yanlısı yeri geldiğindeyse
Asur yanlısı bir politika izlemiştir Mittani Krallığı jeostratejik konumu sebebiyle
Hitit İmparatorluğunun Asur tehlikesine karşı tampon bir boumllge olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Mittani Uumllkesirsquondeki taht kavgasından yararlanıp başarılı bir politika
uygulayan Hitit kralı I Šuppiluliuma Šattiwaza ile kızını evlendirip boumllgedeki
nuumlfuzunu kuvvetlendirmiştir ve deyimi yerindeyse Šattiwazarsquoyı kendi uumllkesinde kukla
bir youmlnetici olarak atamıştır
IIE Išuwa Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
İšuwa Krallığı coğrafi konumunun oumlnemi nedeniyle yuumlzyıllar boyunca ccedileşitli
devletlerin arasında gerginliğe ve ccedilatışmaya sebep olmuştur Yazılı belgelerden
anladığımız kadarıyla ilk olarak Hitit ve Mittani Uumllkeleri arasında daha sonra Hitit ve
Asur Uumllkeleri arasında soumlz konusu boumllge paylaşılamamıştır (Hawkins 1998(b) 282
Klengel 1968 76)
İšuwa isminin hem bir şehri hem de aynı isimli bir krallığı belirttiği
duumlşuumlnuumllmektedir ve boumllgede bulunan bu şehrin soumlz konusu boumllge iccedilin oumlnemli bir
konumda yer aldığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 247) İšuwarsquonın Yukarı Uumllkersquoyi az
ccedilok sınırlayan bir konumda olduğu anlaşılmaktadır ve Elazığ civarlarına yani Yukarı
Uumllkersquonin dolu sınırında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2017(b) 210 Hawkins
1998(b) 281)
Sınırları tam olarak belirlenemese de Yukarı Mezopotamya Ovası ile Diclersquonin
uumlst kısımlarının sınırı olduğu kabul edilmektedir I Tuthaliya zamanında İšuwalıların
Mittani topraklarına kaccedilması ya da I Šuppiluliumarsquonın İšuwarsquoya karşı kazandığı
zaferin ardından İšuwalıların Mittanirsquoye gidişleri coğrafi yakınlık sebebiyle
anlaşılmaktadır Eğer Murat Suyursquonun İšuwarsquonın kuzey sınırını temsil ettiği kabul
edilirse modern Tunceli şehri farklı bir boumllgede olmalıdır İšuwarsquonın Tuncelirsquonin
kuzeyindeki Munzur Dağlarırsquona kadar ulaştığı ya da bu sıra dağların guumlneyinde
bulunduğu goumlzardı edilmemelidir İšuwa Uumllkesirsquonin doğu sınırı Toros Dağlarırsquonın
110
kuzey youmlnuumlnden diğeri ise Murat Suyursquonun guumlney youmlnuumlne doğru eğilmesiyle verildi
ve bu nedenle soumlzuuml geccedilen uumllke bağımsız bir coğrafi birim sunmuştur (Alparslan
2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)
İšuwarsquonın Mezopotamya ile Anadolu arasındaki geccediliş boumllgesi uumlzerinde yer
aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Metinlerde369 yer alan İšuwarsquonın sınır komşuları arasında batı
ve kuzeybatı sınırında Yukarı Uumllke ve guumlneyde Mittani bulunur370 Tegaramarsquonın
İšuwa sınırında yer alan komşuları arasında bulunduğu ve Eski Asur belgelerinde de
yer aldığı bilinmektedir Malatiya371 ve İšuwarsquonın sınırlarının Fırat Nehri ile ayrıldığı
goumlruumllmektedir (Alparslan 2017(b) 213) Pahhuwarsquoda İšuwarsquonın komşuları arasında
yer alıyor olmalıdır ccediluumlnkuuml Pahhuwalı esirlerin İšuwarsquoya kaccediltığına dair bir belge soumlz
konusudur 372 II Muršili doumlnemine ait bir metin sebebiyle Hatrarsquonın 373 İšuwa
toprakları iccedilerisinde bulunduğu duumlşuumlnuumllmektedir374 (Alparslan 2017(b) 214)
İšuwa Uumllkesi Eski Hitit belgelerinde yer almamaktadır İšuwa ile ilgili ilk kesin
kayıt II Tuthaliya doumlnemine tarihlenmektedir ama kayıdın yer aldığı tarihin I
Šuppiluliuma doumlnemine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Mittani kralı Šattiwaza ile
yapılan bir antlaşmada375 İšuwa boumllgesine ilk seferin kral I Šuppiluliumarsquonın babası
II Tuthaliya doumlneminde yapıldığı ikinci seferin ise I Šuppiluliuma doumlneminde
yapıldığı belirtilmektedir ve İšuwarsquonın duumlşmanca bir tavır takıldığından
bahsedilmektedir (Yiğit 1995 244) Antlaşmanın İšuwa ilgili olan boumlluumlmuumlnde II
Tuthaliya doumlneminde İšuwa halkının Hattirsquoye karşı duumlşmanca bir tavır sergilediğinden
bahsetmektedir ve bu tavrın Hitit Uumllkesirsquone karşı bir ilan niteliğinde olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 14 vd Hawkins 1998(b) 282 Klengel1968 65
vd)
369 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 511 370ldquoBabamın zamanında İšuwa topraklarına giren askerler ve topraklar Kurtališša kentinin askerleri
Arawanna kentinin birlikleri Zaziša Uumllkesi Kalašma() Uumllkesi Timana uumllkesi Haliwa Dağı Karna
Dağı Turmitta şehri birlikleri Alha Uumllkesi Hurma Uumllkesi Harana Dağı Tegarama Uumllkesirsquonin yarısı
Armatana kentinin askerleri Tepurziya kentinin birliklerihelliprdquo I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza
arasındaki antlaşma bkz CTH 51(Alparslan 2017(b) 213) 371 Malatyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 257-258 RGTC VI2 100) 372 Pahhuwalı Mida bkz CTH 146 = KUB 2372 373 Samsatrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 104 RGTC VI2 37) 374 I Muršilirsquonin Anadolu seferleri bkz CTH 12 = KUB 3164+ iii 49 375 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma bkz CTH 51
111
Ayrıca III Hattušili doumlnemine ait bir belgede İšuwarsquodan bahsedilirken yine II
Tuthaliya doumlnemine yine İšuwarsquoya 376 atıfta bulunulmaktadır 377 Hitit Uumllkesirsquonin
duumlşmanlarından bahsedilirken soumlz konusu boumllgeden de bahsedilmesi ve ayrıca
Tegarama isimli bir yere saldırı yapılıp yağmaladığından bahsedilmektedir (Yiğit
1995 244 vd Altman 2000 13) Ayrıca Maşathoumlyuumlk No 96 mektubundan yola
ccedilıkarak İšuwarsquonın Hurrilerrsquoe yakınlık goumlsterdiği ve soumlz konusu doumlnemden itibaren
Hitit hakimiyetinden ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 12 vd)
II Tuthaliyarsquonın huumlkuumlmdarlığı zamanında Mittani Kralırsquonın desteğiyle İšuwa
Hitit Uumllkesirsquone karşı silahlanmıştı II Tuthaliya boumllgede ccedilıkan isyanı bastırmakta
başarılı oldu ve muhtemelen İšuwa uumlzerindeki kontroluuml yeniden kurdu İsyancıların bir
kısmının Mittani Krallığırsquona kaccediltığı ve Mittani otoritesine sığındığı
goumlzlemlenmektedir Mittani kralına isyancıların iadelerini iccedileren bir talep goumlnderilse
de bu talebin reddedildiği378 anlaşılmaktadır (Bryce 2005 127vd Altman 2000 12
Hawkins 1998(b) 283)
Mittani Uumllkesi ilerleyen doumlnemde İšuwa Uumllkesirsquoni işgal eder ve yağmalar II
Tuthaliyarsquonın kuzeybatı veya batıda seferde olduğu tahmin edildiğinden dolayı bu
işgali engelleyemedi II Tuthaliya Batı Anadolu ve Kaška379 uumlzerindeki fetihlerinden
sonra İšuwarsquoda hakimiyetini yeniden tesis eder lakin durum kalıcı değildi İšuwa
Mittani Krallığırsquona sadık olmaya devam eder Hitit kralının boumllgeye duumlzenlediği
seferler ise kalıcı bir sonuccedil getiremez Hitit Krallığırsquonın doğu sınırlarının Mittani
Krallığı ve muumlttefikleri tarafından işgal edilme tehlikesi vardı (Bryce 2005 128)
376 IIIII Tuthaliya zamanında İšuwa Krallığı Hitit Krallığı ile Mittani Krallığı arasındaki boumllgede
bulunuyordu ve bu sebeple stratejik olarak buumlyuumlk oumlneme sahipti (Bryce 2005 127) 377 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 378 ldquoİšuwa halkı Guumlneşimden oumlnce kaccediltı ve Hurri topraklarına indi Ben Guumlneşim Hurriye şu kelimeyi
yolladı benim succedillu olan vatandaşlarımı iade et rdquoFakat Hurriler Guumlneşrsquoe şu soumlzleri geri goumlnderdilsquo
Hayır Bu şehirler daha oumlnce buumlyuumlkbabamın guumlnlerinde Hurri topraklarına gelmişlerdi ve oraya
yerleşmişlerdi Daha sonraları Hatti Uumllkesirsquone muumllteci olarak geri doumlnduumlkleri doğrudur Ama şimdi
sonunda sığırlar istikrarlı bir şekilde seccediltiler onlar da kesinlikle uumllkeme geliyorlar rdquoBu yuumlzden
Hurriler kaccedilaklarımı bana iade etmedi Guumlneşimrdquo I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 41 (Bryce 2005 128) 379 Kuzey Anadolursquoya lokalize edilir (Bryce 2009 374-375 RGTC VI 190-192 RGTC VI2 72-73)
112
I Šuppiluliumarsquonın Kizzuwatna kralı Šunašurra ile yaptığı antlaşmada380 da
İšuwalıların krala karşı duumlşmanlığa başladığı bu sebeple de kralın onların uumlzerine sefer
duumlzenlediğinden bahsedilmektedir ayrıca İšuwalıların yenildikten sonra Hurri
boumllgesine kaccediltıkları kral I Šuppiluliuma kaccedilan kişileri istediğinde ise Hurrilerin kralı
geri ccedilevirdiği anlaşılmaktadır Ayrıca yine I Šuppiluliumarsquonın Nuhaššeli Tette ile
yaptığı antlaşma metninde 381 İšuwa ile ilişkilerden bahsedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın İšuwa ile ilişkilerini iccedileren bir metinde382 İšuwarsquoya getirilmiş olan
NAMRAlsquolardan bahsedilir bu sayede Šunašurra Antlaşması ile bir bağlantı
kurulabilmektedir (Yiğit 1995 245 Klengel 1968 66vd Beckman 1996 13-22
Beckman 1996 50-54)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı (Bryce 2005
156) Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde oumlzellikle de iki olayın tetiklediği accedilıktı
Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši adındaki bir
adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir başka
Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir
kuvvet goumlnderdikten sonra Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa
topraklarını Alše Krallığırsquonın sınırına kadar fethetti (Bryce 2005 161)
III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada383 ldquoİšuwa duumlşmanı geldi ve
Tegaramarsquonın topraklarını yağmaladırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146)
III Hattušili ve IV Tuthaliya doumlnemlerine Asur Krallığırsquonın tehlike haline
gelmesi sebebiyle İšuwa Hitit Krallığı iccedilin politik accedilıdan oldukccedila oumlnemli bir boumllgede
bulunmaktaydı ccediluumlnkuuml Hitit ve Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllge goumlrevi
goumlrmekteydi (Yiğit 1995 245)
Nişantepersquode yapılan kazı ccedilalışmaları sırasında Ališarrumarsquoya ait olduğu
duumlşuumlnuumllen bir muumlhuumlr384 ele geccedilmiştir Burada bahsedilen muumlhuumlruumln Korucutepersquode
bulunan muumlhuumlrdeki Ališarruma ile aynı kişi olduğunun kanıtı olarak goumlsterildi Singer
380 I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile yaptığı antlaşma bkz CTH 41 381I Šuppiluliuma ile Nuhašše kralı Tefte arasında yapılan antlaşma bkz CTH 53 382I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 383III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 384 Bkz Resim 24
113
soumlzuuml geccedilen muumlhuumlrlerin farklı hiyeroglifler ile belirtilip aynı kişinin adı olduğunu
belirtse de De Martino iki farklı kişi olabileceklerini de duumlşuumlnmektedir Ališarruma
isminin ldquoŠarruma dedirdquo anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2010 109
vd)
De Martino Ališarrumarsquonın adının geccediltiği metinleri şu şekilde toparlamıştır
bull KBo 1421 Ališarrumarsquonın Pirwarsquoya ibadet ettiği metin sebebiyle III Hattušili
zamanına ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk zamanlarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
bull KBo 830 CTH 297 Ališarrumarsquonın Hitit kralı ile birlikte yer aldığı metinde
Amurru kralı Bentešinarsquonın da yer alması sebebiyle belgenin kronolojik
tarihlendirilmesinin III Hattušili ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk doumlnemlerinde yer aldığı
duumlşuumlnuumllmektedir
bull KUB 4080 metinde sanıkların ifadeleri ve duruşma tutanağı ile ilgilidir Metinde
Ališarrumarsquonın Kilušhepa ile yakın bir ilişki iccedilinde olduğu goumlzlemlenmektedir
Korucutepersquode yer alan muumlhuumlr baskısı ile de tanıdığımız Lupakki Hitit kralı
tarafından goumlnderilen KBo 181 fragman numaralı mektubun goumlndericisidir
Muhtemelen IV Tuthaliya kraliccedileye DUMUMUNUSLUGAL adındaki birinin
sağlığı ile ilgili bilgilendirir385 ve bu kişinin Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir386
Metin III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında Hitit mahkemesinde goumlrev
yapan yuumlksek ruumltbeli kişilere ve uumlst duumlzey kişilere atıfta bulunmaktadır
bull KUB 4090 metinde Ališarrumarsquonın eşinin oumllduumlğuuml belirtilmektedir
bull KUB 541 metinde mahkeme sırasında yapılan komplolar belirtiliyor ve Šaušgaziti
isimli birinin Ališarrumarsquoyı yakın bir tehdide karşı uyardığı anlaşılmaktadır ve
ikilinin Naninzirsquoye ve onu krallığına karşı olduğu belirtilmektedir (de Martino
2010 110 vdd)
385ldquo[Şoumlyle] ki İšuwa kralı buumlyuumlk Karpattuya sevgili babam soumlyle sevgili babamla (ilgili) her şey iyi
olsun ve tanrılar sevgili [ba]bamı nezaketle korusun Majesteleri kraliccedile iyi[dir] Sevgili babam ne
olursa olsun bana yazabilirrdquo (Klengel 1976 86) 386 Metinde yer alan ldquosevgili babamrdquo ifadesi sebebiyle mektubu yazan kralın Hitit sarayı ile evlilik yolu
sayesinde bir yakınlık kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel 1976 87)
114
Yukarıda saydığımız metinlerin hiccedilbirinde Ališarrumarsquonın İšuwa kralı unvanı
bulunmamaktadır lakin metinlerde geccedilen kişi adları ve Korucutepersquode bulunan muumlhuumlr
sebebiyle Ališarrumarsquonın İšuwa kralı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ališarrumarsquonın yuumlksek
ruumltbesi Amurru Kralı Bentešina Hitit kralı ve kraliccedilesi ile ilişki iccedilerisinde olması
sebebiyle de Ališarrumarsquonın kral olduğunun ispatı olarak goumlruumllmektedir (de Martino
2010 113)387
Bronz tablette388 İšuwa kralı olarak Ališarrumarsquonın değil Ehlišarrumarsquonın yer
aldığı goumlzlemlenmektedir Veliahtın metinde yer alması IV Tuthaliya ile yakın bir
ilişki iccedilerisinde bulunduğunu akla getirir ya da Ališarrumarsquonın bir skandala karıştığı
fikrini de doğurur Muhtemelen III Hattušilirsquonin oğullarından biri olan ve IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi olan Hešnirsquonin 389 başlattığı ayaklanmaya katıldığı da
duumlşuumlnuumllebilir ama bu isyanın tarihlendirilmesinden sonra duumlşuumlnuumllmesi gereken bir
konudur Metnin Ehlišarruma henuumlz prens iken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
Ališarrumarsquonın ise ya oumllduumlğuuml ya da goumlrevden alındığı duumlşuumlnuumllebilir (de Martino 2010
114)
IV Tuthaliya zamanına ait olan Ulmi-Tešup antlaşmasında390 İšuwa kralının
adı geccedilmektedir Antlaşma tanıkları arasında İšuwa Beyi Arišarruma sayılır Yine IV
Tuthaliya doumlnemine tarihlenen adı okunmayan Hanigalbat kralının Hitit kralına
goumlnderdiği mektupta391 Asur ile Hanigalbat Uumllkeleri arasındaki ilişkiye Hitit kralının
kızması yer almakta bu durumu İšuwalı Ehlišarrumarsquonın Hanigalbat kralına bildirdiği
belirtilir Metinde Hitit İmparatorluğursquonun Hanigalbat Uumllkesi uumlzerinde soumlz sahibi
olduğunu belirtirken İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquona bağlı olduğunun belirtilmesi son
387 De Roos ise Kilušheparsquonın oumlnce Arišarruma daha sonra Ališarruma ile evlendiğini ileri suumlrmektedir
(de Roos 2005 215) 388 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 389 Hešni ile ilgili metinler goumlz oumlnuumlnde bulundurulduğunda bronz tablette yer almamasının sebebinin
Kurunta ile yapılan soumlzleşme sırasında Hitit youmlnetici ccedilevresini terk ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla
ilgili metinlerin tarihi sıralaması Ehlišarrumarsquonın prens olduğu metin bronz tablet metni ve IV
Tuthaliya ile Kurunta arasında yapılan antlaşma metni şeklinde olmalıdır Soumlz konusu metinlerin
katalog numaralarına sırasıyla bakacak olursak Metal envanterler bkz CTH 242=KUB 4096
Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106=Bo 86299 Hanigalbat kralının mektubu
bkz CTH 179=IBoT 134 şeklinde ortaya ccedilıkacaktır (Glocker 2011 255) 390 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 391 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179
115
derece ilgi ccedilekicidir (Yiğit 1995 245) Metnin III Hattušilirsquonin son yıllarında ya da
IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 255)
İšuwalı Ehlišarrumarsquonın bir başka metinde ldquoprensrdquo olarak geccediltiği
goumlzlemlenmektedir Metinde geccedilen belirli kişilerin Ulmi-Tešup antlaşmasında yer
alması sebebiyle Ehlišarrumarsquonın Ališarrumarsquodan sonraya tarihlenmesi gerektiği
kabul edilmektedir Korucutepersquode yapılan kazı ccedilalışmalarında uumlccedil adet muumlhuumlr
bulunmuş olup bunlardan 1392 ve 2393 numaralı muumlhuumlrler Ališarrumarsquoya ait olup 3394
numaralı muumlhuumlrse Ehlišarrumarsquoya aittir 2 nolu muumlhuumlr baskısında Ališarruma adının
yanında kuumlccediluumlk hiyeroglifleri ile ldquoki-lu-x-he-pardquo ismi geccedilmektedir Bu kişinin de Hitit
metinlerinde geccedilen Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Yiğit 1995 246 Hawkins
1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )
Hitit kralı III Hatušilirsquonin zamanına ait olan bir metinden 395 anlaşıldığı
kadarıyla Ališarrumarsquonın tarihsel olarak Arišarruma ve Ehlišarrumarsquodan oumlnce İšuwa
tahtında yer aldığı anlaşılmaktadır396 Metinde verilen tarihsel olay sıralamasından
yola ccedilıkarak III Hattušilirsquonin oumlnceden yaptığı bilinmeyen bir antlaşmanın ortaya
ccedilıktığı anlaşılmaktadır III Hattušilirsquonin kardeşi Halpašulipirsquonin397 bilinmeyen bir
sebepten oumltuumlruuml İšuwa Uumllkesirsquone goumlnderildiği anlaşılmaktadır (Glocker 2011 258
vdd)
Metinde Hitit kralı III Hattušilirsquonin II Muwatallirsquonin vefatından sonra Urhi-
Tešup yerine tahta ccedilıkması da geccedilmektedir oumlnceki olaylar anlatılırken mevcut olaylar
ile ilgili de bilgi verilmektedir Ališarrumarsquonın kral olarak tanınması sebebiyle vassal
ile yapılan bir evliliği duumlşuumlnmek muumlmkuumln goumlruumllmektedir (Glocker 2011 262 vd)
392 Bkz Resim 25 393 Bkz Resim 26 394 Bkz Resim 27 395Ayrı tarih metin parccedilaları bkz CTH 215 = KBo 50182 396ldquoAşağıda Hatti kralı olan buumlyuumlk kral olan Tabarna Hattušili] [Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hatti
Uumllkesi kralı [Šuppiluliuma]rsquonın torunu [buumlyuumlk kralı Hatti kralı Hattuši[li Kuššar kralı][
Halpašul]upi abim[dir] [] [] Ve onu İšuwarsquonın k[ral]ı yaptı [Ağabeyim Tanrı olur] olmaz
[aldım] Majesteleri Ališarr [uma hellip] hellip Ve onu [İšuwa kral]ı yaptımVe efendisine guumlnah işleyen hellip]rdquo
(Glocker 2011 258) 397 Soumlzuuml geccedilen metinde yer alan ldquoKralın youmlnetimi başladırdquo ifadesine yakınlığı sebebiyle bahsedilen
kişinin Halpašulipirsquoyi ifade ettiği varsayılabilir (Glocker 2011 262)
116
İšuwa Uumllkesirsquonin Hitit kraliyet ailesinin bir prensine verildiği duumlşuumlnuumllmektedir
bu durumun en geccedil III Muršili Urhi-Tešup doumlnemine işaret ettiği duumlşuumlnuumllmektedir398
(Glocker 2011 265)
Halpašulipirsquonin Hattušarsquoyı youmlneten kraliyet ailesinin uumlyesi olması ve
Ališarrumarsquonın Hurrice teofor bir isim olması sebebiyle Halpašulipirsquonin Ališarruma
ile aynı kişi olduğu fikri oumlnerilmiştir Kraliyet ailesi uumlyelerinin Tešup ve Šarruma
isimlerini kullanarak ikinci bir isim ile adlandırılması yaygın bir durumdu ancak
kaynaklarda konu ile ilgili tam bir kanıt bulunmamaktadır Eğer bu duumlşuumlnce doğruysa
Halpašulipirsquonin oğulunun İšuwa tahtına geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 268
vd)
Adı bilinmeyen bir İšuwa kralından Hitit kralı ve kraliccedilesinin yanında yuumlksek
bir makam sahibi olan babasına goumlnderilen bir mektup 399 bulunmaktadır İšuwa
kralının babasının Hitit sarayında oumlnemli mevkide yer alan goumlrevli olması oldukccedila ilgi
ccedilekicidir Metinde geccedilen kralın en geccedil IV Tuthaliya zamanına tarihlenebileceği
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml IV Tuthaliya doumlneminde en son İšuwarsquoda kral bulunduğunu
goumlrmekteyiz doumlnemin sonrasındaysa İšuwa Hitit Uumllkesirsquone doğrudan bağlı bir boumllge
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Yiğit 1995 246)
III Arnuwanda doumlnemine tarihlenen ldquoPahhuwalı Mitardquo konusuna sahip bir
belgedeyse400 İšuwa kralından soumlz edilmez ancak bazı sınır boumllgeleri ve İšuwalı
yaşlıların Hitit kralına ve hanedanına sadakat askeri yardım vb konularda yemin
ettikleri goumlzlemlenmektedir bu sebeple de İšuwarsquoda bir kralın varlığının doumlnemde soumlz
konusu olmadığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 246)
İšuwa ile Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkilerin Asur Krallığırsquonın guumlccedillenip
yayılmaya başlamasıyla ortaya ccedilıktığı goumlzlemlenmektedir Ayrıca bir metinde401 sınır
savunmasında İšuwarsquonın asker vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu belirtilir Asur ve Hitit
kaynaklarına bakıldığında İšuwarsquonın Hitit Devleti yıkılmadan oumlnce bağımsız olduğuna
398Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 = KUB 155 + 399 Kral ya da kraliccedilenin mektubu bkz CTH 188 400 Pahhuwalı Midarsquonın metni bkz CTH 146 401I Arnuwandarsquonın il valileri iccedilin talimatları bkz CTH 261
117
ya da Asur hakimiyetine girdiğine dair herhangi bir ipucu bulunamamaktadır (Yiğit
1995 246 vd)
IV Tuthaliya Nihiriyarsquodaki 402 Asur yenilgisinin ardından İšuwa kralına
mektup goumlnderdi ve onu azarladı403 İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden oumlnce ya
da Asur youmlnetimi altındayken bile bağımsız olduğuna dair bir işaret yoktur (Klengel
1968 74 Bryce 2005 318)
İšuwa Uumllkesi Hitit-Mittani ve Hitit-Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllgede
yer almaktaydı İšuwa ile ilgili idari bir metinde404 Hititli uumlst duumlzey bir yetkilinin
Yukarı Fırat boumllgesine doğru Hitit sınırını teftişe geldiği anlaşılmaktadır Muhtemelen
Asur Krallığırsquonın yayılmasına karşı bu boumllge sıkı bir şekilde denetlenmekteydi (Yiğit
1995 247 Klengel 1976 85)
İšuwa Krallığırsquondan Eski Hitit doumlnemi vesikalarında bahsedilmemesine karşın
Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın guumlccedillenmesi ile birlikte Anadolu iccedilin oumlnemli bir
jeostratejik bir konumda bulunması sebebiyle Hitit Krallığırsquonın ilgisini ccedilekmeye
başlamıştır ve boumllgenin oumlnemli konumu Asur tehlikesi karşısında uumlst seviyeye
ulaşmıştır Hititlerin boumllgedeki nuumlfuzlarını arttırmak iccedilin yaptığı diplomatik evlilik ile
başarılı bir politika izlediği goumlzlemlenmektedir Hitit-Asur Uumllkeleri arasında tampon
bir boumllge oluşturulmuş ve Asurrsquoun Anadolursquoya ilerleyişi bir nebze de olsa kesilmiştir
İšuwarsquodaki beyliklerin bir ccedilatı altında birleşmemesine rağmen Kilušhepa ile evlenen
kişinin İšuwa Uumllkesi uumlzerindeki en nuumlfuzlu kişi haline geldiği aşikardır Soumlz konusu
evlilik gerek Hitit Uumllkesi gerekse İšuwa Uumllkesi iccedilin başarılı sonuccedillar doğurmuştur
IIF Amurru Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Denize kıyısı olması ve deniz ticaretinde kullanılan yolların ana ccedilekirdeğinde
yer alması sebebi ile ve buna ek olarak kara ticareti uumlzerinde de muumlhim bir boumllgede
yer alması sebebiyle Amurru Krallığı oldukccedila oumlnemlidir Hitit ve Mısır Krallıkları
402 Lokalizasyonu belirtilmemiştir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 403ldquoBenim iccedilin (durum) benim iccedilin farklılaştığından kendinizden benden bir yer tuttun Yanımda
değilsin Nihriyadan yalnız kaccedilmadım mı Duumlşmanın Hurri topraklarından benden aldığına goumlre
Alatarmada kendi başıma kalmamış mıydımrdquo (KBo 414 II 7 V Bryce 2005 318) 404 Tarih metni fragmanı bkz CTH 214=KBo XVI 42
118
boumllgede hakimiyet kurmak istemiş Amurru Krallığı ise soumlzuuml geccedilen iki krallık arasında
yer bulmaya ccedilalışmıştır
Amurru ismi ilk olarak MOuml 3 ve erken 2 bin yıl metinlerinde modern Suriye
boumllgesinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kapsayan ve batıdan Mezopotamyarsquodan Akdeniz
kıyılarına uzanan geniş bir alana yayılan coğrafi bir terim olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Asi Nehri ve Levant boumllgeyi topraklarını da kapsamaktadır (Bryce 2005
167 Bryce 2009 41vd Sir Gavaz 2010 1vd) Mari ve Alalah405 arşivlerinde terim
daha kısıtlı bir merkezi ve guumlney Suriye boumllgesi iccedilin kullanılmaya başlandı Mısır kralı
III Tutmosis huumlkuumlmdarlığında Mısır askeri guumlcuumlnuumln genişlemesiyle birlikte Mısırrsquoın
boumllgelerine Orontes Nehri ile merkezi Levant kıyısı arasında uzanan accedilıkccedila
tanımlanmış bir jeopolitik bir yer olarak belirtilmiştir Amurru Krallığı ile ilgili
bilgileri Amarna yazışmaları ile Ugarit ve Hitit arşivlerinden oumlğrenmekteyiz
Amarna tabletlerinde III Amenoteprsquoe mektup yazan Abdi-Aširta isimli birinin
varlığı goumlzlemlenmektedir Kendisini Habiri hanedanının beyi olarak belirtmektedir
ve Mısır Uumllkesirsquone bağlı olduğu anlaşılmaktadır406 Boğazkoumlyrsquode yer alan belgelerde
Abdi-Aširtarsquonın varlığına dair bir ip ucu bulunmamaktadır bu sebeple Amurrursquonun
Abdi-Aširtarsquonın oğlu Aziru zamanında devlet olarak siyasi bir yapıya doumlnuumlştuumlğuuml
duumlşuumlnuumllmektedir (Sugi 1960 13)
I Šuppiluliumarsquonın Suriye seferleri sırasında Amurru yerel boumllgede yer alan
ve en goumlze ccedilarpan youmlnetimlerden biriydi Aynı zamanda uumlzerinde uumlstuumlnluumlk kurmaya
ccedilalışan komşularına ve buumlyuumlk guumlccedillere bunun zahmetli bir durum olduğunu kanıtladı
(Bryce 2005 167 Murnane 1990 8 vd)
Amurru Kralı Aziru Mısır Kralı Akhenatonrsquoa Hitit saldırganlığı ile ilgili
goumlruumlşuumlp Hititlere karşı Mısır topraklarını savunmak iccedilin Mısır asker ve savaş
arabalarını istedi Ancak Mısırlı yerel yetkililere youmlnelik şikayetleri ve Hititlere karşı
yardım talebi firavunun işbirliği yapmadığını kanıtladı ve buna ek olarak Hitit kralına
tabi olmaya ve fethettiği toprakları Hitit kralına teslim etmekten başka ccedilaresi
olmadığını da kanıtladı (Bryce 2005 171)
405r Asi Nehrinin kuzeyine Tuumlrkiyenin guumlneydoğusundaki Amik ovasında yer alan Tel Accedilanarsquoya
lokalize edilir (Bryce 2009 22-24 RGTC VI 5 RGTC VI2 2) 406ldquoBuumltuumln Amurru topraklarını kral iccedilin koruyorum Lordumrdquo (Sugi 1960 13)
119
Baaluya ve oğlu olduğu duumlşuumlnuumllen Beti-ilursquodan Azirursquoya yazılan bir mektupta
Lupakki komutasındaki Hitit birliklerinin Amka topraklarında olduğu ve şehirleri ele
geccedilirdiğini belirtildi Mittani Uumllkesi iccedilin daha endişe verici olansa Zitanarsquonın
komutasındaki 90000 Hitit piyade kuvvetinin Nuhašši Uumllkesirsquone geldiği
bildiriliyordu Hem kuzeyde Nuhašširsquoden hem de guumlneyde Amka uumlzerinden
Amurrursquoya karşı Hitit Krallığırsquonın bir saldırısına işaret etmekteydi Bu durumda
sadece tehlikede olan Amurru Krallığı değildi Hititler Amkarsquoyı istila edince Mısır
oumlzerkliğini ihlal etmişlerdi ve bu suumlreccedil devam ederse Suriyersquode bulunan Mısır
topraklarına fazla ihlal soumlz konusu olabilirdi (Bryce 2005 172 vd Klengel 1964 76
vd Schulman 1978 45)
Amurru kralı Mısır kralı ile goumlruumlşmek iccedilin Mısırrsquoa gitti ve doumlnuumlşte Aziru
Mısırrsquoa bağlılığını yardımcısı Baaluyarsquonın Amurru kralının yokluğunda başladığı
Ugarit kralı II Niqmaddu ve bir Hitit vassalının bir anlaşmazlığı suumlrduumlrerek korudu
İki youmlnetici arasında bir antlaşmaya varıldığında Aziru Hitit tebasında bulunan
Kadešli Aitakkama407 ile ittifak kurmaya başladı (Bryce 2005 173 Klengel 1964 74
vd Klengel 1999 157vd)
Mısır kralı ikinci kez Azirursquoyu Mısırrsquoa ccedilağırdı ancak Amurru kralı Hitit
kralının Nuhašši ve Amurrursquonun istila etmesinden korktuğu gerekccedilesiyle ziyareti
ertelemişti bu durumun sonrasında Azirursquonun bahanesi olduğu ortaya ccedilıkmıştır Aziru
boumllgedeki kendi konumunu guumlccedillendirmek iccedilin zaman kazanmak ve aynı zamanda
Mısırrsquoın isteklerini reddetmek iccedilin zaman kazanmaya ccedilalışmaktaydı Aziru Hitit
kralına hizmet edip etmeyeceğini ciddi olarak duumlşuumlnmeye başlamıştı Akhenaton
boumllgedeki diğer elccedililerinden aldığı raporlar sebebiyle endişelenmekteydi Soumlz konusu
raporlarda Azirursquonun Katnarsquodaki şehirleri ele geccedilirdiği ve Sidonrsquodan408 Zimredda ve
Kadešrsquoten Aitakkama ile işbirliği yaptığı belirtiliyordu Oumlzellikle Kadeš ile yaptığı
antlaşma firavunu harekete geccedilirdi ccediluumlnkuuml Aitakkama Kadeš tahtına bir Hitit vassalı
olarak yerleştirilmişti İhanet succedillaması ile Akhenaton Azirursquonun ya da oğlunun ona
407 EA 151 69-73 408 Beyrutrsquoun guumlneyinde Luumlbnan kıyısına lokalize edilir (Bryce 2009 649-652 RGTC VI 327)
120
oumlnceden belirttiği bir talepte bulundu409 ve Azirursquonun soumlzuumlnde durmasını istedi (Bryce
2005 174 Klengel 1964 74 vdd Noth 1948 230vd Murnane 1990 13)
Firavunun bu talebi karşılıksız kaldı ve Azirursquonun Hitit Uumllkesirsquone olan
bağlılığını accedilık bir şekilde ilan ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Hitit kralı ile birkaccedil kez iletişim
kurduktan sonra I Šuppiluliuma ile bir vassallık antlaşması yaparak durumu
resmileştirdi410 Metinde Azirursquonun dost olduğu prensler arasında Mizri411 Hurri
Nuhašše Niya Halpa Kargamıš sayılmaktadır Hitit kralının korunmasına ve boumllgesel
ittifaklar yoluyla Hitit konumunun pekiştirilmesine bağlı olarak II Niqmaddu ve
Aitakkama gibi yerel youmlneticiler ile birlikte uumllkesini guumlvenli bir şekilde kurtarabildi
buna ek olarak oumllene dek Hitit İmparatorluğursquona sadık kaldı (Bryce 2005 175 Sir
Gavaz 2012 2829 Klengel 1964 63 vd Klengel 1974 72 vd Freydank 1960
356- 381 Beckman 1996 32-37)
Freydank tarafından I Šuppiluliuma doumlnemindeki Amurru Uumllkesi ile olan
ilişkisi şu şekilde kronolojik olarak sıralanmıştır
bull Hititlerin Suriyersquoye seferleri
bull Azirursquonun Hititler ile antlaşma yapması
bull Hititlerin daha sonra yaptığı Suriye ve Mittani uumlzerine seferleri
bull Aitakkamarsquonın Kadešrsquoten sınır dışı edilmesi
bull Yeni bir sefer iccedilin Aitakkama ile Hititlerin ittifakı
bull IV Amenofisrsquoin tahta ccedilıkışı
bull Hititlerin Suriye boumllgesine sefere devam etmeleri
409 ldquoŞimdi kral şoumlyle seslendi Qidsa (Kadeš) huumlkuumlmdarı barış yaptınız İkiniz birlikte yiyecek ve guumlccedilluuml
bir iccedilecek alıyorsunuz Ve bu doğru Neden boumlyle davranıyorsun Kralın doumlvuumlştuumlğuuml bir huumlkuumlmdarla
niccedilin barışın hellip Ama hizmetini kral iccedilin yaparsan kralının kralın senin iccedilin yapamayacağı şey nedir
Herhangi bir sebepten oumltuumlruuml koumltuumlluumlk yapmayı tercih ederseniz koumltuumlluumlğuuml hain olaylar yaparsanız o
zaman tuumlm ailenizle birlikte siz kralın baltası tarafından oumlluumlrsuumlnuumlzhellipVe sen yazdığında şoumlyle dedin
Kral Lordum bu sene beni bırak ve sonra gelecek sene kralım Lorduma gideceğim Eğer bu
imkansızsa oğlumu benim yerime goumlndereceğim-- Kral Lordun senin soumlylediklerine uygun olarak bu
yıl sana (şoumlyle) soumlyluumlyor Kendine gel (şimdi) ya da oğlunu goumlnder ve tuumlm toprakların yaşayan kralını
goumlreceksin (EA 162 22) (Bryce 2005 174 vd) 410 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Azirursquonun arasındaki antlaşma bkz CTH 49 KBo 1013 411 Hititlerrsquoin Mısır Krallığırsquonı belirtmek iccedilin kullandıkları kelime olarak belirtilmiştir (RGTC VI 273-
275 RGTC VI2 106)
121
bull Mukiš Halpa ve Kadešrsquonın Hitit ile iyi geccedilinmesi
bull Azirursquonun Mısırrsquoa karşı sadakat zamanı
bull Nuhaššeli Tette ile antlaşma yapılması
bull Azirursquonun Mısırrsquoda kalması
bull Mısırrsquodaki 18 hanedanın sonu
bull Hitit ve Amurru Uumllkesi arasında antlaşma yapılması (Freydank 1960 380 vd)
Azirursquonun oumlluumlmuumlnden sonra torunu Tuppi-Tešup tarafından Amurru Uumllkesi
kısa bir suumlre youmlnetildi ve II Muršili ile bir antlaşma imzaladı412 (Friedrich 1926
Beckman 1996 54-59 Miller 2008 543 Cohen 2017 303 Devecchi - Miller 2011
141) Mısırrsquoın boumllgedeki yeniden etki yaratmasına rağmen Tuppi-Tešuprsquoun Hititli
youmlneticilerine ihanet ettiğine dair bir kanıt bulunmamaktadır (Beckman 1996 54
Devecchi - Miller 2011 142)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı413 Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti
II Muwattalli Kadeš Savaşı sırasında Mısır tarafını tutan Amurru kralı Bentešinarsquoya
karşı oumlfkeliydi Krallık Hitit kontroluumlne geri getirildikten sonra Bentešina mahkemeye
ccedilıkarıldı ve tutsak edildi 414 Amurru kralına yapılan bu succedillama buumlyuumlk ihtimalle
yersizdi ancak yine de Amurru kralı Hitit Uumllkesirsquone nakledildi III Hattušili
Bentešinarsquonın goumlrevinden alınmasını istedi ve II Muwatallirsquode bunu kabul etti
Amurru kralının yerine Šapili isimli biri geccedilti Bentešina Yukarı Uumllkersquode III
412Nuḫašše ile Barga arasındaki sınır anlaşmazlığına ilişkin mahkeme kararı ve Amurrudan Duppi-
Tešub ile antlaşma bkz CTH 63 KBo 33 413 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1 414 ldquoGuumlneşimin seferleri ne olursa olsun o zaman Tanrılar beni destekliyorsa ve ben de Amurru
topraklarını fethederim Silahla fethetmek mi yoksa benimle barış mı yapsın Ve Amurru kralını ele
geccedilirdimhellip Tanrılara hediyeler vereceğimrdquoDua ve ruumlya metinleri parccedilaları bkz CTH 590 = KBo 996
(Bryce 2005 240 vd)
122
Hattušilirsquonin youmlnettiği Hakmišrsquoe415 goumlnderildi (Bryce 2005 240 vd Murnane 1990
54 Altman 2003 743)
Hakmišrsquote kaldıktan sonra Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile
evlenir Bentešinarsquonın adı bilinmeyen kızı da Hattušilirsquonin oğlu Nerikkali ile evlenir416
ve bu sayede Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquonin ilk hanımı olur artık Amurru soyu Hitit
kraliccedilesinin oğulları ile devam edecekti (Singer 1991(a) 168 Cohen 2017 303)
Bentešinarsquonın başka bir eşi olduğu bilinmesine rağmen antlaşma metninde417 soumlz
konusu evlilikler ile Hitit prensesinin Amurru Uumllkesirsquonde kraliccedile olması gerektiği accedilık
bir şekilde belirtilmiştir Prensesten doğacak olan erkek ccedilocukların ve soyun devamı
olan torunların Amurru tahtının varisleri olduğu da yine metinde yer almaktadır
Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra geccediltiği bilinen Šaušgamuwa soumlzuuml geccedilen
prensesin soyundan gelmektedir (Roumlllig 1974 20)
IV Tuthaliya tahtını korumak amacıyla 418 Amurru kralı Šaušgamuwa ile
antlaşma yapmıştır419 (Bryce 2005 301 Miller 2008 548) Antlaşmanın ilgi ccedilekici
konularından biri de Ahhiyawa Krallığırsquona ait olan gemilere uygulanan yasağın
metinde yer almasıdır420 (Devecchi 2010 244 Steiner 1989 395) Ayrıca Hitit kralı
Amurru kralına Amurru Uumllkesirsquone gelecek olan Asurlu tuumlccarları kabul etmemesini
aynı şekilde Amurrulu tuumlccarların da Asur Uumllkesirsquone gitmemesi iccedilin ambargo
uyguladığı bilinir 421 bu durum Asurrsquoun Miken ve Mısır Krallıkları ile ticaret
415 Amasyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 65-67 RGTC VI2 22-23) 416ldquoOğlum Nerikkali evliliğe Amurru Uumllkesi Bentešinanın kızını alacak Ve kralın kızı Gaššulawiyayı
Amurru Uumllkesirsquone evlenmek iccedilin Bentešinanın kraliyet evine verdim Amurru Uumllkesirsquonde o kraliccedile
olacak Kızımın oğlu ve torunu(ları) sonsuza kadar Amurru Uumllkesirsquoni youmlnetecekrdquo (Bryce 2005 268
Beckman 1983(a) 109 vd Ebeling 1926 379-380 Beckman 1996 96 Doğan-Alparslan 2012
123vd) 417 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešinarsquonın antlaşması bkz CTH 92 418ldquoCcediluumlnkuuml ben seni yarattım Šaušgamuwa kayınbiraderim boumlylece Guumlneşi krallıklarında koru
Bundan sonra da krallığımın oğullarını torunlarını ve onların torunlarını koru Bununla birlikte
Guumlneşin meşru kardeşleri ve Guumlneşin babasının ešertu eşlerinin oğulları olanlar ikincisi olanları da
dahil olmak uumlzere kraliyet koumlkenli olanların hepsi onların hiccedilbiri krallığı arzu etmezler Mašturi gibi
davranmardquo (Bryce 2005 301 Beckman 1996 98-102 de Mieroop 2007 102vd) 419 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 420ldquoAhhiyawa Uumllkesirsquonin gemilerinin gitmesine izin vermerdquo (Devecchi 2010 244 de Mieroop
2007104) 421ldquoTuumlccarınız Asurrsquoa gitmeyecek ve onun tuumlccarının uumllkenize girmesine izin vermeyeceksiniz O
uumllkenizden geccedilemez Uumllkenize girerse onu alıp Majesteleriye goumlnderin Bu mesele sizin iccedilin bir yemin
altına yerleştirilmiştirrdquo (de Mieroop 2007 104)
123
yapmasına engel olacak ve Akdeniz duumlnyasındaki ticarette soumlz sahibi olamamasına
sebep olacaktır Antlaşmada Hitit Krallığırsquonın dostlarına dost duumlşmanlarına ise
duumlşmanca bir tavır sergilemesi istenmiştir422 (de Mieroop 2007 103 Devecchi 2010
246 Steiner 1989 399 vd)
IV Tuthaliyarsquoya ait olan bronz tablette Šaušgamuwarsquodan bahsedilirken ldquokralın
kayınbiraderirdquo teriminin kullanılması kral olmadan oumlnce Hitit prensesi yani IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi ile evlenmiş olduğunu akla getirmektedir (Singer 1991(a) 172)
Bu evlilik Amurru ve Hitit uumllkeleri arasında yapılan uumlccediluumlncuuml evliliktir
Šaušgamuwarsquonın IV Tuthaliyanın kız kardeşi ile evlendiği anlaşılmaktadır
evlendiği kişinin Šaušgamuwarsquonın annesinin uumlvey kardeşi ya da kardeşi olduğu tahmin
edilir Ayrıca antlaşmada bir ardıllığın bulunmuyordu yani soyun devamı
beklenmiyordu (Roumlllig 1974 20) Šaušgamuwarsquonın bilinen son Amurru kralı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010 175 Singer 1991(c) Sugi 1960) Ancak Singerrsquoe
goumlre Mahhaza isminde Šaušgamuwarsquodan sonra bir kralın varlığı goumlze ccedilarpmaktadır
Ugaritlsquote bulunan mektuplardan birinde423 ele geccedilen bir bilgide424 Amurru ve Ugarit
tanrılarının sayılması Ugaritli Abušgamarsquonın Amurrulu birine mektup yazdığı
ihtimalini guumlccedillendirmektedir Metinde yer alan kişinin adının Mahhaza olması
sebebiyle Amurru kralınının soumlzuuml geccedilen kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010
177) Amurru Krallığırsquona ait bilgiler Hitit Krallığırsquonın yıkılması ile birlikte son
bulmaktadır (Singer 1991(c) 69)
Amurru Krallığı coğrafi konumu nedeniyle Mısır Babil ve Ahhiyawa Uumllkeleri
ile yoğun bir ticari ilişki iccedilerisindeydi Hititlerin burayı vassal yapmasında şuumlphesiz
bu sebep de hakimdir Bentešinarsquonın Kadeš Savaşırsquonda Mısır lehine bir politika
izlediği ve bu sebeple Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderildiği bilinmektedir III Hattušili
422 ldquoMısır kralı majestelerinin [arkadaşı] olduğunda o da senin arkadaşın olacak [Ama]
majestelerinin duumlşmanı olduğu zaman o da sizin [duumlşmanın] olacaktır Ve bana eşit olan krallar Mısır
Kralı Babil Kralı Asur Kralı ve Ahhiyawa Kralıdır Mısır kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o
da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Babil
kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı
olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Asur kralı majestelerinin duumlşmanı olduğu iccedilin senin de
duumlşmanın olacaktırrdquo (de Mieroop 2007 103vd) 423 RS 1524+50 424ldquoBoumlylece Abušgama der ki [Ugarit Uumllkesi] kralı kardeşim şoumlyle diyor lsquoİyilik seninle olsun Amurru
tanrıları ve Ugarit tanrıları kralın tanrıları efendiniz sizi guumlvenle korusunrsquordquo (Singer 2010 177)
124
zamanında Bentešina ile olan ilişkilerin iyiye gittiği ve III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın evlenmesi ve III Hattušilirsquonin oğlu Nerikkalirsquonin
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenmesi sonucunda iki uumllke arasındaki politik
ilişkilerin oldukccedila iyileştiği goumlzlemlenir Urhi-Tešup olayında Bentešinarsquonın III
Hattušili lehine bir propaganda yuumlruumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır Bentešinarsquonın oumlnceden bir
eşi olduğu bilinmesine rağmen Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquone kraliccedile olarak
goumlnderilmiştir ve Amurru Krallığırsquonın soyunun Hititli prensesten devam etmesi şartı
konulmuştur Yaptıkları antlaşmalarda Ahhiyawa ve Asur Uumllkelerirsquone karşı yapılan
ambargo uygulamalarının da yer alması Hititlerin Amurrursquodaki guumlcuumlnuuml goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Hititler Amurru Uumllkesirsquoni krallıklarına katmakta oldukccedila başarılı bir
politika uygulamışlardır
125
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HITIT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın var olduğu doumlnemde Hititler doumlrt buumlyuumlk guumlccedil arasında
sayılmıştır Diğer buumlyuumlk guumlccedillerse Mısır Babil ve Asurrsquodur Hitit Krallığı soumlzuuml geccedilen
iki krallıkla yani Babil ve Asur ile yapılan diplomatik evlilikler sayesinde karşılıklı
siyasi ilişkilerini geliştirmeye ccedilalışmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde başarılı da olmuştur425
Eskiccedilağrsquoda devletler arasında kullanılan politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Hititlerin diplomasi alanındaki gelişmiş olduğu antlaşma metinlerinde net
bir şekilde ortaya ccedilıkar ve buna oumlrnek olarak eşitlik esasına bağlı olarak yapılan Kadeš
Antlaşması verilebilir (Peker 2013 74 Dinccedilol 1988 40) Hititccedile antlaşma kelimesi
ldquoishiulrdquo ya da ldquolingaisrdquo terimi kullanılmaktaydı ayrıca Akadccedila aynı anlama gelen
ldquorikiltu(riksu)rdquo ya da ldquomamiturdquo kelimesinin de Hattušarsquoda kullanıldığı bilinmektedir
(Beckman 2003 759)
Daha oumlnce de belirtildiği gibi eşit devletler ile yapılan antlaşmalarda şartlarındaki
duumlzende
bull Antlaşma belgesini hazırlayan huumlkuumlmdarın adını iccedileren kısım (Preablum)
bull Taraflar arasındaki ilişkiyi oumlzetleyen kısa tarihccedile
bull Antlaşma şartlarını iccedileren maddeler
bull Succedilluların iadesini iccedileren formuumll
bull Yemine şehadet eden tanrıların listesi
bull Yemini bozanın lanetlenmesi ve tarafların takdisi boumlluumlmleri şeklindedir (Dinccedilol
1988 36)
Krallar kız kardeşlerini ya da kızlarını rakip ya da kendine bağlı uumllkelerin
kralları ile evlendirerek bu uumllkeler ile ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır Ayrıca bu
425 Ccedilalışmada ki yer alan Hitit ve ccedilağdaş kralların tarihlendirmeleri iccedilin bkz Tablo 31
126
sayede prenseslerin dış politika uumlzerinde pasif de olsa bir roluuml olduğunu
anlayabilmekteyiz (Taş 2007 114) Evlilik amacıyla goumlnderilen prenses iccedilin antlaşma
metninde bir statuuml belirtilmiyorsa gittiği saraydaki eşlerden biri oluyordu ve uumlst sınıf
değersizler olmanın oumltesine geccedilemiyordu Ccedilocuk doğurma ve kraliyetin diplomasi
aracı olarak goumlruumlluumlyorlardı (Ccedilelebi 2007 142)
Hitit Devletirsquonin politik ilişkilerine ilişkin diplomatik belgelerin buumlyuumlk bir
ccediloğunluğu Hitit başkenti olan Hattušarsquoda bulunmuştur diplomatik metinlere
ulaştığımız ikinci oumlnemli kent ise Ugaritrsquote ele geccedilmiştir (Dinccedilol 1988 40)
Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi Hitit kralları ccedileşitli vassalları ile arasındaki iyi ilişkilerin
varoluşunda yasal ccedilıkarlara sahipti ve en azından bir noktaya kadar aralarında yaşanan
şiddetli uyuşmazlıkları oumlnlemek iccedilin ccedilaba sarf edecekti veya zaten ortaya ccedilıkmış
uyuşmazlıkları olsaydı da onlara son verecekti (Yaron 1963 23 vd)
Hitit ve Mezopotamyalı youmlneticiler kızları ve kız kardeşlerini yabancı uumllke
kralları ile evlendirdiklerinde onlara bu durumun uumlstuumlnluumlk verdiklerinden ccedilok mutlu
olurlardı Mısır firavunları yuumlksek ruumltbeli yabancı kadınları haremine sokmaktan
hevesli olmasına karşın yurt dışında bir kızlarını ya da kardeşlerini goumlndermeyi
kesinlikle istemezler Mısırrsquoda bulunan Babilli prensesin kardeşinin elccedilileri ile oumlzel
olarak goumlruumlşmesine izin verilmediğini ya da Zannanzarsquonın firavun Akhanatonrsquoun dul
eşi ile Mısır Uumllkesirsquone evliliğe giderken oumllduumlruumllmesi olayındaki gibi diplomatik evlilik
yapanların yeni ve yabancı sosyal ccedilevrelerinde tamamen guumlccedilsuumlz oldukları
duumlşuumlnuumllmektedir Lakin bu iki durumun tam tersi olarak I Šuppiluliumarsquonın evlendiği
Babilli prensesin eşinin oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile iktidar muumlcadelesi verdiği
goumlzlemlenmektedir ama yine bu durum yeni kral tarafından toplanan oumlzel bir mahkeme
ile ccediloumlzuumlmlendiği anlaşılmaktadır (Beckman 2013 208 vd Miller 2017 98 vd)
Mektuplarda aile ilişkileri terminolojisi kullanıldığı goumlze ccedilarpmaktadır Bu
durum kraliyetler arası diplomatik değişimde oumlnemli bir rol oynamıştır İki buumlyuumlk
kralın birbirlerine kardeş olarak hitap etmesini iccedileren aile kavramı kendi
127
hanedanlarına mensup diğer uumlst duumlzey uumlyelere de bu şeklide hitap edilmesini
sağlamıştır yani II Ramsesrsquoin oğlu Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye ldquobabamrdquo olarak
yazdığı Ramses ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquoya eşlik ettiği mektupta firavunun Hitit
kraliccedilesine ldquokız kardeşimrdquo Puduheparsquonın ise firavuna ldquoerkek kardeşimrdquo olarak hitap
ettiği goumlruumllmektedir (Bryce 2003(b) 74vd) Urhi-Tešup tahta ccedilıktığında Asur kralı
Adad-nirarinin yazdığı mektuba cevap olarak 426 Adad-nirarirsquoyi eşiti olarak
goumlrmediğini belirtti ve ldquokardeşrdquo kelimesini kullanmasını sert bir şekilde eleştirdi427
III Hattušilirsquonin ise bu hatayı duumlzelttiği goumlruumllmektedir428 (Bryce 2003(b) 76vd
Hoffner 2009 322vd)
Antlaşmalar evlilikler yolu ile pekiştirildikten sonra bu durum buumlyuumlk krallar
tarafından arasında yapılan mektuplaşmaların konularını oluşturmaktaydı (de
Mieroop 2006 168) Yapılan evlilikler Oumlnasya huumlkuumlmdarlarını sanki bir koumlyde
yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir Oumlrneğin
Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır kralı III Amenhoteprsquoi sarayının accedilılışına davet
ediyordu (de Mieroop 2006 169 Bryce 2003(b)80) II Ramses III Hattušili ile
Kadeš Barış Antlaşmasırsquonı imzaladıktan sonra Hitit kralını uumllkesine davet ettiği
goumlzlemlenmektedir III Hattušilirsquonin cevabı belli olmasa da başlangıccedilta daveti kabul
ettiği goumlruumllmektedir II Ramses bir mektubunda429 III Hattušilirsquonin mektubundan
alıntı yaparak Hitit kralının bu daveti onayladığını belirtmiştir430 (Bryce 2003(b) 80)
Saraylar arasındaki mesafe oldukccedila uzaktı ve gidiş-doumlnuumlş yolu aylarca zaman alırdı
bu durum goumlnderilen prenseslerin ve elccedililerin yaşamları iccedilin de buumlyuumlk tehlike arz
etmekteydi (de Mieroop 2006 169)
Bryce tarafından karşılıklı mektup goumlnderiminde belirli bir duumlzen olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Bu duumlzeni Hitit-Mısır oumlrneği ile şu şekilde accedilıklanmıştır
426 II Muwatallirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 171 427ldquoSize neden kardeşlik hakkında yazmalıyım İyi şartlarda olmayanlar geleneksel olarak kardeşlik
hakkında birbirlerine yazıyorlar mı Size kardeşlik hakkında hangi hesaba yazmalıyım Sen ve ben bir
anneden mi doğdukrdquo (Bryce 2003(b) 76vd Beckman 1996 138-139 Hoffner 2009 323vd) 428 III Hattušilirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 173 429 AumlHK No 422-25 430ldquoKardeşim bana şoumlyle yazmıştı Kardeşin sana gelecek ve Kral kardeşin seni ziyaret etme oumlnerisini
yerine getirecek ve kardeşin de senin topraklarına girecek Kardeşi huzurunda goumlruumlnmek iccedilinrdquo (Bryce
2003(b) 80)
128
bull Krallığın resmi dilinde ve krala danışarak katip bir oumln taslak hazırlar
Puduheparsquonın Ramsesrsquoe yazdığı mektup taslağı bu fikri ortaya koymaktadır
bull Taslaktaki hatalar duumlzeltilip eklenmesi gerekenler dahil edildikten sonra kral
taslağın son halini onaylar ve Akadccedilarsquoya ccedilevrilir
bull Akadccedila versiyonu Mısırrsquoa goumlnderilir Firavunun okuyabilmesi iccedilin Mısırcarsquoya
ccedilevrilir
bull Hitit Krallığırsquondan goumlnderilen mektuba Mısırca bir cevap hazırlanır ve
firavunun onayı na sunulması iccedilin oumln taslak olarak hazırlanır
bull Mısırca yazılan cevap mektubu firavundan onay aldıktan sonra Akadccedilarsquoya
ccedilevrilir
bull Akadccedila mektup Hitit Krallığırsquona gitmek uumlzere yola ccedilıkar ve Hattušarsquoya iletilir
(Bryce 2003(b) 56)
Mektuplaşmalarda yer alan konular arasında muhakkak ki en muumlhimi yakınlığı
suumlrduumlrmek amacı ile goumlnderilen hediye değiş tokuşu ile ilgiliydi Hediye verilmesinin
iki sebebi vardı huumlkuumlmdarların yerel olarak bulamadıkları luumlks malları elde etmelerini
sağlamak431 ve diğeriyse karşılıklı saygı prestij ve kardeşlik sistemini guumlccedillendirmekti
Hediyenin aynı değerinde bir hediyeyi goumlnderen tarafa vermek oumlnem arz ediyordu
ayrıca yeni kral tahta ccedilıktığında diğer krallardan hediye aldığı zafer kutlamalarında ya
da antlaşma yapıldığında karşılıklı hediye değiş tokuşu olduğu bilinmektedir (de
Mieroop 2006 170 Bryce 2003(b) 79vd)
Goumlnderilen hediyeler değerli ve yarı değerli malzemeden işlenmiş objelerden
oluşmakta ve mektuplardaki hediye listelerinden ayrıntılı bir şekilde
oumlğrenilebilmekteydi Ayrıca soumlz konusu olan hediyeler haydutlar iccedilin oldukccedila cazip
bir hedefti Kafile goumlnderilirken piyadelerden ve savaş arabalarından can ve mal
guumlvenliğinin korunması iccedilin yararlanılmaktaydı (Bryce 2015 40 Bryce 2003(b)
97vd)
431 Ender ve egzotik bir luumlks olan altın tuumlm taraflar iccedilin oumlzellikle oumlnemliydi Sadece Mısır topraklarında
altın madeni bulunduğu iccedilin Mısır hediye olarak altın goumlnderirken diğerleriyse at bakır zanaat
uumlruumlnlerihellip vb hediyeleri yollamaktaydılar (de Mieroop 2006 170)
129
Eski Oumlnasyarsquoda yapılan evliliklerin aşk evliliklerinden ziyade politik amaccedillı
evlilikler olduklarını kabul etmeliyiz Politik niyetler arasında her iki taraf siyasi
derecede eşit olarak guumlccedilluuml olsaydı aile bağlarının oluşturulması karşılıklı ilişkiyi
tarafsız kılabilirdi Evlilik ortaklarından biri taraflardan daha guumlccedilsuumlz olursa guumlccedilluuml olan
zayıf olanı bağlamak iccedilin bir kızını guumlccedilsuumlz olan tarafa verebilir zayıf ortaksa guumlccedilluuml
tarafta olan prensesin koruması hizmetini sunardı Ayrıca bu durum zayıf olan tarafa
aile bağlantısı sayesinde diğer nuumlfuzlu aileler ile arasında da prestij kazandığı dikkate
alınmalıdır Siyasi evlilikler krallığın topraklarına yeni dahil edilen halkları ya da
kabileleri entegre etmek ya da artık goumlz ardı edilemeyecekleri siyasi iktidar
muumlcadelesinde bu kadar guumlccedilluuml faktoumlr haline gelmek iccedilin kullanılabilir (Roumlllig 1975
11)
Diplomatik evlilikler başlangıccedilta ldquoBuumlyuumlk Guumlccedillerrdquo olarak anılan hanedanları
birleştirmek iccedilin kullanıldı ve bu tuumlr evlilikler buumlyuumlk devletler ve kuumlccediluumlk prenslikler
arasında uzlaşma aracı olması sebebiyle hızla yayıldı Şikayet ve ccedilatışma gibi başlıca
alanların kilit unsuruydu (Miller 2017 98) Askeri ve ekonomik accedilıdan da yararlı
olması sebebiyle zorunlu olarak değil goumlnuumllluuml bir katılım ile diplomatik evliliklerin
yayılımı daha da guumlccedillenmiştir Daha sonraki doumlnemlerdeyse soumlz konusu evlilikler
hoşgoumlruumlnuumln ve karşılıklı saygının bir işareti olarak kullanılmaya başlanmıştır (Roumlllig
1974 23)
Hanedanlar arası evlilik buumlyuumlk guumlccedilleri birbirine bağlayan ilişkilerin yanı sıra
şikayet ve ccedilatışmanın başlıca alanlarından birinin kilit unsuruydu ve bu konu aynı
zamanda Amarna Mektuplarının en ılımlı geccedilitlerinin bazılarını da iccedileriyor Amarna
doumlnemi Oumlnasya krallıklarının birbirleri ile evlilik yoluyla akraba olup ilişkilerini
guumlccedillendirdikleri bir doumlnemdir Mısır Babil Mittani Krallıkları arasında bir yapılan
evlilikleri konu alır Alašiyarsquoda Mısır ile evlilik gerccedilekleştirmek istemiş lakin
girişimin sonucu bilinmemektedir Hitit Krallığı ise bu doumlnemde hanedan arasında
yaşanan that muumlcadeleleri sebebi ile adından soumlz ettirememiş ve krallıklar arasında
yapılan soumlz konusu diplomatic evlilikler suumlrecindeki yerini alamamıştır
130
IIIA Babil Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIA1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
Babil Krallığı Eski Oumlnasyarsquoda kurulan krallıklar arasında adından soumlz ettirenler
arasında yer almaktadır Hititler ile ilişkileri belirli krallar doumlneminde olmuştur Buumlyuumlk
guumlccediller arasında yer alan Hitit Mısır Mittani ve Babil Krallıkları arasında yapılan pek
ccedilok mektuplaşma sayesinde doumlnem ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahibiz
Babil Krallığırsquonın başkenti Babil Fırat Nehrinin bir kolu uumlzerinde yer alan
Bağdatrsquoın 90 km guumlneybatısında bulunan bir Guumlney Mezopotamya şehridir (Bryce
2009 99) Babilrsquoden ve Guumlney Mezopotamyaya guumlneyden Bağdattan Basra
Koumlrfezine uzanan boumllgeyi kapsamaktadır (Bryce 2009 103)
I Muršilirsquonin Babilrsquoi fethi Eski Krallık doumlnemindeki Hitit askeri başarısını
goumlstermesi accedilısından oldukccedila oumlnemlidir Bu doumlnemde Babil yağmalanmış ve tanrıları
alınmıştır (Oates 2004 89 Brinkman 2017 7 Klengel 1999 63) Babil Krallığı ile
Halpa kentinin yakın ilişkisi sebebiyle I Muršilirsquonin boumllgeye sefer duumlzenlediği
duumlşuumlnuumllmektedir Buumlyuumlk olasılıkla Hammurabi hanedanının oumlluumlmuumlne işaret etmekte
ve Babilrsquoin tarihinde bir doumlneme son bulmaktadır Sonraki doumlnemlerde Babil
tarihinden bahsedilirken ldquoŠamšuditana zamanında Hititler Akkadrsquoa doğru
yuumlruumlduumllerrdquo432 ifadesi ile geccedilmişe atıf yapılmıştır Hammurabi hanedanının son uumlyesi
Šamšuditanarsquodır ve soumlz konusu Hitit saldırısı Babil kralının oumllduumlğuuml tarihte yani lsquoOrta
Kronolojirsquo olarak adlandırılan MOuml 1595rsquoe tarihlendirilmiş olmalıdır Hitit metinleri
konu ile ilgili Babil kralına atıfta bulunulmaz Aynı şekilde Babil vesikalarında da Hitit
kralının adından bahsedilmemektedir yine de Hititlerin Babilrsquoi fethettiği bilinmektedir
(Bryce 2005 98)
Hititlerin Babilrsquoin fethi sırasında Marduk heykelini aldıkları bilinir Babil
arşivinde Marduk Kehaneti ismili metnin bir kopyası sayesinde Marduk heykelinin
geri doumlnuumlşuuml ile ilgili bilgiler verilmektdir433 Babilrsquoin fethi ile ilgili bilgi veren bir
432 BM 96152 Babil Chronicle 20 Satır 11 (ed Grayson 1975 156) 433 Hattiye gidiyorum emrini verdim Hattiyi araştırdımsoruşturdum Onun orta yerinde Anu-
guumlcuumlmuumln tahtını kurdum Onun orta yerinde 24 yıl oturdum Onun orta yerinde Babilliler ile ticar[et]i
tesis ettim Onun [ ] onun varlıklarını değerli şeylerini Sippar Nippur [ve Bab]ilin [iccedilinde] goumlzettim
[ Bir Babil kralı] ortaya ccedilıktı ve beni Babile getirdirdquo (Peker 2009 52)
131
başka ccedilivi yazılı belge ise Agum-kirkime metnidir Agum-kirkime metninde 434
Hititlerin aldığı heykelin Hana şehri etrafından geri alındığından bahsedilir Metinde
geccedilen ldquoHanardquo kelimesinin Hititleri ifade ettiği duumlşuumlnuumlluumlr Hititlerin aldığı soumlz konusu
heykel 24 yıl sonra Babil şehrine geri doumlnmuumlştuumlr (Peker 2009 52-55 Brinkman
1972 281)
Hitit kralı I Muršilirsquonin seferlerinden uzun vadeli kazanımlar goumlrmek zordur
Oumlzellikle Babil seferi amacı ve Muršilinin bunun beklentileri ile ilgili bazı temel
soruları guumlndeme getirmektedir I Muršilirsquonin Hitit topraklarını Haleprsquoten Babilrsquoe
kadar genişletmeyi sanmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml soumlz konusu boumllge Hitit
topraklarından oldukccedila uzakta bulunuyordu ve boumllgede Hitit hakimiyetini tesis etmek
oldukccedila zor olurdu Dolayısıyla Babilrsquoin fethi bu boumllgede bir Kassit hanedanının
kurulmasına olanak sağlayacaktır (Bryce 2005 99)
Hitit seferleri Hititlerle Kassitler arasındaki ittifaktan Hititlerin Babilin
zengin yağmacıları olma teşviğinden ve Kassitlerden Babilde yeni bir youmlnetici
hanedanı yaratma ihtimalinden doğmuştur Hitit-Kassit ittifakı hem Suriyede hem de
Anadoluda hali hazırdaki huumlrriyet siyasi ve askeri genişleme tehdidine yardım etmiş
olabilir Nitekim Halep ve Babilin yok edilmesini kaydeden belgenin pasajı da
Hurriler ile Hititlerin ccedilatışmasına atıfta bulunmaktadır Babil seferi I Muršili
tarafından sadece ganimet iccedilin değil boumllgedeki Hurri tehdidine karşı gelecekteki
Kassit hanedanının desteğini kazanmak iccedilin de uumlstlenilmiş olabilir (Bryce 2005 99)
Kassitlerin boumllgede yer alan I Deniz Uumllkesi hanedanı ile bir muumlcadele iccedilerisinde
olduğu bilinmektedir Kassitlerin Hitit ilerleyişinin karşı durmamalarının ya da
duramamalarının sebeplerinden birinin de bu olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Peker 2009
59)
434 ldquoBuumlyuumlk [tanrılar] safkutsal ağızlarıyla Esagilin [ve] Babilin efendisi Mardukun Babile geri
doumlnmesini emrettikleri zaman Marduk Tintire geri doumlnmek iccedilin yola koyuldu Benim [huumlkuumlmdarlığımı
seven] Mardukun [geri doumlnuumlşuumlnuuml] dikkatle duumlzenledim Marduku Babile geri almak iccedilin yola ccedilıktım
benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduka yardım ettim ve Šamaša koyun kahini aracılığıyla sordum Bir
uzak uumllkeye Hanalıların Uumllkesine (elccedili) goumlnderdim ve onlar Marduk ve Sarpanitumu elleriyle
aldılar Benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduk ve Sarpanitumu Esagil ve Babile geri getirdim Onları
soruşturmada onaylanmış olduğu uumlzere Šamašın evine geri getirdimrdquo (Peker 2009 53)
132
Seferin bir başka amacı ise kişisel ya da teşvik edici olabilirdi I Hattušili
doumlneminde yapılan savaşlar sebebiyle I Hattušili Akkad kralı Sargonrsquoa rakip olarak
goumlsterilmiş ve uumln kazanmıştı Bu geleceğin devamını sağlamak iccedilin I Muršili de
dedesinin askeri icraatlerine eşit buumlyuumlkluumlkte askeri işler yapmak zorunda kalmış
olabilirdi435 (Bryce 2005 99)
III Hattušilirsquonin Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta436 III Hattušili ve
II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir lakin
iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin Babil
kralı Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan DUMUMUNUS GAL
terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile evlendiği goumlruumlşuuml ortaya
atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin
III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-Turgu ve II Kadašman-Enlil
sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin Babil olduğu oldukccedila
muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
Kadašman-Turgursquonun veliaht olan oğlu erken yaşta oumllduumlğuuml iccedilin Babilrsquode Hitit
karşıtı olduğu bilinen vezir İtti-Marduk-balatu guumlccedil kazanmıştı bu sebepten oumltuumlruuml III
Hattušili tahta II Kadašman-Enlilrsquoin ccedilıkmasını sağlamaya ccedilalışmış437 ve bu durum
Babil Uumllkesirsquonde hoş karşılanmamıştır Hitit kralı II Kadašman-Enlilrsquoi Asur Uumllkesi
uumlzerine sefere teşvik eder438 (Oates 2004 98 Klengel 1999 271)
435 Halep ve Babil Kuzey Suriye ve Mezopotamyada Mari doumlneminden bu yana (MOuml 19 yy ve 18
yy) en guumlccedilluuml krallıkların merkezleriydi Muršili onları fethettikten sonra yalnızca dedesinin kalıbında
bir savaşccedilı olmadığını aynı zamanda Suriye ve Mezopotamyanın buumlyuumlk krallarının da değerli bir
halefini olduğunu goumlsterdi (Bryce 2005 99) 436 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110 437ldquoTanrılar beni yaşatır ve egemenliğimi korurken baban oumllduuml ve ben kardeşlik ilişkilerimize yaraşır
şekilde onun yasını tuttum Babanın oumlluumlmuumlnden sonra yapılması gerekenleri yaptıktan sonra
goumlzyaşlarımı kuruladım ve Karduniašrsquoa [Babil Uumllkesi] bir elccedili goumlnderdim ve Karduniaš yuumlksek
goumlrevlilerine şu mesajı ilettim lsquoKardeşimin oğlunu kral olarak tutmazsanız size duumlşman olur ve gelip
Karduniašrsquoı istila ederim ama eğer krallığı devam ederse bir duumlşmanınız size karşı ayaklandığında
veya herhangi bir tehlikeyle karşılaştığınızda bana haber verin gelip size yardım ederimrsquo O guumlnlerde
kardeşim daha ccedilocuk olduğu iccedilin kimse bu tabletleri ona okumamıştır herhalde Artık o eski yazıcılar
hayatta değiller tabletler arşivlerde bile tutulmuyor sana nasıl okunsun kirdquo (Beckman 1996 134
Mineck 2006 277 Oates 2004 98) 438ldquoKardeşime daha soumlyleyeceklerim var Duyduğuma goumlre kardeşim artık bir erkek olmuş ve sıkccedila ava
gidiyormuş Tanrı Adad kardeşim Kadašman Turgursquonun oğlunun adını boumlyle uumlnluuml ettiği iccedilin ccedilok
mutluyum Derim ki lsquoGit ve duumlşman [Asur] uumlzerine bir saldırı duumlzenle ve ben de kardeşimin kaccedil duumlşman
oumllduumlrduumlğuumlnuuml oumlğreneyim Kardeşime derim ki lsquoBaban iccedilin savaşa hazırlık yapan ve sonra da evde
oturan kral derlerdi Duumlşman topraklarına bir ve duumlşmanı yenrdquo (Beckman 1996 137 Mineck 2006
279 Oates 2004 98)
133
Babil-Hitit ilişkisi Hititlerin Babilrsquoi fethi ve yağması ile başlamış ve Babil
hanedanının değişmesine sebep olmuştur Babil ile siyasi ilişki savaş ile başlamış olsa
da sonrasında oldukccedila dostane ilişkiler kurulmuştur Buumlyuumlk guumlccediller doumlneminin soumlzuuml
geccedilen iki oumlnemli krallığı arasında kralların birbirine mektup goumlnderdikleri kızlarını
verdikleri ve akraba oldukları goumlruumllmektedir Kralların birbirleri ile iyi geccedilindikleri
soumlylenebilir III Hattušilirsquonin Babil Krallığırsquonın siyasi hayatına karışmaya ccedilalışması
Babilliler tarafından hoş karşılanmamıştır Ayrıca Hitit kralının Asur tehlikesine karşı
Babil kralını Asurrsquoa karşı bir sefere teşvik ettiği goumlruumllmektedir III Hattušili Babil
Krallığırsquona olan tutumunda oldukccedila hassas davranmış ve dostane ilişkilerinin
bozulmaması iccedilin elinden geleni yapmıştır
IIIA2 Babil Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Babil Krallığı Eskiccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar soumlzuumlnuuml ettirmiş ve doumlneminde
kuumlltuumlruumlnuuml diğer toplumlara yaymış bir krallıktır Hitit ve Babil Krallıkları arasındaki
mesafe guumlnuumlmuumlz ulaşım araccedillarıyla yakın olsa da Eskiccedilağrsquoda bir hayli uzaktı lakin bu
durum siyasi ticari ve sosyal ilişkilerin kurulmasına tabiki engel değildi Babil Krallığı
ile yapılan diplomatik evliliklerin bakacak olursak
bull Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Malnigal ya da Tawananna ile evlenmesi
bull Babil kralı II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile evlenmesi
bull Hitit kralı IV Tuthaliyarsquonın adı bilinmeyen Babilli bir prenses ile evlenmesidir
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Babil Uumllkesirsquonden gelen eşi Tawananna439 Hitit
sarayında yıllar geccedilirdikccedile guumlcuumlnuuml ve nuumlfuzunu arttırmış goumlruumlnmektedir Ugarit kralı
II Niqmaddu ile yapılan antlaşmadaki muumlhruumln uumlstuumlnde isminin yazdığı bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın saltanatının ilerleyen yıllarında daha guumlccedilluuml bir konuma geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra da kraliyet ailesine
huumlkmetmeye devam etti ve yeni kral Arnuwandarsquoyı hareketleri ile kızdırdı Babilli
prenses konumunun taşıdığı tuumlm guumlccediller ve ayrıcalıklar ile kocasının oumlluumlmuumlne rağmen
kendi yaşamı boyunca kraliccedilelik makamını koruyacaktı Doumlneme ait metinlerde440 II
439 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 440 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
701 5- 13= KBo 14 4
134
Muršililsquonin ve Arnuwandarsquonın Tawanannarsquoya karşı hoşgoumlruumlluuml olduğu ifade
edilmektedir441 (Bryce 2005 207)
II Muršilirsquoye goumlre442 Tawanannarsquonın hazine dairesini aradığı desteğe yardım
iccedilin soyduğu iddia edildi ve šiwanzanni-rahibesi olarak konumu kurbanları adakları
ve tapınak arazilerini tahsis etme yetkileriyle devlet kuumlltuumlnuumln varlıkları uumlzerinde buumlyuumlk
bir kontrol sahibi olması sağlanmıştır443 II Muršili ilk başta uumlvey annesine karşı
harekete geccedilmekten kaccedilındı ve Tawanannarsquonın isminin yazılı olduğu bir dizi muumlhuumlr
kralın Tawanannarsquonın kraliccedilelik statuumlsuumlnuuml kabul ettiğini goumlstermektedir buna ek
olarak II Muršilirsquonin yaptığı seferlerin uzun suumlreli olması Tawanannarsquonın davranışları
uumlzerinde kısıtlayıcı bir etki yapmasını etkilemiş olabilir (Bryce 2005 208)
II Muršilirsquonin eşi Gaššulawiyarsquonın 444 hastalığının gizemli olduğu
duumlşuumlnuumllmekteydi ilk olarak hastalık tanrıccedila Lelwanirsquoye atfedildi prensesin kuumlltuumlnuumln
ihmal edildiği iddiasıyla cezalandırıldı lakin Gaššulawiya eşinin saltanatının
dokuzuncu yılında oumllduuml II Muršili eşinin oumlluumlmuumlnden kraliccedileyi sorumlu tuttu ve eşine
kara buumlyuuml yaptığını duumlşuumlnduuml445 Tanrılar Tawanannarsquonın succediluna karar verdi ve II
Muršilirsquode bunu onayladı Tawananna saraydan kovuldu fakat hayatı bağışlandı446
441 ldquoAma babam bir tanrı olduğunda Arnuwanda kardeşim ve ben Tawanannaya hiccedilbir zarar
vermedik ya da herhangi bir şekilde onu aşağılamadık Kralın evine ve Hatti topraklarına babamın
oumlmruumlnuumln huumlkuumlm suumlrduumlğuuml gibi erkek kardeşimin hayatında da onları youmlnetmişti Ve kardeşim bir tanrıya
doumlnuumlştuumlğuumlnde Tawanannaya hiccedilbir koumltuumlluumlk yapmadım ya da hiccedilbir şekilde onu aşağılamadım Kralın
evini ve Hatti topraklarını babamın ve benim kardeşimin hayatında youmlnetirken aynı şekilde onları
youmlnetmiştir Ve eşinin yaşamında (yuumlreğine ()) Ve eşinin yaşamında ona olan şeylerin yasaklandığı
guumlmruumlklere [bunlar iccedilin hiccedilbir değişiklik yapmadım ]rdquo (Bryce 2005 207) 442 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KUB 144 443ldquoTanrılar babamın tuumlm evini vasi Tanrısı ve Tanrının ldquotaş evirdquo ni ldquotaş evinerdquo nasıl ccedilevirdiğini
goumlrmuumlyor musunuz Šanhara diyarından getirdiği bazı şeyler (oumlr Babil) Hatti [] de diğerlerine teslim
ettiği nuumlfusa () O hiccedilbir şey bırakmadı Babamın evini yok ettirdquo (Bryce 2005 208) 444 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 445ldquoBenim cezam karımın oumlluumlmuuml Bu daha iyi oldu mu Onu oumllduumlrduumlğuuml iccedilin hayatım boyunca ruhum
karanlık oumlluumller diyarına gider Benim iccedilin dayanılmaz oldu () Bana () Yas verdi Tanrılar kimin
gerccedilekten cezalandırıldığını bilmiyor murdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın
succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo 48 II 24ndash6 iii 1ndash4 (Bryce 2005 209) 446ldquoOnu idam etmedim ama onu šiwanzanni-rahibeliği makamından aldım Kehanet makamından
azledilmesi gerektiğine karar verdiği iccedilin onu goumlrevden aldım ve ona bir ikamet yeri verdim Onun
arzusu hiccedilbir şeyden yoksun Yiyecek ve iccedilecek var Her şey onun emrinde duruyor Onun iccedilin hiccedilbir
şey eksik değildir O yaşıyor Goumlzleriyle cennetin guumlneşini goumlruumlyor Ve hayattan biri olarak ekmeği
yiyor Benimki sadece bu bir cezadır Onu bir şeyle cezalandırdım onu saraydan aşağı goumlnderdim
Onu šiwanzanni-rahibe makamından tanrılardan alıkoydum Benimki sadece bu bir cezadırrdquo II
135
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir metinde Hitit kralı III Hattušili kraliccedileye
yapılanlara dahil olmadığını belirtti447 (Bryce 2005 208-210)
Hitit-Babil arası mektuplaşmalar sayesinde anladığımız konulardan biri de
Hitit Krallığırsquonın Babil Krallığırsquondan doktor talep ettiğidir448 II Muwatalli doumlneminde
Hattušarsquoya geccedilici olarak gelen iki doktorun varlığı bilinmekte ve III Hattušili
doumlneminde bir rahip goumlnderildiği anlaşılmaktadır Doktorlar ve rahip Babilrsquoe geri
doumlnmeyince Kadašman-Enlil Hitit Krallığırsquonda yasadışı olarak alıkonulduklarını
iddia etti III Hattušili Babil kralının bu iddiasını reddetti III Hattušili ağabeyinin
onları zorla alıkoyduğunu belirtti449 ve şu an onların nerede olduğu ile ilgili bir fikrinin
olmadığını soumlyledi Doktorunsa durumunun iyi olduğu haberini verdi450 ve uumllkesine
doumlnmekte oumlzguumlr olduğunu accedilıkladı 451 III Hattušilirsquonin talebi uumlzerine Kadašman-
Enlilrsquoin bir başka doktoru Hattušarsquoya goumlndermeyi kabul ettiğini goumlrmekteyiz
Doktorun bilinmeyen bir sebepten oumltuumlruuml oumllduumlğuuml ve III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumln normal
yollardan olduğunun ispatı iccedilin doktorun malları ve doktorun babasını ile birlikte
goumlrevlilerini goumlnderdi Ayrıca Babilrsquoden heykeltraş istediğini de ekledi (Bryce
2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta452 III Hattušili
ve II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir
lakin iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo
48 II 9ndash20 (Bryce 2005 209) 447ldquoTawanannaya karşı davada hizmetkarınız sarayda gerccedilekleşti babam Tawanannanın guumlcuumlnuuml
reddettiğinde kraliccedile tanrının hizmetccedilisi olsa da sen tanrıccedila hanımım tanıyan tek kişi sizdiniz
Ruhunuzda kraliccedilenin guumlcuumlnuumln kısıtlanması iradenizle uyumluysa ya da olmasaydıhellip Bana gelince ben
bu meseleye hiccedilbir şekilde katlanamadımrdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383= KUB 147 ve KUB 2119 (Bryce 2005 210 Beckman 1983(a)
109) 448 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 449 ldquoErkek kardeşim Muwatallinin huumlkuumlmdarlığı sırasında bir rahip aldılar Bir doktor ve onları
Hattirsquode alıkoydu onunla tartıştım lsquoNeden onları alıkoyuyorsun Doktoru goumlzaltına almak doğru
değildir rdquo III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172=KBo 110 KUB 372
(Beckman 1996137 Bryce 2003(b) 118) 450 ldquoAslında burada iyi benim akrabam olan bir kadın ile evlirdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b)
118) 451ldquoEğer diyorsaldquo Kendi uumllkeme doumlnmek istiyorum rdquo uumllkesine geri doumlnecek Raba-ša-Marduku
goumlzaltına alabilir miydim rdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b) 118) 452III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110
136
Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan
DUMUMUNUSGAL terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile
evlendiği goumlruumlşuuml ortaya atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak
goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-
Turgu ve II Kadašman-Enlil sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin
Babil olduğu oldukccedila muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir kahinin varlığı ile Kadašman-Turgursquonun
kardeşine goumlnderdiği bir hekimin varlığı goumlz oumlnuumlnde bulundurulursa Babilli prensesin
Hitit prensi ile ya da Hitit prensesinin Babil kralı ile evlendiği duumlşuumlnuumllmektedir
Yukarıda bahsedilen metnin yazıldığı zamanın II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının son
zamanlarında geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir ve soumlz konusu evliliğin henuumlz gerccedilekleşmediği
anlaşılmaktadır Konu ile ilgili kaynaklardan sonuncusu453 evlilik muumlzakerelerinin
Kadašman-Turgu zamanında henuumlz sonuccedillanmadığı anlaşılmaktadır Mısır ve Hitit
Uumllkeleri arasında yapılan evliliği terminus post quem kabul edersek II Ramsesrsquoin 34
yılı Kadašman-Turgursquonun oumlluumlmuuml ve II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının ilk yıllarında
arasında yer alacaktır ve bu durum da II Kadašman-Enlilrsquoin ilk yıllarını evlilik
soumlzleşmeleri ile sonuccedillanması iccedilin muhtemel bir zaman yaratacaktır II Ramsesrsquoin
saltanatının 16 yılı II Kadašman-Enlilrsquoin 1 saltanat yılı kabul edilirse II Ramsesrsquoin
34 yılı II Kudur-Enlilrsquoin saltanatının sonuna duumlşecek ve terminus ante quem kabul
edilecektir Bu durum da III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe evlilikten soumlz etmeyen
mektubu ile Puduheparsquonın kutlama iccedilin II Ramsesrsquoe yazdığı mektup arasında on yıl
gibi tahmini bir zamana izin verecektir II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının sonuna
doğru ya da huumlkuumlmdarlığı doumlneminde evlilikler bir suumlre daha kutlanacaktır (Devecchi
2017 118vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin adı bilinmese dahi Puduhepa ile II Ramses arasındaki
bir mektuptan yola ccedilıkarak454 Babilli prenses olduğu duumlşuumlnuumllmektedir455 Amurrursquonun
kızı olarak belirtilen kişi Nerikkali ile evliydi Babilrsquoin kızı da muhtemelen IV
453 Farklı mektupların fragmanları bkz CTH 210 = KUB 26 88 454 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB XXI 38 455ldquoKraliccedilenin benim aldığım Babilrsquoin kızı ve Amurrursquonun kızı Hatti halkından oumlnce benim iccedilin bir
oumlvguuml kaynağı değil miydi Buumlyuumlk Kralın kızını bir yabancıyı kızım olarak aldım (Bryce 2005 297
Miller 2017 99 Beckman 1996 128)
137
Tuthaliyarsquonın eşi olmalıydı (Bryce 2005 297 Beckman 1983(a) 110 Singer
1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)
II Ramses Babil Uumllkesi ile yapılan evlilik haberine tepki goumlsterdi ve artık
Babil tahtında oturan kişinin ldquoBuumlyuumlk kralrdquo olarak anılmaması gerektiğini belirtti456
Mektupta bahsi geccedilen Babil kralı II Kudur-Enlil olmalıydı ve II Ramsesrsquoin Babil
kralını kuumlccediluumlmseyici ifadelerine rağmen Hitit youmlnetimi Babil kralını ldquoBuumlyuumlk kralrdquo
olarak goumlrmeyi suumlrduumlrduuml Hitit ve Babil Uumllkeleri arasında soumlz konusu evlilik
gerccedilekleştiyse bu II Kudur-Enlil tahta ccedilıkmadan oumlnce babasının doumlneminde yapılmış
olmalıydı Yapılan evlilik iki uumllke arasındaki bağları guumlccedillendirdi ve Asur tehlikesine
karşı soumlz konusu bağların kuvvetlenmesi oldukccedila oumlnemliydi Nerikkali bir vassal
youmlneticinin kızı ile evliyken IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk kralın kızı ile evlendirilmesi
onun statuuml bakımından uumlstuumln oması accedilısından da oumlnem teşkil etmekteydi IV Tuthaliya
doumlnemine tarihlenen bir fal metni Babilli prenses ve Puduhepa arasındaki
anlaşmazlıklar ile ilgili bir takım bilgileri iccedilermektedir457 (Bryce 2005 297 vd) Bu
konuda Pattiya isimli bir kadının adı geccedilmektedir ve bu kişinin IV Tuthaliyarsquonın
kayınvalidesi olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Singer 1991(b) 332) ve Devecchirsquoye
goumlre bu tezin aşağıdaki nedenlerden dolayı doğruluğunun duumlşuumlk olabileceği duumlşuumlnuumlluumlr
bull Kehanet metninde 458 kraliccedile Puduhepa IV Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllen kralın
Pattiyarsquonın kızı ile evli olduğu soumlylenir ama metinde Pattiyarsquonın kızı
DUMUMUNUSGAL olarak geccedilmez459
bull Eğer Pattiya Babilli prensesin annesiyse bir Babil kraliccedilesi olmalıydı ve bir Babil
kraliccedilesi neden Hitit Uumllkesinde bulunmaktaydı
bull Pattiya Hitit mahkemesinden ceza aldı ve Arušna tanrısının hizmetine girdi460 lakin
bir Babil kraliccedilesinin kovulup bu kadar kolay bir şekilde uzaklaştırılabileceği pek
olası goumlzuumlkmemektedir
456ldquoEğer lsquoBabil Kralı Buumlyuumlk Bir Kral değil derseniz o zaman Babilin durumunu bilmiyorsunuzrdquo
(KUB 2138 oumly 55ndash6) (Bryce 2005 297 Beckman 1996 128 Hoffner 2009 286vd) 457 Bkz Boumlluumlm I2B5 458 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85 459 Soumlz konusu durum kraliccedilenin kimliğini doğrulamamızı zorlaştırmaktadır DUMUMUNUSGAL
olarak geccedilmemesi Babil hanedanına mensup olup olmaması ile ilgili mevcut sorunun guumlncelliğini
korumasına neden olmaktadır 460 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85
138
bull Pattiya Babilce bir isim olmayıp muhtemelen Hurrice bir isimdir (Devecchi 2017
119 vd)
IV Tuthaliyarsquonın Babill bir prenses ile evlendiğini ccedilivi yazılı belgelerden
bildiğimiz iccedilin Pattiyarsquonın Babilli olduğu duumlşuumlnmeliyiz Babil sarayında sadece
kraliccedileler kralın eşi olarak bulunmuyordu Cariyeler ve ikinci eşler de sarayda
bulunmaktaydı Bu sebeple bizce Pattiyarsquonn kraliccedileden ise Babil sarayında yer alan bir
cariye olabileceği fikrini akla getirmektedir ccediluumlnkuuml cariyeden doğan ccedilocukların da
prens ve prenses unvanı aldıkları bilinmektedir
II Kudur-Enlil ile Hitit prensesinin evliliklerinden olan oğullarının Babil kralı
tarafından oğul olarak adlandırılmaması muhtemeldir Hitit kralları prenseslerini
yabancı youmlneticiler ile evlendirirken evlilikten doğacak olan ardılların ileride kral
olmaları gerektiğini duumlşuumlnmektedir ve bu durum Babil ile yapılan evlilikte de
geccedilerliliğini korumaktadır Babilliler ise Hitit prensesinin oğlunu gayrimeşru mirasccedilı
sayabilirlerdi Ardılı Hattušarsquoya goumlndermek sorunu ccediloumlzmeyecekti ccediluumlnkuuml Hititler bu
durumu sessizce kabul etmeyecekti ve ardıl Hitit kralının elinde bir koz olurdu Bu
sayede onu Babil tahtına oturtabilmek iccedilin her şeyi muumlmkuumln kılacaktı (Devecchi
2017 121)
Eski Oumlnasyarsquonın oumlnemli guumlccedillerinden biri olan Babil Krallığı ile aradaki
kilometrelere rağmen başarılı bir politika izlendiği anlaşılmaktadır Bu durum ilk başta
Babilrsquoin fethi ile başlasa da sonrasında yapılan ccedileşitli evlilikler ile ortam yumuşatılmış
ve krallar adeta birbirlerinin kardeşi olmuşlardır Doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin bir ccedilatı
altında toplandığı ve savaştan ziyade barışın huumlkuumlm suumlrduumlğuuml hediye değiş tokuşu ile
de bu durumun pekiştirildiği goumlruumllmektedir Ayrıca Hitit sarayına gelin olarak gelen
Babilli prenseslerin sarayda oumlnemli bir nuumlfuzlarının olduğu da akıldan
ccedilıkarılmamalıdır Amarna Ccedilağırsquondaki krallıklar arası sosyal ve kuumlltuumlrel etkileşimi geccedil
de olsa yakalayan Hititlerin buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılmasının ardından bu durumu
perccedilinlemek iccedilin diğer buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılan Babil Krallığı ile evlilik yoluna
gittiğini goumlrmekteyiz Hititler doumlnemin şartlarına ayak uydurmuş ancak Babilrsquoden
gelen prenseslerin Hattušarsquoda saray entrikaları ccedilevirmesine engel olmamamışlardır
Pattiya isimli kişinin fikrimizce Babil kraliccedilesinden ziyade Babil sarayında yer alan
bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir Sonuccedilta cariyeden doğan ccedilocuklar da prens ya da
139
prenses unvanları taşıyabilmekteydiler III Hattušilirsquonin torunu Babil Krallığırsquonda
veliaht olarak goumlruumllmese dahi bu durum pek oumlnemsenmemiş ve iki krallık arasında
barış huumlkuumlm suumlrmeye devam etmiştir Babilrsquoden doktor ve zanaatkar talebinde
bulunulmuş ve karşılıklı hediyeler ile ilişki sıcak tutulmaya ccedilalışılmıştır
IIIB Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIB1 Mısır Krallığı ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
IIIB1a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki Ilk Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı şuumlphesiz ki tarihi arkeolojik alanları ve buluntuları ile uumlnlenmiş
Eskiccedilağ medeniyetlerinden biridir Mısır Krallığı Levant boumllgenin hakimiyken
Anadolursquoda guumlccedillenen Hititler kendilerine rakip olarak tarih sahnesine ccedilıkmıştır ve
boumllgede yapılan savaştan sonra ilk uluslararası barış antlaşması olan Kadeş Barış
Antlaşmasırsquonın iki tarafı olmuşlardır
Hititlerin Suriyersquodeki ilk varlığı Mısırrsquoda 12 hanedan doumlnemine
rastalamaktadır (Breasted 1905 153) Hitit Mısır Uumllkeleri arasındaki ilk etkileşim
Mısırrsquoın 18 Hanedanrsquoı doumlnemine Hititlerde ise Eski Hitit Doumlnemirsquone rastlar İki
uumllkeninde ortak amacı Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmak ve buradaki krallıkları kendi
topraklarına katmaktı (Peker -Vos 2010 88) Hitit Krallığırsquonın Mittanirsquoyle olan yakın
ilişkisi Suriye topraklarında Mısır ve Hitit gibi iki guumlcuumln karşı karşıya gelmesine neden
olacaktır I Sethi boumllgede yeniden Mısır uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kurmak amacıyla boumllgeye sefer
duumlzenledi Kadeş Antlaşmasırsquonın imzalanması Yakındoğursquoda genel bir siyasi değişim
bağlamı iccedilinde yer alır (Desplancques 2006 93 vd) Hitit Krallığı Mittani guumlcuumlnuuml
uzaklaştırmak amacıyla oluşturduğu seferlerde Mittani uumllkesinin başkenti
Waššukannirsquoyi ele geccedilirip duumlşman topraklarında rahatlıkla ilerledi ayrıca Mısır
firavunu Akhenatonrsquoun dini reformları sayesinde uumllkesinde bozulan asayişten
yararlanıp guumlnuumlmuumlz Suriye iccedillerine ilerleyip Luumlbnanrsquoı sınır yaptı (Llyod 2012 38)
III Tutmosis MOuml 1440rsquota Doğu Akdeniz kıyılarından ilerleyerek Haleprsquoi
fethetti Hitit Uumllkesi dikkatli davranıp Mısır Krallığırsquona vergi vermeyi kabul etti
Firavunun oumlluumlmuumlyle birlikte Halep Hitit desteğini de yanına alarak Mısır Krallığırsquona
140
karşı geldi lakin bu sefer guumlccedil dengesi değişmiş Halep461 Mittani Uumllkesirsquone bağlılık
yemini etmişti (Macqueen 2009 48 vd Santosuosso 1996 426 Oumlzkan 2007 81)
II Zidanta 33 yılındaki Suriye seferinden doumlnuumlşuumlnde Mısır Kralı III Tutmosisrsquoe
hediyeler goumlnderen Hitit kralı olabilir462 (Klengel 1999 96) Sekiz yıl sonra jest aynı
kral ya da halefi tarafından tekrarlandı Hitit-Mısır ilişkileri Anadolunun
kuzeydoğusundaki Hitit kenti Kuruštamadan Suriyedeki Mısırlı boumllge topraklarına
insan taşımayı iccedileren resmi bir antlaşma ile daha da guumlccedillendirilmiştir bu konu
Kuruštama antlaşması olarak bilinen ve daha sonra iki metin iccedilinde atıfta bulunulan
bir belgeden kaynaklanmaktadır Belgenin tarihi kesin olmamakla birlikte bu
doumlnemde Hitit-Mısır antlaşması veya ittifakı olarak bahsedilebilmektedir Metinde yer
alan soumlz konusu insan sevkiyatının Hatti ve Mısır arasındaki ittifakın bir parccedilası olarak
bir askeri birliklerin goumlnderilmesini iccedilermiş olabileceği oumlne suumlruumllduuml463 Mısır Uumllkesi
ile diplomatik ilişkilerin resmileşmesinde Hitit Krallığı oldukccedila avantajlıydı Hititler
Mısırrsquoın Anadolu toprakları iccedilin bir tehdit oluşturduğunu duumlşuumlnmemekteydiler
Hititlerin esas kaygısı olan Mittani saldırganlığına karşı mevcut topraklarının
korumasını sağlamak istiyorlardı Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında boumllgesel bir ccedilıkar
ccedilatışması olmaması durumunda Mittani Uumllkesirsquone karşı kurulan bir ittifak Mısır ve
Hitit Uumllkelerirsquonin yararına olabilirdi464 (Bryce 2005 119 Santosuosso 1996 427vd)
I Tuthaliya zamanında Hitit Uumllkesi kaos ortamında bulunuyordu kuzeyden
Kaškalar kuzeydoğudan Azzi-hayaša doğudan İšuwa Uumllkesirsquone pek ccedilok sefer
duumlzenlemiştir ve uumllkede refah olmaması uumllkenin batı topraklarında bulunan vassal
krallığa ilginccedil bir fikir meydana getirdi Arzawa krallığı Mısır krallığı ile irtibata geccedilti
ve El Amarnarsquoda yer alan belgede Mısır sarayı ile evlilik yapılmak istendiği ve Arzawa
kralının doumlnemin diğer guumlccedilleri gibi ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo terimiyle anılmak istemesini belirtti
(Macqueen 2009 49 vd) Arzawa kralının kendini doumlneminde yer alan diğer guumlccedilluuml
devletleri ile bir tutmak istemesinin nedeni Hitit krallığının guumlccedilsuumlz durumundan
yararlanıp kendi topraklarının hamisi olup dış uumllkeler ile ilişkilerde Hitit krallığına
461 Halep tekrar ITuthaliya zamanında Hitit Uumllkesirsquone bağlandı (Macqueen 2009 48 vd) 462 Firavuna hediye goumlnderen Hitit kralının II Zidanta ya da II Huzziya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Peker
-Vos 2010 91) 463Goumlnderilen Hititlilerrsquoin asker olduğu ve muhtemelen Mısır ordusuna paralı asker olarak işe alındıkları
duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 119) 464 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IID
141
bağlı kalmak istememesidir bu nedenle boumlyle bir guumlcuuml elinde tutmak iccedilin de aklına ilk
gelen olgu evliliktir Evliliğin gerccedilekleştiğine dairse bir kanıt bulunmamaktadır
(Macqueen 2009 50)
Hitit ve Mısır Krallıkları arasındaki ilk politik etkileşimler ekonomik ve
jeostratejik konumu sebebiyle Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmaya ccedilalışmışlardır Hitit
Uumllkesi daha sonrasında kendi iccedil sorunlarına youmlneldiği iccedilin soumlzuuml geccedilen boumllge uumlzerindeki
etkinliğini kaybetmiştir
IIIB1b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
I Šuppililiuma doumlneminde Suriye boumllgesindeki asayiş yeniden sağlandı
Kizzuwatna boumllgesini vasalı yaptı ve Mittani Krallığırsquonı boyundurluğu altına aldı
(Klock-Fontanille 2005 29) Yakındoğursquoda oumlnemli merkezler olan Halep ve
Karkamış kentlerinin başına guumlvendiği kişileri getirdi ve Karkamıšrsquoı Hattuša
kentinden sonra ikinci oumlnemli merkez haline getirdi ayrıca Hitit kral yardımcısı da
burada ikamet ediyordu Piyaššili babası IŠuppililiuma tarafından birinci kral
yardımcılığına getirildi ve Hurri ismi olan Šarri-Kušuhrsquou aldı ( Klock-Fontanille
2005 30) Hitit kralı Šarri-Kušuhrsquou Mittanirsquonin ele geccedilirilmesi goumlrevine vermiş ve
Kargamıš Krallığırsquonın boumllgedeki guumlvenlikten sorumlu olmasını sağlamıştır (Sir Gavaz
2012 2828)
Firavun Akhenatonrsquoun tahta ccedilıktıktan sonra yaptığı din reformu sonrası Mısır
Suriye ve Filistinrsquodeki etkinliğini kaybetmekle kalmayıp boumllgede bulunan oumlnemli
liman kentlerini de kaybetmişlerdir Ugarit Hititler ile ittifak yapmıştır ve Biblos
Ribadadirsquonin huumlkuumlmdarlığını kaybetmesinden sonra Azirursquonun safhına geccedilmiştir I
Šuppiluliuma Alalah ve Haleprsquoi nuumlfuzu altına alır ve Aziru Hititler ile antlaşmak
zorunda kalır Daha sonrasında da Şam Mısırrsquoda kalması dışında buumltuumln Suriyersquoye
hakim olur465 (Hornung 2004 110)
Hitit kralı I Šuppiluliuma Mısır kralı ile ihtilaftan uzak durmaya istekliydi
Mısırrsquoın Suriyersquodeki etkisi Akhenatonrsquoun huumlkuumlmdarlığında azalmış gibi goumlruumlnse de
Mısır Uumllkesi hala Guumlney Suriye ve tuumlm Filistin boumllgesinde bulunan topraklardaki
465 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
142
krallıkların hakimiyetine sahipti Buna ek olarak Mısır-Mittani ittifakı da hala
geccedilerliliğini korumaktaydı Amarna doumlnemindeki mektuplardan Akhenatonrsquoun kendi
boumllgesindeki siyasi ve askeri gelişmeleri yakından izlediği accedilıktır bu sebeple I
Šuppiluliuma firavun ile diplomatik ilişkiler kurarak Mittani ile olan ccedilatışmasında
Mısır kralının katılımını en aza indirmeye ccedilalıştı Kral kardeşinin etki alanına
muumldahale etme isteği iki krallığın diplomatik ilişkilerini oldukccedila sıkıntıya
sokmaktadır Mısır kralı Filistin boumllgesinde bulunan yerel youmlneticilerden Hititlerin
yıkıcı faaliyetleri ile ilgili ve Hititlerin boumllgeye askeri muumldahalede bulunduğu ile ilgili
şikayetler aldı Hititlerin yaptığı bu faaliyetlerin Akhenatonrsquoun saltanatının sonuna
kadar Hitit-Mısır barış durumunu tehlikeye atmadığı goumlzlemlenmektedir
Akhenatonrsquoun halefi Smenkharersquoye yazdığı bir mektupta 466 I Šuppiluliuma ile
arasında sıcak bir ilişkinin olduğunu belirtmektedir I Šuppiluliumarsquonın Akhenaton ile
olan ilişkisi habercisinin inandığı kadar yakın olmayabilir Firavunun oumllduumlruumllmeden
oumlnce Hitit Uumllkesirsquone karşı buumlyuumlk bir sefer iccedilerisinde olması muhtemeldir Hitit kralı
Mısırlı kralı kardeşiyle genel bir strateji ve tutarlı bir dostluk suumlrduumlrme istediğini
gerccedilekleştirmiştir (Bryce 2005 158vd)
Akhenaton I Šuppiluliuma ile dostluk ilişkilerini suumlrduumlrmek istiyordu ve
ayrıca Suriyersquodeki Mısır topraklarına saygı duymasını istiyordu Firavun Hitit kralı ile
ccedilatışmak istemedi Rib-Haddarsquonın Amurru kralı Azirursquoya karşı harekete geccedilme
talebine cevap verirse onu Hitit tarafına suumlruumlkleyecekti Rib-Haddarsquoya destek vermeyi
reddetse firavunun elde ettiği her toprağı Azirursquoya neredeyse teslim etmek anlamına
gelmekteydi (Bryce 2005 171) Suriye boumllgesinde bulunan Mittani Krallığı Hititler
tarafından yıkıldıktan sonra467 Mısır soumlzuuml geccedilen boumllgede Hitit ccedilıkarları iccedilin suumlrekli bir
tehdit olarak kaldı ve eskiden Mısırrsquoa tabi bulunan boumllgeleri geri kazanmaya
ccedilalışabilirdi (Bryce 2005 180 Bryce 2006 2) Akhenatonrsquodan sonra yerine geccedilen
firavun Tutankamonrsquodur ccedilok genccedil yaşta vefat etmesi uumlzerine Mısır tahtı sahipsiz
kalmıştır I Šuppililiuma Amurru Kralı Aziru ve Ugarit krallıkları ile bağımlılık
466ldquoNe benim babanıza goumlnderdiğim haberciler ne de babanın şu şartlarda yapmış olduğu istekleri
Birbirimiz arasında en yakın arkadaşlık ilişkisinden başka birşey kurmayalım rsquo bunları reddetmedim
Babanın bana soumlylediği her şeyi kesinlikle her şeyi yaptım Ve kendi isteğim babana yaptığım asla
reddetmedi Bana her şeyi verdirdquo (EA 41 7-13) (Bryce 2005 158) 467 Detaylı bilgi iccedilin bkz IID
143
antlaşması yaptığında Mısır Kralı Tutankamon bu durum karşısında sessiz kaldı468
(Klock-Fontanille 2005 30)
Mısır kraliccedilesi I Šuppiluliumarsquoya oğullarından biri ile evlenmek istediğini
belirten bir mektup goumlnderdi ve Zannanza yola Mısırlılar tarafından oumllduumlruumllduuml469
Mısır tahtına Ay470 isimli biri geccedilti Hitit prensinin oumllduumlruumllme emrini veren muhtemel
kişi olarak goumlsterilir Tahta ccedilıkan yeni firavuna I Šuppiluliumarsquonın yazdığı mektupta
firavunun prensin oumlluumlmuuml ile ilgili succedillamaları uumlstlenmediğini goumlruumllmektedir Hitit kralı
oğluna yapılan bu suikasti ldquoşahinin korumasız bir kuşa saldırmasırdquo olarak
nitelendirmiştir Hitit kralı oğlunun intikamını almak istiyordu (Bryce 2005 182 vd
de Martino 2006 57 vd Sayce 1926 168vd Oumlzkan 2007 83vd Bryce 2003(b)
103vd) Firavun Ay Mısır kuvvetlerinin guumlcuuml konusunda I Šuppiluliumarsquoyı uyardı
ve Hitit kralının kendi masumiyetine inanacağını umdu dostane ilişkiler kurmaya
ccedilalıştı I Šuppiluliuma yeni Mısır tahtına ccedilıkmış kralın dostane ilişki kurma isteğini
reddetti ve veliaht prens olan oğlu Arnuwandarsquonın komutasındaki Hitit ordusunu
Guumlney Suriyersquodeki Mısır sınırlarını geccedilti ve boumllgede bulunan şehirlere saldırdı
Boumllgede bulunanlar esir alındı ve Hitit vatanına goumlnderildi471 (Bryce 2005 183)
I Šuppiluliuma doumlneminde Hitit Krallığırsquonın Suriye Boumllgesirsquonde yeniden guumlccedilluuml
konuma geldiği goumlruumllmektedir Mısır Krallığırsquonda ise firavun Akhenaton doumlneminde
din reformu sebebi ile ccedilıkan iccedil karışıklıklar bastırılmaya ccedilalışıldığı iccedilin Mısırlıların
Suriye Boumllgesi ile yeterince ilgilenemekdikleri goumlzlenmektedir Akhenaton
sonrasında tahta ccedilıkan Mısır kralı Tutankamon erken yaşta oumlluumlnce Hititler Suriye
Boumllgesirsquondeki hakimiyetlerini guumlccedillendirmişlerdir Oumllen firavunun eşinden gelen
evlilik mektubu ile I Šuppiluliuma Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona
goumlndermiş Ancak Zannanzarsquonın evlenmek amacıyla Mısırrsquoa giderken yolda
oumllduumlruumllmesi uumlzerine iki uumllkesinin arasındaki politik gerilim yeniden artmıştır
468 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF 469 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB2 470 Tutankamonrsquoun mezarında bulunan duvarlardan birinde Ay tasvir edilmiş ve meazın
muumlhuumlrlenmesinden oumlnce son toumlreni gerccedilekleştirdiği anlaşılmaktadır Tutankamonrsquoun babası
Akhenatonrsquoun zamanında soumlzuuml geccedilen firavuna en yakın ve en guumlvenilir danışmanlardan biri olmuştur
ve Tutankamonrsquou huumlkuumlmdarlığı doumlneminde de etkisini arttırmaya devam etmiştir Tutankamonrsquoun
oumlluumlmuuml uumlzerine kendisini Mısır tahtının hakimi olarak goumlrmekteydi (Bryce 2005 182 vd) 471 Esirler Hitit Uumllkesirsquoni perişan eden ve nuumlfusu azaltan bir vebayı da yanlarında getirdiler Hitit veliaht
prensi olan Arnuwandarsquonın da su sebeple oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 183)
144
IIIB1c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı ile yaşanan gerginliğin devam ettiği goumlruumllmektedir Hitit kralı II
Muršili doumlneminde Ugarit kralı II Niqmaddu Hitit tarafında yer alan bir politika
uyguluyordu lakin bahsi geccedilen krallar bir antlaşmanın uygulanmasından oumlnce Ugarit
kralı oumllduuml Yerine geccedilen oğlu Arhalba bağımsız bir politika izledi ve Mısır kralı
Horemheb ile diplomatik temaslarda bulundu Hitit guumlccedilleri Mısırlılarrsquoı boumllgeden
suumlrmeyi başardı II Muršili Mısır kuvvetlerini karşılamaya giderken Zilunarsquoya ulaştığı
sıralarda Mısırlılarrsquoın yenildiğini ve vatanlarına geri doumlnduumlklerine dair sevindirici bir
haber aldı (Bryce 2005 201) II Muwatalli Anadolursquodaki olaylar ile ilgilenirken
Mısır kralı I Seti bu durumu fırsat bilip Guumlney Suriye krallıklarını ele geccedilirdi (Bryce
2005 229 Hornung 2004 115 Spalinger 1981 309) I Seti Karnakrsquotaki anıtında
kendisini ldquoHititleri yenenrdquo472 olarak belirtmiştir I Seti huumlkuumlmdarlığı sonuna kadar
muhtemelen Kadeš ve Amurru Mısır kontroluumlnde kaldı473 I Setirsquonin huumlkuumlmdarlığının
suumlrduumlğuuml olayı takip eden yıllarda Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında huzursuz bir durum
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 229 vd) I Šuppiluliuma doumlneminde Mısır
Krallığı ile yaşanan gerginlik yavaş yavaş doruk noktaya ulaşmış ve Kadeš Savaşırsquona
kadar da bitmemiştir
IIIB1d Kadeš Savaşı
Kadeš kenti Oumlnasyarsquoda yuumlzyıllardır belirleyici bir rol oynamaktaydı Asi
nehrinin verimli vadisinde yer almakta ve Suriyersquonin iccedil kesimlerini Akdeniz sahiline
bağlayan kıyı boumllgesinden geccedilen birkaccedil yoldan birine hakimdi Soumlzuuml geccedilen kent
oldukccedila geniş bir boumllgenin denetim altında tutulmasında oldukccedila muumlhim bir oumlneme
sahipti (Wilkinson 2013 399)
Mısır kralı II Ramses yayılmacı bir politika guumlduumlyordu ve Mısır kralı I
Šuppiluliumarsquonın zamanında alınan Suriye boumllgesindeki toprakları tekrar kendi
uumllkesinin topraklarına katmak istiyordu Mısır Amurrursquoya kadar ilerleyip burayı ele
472ldquoYuumlce Boğa [hazır] Asiaticsi kızdıran Hititleri yenen şeflerini oumllduumlren kanlarında devrilen
aralarında bir dil ateşi gibi savaşan onları olduğu gibi yapan değilhellip Majestelerirsquonin yaşayan esirleri
olarak getirdiği Mısırı tanımayan uumllkelerin şeflerihellip Zafer uumllkeyi harap ettiğinde geri doumlner Hatti
topraklarını koklayarak korkak isyancıların durmasına neden oldurdquo (Bryce 2005 229) 473 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
145
geccedilirdi bu sayede sınırı Ugaritrsquoe kadar dayanmış oldu Hititler Mısırrsquodan kaybettiği
toprakları almak iccedilin orduları ile boumllgeye geldiler (Hornung 2004 117)
Mısırrsquoda yer alan Abu Simbel 474 Luksor 475 Tebrsquodeki Ramesseum 476
Abidos 477 Karnak tapınaklarının duvarlarını suumlsleyen tasvirler 478 ve metinler
sayesinde bilgi edinilmektedir (Bryce 2005 234 de Martino 2006 63 Noth 1948
232vd Wilson 1927 287) Mısır Uumllkesi kayılarında Hitit ordusuna katılan vassal
devlet orduları ile birlikte ayrıntılı bir şekilde listelendiği ve buumltuumln Hitit Uumllkesirsquonin
savaşa katıldığına dair bilgi metinde goumlze ccedilarpmaktadır479 II Ramsesrsquoin belirttiğine
goumlre Hitit ordusu 3500 savaş arabası ve 3700 piyadeden oluşan 47500 askere sahipti
Sayının abartılı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 235 Peker - Pelvanoğlu 2018
72 de Mieroop 2007 129 Collins 2007 54 Klengel 2002 65 Doğan-Alparslan
2012 119) Amurru kralının bazen Hitit leyhine bazen de Mısır leyhine bir politika
izlediği goumlruumllmektedir480
II Ramses Teb kentindeki tanrı Amonrsquoun ordusu Heliopolisrsquoteki Ra ordusu
Memfisrsquoteki Ptah ordusu ve muhtemelen Tanisrsquoteki Sutekh ordusunu Pi-Ramses
şehrinde topladı (Wilkinson 2013 400 vd Goedicke 1966 72 Edel 1950 211
Santosuosso 1996 428) ve Filistin sahiline doğru ilerlemeye başladı II Ramses
Amon tuumlmeninin başında bulundu ve Kadešrsquoe doğru yola koyuldu diğer soumlzuuml edilen
uumlccedil boumlluumlğuumln Amon tuumlmeninden oldukccedila geride kaldığı anlaşılmaktadır Mısır ordusu
duumlşman topraklarında olduğu iccedilin arkada kalan tuumlmenleri beklemesi gerekiyordu ama
474 Bkz Resim 31 475 Bkz Resim 32 476 Bkz Resim 33 477 Bkz Resim 34-35-36 478 Bkz Resim 37 479ldquoMajesteleri Kadeš kasabasına geldi ve şimdi Kadešin yağmaladığı duumlşmuumlş biri gelmişti ve şu ana
kadar tuumlm yabancı uumllkeleri bir araya getirmişlerdi Hatti topraklarının tamamı gelmişti Nahrin (yani
Mittani) Arzawa Dardany Keškeš (yani Kaška) Maša Pitašša Arawanna Karkiša Lukka
Kizzuwadna Karkamıš Ugarit Kedy Nuhaššinin tuumlm şehri Mušanet Kadešhellip Dağları ve vadileri
kapladılar ve ccedilokluklarından dolayı ccedilekirge gibiydiler Karada hiccedilbir guumlmuumlş kalmadı buumltuumln mallarını
elinden aldı ve onları savaşmak iccedilin onlarla buumltuumln yabancı uumllkelere verdirdquo (Kadeš Yazıtı P40ndash53 Bryce
2005 235 Faulkner 1958 94 Wilson 1927 268vd Klengel 2002 63 Doğan-Alparslan 2012 117) 480 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
146
bu durumun tersi bir bakışla arkada kalan tuumlmenlerin beklenmediği goumlruumllmektedir
(Bryce 2005 235 vd)
Orontes nehri civarında bulunan Šabtuna yakınlarındaki Amon tuumlmeni iki
bedevi ile karşılaştılar Bedeviler kabilelerine mensup kişilerin Hitit hizmetinden
ayrılmak istediklerini ve Mısır kuvvetlerine katılmak istediklerini belirttiler Yapılan
sorgulamanın sonucunda kabile şeflerinin Halep topraklarından kuzeye doğru olan
Hitit ordusuyla birlikte olduklarını belirttiler481 Lakin bu durum bir uydurmacadan
ibaretti Bedeviler II Muwatalli tarafından II Ramsesrsquoin pozisyonunu ortaya ccedilıkarmak
iccedilin goumlnderilmişti II Ramses bu uzağa duumlştuuml ve bedevilerin soumlylediklerinin
doğruluğuna inandı Amon tuumlmeni ile birlikte Kadešrsquoin kuzeybatısındaki yerini aldı
Diğer Mısır tuumlmenleriyse hala geride bir konumda bulunmaktaydılar Amon tuumlmeninin
kamp kurması iccedilin durduğu sırada II Muwatalli tarafından goumlnderilen iki bedevi kaşif
Hititler tarafından ele geccedilirildi ve Hitit ordusunun gerccedilek yeri boumlylelikle anlaşılmış
oldu 482 (Bryce 2005 236 de Martino 2006 64 vd Wilkinson 2013 401 vd
Goedicke 1966 75vd Alt 1943 1vd Faulkner 1958 94vd Pelvanoğlu 2018 48
Wilson 1927 287vd Peker - Pelvanoğlu 2018 72vd Santosuosso 1996 433vd
de Mieroop 2007 39 Collins 2007 55vd Klengel 1999 216 Klengel 2002 64
Doğan-Alparslan 2012 118vd)
Mısır birlikleri Šabtuna şehrindeyken II Muwatallirsquonin Tahruntašša
Uumllkesirsquonden yola ccedilıktığı duumlşuumlnuumlluumlrse Kargamıšrsquoa gitmek yerine Amurru toprakları
youmlnuumlne ve guumlneydeki Kadešrsquoe ilerlemek iccedilin Halep ccedilok daha uygun bir konumda
bulunmaktadır (Doğan-Alparslan 2012 122)
481ldquoHattušarsquonın eline duumlşen kabile reisleri olan kardeşlerimiz bizi firavunun hizmetccedilisi olacağımızı ve
kendimizi Hatti huumlkuumlmdarınandan ayıracağımızı soumlylemek iccedilin bizi majestelerine (Mısır kralına)
yolladılar Sonra majesteleri onlar şoumlyle dedi lsquo Sizi majestelerine bunu bildirmek iccedilin goumlnderen
kardeşleriniz neredeler rsquo Ve majestlerine şoumlyle demişler lsquo Hattirsquonin zavallı huumlkmuuml Hattirsquonin eline
duumlşenler iccedilin Tuniprsquoin kuzeyinde Halep diyarındadır ve duyduğu zaman firavunun (ccedilok fazla) guumlneye
gelmesine korkmuştur Firavun kuzeye geldirdquo (Kadeš Yazıtı B8ndash18 Bryce 2005 236) 482ldquoSonra Majesteleri dedi ki lsquoSiz kimsiniz rsquo lsquoBiz Hatti kralına aitiz rsquodiye cevapladılar O (II
Muwatalli) majestelerinin (Mısır kralı II Ramses) nerede olduğunu goumlrmemizi istedi Onlara
(bedeviler) majesteleri dedi lsquo O Hatti kralı nerede rsquo Tuniprsquoin kuzeyindeki Halep diyarında olduğunu
duydum diye cevapladılar lsquoHattirsquonin huumlkuumlmdarı (ccediloktan) muumlttefik olduğu bir ccedilok yabancı uumllkeyle
birlikte geldihellip Goumlruumlyorsunuz silahlı ve eski Kadešrsquoin arkasında savaşmaya hazırlar rsquordquo (Kadeš Yazıtı
B35ndash51 Kitchen 1982 54ndash6 Bryce 2005 237 Klengel 2002 67vd)
147
II Ramses bu durum karşısında oumlncelikle Ra ve Ptah tuumlmenlerinin acele bir
şekilde Amon tuumlmeninin yanında olmasını istedi Sutekh tuumlmeniyse en uzak mesafede
yer almaktaydı Hitit ordusu Kadešrsquoin guumlneyine geccedilip nehri geccedilti ve Ra boumlluumlmuumlnuumln
tam ortasına girdi483 Tamamen habersiz yakalanan tuumlmen saldırıdan oumlnce ayrıldı
Mısır askerleri II Ramses ve Amon tuumlmeni tarafından kurulan ve Hitit savaş
arabalarının takibiyle Mısır kampına kaccediltılar Hitit savaş arabaları Mısır kuvvetlerini
kuşatırken firavun karşı saldırı başlattı484 (Bryce 2005 237 vd Goecike 1966 76vd
Alt 1943 14 Faulkner 1958 98vd Santosuosso 1996 438vd)
II Ramses doumlnemi metinlerine goumlre bu savaş Mısırrsquoın zaferi ile
sonuccedillanmıştı 485 ve iddiaya goumlre II Muwatalli Mısır zaferini kabul etti firavuna
saygılarını sundu ve firavuna merhameti iccedilin yalvardı486 II Ramsesrsquoin zaferinin bir
kurmacadan ibaret olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Mısır kralının ccedilok fazla askeri
desteğe ihtiyacı bulunmaktaydı ve ani Hitit saldırısı Mısır kuvvetlerini felakete
suumlruumlklemiş olabilir Amurru Uumllkesirsquonden Mısırrsquoa gelen yardımın belgelerde
belirtilmediği halde kabartmalarda Mısır kampına yaklaşan duumlzenli bir ordu
goumlzlemlenmektedir ama onların gelişi Hitit guumlcuumlnuuml sadece Mısırrsquoın uumlccediluumlncuuml ve
doumlrduumlncuuml tuumlmenleri gelene kadar dağıtabilirdi (Bryce 2005 238 vd Karauğuz 2007
52vd)
483 Bkz Harita 31 484ldquoSonra majesteleri (II Ramses) doumlrt nala gitmeye başlamış ve Hattinin duumlşmuumlş olanlarının evine
girmiş kendi başına tek başına ve onunla birlikte yalnız kalmamıştıhellip Hattirsquonin duumlşmuumlş olanlarının
yanı sıra onlarla birlikte olan birccedilok yabancı uumllkeden oluşan 2500 savaş arabasını dış tarafında
kıstırıyorduhellip Seni ccedilağırdım Babam Amon ben ccedilokluğun ortasında olduğumu bilmiyordum Tuumlm
yabancı uumllkeler bana karşı birleştiler kendimle yalnızım başkaları benimle değil sadece savaş arabalı
birliklerim değil ccedilok sayıda piyadem de beni terk etti Onlara bağırmaya devam ettim ama
ccedilağırdığımda hiccedilbiri bana seslenmedihellipOnu aradığımda Amonu buldum bana elini verdi ve
sevindimhellipYaptığım her şey geccedilmeye geldi Mont() gibiydim Sağa ateş ettim ve solumla
yakalandımhellipAracımın ortasında atımdan oumlnce yayılan 2500 savaş arabasını buldum Onlardan biri
savaşmak iccedilin elini bulmadıhellip Timsahların suya daldığı gibi yuumlzlerinin uumlzerlerine duumlşmelerine neden
oldum Kendi dileğime goumlre onları oumllduumlrduumlmrdquo (Kadeš Yazıtı P80ndash140 Bryce 2005 237 vd) 485ldquoO zaman askerlerim beni oumlvduumlhellip Benim yuumlksek subaylarım ve at arabalı birliklerim guumlccedilluuml kolumu
buumlyuumltmek iccedilin ve benim adımı yuumlceltmek iccedilin geldilerhellip Buumltuumln topraklar karşısında ordunun huzurunda
buumlyuumlk bir zafersinhellip Hattirsquonin arkasını sonsuza dek kırdınrdquo (Kadeš Yazıtı P235ndash50 Bryce 2005 238) 486ldquoBunun uumlzerine Hattinin sefil youmlneticisi ldquoSiz Sutekh Baalsınızrdquo diyerek bana Rarsquonınki gibi bir
isim goumlnderdi ve saygı duydu Sizlerin korkusu Hatti Uumllkesindaki bir sembolduumlr Mısır Uumllkesi ve Hatti
Uumllkesi onlar sizin hizmetccedilileriniz sizin ayaklarınız altındadırhellip Senin ilişkilerinde zor olma muzaffer
kral Barış savaşmaktan iyidir Bize nefes verinrdquo (Kadeš Yazıtı P295ndash321 Bryce 2005 238)
148
Hititler duumlzenli Hitit birliklerinin yanında vassal birlikler ve paralı askerlerden
oluşan bir ordudan oluşmaktaydı Mısırrsquoa youmlnelik ilk şok saldırısının başarısı
sonucunda Mısır kampına ulaşıldığında yağmalama ve yağma umutları ile disiplinli
bir şekilde savaşmaları oldukccedila muhtemeldir Mısır belgelerindeki abartmalara
rağmen Hititlerin de oumlnemli kayıtlar verdikleri aşikardır Savaşta katledilen Hitit
subaylarının listeleri Ramesseumrsquoun duvarında belirtilmektedir buna ek olarak bazı
isimler Abydos ve Abu Simbelrsquode bulunan II Ramsesrsquoin tapınaklarında da goumlruumlluumlr bu
sebeple bunların doğruluğundan şuumlphe etmek yersizdir Mısır kayıtları savaşı
firavunun ezici bir zaferi olarak tasvir ederken Hitit kayıtlarıysa II Muwatallirsquonin
zaferi olarak belirtir Muhtemelen II Ramses ve guumlccedillerinin uzun uğraşlar sonucunda
yıkıcı yenilgiden kurtulduğu ve savaşın bir ccedilıkmaza girdiği duumlşuumlnuumllmektedir Uzun
vadedeyse II Muwatallirsquonin galip olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hitit saldırısından sonra
II Ramsesrsquoin kuvvetleri daha da guumlneye ccedilekilmişlerdi Mısır kuvvetlerinin geri
ccedilekilmesi Aba Uumllkesi (Şam boumllgesi) ne kadardı ve bu durum II Muwatalli tarafından
takip edildi Aba Hititlerin eline duumlştuuml ve II Muwatalli Hattirsquoye doumlnmeden oumlnce onu
kardeşi III Hattušilirsquonin kontroluuml altına verdi487 (Bryce 2005 239) Ayrıca Ugarit ve
Amurru Uumllkelerirsquonin de Hitit Krallığırsquonda kalmış olması da bu durumu destekler
niteliktedir (de Martino 2006 64vd)
II Muwatalli savaşın galibi olmasına rağmen savaş sonrasında yeni başkent
olan Tarhuntaššarsquoya doumlnduumlğuumlnde Kadeš Savaşı ile ilgili bir hiyeroglif yazıtın ya da bu
oumlnemli başarısını anlattığı tabletin olup olmadığı bilinmemektedir II Muwatallirsquonin
yazılı belgelerinin Tarhuntaššarsquoda olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Suriye boumllgesindeki
başarılarını da kilden tabletler uumlzerine yazdırdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Archi 1997 5vd
Doğan-Alparslan 2012 117)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
487ldquoCcediluumlnkuuml kardeşim Muwatalli Mısır kralı ve Amurru kralı karşısında Mısır ve Amurru krallarını
yendiğinde Abaya geri doumlnduuml Muwattalli kardeşim Abayı yendiğinde ohellip Hattirsquoye geri doumlnduuml ama
beni Abaya bıraktırdquo III Hattušilinin III Arma-Tarḫuntanın serveti ile ilgili kararnamesi bkz CTH
86=KUB 2117 i 14-21 ccedilift kopya KUB 3127 2ndash751 (Bryce 2005 240)
149
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti488
Savaşın Mısır accedilısından sonucuysa II Ramsesrsquoin yaşadığı kayıplar ve toprak
kaybının Mısırrsquoın Suriyersquodeki statuumlsuumlne ve otoritesine ciddi bir darbe vurdu ve Kenan
ve Filistin boumllgelerindeki yerel youmlneticiler Mısır otoritesine karşı ccedilıktılar ve II
Ramses askeri operasyonlar ile direniş merkezlerini ele geccedilirdi (Bryce 2005 240
vd)
Suriye boumllgesi siyasi ve ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda yer almaktaydı
Mısır-Hitit boumllgeyi kendi topraklarına katmak iccedilin amansız bir muumlcadele iccedilerisine
girmişlerdi Soumlz konusu boumllge iccedilin Mısır ve Hitit Krallıkları arasında yaşanan uzun
suumlreli gerginlik sonunda Kadeš Savaşırsquonın patlak vermesine sebep olmuştur Kadeš
Savaşı sonrasında Hititlerin Suriye topraklarını terk etmemesi soumlz konusu boumllgede
Hitit Krallığırsquonın hakimiyetinin devam etmesi anlamına gelmektedir Ayrıca savaş
sırasında Hitit Krallığırsquonın iki casusunun bedevi kılığında Mısır ordusuna
goumlnderilmesi de savaş taktiği olarak yazılı belgelere aktarılmış hem ilgi ccedilekici hem de
doumlnem belgelerinde fazla rastlamadığımız tuumlrden bir bilgi olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır
IIIB1e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik
Ilişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun Hitit Krallığırsquondan Kaccedilması
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ile Hitit Krallıkları arasındaki koumltuuml ilişkilerin
yeniden duumlzeldiği goumlruumllmektedir Hitit tahtına II Muwatallirsquoden sonra oğlu Urhi-
Tešuprsquoun geccedilmesi gerekiyordu lakin Hitit taht muumlcadelesi yaşandı Sert bir muumlcadele
sonucunda Urhi-Tešup oumlnce Alašiyarsquoya oradan da Mısırrsquoa geccedilti Mısır sarayından
sığınma talep etti ve Mısırrsquoa kaccediltı (Doğan-Alparslan 2012 127vd) Hitit kralı III
Hattušili Urhi-Tešuprsquoun derhal geri iadesini istedi ve Mısır kralı IIRamses bu isteği
geri ccedilevirdi bu durumu III Hattušilirsquonin Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe yazdığı bir
mektup sayesinde bilmekteyiz489 (Bryce 2005 265 Wilkinson 2013 415 Wouters
488 Bkz Boumlluumlm IIF 489ldquoBaşka bir uumllkeye kaccedilan duumlşmanım Mısır Kralına gitti Ona Duumlşmanımı getir dediğimde duumlşmanı
getirmedi Sonra ben ve Mısır Kralı birbirinin duumlşmanı oldu ve babana (yani Kadašman-Turgu) şoumlyle
yazdım Mısır Kralı duumlşmana yardım etmeye gitti Baban kralın elccedilisini tutturdquo III Hattušilirsquonin II
150
1989 226 Helck 1963 87 Bryce 2003(b) 205vd Singer 2006 31 Klengel 1999
232vd)
III Hattušili ile II Ramses arasında yapılan antlaşma III Hattušilirsquonin ldquogaspccedilı
kralrdquo tanımından ccedilıkıp uluslararası tanınmasına yardımcı oldu490 (Murnane 1990
55vd) III Hattušili antlaşma yapılmadan bir suumlre oumlnce firavundan statuumlsuumlnuumln hak
ettiği saygıyı goumlremediği iccedilin şikayet edip II Ramsesrsquoe yazmıştı Mektupta firavuna
Urhi-Tešuprsquoun artık Hitit kralı olmadığını hatırlatıyordu II Ramses bu duruma sert
bir şekilde cevap verdi491 ve III Hattušilirsquoye karşı boumlyle bir saygısızlık yapmadığını
belirtti III Hattušili firavundan Urhi-Tešuprsquou iade etmesi girişimleri başarısızlıkla
sonuccedillanınca firavunla yapacağı bir antlaşma Urhi-Tešuprsquoun Hatti tahtını yeniden
elde etme girişimlerini desteksiz bıracaktı ve belki de soumlz konusu antlaşma II
Ramsesrsquoi Urhi-Tešuprsquou III Hattušilirsquonin otoritesine teslim etmesine sebep olabilirdi
Ayrıca antlaşma III Hattušilirsquonin miras hakkını da onaylayacaktı bu durum oumlzellikle
II Muwatallirsquonin ikinci bir oğlunun varlığı ve II Muwatallirsquonin torunlarının taht
uumlzerinde yeniden hak iddia etmesi ihtimallerin duumlşuumlnecek olursak oldukccedila oumlnemli bir
iccedilerik olduğu accedilıktır II Muwatallirsquonin tahta ccedilıkan buumlyuumlk oğlu Urhi-Tešup uumllkeyi
babasından sonra 7 yıl gibi bir suumlre youmlnetmiştir Kuumlccediluumlk oğlu Ulmi-Tešup ise
Tarhuntašša vassal kralı ve IV Tuthaliyarsquodan sonra Hitit tahtına oturduğunu
goumlrmekteyiz (Doğan-Alparslan 2012 67vd) III Hattušili iccedilin yapılan bu antlaşmanın
oldukccedila karlı olduğu ortadadır lakin II Ramses tarafından bakıldığındaysa
antlaşmanın kazanccedilları belirsizdir Suriye boumllgesindeki aktif seferlerinin azalması
boumllgenin Hitit hakimiyetinde olmasını kabul ettiğini goumlsterebilir ya da buumlyuumlyen Asur
Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172= KBo 110 ve KUB 372 Wouters 1989 230 Byce 2005
265 Bryce 2003(b) 206) 490ldquoBirlik kurmak ve aralarında sonsuza kadar barış kurmak iccedilin Mısır Kralı İmparator Ramses-
Meiamon ile Hatti Kralı İmparator Hattušili şu terimler ile anlaştılar İmparator Mısır Kralı buumltuumln
Uumllkerlerin generali Setirsquonin oğlu Mısır Kralı buumlyuumlk general Ramesersquoin torunu İmparator Mısır
Kralı buumlyuumlk general Hatti Kralı Hatti Kralı Šuppililiumarsquonın torunu Hatti Kralı buumlyuumlk general
Hattušilirsquoyerdquo (Klock-Fontanille 2005 110) 491ldquoKardeşimin bana yazdığı şu sert soumlzleri yeni duydum (soumlyluumlyorum) lsquoNeden bana buumltuumln bu
kelimeleri bir hizmetccedili gibi yazıyorsun rsquo Hizmetccedililerimden birine yapacağım gibi sana yazdığım doğru
değil Krallığa ulaşmadın mı Bunu bilmiyor muyum Kalbimde sıkı bir şekilde aşılanmadı mı Roluumlnuuml
kral olarak yerine getir Uumlstelik yazmış olduğunuz Urhi-Tešubun bu işini duydum Bana onun hakkında
şunları yazdınız lsquoOnun yerine kral oldum rsquordquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urḫi-Tešup ile ilgili
mektubu bkz CTH 155= KUB 322 KBo 28 3 oumly 5ndash9 (Bryce 2005 276 Bryce 2003(b) 84 Klengel
2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)
151
tehlikesinin de bu durumda bir etken olması muhtemeldir Mısır kralı uzun bir
zamandır sefer yapmıyordu ve zafer sağlayamadığı iccedilin bu bir diplomatik başarıydı
bu durum Mısır Uumllkesirsquonin uluslararası mecrada hala buumlyuumlk bir guumlccedil olarak kabul
edildiğini goumlsteren bir antlaşmaydı (Bryce 2005 276 vd)
Uluslararası Kadeš Barış Antlaşması II Ramsesrsquoin saltanatının 21 yılında Pi-
Ramses kentine akdedildi492 Biri Hattušarsquoda493 diğeri Pi-Ramsesrsquote olmak uumlzere iki
adet antlaşma metni bulunmaktaydı İkisi de antlaşmanın şartlarını ilgili soumlzleşme
ortağının bakış accedilısından sunmuştur Hitit versiyonu ilk başta Akadccedila guumlmuumlş bir tablet
uumlzerine yazılmış ve daha sonra Mısırcaya ccedilevrildiği Mısırrsquoa goumlnderilmiştir Mısırca
antlaşma metni kopyaları Karnak ve Ramesseumrsquodaki Amon tapınağı duvarlarına
yazılmıştır494 Antlaşmanın Mısırlı versiyonu Mısırrsquoda yazılmıştı ve III Hattušilirsquoye
goumlnderilmeden oumlnce Akadccedilaya ccedilevrilip guumlmuumlş bir tablet uumlzerine yazılmıştı(Bryce
2005 277 vd de Martino 2006 68 Mynarova 2014 5 Edel 1950 198 Klengel
2002 76) Hitit ve Mısır antlaşma metinleri karşılaştırıldığında genellikle aynı
duumlzende yer aldığı ve anlam accedilısından bakıldığındaysa benzer ifadeleri ele aldığı goumlze
ccedilarpmaktadır (Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981)
Antlaşmadan Napterarsquonın Puduheparsquoya yazdığı mektupta 495 da bahsedilmektedir
(Langdon - Gardiner 1920 204vd)
Antlaşmanın iki versiyonu bağımsız olarak hazırlandığı ve aralarındaki oumlnemli
meselelerin kapsamlı bir şekilde tartışıldığı ve hazırlıkların oumlncesinde muumlzakere
edildiği ve tutarsızlıklardan uzak olduğu accedilıktır boumlylece kapsamlı diplomatik
iletişimin sonucunda ulaşılmış olan resmi antlaşma yapıldı Antlaşmada yer alan
oumlnemli huumlkuumlmler arasında tarafların birbirlerine karşı saldırmazlık maddesi herhangi
492ldquoYıl 21 Peret (Kış) 1 Guumln 1 ay Majesteleri Ramesses IIhellipŞu an Majesteleri Pi-Ramsesin şehir
ccedileyreğinde babası Amen-Re-Horakhti-Atumu memnun eden şeyi yapıyorduhellipMısırrsquoın uumlccedil kraliyet elccedilisi
Hatti Tili-Tešub ve Ramoseun birinci ve ikinci kraliyet elccedilileri ile birlikte ve Ramose ve Kargamıš
Yapušili elccedilisi Hattinin Buumlyuumlk Kralı Hattušilinin Firavuna getirilmesinin neden olduğu guumlmuumlş tableti
taşıyan ile birlikte elccedilisi Tili-Tešub ve elccedilisi Ramoseun eliyle Guumlney ve Kuzey in Usimare Setepenre
nin Rarsquonın oğlunun Ramsesrsquoin Kralının Majestelerinden barışı istemek iccedilin geldilerrdquo (Kitchen 1996
79ndash80 Bryce 2005 277) 493 III Hattušilirsquonin Mısır kralı II Ramses ile yaptığı antlaşma bkz CTH 91 494 Karnak Tapınağırsquonın ve Ramesseumun duvarlarına kaydedilen Mısır metnini Akadccedila metnin bir
ccedilevirisini temsil eder (Mynarova 2014 5) 495 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
152
bir isyan ya da saldırı durumunda her birinin diğerinin yardımına geleceğine dair
madde 496 ve kaccedilakların kendi uumllkesine geri goumlnderme maddeleri bulunmaktaydı
Antlaşma Mısır-Hitit ilişkilerinde ileriye doumlnuumlk bir adım olsa da antlaşma ortakları
arasındaki gerginlik tam olarak son bulmamıştı Geccedilmişte yaşanan duumlşmanlıkların
hatırası devam etmekteydi III Hattušilirsquonin II Ramsesrsquoe firavunun Kadeš Savaşırsquonı
tasvirini protesto ettiği bilinmekte ve II Ramsesrsquoin de Kadeš hakkında soumlyledikleri
şeylerden oumltuumlruuml oumlzuumlr dilemediği anlaşılmaktadır II Ramsesrsquoin zaferinin versiyonlarını
tekrarladı lakin Hitit kralı ile antlaşmaya ve şartlara uyacağına dair guumlvence verdi497
III Hattušili II Ramsesrsquoin Hitit kralının youmlnetimini net bir şekilde goumlstermesini istedi
ve Mısır kralı da bu durumu belirtti 498 ve Urhi-Tešuprsquou Hitit Krallığırsquondan
uzaklaştırma eylemini onayladı ve Mira Kralı Kupanta-Kuruntarsquoya verdiği yanıtta da
bu durumu accedilıkccedila belirtti499 III Hattušilirsquonin soyundan herhangi birinin kendisine
karşı bir ayaklanma başlatması halinde firavun III Hattušilirsquoyi askeri destekte
bulunacağının garantisini verdi500 (Bryce 2005 278 vd de Mieroop 2006 168
Wilhelm 2006(a) 238 Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981
Bryce 2006 5vd Klengel 1999 267)
Suriyersquodeki Mısır menfaatleri nedeniyle II Ramses Urhi-Tešuprsquou kendi
uumllkesinde tutmaktan memnuniyet duymaktaydı lakin bir yandan da III Hattušilirsquonin
duumlşmanlığını kazanmamaya oumlzen goumlsteriyordu Urhi-Tešup Mısır desteğine sahip
496 Bu maddenin Asur tehlikesine karşı konulduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2006 4) 497ldquoGoumlrduumln muuml topraklarımızın buumlyuumlk Tanrılar onlar bizim yaptığımız yemin soumlzuumlne tanıklık ediyorlar
Dahası yeminimi bir kenara bırakmadım Yeminine itaat ettim Ben de ona barışa ve kardeşliğe sıkı
sıkıya bağlı kalacağımhelliprdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektup bkz CTH
156=KBo 115(Bryce 2005 287 Edel I 1994 58-64) 498ldquoElbette Hatti topraklarının buumlyuumlk kralı sizsiniz Guumlneş Tanrısı size vermişti ve Fırtına Tanrısı size
babanın babasının bulunduğu yerde Hatti uumllkesinde oturmak iccedilin (hakkı) verdirdquo II Ramsesrsquoin III
Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 155 (Bryce 2005 287 Edel I 1994 52-
57 Edel II 199479-85) 499ldquoMısır toprakları kralı Buumlyuumlk Kralın Buumlyuumlk Kralı Hatti Toprakları kralı kardeşim iyi bir kardeşlik
iccedilinde iyi bir barış iccedilinde yaptığı iyi ittifakı not edin Guumlneş Tanrısı ve Fırtına Tanrısı bunu sonsuza
kadar bağışladı Daha fazla not edin Urhi-Tešup hakkında bana yazdığınız konuyla ilgili olarak Hatti
Uumllkesi kralı Buumlyuumlk Kral dilediğim gibi ele aldırdquo II Ramsesrsquoin Mira kralı Kupanta-Kuruntarsquoya mektubu
bkz CTH1661=KBo 124 KUB 323 ve KUB 384 (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8 Bryce 2003(b)
85 Singer 2006 30 Edel I 1994 74-77 Edel II 1994 124-129) 500ldquoHattušilinin oğluhellipHatti Kralı Hattušilinin yıllar sonra Hatti Kralının babası Hattušilinin yerine
yapılacaktır Hatti topraklarının soyluları ona karşı geldiyse Mısır Uumllkesi kralı Ramses bunlardan
intikam almak iccedilin piyade ve savaş arabası goumlnderecek (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8vd)
153
olsaydı tahtı geri almak iccedilin ciddi bir girişimde bulunabilirdi ama bu durumun
gerccedilekleşmediği goumlruumllmektedir Urhi-Tešuprsquoun antlaşmanın kaccedilakların uumllkesine geri
goumlnderilmesi şartı gereğince Hitit Uumllkesirsquone teslim edilmesi gerekiyordu lakin Urhi-
Tešuprsquoun II Ramsesrsquoin haberi olmadan uumllkeden ayrıldığı anlaşılmaktadır Urhi-Tešup
Suriye civarına geri doumlnmuumlş gibi goumlruumllmektedir III Hattušili Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığı
haberini alınca kardeşi II Ramsesrsquoe yazar ve firavunun peşinden gidip onu
yakalamasını ve bunun iccedilin gerekirse tuumlm kaynaklarını seferber etmesi gerektiğini
belirtir 501 Eğer Urhi-Tešup Nil Deltasırsquonda suumlrguumlne goumlnderildiyse bu durumun
Hattušarsquodaki yeni youmlnetimi oldukccedila tedirgin ettiği aşikardır Firavunun kaccedilağı bulma
ccedilabalarına rağmen Urhi-Tešup Hitit Uumllkesirsquone geri doumlnduuml ve II Ramses kaccedilağı nerede
arıyacağına dair III Hattušilirsquoye tavsiyelerde bulundu Hitit kralının rızası dışında
gerccedilekleşen bir olay olması sebebiyle II Ramsesrsquoe oumlfke dolu bir mektup yazdı ve
firavun mektubu okuduktan sonra yine oumlfke dolu bir mektupla karşılık verdi Urhi-
Tešuprsquou yerini bilmediğini belirtti502 II Ramses Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesinde
olduğu ile ilgili doğru soumlyluumlyor olabilirdi Urhi-Tešuprsquoun hayatının geri kalanında
Mısır ve Hitit otoritesinden kurtulduğu ve Guumlney Anadolursquoda suumlrguumlndeyken bir krallık
kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 280 vd Bryce 2003(b) 209vd)
Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında antlaşma doumlneminde elccedililik yaptığını bildiğimiz
ldquoPa-rekh-anrdquo ccedilivi yazılı metinlerde 503 ise Pirihnawa olarak geccedilmektedir 504 Hitit
Uumllkesirsquonden Mısır Uumllkesirsquone giden kervanın kuşkusuz Suriye boumllgesinden geccediltiği
duumlşuumlnuumllmektedir Ugaritrsquote ccedileşitli metin kaynakları ve Filistinrsquoden elde edilen dağınık
501 ldquoMısır Kralı Buumlyuumlk Kral piyadesini ve savaş arabalarını kendilerine goumlstermeli ve Urhi-Tešupu
Mısıra goumltuumlrmek iccedilin altınını guumlmuumlşlerini atlarını bakırını ve kıyafetlerini harcamalıdır Hattiye
karşı guumlccedilluuml ve savaş accedilmaya izin vermeyecek rdquo (Bryce 2005 280) 502ldquoUrhi-Tešup meselesi hakkında bana yazdığın şeylere gelince lsquoOnun Kadeš Uumllkesirsquone gittiği durumu
doğru değil Halep topraklarına gitmiş olduğu durumu doğru değil O Kizzuwadna Uumllkesirsquone gittiği
durumu doğru değilrsquo - boumlylece yazdınız Bak Urhi-Tešup meselesi hakkında yazmış olduğunuz şu
soumlzleri şu şekilde anlamadım lsquoOnu Mısır Uumllkesirsquone getirinrsquo Nerede olduğunu bilmiyorum [Bir kuş
gibi uccediltu]rdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoya Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 156=KBo
115 (Bryce 2005 281 Wouters 1989 231 Bryce 2003(b) 209 Edel I 199458-65 Edel II 1994
68-69) 503 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektubu bkz CTH 158 504ldquoKız kardeşime soumlyle kız kardeşimin elccedilisi olan Tili-Tešup şimdi kız kardeşimin elccedilisi Riamaššii kız
kardeşimin elccedilisi Pirihnawa elccedilim ve Zinapa ve Mania eşliğinde benden oumlnce geldi Bana kız
kardeşimin sağlığını Buumlyuumlk Kralın sağlığını Hatti Kralının erkek kardeşimin sağlığını ve oğullarının
sağlığını anlattılar Ve ccedilok sevindimrdquo (Bryce 2003(b) 60 Beckman 1996 129-131 Edel I 1994
106-109 Edel II 1994 161-178)
154
buluntular Mediggo kentinde ele geccedilen Hitit fildişinin iki kralın arasında imzalanan
guumlmuumlş tabletin varlığını sembolik olarak goumlsterebileceği duumlşuumlnuumllmektedir (Singer
2006 29)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki savaşın ve barışın Šaušgamuwa
Antlaşmasırsquonda da geccediltiği goumlruumllmekte ve Amurru Krallığı sebebiyle savaştıkları ama
artık barış iccedilinde oldukları belirtilmektedir 505 (Klengel 2002 80) IV Tuthaliya
kuzeni Kuruntarsquonın aniden hastalanması sebebiyle Mısırrsquoa tıbbi uzmanlığı sebebi ile
yazdı ve firavun Hitit kralına tavsiyeler verdi506 Kuruntarsquonın Mısır tıbbı sayesinde
iyileştiği anlaşılmaktadır (Bryce 2005 303 Karauğuz 2007 53 Bryce 2003(b)
117 Klengel 2002 144)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki ilişkiler oumlnemli ticaret yollarının geccediltiği
Levant boumllge sebebiyle kesişmiştir Genellikle iki uumllke arasında duumlşmanca bir tutum
soumlz konusudur Mittani Krallığırsquona karşı ilk başta ortak bir karar ile soumlzuuml geccedilen krallığa
karşı bir politika izleseler de oumlzellikle Hititlerin Mittani Krallığırsquonı yıkması ile birlikte
ikili tekrar boumllgenin hakimiyeti iccedilin karşı karşıya kalır Ayrıca boumllgede yer alan
Amurru Krallığı uumlzerinde hakimiyet kurma ccedilabası ile bu durum daha net bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir I Šuppiluliuma doumlneminde artan ve net bir şekilde
goumlzlemlenen duumlşmanlık Kadeš Savaşırsquonda patlak vermiştir Kadeš Savaşırsquonın galibi
bilinmese de Suriye Boumllgesirsquonde yer alan toprakların Hitit Krallığırsquonda kalması
savaşın Hitit lehine sonuccedillandığının bir goumlstergesi olarak yorumlanabilir Hitit-Mısır
ilişkilerinin yumuşamasını sağlayan bir etken olmuştur ve evlilikler mektup ve hediye
değiş tokuşu gibi bir ccedilok etmen ile siyasi tarih devam etmiştir Ancak Hitit tahtında
hakkı olan Urhi-Tešuprsquoun oumlnce Kıbrısrsquoa arkasından da Mısır Krallığırsquona kaccedilması iki
505 ldquoFakat majestemin babasının kardeşi Muwatalli kral olduğunda Amurrulular ona şoumlyle soumlyleyerek
ona karşı succedil işlediler lsquoBiz sana sadık koumlleler idik Şimdi artık senin koumllelerin değilizrsquo Ve onlar Mısır
Uumllkesi kralına gittiler ve majestemin babasının kardeşi Muwatalli ile Mısır Uumllkesi kralı Amurrulular
yuumlzuumlnden birbirleriyle savaştı Muwatalli onu yendirdquo (Karauğuz 2002 198 Beckman 1996 98-102) 506ldquoGoumlrduumln muuml şimdi yazıyı ve Pariamahu doktorunu goumlnderdim Tarhuntašša Uumllkesi kralı Kuruntaya
ilaccedil hazırlamak iccedilin goumlnderildi ve yazdığınız gibi tuumlm ilaccedilları tahsis edilecektir Size geldiğinde
Tarhuntašša Uumllkesi Kralı Kuruntayı goumlrevlendirir ve onun iccedilin ilaccedil hazırlayabilir Ve Kurunta ile
birlikte olan ve Mısıra gitmelerine izin veren bu iki doktoru goumlnder Yazı ve doktor Pariamahu ona
ulaşır ulaşmaz o guumln bu iki doktor faaliyetlerini sonlandırmalıdır Bak ne soumlylediğini anladım Bu
sırada yazar ve doktor Pariamahu yolda ve yazdığınız gibi her tuumlrluuml ilacı paylaşıyorrdquo II Ramsesrsquoin
III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 1633= KUB 367 (Bryce 2005 303 Bryce 2003(b) 117
Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)
155
uumllke arasında bir kriz yaşanmasına sebep olmuştur Hitit kralı muumllteciyi geri isterken
firavun başlangıccedilta bu durumu kullanmış fakat sonrasında Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığını
belirtmiştir Kadeš Barış Antlaşması şartları arasında yer alan hanedan soyunun
devamının kral olarak kabul edilme maddesi de bu durum ile ilgilidir Hitit-Mısır siyasi
ilişkisinin yuumlzyıllar boyu inişli ccedilıkışlı bir şekilde gittiği goumlzlemlense de sonunda barış
ve kardeşlik duygusu iki uumllke arasında huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
IIIB2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Hitit-Mısır ilişkileri Kadeš Savaşı ve Kadeš Barışırsquonı getiren olaylar silsilesi
ccedilerccedilevesinde ele alındıktan sonra her iki saray arasında kız alığ vermenin ne şekilde
olduğu bu boumlluumlmde ele alınmıştır Hitit ve Mısır Krallıkları arasında bilinen uumlccedil adet
evlilik ya da evlilik talebi bulunmaktadır Bunlardan ilki belki de en ilgi ccedilekicisi oumllen
Mısır kralının eşinin I Šuppiluliumarsquonın oğullarından birini kendine eş olarak
istemesidir İkinci evlilik III Hattušilirsquonin bir kızı ve II Ramses arasında
gerccedilekleşmiştir Uumlccediluumlncuuml evlilikse IV Tuthaliya zamanında III Hattušilirsquonin bir diğer
kızı ve II Ramses arasında gerccedilekleşmiştir
I Šuppiluliumarsquoya Karkamıš kuşatmasında Mısırrsquodan ilginccedil bir mektup geldi
(Roumlllig 1974 18 Bryce 2005 178 Schulman 1979 177) Mektup507 firavundan
değil kraliccedileden gelmekteydi Kraliccedilenin adı mektupta yer almaz ancak ldquodahamunzurdquo
yani anlamı kralın eşi olan Mısır terimiyle belirtilmiştir Eşinin adı metinde
ldquoNiphururiyardquo olarak geccedilmektedir (de Martino 2006 56 Bryce 2005 179 vd
Wilhelm 2004 73vd Bryce 1990 97vd Wilhelm 2009 110vd Karauğuz 2007
50vd Meissner 1918 32vd Pelvanoğlu 2018 47vd Devecchi - Miller2011 147
Murnane 1990 23 Bryce 2003(b) 179 Klengel 2002 44vd) Mısır kralının
kimliğini belirlemek oumlnem arz ediyordu kralın Akhenaton ya da Tutankamon olduğu
ile ilgili goumlruumlşler mevcuttur lakin prenomen Nebkhepurersquonin ccedilivi yazımının
Tutankamonrsquou ifade ettiği anlaşılmıştır Kraliccedilenin ise Mısır kayıtları sayesinde
Aneksunamun olduğunu bilmekteyiz Akhenaton ve Nefertitirsquonin altı kızından biriydi
507 ldquoBenim oğlum yok Ama birccedilok oğlunuz olduğunu soumlyluumlyorlar Bana oğullarından birini verirsen
kocam olur Asla bir hizmetccedilimi kullanamayacağım ve onu kocam yapamayacağımrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS p 94 fragman 28 a iii 11ndash15 (Bryce 2005 178 Klengel
2002 45)
156
ve uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk kızı Firavun olan eşinin oumlluumlmuuml sırasında Tutankamonrsquodan uumlccedil yıl
yaşlı ya da daha yaşlıydı ve tahmini olarak yirmi bir ya da yirmi iki yaşlarındaydı
(Bryce 2005 179)
Kraliccedile eşinin vefat ettiğini bir ccedilocuğu olmadığını ve uumllkesinden biri ile
evlenmek istemediğini yazmaktadır Yakındoğursquoda diğer uumllkelerin haremlerine
prensesler goumlnderildiği bilinmektedir lakin bu mektuba kadar prens istendiğine dair
bir kayıt bulunmamaktadır Hitit kralının soumlz konusu mektubu aldığında firavunun
henuumlz oumllduumlğuumlnuuml bilmediği tahmin edilmektedir (Schulman 1979 179) Soumlz konusu
mektup sadece doumlnemin şartları iccedilinde değil ayrıca Mısır Uumllkesi iccedilinde oldukccedila ilginccedil
bir durumdu Mısır Krallığırsquonın birccedilok farklı saraydan prenses aldığı halde başka bir
saraya prenses goumlndermediği bilinmektedir Ayrıca evliliği isteyenin prenses değil de
bir kraliccedile olması oldukccedila şaşılacak bir durumdur Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır
kralına yazdığı bir mektupta ldquoEskiden Mısır kralının kızı hiccedilbir uumllkeye evlenme
amacıyla verilmezdirdquo demektedir (Schulman 1979 179)
Saraylar arası evlilik o ccedilağda oldukccedila olağan bir uygulamaydı Krallar arasında
bağ kuruluyor ve eşit guumlccediller birbirleri ile akraba oluyorlardı Genellikle bir kral diğer
uumllkenin kralına kızlarından birini ya da kız kardeşlerinden birini yolluyor ve evlilik
bağı bu sayede kuruluyordu Ayrıca soyun devamı da genellikle goumlnderilen prensesin
ccedilocukları uumlzerinden devam ediyordu Mısır Uumllkesirsquone goumlnderilen prensesler hep cariye
konumunda kalmışlardı ve hiccedilbir zaman kraliccedilelik konumuna ulaşamamışlardı Soumlzuuml
geccedilen mektupta ise bir krallık soyunun değişmesinden bahsediyordu Normalde diğer
uumllkeye bir prenses goumlnderilip gittiği uumllkede kraliccedile olurken burada tam tersi bir durum
olan kraliccedilenin uumllkeyi youmlnetmek ve kendisine eş olması iccedilin bir kral istediği
anlaşılmaktadır (Schulman 1979 179 Klengel 1964 80) Tuhaf ve acayip bir durum
olduğu kesindir Mısır Krallığı mektubun geldiği doumlnemde siyasi ve askeri accedilıdan zayıf
bir konumda bulunmaktaydı (Schulman 1979 187)
Başta boumlyle olağan dışı bir duruma inanmadıkları iccedilin kraliccedile ikinci kez mektup
yollamıştır I Šuppiluliuma Hattušaziti adlı bir hizmetkarını olayı araştırması iccedilin
Mısırrsquoa goumlnderdi Diplomatik evlilikler Eskiccedilağrsquoda sıklık ile rastlanılan bir olgu olsa
dahi firavunun dul eşinin evlilik ittifakı sunması soumlzuuml geccedilen doumlnem iccedilin oldukccedila
157
alışılmadık bir durumdur Bir kraliccedile yabancı bir prense krallığının tahtını teklif
etmekteydi (Bryce 2005 179 de Martino 2006 57 Klengel 1999 163 Klengel
2002 46) I Šuppiluliuma bu durumu ldquoHayatım boyunca boumlyle bir şey asla başıma
gelmedirdquo diye belirtecekti (de Mieroop 2007 123 Collins 2007 49 Klengel 2002
45)
Hattušaziti yanında Mısır kraliccedilesinin oumlzel elccedililerinden biri olan Hani508 adlı
bir adam ile birlikte Hitit kralı I Šuppiluliuma ile buluştu buluşma Hitit sarayının
suumltunlu seyir odasında gerccedilekleşti Burada Hattušaziti kralına Mısır kraliccedilesinden
oumlfkeli bir mektup verdi 509 kraliccedile eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve oğlunun olmadığını
belirtmektedir I Šuppiluliuma bu durum karşısında bunun bir komplo olduğu
sonucuna vardı510 Mısır kraliccedilesinin isteğinin tutarsız olduğu duumlşuumlnuumllmekteydi ama
daha sonra Mısır elccedilisi Hanirsquonin Hitit kralı I Šuppiluliuma ile yaptığı goumlruumlşmelerde
Hitit kralına karşı olan yaklaşımı uzlaştırıcı ve hoşgoumlruumlluumlyduuml511 (Bryce 2005 180vd
Klengel 1999 161vd)
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oğlu II Muršilirsquonin yıllıklarından oumlğrendiğimiz
kadarıyla 512 Hitit kralının Mısır kraliccedilesinin soumlzuumlne sonunda guumlvendiği
anlaşılmaktadır I Šuppiluliuma Zannanza513 isimli oğlunu Mısır kraliccedilesine eş olarak
508 Mısır Krallığırsquonın tecruumlbeli ve başarılı bir temsilcisi olarak bilinmektedir (Bryce 2005 181) 509ldquoNeden beni aldattılar dedin Oğlum olsaydı kendimin ve uumllkemin yabancı bir uumllkeye karşı utanccedil
kaynağı olur muydum Bana inanmadın ve benimle konuşmadın bile Kocam oumllduuml Oğlum yok Asla
bir hizmetccedilimi almam ve onu kocam yapmam Başka bir uumllkeye yazmadım Sadece senin iccedilin yazdım
Birccedilok ccedilocuğun olduğunu soumlyluumlyorlar Oumlyleyse bana bir oğlunu ver O bana koca olacak Mısırda kral
olacak (DS pp 96ndash7 boumlluumlm 28 a 3 50 ndash a iv 12) 129 (Bryce 2005 180 vd de Mieroop 2007
122vd Bryce 2003(b) 184 Collins 2007 49 Klengel 2002 46) 510ldquoOnlar (Hitit Kuvvetleri) uumllkeniz olan Amkarsquoya saldırdığında muhtemelen korkuyordunuz ve bana
oğlumun (benim gibi) goumlrevini sormaya devam ettiniz O bir şekilde rehin haline gelecek Onu kral
yapmayacaksınızrdquo (DS s 97 frag 28 e3 iv 8ndash12 Bryce 2005 181) 511ldquoEy efendim Bu bizim uumllkemizin utancıdır Kralın bir oğlu olsaydı yabancı bir uumllkeye gelip kendimiz
iccedilin bir efendimiz olmasını ister miydik Efendimiz olan Niphururiya oumllduuml Onun oğlu yok Efendimizin
karısı yalnız Mısırrsquodaki krallık iccedilin efendimizin (I Šuppiluliuma) bir oğlunu arıyoruz Ve kadın iccedilin
hanımefendimiz iccedilin onu kocası olarak arıyoruz Ayrıca başka bir uumllkeye gitmedik sadece buraya
geldik Şimdi efendimiz bize bir oğul verrdquo (DS s 97ndash8 parccedila 28 e3 iv 13ndash25 Bryce 2005 181
Klengel 2002 46) 512II MuršilildquoBabam ccedilok sevinccedilliydi o kadının soumlzuumlne uyuyordu ve kendisini bir oğulla meseleyle
ilgileniyordurdquo (DS S 97 frag 28 a iv 13 -15 Bryce 2005 181 Klengel 2002 46) 513 I Šuppiluliumarsquonın beş oğlu bulunmaktaydı bunlardan uumlccedil tanesinin belirli goumlrevleri bulunmaktaydı
en buumlyuumlk oğlu Arnuwanda veliaht prensti ikinci oğlu Telipinu ve uumlccediluumlncuuml oğlu Šarri-Kušuh Suriye
boumllgesinde bulunan Halpa ve Kargamıš şehirlerine youmlnetici olarak atanmıştı En kuumlccediluumlk oğlu Muršili o
158
goumlndermeyi duumlşuumlnduuml Diplomasi silahlı kuvvetten daha az maliyetle oumlnemli politik
hedeflere ulaşılmasını sağlamıştır I Šuppiluliuma oğullarından birinin Mısır kralı
olma ihtimalini ccedilekici bulmakta ve bu sayede Hitit topraklarını ccedilok uzun bir mesafeye
kadar genişletebilirdi Hitit kralının konuyla ilgili en buumlyuumlk sıkıntısı oğlu
Zannanzarsquonın guumlvenliğiydi ve Mısırrsquoa gittiğinde zarar goumlrmeyeceğine ikna olduktan
sonra oğlunun Mısır Krallığırsquona gitmesini onayladı (Bryce 2005 181 vd Schulman
1979 177vd Wilhelm 2006(a) 237 Klengel 1999 163 Klengel 2002 47)
Zannanza Mısırrsquoa olan yolculuğuna başladı ve I Šuppiluliuma başkent Hattušarsquoya
doumlnduumlğuumlnde oğlunun Mısırrsquoa vardığı haberini bekledi Hitit elccedilisi Zannanzarsquonın
Mısırrsquoa yaptığı yolculuk sırasında oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml bildirdi Hitit kralı Mısırlılarrsquoı
oğlunun cinayetinden sorumlu tutuyordu514 (Bryce 2005 182 Murnane 1990 24vd
Bryce 2003(b) 187vd Collins 2007 49 Klengel 2002 47vd) Zannanzarsquonın
oumlluumlmuumlnuuml sonucunda Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasındaki duumlşmanlık arttı Bu durum
Kadešrsquote yapılan savaş ile sona erdi515 (Bryce 2005 183 Klengel 1999 163vd)
III Hattušili doumlneminde Mısır kralı II Ramses ile evlenen iki prenses olduğu
bilinmektedir (Schulman 1979 186) İlk evliliğin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 34
yılında ikinci evliliğinse ilk evlilikten sonra fazla suumlre geccedilmeden olduğu ve III
Hattušilirsquonin vefatından sonra yani IV Tuthaliya zamanında yapıldığı
anlaşılmaktadır İkinci evliliğin tanımlamasında ldquodiğer kızırdquo ifadesi dikkat ccedilekicidir
Goumlnderilen ilk prensesin kısa bir suumlre iccedilerisinde oumllmuumlş olduğu tahmin edilmektedir
(Schulman 1979 192vd Meissner 1918 63 Bryce 2003(b) 111 Collins 2007 62
Klengel 1999 287vd Klengel 2002 126) İlk goumlnderilen prensesin zamanında Hitit
Krallığırsquonın guumlcuumlnuumln azaldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Schulman 1979 191) Mısırrsquoa giden
prensesin adının Hititccedilersquosini bilmesek dahi Mısırca ismi olan ldquoMarsquoat-neferu-rerdquo
ldquoRarsquonın guumlzelliği gerccedilektirrdquo anlamına geldiği bilinmektedir (Uumlnal 2014 350
Meissner 1918 62 Klengel 2002 136) Mısır metninde yer alan prensesin Hititccedile
doumlnemde ccedilocuk yaşta ya da ergenlik ccedilağlarındaydı Bu sebeple sadece doumlrduumlncuuml oğlu geriye kalıyordu
(Bryce 2005 181 Klengel 2002 46vd) 514 II MuršilildquoBabam Zannanza cinayetini duyduğunda Zannanzaya ve konuştuğu tanrılara
ağlamaya başladı lsquoOh Tanrılar Koumltuumlluumlk yapmadım ama Mısır halkı bunu bana yaptı Onlar ayrıca
uumllkemin sınırına saldırdılar rdquo I Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 = KUB 194 (Bryce 2005 182
Bryce 1990 100 Murnane 1990 24) 515 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1
159
isminin Šauškanu olduğu duumlşuumlnuumllmekte (Klengel 2002 128) ve prenses iccedilin ldquoyuumlzuuml bir
tanrıccedilanınki gibi guumlzeldirdquo denilmektedir (Kılıccedil - Duymuş 2007 96)
III Hattušili II Ramsesrsquoe evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektupta516 Babil ve
Asur krallarının Hitit kralına yapılacak evlilik ile ilgili yazdıklarını ve Mısır kralının
Babil kralının kızını da kraliccedile olarak krallığına istediğini ama Hitit prensesinin Mısır
Krallığırsquona gideceğini bildiği iccedilin onu goumlndermeyi duumlşuumlnmediğini ve bunun doğru
olmadığını belirtmiştir 517 (Klengel 2002 121) II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye
goumlnderdiği mektupta518 III Hattušilirsquonin oumlnceden goumlnderdiği bir mektuba atıf yaparak
prensesi goumlndereceğini ve ccedileyizinin Babil kralının goumlnderdiği ccedileyizden daha buumlyuumlk
olacağını soumlylediğini belirtmiştir519 (Klengel 2002 122)
II Ramsesrsquoin Hattušilirsquoden atlar değerli taşlarla kaplı bir kadeh abanoz yatak
ve 335 šekel ağırlığında Hitit kralı III Hattušilirsquonin bir heykeli de bulunmaktaydı II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği hediyeler arasındaysa bir maymun
bulunmaktaydı Koumllelerin de iki saray arasında sıkccedila hediye olarak goumlnderildiği
bilinmektedir Hediyeler kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri tarafından da verildi ve alındı
Elccedililer sadece kral iccedilin değil bazen kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri ve diğer saray
uumlyeleri iccedilin de kendi geldikleri uumllkeden hediyeler getirdiler Mısır kraliccedilesi Naptera
Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya 88 šekel ağırlığında altın on iki telli bir kolye boyalı keten
kıyafetler goumlnderdi520 (Bryce 2003(b) 91 Beckman 1996 123 Klengel 2002 98)
Puduheparsquoya gelen hediyeler arasında keten dokumalar rengarenk kumaşlar elbiseler
altından kolyeler altın ile guumlmuumlşten yapılma bilezikler kıymetli taştan yapılmış doğan
heykelciği yuumlzuumlk iccedilki kapları renkli bisus iplikleri ile dokunmuş tunikalar abanoz
516 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 711 517ldquoKardeşime soumlyle Şimdi Babil kralı ve Hanigalbat kralı bana şoumlyle yazdı lsquo Hitit kralının kızı Mısır
kralına goumlnderilecek ve Mısır kralı onu Mısır Uumllkesirsquonin kraliccedilesi yapacak ama kızımı onların yerine
koymuşrsquo Bu krallar bana boumlyle yazdı Ama onlar Babil Uumllkesi kralının kızını istediği iccedilin onlara (onu)
kraliccedileliğe vermeyi duumlşuumlnmuumlyorum Bir kızı başka bir kızın yerine koymak doğru değilrdquo (Klengel 2002
121 Edel I 1994 94-95 Edel II 1994 153-154) Asur Krallığı o doumlnemde Kuzey Mezopotamyarsquoyı ele
geccedilirmişti bu sebeple Hanigalbat kralı olarak kast edilen Asur kralı olmalıdır (Klengel 2002 121) 518 II Ramsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz CTH 159=KUB 337 + KBo
117 519ldquoGerccedilekten gelin sana gidecek ve acele etmesine izin vereceğim Babil kralının kızından ve Zulabi
kralının kızından daha buumlyuumlk bir ccedileyiz vereceğimrdquo (Klengel 2002 122 Edel I 1994 141-143 Edel
II 1994 217-228) 520 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
160
ağacından kirişler III Hattušilirsquonin goumlz rahatsızlığında kullanması iccedilin sandık dolusu
ilaccedil bunlar arasındaydı 521 (Uumlnal 2014 391 Klengel 2002 143) Mısır prensi
Šutahapšap Hitit kralı III Hattušilirsquoye ağırlığı 93 šekel olan iyi altından beyaz taş
boynuzlu ve siyah goumlzluuml oumlkuumlz şeklinde bir kadeh hediye etti (Beckman 1996 122
Edel I 1994 34-36 Edel II 1994 59-61) ve bunu mektubuna ekledi522 Hediyeler
goumlndericiden alıcıya tebrik ve iyi niyet dilekleri iccedileren mektuplar ile birlikte gitti
Yazışmalar ccedilerccedilevesinde sunulmasına rağmen bu belgelerin esas amacı hediyeleri
tanımlamak ve accedilıklamak ile onları kimin goumlnderdiği ve alıcılarının kim olduğunu
accedilıkccedila belirtmeye youmlnelikti (Bryce 2003(b) 91vd)
Evlilik sonrasında II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoyi Mısır Uumllkesirsquone ccedilağırdığı
bilinmektedir III Hattušili başlangıccedilta bu teklifi kabul etti sonra firavun Kenan
boumllgesine gideceğini ve III Hattušili ile doğu deltada bulunan ikametgacirchında
kendisine refakat etmesini isteğini yineledi523 Soumlz konusu davetin Mısır Uumllkesirsquonin
ihtişamını sergilemek iccedilin ya da II Ramsesrsquoin imajını diğer kralların arasında arttırmak
iccedilin olduğu soumlylenebilir III Hattušili bu daveti ayaklarındaki rahatsızlık sebebiyle
geri ccedilevirdi buna rağmen iki uumllke arasındaki sıcak ilişki devam etti ve Mısırrsquoa ikinci
bir prenses goumlnderilmesi ile birlikte bu durum daha da kuvvetlendi Koptosrsquotaki buumlyuumlk
tapınakta bulunan stel 524 uumlzerinde bu durum sunuldu Yapılan soumlz konusu ikinci
evliliğin III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra Puduhepa tarafından gerccedilekleştirildiği
duumlşuumlnuumllmektedir525 (Bryce 2005 284 vdd)
521 ldquoPirihnawa ile gitmesi iccedili bir atlı araba ayarladım ve memur haberci Pirihnawa ile birlikte Amurru
Uumllkesi prensi Bentešinarsquoya gitti Bentešinarsquoya getirdiği tuumlm ilaccedilları verdi ve Bentešina Pirihnawarsquodan
sonra size getirilmesi iccedilin duumlzenlediği ilaccedilları kardeşime sargu-memuru goumlnderdirdquo (Bryce 2003(b)
116 Edel I 1994 2-9 Edel II 1994 18-19) 522 II Ramsesrsquoin oğlu prens Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 169 523ldquoGuumlneş Tanrısı (Mısır) ve Fırtına Tanrısı (Hattinin) ve tanrılarım ve benim Kardeşlerimin tanrıları
Kardeşimin Kardeşini goumlrmesine neden olacak ve benim Kardeşim gelip beni goumlrmek iccedilin bu iyi oumlneriyi
yerine getirebilir Ve sonra birbirimizi kralın (Ramsesin) oturduğu yerde yuumlz yuumlze goumlrebiliyoruz Bu
yuumlzden Kardeşim ile tanışmak ve yuumlz yuumlze goumlruumlşmek ve onu topraklarımın iccediline almak iccedilin Kenanrsquoa
gideceğimrdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH161=KBo 281 (Kitchen 1982
90 Bryce 2005 285 Edel I 1994 22-24 Edel II 1994 39-41) 524 Bkz Resim 38 525 ldquoHattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı zengin ve muazzam buumlyuumlkluumlkte Kaškanın zengin ve muazzam
ganimetleri olan Hattinin zengin ve muazzam ganimeti olan Zodun zengin ve muazzam ganimetleri
olan -ki yazmada bile bilinemeyen- zengin ve devasa ganimetleri goumlnderdi Guumlney ve Kuzey Mısır kralı
Usimare Setepenre Re oğlu II Ramses ve aynı şekilde birccedilok at suumlruumlsuuml birccedilok sığır suumlruumlleri bir suumlruuml
suumlruuml keccedili bir ccedilok oyunun suumlruumlsuuml diğer Kızıya goumlnderilmeden oumlnce Guumlney ve Kuzey Mısır kralı Usimare
161
II Ramses III Hatušilirsquoye kızını Mısır Uumllkesirsquone hala goumlndermemesi sebebiyle
serzenişte bulunmuştur 526 Puduhepa mektubunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde gelin
goumlnderme sırasında yaşanan gecikmenin uygun bir ccedileyiz toplamak iccedilin harcanan
suumlrenin neden olduğunu accedilıklamıştır Hattušarsquoda ccedilıkan yangının kraliyet hazinesinde
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektupta kardeşinin
beklemesini ve başka eşi olup olmadığını sormuştur527 Ayrıca hazırlıkların bittiğini
ve prensesin yolda olduğu haberini verdi ve II Ramses bu duruma youmlnelik yazdığı
mektupta firavununun mutlu olduğu anlaşılmaktadır 528 Metinlerde Hattušarsquodan
goumlnderilen ccedileyizin ayrıntılı bir şekilde aktarıldığı goumlruumllmektedir529 (Bryce 2005 282
vd)
Mısır ile yapılan ilk evlilik antlaşmasında prensesin ccedileyizinin toplanmasındaki
gecikmeler gelin ve ccedileyiz goumlnderilmeden oumlnceki tuumlm formalitelerin tamamlanmasının
bir kaccedil yıl gibi bir suumlreye uzadığı duumlşuumlnuumllmektedir Ccedileyiz nakliyesinin iki aşamada
gerccedilekleştiği bunlardan ilki iccedilin Puduhepa II Ramsesrsquoten hayvanların ve koumllelerin
goumlnderimini guumlvenli bir şekilde sağlayabilmek iccedilin suumlvari istedi Puduheparsquonın
Setepenre Renin oğlu II Ramses Mısıra hayat verdiği iccedilin ikinci (boumlyle) bir olaydı (Koptos Stel
7ndash11 Kitchen 1996 111) 526 ldquoŞimdi sen Kardeşim bana şoumlyle yazdınlsquoKardeşim bana yazdı lsquoSana bir kız goumlndereceğimrsquoAma
onu alı koydunuz ve bana Onu bana neden vermedinhellip Şu anda onu sana veremem Biliyor musun
siz benim kardeşim olarak Hatti Evi ateşten yok edildiğini biliyor mu Urhi-Tešup onu Buumlyuumlk Tanrıya
verdi Urhi-Tešup orada (seninle) olduğundan ona sorrdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176=KUB 2138 oumly 7rsquo-12 rsquo) (Bryce 2005 282 Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins
2007 62 Hoffner 2009 283 Bryce 2003(b) 107 Beckman 1996 126 Edel I 1994 216-223 Edel
II 1994 322-344 Klengel 2002 106) 527ldquoKardeşimin hiccedil karısı yok mu Kardeşim onları (yani evlilik duumlzenlemeleri) kardeşliğini ve (bizim)
haysiyetini dikkate almaz mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176=KUB 2138
(Hoffner 2009 286 Beckman 1996 128 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 528ldquoKardeşimin bana goumlnderdiği tableti goumlrduumlm ve Hattinin Buumlyuumlk Kraliccedilesinin kız kardeşimin bana
ccedilok nezaketle yazdığı tuumlm meseleleri not ettimhellip Hatti Kralı Buumlyuumlk Kral bana şunları yazdı İnsanların
gelmesine izin verin kızımın kafasına iyi yağ doumlkuumln ve Mısır Kralı Buumlyuumlk Kralın evine getirilebilir
lsquohellip Kardeşimin bana yazdığı bu karar muumlkemmel muumlkemmelhellip (bizim) iki buumlyuumlk uumllke sonsuza kadar
bir toprak haline gelecekrdquo IIRamsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz
CTH 1592= KUB 363 12 20 (Kitchen 1982 85 Bryce 2005 283 Klengel 2002 128 Bryce
2003(b) 109) 529ldquoSonra (Hattušili) en buumlyuumlk kızının ondan oumlnce on altıncı altın guumlmuumlş ve bakırdan onlardan
sınırsız atların sığır keccedili ve koyunların on binlerce altın guumlmuumlş ve bakırdan getirilmesiyle getirildi
Uumlstelik Guumlney ve Kuzey Mısır Kralı Usimare Setepenre Renin oğlu II Ramessese getirdikleri uumlruumlnler
hayattaydı Sonra bir kişi Majesteleri bilgilendirmek iccedilin şoumlyle dedi Hattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı en
buumlyuumlk kızını her tuumlrden haraccedilla goumlnderdi Yolları (Hattinin Prensesi ile birlikte Hatti Prensi ile
birlikte)rdquo (Kitchen 1996 94 Bryce 2005 283)
162
isteğinin gerccedilekleşmesi oldukccedila oumlnem taşıyordu ccediluumlnkuuml Hitit Krallığırsquonda o doumlnemde
yoğun bir kıtlık yaşanıyordu ve canlıları taşıyan kervanın Mısır Krallığırsquona ulaşması
uumlzerinde yağma ve talan hareketleri artacaktı Puduhepa II Ramsesrsquoe cevap
vermemesinden dolayı sitem etti III Hattušili II Ramsesrsquoe kızının ayrılmaya hazır
olduğunu belirtti II Ramses ise bu durumu sevinccedille karşıladı530 Yazışmalarda duumlğuumln
kervanına Hitit birlikleri tarafından Hitit prensi belki de Nerikkalirsquonin eşlik edeceği
bildirildi Hitit kraliccedilesi kervana Suriyersquonin guumlneyindeki Mısır sınırına kadar eşlik
edecektir II Ramses boumllgedeki valilerinden birine kervanın can ve mal guumlvenliği iccedilin
ve ayrıca tuumlm ihtiyaccedillarının karşılanması iccedilin talimat verdi (Bryce 2003(b) 108vd)
Duumlğuumln alayındaki can ve mal guumlvenliğinin sağlanması iccedilin buumlyuumlk bir askeri kuvvete
ihtiyaccedil vardı ayrıca bu durum Ramses ve Puduhepa arasındaki mektuplaşmalarda da
net bir şekilde goumlzlemlenmektedir IIRamses ile Puduhepa arasındaki mektuplaşmalar
genellikle ccedileyiz ve başlık parası ile ilgilidir (Bryce 2005 282 Singer 1991(b) 268)
Askeri kuvvete bu kadar ihtiyaccedil duyulmasının bir başka sebebiyse konvoyda bulunan
Kaškalı esirlerin531 koyun ve davarların da alayda bulunmasıydı (Bryce 2003(b) 109
Klengel 2002 128 Klengel 2002 130 vd)
Evlilik II Ramsesrsquoin saltanatının 34 Yılında gerccedilekleşmiştir Mısır uumllkesi
hangi krallıkla evlilik yaptığına bakmaksızın eşinin geldiği saray kralından uumlstuumln
pozisyonda bulunmayı yeğlerken bu durum Hitit krallığında zıttıydı Hitit kralı bu
durumu bağlayıcı birleştirici bir guumlccedil olarak goumlruumlyorlardı Mısır sarayı ccedileyiz iccedilin fazla
maddiyat talep etse de Hitit sarayı iccedilin boumlyle bir durum soumlz konusu değildi Hitit
prensesinin gittiği uumllkede bir tuumlr denetim ya da baskı uygulamaya youmlnelik bir durumda
olduğu goumlruumllmektedir Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi
goumlzuumlkse de iki uumllkenin diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir
Soumlz konusu prensesin Hititccedile adı bilinmemektedir lakin Mısırca M3t-Hr- nfrw-Rˁ
şeklinde geccedilmektedir ldquoRersquonin guumlzelliği olan ve Horusrsquou goumlrenrdquo anlamına gelmektedir
Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi goumlzuumlkse de iki uumllkenin
530 ldquoHarika harika kardeşimin bana yazdığı bu durum Guumlneş Tanrısı Fırtına Tanrısı Mısır Uumllkesi
Tanrıları Hatti Uumllkesi Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkemizin sonsuza dek birleşeceğini verdirdquo (Bryce 2003(b)
109) 531Kaškalı esirlerin kaccedilıp boumllgedeki diğer seyyahların guumlvenliğini tehlikeye sokmamaları iccedilin sıkı bir
goumlzetim altında tutulmaları iccedilin II Ramses Puduheparsquoya ısrarcı olmuştur (Bryce 2015 40)
163
diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir (de Martino 2006
70vd) Puduhepa kızının ilk eş konumunda olmasını ve Mısır kraliyet soyunun
devamının kızı sayesinde suumlrmesini istese de girişimlerinde pek başarılı olamamış ve
kızı Piramsesrsquoten goumlnderilmiş ve Fayum yakınlarındaki Hayum isimli bir yere
goumlnderilmiştir (Singer 1991(b) 268)
II Ramses Hitit prensesinin gelişini Hitit Krallığırsquonın Mısır Krallığına bir
saygı goumlstergesi olarak kabul etti ve dahası haraccedil olarak belirtti532 Mısırlıların kızlarını
başka uumllkelere gelin olarak yollamamalarının sebebi burada net bir şekilde
anlaşılmaktadır Başka krallığa gelin giden kızları ldquoharaccedilrdquo olarak goumlrmekteydiler
(Bryce 2003(b) 110)
Šeha Nehri Uumllkesi kralı Mašturi ile III Hattušilirsquonin kız kardeşlerinden birinin
evlendiği bilinmektedir 533 Hitit kralının kız kardeşi Matanazi iccedilin Mısır kralı
IIRamsesrsquoten kız kardeşinin ccedilocuğunun olması iccedilin istemesi534 belki de bu sebepten
oumltuumlruumlduumlr Mektubu alan firavun o yaşta bir kadının bir ccedilocuğunun olamayacağını ve
doktorların mucize yaratamayacağını soumlylemiştir (Singer 1984 208 Oumlzkan 2007 85
Devecchi - Miller 2011 151 Beckman 1996132 Edel I 1994 178-181 Edel II
1994 270-272)
Mısır kraliccedilesinin tablette adının bulunduğu alanda kırıklar olmasına rağmen
Mısır hanedanına ait soy ağacı sayesinde ismini oumlğrenebildiğimiz Teyersquonin III
Hattušilirsquoye yazdığı mektupta 535 ldquobenim oğlum senin kardeşinrdquo 536 ifadesi
geccedilmektedir Mektubun devamında kraliccedilenin iyilik dilekleri barış temennileri ve
goumlnderdiği hediye listesi537 yer almaktadır (Edel 1974 106vd) II Ramsesrsquoin henuumlz
532ldquoSonra Hitit kralı en buumlyuumlk kızının oumlnuumlnde altın guumlmuumlş ccedilok bronz koumllelerin goumlrkemli haraccedil ile
getirilmesine neden oldu Sınırsız atların ve sığırların keccedililerin koccedilların sınırsız koccedillarının sınırsız -
yayılması - Ramessese getirdikleri aidatlardırdquo (Kitchen 198286 Kitchen 1996 86ndash96 Bryce
2003(b) 110) 533 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 534II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 2830 535 II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği mektup bkz CTH 168 536ldquohellip Buumlyuumlk kral Mısır Uumllkesirsquonin kralı benim oğlum senin kardeşin iyidir Oğulları ve uumllkesi de
iyidirhelliprdquo (Edel 1974 111) 537ldquo[İyi] altından X şekel ağırlığında bir kadeh Byssosrsquotan ccedileşitli renklerde keten kumaşlar Byssosrsquotan
parlak renkli bir elbiserdquo (Edel 1974111)
164
prens konumundayken IV Tuthaliyarsquoya mektup 538 goumlnderdiği bilinmektedir
Mektubun iccedileriğinde iyilik dilekleri ve hediye listesi yer almaktadır (Beckman 1996
123vd Edel I 1994 46-47 Edel II 1994 72-73 Klengel 2002 104)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir mektupta539 Hattušarsquodaki
hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin
yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını istemektedir540 (de Roos 2006 22 Singer
2006 34 Klengel 1999 234) Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektuplardan birinde
kızı iccedilin ccedileyiz olarak vereceği koyun sığır ve koumllelere karşılık olarak tahıl istemişti
bunu istemesinde Hitit Uumllkesirsquonin ccedilektiği kuraklığın sebep olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Taş 2008 24) Hitit Uumllkesi prensi Hišmi-Šarrumarsquonın Mısır Uumllkesirsquone ziyarette
bulunduğu ve doumlnuumlşte Hatti Uumllkesirsquone tahıl sevkiyatı ayarladığı belirtilmektedir II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektuba goumlre541 tahıl yuumlkluuml gemilerin hızlı bir
şekilde Hitit Krallığına ulaşımı sağlanacaktı II Ramsesrsquoin yazdığı bir başka
mektupta542 da gemilerin yapılışı ile ilgili bilgiler yer almakta ve oumlnuumlmuumlzdeki sene bir
geminin daha Hitit Krallığırsquona doğru yola ccedilıkacağının haberi verilmektedir543 (Peker -
Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
IIRamsesrsquoin Puduheparsquoya yazdığı bir mektupta iyi dileklerini ve prensesin
Mısır Uumllkesirsquone gelişinden dolayı sevincini şu şekilde belirtmektedir
ldquoAmonrsquoun sevgilisi guumlneşin oğlu Mısır kralı Buumlyuumlk Ramses şoumlyle der Hatti
Uumllkesirsquonin kraliccedilesi Buumlyuumlk Kraliccedile Puduheparsquoya soumlyle İşte ben kardeşin iyiyim
Evlerim oğullarım ordularımi atlarım arabalarım iyidirler Uumllkemde buumlyuumlk
538II Ramsesrsquoin adı belirlenememiş bir kral ya da kraliccedileye mektubu bkz CTH 165= KBo 2844 539 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 540ldquoKardeşim Hatti evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins 2007 62
Hoffner 2009 283 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 541II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo 285(+)6 542 Akadccedila tarih metni fragmanı bkz CTH 216 = KUB 382 543 ldquoKardeşime Bu gemiye gelince sizin onu getirdiğinizi ile şimdi oumlğrendim ve elccedililerimi Amurru
kralına goumlnderdim Şoumlyle ldquoOnu Hatti uumllkesinin kralına getirrdquo - onu işten ccedilıkardılar hellip Bakın şimdi
size bir gemi goumlnderdim ve gelecek yıl size ikinci bir gemi goumlndereceğim Marangozlarınız size
getireceğim bu gemilerin bir kopyasını ccedilıkarmalılarhellip ve ccedilizimini yapmalılar Bu gemileri inşa etmeniz
gerekiyor ve kardeşim ccedilerccedileveleri () ustaca yapmalı Zift ile gemileri dışarıdan ve iccedileriden
korumalıdırlar bu sebeple denizin ortasında batmalarına izin vermemek amacıyla bu gemilere su
girmemelidir (ve) helliphellipKralın getirmiş olduğu bu gemi iccedilin plan - o bir tablete kaydetti ldquo Akadccedila tarih
metni fragmanı bkz CTH 216=KUB 382 (Edel I 1994 186-187 Edel II 1994 283-284 Klengel
2002 150)
165
oumllccediluumlde iyilik vardır Sen kız kardeşim iyi olasın Evlerin oğulların orduların
atların arabaların iyi olsunlar Evlerin oğulların orduların atların arbaların
iyi olsunlar Soyluların iyi olsunlar Uumllkende buumlyuumlk oumllccediluumlde iyi olsun Kız
kardeşime şunu soumlyle İşte habercilerim kız kardeşimin habercileri ile birlikte
bana geldiler Onlar bana kardeşimin Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk kralın
iyiliğini bildirdiler Onlar bana kız kardeşimin iyiliğini kız kardeşimin
oğullarının iyiliğini uumllkelerinizin iyiliğini bildirdiler Kardeşimin kız kardeşimin
ve uumllkelerinizin iyilik haberlerini alınca ccedilok sevindim ve şoumlyle dedim lsquoCcedilok şuumlkuumlr
iyidirlerrsquo Kız kardeşimin bana goumlnderdiği mektubu goumlrduumlm ve Hatti Uumllkesirsquonin
buumlyuumlk kraliccedilesi kız kardeşimin pek guumlzel bir biccedilimde yazdığı konuları işittim Kız
kardeşime şoumlyle soumlyle Kardeşim Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk Kral bana şoumlyle
yazdı lsquoKızımın başına iyi kokulu yağı doumlkecek kimseleri goumlnder Onlar onu Mısır
Kralırsquonın buumlyuumlk kralın evine goumltuumlrsuumlnlerrsquo İşte kız kardeşim bana boumlyle yazdı
Kardeşimin bana bildirdiği bu karar ccedilok ve pek ccedilok guumlzeldir Mısırrsquoın Tanrıları
ile Hattirsquonin Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkeyi ebediyen bir uumllke olarak birleştirmek iccedilin
bizi bu karara sevk ettilerrdquo (Darga 1976 43)
II Ramses prensesin gelişinden dokuz ay sonra kızının duumlnyaya gelişini kutladı
ve adını Neferu-Re koydu Bebeğin doğumu Hattušarsquoyı da ccedilok mutlu etti Hattušili
Ramsesrsquoe yazdığı mektupta ldquoBir oğul var edemiyor musun Ama kızını duyduğuma
sevindimrdquo demektedir IIRamsesrsquoin kraliccedile Nefertarirsquoden ve diğer cariyelerinden bir
suumlruuml oğlu bulunmaktaydı Puduheparsquoya bir ccedilok hediye goumlnderen Mısır kraliccedilesinin
Hitit prensesi Mısır Uumllkesirsquone ulaşmadan oumlnce oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos
2006 23 vd Meissner 1918 63 Klengel 2002 138vd)
Puduheparsquonın kızını II Ramsesrsquoin ana eşi olarak tanımasını istemesine rağmen
Hitit prensesi Fayyumrsquoda bulunan hareme goumlnderildi Puduhepa evliliğin
sonuccedillarından memnun olmalı ki IV Tuthaliya kralken ikinci kızının evliliğini de
duumlzenlemek istedi Koptos ve Abydosrsquotaki stellerden bu evliliğin gerccedilekleştiğini
bilmekteyiz (de Roos 2006 24) II Ramsesrsquoin harem kayıtlarına goumlre Hititli bir
prensesin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 61 yılında yaşadığı belirtilmiştir (Klengel
2002 141)
166
Hitit kralının Mısır haremine bir kızını gelin olarak goumlnderdiği bilinmekle
beraber sonrasında ikinci bir kızını da iki buumlyuumlk guumlccedil arasındaki ilişkiyi belgelemek
amacı ile goumlnderdiği de bilinmektedir Prenses buumlyuumlk olasılıkla Babilrsquoden gelen
prenses ile aynı evde bulunmaktaydı (Roumlllig 1974 19)
Hitit-Mısır arasında yapılan diplomatik evlilik girişimi ile diplomatik evlilikler
bazen başarı ile bazen ise başarısızlık ile sonuccedillanmıştır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
hayatı boyunca başına boumlyle birşey gelmediğini yani bir kraliccedilenin başka bir uumllkenin
prensini kendisine eş olarak istemesi sadece kendi doumlnemi iccedilin değil şu an bile hala
ilgi ccedilekici ve şaşkınlık verici bir durumdur Talep I Šuppiluliumarsquonın oğlu
Zannanzarsquonın oumlluumlmuuml ile sonuccedillanmış ve iki uumllke arasındaki gerginlik uumlst duumlzey bir
boyuta ulaşmıştır III Hattušili doumlneminde II Ramses ile yapılan evlilikse Kadeš
Savaşı sonrasında uumllkeler arasındaki ilişkinin yatışması olarak goumlruumllebilir Mısır
Krallığırsquondan III Hattušilirsquonin goumlz hastalığı iccedilin ilaccedil Šeha Nehri Uumllkesirsquonde evli olan
ve ccedilocuğu olmayan Mašanauzzi iccedilin doktor yine Kuruntarsquonın rahatsızlığı iccedilin doktor
ve uumllkedeki kıtlık nedeniyle tahıl istenmiştir Duumlşmanlığın guumlzel bir dostluğa
doumlnuumlştuumlğuuml buradan da goumlzlemlenebilir Ayrıca iki uumllke arasında kraliccedileler arasında
krallar arasında kralın prense yazdığı mektuplar gibi pek ccedilok farklı alıcı ve pek ccedilok
farklı goumlnderen bulunmaktadır Mektuplarda iyi dilek temennilerinden sonra
goumlnderilen hediyelerin ayrıntılı bir listesi yer almaktadır IV Tuthaliya zamanında III
Hattušilirsquonin bir diğer kızının II Ramsesrsquoe eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Hitit
kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince Mısır Krallığırsquonda iki prensesin
aynı zamanda bulunmadıkları accedilıktır III Hattušilirsquonin hangi kızı olduğu belli olmasa
dahi firavundan hamile kaldığı ve bir kız ccedilocuk duumlnyaya getirdiği bilinmekte ve bu
durum iki uumllke arasındaki kesin bir dostluğun goumlstergesi olmuştur
Bu boumlluumlmde diplomatik evliliklerin en iyi oumlrneklerini veren Mısır-Hitit
sarayları arasındaki evliliklerin ele alınmadan oumlnce konunun daha iyi anlaşılması iccedilin
bu evliliklere zemin teşkil eden tarihi olaylar tuumlm youmlnleriyle ele alınmıştır Kadeš
Savaşı ve Kadeš Barışı gibi sadece Hitit tarihine değil tuumlm duumlnya tarihine mal olmuş
olaylar ccedilerccedilevesinde tarihsel bir geri bakış yapılmıştır
167
SONUCcedil
Ccedilalışmamız Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ve komşu krallıklar ile yaptığı
evlilikleri konu edinmiştir Evlilik akdini gerccedilekleştiren Hitit Krallığı ile evliliğin
yapıldığı uumllkenin politik ilişkileri de konumuza dahil edilmiştir Soumlz konusu evlilikler
Hitit politikasında diğer krallıklar ile arasında etkin bir araccedil ve amaccedil olarak
kullanılmıştır Konuyu incelerken sadece evliliklere değil Hitit sarayında kadın ve
Hitit aile hukukunda kadın konuları incelenerek kadının durumu aydınlatılmaya
ccedilalışmıştır Kadının Hitit doumlnemindeki durumu berraklığına ulaştıktan sonra yapılan
evlilikler ve evlilik antlaşmalarında belirtilen bazı maddeler daha net bir ccedilekilde
accedilıklığa kavuşmuştur Ayrıca tarihte adından fazla soumlz edilmeyen kadının evlilikler
sayesinde tarihte yer edinebildiği de goumlzlemlerimiz arasındadır
Yapılan ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuuml iki kısma ayrılmış olup ilk olarak Hitit
kraliyet ailesinde kadın olgusu araştırılmıştır Oumlncelikle kraliccedile prenses cariye ikinci
eş gibi saray hayatında kadın ile ilgili unvanlar incelenmiştir Eski Hitit Doumlnemi ve
İmparatorluk Doumlnemirsquonde saray hayatında ve Hitit politik hayatında aktif rol uumlstlenen
kraliccedileler kralın kızları ya da kralın kız kardeşleri olan prenseslerin icraatleri
anlatılmaya ve yaşamlarına ışık tutulmaya ccedilalışılmıştır Hitit kraliyet ailesindeki
kadınları incelememiz sayesinde saraya evlilk yoluyla gelen prenseslerin durumunu
daha net algılamamızı ve saraydan evlilik sebebiyle vassal ve komşu uumllkelere
goumlnderilen prenseslerin ise kendi uumllkelerindeki konumlarını anlamamızı sağlamıştır
Birinci boumlluumlmuumln devamında ise Hitit Krallığırsquonda kadının durumu
incelenmiştir Masallar rituumleller ve doğum ile ilgili bilgi veren metinler gibi filolojik
verilerde kadının Hitit Uumllkesirsquondeki konumu belirlenmeye ccedilalışılmıştır Kadının sosyal
yaşantısını anlamamızı sağlamaya en buumlyuumlk destek Hitit kanunlarından gelmektedir
Hitit Aile Hukukursquonda kadının yeri aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır Hitit kanun
maddelerinin eksik kaldığı kısımlarda Asur Ticaret Kolonileri doumlnemi metinlerine
başvurulmuş ve soumlz konusu doumlnemden yola ccedilıkarak Hitit doumlnemindeki boşluklar
doldurulmaya ccedilalışılmıştır
Hitit Aile Hukuku başlık parası verilip ccediliftin ilk adımı atmasından itibaren
ccedileyiz lewirat ve sorarat iccedil guumlveyisi kavramı hamilelik ve annelik hakları ensest
ilişki kız kaccedilırma zina ve tecavuumlz miras ve boşanma hakları gibi konular
168
accedilıklanmaya ccedilalışılmıştır Kadının istemediği kişi ile evlendirilmeye ccedilalışıldığı
durumlarda goumlnluumlnuumln istediği ile evlenebileceği eğer erkeğin ekonomik durumunun
olmaması dahilinde iccedil guumlveyisi olarak kadının ailesi ile yaşayabileceği
goumlzlemlenmektedir Eşlerden birinin oumllmesi durumunda ise evlenilen tarafın
ailesinden biri ile evlendirilerek haklarının korunacağı anlaşılır Kadın mirastan pay
alabildiği erkek gibi kadının da boşanma hakkı olduğu nafaka alabildiği olası bir
tecavuumlz durumunda haklarının korunduğu goumlzlemlenir İlgi ccedilekici noktalardan biri ise
annelik hakları ve hamile kadının hem canının hem de bebeğinin yasa maddesi
gereğince koruma altına alınmasıdır
Ccedilalışmamızın ikinci boumlluumlmuumlnde Hitit Krallığırsquona bağlı krallıklar olarak
belirttiğimiz vassal krallıklar ile yapılan politik evliliklerin nedenleri ve vassal
krallıklar ile olan politik tarih anlatılmıştır Oumlncelikle vassal krallık tanımı yapılarak
antlaşma şartlarında yer alan oumlnemli noktalar vurgulanmıştır Vassal krallıklar ile
yapılan antlaşmalarda Hitit prensesinin vassal uumllke kralının ilk eşi olması gerekliliği
metinlerinde yer almaktadır Evlilik yapılan kralın oumlnceden bir ilk eşinin olması bu
durumu değiştirmemekte ve vassal kral Hitit prensesinden sonra bir başka kadın
alamamaktadır
Mira Krallığı ile yapılan evliliğin Batı Anadolursquoda yer alan toprakları kontrol
etmek ve Hitit huumlkuumlmranlığını etkin kılmak amacı ile yapılmıştır Mira Krallığırsquonın
Arzawa Krallığı ile olan yakın ilişkisi de Batı Anadolursquonun hakimi olarak goumlruumllmesi
ve bu evliliğin gerccedilekleşmesinin altında yatan sebeplerden biridir İlişkiler iyi
tutulmaya ccedilalışılsa da Mira Krallığı hiccedilbir zaman oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden
vazgeccedilmemiştir Hititler Hattušarsquoya kaccedilan Mira kralı Mašhuiluwarsquoyı yeniden tahtına
oturtacak ya da Mira kralı Mašhuiluwarsquodan sonra tahta ccedilıkacak ardıl bulunmadığı iccedilin
tahta ccedilıkacak kişi olarak kralın yeğeni Kupanta-Kuruntarsquoyı belirleyecek kadar Mira
Krallığı uumlzerinde oumlnemli bir nuumlfuza sahip olmuşlardır
Hayaša Krallığı ile yapılan evliliğin Kuzey Anadolursquoda yer alan Kaška
kabilelerin olası akınlarını oumlnlemek sebebiyle yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir lakin
metinde yer alan aşağı(lık) koumlpek ifadesi ile Hitit Krallığırsquonın Hayaša Krallığırsquonı
oumlnemli bir siyasi guumlccedil olarak goumlrmediği aşikardır Antlaşma metninde ensest ilişkinin
yasaklandığı goumlruumlluumlr Hayaša Krallığırsquonın adetlerinin ve geleneklerinin Hitit
169
Krallığırsquondan farklı olduğu ama Hitit prensesi ile yapılan evlilik sonrasında eskisi gibi
davranılamayacağı belirtilmiştir
Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evliliğin Mašturi ile mi yoksa Manapa-Tarhunta
ile mi gerccedilekleştirildiği konusu henuumlz netlik kazanmamıştır lakin Hitit kanunlarında
yer alan ensest ilişki yasağını goumlz oumlnuumlnde bulunduracak olursak aynı aileden bir kişi
ile evlendiği anlaşılmaktadır Prensesin ccedilocuğunun olmaması yapılan evlilikten
istenilen sonucu verememiş ve soumlz konusu durum Hitit-Mısır Krallıkları arasındaki
mektup yazışmalarına konu olmuştur Firavun II Ramses prensesin ellili ya da altmışlı
yaşlarda olduğunu ccedilocuk doğurmasının muumlmkuumln olmadığını mektubunda belirtir
ancak yine de doktor goumlndermeyi ihmal etmez Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evlilik
Batı Anadolursquonun Hitit topraklarına dahil edilmesi iccedilin oumlnem arz etmekteydi Šehalılar
genel olarak Hitit yanlısı bir politika izlemişlerdir
Mittani Krallığı ile ilişkiler I Tuthaliya doumlneminde başlar I Šuppiluliuma
doumlneminde Mittani topraklarını Hitit topraklarına katılması ve Mittani Krallığırsquonın
Hitit vassal krallıklarından biri olması ile son bulur İšuwa Uumllkesirsquonden kaccedilan asilerin
Mittani Uumllkesirsquone sığınması ve Mittanilerin asileri Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi
ve Mittani Uumllkesi politik ccedilıkarına goumlre Hitit Krallığı ya da Asur Krallığı yanında yer
alması Hitit-Mittani gerilimini doruk noktaya taşımıştır Mittani ile yapılan evlilik soumlz
konusu boumllgenin jeopolitik konumu sebebiyle Asur Krallığırsquona karşı tampon bir boumllge
olarak kullanılmıştır
İšuwarsquonın yuumlkselişi Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın boumllgede guumlccedil kazanması ve
soumlzuuml geccedilen iki krallık ile Hitit Krallığı arasında oumlnemli bir konumda bulunması sebebi
ile olmuştur Boumllgenin konumu Asur Krallığı tehlikesi sebebi ile uumlst noktaya
ulaşmıştır İšuwalı asilerin Mittani Uumllkesirsquone kaccediltığı bilinmekteydi İšuwalıların
beylikler halinde yaşadığı anlaşılmakta ve Kilušhepa ile evlilik ile yapan kişinin İšuwa
Uumllkesirsquonde en nuumlfuzlu konuma geldiği goumlzlemlenmekte ve soumlz konusu evliliğin gerek
Hitit Krallığı gerek İšuwa Krallığı iccedilin başarılı sonuccedillar doğurduğu anlaşılmaktadır
Hititlerin Amurru Krallığırsquonı vassal krallıklarından biri yapmak istemesinde
soumlzuuml geccedilen krallığın ticari faaliyetlerinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr Amurru Krallığı ccedilıkarlarını
goumlz oumlnuumlnde bulundurarak zaman zaman Hitit Krallığı zaman zaman ise Mısır Krallığı
lehine politika izlemiştir Kadeš Savaşı sırasında Mısır lehine icraatleri sebebi ile II
Muwatalli zamanında Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderilir Daha sonra Hitit Krallığırsquonda
170
tahta geccedilen III Hattušili doumlneminde Hitit-Amurru ilişkilerinin duumlzeldiği
goumlruumllmektedir Urhi-Tešup olayında Amurru kralı Bentešinarsquonın III Hattušili lehine
politika izlediği goumlruumlluumlr III Hattušili kızı Gaššulawiya ile Amurru kralı Bentešinarsquoyı
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile oğlu Nerikkalirsquoyi evlendirerek krallıklar
arasındaki bağları daha da guumlccedillendirir Ayrıca Bentešinarsquonın ilk eşi olduğu bilinmesine
rağmen Gaššulawiyarsquonın ilk eş olacağı ve Gaššulawiya-Bentešina ccediliftinden olacak
ccedilocukların ve onların ccedilocuklarının Amurru tahtının sahipleri olacağı antlaşma
metninde belirtilmiştir Amurru kralı Bentešinarsquodan sonra tahta ccedilıkan ardılı
Šaušgamuwarsquonın Hitit prensesinden olduğu bilinmektedir Hititler tarafından
Ahhiyawa ve Asur Krallıkları gemilerine Amurru Krallığırsquonın ambargo
uygulanmasının istenmesi Hititlerin Amurru Krallığırsquondaki guumlcuumlnuuml net bir şekilde
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızın uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde komşu uumllkeler arasında yapılan evlilikler
incelenmiştir Buumlyuumlk guumlccediller olarak anılan Hitit-Mısır-Babil Krallıklarırsquonın kraliccedile kral
ya da veliaht prenslerinin birbirlerine goumlnderdikleri mektuplarda kardeşim kız
kardeşim babam gibi oldukccedila samimi bir ilişkinin varlığı goumlzlemlenmektedir Yapılan
hediye değiş-tokuşunda ise ezoterik malların bulunması ve goumlnderilen hediyelerin
ayrıntılı bir şekilde sıralandığını da goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Hitit-Mısır-Babil
Krallıkları arasında barış doumlneminin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml soumlylenebilir Yapılan evlilikler
krallıkları birbirleri ile yakın ilişkiler kurmalarını ve karşılıklı saygı ve kardeşlik
bağlarını guumlccedillendirmektedir Evlilik amacı ile goumlnderilen Hitit prenseslerinin vassal
krallıklar ile gerccedilekleştirilen evliliklerde ilk eş yani kraliccedile oldukları bilinmekte iken
komşu uumllkeler ile yapılan evliliklerde antlaşma metinlerinde boumlyle bir şart
konulmamıştır Prensesler evlendikleri kral iccedilin saraydaki eşlerden biri konumunda
olmaktaydılar
Babil Krallığı ile politik ilişkiler I Hattušilirsquonin Babilrsquoi fethi ile başlamıştır
Sonrasında devam eden ilişkiler daha ccedilok dostane şekilde devam etmiştir I
Šuppiluliumarsquonın Babilli prenses ile II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile ve IV
Tuthaliya doumlneminde olmak uumlzere uumlccedil adet evlilik gerccedilekleştiği bilinmektedir
Doumlnemin iki buumlyuumlk guumlcuuml arasında yer alan Hitit ve Babil Krallıklarırsquonın birbirlerine
karşı barışccedilıl bir politika izledikleri goumlruumllmektedir Babil sarayından gelen prenseslerin
Hattušarsquoda oldukccedila nuumlfuz elde ettikleri ve bir dizi saray entrikasına konu oldukları
171
bilinmektedir Ayrıca Babil Krallığırsquondan doktor ve zanaatkar talebinde de
bulunulmuştur bu durum yapılan evliliğin oumlnemli getirileri arasındadır IV Tuthaliya
doumlneminde geccedilen metinde Pattiya isimli kadının kimliği ise tam olarak ccediloumlzuumlme
ulaşmamıştır Babilli prensesin annesi olarak yer alsa da Babilli bir kraliccedilenin Hitit
Krallığırsquonda bulunmayacağı goumlruumlşuuml mevcuttur Fikrimizce Pattiya Babil sarayında yer
alan bir kraliccedileden ziyade bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir
Mısır Krallığı ile siyasi ilişkilerin ilk olarak Suriye Boumllgesirsquone jeostratejik ve
ekonomik nedenlerinden oumltuumlruuml huumlkuumlmranlık kurma ccedilabası ile ortaya ccedilıktığı ve soumlzuuml
geccedilen boumllgenin Hitit-Mısır Krallıklarını karşı karşıya getirdiği goumlruumllmektedir I
Šuppiluliuma doumlneminde Eskiccedilağrsquoın oldukccedila sıradışı olaylarından biri yaşanmıştır
Mısır kraliccedilesi Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve tahta geccedilecek bir
varisinin olmadığını belirtip I Šuppiluliumarsquonın oğullarından biri ile evlenmek
istediğini yazmıştır I Šuppiluliuma ilk başta bu duruma inanmaz ve kraliccedileden ikinci
bir mektup daha gelir Hitit kralı bu konunun gerccedilekliğini araştırdıktan sonra
Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona damat olarak yollar ancak henuumlz Mısır
Krallığırsquona ulaşamadan yolda oumllduumlruumlluumlr I Šuppiluliuma oumlfke ile Mısır Krallığırsquonın
Suriye Boumllgesirsquonde yer alan topraklarına saldırır I Šuppiluliuma doumlneminde yeniden
yaşanmaya başlayan gerginlik Kadeš Savaşırsquona kadar devam etmiştir
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki gerginliğin son
bulduğu goumlzlemlenmektedir Hitit ve Mısır kraliyet aileleri arasında yazılan bir dizi
mektup ve hediye değiş-tokuşu ile soumlz konusu iki krallık arasındaki politik ilişkilerin
iyiye gittiği goumlzlemlenmektedir Atlar keten dokumalar altın ve guumlmuumlşten kolyeler
ve bilezikler iccedilki kapları gibi mektuplarda liste olarak belirtilen ccedilok ccedileşitli hediyeler
soumlz konusudur Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesirsquonden oumlnce Alašiya sonrasında ise Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilması ile kısa suumlreli bir gerginlik yaşanır II Ramses ile III Hattušili
arasında yapılan antlaşma da firavun III Hattušili ve ardıllarının tahttaki hakkını tanır
ve boumlylelikle II Muwatallirsquonin oğulları olan Urhi-Tešup ve Ulmi-Tešuplsquoun ve
ardıllarının Hitit tahtında hak iddia etmeleri engellenmiş ve Kadeš Barış Antlaşması
yapılmıştır
Hitit prensesin goumlnderilmesi ve ccedileyiz hazırlıkları da mektup konularının
arasında yerini almaktadır Hitit kralının Šeha Nehri Uumllkesi kralı ile evlenmiş
Mašanauzzirsquonin ccedilocuk sahibi olabilmesi iccedilin Mısır Krallığırsquondan doktor istemesi III
172
Hattušilirsquonin rahatsızlıkları iccedilin Mısırrsquodan merhem istenmesi Mısır ile diplomatik
evliliğin getirilerinden biridir
Goumlnderilen iki Hitit prensesi olduğu bilinmekte ve ilkinin Mısır Krallığırsquona
ulaştıktan kısa bir suumlre sonra vefat ettiği duumlşuumlnuumllmektedir İki prensesin aynı anda
Mısır Krallığırsquonda bulunması Hitit kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince
pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir İkinci goumlnderilen prenses ile II Ramsesrsquoin bir kız
ccedilocukları olduğu bilinmektedir
Amarna Ccedilağı ile başlayan politik evliliklerin Hititlerrsquoin buumlyuumlk guumlccediller arasında
yer bulmasıyla birlikte Hitit Krallığırsquonın da politik evlilikler yapan krallıklar arasında
olduğu goumlzlemlenmektedir Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler Hititlerin
Anadolursquoda yer alan krallıklar uumlzerindeki hakimiyet ccedilabasını goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Ezoterik ve değerli malların bir uumllkeden diğer uumllke kralına ulaşımı hediye
değiş-tokuşu ile kolaylaşmış krallıklar arasında doktor ve zanaatkar isteği ile de
doumlnemin bilim ve teknolojisi paylaşılmıştır Ayrıca yapılan evlilikler sayesinde
doumlnemin guumlccedilluuml uumllkeleri arasında yer alan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında uzun
suumlreli bir barış doumlnemi huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
173
KAYNAKCcedilA
Abbas MR ldquoThe Bodyguard of Ramesses II and the Battle of
Kadeshrdquo Eacutegypte Nilotique et Meacutediterraneacuteenne Sayı
9 2016 syf 113-123
Alexander Robert L ldquoContributions to The Interpretation of the Franktin
Reliefsrdquo III Uluslararası Hititoloji Kongresi
Bildirileri Nurol Matbaacılık Ankara 1998 syf 15-20 Alp Sedat Hitit Ccedilağında Anadolu Tuumlbitak Yayınları 2005
Ankara
Alparslan Metin II Muršili Ve Doumlnemi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Eskiccedilağ ve Kuumlltuumlrleri Anabilim Dalı
Hititoloji Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi
İstanbul 2006 ldquoDie Gattinnen Muršili II Eine Betrachtung des heutigen
Forschungsstandes und seiner
Interpretationsmoumlglichkeitenrdquo Studie Micenei Ed Egeo-
Anatolici Vol XLIX 2007 syf 31-37 Eski Anadolursquoda Ticaret (MOuml II Binyıl) Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları 2010 İstanbul
ldquoHitit Devleti iccedilin GAL MEŠEDIrsquonin Statuumlsuuml ve Oumlnemirdquo
Boğazkoumly-Hattuša Ergebnisse der Ausgrabungen Sayı
25 Berlin 2017(a) syf 287-297
ldquoThe East Upper Land İšuwa-Malatiya Azzi-Hayaša
Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies Section 1
Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218
Alparslan M Doğan-
Alparslan M
Alpman Adil
ldquoDas Hethitische Siegel Innovation einer multilingualen
Gesellschaftrdquo BYZAS Sayı 23 İstanbul 2017 syf 49-
59
174
ldquoAnadolursquoda Evlatlık Alma Muumlessesesirdquo Ankara
Uumlniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi
Cilt 28 Sayı 3-4(Temmuz) Ankara 1970 syf 317-322
Alt D A ldquoNoch einmal zur Schlacht bei Kadešrdquo Zeitschrift
des Deutschen Palaestina-Vereins Deutscher
verein zur Erforschung Palaestinas Band 66 Heft 1
1943 syf 1-20
Atlman A ldquoThe İšuwa Affair in the Šattiwaza Treaty (CTH 51A
obv 10-24) Reconsideredrdquo Ugarit Forschungen
Internationales Jahrbuch fuumlr die Altertumskunde
Syrien-Palaumlstinas Vol 32 2000 syf 11-21
ldquoRethinking the Hittite System of Subordinate Countries
from the Legal Point of Viewrdquo Journal of the American
Oriental Society American Oriental Society Vol 123
No 4 (October-December) 2003 syf 741-756
Archi A ldquoEgyptians and Hittites in Contactrdquo LrsquoImpero
Ramesside Convegno Internazionale (Vicino Oriente-
Quaderno 1) Roma1997 syf 1-15
Ardzinba Vladislav Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri Ccedilev O Uravelli
Kafdav Yayınları Ankara 2010
175
Ay Şeyma ldquoHitit Siyasi Tarihirsquonde Šeha Nehri Uumllkesi ve Oumlnemirdquo
History Studies Vol 22 Samsun 2010 syf 1-13
Balkan K ldquoEti Hukukunda İccedilguumlveylikrdquo Ankara Dil Tarih
Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi Sayı6 1948 Ankara syf
147-152
Inandıkrsquota 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Ccedilağına
Ait Bir Bağış Belgesi Ankara Anadolu Medeniyetleri
Araştırma Vakfı Yayınları Ankara 1973
Beal Richard H ldquoStudies in Hittite Historyrdquo Journal of Cuneiform
Studies Vol35 No12(Jan-Apr) The American Schools
of Anatolian Research 1983 syf 115-126
Beckman Gary ldquoMesopotamians and Mesopotamians Learning at
Hattušardquo Journal of Cuneiform Studies Vol35 No
12 The American School of Oriental Research 1983(a)
syf 97-114
Hittite Birth Rituals Otto Harrossowitz Studien zu
Boğazkoumly-Texten Heft 29 Wiesbaden 1983(b)
Hittite Diplomatic Texts Society Of Biblical Literature
1996
ldquoInternational Law in the Second Millennium Late
Bronze Agerdquo Handbook of Oriental Studies I72 A
176
History of Ancient Near Eastern Law Brill Press Vol1
Leiden- Boston 2003 sys 253-277
ldquoForeigners in Ancient Near Eastrdquo Journal Of The
American Oriental Society Vol133 No2 (April-June)
2013 syf 203-216
Beran Th Die hethitische Glyptik von Boğazkoumly 1 Die Siegel und
Siegelabdruumlcke der vor- und althethitischen Perioden
und die Siegel der hethitischen Grosskoumlnigeauml Berlin
1967
Bilgin T ldquoOfficials and Administration in the Hittite Worldldquo
Studies in Ancient Near Eastern Records Vol 21
BostonBerlin 2018
Bin-Nun Shoshana R ldquoWho Was Tahurwaili the Great Hittite Kingrdquo Journal
of Cuneiform Studies Vol26 No2 (Apr) The
American Schools of Oriental Research Press 1974
syf112-120
The Tawananna in the Hittite Kingdom Carl Winter
Universitaumltsverlag 1975 Heidelberg
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B
Nies New Haven 1917
177
Bozkurt Tuumllin ldquoHititler Oumlrneğinde Levirat Olgusuna Sosyal
Antropolojik Yaklaşımrdquo VII Uluslararası Hititoloji
Kongresi Bildirileri (Ccedilorum 25-31 Ağustos 2008) Anıt
Matbaa Cilt1 Ankara 2010 syf 131-138
BrandauBridget
Schickert Hartmut
Hititler Bilinmeyen Bir Duumlnya Imparatorluğu
Arkadaş Yayınevi 2004 Ankara
Braudel F Bellek ve Akdeniz Metis Yayınları 2007 İstanbul
Breasted James H ldquoWhen did the Hittites enter Palestinerdquo The American
Journal of Semitic Languages and Literatures The
University of Chicago Press Vol 2 No 3(April) 1905
syf 153-158
Brinkman JA ldquoForeign Relations of Babylonia from 1600 to 625 BC
The Documentary Evidencerdquo American Journal of
Archaeology Vol 76 1972 syf 271-281
ldquo1 Babylonia under the Kassites Some Aspects for
Considerationrdquo Karduniaš Babylonia under the
Kassites The Proceedings of the Symposium Held in
Munich 30 June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and
Historical Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf
1-44
178
Bryce Trevor ldquoHatusili I and the Problems of the Royal Succession in
the Hittite Kingdomrdquo Anatolian Studies Vol31 1981
Ankara syf 9-17
ldquoThe Death of Niphururiya and Its Aftermathrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 76 1990 syf 97-105
ldquoHow Old Was Matanazirdquo The Journal of Egyptian
Archaeology Sage Publications Vol 84 1998 syf 212-
215
Hitit Duumlnyasında Yaşam ve Toplum Dost Yayınevi
Ankara 2003(a)
Letters of the Great Kings Of The Ancient Near East
Routledge London 2003(b)
The Kingdom of the Hittites Oxford University Press
2005
The lsquoEternal Treatyrsquo from the Hittite Perspectiverdquo The
British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan
Sayı 6 2006 syf 1-11
179
The Routledge Handbook of the Peoples and Places of
Ancient Western Syria Routledge London and New
York 2009
Hitit Savaşccedilıları Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları
İstanbul 2015
Carruba O ldquoDie Hayaja-Vertraumlge Hattisrdquo Festschrift Otten zum 75
Geburtstag Documentum Asia Minoris Antiquae
Wiesbaden 1988 syf 59-75
ldquoDie Tawanannas des Alten Reichesrdquo Festschrift fuumlr
Sedat Alp Hittite And Other Anatolian And Near Eastern
Studies In Honor of Sedat Alp Ankara 1992 syf 73-89
CHD Chicago Hittite Dictionary Chicago
Cohen Y ldquoThe Historical Geography of Hittite Syria Philologyrdquo
Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol 121
Leiden 2017 syf 295-310
Collins Billie J The Hittites And Their World Society of Biblical
Literature Atlanta 2007
Ccedilelebi Binnur Anadolursquoda Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve
Oumlnemi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
180
Kadın Ccedilalışmaları Anabilim Dalı (yayımlanmamış
yuumlksek lisans tezi) 2007 Ankara
Eskiccedilağrsquoda Kadın Arkeoloji ve Sanat Yayınları 2015
İstanbul
CTH LAROCHE E Catalogue des Textes Hittites Paris
Editions Klincksieck 1956-1958
Darga Muhibbe ldquoPuduhepa An Anatolian Queen Of The Thirteenth
Cenetury BCrdquo Arif Muumlfid Mansel Armağanı 2 1974
Ankara syf 336-361
Eski Anadolursquoda Kadın İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat
Fakuumlltesi Yayınları No 2033 İstanbul 1976
Anadolursquoda Kadın Yapı Kredi Yayınları İstanbul
2013
de Martino Stefano ldquoA tentative Chronology of Kingdom of Mittani from its
Rise to the Reign of Tušrattardquo Mesopotamian Dark Age
Revisited 2002 syf 35-42
Hititler Dost Yayınevi Ankara 2006
ldquoAli-Šarruma Re Di İšuwardquo Studi Micenei ed Egeo
Anatolici Sayı 52 In ricordo di Fiorella Imparati a dieci
anni dalla scomparsa 2010 syf 109-117
181
ldquoThe Mittani State The Formation of the Kingdom of
Mittanirdquo Constituent Confederate and Conquered
Space the Emerge of the Mittani State Berlin Studies
of the Ancient World Vol 17 BerlinBoston 2014 syf
61-74
de Mieroop Marc Van Antik Yakındoğursquonun Tarihi Dost Yayınevi 2006
Ankara
The Eastern Mediterranean In The Age of Ramesses
II Blackwell Publishing Oxford 2007
del MONTE G F ldquoMašhuiluwa Koumlnig von Mirardquo Orientalia Nova Series
Vol 43 1974 syf 355-368
DesideriPaolo
JasinkAnna
Margherita
Cilicia Dallrsquoetadi Kizzuwatna alla conquista
macedone Torino Le Lettere 1990
Desplanques Sophie Antik Mısır Dost Kitabevi 2006 Ankara
Devecchi Elena ldquoAmurru between Hatti Assyria and Ahhiyawa
Discussing a recent hypothesisrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie Band
100 Mainz 2010 syf 242- 256
ldquo4 Of Kings Princesses and Messengers Babyloniarsquos
International Relations during the 13th Century BCrdquo
182
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf112-122
Devecchi EMiller J
L
ldquoHittite-Egyptian Synchronisms and their Consequences
for Ancient Near Eastern Chronologyrdquo Egypt and the
Near-East - the Crossroads Proceedings of an
InternationalConference on the Relations of Egypt
and the Near East in the Bronze Age Prague
September 1ndash3 2010 Ed Jana Myranova Charles
University in Prague 2011 syf 139-176
Dinccedilol M Ali ldquoHititlerrdquo Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi Yazır
Matbaacılık Cilt1 Ankara 1982
ldquoAşella Rituumleli (CTH 394) ve Hititlerrsquode Salgın
Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir
Bakışrdquo Belleten Cilt XLIX Sayı 193 Ankara Nisan
1985 syf 1-40
ldquoHititlerin Devletlerarası Antlaşmalarırdquo Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2
Mayıs İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi
Basımevi 1988 syf 35-46
183
ldquoHitit Yasalarının Ana Ccedilizgileri ve Eski Oumlnasya Hukuku
İle Etkileşimirdquo Anadolu Araştırmaları Dergisi
Sayı12 1990 syf 83-100
ldquoMuumlhuumlrlerrdquo Tarihoumlncesinden Demir Ccedilağırsquona
Anadolursquonun Arkeoloji Atlası Arkeoatlas No 20111
İstanbul syf 264-265
Dinccedilol Belkıs Eski Oumlnasya Toplumlarında Succedil Kavramı ve Ceza
Tuumlrk Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları İstanbul
2003
ldquoHitit Yasalarırdquo Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu
Yapıkredi Yayınları İstanbul 2013 syf 520-529
Dinccedilol Ali Dinccedilol B
Hawkins
JDWilhelm G
ldquoThe Cruciform Seal from Boğazkoumly Hattusa Tafel
6 Festschrift Peter Neve 1993 syf 87-106
Dinccedilol Ali Alparslan
M
ldquoHitit Muumlhuumlrcuumlluumlğuuml (Glyptik)rdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 392-404
Doğan-Alparslan M Hitit Kralı II Muvatalli Kişiliği ve Icraatı Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Zero Kitap-Yayım-Dağıtım
İstanbul 2012
184
ldquoHititlerrsquode Kadınrdquo Aktuumlel Arkeoloji Dergisi Sayı32
Mart-Nisan İstanbul 2013 syf 70-79
DS Guumlterbock H ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by
His Son Mursili IIrdquo Journal of Cuneiform Studies
Band 10 New Haven 1956 syf 41-68
EA J AKnudtzon Die El-Amarna-Tafeln Vorderasiatische
Bibliothek Band 2 Leipzig 1915 Nachdruck Aalen
1964
Ebeling E ldquoAus dem Funde von Boghazkoumli Aus dem Vertrage des
Koumlnigs Hattušil III von Hatti mit Koumlnig Bentešina von
Amurrurdquo Altorientalische Texte Zum Alten
Testament Berlin Leipzig 1926 syf 379-380
Edel E ldquoKBo I 15 + 19 ein Brief Ramsesrsquo II mit einer
Schilderung der Kadešschlachtrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie
Walter de Gruyter Verlag Neue Folge Band 15 (Band
49) Berlin 1950 syf 195-212
ldquoZwei Originalbriefe der Koumlnigsmutter Tuja in
Keilschriftrdquo Studien zur Altaumlgyptischen Kultur
Helmut Buske Verlag Band 1 1974 syf 105-146
185
Die Aegyptisch- Hethitische Korrespondenz I-II
Opladen 1994
Faulkner R O ldquoThe Battle of Kadeshrdquo Mitteilungen des Deutsches
Archaumlologischen Instituts Abteilung Kario Otto
Harassowitz Verlag Band 16 Teil II Wiesbaden
1958 syf 93-111
Freydank H ldquoEine Hethitische Fassung des Vertrages zwischen dem
Hethiterkoumlnig Šuppiluliuma und Azur von Amurrurdquo
Mitteilungen des Instituts fuumlr Orientforschung Band
VII Berlin 19591960 syf 356-381
Friedrich J ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 1 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft Leipzig 1926
ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 2 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft 341 Leipzig 1930
Gardiner A Geschichte des alten Aumlgypten Stuttgard1965
Gander M ldquoThe West Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies
Section 1 Vol 121 Leiden 2017 syf 262- 280
186
Gilan A ldquoFormen und Inhalte althethitischer historischer
Literaturrdquo Texte der Hethiter Heft 29
Universitaumltsverlag Winter Heildelberg Germany 2015
Glocker J ldquoAlišarruma Koumlnig von İšuwardquo Altorientalische
Forschungen Vol 38 2011 syf 254-276
Goedicke H ldquoConsiderations on the Battle of Kadeshrdquo The Journal
of Egyptian Archaeology Sage Publications Vol 52
(December) 1966 syf 71-80
Grayson A K ldquoMittanirdquo Encyclopedia of Ancient Civilizations New
York 1980 syf 109-111
Gurney OR Hititler Dost Yayınevi Ankara 2001
Guumlnbattı C Kuumlltepe-Kaniş Anadolursquoda Ilk Yazı İlk Belgeler
Kayseri Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Kayseri
2017
Guumlterbock Hans G ldquoHittite Hieroglyphic Seal Impressions from
Korucuteperdquo Journal of Near Eastern Studies Vol 32
No 12 (January - April) The University of Chicago
Press 1973 syf 135-147
187
ldquoObservations on the Tarsus Seal of Puduhepa Queen of
Hatti Journal of the American Oriental Society
Vol117 No1 (January March) syf143-144 1997(a)
ldquoThe Hittite Seals in the Walters Art Galleryrdquo The Journal of
the Walters Art Gallery Vol 36 Essays in Honor of Dorothy
Kent Hill The Walters Art Museum Publisher 1977(b) syf 7-
16
ldquoThe Hittites and the Aegean World Part 1 The
Ahhiyawa Problem Reconsideredrdquo American Journal of
Archaeology Vol 87 No 2 April Archaeological
Institute of America 1983 syf 133-138
HAB Sommer FFalkenstein A Die hethitisch-akkadische
Bilingue des Hattušili I (Labarna II) Bayerischen
Akademie der Wissenschaften Neue Folge 16 Muumlnchen
1938
Haase Richard ldquoZur Deutung Der sectsect 37 und 38 Der Hethitischen
Rechssammlungrdquo Anadolu Araştırmaları İstanbul
Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi Cilt II Sayı 1-2 İstanbul
1965 syf 251-256
188
ldquoDer Inzest in den soghethitischen Gesetzenrdquo Die Welt
des Orients Bd 9 H1 VandenhoeckampRuprecht 1977
syf72-76
ldquoEhescheidung auf hethitisch Anmerkung zu den sectsect bdquo26
ardquo bdquo26 brdquo 31 bis 33 und bdquo33rdquo der hethitischen Gesetzerdquo
Die Welt des Orients Bd 24 Vandenhoeck ampRuprecht
Press 1993 syf 50-54
ldquoDrei Kleinigkeiten zum hethitischen Rechtrdquo
Altorientalische Forschungen Akademie Verlag Band
21 1994 syf 65-72
ldquoUumlberlegungen zur erlaubten Toumltung eines Menschen in
der hethitischen Rechtssammlungrdquo Die Welt des
Orients Bd 27 Vandenhoeck ampRuprecht Press 1996
syf 36-44
ldquoNekromantie in den hethitischen Rechtsratzungrdquo Die
Welt des Orients Bd35 Vandenhoeck amp Ruprecht
Press 2005 syf 62-67
Hawkins J D ldquoTarkasnawa King of Mira Tarkondemos Bogazkoumly Sealings
and Karabelrdquo Anatolian Studies Vol 48 1998(a) syf 1-31
189
ldquoThe Land of İšuwa The Hieroglyphic Evidencerdquo III
Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri Ankara
1998(b) syf 281-295
Hazenbos J ldquoHittite Historical Texts I ldquoThe end of Mittani (CTH
511)rdquo The Ancient Near East Historical Sources in
Translation 2006 syf 241-244
Heinhold-Krahmer S Arzawa Texte der Hethiter Band 8 Heidelberg 1977
Helck W ldquoUrhi-Tešup in Aumlgyptenrdquo Journal of Cuneiform
Studies The American Schools of Oriental Research
Vol 17 No 3 1963 syf 87-97
Herdbordt S Die Prinzen- Und Beamtsiegel der Hethitischen
Grossreichszeit auf Tonbullen aus dem Nişantepe-
Archiv in Hattusa Verlag Philipp von Zabern Mainz am
Rhein 2005
Herdbordt S
Bawanypeck D
Hawkins JD
Die Siegel der Grosskoumlnige und Grosskoumlniginnen auf
Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa
Darmstadt-Mainz 2011
Hoffmann Inge Der Erlaszlig Telipinus Carl Winter Universitaetverlag
Heidelberg 1984
190
Hoffner H A Jr The Laws Of The Hittites Koninklijke Brill 1997
Leiden Netherlands
Letters From The Hittite Kingdom Society Biblical
Literature Atlanta 2009
Hornung Erik Mısır Tarihi Kabalcı Yayınevi İstanbul 2004
Hout van den Theo P
J
ldquoHethitische Thronbesteigungsorakel und die
Inauguration Tudhalijas IVrdquo Zeitschrift Assyriologie
und Vorderasiatische Archaumlologie Band 81 Berlin
1991 syf 274-300
ldquoHitit Krallığı ve İmparatoprluğursquonun Kısa Tarihirdquo
Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2019 syf 11-29
Houwinkten ten Cate
Philio HJ
ldquoHittite Royal Prayersrdquo Numen Vol16 Fasicule 2
(September) Brill Press 1969 syf81-98
ldquoThe early and late phases of Urhi-Tešuprsquos Careerrdquo
Anatolian Studies Presented to Hans Gustav
Guumlterbock on the Occasion of his 65th Birthday I
1974 syf 123-150
191
ldquoThe Hittite Dynastic Marriages of the Period between
ca1258 and 1244 BCrdquo Altorientalische Forschungen
Akademie Verlag Band 23 Berlin 1996 syf 40-75
ICK Inscriptions cuneacuteiforms de Kuumlltepe I Hrozny B Prag
1952
Işık F Atıcı
MTekoğlu R
ldquoDie nachhethitische Koumlnigsstele von Karakuyu beim
Karabel-Pass Zur kulturellen Kontinuitat vom
bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ioniardquo Asia
Minor Studien Band 66 Bohn 2011 syf1-33
Imparati Fiorella Hitit Yasaları İtalyan Kuumlltuumlr Heyeti Yayınları Ankara
1992
Jewell ER The Archaeology and History of Western Anatolia
During the Second Millennium BC Dissertation of
University of Pennsylvania Michigan 1974
Karauğuz Guumlngoumlr Boğazkoumly Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit
Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri Ccedilizgi Yayınevi
Konya 2002
ldquoHitit Devletinin Siyasi Antlaşmaları Uumlzerine Bir
Değerlendirmerdquo Mısır- Hitit Edebi Barış Antlaşması
(Kadeş) ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir
2007 syf 49-62
192
Hitit Mitolojisi Ccedilizgi Kitabevi 2015 Konya
Karasu Cem ldquoCcedilivi Yazılı Belgelere Goumlre Eski Anadolu Kadını
Hakkında Bazı Goumlzlemlerrdquo Ccedilukurova Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 15 Sayı 3
(Arkeoloji Oumlzel Sayısı) 2006 syf 45-66
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli I-VI (WVDOG 30 und
36) Leipzig 1916-1923 Bd VIIvd ndash Berlin 1954
Kılıccedil Y Duymuş H
Hande
ldquoHititlerrsquode Kadın ve Siyasetrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil
Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı42 Cilt26 Ankara 2007
syf85-99
Kılıccedil Yusuf ldquoEski Mezopotamya ve Anadolu Toplumlarında Kadının
Sosyal Durumurdquo Tuumlrkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi
Dergisi Yıl9 Sayı1 Nisan-Ağustos 2005 syf 32-41
Kitchen K A Pharaoh Triumphant The Life and Times of
Ramesses II Warminster 1982
Ramesside Inscriptions Translated and Annoyed
Translations Vol2 Oxford 1996
Klinger J ldquo5 Die Historischen Einleitungen der Arzawa-Vertraumlge
Muršili II mit Manapa-Tarhunta von Šeha und Kupanta-
Kurunta von Mira und Kuwalijardquo Texte der Umwelt des
193
Alten Testaments Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge
Herrscherinschriften und andere Dokumente zur
politischen Geschicte 2005 syf 124-129
Klengel H ldquoAziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der
Amarnazeitrdquo Mitteilungen des Instituts fuumlr
Orientforschung Band X Berlin 1964 syf 57-83
ldquoDie Hethiter und İšuwa Oriens Antiquus Vol 7 1968
syf 63-76
Geschichte Syriens im 2 JahrtausendTeil 2 Mittel-
und Suumldsyrien Institut fuumlr Orientforschung
Veroumlffentlichung 70 Berlin 1969
ldquoNochmals zu İšuwardquo Oriens Antiquus Vol 15
Fasicule 2 1976 syf 85-89
ldquoGeschichte des Hethitischen Reichesrdquo Handbook of
Oriental Research Band 34 1999
ldquoHattuschili und Ramsesrdquo Kulturgeschichte der
Antiken Welt Band 95 Verlag Philipp von Zabern
Mainz am Rhein 2002
Klock-Fontanille I Hititler Dost Kitabevi Ankara 2005
194
Kosyan A ldquoRulers of Hayaša Hukkanardquo Aramazd Armenien
Journal of Near Eastern Studies Vol VIII Issues 1-2
Yerevan 2014 syf128-134
KoumlroğluKemalettin Eski Mezopotamya Tarihi İletişim Yayınları İstanbul
2006
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul
Donbaz V Freiburger altorientalische Studien Beihefte
Altassyrische Texte und Untersuchungen Band 2 1989
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli Berlin 1921
Langdon S Gardiner
Alan H
ldquoThe Treaty of Alliance between Hattušili King of the
Hittites and the Pharaoh Ramesses II of Egyptrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205
Lloyd Seton Tuumlrkiyersquonin Tarihi Tuumlbitak Yayınevi Ankara 2012
Laroche E ldquoDocuments hieacuteroglyphiques Hittites provenant du palais
drsquoUgaritrdquo Ugaritica III (ed Schaeffer) Paris 1956
syf 97-160
ldquoGlossaire de la Langue Hourriterdquo 1 A-L 2M-Z Revue
Hittite et Asianique Organe de la Socieacuteteacute des Eacutetudes
Hittites Band 34 Paris 1976
195
Macqueen JG Hititler ve Hitit Ccedilağında Anadolu Arkadaş Yayınevi
Ankara 2009
Meissner Bruno ldquoDie Bezihungen Aumlgyptens zum Hattireiche nach
attischen Quellenrdquo Zeitschrift der Deutschen
Morgenlaumlndischen Gesellschaft Harrassowitz Verlag
Vol 72 No 12 1918 syf 32-64
Miller Jared L ldquoThe Rebellion of Hattirsquos Syrian Vassals and Egyptrsquos
Meddling in Amurrurdquo 6 Hititoloji Kongresi Part II
Studi Micenei ed Egeo Anatolici Vol 50 2008 syf
533-554
ldquo3 Political Interactions between Kassite Babylonia and
Assyria Egypt and Hatti during the Amarna Agerdquo
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2007 syf 93-111
Mineck KR ldquoHittite Historical Text II ldquoA Letter from the Hittite King
Hattušili III to Kadašman-Enlil II King of Babylonia in
Akkadianrdquordquo The Ancient Near East Historical
Sources in Translation Oxford 2006 syf 275-279
196
Muntingh LM ldquoThe Social and Legal Status of Free Ugaritic Femalerdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol 26 No 2(April) 1967 syf102-112
Murnane W J The Road To Kadesh A Historical Interpretation Of
The Battle Reliefs Of King Sety I At Karnak Orient
Institute Of The University Of Chicago Chicago -
Illinois 1990
Muumlller-Karpe A ldquoThe East Archaeology the Upper Land Azzi-Hayaša
İšuwardquo Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol
121 Leiden 2017 syf 58-74
Mynarova Jana ldquoLost in Translation An Egyptological Perspective On
the Egyptian-Hittite Treatiesrdquo Annals of The Naprstek
Museum Vol 352 2014 syf 3-8
Neufeld Ephraim The Hittite Laws LuzacampCo Ltd London 1951
NiemeierWolf-
Dietrich
ldquoHattuşa ve Ahhiyava Arasındaki MillavandaMilet
Sorunurdquo Hititler ve Hitit Imparatorlugu Bonn
Kunst-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik
Deutschland 2002 syf521-523
Noth M ldquoDie Stadt Kades am Orontes in der Geschichte des
zweiten Jahrtausends v Chrrdquo Die Welt des Orients
Vandenhoeck amp Ruprecht Verlag Band 1 Heft 3 1949
syf 223-233
197
Oates J Babil Arkadaş Yayınevi Ankara 2004
Oettinger Norbert ldquoAnatolische Etymologienrdquo Historische
Sprachforschung Historical Linguistics Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag 108 Bd 1 H 1995 syf 39- 49
Otten H ldquoDie Hethitischen historischen Quellen und die
altorientalische Chronologierdquo Abhandlungen der
Geistesund Sozialwissenschartlichen Klasse Nr3
1968
Oumlzkan Suumlleyman ldquoUumllkemizde Bulunmuş Mısır Eserlerine Goumlre Anadolu-
Mısır İlişkilerirdquo Tarih Incelemeleri Dergisi Sayı
XXIII İzmir 2007 syf 77-116
Pelvanoğlu T ldquoHitit Savaş Sanatırdquo Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul
2018 syf 44-50
Peker Hasan Suriye Uumlzerindeki Hitit Hakimiyetinin Kurulması
MOuml II Binyılda Eski Yakındoğuda Suumlper Guumlccediller ve
Kuumlccediluumlk Devletler İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Doktora Tezi İstanbul 2009
ldquoHitit Devletirsquonin Uluslararası İlişkileri ve Politik
Enstruumlmanları Savaş ve Diplomasirdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 64-78
198
Peker HVos De
Julien
ldquoHitit-Mısır Buumlyuumlk Duumlşmanlıktan Kardeşliğerdquo
Arkeoatlas No 201001 İstanbul 2010 syf 82-103
Peker H Pelvanoğlu
T
ldquoGeccedil Tunccedil Ccedilağının İki Suumlper Guumlcuuml Suriyede Karşı
Karşıya İyi Kardeşlik ve İyi Barıştan Oumlnce Kadeş Savaşırdquo
Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul 2018 syf 70-75
Reyhan Esma Hitit Devletirsquonde Siyaset ve Youmlnetim Bilgin Kuumlltuumlr
Sanat Yayınları Ankara 2017
RGTC IV Wolfgang Roumlllig Die Orts-Gewassernamen der
altassyrischen Zeit (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes=4) Wiesbaden Dr Ludwig
Reichert 1991
RGTC VI Del Monte G F Johann Tischler Die Orts-
Gewassernamen der Hethitischen Texte (Reacutepertoire
Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes= RGTC 6)
Wiesbaden Dr Ludwig Reichert 1978
RGTC VI2 Del Monte G F Die Orts- Gewassernamen der
HethitischenTexte (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes= RGTC 62) Wiesbaden Dr
Ludwig Reichert 1992
de Roos J ldquoDUMUMUNUSLUGAL Reconsideredrdquo Anatolica
Vol 31 2005 syf 211-215
ldquoMaterials For A Biography The Correspondence of
Puduhepa With Egypt and Ugaritrdquo The Life And Times
199
Of Hattušili And Tuthaliya IV Leiden 2006 syf 17-
26
Roumlllig Wolfgang ldquoPolitische Heiraten im Alten Orientrdquo Saeculum Vol
25 1974 syf 11-23
RS Ras Shamra-Texte
Ruumlster CNeu E Hethitisches Zeichenlexikon Studien Zum Boğazkoumly-
Texten Beiheft 2 Wiesbaden 1989
Santosuosso A ldquoKadesh Revisited Reconstructing the Battle Between
the Egyptians and the Hittitesrdquo The Journal of Military
History Vol 60 No 3 (July) 1996 syf 423-444
Savaş Ouml Savaş ldquoKizzuuatnalı Buumlyuumlk Hitit Kraliccedilesi Puduheparsquonın Evlilik
Anıtı ile Oumlluumlm Anıtırdquo La Cilicie Espaces et Pouvoirs
Locaux Table Ronde Internationale 2-5 November
İstanbul 1999 syf 95-114
Sayce A H ldquoWhat Happened After the Death of Tutrsquoankamunrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration
Society Vol12 No 34 (October) 1926 syf 168-170
Schulman Alan R ldquoAnkhesenamun Nofretity and the Amka Affairrdquo
Journal of the American Center in Egypt American
Research Center in Egypt Press Vol 15 1978 syf 43-
48
200
ldquoDiplomatic Marriages in the Egyptian New Kingdomrdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol38 No 3(July) 1979 syf 177-193
Sever H ldquoAnadolursquoda Nişanın Bozulması Hakkında Verilmiş
Kaniš Karumu Kararırdquo Belleten LVI 2171992 Ankara
syf 665-675
Siegelova J ldquoAppu-Maerchen und Hedammu-Mythusldquo Studien zu
den Boğazkoumly-Texten Heft 14 Otto Harrassowitz
Wiesbaden 1971
Singer I ldquoWestern Anatolia in the Thirteenth Century BC
according to the Hittite Sourcesrdquo Anatolian Studies
Vol33 The British Institute of Archaeology at Ankara
1983 syf 205- 217
ldquoA Concise History of Amurrurdquo Harvard Semitic
Studies Vol4 Scholar Press Atlanta Georgia 1991(a)
syf 135-195
ldquoThe Title ldquoGreat Princessrdquo in the Hittite Empirerdquo Ugarit
Forschungen Internationales Jahrbuch fuumlr die
Altertumskunde Syrien-Palaumlstines Verlag
ButzonampBercker Kevelaer Sayı23 Darmstadt 1991(b)
syf 327-338
201
ldquoThe ldquoLand of Amurrurdquo and the ldquoLands of Amurrurdquo in the
Šaušgamuwa Treatyrdquo Iraq Band 53 1991(c) syf 243-
252
Muwatallirsquos Prayer to the Assembly of Gods Through
the Storm-God of Lighting American Schools of
Oriental Research Amerika 1996
Hittite Prayers Writings from the Ancient World
Society of Biblical Literature Vol11 Atlanta 2002
ldquoThe Urhi-Teššub Affair in the Hittite-Egyptian
Correspondencerdquo The Life and Times of Hattušili III
and Tuthaliya IV Nederlands Enstitut 2006 syf 485-
498
ldquoMahhaza King of Amurrurdquo Hethetica Vol XVI
Belccedilika 2010 syf 175-180
Sir Gavaz Oumlzlem ldquoMOuml 14yy Hitit Amurru İlişkilerirdquo KUBABA
Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi Sayı 15 2010
syf 31-41
ldquoHitit İmparatorluğunun Suriye Ve Yukarı Mezopotamya
Ticaret Yolları Uumlzerindeki Hakimiyet Politikasırdquo 38
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ccedilalışmaları
Kongresi Cilt VI Ankara 2012 syf 2819-2837
202
SommerF
Faklenstein A
ldquoDie Hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusilis I
(Labarna II) Abhandlungen der Bayer Akademie der
Wissenschaften Neue Folge Heft 16 Muumlnchen 1938
Soysal Oğuz ldquoNoch Einmal zur Šukziya-Episode im Erlaszlig Telipinus
Orientalia Nova Series Vol59 No 2 Gregorian
Bibilical Press 1990 syf 271-279
Spalinger A ldquoConsiderations on the Hittite Treaty between Egypt and
Hattirdquo Studien zur Altaegyptischen Kultur Helmut
Buske Verlag Band 9 1981 syf 299-358
Starke F ldquoMirardquo Neue Pauly Band 8 Stuttgard 2000 syf 250-
255
ldquoMilattan Oumlnce İkinci Bin Yılın Guumlccedil Dengesi İccedilinde
Troiardquo Duumlş ve Gerccedilek Troia Homer Kitabevi İstanbul
2001 syf 447-487
Steiner G ldquoldquoSchiffe von Ahhijawardquo oder ldquoKriegsschifferdquo -von
Amurru im Šauškamuwa-Vertragrdquo Ugarit-
Forschungen Band 21 Darmstadt 1989 syf 393-411
Stol M ldquoWomen in Mesopotamiardquo Journal of the Economic
and Social History of the Orient Vol38 No2 Brill
Publisher 1995 syf 123-144
203
Sugi I ldquoDer Vertrag zwischen Tudhalijaš IV mit IŠTAR-muwaš
von Amurrurdquo Orient Vol 1 Tokyo 1960 syf 1-22
Suumlel Ayguumll ldquoHitit Kadının Hukuki Durumurdquo Uluslararası 1
Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990)
Uumlnal Ofset Ankara 1990 syf 239-253
ldquoŞapinuvarsquodaki Kraliccedile Hakkındardquo Anatolia Antica
Studi in Memoria di Fiorella Imparati Eothen 11 Cilt
2 Roma 2002 syf 819-826
ldquoHitit Devletirsquonin Bir Diğer Başkenti Şapinuvardquo
Muhibbe Darga Armağanı Sadberk Hanım Muumlzesi
Yayını İstanbul 2008 syf 457-474
Suumlel A Suumlel M ldquoOrtakoumly Araştırmalarırdquo Idol Dergisi Yıl 8 Sayı 28 Ocak-
Şubat-Mart 2006 syf 14-21
ldquoBaşkent Şapinuva Hitit Duumlnyasındaki Yeri Ve Oumlnemirdquo 1
Ccedilorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu 2011 syf 93-
110
Şahinbaş Erginoumlz G Hititlerrsquode Anatomi ve Tıp İstanbul Uumlniversitesi
Edebiyat Fakuumlltesi Yayınları Rektoumlrluumlk No 4218 Dilek
Ofset İstanbul 1999
204
Şerifoğlu T E ldquoBetween the Hittities and Mittanians Malatya-Elazığ
during the Late Bronze Agerdquo Ancient Near Eastern
Studies Vol 48 2011 syf 126-163
Taş İlknur ldquoUgarit Kralı Ammištamru ile Amurrulu Prenses
Arasındaki Boşanma Davası ve Diplomatik ve Hukuksal
Sonuccedillarırdquo Mısır Hitit Edebi Barış Antlaşması (Kadeş)
ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir 2007 syf
113-125
Hitit Kralı IV Tuthaliya Asur Devletirsquone ve
Suriyersquodeki Vassal Krallıklara Youmlnelik Politikası
Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2008
Tischler J Hethitisches Etymologisches Glossar Teil I a-k
Innsbruck 1983
Hethitisches Handwoumlrterbuch Innsbruck 2001
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil III
Lieferung 10 TD3 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil II2
Lieferung 13 S1 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil IV
Lieferung 15 U Innsbruck 2010
205
Tsevat M ldquoThe Husband Veils a Wife (Hittite Laws 197-98)rdquo
Journal of Cuneiform Studies Vol 27 No4 October
1975 syf 235-240
Uumlnal Ahmet Hititler Devrinde Anadolu Cilt 2 İstanbul 2003
ldquoEski Anadolursquoda Feminizmin Oumlncuumllerinden Bir Kraliccedile
Portresi Kizzuwatnalı Puduhepardquo Idol Dergisi Sayı 24
Ankara 2005 syf 5-16
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolI Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(a)
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolII Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(b)
Eskiccedilağ Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve
Zamanı (Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliccedilesi) Hitit
Uumlniversitesi Basım Ankara 2014
Yaron A ldquoA Royal Divorce at Ugaritrdquo Orientalia Nova Series
Gregorian Biblical Press Vol32 No 11963 syf 21-31
Yıldırım Nurguumll ldquoMittani Kralı Tušrattarsquonın Mektupları Ccedilerccedilevesinde
Diplomatik Evlilikler Uumlzerine Bir Değerlendirme
Archivum Anatolicum Sayı 111 2017 syf 151-168
206
Yiğit Turgut ldquoTarih Oumlncesi ve Hitit Doumlneminde İšuwa Boumllgesirdquo Tarih
Araştırmaları Dergisi Cilt 17 Sayı 28 Ankara 1995
syf 232-251
ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo
Tarih Araştırmaları Dergisi Sayı 29 Cilt 19 1997 syf
233-245
ldquoHitit Krallığırsquonda Veliahtın Belirlenmesi Uumlzerinerdquo
Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı 34 Cilt22 2003 Ankara
syf 141-147
ldquoHaštayar und Kadduširdquo Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoe
Armağan Vita Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and
Ali Dinccedilol Ege Yayınları 2007 syf 797-801
Watson W G E
Wyatt N
Handbook of Ugaritic Studies I39 Brill Publisher
LeidenBostonKoumlln 1999
Wilhelm G ldquoGeneration Count in Hittite Chronologyrdquo
Mesopotamian Dark Ages Revisited Proceedings of
an International Conference of SCIEM 2000 Vienna
8th-9th November 2002 ed H Hunger - R Pruzsinszky
Wien 2004 syf 71-79
ldquo3 Der Vertrag Šuppiluliumas I von mit Šattiwazza von
Mittanirdquo Texte der Umwelt des Alten Testaments
207
Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge Herrscherinschriften
und andere Dokumente zur politischen Geschicte 2005
syf 113-121
ldquoKadeş ve Suumlper Guumlccedillerin Barış Antlaşmasırdquo Uluburun
Gemisi 3000 Yıl Oumlnce Duumlnya Ticareti Deutsches
Bergbau-Museum BochumYayınları Bochum 2006(a)
syf 237-242
ldquoRamses II von Aumlgypten an Hattušili III von Hatti uumlber
eine Arznei zur Herbeifuumlhrung einer Schwangerschaftrdquo
Texte aus der Umwelt des Alten Testaments Neue
Folge Band 3 2006(b) syf236-237
ldquoMuršilis Konflikt mit Aumlgypten und Haremhabs
Thronbesteigungrdquo Die Welt des Orients Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag Band 39 Heft 1 2009 syf 108-116
ldquoSuppiluliuma and the Decline of the Mittanian
Kingdomrdquo Qatna Studien Supplementa Band 2
Wiesbaden 2015 syf 69-79
von Weiher E ldquoMittanirdquo Festschrift Heinrich Otten Wiesbaden
1973 syf 321-326
Wilkinson Toby Eski Mısır Say Yayınları İstanbul 2013
208
WilsonJohn A ldquoThe Texts of Battle of Kadeshrdquo The American Journal
of Semitic Languages and Literatures The University
of Chicago Press Vol 43 No4 (July) 1927 syf 266-
287
Wouters W ldquoUrhi-Tešub and the Ramses-Letters from Boghazkoumlyrdquo
Journal of Cuneiform Studies The AmericanSchools
of Oriental Research Vol 41 No2(Autumn) 1989 syf
226-234
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen
Orient-Gesellschaft Leipzig- Berlin 1900
209
EKLER
TABLOLAR
Esk
i Krallık
Doumlnem
i
Hitit Kral Listesi Yaklaşık Tarihler (MOuml)
I Hattušili 1650-1620
I Muršili 1620-1595
I Hantili 1595-
I Zidanta
Ammuna
I Huzziya -1500
Telipinu 1500-1475
Ort
a Krallık
Doumlnem
i
Tahurwaili 1475-
Alluwamna
II Hantili
II Zidanta -1450
II Huzziya 1450-
I Muwattalli
I Tuthaliya 1420-
I Arnuwanda
II Tuthaliya
III Tuthaliya () (Genccedil)
İmparatorluk
Doumlnem
i
I Šuppiluliuma 1350-1320
II Arnuwanda 1320-1318
II Muršili 1318-1290
II Muwattalli 1290-1273
III Muršili 1273-1267
III Hattušili 1267-1240
IV Tuthaliya 1240-1220
Kurunt(iy)a
III Arnuwanda 1210-
II Šuppiluliuma -1200
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)
210
Tablo 12 Tablo 1 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)
211
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evlilikler (Ccedilizim Selmin
Yuumlzbaşoğlu)
212
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)
213
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar (Bryce
2005 162)
214
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)
215
RESIMLER
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafe1 3)
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)
216
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafel 33 85)
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)
217
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-111)
218
Resim 18Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel2011 107)
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)
219
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink 1990
92)
220
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)
221
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)
222
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-98b)
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
223
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)
224
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
225
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
226
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
227
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)
228
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli
(httparkeofilicommisirin-en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-
birinin-icyuzu)
iii
OumlZ
HITIT KRALLIĞIrsquoNDA DIPLOMATIK EVLILIKLER
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
Hitit Krallığırsquonda krallığa tabi vassal krallıklar ile yapılan ve komşu uumllkeler
arasında yapılan evliliklerin accedilıklanması soumlz konusu doumlnemi anlamamızı sağlaması
bakımından oumlnemlidir Konumuzu accedilıklarken oumlncelikle Hitit belgelerine ve sonrasında
doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin belgelerine bakılarak konu aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır
Filolojik verilerin yanı sıra arkeolojik veriler de ccedilalışmamızdaki dayanak
noktalarından birisidir
Ccedilalışmamız iccedilerisinde Hitit İmparatorluğursquonda kadın olgusu her youmlnuumlyle ele
alınmış gerek Hitit kraliyet ailesindeki kadının yeri gerek Hitit kanunları sayesinde
Hitit toplumunda kadının durumu incelenmiştir Bu ccedilalışma ile evlilik yapan
prenseslerin kendi uumllkeleri iccedilerisindeki sosyo-kuumlltuumlrel durumu goumlzler oumlnuumlne
serilmiştir Eskiccedilağrsquoda yapılan diplomatik evlilikler yapılan savaşlardan daha buumlyuumlk
başarılar ve uzun soluklu bir barış doumlnemi getirmekteydi Bu nedenle ccedilalışmamızın en
oumlnemli kaynağını yapılan diplomatik antlaşmalar ve siyasi mektuplaşmalar
oluşturmaktadır Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı ve komşu uumllkeler
arasında yaptığı evlilikler birer başlık altında toplanmıştır
Anahtar Kelimeler Hitit Diplomatik Evlilik Kadın Aile Hukuk Kraliccedile Prenses
Kraliyet Ailesi
iv
ABSTRACT
DIPLOMATIC MARRIAGES IN THE HITTITE KINGDOM
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
It is important to explain the marriages between the neighboring countries and
vassal kingdoms in the Hittite Kingdom and to enable us to understand the period in
question While explaining our subject firstly the subject was tried to be examined by
looking at the documents of the Hittites and the documents of the contemporary
kingdoms In addition to the philological data archaeological data is one of the
mainstays of our study
In our study the phenomenon of women in the Hittite Empire was taken in
every aspect and the status of the woman in the Hittite royal family and the status of
women in Hittite society were examined with the Hittite laws With this study the
socio-cultural situation of the princesses who have marriages are revealed The
diplomatic marriages made in the ancient period brought greater successes and long-
term peace than the wars and thus the most important source of our work was the
diplomatic agreements and political correspondences The marriages of the Hittite
Kingdom with the vassal kingdoms and the realms of the modern kingdoms are
gathered under different topics
Keywords Hittite Diplomatic Marriage Woman Family Law Queen Princess
Royal Family
v
OumlNSOumlZ
Krallıklar arasında yapılan evlilikleri incelemek zevkli olduğu kadar zorlu da
bir projedir Hitit belgeleri devlet arşivi belgeleri olması sebebiyle evliliklerin
yapıldığı anlardaki heyecanları ve mutlulukları yani duygu birikimini anlayabilmemiz
bir hayli zordur Tezimizin amaccedillarından biri de doumlnemdeki evliliklerin sebeplerini
anlaşılabilir kılmaktır
Bana bu konuyu ccedilalışmamda teşvikte bulunan Doccedil Dr Erkan Konyar ve Doccedil
Dr Meltem Alparslanrsquoa teşekkuumlruuml bir borccedil bilirim Hocam Doccedil Dr Erkan Konyar
ccedilalışmalarımı başından beri yakından takip etmiş ve bana yol goumlstermiştir Hocam
Doccedil Dr Meltem Alparslan ccedilalışmalarımı dikkatle izlemiş ve her zaman yardımları
ile bana destek vermiştir Her iki Hocama da bana goumlsterdikleri sabır verdikleri guumlven
ve sağladıkları imkacircnlar iccedilin yuumlrekten teşekkuumlrlerimi sunarım
Ccedilalışmamın oluşum suumlrecinde ilgi ve alakalarını goumlrduumlğuumlm değerli dostlarım
Araş Goumlr Tolga Pelvanoğlu ve Araş Goumlr Armağan Tanrsquoa oumlnemli zamanlarını bana
ayırdıkları sabırla yardım ettikleri ve her zaman destek verdikleri iccedilin teşekkuumlrlerimi
sunarım Yine yuumlksek lisans tezimi ccedilalışırken pek ccedilok yardımını goumlrduumlğuumlm arkadaşım
Metin Oralrsquoa ccedilalışırken desteğini benden eksik etmeyen Ecem Eralp ile Burcu Oumlzerrsquoe
ve tezimin yazım kurallarında bana yardımcı olan değerli arkadaşlarım Araş Goumlr Dr
Fatma Kaynar Mehmet Yiğit Meydan ve Selmin Yuumlzbaşıoğlursquona da burada teşekkuumlr
etmek isterim Ayrıca verdikleri guumlven ile daima yanımda olan Aileme ve Eşime de
teşekkuumlr etmeyi bir borccedil bilirim
Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml İstanbul Şubesi ile Tuumlrkiye Eskiccedilağ Bilimleri
Ensituumlsuumlrsquonuumln bana sağladıkları ccedilalışma imkacircnlarından dolayı ve Tuumlrk Eskiccedilağ
Bilimleri Enstituumlsuumlrsquone bana verdiği burs sebebiyle teşekkuumlr ederim
İREM ŞUumlKRAN NOGAY
İSTANBUL 2019
vi
ICcedilINDEKILER
OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii
ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv
OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipv
ICcedilINDEKILERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi
TABLOLAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipix
HARITALAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipx
RESIMLER LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxi
KISALTMALAR LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxiii
GIRIŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1
BIRINCI BOumlLUumlM
I HİTİT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERİhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
A Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
1Hitit Kraliyet Kadınlarının Unvanlarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
a Tawanannahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
b MUNUSLUGALGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
c EŠERTUhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
d DUMUMUNUSGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL 14
2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
a Eski Hitit Doumlnemihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
b Hitit İmparatorluk Doumlnemi helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
B Hitit Toplumunda Aile Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
1Hitit Metinlerinde Kadın İle İlgili Terimlerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
2Kušata (Başlık Parası) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
3 İwaru (Ccedileyiz) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip51
4 Lewirat ve Sorarathelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip52
5 İccedil Guumlveyisi Kavramıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip54
6 Hamilelik ve Annelik Haklarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip57
7 Ensest İlişki helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 58
8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
vii
9 Mirashelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
10 Boşanmahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
IKINCI BOumlLUumlM
II HİTİT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDAKİ
POLİTİK İLİŞKİLER VE YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip79
A Mira Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip84
B Hayaša Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip90
C Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip95
D Mittani Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip101
E İšuwa Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip109
F Amurru Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip117
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HİTİT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA
YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip125
A Babil Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphellip130
1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip130
2 Babil Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip133
B Mısır Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip139
1 Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip139
a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki İlk Politik İlişkiler139
b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile
Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip141
c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde
Mısır Krallığı ile Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
d Kadeš Savaşıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit
Krallıkları Arasındaki Politik İlişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun
viii
Hitit Krallığırsquondan Kaccedilmasıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip149
2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip155
SONUCcedilhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip167
KAYNAKCcedilA helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip173
EKLER helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip209
ix
TABLOLAR LISTESI
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)helliphelliphelliphelliphelliphellip209
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976
21vd)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
Tablo 13 Yasak Cinsel İlişki (Haase 2005 65)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
Tablo 31 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)helliphellip210
x
HARITALAR LISTESI
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip211
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip212
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar
(Bryce 2005 162)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)helliphelliphelliphelliphelliphellip214
xi
RESIMLER LISTESI
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 3)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip215
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)helliphelliphelliphelliphellip215
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 33 85)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip216
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)hellip8
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)216
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)217
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-
111)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip217
Resim 18 Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel 2011
107)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)219
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink
1990 92)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip219
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)220
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)221
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)hellip222
xii
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-
98b)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip222
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)222
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)224
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi (Abbas
2016 120)224
Resim 33 Ramessesum Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)225
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)226
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip226
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli (httparkeofilicommisirin-
en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-birinin-icyuzu)228
xiii
KISALTMALAR LISTESI
Ay Arka yuumlz
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B Nies
Bkz Bakınız
Bkn Bakınız
CHD Chicago Hittite Dictionary
CTH Cataloge des Textes Hittites
Ccedilev Ccedileviren
DS Deeds of Šuppiluliuma
EA El Amarna Arşivi
Ed Editoumlr
HAB Die hethitisch- akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II)
ICK Inscriptions cuneacuteiformes de Kuumlltepe (Prag)
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli
km Kilometre
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul (İstanbul)
MOuml Milattan Oumlnce
Oumly Oumln yuumlz
RGTC Reacutepertoire Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes
RS Ras Şamra
Syf Sayfa
syf sayfa
vb ve benzeri
vd ve devamı
vdd ve devamının devamı
Vol Volume
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen Orient-
Gesellschaft
yy yuumlzyıl
1
GIRIŞ
Tarihin ilk doumlnemlerinden bu yana savaş ve barış yan yana ilerlemişlerdir
Bazen hammadde ve gıda arayışından kaynaklansa da bazen de ticaret yollarının
uumlzerindeki guumlzergahlar jeostratejik oumlnemleri sebebiyle savaşlara neden olmuştur Barış
doumlneminin savaş doumlneminden daha karlı olduğu aşikardır Diplomatik evlilikler
barışın suumlresini uzatmakta ve akrabalık ilişkisi sayesinde iki devlet arasındaki bağı
guumlccedillendirmekteydi
Eskiccedilağrsquoda kullanılan devletler arası politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar ise devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi (Yaron 1963 23vd) Hitit Krallığırsquonda da politika gereği bir
ccedilok kraliyetler arası evlilik yapılmıştır1
Hitit Krallığı doumlneminde Mısır Babil ve Asur Krallıkları gibi doumlneminin diğer
buumlyuumlk guumlccedilleri ile bir arada anılmış ve soumlzuuml geccedilen krallıklar ile pek ccedilok savaş ve
antlaşma yapmıştır Bu doumlnemde eşit guumlccedilteki krallıkların birbiriyle olan
antlaşmalarının sadece lafta kalmasını istemediklerinden olsa gerek evlilik
muumlnasebeti ile akraba oldukları da anlaşılmaktadır Yapılan evlilikler Oumlnasya
huumlkuumlmdarlarının sanki bir koumlyde yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları
duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir (de Mieroop 2006 169)
Evliliklerin en oumlnemli sonuccedillarından biri krallıkların birbirleri ile olan
dostluklarının barış sayesinde artmasıydı Ayrıca evlilik sebebiyle damat tarafına ccedileyiz
yollandığı ve goumltuumlruumllen malların yolda herhangi bir hırsızlığa uğramaması iccedilin kayıt
altına alındığı da bilinmektedir Yabancı uumllkeye goumlnderilen prenseslerin genellikle ilk
eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Bu sayede antlaşma yapılan uumllkedeki soy soumlzuuml
geccedilen prenses tarafından devam edecek ve boumlylelikle tam olarak bir akrabalık bağı
kurulmuş olacaktı
Evliliklerin sadece komşu uumllkeler arasında değil vassal krallıklar ile de
yapılması dış politikada krallıklar arasındaki ittifakı ve arkadaşlığı guumlccedillendirirken iccedil
1 Bkz Harita G1
2
politikada da asayişin sağlanması ve soumlzuuml geccedilen krallıklardan Hitit Krallığırsquona haber
ulaşmasını buumlyuumlk bir kolaylıkla sağladığı anlaşılmaktadır Ayrıca Hitit Devletirsquonin bu
kadar ccedileşitli uumllkeye prenses goumlnderip prenses alması da evliliğin politikada ne kadar
yaygın bir kullanım alanı olduğunu goumlstermesi accedilısından da oldukccedila muumlhimdir
Braudel Bellek ve Akdeniz isimli kitabında ldquoMOuml 14 ve 13 yuumlzyılların ayırt
edici oumlzelliklerinden biri olan huumlkuumlmdarlar arası evlilikler samimiyet oumllccediluumlleri şu veya
bu oranda değişen ittifak veya barış antlaşmalarının ldquoteminat akccedilalarırdquo haline gelen
Babil Mittani veya Hitit prensesleri hakkında koca bir kitap yazılabilirrdquo ifadesini
kullanmaktaydı (Braudel 2007 186) Bu ifade soumlz konusu ccedilalışmanın başlaması iccedilin
ilham kaynağı olmuştur
Tezimizi oluştururken ccedilivi yazılı belgelerden (antlaşmalar mektuplar yıllıklar
dua metinleri kanunlar) ve arkeolojik verilerden (kaya kabartmaları muumlhuumlrler ve
muumlhuumlr baskıları) yararlanılmıştır
Ccedilalışmamızın amacı Hitit Krallığırsquonın gerek vassal hanedan aileleriyle ile
yaptığı gere Oumlnasya huumlkuumlmdar aileleriyle yaptıkları evliliklerin doumlnemin sosyo-politik
hayatındaki etkisini ve izlerini araştırmaktır Ayrıca kadının eskiccedilağda yer aldığı
sosyal ve politik durumu incelemektir
Tezi ccedilalışırken kullandığımız belgeleri sırasıyla ccedilivi yazılı belgeler muumlhuumlr
baskıları ve kaya anıtları oluşturmaktadır Ccedilalışmada ağırlıklı olarak ccedilivi yazılı
belgeler kaynak olarak esas alınmıştır Oumlncuumll olarak ccedilivi yazılı meintlerin yer aldığı
KBo ve KUB gibi tablet ortografileri ve ikincil kaynak olarak ccedilivi yazılı belgeler ile
ilgili araştırma yapan bilim insanlarının ccedilalışmalarının yer aldığı Studien zu den
Bogazkoy-Texten ve Texte der Hethiter gibi yayınları incelenmiş ve son olarak bakılan
kaynakları ise Hethitische Zeichen Lexikon Hethitisches Woumlrterbuch kataloglar ve
soumlzluumlkler oluşturmaktadır Hititccedile metinler ile ilgili yapılan guumlncel yayınlar ise
httphethportuni-wuerzburgdeHPMindexphp adresi ile Hethitologie Portal-
Mainzrsquoden izlenmiştir
Tez ccedilalışmamız uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Hitit
Krallığırsquonda kadın olgusu saray kadınlarının tarihccedilesi Hitit kanunlarında geccedilen kadın
hakları ile ilgili maddeler ve diğer filolojik ve arkeolojik metinlerde bulunan Hitit
kadınına youmlnelik araştırmaları iccedilermektedir Evlenmek terimi soumlzluumlkte erkek ile
kadının aile kurmak iccedilin yasaya uygun olarak birleşmesi izdivaccedil etmesi şekilde yer
3
almaktadır Kadının tarihte ccedilok irdelenmemesi ve arka planda kalması sebebiyle bu
konuyu evlilik ccedilerccedilevesi iccedilerisinde kullanmaya ihtiyaccedil duyulmuştur Antlaşma
metinlerinde geccedilen bazı cuumlmleler Hitit aile hukukunda kadın hususunda bizi daha
kapsamlı incelemeye yapmaya sevk etmiştir Bu ccedilalışma yapılırken bu kadar ayrıntılı
şekilde ele alınacağı hesaplayamadık ancak ccedilalışmamızın bu haliye ccedilok daha faydalı
olacağı kanısındayız Hitit Krallığı ve Hitit Krallığırsquona tabii bulunan vassal devletler
ile yaptığı diplomatik evliliklerse ikinci boumlluumlmuumln konusunu oluşturmaktadır Mira
Hayaša Mittani İšuwa Amurru ve Šeha Nehri Uumllkesi gibi Hitit Devletirsquone bağımlı
krallıklar ile yaptığı evliliklerin gerekccedileleri ve iccedil politikadaki etkilerine yer verilmiştir
Son boumlluumlmde ise Hitit Krallığı ile doumlnemin diğer buumlyuumlk guumlccedilleri ile yaptığı antlaşmalara
yer verilmiştir Babil ve Mısır Krallıkları ile yapılan evliliklerin Oumlnasya tarihine etkisi
anlatılmaya ccedilalışılmış ve filolojik belgelerden yola ccedilıkarak konu aydınlatılmaya
ccedilalışılmıştır
4
BIRINCI BOumlLUumlM
I HITIT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERI
IA Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusu
Hitit kraliyet ailesinde kraliccedilelerin prenseslerin ve kral annelerinin
konumlarını pozisyonlarını ve etki alanlarını anlayabilmek iccedilin oumlncelikle Asur Ticaret
Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının işlevi ve roluumlnuuml anlamamız
gerekmektedir Hitit kraliccedilelerinin diğer komşu uumllkelerde yer alan kraliccedileler ile
aralarında neden daha fazla nuumlfuzu ve etki alanı bulunduğunu anlamamız boumlylelikle
kolaylaşacaktır
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kadının durumunu
anlamamızı sağlayan pek ccedilok tablet kazılardan elde edilmiştir bu doumlnemdeki sosyal
hayatın iccedilindeki kadının durumuna ise daha sonra değinilecektir 2 Anadolursquoda o
doumlnemde henuumlz merkezi bir siyasi otoritenin bulunmadığı ve şehir devletlerinin yer
aldığını goumlrmekteyiz Kuumlccediluumlk krallık ya da beylik olarak adlandırılabilecek bu sistemde
ldquorubaumrdquo kral ve ldquorubatumrdquo kraliccedile terimlerini karşılamaktaydı Rubatum teriminin
sadece kralın karısı iccedilin kullanılmadığı ayrıca kralın kız kardeşini ya da kralın annesi
iccedilin de kullanıldığı anlaşılmaktadır Kraliccedilelerin ticari işlere ve devlet youmlnetiminde
aktif rol uumlstlendikleri bilinmektedir Kraliccedilelerin buumlyuumlk olasılık ile aristokrat sınıfa
mensup olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Darga 1976 5) Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda
Kaniš Wahšušana3 Luhuzattia4 Ankuwa5 ve Timelkia6 kentlerinde rubatumların
bulunduğu ele geccedilen metinlerden bilinmektedir (Darga 2013 88)
Kaniš rubatumu ccedilağın oumlnemli tuumlccarlarından biri olan Pušu-kenrsquoi kaccedilak bir
malı kabul ettiği iccedilin hapse attırdığı ve diğer karum merkezleri olan Luhuzattia
2 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB 3 Tuz Goumlluuml civarında olabileceği duumlşuumlnuumllmuumlş ve Goumll Houmlyuumlkrsquoe olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (RGTC
VI 471 RGTC VI2 184) 4 Uršu Kuşatmasırsquonda bahsedildiği iccedilin Elbistanrsquodaki Karahoumlyuumlkrsquoe lokalize edilmiştir (RGTC VI 237-
238 RGTC VI2 91) 5 Boğazliyanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 19-23 RGTC VI2 6-7) 6 Kommagenersquonin doğu tarafındaki bir boumllgeye lokalize edilmiştir(RGTC VI 423 RGTC VI2 169
RGTC IV 119vd)
5
Hurama 7 ve Šalašuwa 8 kentlerine gelecek olan kaccedilak mal ile ilgili kentleri
bilgilendirdiği anlaşılmaktadır Kraliccedilenin tutumu onun sıradan bir kral eşi olmayıp
şehrin başında bulunan kral gibi devlet reisi olarak hareket ettiğini ve yetkilerini
kullandığını goumlstermektedir (Darga 1976 6) Kaniš tuumlccarlarından olan Puzur-Aššur
bir mektubunda9 iş ortaklarına rubatuma guumlmuumlşuumln oumldenmesi talimatını vermektedir
(Darga 1976 7)
Alişar Houmlyuumlkrsquote yapılan kazılarda ele geccedilen bir tablet fragmanında rubatum
Ankuwa rubatumu ve ldquorabi-similtimrdquo yani velihat prensten tutuklanmış olan
Hapirularrsquoın serbest bırakılmaları iccedilin emir vermelerini istiyordu10 Mektubun resmi
uumlslubundan anlaşıldığı kadarıyla rubatuma başvurmamıştır kraliccedile yerine ldquorabi
similtimrdquorsquoe yani merdiven buumlyuumlğuuml olan veliahtın unvanı geccedilmektedir (Darga 1976 6)
Metinde yer alan konu iccedilin veliaht prense başvurulması olasılıkla konunun kraliccedileye
aksettirilecek kadar oumlnemli olmaması sebebi ile ilgilidir
Luhuzattia kentinde ise ticari mal olan 25 adet kumaşa saray tarafından el
konulmuştur bu durumun sebebini oumlğrenmek isteyen tuumlccarlar saraya ccedilıkıp rubatum
ile goumlruumlşmuumlşlerdir Şehrin huumlkuumlmdarları kralı ccediliftin yuumlksek bir yerde sarayda
oturdukları anlaşılmaktadır Ayrıca bir başka belgede 11 ldquoWahšušanalı rubatum
geldiği zamanrdquo ifadesi kullanılmıştır (Darga 1976 6vd) Kraliccedilelerin kendi adlarına
heyet karşılaması ve onların dertlerini dinleyebilmesi oldukccedila ilginccediltir
Ticari makbuz olan bir belgede Timelkia rubatumuna verilen kalay miktarının
kaydedildiğini goumlrmekteyiz Ayrıca yine soumlz konusu şehre ait olan bir belgede krala
ve kralın annesine oumldenen altın miktarından da bahsedilmektedir bu sebeple rubatum
ve rubaumun yani kralın annesinin ayrı kelimeler ile belirtildiği anlaşılmaktadır
(Darga 1976 7)
7 Cerablus ile Malatya arasındaki sıradağlar civarında olabileceği ve Elbistan yakınlarına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 124-126 RGTC VI2 43) 8 Elbistan civarlarına Kilikyarsquonın doğusuna lokalize edilmiştir (RGTC VI 332 RGTC VI2 134) 9 BIN IV 934-6 10ldquoHapiste tutulan Šalahšuwa sarayının Hapiru adamları hakkında ben sana yazdım Git ve kraliccedile ve
veliaht prensin ağzını araştır Eğer kraliccedile ve veliaht prens onları serbest bırakırlarsa bana yazrdquo
(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c
6
Kraliccedilelerin siyasi konumu resmi belge azlığı sebebiyle tam olarak
anlaşılamamaktadır Rubatumun unvanı yerli kralların eşlerini belirten terim ya da
karumlara sahip şehir devletlerini muumlstakilen youmlneten kadın huumlkuumlmdarlarının
unvanları olup olmadığı konusu halen accedilık değildir Kral naibi ya da egemenlik
hakkına sahip olup olmadıkları bilinmemektedir (Darga 1976 7)
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının idari youmlnetimde ve
ekonomide oldukccedila aktif bir rol oynadığı goumlzlemlenmesine rağmen Hitit kraliyet
ailesi ile ilgili bilgilerimiz daha ccedilok ticari iccedilerikli olup sosyal hayatı anlamamıza
youmlnelik pek fazla ipucu bırakmamıştır Hal boumlyle olunca da kadın erkek arasındaki
ilişkiyi kavrayabilmemizi de oldukccedila zorlaştırmaktadır Metinlerden kadın ve erkek
arasındaki ilişkiyi algılayamasak da Hitit şehirlerine ait kazılarda ele geccedilen buluntular
bize az da olsa konunun aydınlatılması ile ilgili fikir vermektedir ayrıca kazılarda ele
geccedilen tabletler sosyal hayatın durumuna az da olsa ışık tutmaktadır
Sosyal hayata ait veriler oldukccedila sınırlıyken saray hayatına dair daha fazla
bilgi edinebilmekteyiz Kraliccedilelerin git gide artan nuumlfuzları ve etki alanlarının
genişlemesi bize en azından Hitit sarayındaki kadının roluuml uumlzerine bir takım fikirler
verebilmektedir Muumlhuumlrler ccedilivi yazılı tabletler ve kaya kabartmaları sayesinde Hitit
kraliyet ailesi ile ilgili bilgi birikimimiz artmaktadır12
Kraliyet kadınlarına ilişkin bilgi veren buluntuların arasında muumlhuumlrler de
bulunmaktadır Muumlhuumlrler guumlnuumlmuumlzde kullandığımız imzaların Eskiccedilağrsquoda bulunan
karşılıklarıdır Onama guumlvenlik garantisi ve muumllkiyet gibi uumlccedil temel işlevlere sahiptir
(Dinccedilol 2011 264) Muumlhuumlrlerde ccedilivi yazısının kullanımı kral kraliccedile ve bazı kraliyet
ailesi uumlyelerinin muumlhuumlrlerine oumlzguumlduumlr Memurlara ya da halka ait muumlhuumlrlerde sadece
Anadolu hiyeroglifi yer alırken kralicirc muumlhuumlrlerde hiyeroglif işaretin yer aldığı orta
alanın dışını ccedilevreleyen ccedilivi yazılı bir lejant bulunmaktaydı (Dinccedilol - Alparslan 2013
393 Alparslan - Doğan-Alparslan 2017 51vd)
12 Ccedilalışmada ki tuumlm tarihlendirmeler iccedilin bkz Tablo 11
7
MOuml 15 yuumlzyılın ikinci yarısında kraliccedile muumlhuumlrlerinde hiyeroglif yazılı
lejantttan 13 vazgeccedilildiği ve sadece ccedilivi yazısının kullanılmış olduğu
goumlzlemlenmektedir Muumlhuumlrlerde ccedilerccedileve kısmında kraliccedilelerin adlarının ve lanetleme
boumlluumlmuumlnuumln de bulunması muumlhuumlrlerin genel oumlzellikleri arasındadır Adı bulunan
kraliccedileler arasında Tawananna 14 ve Nikalmati 15 kızı Ašmunikal 16 bulunmaktadır
(Dinccedilol-Alparslan 2013 399 vd) Ašmunikal17 Tawananna18 ve Puduheparsquonın19
kendilerine oumlzel muumlhuumlrleri olduğu goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 180)
II Muršili doumlnemine tarihli bir muumlhuumlr kralı ccediliftler ile ilgili oumlnemli bilgilere
ulaşmamızı sağlamaktadır Hitit başkenti Hattušarsquoda yapılan kazılarında Tapınak 2rsquonin
dışında ortaya ccedilıkarılan Malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr Anadolu hiyeroglif yazılı olup
bize kral ve kraliccedileler ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Haccedilın sağı solu yukarısı
aşağısı ve ortası olmak kaydıyla kral ccediliftlerinin isimlerinin yer aldığı goumlruumlluumlr Sırasıyla
sağında ismi okunmayan bir kral ile Taduhepa solunda ismi okunmayan bir kral ile
Ašmunikal20 uumlst kısmında Tuthaliya kraliccedilesiz bir şekilde yazılmış alt kısmında
Tuthaliya ile Nikalmati 21 ve son olarak muumlhruumln merkezindeyse II Muršili ve
Gaššulawiya 22 kralicirc ccediliftlerinin isimleri geccedilmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-Hawkins-
Wilhelm 1993 93) Urhi-Tešup ve kraliccedile Tanuheparsquoya ait bir muumlhuumlr de
bulunmaktadır (Dinccedilol-Alparslan 2013 403)
13Lejantta yer alan ldquoiyilik sağlıkrdquo semboluuml olarak kullanılan uumlccedilgenin yerine ccedilivi yazısı olarak Suumlmerce
ldquoTIrdquo işareti kullanılmıştır ayrıca bak muumlhuumlrlerde SIG5 ile TI birlikte orta alanda yer almaktadır (Dinccedilol-
Alparslan 2013 399) 14 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a1 15 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a6 16 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a7 17 Bkz Resim 11 18 Bkz Resim 12 19 Bkz Resim 13 20 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a7 21 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a6 22 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2b3
8
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)
Sarayların ccedilok işlevli binalar olmasının yanı sıra kralın mahreminin bulunduğu
yer olması sebebiyle de oumlnem arz etmektedir Sarayın iccedilinde kralın annesi eşi ikinci
eşleri cariyeleri kız kardeşleri kızları gelinleri torunları ile birlikte maaile bir yaşantı
soumlz konusuydu Hitit sarayında farklı konuma sahip kadınların bir arada yaşadığı
bilinmektedir Hiccedil kuşkusuz sarayda kraldan sonra en oumlnemli pozisyonda bulunan kişi
kraliccediledir Zaman zaman kralın annesi ile nuumlfuz muumlcadelesi iccedilinde olduğu
goumlruumllmektedir
Kralın annesinin eski doumlnemdeki kraliccedilelik unvanının guumlcuumlnuuml elinde tutmak
istediği hiccedil şuumlphe gerektirmeyecek kadar accedilıktır Hitit tarihinin belirli doumlnemlerinde
soumlz konusu mevzular belgelere dahi yansımıştır Bu durum bazen oumlylesine buumlyuumlk bir
tehlike arz etmiştir ki kraliccedilenin oumlluumlmuumlne ya da kralın annesinin saraydan
goumlnderilmesi ile sonuccedillanmıştır23
İkinci eşler daima ilk eş statuumlsuumlne yuumlkselmeyi istedikleri goumlzlemlenmektedir
Bilhassa Telipinu Fermanı24 sonrasında tahta ccedilıkacak prens bir duumlzen iccedilerisinde yer
aldığı bilinmektedir İlk oumlncelik kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan
oğlunun eğer o da yoksa cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan
kız ccedilocuğun eşinin olması gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle
23 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 24 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a
9
hayati oumlnem arz ediyordu sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk
verebilmekti
Cariyeler kralın kadınları arasında statuuml bakımından en duumlşuumlk mevkide
bulunanlardı Metinlerde kendileri ile ilgili ccedilok fazla bilgiye ulaşılamamaktadır Lakin
III Hattušilirsquonin tahta ccedilıkmak iccedilin goumlsterdiği nedende etkili olacak bir husustur25
Tuhkanti yani varis olan prensin eşinin saraydaki oumlnemi buumlyuumlktuuml Ccediluumlnkuuml
gelecekteki kraliccedile olacaktı ve kimse henuumlz kraliccedile unvanını gelecekte alacak birini
karşısına almak istemezdi Ayrıca gelinin varis verebilmesi yine sarayın ve uumllkenin
oumlnemli konuları arasında yer almaktadır
Sarayda bulunan kadınların durumu konumları şartları filolojik ve arkeolojik
belgeler ışığında unvanlarına goumlre sıralanacaktır Ccedilalışmamızda yer alan kraliccedileler
genellikle isimlerinin bilinmesi ve eldeki veri ccedilokluğuna goumlre yer almıştır İsmi
bilinmemesine rağmen II Muwatallirsquonin eşi iki oğlunun da kral olması sebebiyle
araştırmamıza eklenmiştir26
IA1HITIT KRALIYET KADINLARININ UNVANLARI
IA1a Tawananna
Hitit krallığının ilk huumlkuumlmdarlarından olan TLabarna kralın adı ve eşinin adı
olan Tawananna kraliyet ccediliftinin unvanlarına doumlnuumlşmuumlştuumlr Luwice bir kelime olan
ldquotapar-rdquo kelimesinden yani youmlnetmek huumlkmetmek anlamına gelmektedir (Bin-Nun
1975 32) Ayrıca soumlz konusu terimin iccedilinde bulunan ldquoanna-rdquo kelimesi anne demektir
Buumlyuumlk kralın unvanı olan ldquolabarnardquo ile etimolojik olarak aynı koumlkenden geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Oettinger 1995 43)
S Bin-Nunrsquoun ldquoThe Tawannanna in the Hittite Kingdomrdquo ccedilalışması bu başlığı
taşımaktadır O Carrubarsquonın ldquodie Tawannannas des Alten Reichesrdquo ve I Singerrsquoin
ccedilalışmalarından yararlanılmıştır Tawananna kelimesi hem unvan hem de isim olarak
kullanılmıştır I Šuppiluliumarsquonın Babil sarayından gelen eşi bu duruma oumlrnek
25 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 26 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b
10
verilebilir bu doumlneme kadar terim sadece unvan olarak kullanılmıştır Kraliccedile
muumlhuumlrlerinde ve bir ccedilok metinde Babilli prenses Tawananna olarak zikredilmektedir
Ayrıca kraliccedilenin gerccedilek adını da bilmekteyiz27 (Bin-Nun 1975 51-52) Tawananna
teriminin kralın eşi ve kraliccedile olarak duumlşuumlnuumllmesinin eski doumlnemlerden kalan iki
nedeni vardı bunlardan ilki rituumlel metinlerinde ccedilok sayıda katılımının bulunması
diğeriyse Tabarna ve Tawananna teriminin Yeni Hitit Krallığı doumlneminden itibaren
kral ve kraliccedile iccedilin kullanılmasıdır Eski Hitit doumlnemine ait metinlerde kral ve
kraliccedilenin oldukccedila az bir arada oldukları goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 75)
Tawannanna terimi Eski Hitit doumlneminde kralın eşini ya da kız kardeşini belirtebilirdi
(Carruba 1992 73)
Tawananna kelimesi ilk olarak Eski Hitit devrinde I Hattušilirsquonin anallarında
halası iccedilin kullanışmıştır daha sonra da kardeşi iccedilin kullanıldığı goumlruumllmektedir Bu
nedenle I Hattušilirsquonin babası ile kız kardeşinin evli olduğu fikri ortaya atılmıştır ki
bu ensest ilişki anlamına gelmektedir ve Hitit yasalarında kesinlikle yasaklanılan succedil
sayılan bir olgu olarak karşımıza ccedilıkmaktadır28 (Bin-Nun 1975 59 Carruba 1992 74
vd)
Tawananna Arnuwanda ve Ašmunikal 29 gibi kralın kız kardeşi olabilirdi
Telipinu ve Harapšeki 30 oumlrneğinde olduğu gibi kralın kızı da olabilirdi Kral kız
kardeşi olan Tawanannarsquodan oumlnce oumlluumlrse I Hattušili zamanındaki gibi Tawananna
unvanı kralın halasına ait olabilirdi ya da kral yine kız kardeşi olan Tawanannarsquodan
oumlnce oumlluumlrse genccedil kral ile anne oğul ilişkisi iccedilinde olmalıydı (Bin-Nun 1975 250)
Hitit kralları başrahip olarak panteonun en uumlst seviyesinde yer alırken
kraliccedileler de başrahibe olarak onun yanındaki yerini alırdı 31 Alacahoumlyuumlk 32
27 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 28 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 29 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 30 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 31Ay Bayramı bkz CTH 591 İštarrsquoa yapılan bayram rituumleli bkz CTH 720 32 Bkz Resim 15
11
Aslantepe33 Franktin34 gibi kabartmalarda rituumlellere katılan kraliccedileler yer almaktadır
ayrıca oumlzel bir giysi iccedilinde oldukları goumlruumllmektedir (Darga 2013 171)
Kralın ve kraliccedilenin sembolik olarak onlara verilen oumlmuumlrlerin terazi ile
tartıldığı35 bilinmektedir36 Sadece kralın değil kraliccedilenin de oumlmruumlnuumln tartılması ilgi
ccedilekici bir durumdur (Reyhan 2017 61vd) Kralın oumllduumlkten sonra tanrı olduğu gibi
kraliccedile de oumllduumlkten sonra tanrıccedila mertebesinde bulunurdu Kraliccedile isimleri soumlz konusu
kraliccedilelerin oumlluumlmlerinden sonra tanrıccedila gibi muamele goumlrmekteydi ve heykellerine bir
kuumllt tahsisiyle ccedileşitli kurbanlar sunulmaktaydı (Suumlel 1990 248) Ayrıca bu
kurbanların belirtildiği belge olan ldquoKral listelerirdquo sayesinde kraliccedilelerin isimlerini
oumlğrenebilmekteyiz (Darga 2013 129)
Kraliccedile bayram toumlrenlerinde kral ile birlikte bayram guumlzergahında gezerdi
Kraliccedilenin sarayda bayram iccedilin bağımsız bir toumlren duumlzenlediği de bilinmektedir
Bunlara ek olarak kraliccedileye ait oumlzel bir yapının varlığı II Muwatallirsquonin bir duasında37
belirtilmektedir Kral ve kraliccedile ccediliftine ait ikili iş boumlluumlmuuml dağılımı sebebiyle krala ait
ve kraliccedileye ait iki saray olduğu duumlşuumlnuumllmektedir38 (Ardzinba2010 180 Singer 1996
Singer 2002 85-95)
Šuppiluliuma ile Niqmadu arasında yapılan antlaşmada ve III Hattušili
zamanında Mısır ile yapılan antlaşmalar haricinde kraliccedilenin adı genellikle kral ile
birlikte antlaşma metinlerinde yer almazdı Kraliccedileler yalnızca askeri seferlere
katılmıyorlardı bunun dışındaki her pozisyonda kral ile aynı yetkilere sahiplerdi
Kraliccedileler panku meclisi 39 uumlyeleri arasındaydı Resmi belgelerde muumlhuumlrleri
33 Bkz Resim 16 34 Bkz Resim 17 35 Labarna iccedilin dua bkz CTH 820 = KBo 2122 36 ldquoBak Ben teraziyi kaldırıyorum ve Labarna iccedilin uzun yıllar tartıyorum Bak Ben teraziyi
kaldırıyorum ve Tawananna iccedilin uzun yıllar tartıyorumrdquo (Reyhan 2017 62) 37 II Muwatallirsquonin Tanrılar Toplumuna duası bkz CTH 381 = KUB 645 III 4 38 Metinlerde ldquokraliccedileye ait muumlhuumlr evirdquo ve ldquokraliccedileye ait kapkacak evirdquo olduğu belirtilmektedir 39I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde veliaht seccediliminde geccedilmektedir Bir tuumlr soylular meclisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Kral yeterince guumlccedilluumlyse soyluların fikrine başvurma geleceği duymuyordu ancak
tahta yeni ccedilıkan kral yerini sağlamlaştırıncaya kadar pankunun haklarına ve yetkilerine saygı
duyuyordu Toplum tabakalanması iccedilerisinde en oumlnemli uumlst yerde bulunmaktaydılar Yuumlksek askeri ve
idari işlerde yer alan kral ailesinin yakınları olan kişilerdi (Dinccedilol 1982 54) Panku meclisirsquonin buumlyuumlk
ihtimalle buumltuumln soylu sınıfını temsil ettiği duumlşuumlnuumllmekteydi (Hoffmann 1984 76)
12
bulunabilir yabancı elccedilileri kabul edebilirler ve diplomatik eylemlerde bulunabilme
yetkisine sahip oldukları bilinir (Brandau -Schickert 2004 275)
Hitit sarayında Bizans saray entrikalarını aratmayan pek ccedilok entrikaların
olduğunu bilmekteyiz Bu durumların oluşmasında kadınların arasındaki nuumlfuz
muumlcadelesi veliaht presin tahta ccedilıkmasını sağlamak gibi olaylarının en başta geldiği
goumlruumllmektedir
Eski Hitit ve Orta Hitit doumlneminde kraliccedileler ile ilgili fazla bilgi sahibi değiliz
bu nedenle siyasi dini ve idari rolleri tam olarak anlaşılamamaktadır lakin
İmparatorluk doumlnemine gelindiğinde kraliccedilelerin etkinlik alanlarının arttığı
goumlzlemlenmektedir
IA1b MUNUSLUGALGAL
MUNUSLUGALGAL buumlyuumlk kraliccedile olarak da metinlerde geccedilmektedir Bazı
tarihccedililer soumlz konusu terimin kralın eşi değil first lady yani başbayan olduğunu
duumlşuumlnmektedirler Kraliccedileler memleketlerine uygun olarak teofor (tanrı adı taşıyan)
adı taşımaktadırlar Kraliccedilelik unvanı ancak kralın annesinin oumlluumlmuumlnden sonra kralın
eşine miras kalırdı ve anne huumlkuumlm suumlrduumlğuuml suumlrece kralın eşine ldquokralicirc eşirdquo yani
ldquošakuwaššarrdquo unvanı verilirdi Pala panteonuna ait bir rituumlel metninde
MUNUSLUGAL ifadesi geccedilmektedir (Darga 2013 155 Carruba 1992 86 Bin-
Nun 1975 174 Gurney 2001 63) MUNUSLUGALGAL Suumlmerce bir kelime olup
Hitit kraliccedileleri tarafından unvan olarak yararlanılmış ve Hitit Uumllkesirsquonde en oumlnemli
pozisyonda yer alan kadını ifade etmek iccedilin kullanılmıştır
IA1c EŠERTU
Kelime anlamı olarak cariye ikinci sınıf eş anlamına gelmektedir (Uumlnal
2007(a) 116) Kralların sarayda bir haremi bulunmaktaydı ve burada E-ŠER-TU yani
kralın ldquokapatmardquoları ya da ikinci eşleri bulunuyordu E-ŠER-TU teriminin ccedilocuk
doğuramayan evli kadının kocası iccedilin soyunun devamı iccedilin bir cariye aldığı ve ccedilocuğun
doğumundan sonra kadının bu cariyeyi tekrar satma yetkisi olduğu bilinmektedir ve
halk arasında yaygın bir uygulamadır Uygulamada buumlyuumlk olasılıkla ccedilocuk
doğuramayan eşten boşanma konusunun ortadan kalkması ve kadının guumlvence altına
13
alındığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu kadından doğan ilk erkek ccedilocuğun kraliccedilenin
erkek ccedilocuğu olmadığı taktirde kral olma hakkı bulunmaktaydı 40 Urhi-Tešup ve
Kuruntarsquonın annesinin EŠERTU olduğu ve Hattušilirsquonin bunu savunmasında
kullandığı goumlruumllmektedir41
IA1d DUMUMUNUSGAL
DUMUMUNUSGAL terimi ile ilgili iki goumlruumlş oumlne suumlruumllmuumlştuumlr bunlardan
birincisi terimde belirtilen kişinin kralın annesi olduğu ve eşi ana kraliccedileyken bu
konumu uumlstlendiği ikincisi ise kralın en buumlyuumlk kızı olduğu ve ana kraliccedilenin
vefatından sonra onun yerine geccedilerek işleri yuumlruumltttuumlğuuml şeklindedir Soumlz konusu terimin
II Ramses ile evlenen Mısır kaynaklarında s3t wrt olarak yer alan Hitit prensesi42 ve
MUNUSrabitu yani Ugarit43 kralı II Ammištamrursquodan boşanan Amurrulu prensesin44
annesi ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Korucutepersquode45 yapılan kazılardan ele geccedilen
iki adet muumlhuumlr baskısı sayesinde bildiğimiz en eski DUMUMUNUSGAL
Kilušheparsquodır46 Guumlterbock ldquoTawananna olarak huumlkuumlm suumlrmeyen kralın karısı II
Muršilirsquonin eşirdquo olarak tanımlamıştır47 (Singer 1991(b) 260 Alparslan 2016) Ancak
Kilušheparsquonın III Hattušili ile Puduheparsquonın ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
ayrıca soumlz konusu kişinin adı İšuwa 48 kralı Ari-Šarruma ile anılmaktadır Dini
metinlerde Puduheparsquonın İšuwa kralının hasta oğlu iccedilin dua ettiği ve sağlığına
kavuşmasını dilediği belirtilmektedir bu sebeple soumlzuuml geccedilen prensin annesi Kilušhepa
olmalıdır Kilušheparsquonın İšuwa Uumllkesirsquonde oldukccedila oumlnemli bir konumda olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccediluumlnkuuml Hitit prensesi gittiği uumllkede kraliccedile olmuş ve tahta ccedilıkacak
olan prensin de annesidir Hasta prensesin son durumu bilinmiyor tahta ccedilıkan sonraki
kral Ehli-Šarruma ile ilgili de konuyu aydınlatacak yeterli bilgiye maalesef sahip
40 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 41 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 42 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 43 Ras Şamrarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 451 RGTC VI2 177) 44 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB10 45 Elazığ il merkezine yakın bir houmlyuumlk 46 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 47 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 48 Guumlnuumlmuumlz Elazığ civarlarına Murat Sursquonun kuzeyine Fıratrsquoın batısı ve guumlneybatısına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 154-155 RGTC VI2 57)
14
değiliz Metinlerde yine DUMUMUNUSGAL olarak geccedilen bir başka isim ise
Gaššulawiyarsquodır Gaššulawiyarsquoda yine aynı şekilde III Hattušili ile Puduheparsquonın kızı
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu durum onu Kilušheparsquonın kız kardeşi yapmaktadır
ayrıca Amurru49 kralının eşidir II Muršilirsquonin eşinin adının da Gaššulawiya olması
sebebiyle soumlz konusu iki şahsı ayırmak oldukccedila ccediletrefilli bir konu olmuştur Lakin II
Muršilirsquonin eşinin buumlyuumlk kraliccedile terimi ile anılması olayın aydınlanmasını sağlamıştır
Gaššulawiya ile ilgili en oumlnemli bilgiye III Hattušili ve Amurru kralı Bentešina
arasında yapılan antlaşma metni50 sayesinde ulaşmaktayız Soumlz konusu metinde Hitit
kralı kızını Bentešinalsquoya eş olarak verdiğini ve onun kraliccedilelik mevkisinde olacağını
buna ek olarak da kızından olacak erkek ccedilocuklar sayesinde Amurru soyunun devam
edeceğini yazmıştır bu durum da muhtemel olarak Hitit Uumllkesirsquone sığınan kralın
oumlnceden evlendiğini destekler niteliktedir 51 Gaššulawiyarsquonın soumlz konusu kral ile
evlendiğinde henuumlz ccedilocuk yaşta olduğu ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquodan oumlnceki
eşinden olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Prensese ait bir muumlhuumlr bulunması onun Hitit
Uumllkesirsquonde buumlyuumlduumlğuumlnuuml goumlstermektedir Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra kral olan
Šaušgamuwarsquonın ve oumlzellikle Amurrulu prenses olarak anılan Ugarit kralının eşinin de
soumlz konusu prensesin ccedilocukları oldukları duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1990(b) 259-263)
DUMUMUNUSGAL terimi doumlnemin uluslararası politik metinlerinde karşımıza
ccedilıkan bir unvan olarak goumlruumlluumlr
IA1e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL
ldquoMUNUS NAPARTUrdquo ve ldquoMUNUS SUHURLALrdquo denilen alt statuumldeki
cariyelerden olan erkek ccedilocuklarının tahta geccedilme hakkı yoktu (Reyhan 2017 90
Ccedilelebi 2015 52) Prens ve prenseslerin statuumlleri annelerinin bağlı bulunduğu konuma
goumlre belirlenmekteydi ve en yuumlksek konumdakilerin oumlnemli mevkilere geldiği
bilinmektedir
49İlk olarak Guumlney Mezopotamyarsquoya oradan da Doğu Akdeniz kıyısındaki Kenan Uumllkesirsquone lokalize
edilmektedir ve guumlnuumlmuumlz modern Suriyersquoyi kapsamaktadır Asi Nehri ile merkez Levant Boumllgesirsquonde
yer alır (Koumlroğlu 2006 97 Klengel 1969 178-244 Bryce 2009 41vd RGTC VI 14-15 RGTC
VI2 5) 50 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešina arasında yapılan antlaşma iccedilin bkz CTH 92 = KBo 18 51 Antlaşma şartları ile ilgili detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
15
IA2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihi
IA2a Eski Hitit Doumlnemi
Eski Hitit doumlnemi metinlerde Tawananna kelimesinin yokluğu I Hattušili
doumlneminde hanedan kadınlarının veliahtlık konusu sebebiyle accedilıklanabilir Krala karşı
ayaklanmaları neticesinde korkularak bu bilgilere yer verilmemiş olunabilir (Bin-Nun
1975 86) İštapariya ve Harapšili MUNUSLUGAL olarak belirtilmişlerdir Telipinu
Fermanırsquonda geccedilen kadınlardın hiccedilbiri Tawananna olarak geccedilmemektedir (Bin-Nun
1975 106)
Eski krallık doumlneminde Tawananna konumunun sonraki doumlnemlerdeki gibi
Arinnarsquonın 52 Guumlneş Tanrıccedilası statuumlsuumlnde bulunmadığı ve kral ile birlikte uumllke
youmlnetimini paylaşmadığı goumlruumllmektedir (Bin-Nun 1975 153) Eski krallık doumlneminde
kraliccedilenin uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olmadığı ve panteon uumlzerinde etkisi
bulunmadığı goumlruumllmektedir
I Hattušilirsquonin babasının erkek kardeşinin adının Labarna kız kardeşinin
adınınsa Tawananna olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Hitit duumlnyasında ensest ilişki
yasak olduğu iccedilin evli olmadıkları da kesindir (Bryce 1981 11) Lakin I Hattušilirsquonin
dedesi olan Papahdilmahrsquoın ccedilocuklarının ona sadakatsizlik ettiği ve bu nedenle tahta
varis olarak torununu seccediltiği bilinmektedir bu sebeple de Labarnarsquonın oumlz ccedilocukları
arasında yer almadığı ve evlat edinildiği duumlşuumlnuumllmektedir Labarna ismi daha sonra
unvan olarak da kullanıldığı iccedilin babasına isyan eden birinden ismini aldığını
duumlşuumlnmek yanlış olacaktır Ayrıca Labarna evlatlıksa ya da iccedil guumlveyi ise Tawananna
ile evlenmesinde Hitit hukuku accedilısından bir sorun olmadığı aşikardır (Bryce 1981
12)
I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde kız kardeşinin oğlu Labarnarsquonın
veliahtlıktan azlini ve onun yerine torunu olan I Muršilirsquoyi veliaht tayin ettiği
goumlzlemlenmektedir I Hattušilirsquonin oğullarının varis goumlstermemesinin sebebiyse
babalarına karşı isyan etmiş olmalarıdır (Yiğit 2003 144-145) Kral yeğenini taht
52 Buumlyuumlk Nefeskoumlyrsquoe Yerkoumlyrsquodeki Kara Şehir Houmlyuumlkrsquoe Kaynak Sursquodaki Tuz Yeli gibi ccedileşitli yerlere
lokalize edilmiştir (RGTC VI 32-36 RGTC VI2 10-11)
16
varisliğinden azletse de onun Hitit uumllkesinin barışı ve guumlvenliğini iccedilin bir tehdit
oluşturacağını duumlşuumlnmektedir (Bryce 1981 14)
I Hattušili veliahtı azletmeden oumlnce hiccedil şuumlphesiz kız kardeşi kendinden sonraki
en oumlnemli mevkilerden birinde yer alıyordu ancak kral onun bu statuumlsuumlnden
korkmuyordu eğer korksaydı kız kardeşinin guumlcuumlnuuml sınırlandırmaya onu zor duruma
sokmaya ve etkisiz bırakmaya ccedilalışırdı (Bin-Nun 1975 71)
I Hattušilirsquonin veliaht olarak seccediltiği53 Huzziyarsquonın kralın oumlz oğlu olmadığı
anlaşılmaktadır54 Kralın emri ile boumlyle bir antlaşmanın karşı taraf bir prens olsa dahi
bozulabileceği anlaşılmaktadır Daha sonra torunu I Muršilirsquoyi veliaht ilan ettiği
bilinmektedir55 Yalnız kralın yaptığı soumlz konusu olan iki evlat edinmenin de metinleri
elimize geccedilmemiştir Lakin I Muršilirsquonin I Hattušilirsquonin torunu olup olmadığı ile ilgili
Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde ya da Telipinu Fermanırsquonda herhangi bir bilgi yer
almaz sadece Halep56 Antlaşmasırsquonda57 torunu olarak geccedilmektedir58 I Hattušilirsquonin
vasiyetnamesinde59 ldquoSonra tanrılar bana kızlar verdirdquo ifadesinden kralın bir erkek
ccedilocuğu olmadığı sonucu ortaya ccedilıkmaktadır (Alpman 1970 323 Bryce 2005 92 vd
Klengel 1999 39-59) I Hattušili evlatlık edindiği oğlundan sadece sevgi saygı ve
itaat beklediği anlaşılmaktadır60 (Alpman 1970 325 Reyhan 2017 32-39)
I Hattušilirsquonin kız kardeşi oğlunun veliahtlık mevkisinden azledilip yerine
Muršilirsquonin veliaht seccedililmesi ile krala karşı ayaklanmaştır O andan itibaren de kralın
kız kardeşi oğlunun varis olması iccedilin hak iddia etmiştir Hattušarsquodaki soyluları ve
53 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 (Sommer- Falkenstein 1938 2-17) 54ldquo(Bundan boumlyle) kimse kız kardeşinin oğlunu evlat edinmesinrdquo (Alpman 1970 323) 55ldquoİşte artık benim oğlum Muršilirsquodir Onu sizler tanımalısınız onu tahta oturtunuz Onun kalbine tanrı
tarafından bir ccedilok meziyetler verilmiştir Tanrılar bir arslanın yerine ancak bir arslanı koyarlarrdquo
(Reyhan 2017 34) 56Kuzey Suriyersquodeki Halep şehrine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 27-28 Laroche 1976 34 RGTC
VI 71-74 RGTC VI2 24) 57 II Muwatalli ile Halep kralı Talmi-Šarruma arasında yapılan antlaşma bkz CTH 75 = KBo 16 58ldquoBuumlyuumlk Kral Hattušilirsquonin torunu buumlyuumlk kral Muršilirdquo (Alpman 1970 325) 59 I Hattušilirsquonin fermanı bkzCTH 5 60ldquoBuumlyuumlk kral Tabarna asiller ve neyler meclisine der ki lsquoBakınız ben hastalandım ve ben sizlere genccedil
Labarnarsquoyı tahta bu otursun (diyerek) takdim etmiştim Ve ben kral ona oğlum dedim onu bağrıma
bastım ve yuumlkselttim Onun iccedilin her zaman ihtimam ettim Halbuki o oğul gibi davranmadı goumlzleri
nefret doluydu Hiccedil ağlamadı merhamet goumlstermedi soğuk ve kalpsizdirdquo ifadesi yer almaktadır
(Reyhan 2017 33)
17
saraydaki nuumlfuzlu kişileri kendi tarafına ccedilekmiştir 61 I Hattušili kız kardeşinin
guumlcuumlnden ve etkisinden korkmuş olmalı ki onu şehirden uzaklaştırıp suumlrguumlne goumlnderdi
Tekrar bir ayaklanmaya kalkışılmaması iccedilin de kızıyla ve kızının ailesiyle olabilecek
buumltuumln irtibatı yasakladı62 (Bin-Nun 1975 73 vd Reyhan 2017 32-39)
Hititler oumlncesi Anadolursquoda Tabarnarsquonın kız kardeşi ve Tawananna yani eşi aynı
kişi olmalıydı bu sayede de nasıl bu kadar nuumlfuzu ellerinde bulundurup krala karşı
yaptıkları isyanlarda soyluların ve halkın onların tarafında oldukları da daha net bir
şekilde anlaşılacaktır (Bin-Nun 1975 147)
I Hattušilirsquonin kızının nuumlfuzundan adının soumlylenmemesini isteyecek kadar
tedirgin olduğu anlaşılmaktadır63 (Bin-Nun 1975 112) I Hattušilirsquonin kız kardeşi ve
kızı pek ccedilok oumlzellik bakımından birbirlerine benzemektedirler ikisi de uumllke iccedilin tehlike
oluşturmuşlardır oğulları tahta uygun goumlruumllmemiştir metinlerde unvanları yerine
ldquoYılan gelecek ve Hattušarsquoyı sokacakrdquo64cuumlmlesi geccedilmektedir (Darga 2013 129)
Yılan ldquoMUŠ-ašrdquo65 olarak belirtilmektedir (Bin-Nun 1975 72)
I Hattušilirsquonin eşi Haštayarrsquoın ise ayaklanmalara ait olan belgelerde adının
geccedilmemesi sebebiyle soumlz konusu ayaklanmalara katılmadığı ve kralla iyi bir ilişki
iccedilerisinde olduğu goumlzlemlenmektedir II Muršili doumlnemine tarihlenen haccedil muumlhuumlrde I
Hattušilirsquonin yanında yer alan kraliccedilenin adı tam olarak okunamasa da ldquoka-rdquo hecesi ile
başladığı ve soumlzuuml geccedilen kraliccedilenin Kadduši olarak tanımlanabileceği duumlşuumlnuumllmektedir
Ccedilivi yazılı metinlerde ldquokan-lirdquo Kantuzilli demekse ldquokata-širdquo yazımı da Kadduširsquoyi
belirtiyor olabilir Kadduširsquonin de I Hattušilirsquonin cariyelerinden biri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Eğer Haštayarrsquodan oumlnceki eş olsaydı hiccedil şuumlphesiz kurban
61ldquoSonra o Hattuša ve meclisi sadakatsizleştirdi soylular ve benim saray goumlrevlilerim bana karşı
duumlşman oldularrdquo (Reyhan 2017 33) 62ldquoO benim evime girdiği zaman evimi yıkacak Hattuša şehrine gelirse yine sadakatsiz olacakrdquo(Bin-
Nun 1975 111) (HAB III 18-20) 63ldquoGelecekte kimse Tawanannarsquonın adını soumlylemeyecek Onun oğullarının ve kızlarının adlarını kimse
soumlylemeyecek Eğer Hitit oğullarından herhangi biri onları soumlylerse boğazı kesilecek ve kapısının oumlnuumlne
asılacaktırrdquo (Bin-Nun 1975 112) 64 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Aziru arasında yapılan antlaşma bkz CTH 49 65MUŠ-aš terimi ile belirtilmelerinin sebebi I Hattušilirsquonin yasakladığı muhtemel buumlyuumllerden ve yılan
iccedileren rituumlel uygulamalarıyla bağlantıları kanıt olarak yorumlandı Ayrıca insan ruhu ya da oumlluumlm olarak
da sembolize edildiği duumlşuumlnuumllmektedir Bunlara ek olarak İlluyanka Destanırsquondaki yılan da bu tabir ile
anılmaktadır( Bin-Nun 1975 118)
18
listelerinde Haštayarrsquodan oumlnce adının yazılması gerekliydi (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol-
Hawkins 1993 95 vd Yiğit 2007 800) Haštayar I Hattušilirsquoye ait bir fragmanda66
karşımızda ccedilıkmaktadır Hitit kralı Haštayarrsquoa oumlluumlmuumlnden sonra neler yapması
gerektiğini anlatır67
I Hattušili doumlnemine ait olan yıllıklar sayesinde doumlnemin olay kronolojisi net
bir şekilde sıralanabilmektedir soumlzuuml geccedilen duumlzende Tawanannarsquonın yeğeni olan
Hattušili tarafından Hattušarsquoya yeniden yerleşilmesi Hattušilirsquoye karşı kızı ve oğlu
Huzziyarsquonın da dahil olduğu ayaklanma Hattušilirsquonin kız kardeşinin oğlunun Hattušili
tarafından veliaht ilan edilmesi kız kardeşinin oğlunun reddedilmesi ve yerine torunu
Muršilirsquonin veliaht tayin edilmesi kralın kız kardeşini ve ailenin şahsiyetlerini
accedilıklayan bir kararnamenin ccedilıkması ve bu sayede hepsinin ruumltbe statuuml ve resmi
konumlarından mahrum bırakılması konuları yer almaktadır (Bryce 1981 17 Yiğit
1997 238vd)
I Muršilirsquonin ilk eşinden bir erkek ccedilocuğu olmadığından metinlerde
bahsedilmektedir Eski Anadolu geleneklerine goumlre kız kardeşin ya da kızının oğlunun
tahta varis olması gerekmekteydi I Muršilirsquonin Hantili tarafından oumllduumlruumllmesinden
sonra bile kralın oğlu olduğuna dair herhangi bir şey bilinmemektedir
I Hantilirsquonin eşi I Harapšili ile ilgili olarak Telipinu Fermanırsquonda Hantili ve
Harapšili Eski Krallıkrsquota bilinen evlilikleri kanıtlanmış ilk kral ccedilifti ve Tawananna
olması muhtemel kişidir (Bin-Nun 1975 89) Hitit-Hurri arasındaki muumlcadele
sırasında esir duumlştuumlğuuml bilinmektedir (Kılıccedil -Duymuş 2007 91)
Kraliccedilenin Šugziya 68 kentinde oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalanmış olduğu
Tagalaharsquoya 69 gittikleri ve orada dikenli ccedilalılara atılmaları sebebiyle kraliccedile ve
oğullarının oumllduumlkleri duumlşuumlnuumllmektedir Tuumlm bunların arasında İlaliuma adlı bir kişi
66 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 67 ldquoBeni bırakma Boumlylece kral ona soumlyleyemeyebilir saray yetkilileri şoumlyle der Bakın Yaşlı
Kadınları sorguya ccedilekiyor bu yuumlzden onlar iccedilin O şimdi bile kahinleri sorguya ccedilekiyor O zaman
beni bırakma yapma Bağdaşın beni Sana soumlzlerimi bir işaret olarak vereceğim Beni iyi yıka Beni
goumlğsuumlnde yeryuumlzuumlnden korurdquo I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 III 64-73 (Bryce
2005 94 Yiğit 2007 797) 68 Boybeypınarrsquoı yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 363-364 RGTC VI2 148) 69 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 382)
19
kraliccedile ve ccedilocuklarını kurtarma operasyonu iccedilin goumlrevlendirilmiştir (Soysal 1990
277 Gilan 2015 143vd Gilan 2015 160) I Hantilirsquonin olay ile ilgili hiccedilbir şey
bilmediği ve daha sonra bilgilendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir bu durum iccedilin
goumlrevlendirilen İlaliumanın kaderi belirsizliğini korumaktadır (Soysal 1990 278-
279)
Ammuna ve II Tawanannarsquonın kızı olan İšpitariyarsquonın Telipinu ile
evlendirildiği anlaşılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 92)
Telipinu tahta ccedilıktığında krallık oldukccedila sıkıntılı bir doumlnemin iccedilerisindeydi
Taht kavgaları ve tahta kısa suumlreli ccedilıkan krallar sebebiyle uumllkede asayiş bozulmuştu
Telipinursquonun uumllkenin asayişini yeniden sağlaması gerekti Bu nedenle kralın eşi
İštapariyarsquonın oumlluumlmuumlnuuml planladığı anlaşılan Tahurwaili 70 sonradan kral olacak
Telipinu tarafından saraydan suumlruumllduuml Telipinu bu durumu Tahurwailirsquonin rakiplerini
ortadan kaldırma arzusu olarak yansıtsa da bu durumun gerccedileği yansıtmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Bin-Nun 1974114) İštapariya muhtemelen Tahurwailirsquonin en
buumlyuumlk ablalarından biri olmalıdır Taht sırasında oumlne geccedilebilmek iccedilin boumlyle bir
girişime heves etmiş olabilir Tahurwailirsquonin beş erkek kardeş oldukları 71
bilinmektedir (Bin-Nun 1974 115)
Telipinu Fermanı72 uyuşmazlığın ve uyumsuzluğun tehlikelerini goumlstermek
kral ve soyluların davranışları ile tahta ccedilıkacak varisin nasıl seccedilileceğine dair kanunlar
koydu Tahtın kan yolu ile kral ailesi tarafından devam etmesini sağladı ve bu durumu
da Fırtına Tanrısırsquonın denetimine bıraktı (Hoffmann 1984 74 vd) İlk oumlncelik
kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan oğlunun eğer o da yoksa
cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan kız ccedilocuğun eşinin olması
gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle hayati oumlnem arz ediyordu
sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk verebilmekti Telipinu
70 Huzziyarsquonın kardeşi ve Telipinursquonun eşinin kardeşi 71 Zuru Tahurwaili Taruhšu Huzziya Tannuwa kardeşleri arasında yer almaktadır (Bin-Nun 1974
115) 72 Telipinu fermanı bkz CTH 19
20
Fermanırsquonın 49 paragrafı Hitit yasaları ile benzerlik taşımaz paralel değildir ldquoHerr
des Blutesrdquo kavramı Hitit kanunlarında rol oynamaz (Hoffmann1984 82)
Hitit krallarının tahta geccedilmek iccedilin panku meclisinden onay alması gerektiği
duumlşuumlnuumllmemektedir bu durumu oumlrnek olarak ise I Hattušilirsquonin tahta varis olarak
yeğeni Labarna yerine torunu I Muršilirsquoyi getirmesi sırasında meclisten bir onay
alındığına dair bir kanıt bulunmamasıdır Tahta ccedilıkacak kişinin kralın kararı ile belli
olduğu buna rağmen Labarnarsquonın bir suumlre tahtta bulunduğu daha sonrasında I
Muršilirsquonin tahta geccediltiği bilinmektedir Genccedil Tuthaliyarsquonın oumllduumlruumllmesinden sonra
tahta ccedilıkan I Šuppiluliuma zamanında ya da III Hattušilirsquonin yeğeni Urhi-Tešuprsquotan
tahtı ele geccedilirdiği sırada panku meclisinin oumlnemsiz de olsa bir rol oynamadığı
bilinmektedir Telipinursquonun panku meclisinin tahta ccedilıkacak kişinin seccedilimi
konusundaki yetkisini sınırlandırmayı istediği anlaşılmaktadır Eğer panku meclisinin
kralın seccediliminde etkisi yoksa soylu meclisi olmak dışında bir grupla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 86 vd)
Tahta ccedilıkmaya ilişkin duumlzenlemenin ataerkil taht destekccedilileri ile suumlrekli bir
tartışma iccedilerisinde olunmasına rağmen Hattušilirsquoden Telipinursquoya kadar gizli de olsa
var olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 89)
I Tuthaliyarsquonın Nikalmati ile evlenmesinin sebebinin Nikalmatirsquonin nuumlfuzu
sebebi ile olduğu ve krallığa guumlccedil kazandırmak istediği duumlşuumlnuumllmektedir Kral II
Tuthaliya ve eşi Nikalmati kralın kız kardeşi Ziplantawi tarafından buumlyuumlye maruz
kaldıklarını belirtmişlerdir Kız kardeş krala kraliccedileye ve ccedilocuklarına karşı bir konum
sergilemiştir Buumlyuumlden kurtulmak iccedilin adaklar sunma yoluna gitmişlerdir metinde ilgi
ccedileken husus ise buumlyuumlyuuml kralın kız kardeşinin yaptırdığının yazmasıdır (Kılıccedil-Duymuş
2007 92 Darga 1976 25)
Nikalmatirsquonin kızı Ašmunikal I Arnuwandarsquonın eşidir lakin Hititlerde ensest
ilişkilerin hoş karşılanmadığı ve cezalandırıldığı bilinmektedir Bu sebeple de
konunun izahatı iccedilin uumlccedil fikir ortaya konulmuştur (Otten 1968 137)
bull Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin Arnuwandarsquoyı evlat edindiği
21
bull Arnuwanda Tuthaliyarsquonın başka bir hanımından olan ccedilocuğu olduğu ve iki uumlvey
kardeşin krallığı beraber youmlnettiği
bull İki uumlvey kardeş birbirleri ile evli olduğudur
Ašmunikalrsquoin annesinin oumlluumlmuumlnden sonra Tawananna mevkisine geccediltiği ve bu
durumu hem babası Tuthaliya hem de I Arnuwanda zamanında koruduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Beran 1967 69)
Ašmunikal kendisini I Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin kızı olarak tanımlarken
Arnuwanda kendisini sadece I Tuthaliyarsquonın oğlu olarak belirtmektedir Lakin bu
durum ensest ilişki olduğunu goumlsterir ki Hitit cezaları arasında yer alan hurkel
teriminin ensest ilişkiyi karşıladığını bilmekle birlikte yasak olduğu da I
Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkkana ile yaptığı antlaşmasında net bir şekilde
goumlzler oumlnuumlne serilmektedir bu sebeple Ašmunikal ile Arnuwandarsquonın karı-koca değil
de kardeş olarak tahta ccedilıktıkları ve uumllkeyi youmlnettikleri fikri ortaya atılmıştır (Beal
1983 115)
I Hattušili kız kardeşinin oğlu olan Labarnarsquoyı kendi oğlu kabul etmişti
sonrasında onun koumltuuml davranışları nedeniyle torunu Muršilirsquoyi tahta veliaht olarak
atadı Bu durumda ikisinin de evlatlık oldukları ve meşru veliaht oldukları goumlz oumlnuumlnde
bulundurulursa durumun anlaşılması daha kolay olacaktır Ayrıca bu durum Telipinu
Fermanırsquondaki ldquoEğer varis olacak bir prens yok ise hangi kız ccedilocuk oumlndeki ise ona
bir iccedil guumlveysi alsınlar o kral olsunrdquo (Alp 2005 61) ifadesini destekler niteliktedir
Bu durumda da veliaht olacak bir erkek ccedilocuk olmadığı iccedilin veliahtlık durumunun
kralın en buumlyuumlk kızına geccediltiği ve soumlz konusu damadın da evlatlık olarak alındığı fikri
ortaya ccedilıkmaktadır (Beal 1983 117) Bunlara ek olarak Arnuwandarsquonın soyunu babası
Tuthaliyarsquoya dayandırması ama dedesine dayandırmaması da evlatlık olma durumunu
accedilıklar niteliktedir (Beal 1983 119)
Telipinu efsanesinde73 tanrı Telipinursquonun kraliccedile Ašmunikalrsquoe kızıp ortadan
kaybolması ve tanrı Telipinursquonun bolluk ve bereketi de yanına aldığından
bahsedilmektedir bu durum Hitit halkı arasında kardeşi ile evlenmesi sebebiyle
73 Kaybolan tanrı Telipinursquonun hikayesi bkz CTH 324
22
kraliccedilenin guumlnahkar olduğuna işaret sayılabilir Ayrıca Tašmišarri ile Arnuwanda aynı
kişiyse Tašmišarrirsquonin eşi Taduhepa olması sebebiyle Ašmunikalrsquoin kız kardeş olarak
Tawananna mevkisinde oturduğu ancak oumlluumlmuuml sonrasında goumlruumlmcesinin yerine
Taduhepa kraliccedile olabildi goumlruumlşuuml de bulunmaktadır (Dinccedilol 1982 35)
Ašmunikalrsquoin adını taş ev ile ilgili bir tablette goumlrmekteyiz metne goumlre taş ev
ccedilalışanlarının vergiden muaf olmasını istemektedir Ayrıca kral ile birlikte yer aldığı
muumlhuumlrler bağış belgelerinin uumlzerinde goumlzlemlenmektedir bu sebeple kraliccedilenin idari
işler ile de goumlrevli olduğu anlaşılmaktadır (Darga 1976 26)
Ašmunikal ile birlikte hanedan kadınlarının nuumlfuzları geri gelmiştir Nikalmati
ve Ašmunikal Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın baş rahibeleri olarak atanan ilk
kraliccedilelerdir (Bin-Nun 1975 86) Bu sebeple de adı geccedilen iki kraliccedileden oumlnce
rituumlellerin kraliccedileler tarafından gerccedilekleştirilmediği sonucu ortaya ccedilıkmaktadır
Ašmunikal Hitit tarihinde pek ccedilok ilke imza atmıştır Hitit tarihinde politik
statuumlsuuml onaylanmış ilk kadındır ayrıca Tawananna ve MUNUSLUGALGAL
unvanlarını elinde tutan ilk kişidir kral ile birlikte muumlhuumlrde adının geccedilmesinin yanı
sıra kendisine ait de muumlhruuml olan ilk kraliccediledir kralın yanında eşi olarak goumlzuumlken ilk
kız kardeştir (Bin-Nun 1975 173)
Tespit edilen ilk dua metni Arnuwanda ve Ašmunikal ccediliftine aittir74 Saray
mensubu olan kişilerin dini metinleri sadece dini accedilıdan değil doumlnemin tarihini
aydınlatması bakımından da olukccedila oumlnemlidir Duanın ana konusunun kuzey
boumllgelerdeki kuumllt faaliyetlerinin kesilmesi ile ilgili olduğu ve soumlz konusu duanın
Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona yapıldığı anlaşılmaktadır (Houwink ten Cate 1969 83
vd Singer 2002 40-43)
Dua metinlerinde Tašmišarri ile Taduhepa isimlerinin ccedilift olarak yer aldığı
goumlruumllmektedir Taduheparsquonın ayrıca I Šuppiluliuma ile birlikte kurban listelerinde yer
aldığı soumlzuuml geccedilen iki kraliccedilenin aynı kişi olduğu ve I Šuppiluliumarsquonın ilk eşi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Rituumlellerde soumlzuuml geccedilen kralın Taduheparsquoya eşlik ettiği
goumlruumllmektedir Ašmunikal ile birlikte metinlerde yer alan Tašmišarrirsquonin kimliğinin
74 I Arnuwanda ile Ašmunikkalrsquoin Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 375
23
belirlenmesi iccedilin iki goumlruumlş ortaya atılmıştır ya I Arnuwanda ya da II Tuthaliya
olmalıydı Tašmišarrirsquonin Ašmunikal ile ilgili metinde yer alması75 ve soumlzuuml geccedilen
metinde Hurrice ldquonerardquo 76 yani anne kelimesinin geccedilmesi aile ilişkilerini kanıtlar
niteliktedir (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 101)
Tašmišarrirsquonin veliaht konumundayken Šatanduhepa ile evlendiği ve ilk eşi
olduğu daha sonrasında Taduheparsquonın kraldan daha uzun yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir
II Muršili doumlnemine ait olan haccedil muumlhuumlrde de II Tuthaliya (Tašmišarri) ve Taduhepa
isimleri geccedilmektedir Tuthaliyarsquonın I Arnuwandarsquonın oğlu olduğu muumlhuumlrde
Arnuwanda-Ašmunikal ccediliftinden sonra yazılmalarından anlaşılmaktadır (Wilhelm-
Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 102)
Tašmišarri II Tuthaliya ile aynı kişiyse eşi Taduhepa olmalıdır Taduheparsquonın
I Šuppiluliuma ile birlikte muumlhuumlr baskılarının bulunmasının sebebiyse Taduheparsquonın
I Šuppiluliumarsquonın annesi olmasıdır (Dinccedilol-Dinccedilol-Wilhelm-Hawkins 1993 103)
Šapinuwarsquoda bulunan mektupların buumlyuumlk bir kısmı ldquoBuumlyuumlk Kral ve Kraliccedilerdquorsquoye
goumlnderilmiş mektuplardan oluşmaktadır Kralın Šapinuwarsquoda devleti youmlnetirken
kraliccedilenin de kendi yetki ve goumlrevlerini yerine getirdiği anlaşılmaktadır Soumlz konusu
belgelerden burada bulunan kralı ccediliftin Tašmišarri (II Tuthaliya) ve Taduhepa olduğu
anlaşılmaktadır (Suumlel- Suumlel 2011 96 vd)
Šapinuwa belgelerinde en ccedilok ele geccedilen konunun fal metinlerinden oluşması
burada bir kral ccediliftinin yaşadığını ispatlar niteliktedir Kraliyet iccedilerisinde yapılacak
işler alınacak kararlar iccedilin fallardan yararlanıldığı bilinmektedir ayrıca falın ccedilıkan
sonucuna goumlre arınma ve kurban sunma gibi eylemler gerccedilekleştirilmektedir
Tašmišarri ve Taduhepa isminin bu tuumlr metinlerde sıkccedila yer aldığı goumlruumllmektedir
(Suumlel- Suumlel 2006 17)
75 Ağız yıkama rituumleli bkz CTH 777 76 Tischler 2001 112
24
Šapinuwa belgeleri arasında yer alan bir mektupta 77 kraliccedilenin yanında
goumlrevde yer alan Zuwa isimli bir kişi tarafından kraliccedilenin ağzından buumlyuumlk krala
yazılmıştır Kral ve kraliccedilenin adları maalesef ki metinde geccedilmemektedir lakin
Šapinuwa arşivi burada bir kral ccediliftinin ikamet ettiği goumlrsterir ve mektubu yazdıran
kraliccedilenin Taduhepa mektupta geccedilen kralın ise II Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Suumlel 2002 822 vd) Kraliccedile Taduheparsquonın kral Tašmišarrirsquoye yazdığı mektuplardan
biri de78 kurban konusunu iccedilermektedir (Suumlel 2008 462)
Ortakoumlyrsquode yapılan kazılarda in situ olarak II Tuthaliya ve Taduheparsquoya ait bir
kalıp ele geccedilmiştir79 (Suumlel 2008 464) C binasında bulunan muumlhuumlr kalıbı uumlzerinde
Anadolu hiyeroglif yazılı ldquoBuumlyuumlk Kral Tuthaliya ve Taduhepardquo baskısı bulunması
sebebiyle kralı bir kompleksin varlığının katını olarak yorumlanmakta ve burada
yaşayan kral ile kraliccedilenin adını bize verebilmekte olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Suumlel
2008 467)
IA2b Hitit Imparatorluk Doumlnemi
İmparatorluk ccedilağı vesikalarında edindiğimiz bilgilere goumlre Hitit kraliccedileleri
ulaşabilecekleri en uumlst mevkide yer almışlardır Kraliccedilelere ait belgeler yalnızca
başkent Hattušarsquoda değil Tel Amarna ve Ugarit gibi devletlerin arşivlerinde de ele
geccedilmiştir
Eski Hitit doumlnemine kıyasla kadınların siyasi otorite uumlzerinde daha baskın
oldukları goumlruumllmektedir Yeni Hitit doumlnemindeyse kraliccedileler iccedilişlerinde dış işlerinde
politikada ve dini işlerde daha etkin olmaya başlamışlardır muumlhuumlrleriyse bu konunun
77ldquoEfendim Majestersquoye soumlyle Cariyen kraliccedilen şoumlyle der Efendim Majestersquonin huzurunda her şey iyi
olsun ve Efendim Majestersquoyi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendim Majestersquoyi korusunlar Benim
yanımda da (herşey) iyidir Başım gibi sırtım da hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı veriyor) efendim
Majestersquonin huzurunda herşey nasılsa Efendim Majeste bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002
821) 78ldquoEfendimrsquoe Guumlneşimrsquoe soumlyle Cariyen Kraliccedile şoumlyle der Efendimrsquoin Guumlneşimrsquoin huzurunda herşey
iyi olsun Guumlneşimrsquoi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendimrsquoi Guumlneşimrsquoi korusunlar Benim yanımda da
herşey iyi durumdadır Guumlneşim Efendim Vašunnirsquoyi goumlnderdin ve bana kurban konusunda şoumlyle
yazdınhellip Sonra Vašunnirsquoyi Hattušarsquoya goumlnderdim gitsinler o tableti beylerin huzurunda okusunlar ve
her ne yapılacaksa Guumlneşimrsquoe acilen yazsınlarrdquo (Suumlel 2008 462 vd) 79Bkz Resim 18
25
ispatıdır Buumltuumln muumlhuumlrlerin uumlzerinde kraliccedileler MUNUSLUGALGAL olarak
geccedilmektedir her muumlhuumlrde Tawananna unvanına rastlanmaz
Hitit kraliccedileleri bağlı bulundukları zamanda yaşayan diğer buumlyuumlk devlet
kraliccedilelerinin konumlarından oldukccedila farklıydı ve etkindi Mısır ve Mezopotamyarsquoda
kraliccedile tuumlm guumlcuuml elinde bulunduran kralın eşi konumunda bulunmakta ve dini işleri
dışında fazla yetkisi bulunmamaktadır Eski Babil doumlneminde Mari haremindeki
kadınların genellikle ilahi soumlyleyen şarkıcılar oldukları belirtilmiştir Mari haremi
korunaklı ve izole bir alandaydı (Stol 1995 135) Mısır Krallığırsquonda kraliyet
ailesindeki kadınların diğer uumllkelerdeki kralı ailelere yazdıkları sadece iki adet mektup
bulunabilmiştir ve bu mektuplar Hitit Krallığırsquona yazılmış olup II Ramsesrsquoin eşi
Naptera 80 ve annesi Teyersquonin 81 Puduheparsquoya goumlnderdikleri mektuplardır 82 (Darga
1976 103) Ayrıca oumllen firavun Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya yazdığı
mektup83 dışında Mısır hanedanına mensup kadınların diplomatik hayatta yer aldığı
ile ilgili elimizde başka bir kanıt bulunmamaktadır (Darga 1984 42) Eski Oumlnasya
kraliccedileleri arasından Mısır kraliccedilesi ve firavun olarak goumlrev yapan Hatşepsut ve Asur
kraliccedileleri Šammuramat ve Nakiya hakkında bilgi sahibiyiz
Hitit Krallığırsquonda ise kraliccedilenin krala eşit dış ve iccedil politikada etkin idari işlere
bakan krallığın bağımsız bir kadın temsilcisi olduğu goumlruumlluumlr Ayrıca krallar birbirlerine
kardeşim diye hitap ettikleri mektupların sayısı bir hayli fazlayken kraliccedilelerin
birbirlerine yazdıkları ya da kraliccedilelerin krallara yazdıkları mektuplar da bir o kadar
azdır Puduhepa haricinde Hititli bir kraliccedilenin başka bir krala mektup yazıp yazmadığı
bilinmemektedir Soumlz konusu durum da Hitit Uumllkesirsquonde kraliccedilenin Hititlerin ccedilağdaşı
olan diğer uumllkelerdeki kraliccedilelerden ne kadar fazla sorumluluğu ve goumlrevi olduğunu
net bir şekilde goumlstermektedir
80 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 81 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 82 Mısır kralı II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
167 Mısır kralı II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
168 83 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB
26
Hitit kurban listeleri ve muumlhuumlr baskılarında yer alan I Šuppiluliumarsquonın eşi
Taduhepa Henti ve Malnigal84 ya da diğer adı ile Tawananna adını taşıyan uumlccedil eşi
olduğunu oumlğrenmekteyiz İlk eşi hakkında bilgilerimiz oldukccedila azdır II Muršili
doumlnemine ait olan malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr bize II Muršilirsquonin soyağacını
oumlğrenmemize yardımcı olmaktadır Kral soyunu eski Hitit krallarına dayandırdığı
goumlruumllmektedir I Šuppliluliumarsquonın yanında yer alan isim sebebiyle annesinin Henti
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 5)
Taduheparsquonın I Šuppiluliumarsquoya yazdığı bir mektupta85 kraliccedilenin kralın
durumunu merak ettiği ve eşi ile yakından ilgilendiği goumlruumlluumlr Ayrıca bu metin Hitit
metinleri arasında bir Hitit kraliccedilesinin eşine hitap ederek yazdığı tek oumlrnektir86 (Suumlel
2002 819 vd)
Uumlccediluumlncuuml eşin ise Ugarit sarayı guumlney arşivinde bulunan bir metin sayesinde
kendisinin Babilli bir prenses olduğunu anlamaktayız ayrıca yine adı geccedilen sarayda
kendisine ait uumlccedil adet muumlhuumlr baskısı bulunmuştur Hattušarsquoda yapılan kazılarda ele
geccedilen bir bulla sayesinde de adının Malnigal87 olduğunu oumlğrenmekteyiz Malnigal
Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler arasındadır
Ayrıca Ugarit Kralı Niqmadu ile yapılan bir antlaşmada I Šuppiluliuma ve
Tawanannarsquonın muumlhuumlr baskıları metnin tam ortasında goumlruumllmektedir (Darga 1976 30
vd)
Kraliccedilenin adı pek ccedilok bulla ve muumlhuumlr uumlzerinde geccedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile ortak bir muumlhuumlr baskısı uumlzerinde
ismi yer almaktadır Ugarit kralı Niqmadu ile yapılan antlaşma metninin tam ortasında
84 Bkz Resim 19 85 ldquoEfendim guumlneşime soumlyle Hizmetkarın kraliccedile şoumlyle der Efendim guumlneşim huzurunda herşey iyi
olsun ve efendim guumlneşimi tanrılar hayatta tutsunlar ve onu korusunlar Benim yanımda da (herşey)
iyidir Başım gibi sırtımda hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı vermektedir) Efendim guumlneşimin
huzurunda herşey nasılsa efendim guumlneşim bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002 819 vd) 86 Suumlelrsquoe goumlre Taduhepa bu mektubu eşi I Šuppiluliumarsquoya yazmıştır (Suumlel 2002 819 vd) lakin I
Šuppiluliuma Taduheparsquonın eşi değil kraliccedilenin oğludur Bu sebeple Taduheparsquonın mektubu yazdığı
kral I Šuppiluliuma değil II Tuthaliya olduğu fikri bizce daha makuldur 87Ayrıca metinde prensesin uumllkesine KA-DINGIR-RA Karaduniaš ve Šanhara denildiği bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın yanıltılması ve suumlrguumln edilmesi uumlzerine II Muršilirsquonin duası
bkz CTH 70= KUB 144 II 3-8 (Alparslan 2006 8) Kassit kralı II Burnaburiyašrsquoın kızı olduğu tahmin
edilmektedir (Uumlnal 2014 144 Klengel 2002 124)
27
da Muršili ve kraliccedileye ait muumlhuumlr baskısı goumlruumllmektedir ve Malnigalrsquoe ait en oumlnemli
izdir bu durumda ilk defa bir Hitit kraliccedilesinin adını bir antlaşmayı iccedileren tabletin
uumlzerinde yer almaktadır (Darga 2013 148)
I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml sonrası sırasıyla tahta I Arnuwanda soumlzuuml geccedilen
kralın vebadan oumllmesi sebebiyle de tahta I Arnuwandarsquonın kardeşi II Muršilirsquonin
geccediltiği bilinmektedir II Muršilirsquonin tahta geccediltiğinde yaşının kuumlccediluumlk olması sebebiyle
sadece kendi uumllkesinde değil doumlnemin diğer uumllkeleri arasında da kuumlccediluumlk goumlruumllduumlğuuml
belirtilmiştir88
Malnigalrsquoin II Muršili ile aralarında gergin bir ilişkinin olduğu bilinmektedir89
II Muršilirsquonin Tawanannarsquonın pek ccedilok hatasını goumlrmesine rağmen goumlrmezden geldiği
ve ayrıca II Muršilirsquonin eşinin Tawanannarsquoya karşı kullanabileceği bilgileri olmasına
rağmen kullanmadığı belirtilmektedir90 II Muršili Azzi Uumllkesirsquone91 doğru giderken
guumlneşin bir işaret verdiğini ve kraliccedilenin de bunu II Muršilirsquonin soyunun sonunun
geldiğini şeklinde yorumladığı goumlruumllmektedir Aralarında geccedilen muumlcadelenin iktidar
kavgası olduğu accedilıktır (Alparslan 2006 14vd)
Kral Malnigalrsquoe oumllen babasının tapınaklara tahsis ettirdiği adak eşyası ve
hediyeleri alıp başka yerlere verdiği kralın arkasından haraccedil aldığı gibi ağır ithamlarda
bulunmuştur Kargamıš ve Aštata92 şehirlerini haraca bağladığı bilinmektedir Aštata
88 ldquo Babam tanrı olduğu zaman kardeşim Arnuwanda babasının tahtına oturdu Arkadan o da
hastalandı Duumlşman uumllkeleri kardeşim Arnuwandarsquonın hasta (olduğunu) işitince aynı duumlşman uumllkeleri
savaşmaya başladılar Kardeşim Arnuwanda tanrı olunca (oumlluumlnce) (o zamana kadar) savaşmayan
duumlşman uumllkeleri o duumlşman uumllkeleri de savaştılar Etraftaki duumlşman uumllkeleri şoumlyle dediler lsquoHitit
Uumllkesirsquonin kralı olan babası kahraman bir kral idi O duumlşman uumllkelerini yendi O tanrı oldu Babasının
tahtına oturan oğlu o da eskiden bir kahramandı O hastalandı O da oumllduuml Şimdi babasının tahtına
oturan ise o (bir) ccedilocuktur Hitit Uumllkesirsquonin topraklarını ve Hitit Uumllkesirsquoni koruyamayacakrsquordquo (Alp
2005 125) 89ldquoO saraya ve aynı tavırla babamın hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone huumlkmettiğinde kardeşimin (abim)
hayatı boyunca huumlkmetti Ve abim tanrı olduğunda ben ona karşı hiccedilbir şekilde yanlış yapmadım ya da
onu hiccedilbir şekilde aşağılamadım O saraya ve babamın ve abimin hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone
huumlkmetti ve o aynı şekilde huumlkmettirdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları
ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 = KUB 144 (Bin-Nun 1975 177) 90 ldquoHangi olayı o karıma sır olarak anlattı ise karım bu olayı kraliccedileden sakladı Karım onu başka
herhangi birine soumlyledi mi Bana soumlyledi mi Ya da herhangi bir mahkeme yapıp ve kraliccedileyi
mahkemeye herhangi bir şekilde taşıdı mı Karım kraliccedileye (karşı) ispiyoncu oldu murdquo 91Trabzon ve Giresun civarlarına lokalize edilir (RGTC VI 59 RGTC VI2 19) 92Fıratrsquoın Balis yakınları ile Haburrsquoun ağzına kadar olan boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 48
RGTC VI2 16)
28
Tapınağırsquondaki guumlmuumlşuuml bir yerde sakladığı bilinmektedir bu durumdan da kraliccedilenin
soumlz konusu tapınaktaki guumlmuumlşuuml almasının yasa dışı olduğu ve Tawananna mevkisinde
bulunan kişilerin tapınaklardaki hazinelere giriş izinlerinin olduğu anlaşılmaktadır
(Bin-Nun 1975 184) Guumlmuumlşuumln bulunması iccedilin II Muršili Kargamıš kralı
Šarrikušuhrsquou goumlrevlendirmişti lakin eli boş doumlnuumlnce II Muršili konu ile bizzat kendisi
ilgilenmiştir (Uumlnal 2014 146) Kraliccedile kendisinin succedillu olmadığını belirtmiştir93(Bin-
Nun 1975184) III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona
yaptıkları bir dua metninde94 yine Malnigal ile alakalı olan olaydan soumlz edilmektedir95
Soumlz konusu metinde Tawanannarsquoya karşı accedilılan davadan ve sonuccedillanmasından
bahsedilmektedir Dava suumlrecinde III Hattušilirsquonin ccedilocuk olduğu anlaşılmaktadır III
Hattušili doumlnemine ait bir metinde Malnigalrsquoin daha sonra Ahhiyawa Uumllkesirsquone96
suumlrguumlne gittiğinden bahsedilmektedir (Uumlnal 2014 146)
Malnigalrsquoe karşı yaptılan ait en buumlyuumlk iddiaysa kral II Muršilirsquonin eşine buumlyuuml
yapmakla ve bu sebepten oumltuumlruuml de onun oumlluumlmuumlyle succedillanmasıdır 97 Bilhassa
Kargamıšrsquotaki hastalık ve oumlluumlm tanrıccedilası Išhara ile Kubaba tapınaklarındaki
lanetlerinin etkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Uumlnal 2014 144) II Muršili doumlnemine ait
bir metinde durum net bir şekilde anlaşılmaktadır98 Metinde Mezzula buumlyuumlcuuml ve
onlardan kast edilense kraliccedile ve ccedilocukları olmalıdır Malnigalrsquoin bir başka succedillandığı
93ldquoAštatarsquonın Išhararsquosı tekrar ve tekrar konuştu lsquoTanrıccedila o guumlmuumlşe sahip değilim Tanrıccedilam kim senin
guumlmuumlşuumlnuuml tutuyorrsquordquoII Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1417-18 94 III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 95 ldquoBen henuumlz ccedilocuktum Sarayın iccedilinde ise hizmetkacircrınız Tavanannarsquonın mahkemesi olduğu zaman
babam kraliccedile Tavanannarsquoyı aşağıladığında o ise tanrının cariyesi idi [Sen] tanrıccedilam beycem
[ru]hunun iccedillerinde biliyordun kraliccedilenin (guumlcuumlnuumln) kısıtlanması isteğin mi idi [Yoksa isteğin değil]
miydi [O ise Tavanannarsquon] ı n (guumlcuumlnuumln) kısıtlanmasını [gerccedilekleştirdi Ben ise] hiccedilbir şekilde [bu
olayın iccedilinde değildim ] idi [Eğer tanrıccedilam beycem] herhangi bir şekilde [oumlfkeliysen]
[Tavanannarsquonın olayını ] yapan (kişi) [ccediloktan tanrı ol]du [O yoldan ccedilıktı ve on]u başıyla [oumldedi bile]
[Ben ise bu em]re ortak değildimrdquo (Alparslan 2006 20) 96 Troas ve kıta Yunanistanrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 10-11RGTC VI 1-2 RGTC VI2 1) 97 ldquoKraliccedile beni karımı (ve) ccedilocuğumu İšhararsquoya karşı lanetledi Bize (karşı) libasyon yaptı Karım bu
nedenle oumllduumlrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası
bkz CTH 70 = KUB 144 IV23) (Alparslan 2006 14) 98ldquoSonra kraliccedile Mezzularsquoyı eşime goumlnderdi ve onlara karşı buumlyuumller telaffuz etmeye başladırdquo II
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 =
KUB 144 II 19-20 IV 22-23
29
konuysa buumlyuuml yoluyla kralın dilini bağlamasıdır Ayrıca II Muršili Tawanannarsquonın
succedillu olduğunu bir fal ile de kanıtlamıştır99 (Alparslan 2006 19)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin kim olduğu ile ilgili belirli goumlruumlşler ortaya atılmıştır
Oumllen kişinin Gaššulawiya olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Tawananna mevkisi biri
tarafından bırakıldığı taktirde bir başka kişiye aktarıldığı farz edilmektedir
Gaššulawiyarsquonın bir suumlreliğine de olsa Tawananna unvanını kullandığı duumlşuumlnuumllduumlğuuml
taktirde buumlyuuml sebebiyle oumllen eşin o olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-
Wilhelm- Hawkins 1993 97)
Gaššulawiyarsquonın II Muršilirsquonin oumllen eşi olmadığı duumlşuumlnuumllse de oumllen eşin
Gaššulawiya olduğunu oumlneren goumlruumlşler de mevcuttur Konuyla alakalı olduğu
duumlşuumlnuumllen bir metin II Muršili doumlnemine aitse100 soumlz konusu metinde hasta olarak
bahsedilen Gaššulawiyarsquonın101 kralın oumllen eşi olması muumlmkuumlnduumlr Gaššulawiyarsquonın
hastalığından bahseden bir başka dua metnindeki 102 girişin II Muršilirsquonin veba
dualarından birisi ile aynı duplikata sahip olması sebebiyle soumlz konusu duanın II
Muršili doumlnemine tarihlendiği ve kralın eşi olan Gaššulawiyarsquodan bahsedildiği
anlaşılmaktadır Metinin kırıklarına rağmen Gaššulawiya isminin yine bir hastalık ile
birlikte anıldığı anlaşılmaktadır (Alparslan 2007 33)
Haccedil muumlhruumln baskısında II Muršilirsquonin eşi olarak Gaššulawiyarsquonın da yer
almasının sebepleri arasında Gaššulawiyarsquodan oumlnce II Muršilirsquonin bir eşinin daha
olduğu ama Tawananna mevkisinde olmadığı iccedilin adının zikredilmediği ve
muumlhuumlrlerde yer almadığı duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu dava sonuccedillandıktan sonra II
99ldquoİşte tanrılar efendilerim tekrar soruşturdum ve o (Tawananna) oumllduumlruumllmek iccedilin (fal tarafından)
bana belirlendi O tahttan indirmek iccedilin (fal tarafından) bana belirlendi ve onu o zaman oumllduumlrmedimrdquo
(Alparslan 2006 17) 100 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 Metinde geccedilen
Gaššulawiyarsquonın kimliği konusunda net bir fikre varılamamıştır II Muršilirsquonin eşi ya da III
Hattušilirsquonin kızı olduğu konusunda goumlruumlşler mevcuttur (Alparslan 2006 21) 101 ldquoŠamuha kentindeyken seni Lelwanirsquoyi Gaşşulaviya senin hizmetkacircrın ruumlyada goumlrduuml ve sana o
guumlnlerde Gaššulawiya senin hizmetkacircrın hiccedilbir kurban vermemişti Şimdi (ise) bak senin hizmetkacircrın
Gaššulawiya hastalandı ve ona hastalık sıkıntı verdi Sonra ona o mesele zor geldi ve tanrılardan (fal
yolu ile) sordular ve o tanrılardan ise fal yoluyla saptandırdquo (Alparslan 2006 25) 102 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376
30
Muršilirsquonin Gaššulawiya ile evlendiği103 ve bu sayede Tawananna unvanını aldığı ve
haccedil muumlhuumlrde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Haccedil muumlhuumlr baskısının lejantının accedilıklanması
hususunda iki goumlruumlş olması bu şekilde accedilıklığa kavuşturulabilir (Alparslan 2006
28vd)
Kraliccedilelerin dini ve idari goumlrevleri olduğu bilindiği iccedilin dava sonrasında boumlyle
oumlnemli bir makamın boş kalmış olduğu duumlşuumlnuumllemezdi bu sebeple oumllen eşin soumlz
konusu Gaššulawiya olsa bile arada yine ismini bilmediğimiz bir kraliccedilenin olması soumlz
konusudur ccediluumlnkuuml Danuheparsquonın kralın son doumlnemlerinde evlendikleri
duumlşuumlnuumllmektedir Dua metninin104 ilk boumlluumlmuumlnde dua eden kişiyi Tawananna olması
halinde onun II Muršilirsquonin birinci eşi iccedilin değil ikinci eşi Gaššulawiya iccedilin dua etttiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 29 vd Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993
98)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin Danuheparsquodan ziyade Gaššulawiya olduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2014 146) Gaššulawiyarsquonın haccedil muumlhuumlr uumlstuumlnde
Tawananna unvanı ile yer almasının sebebinin ise Malnigalrsquoin hala hayattayken ve
Tawananna konumundayken kullandığı duumlşuumlnuumllmektedir Aralarında ccedilekişme
sebebiyle boumlyle sorunların ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir İki kişinin aynı anda soumlz
konusu unvanı kullanıp kullanamadığı konusu hala bir netlik kazanmadığı iccedilin konu
halen belirsizliğini korumaktadır (Alparslan 2006 29)
Malnigal guumlmuumlşuuml saklama ve kralın eşini buumlyuuml ile oumllduumlrme sebepleri ile tahttan
indirilir (Darga 2013 149) Ayrıca doumlneme ait bir başka metinden anladığımız
kadarıyla105 Malnigal II Muršilirsquoyi tahttan indirmeye ccedilalışmaktadır106 Rahibe olarak
tapınağa goumlnderilmiştir107 Malnigalrsquoin kehanetlere goumlre idam edilmesi gerekirken II
Muršilirsquonin onu sadece kraliccedilelik ve rahibelik konumlarından aldığı belirtilip kraliccedilelik
103 III Hattušilirsquonin savunmasında yazan kardeşlerinin birinci eşten değil sadece II Muršilirsquonin
Gaššulawiyarsquodan olan ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 28 vd) 104 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 105 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KBo 48 106ldquoTahttan indirilmeyi o benim iccedilin tasarladı Sonra ben onu oumllduumlrmedim ama onu tanrının annesi
rahipliğinden azlettimrdquo 107ldquo Ona uyguladığım ceza saraydan suumlrguumln edilmesidirrdquo
31
ve rahibelik unvanlarından azledildiğinden bahsetmekte108 ve tuumlm bunlara ek olarak
II Muršilirsquoye ait olan bir dua metninde109 Tawanannarsquonın hayatta olduğu ve hiccedilbir
eksiğinin bulunmadığı belirtilir
Kraliccedile mevkisinde olmalarına rağmen eğer bir konu ile ilgili succedillu
bulundukları taktirde ceza kavramının onlar iccedilin de uygulandığını goumlrmek oldukccedila
ilginccediltir Bulundukları sosyal tabaka onlar iccedilin de adeletin işlemeyeceği anlamına
gelmiyordu bu durum da bize Hitit kanunlarının tam olarak uygulanabildiğini cezai
yaptırımların kraliccedile olsa dahi bir uumlstuumlnluumlğuuml olmadığını ve herkes iccedilin geccedilerli
olduğunu goumlstermektedir
II Muršilirsquonin eşlerinden biri olduğu bilinen Danuheparsquonın doumlneme ait ccedilivi
yazılı kaynaklarda yer almaması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccediluumlnkuuml soumlzuuml geccedilen kral ailesi
ve doumlnemi ile ilgili en fazla bilgi edinebildiğimiz Hitit kralları arasında yer almaktadır
bu sebeple bu evliliğin kralın son doumlnemlerinde gerccedilekleştiği duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce
1998 230)
III Hattušili ve Puduheparsquoya ait olan bir duadan anladığımız kadarıyla
Danuheparsquoya ait bir dava olduğu anlaşılmaktadır110 Metinde yer alan Danuheparsquonın
oğulları ile birlikte suumlrguumlne goumlnderilmesi davanın sebebi ile ilgili fikirler vermektedir
Danuheparsquonın muhtemelen oğlunu tahta geccedilirmek istemesi ile ilgili olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ayrıca oğlunun yıkımından bahsedilmesi de tahta geccedilirilmek istenen
108rdquoOnu šiwanzanni rahibeliğinden aldım O azletmek iccedilin bana (fal tarafından) tespit edildiğinden
onu azlettim Ona bir ev verdim Onun hayatında eksiklik bırakmadım Ekmeği de suyu da vardı Tuumlmuuml
veriliyor Onun hiccedilbir eksiği yok O hayattadırrdquo (Alparslan 2006 17) 109 Onun hayatı şimdi koumltuumlleşti mi Ccediluumlnkuuml o hayatta Goumlzleriyle goumlkyuumlzuumlnuumln guumlneş tanrısını goumlruumlyor
Yaşamın ekmeğini yiyorrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml
iccedilin duası bkz CTH 71 (Alparslan 2006 18) 110ldquoŞoumlyle olduğu sarayda senin şiwanzanni rahiben [Dan]uheparsquonın davası goumlruumllduumlğuuml Danuheparsquonın
[aşağılandığı] oğulları adamlarının tuumlmuuml ile birlikte beyleri [ve] aşağı ruumltbeden adamları
mahvolduğu zaman ise Danuhepalsquonın yıkımı [beyccedilem] Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın isteği mi idi
Ya da onun isteği değil mi idi Tanrıccedila(nın) beyccedilemin bu isteğini de hiccedilbir şekilde bilmiyordu Ben
ise orada Danuheparsquonın oğlunun yıkım olayında yoktum Diğer tarafta onun hakkında karar
verdiğimde o benim tarafımda idi Benim ağzımın soumlzuuml ile hiccedil kimse mahvolmadı Bu koumltuuml olay ise
geccedilmişte kaldı eğer beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuhepa olayına herhangi bir şekilde
kızdıysa Danuheparsquonın bu olayı da kim yaptıysa şimdiye kadar tanrı oldu O doğru yoldan ccedilıktı ve onu
ccediloktan başı ile oumldedi Beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuheparsquonın olayını benim guumlnlerimde
bana ve Hitit Uumllkesirsquone karşı tekrar guumln ışığına ccedilıkartma Bu biccedilimde bir olayı bana karşı benim
guumlnlerimde tekrar guumln ışığına ccedilıkarmak doğru değil Danuheparsquonın olayını kim yaptıysa ccediloktan onu
oumldedirdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 (Alparslan
2006 32 vd Singer 2002 97-101)
32
soumlz konusu oğlu olmalıdır Metinde Danuheparsquonın bu olayından sorumlu olanın
oumllduumlğuumlnuuml belirtmesi ve konunun hemen ardından II Muršilirsquonin oumllduumlğuumlnuumln
belirtilmesi soumlz konusu olaydan sorumlu kişinin II Muršili olduğunu akla
getirmektedir (Alparslan 2006 33vd)
Danuheparsquonın kimliğinin belirlenmesi ile ilgili Laroche tarafından uumlccedil farklı
goumlruumlş ortaya atılmıştır
bull II Muršilirsquonin eşi ve III Muršilirsquonin eşi olarak iki ayrı Danuhepa bulunduğu
oumlne suumlruumllmektedir İkinci olan Danuheparsquonın III Muršili doumlneminde de
kraliccedilelik makamında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa olduğu ve II Muršili ile evli olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır II
Muwatalli ve III Muršili zamanında belirli aralıklar ile kraliccedilelik makamında
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa bulunmakta ve o da II Muwatallirsquonin eşi denilmektedir Muršili
ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrlerin ise III Muršili doumlnemine ait olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Laroche 1956 105)
Metin Alparslanrsquoa goumlre birinci goumlruumlş iki adet Danuhepa olması metinlerde
geccedilmediği iccedilin bu tez kabul edilememektedir Uumlccediluumlncuuml goumlruumlşte de II Muwatallirsquonin
kendi eşini ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceği sebebinden dolayı ikinci goumlruumlş
aralarında en makul olandır Tek Danuhepa vardır ve o da II Muršilirsquonin eşidir Ayrıca
bir metinde111 bu goumlruumlşuuml destekleyen bir ipucu112 bulunmaktadır Soumlzuuml geccedilen metinde
bahsedilen buumlyuumlkanne ile Danuhepa aynı kişi olmalı ve bu durum da III Muršilirsquonin
uumlvey buumlyuumlkannesi Danuhepa olmalıdır Ayrıca Nişantepersquode ele geccedilmiş bir muumlhuumlr de
bu savı destekler niteliktedir (Alparslan 2006 35vd)
111 Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 112ldquoRuumlyada şoumlyle dediler ldquoGiysileri Danuheparsquoya vermelilerrdquo Hepapiya şoumlyle (dedi) Giysileri [
]buumlyuumlk tanrıya versinlerrdquo Henuumlz değil Sonra başka bir ruumlyada Arumura ayrıca suumlrekli diyor ki Neden
onun bahsedilen buumlyuumlkannesi koumltuumlluumlk yapmış Onu yola koymuyor musun Şimdi ise ona tunccedil bir ccedilanak
ver O sakinleşirrdquo Hepapiya şoumlyle der ldquoOnlar tunccedil ccedilanağı buumlyuumlk tanrıya vereceklerrdquo Henuumlz değilrdquo
(Alparslan 2006 36vd)
33
Muršilirsquonin eşleri ile ilgili uumlccedil farklı ccediloumlzuumlm oumlne suumlruumllmektedir Bunlardan ilki
II Muršilirsquonin iki eşi vardı Tawannana henuumlz kraliccedilelik konumundayken Gaššulawiya
bu unvanı kullanıyordu Kralın huumlkuumlmdarlığının 9 yılında oumllduumlkten sonra Danuhepa
kraliccedile oldu İkinci ccediloumlzuumlm ise II Muršilirsquonin iki eşi vardı oumllen eşinin adı metinlerde
yer almadığı iccedilin bilinmemektedir ondan sonra kraliccedile olan kişi Gaššulawiyarsquodır
Danuhepa II Muwatallirsquonin eşidir Sonuncusuysa II Muršilirsquonin uumlccedil eşi vardır
Tawannana zamanında evlendiği ve adının metinlerde yer almadığı bir ilk eş onun
oumlluumlmuumlnden sonra evlendiği ve 4 ccedilocuğunun olduğu Gaššulawiya ve son olarak eşinin
oumlluumlmuuml sonrası evlendiği Danuhepa ile evlenmesidir Alparslanrsquoa goumlre bu tezin
uumlzerinde durulmalıdır (Alparslan 2006 40) Oumlnerilen ccediloumlzuumlm konuyu aydınlatıcı ve
sorunları ortadan kaldırır niteliktedir
II Muršili doumlnemi metinlerinde adı geccedilen bir diğer kadın karakteri ise
Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi Šeha Nehri Uumllkesi113 kralı ya da prensi ile bir evlilik
yaptığı bilinmektedir114
II Muwatallirsquonin eşinin adı ccedilivi yazılı belgelerde belgelenmemiştir Muwatalli
adı muumlhuumlrlerde sadece Danuhepa ile birlikte geccedilmektedir ama kraliccedilenin hem II
Muršili hem de III Muršili ile muumlhuumlrleri vardır aynı Anadolu hiyeroglifi ile yazılmış
olmaları nedeniyle soumlzuuml geccedilen iki kralın muumlhuumlrleri bir karışıklığa neden olmaktadır
Muršili ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrler III Muršili doumlnemine tarihlenmekte ve
Danuheparsquoda II Muwatallirsquonin karısı olarak kabul edilmektedir Metinlerde II
Muwatallirsquoya Danuhepa dışında başka bir eş adayı goumlruumllmemektedir (Doğan-
Alparslan 2012 50)
III Muršili doumlnemine tarihlenen CTH 387rsquode 115 Danuheparsquonın
mahkemesinden soumlz edildiği ileri suumlruumllmektedir Kraliccedile oğlunu uumlvey oğlu
Muwatallirsquonin yerine geccedilirmek iccedilin ccedilaba sarfeder ancak başarılı olamaz Peranarsquoya116
113Beycesultanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI2 144) 114 Mašanauzzirsquonin Šeha Nehri Uumllkesirsquone elin goumlnderilme konusu iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 115ldquove nasıl ki babam kraliccedileye (karşı) davada hiccedilbir şekilde haklı olmadığından ben ise onun kraliccedile
Danuheparsquoya (karşı) davada haksız ccedilıkmasını sağladım Bu işi ruhum iccedilin yaptım lsquoBana hiccedilbir şey
koumltuuml olmasınrdquo II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387(Doğan-Alparslan 2012 53) 116 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 315)
34
suumlrguumlne goumlnderilir ve burada bir mantalli rituumleli aracılığıyla kral ile barışmanın
yollarını arar (Doğan-Alparslan 2012 54) Ayrıca CTH 583rsquote117 de bu davadan soumlz
edilmektedir II Muwatallirsquonin kendi karısı ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceğini
duumlşuumlnuumlrsek Danuheparsquonın II Muwatallirsquonin karısı olması pek muumlmkuumln
goumlruumlnmemektedir III Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde NARAM DU ya da NARAM
DUTU URUArinnarsquonın bulunması buna karşın II Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde
bulunmaması bilgisi doğru kabul edilirse II Muršilirsquonin eşi Danuhepa olmalıdır
Kraliccedilenin kimliği hala gizemini korumakla birlikte118 iki oğlu Hitit kralı olmuştur
Urhi-Tešup (IIIMuršili) babası II Muwatallirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra uumllkeyi yedi yıl
gibi bir suumlre youmlnetmiş Ulmi-Tešup (Kurunta) ise Tarhuntašša119 vassal kralı ve IV
Tuthaliyarsquodan sonra Hitit İmparatorluğursquonun kralı olarak tarih sahnesinde yerini
almıştır (Doğan-Alparslan 2012 55-58)
Hitit tarihinin buumlyuumlk ihtimal ile en ccedilok bilinen kraliccedilesi III Hattušilirsquonin eşi
Puduheparsquodır Kraliccedilenin ismi teofor (tanrı adı taşıyan) Hitit dininin baş tanrıccedilası
Hepat ile kraliccedilenin adı bir araya getirilmiş ve bu isim ortaya ccedilıkmıştır Kraliccedile ile
ilgili bilgileri III Hattušilirsquonin Savunmasırsquondan120 oumlğrenmekteyiz Ayrıca Mısır uumllkesi
ile yaptığı mektuplaşmalar da kraliccedile ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Kraliccedileye
ait belgeleri Boğazkoumly Ugarit (Ras Şamra) ve Tel El Amarnarsquodan edinmekteyiz
III Hattušili II Muwatalli zamanında yapılan Mısır seferinden uumllkesine geri
doumlnerken Kizzuwatnarsquoda bulunan Kumannirsquoye Lawazantiya kentine koruyucu
tanrısına kurbanlarını sunmak iccedilin uğrar ve orada tanrısı İštarrsquoın III Hattušilirsquonin
ruumlyasındaki isteği uumlzerine Lawazantiya şehri İštarrsquoın rahibi Hurrili Pentipšarrirsquonin kızı
Puduhepa ile evlenir Metinde yer alan ldquoTanrının emrirdquo ifadesi III Hattušilirsquonin kendi
isteği rızası ya da sevgisi sebebiyle değil koruyucusu tanrıccedilası İštarrsquoın bir gece onun
ruumlyasına girip Puduhepa ile evlenmesini istediğini savunmasında belirtmiştir III
117Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 Ayrıca bkz Boumlluumlm IA2b 118 II Muwatallirsquonin eşi sadece III Hattušilirsquonin savunmasında ldquoKardeşimin kanuna uygun bir oğlu
olmadığından harem kadının oğlu olan Urhi-Tešuprsquou kaldırdım (yuumlcelttim) ve oumlnce Hitit Uumllkesirsquonde
hakimiyete(getirdim)rdquo şeklinde yer almaktadır (Alp 2005 139) 119Meydancıkkalesi ve Anadolursquonun guumlney kıyılarında klasik doumlnem Kilikya ve Pamphylia boumllgeleri
boyunca yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2009 190-192 RGTC VI 405 RGTC VI2 162) 120 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81
35
Hattušilirsquonin daha tahta ccedilıkmadan oumlnce bir prens iken Kumanni Uumllkesirsquonden 121
rahiplik makamından soylu bir aile ile bağ kurduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 941
Uumlnal 2014 237-248 Darga 1984 41) Kraliccedilenin on beş yaşlarında olduğu tahmin
edilmektedir kraliccedilenin evlilik oumlncesinde soumlz konusu tapınakta rahibe olduğu da
savunma metninde geccedilmektedir
II Ramsesrsquoin eşi Naptera122 ve annesi Teyersquonin Puduheparsquoya goumlnderdiği iki
mektup bilinmekle birlikte soumlzuumlnuuml ettiğimiz belgeler ve I Šuppiluliumarsquoya oumllen
firavun Tutankamonrsquoun eşi tarafından yazılan mektup haricinde Mısır Uumllkesirsquonden
Hitit Uumllkesirsquone kadınlar tarafından goumlnderilen başka mektup olmadığı sanılmaktadır
(Darga 1984 42)
Kazılarda ele geccedilmeyen ama tabletler sayesinde bildiğimiz Kadeš
Antlaşmasırsquonın 123 guumlmuumlş tabletinin arka yuumlzuumlnde kraliccedilenin de muumlhuumlr baskısı
bulunmaktaydı ki bu durum da bize kraliccedilenin kral ile eşit mevkide bulunduğunu
goumlsteren en oumlnemli kanıtlardan biridir Ayrıca Mısır sarayı ile yaptığı mektuplaşmaları
da Puduheparsquonın bağımsız pozisyonunu destekler niteliktedir (Darga 1974 942)
Kralların yaptıklarını anlattıkları metinlerde kendi icraatlarını anlattıkları
metinlerin başında ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı (şahıskral adı) şoumlyle (der)rdquo ile
başlayan ifadeler bulunurken III Hattušilirsquoye ait icraatların anlatıldığı metinlerde124
kralın ve kraliccedilenin isminin birlikte yer aldığı goumlruumllmektedir (Karasu 2006 51)
Kraliccedile Puduheparsquonın III Hattušili ile eşit mevkide olmasını goumlstermesi bakımından
oldukccedila ilgi ccedilekicidir Tawannanna unvanını kullanmak yerine Hurriceldquoallairdquo 125
kelimesini tercih etmiştir Hanım veya bayan anlamına gelmektedir (Uumlnal 2005 8)
III Hattušili ile evlendiklerinde kralın vefat eden oumlnceki eşinden olan
ccedilocuklarını kendi ccedilocukları gibi benimsediği buumlyuumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır bu
121 Şar yakınlarındaki Yalakrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 221 RGTC VI2 83) 122 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 123 Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasında yapılan Kadeš Antlaşması paritetik bir antlaşmadır (Dinccedilol 1988
40 Edel I 1994 Edel II 1994 Beckman 1996 90-95) 124 ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Šuppiluliumarsquonın
torunu Kuššara kralı Hattušilirsquonin neslinden buumlyuumlk Kral Hitit Uumllkesi kralı majeste Hattušili şoumlyle
(der) Ve Buumlyuumlk Kraliccedile Hitit Uumllkesi kraliccedilesi Puduheparsquonın soumlzleri(dir)rdquo 125 Hanım anlamına gelmektedir (Uumlnal 2007(a) 13)
36
ccedilocuklardan biri de IV Tuthaliyarsquodır Bu konunun aydınlanmasında Mısır kralı
IIRamsesrsquoe yazdığı mektup etkili olmuştur126 (Uumlnal 2005 10)
Puduhepa ve III Hattušilirsquonin ccedilocuklarının isimleri bilinmektedir Amurru
kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenen Nerikkali Amurru kralı Bentešina ile evlenen
Gaššulawiya Mısır kralı II Ramsesrsquoe eş olarak giden ve Mısırca ismini bildiğimiz
Mahornefure ya da Manefrure adını bilmediğimiz bir diğer kızı ve babasından sonra
tahta geccedilecek olan IV Tuthaliyarsquodır (Bryce 2003(a) Darga 2013 de Mieroop 2006
de Martino 2006 Macqueen 2009)
Puduhepa baş katip Walwazitirsquoye Kizzuwatna ile ilgili tabletleri toplama
goumlrevi vermişti bu sebeple Hurri panteonu ile ilgili bilgi birikimimiz artmakta ve III
Hattušili doumlnemindeki Hurri etkisi net bir şekilde goumlzlemlenebilmektedir Kraliccedilenin
dini siyasi ve hukuki işlerde krala eşit bir statuumlde bulunduğu goumlzlemlenmektedir
buumlyuumlk krallar ile mektuplaşabiliyordu kendisine ait bir muumlhre sahipti ve muumlhruumlnuuml
taşıyabiliyordu ayrıca adli kararlar da alabiliyordu (Darga 2013 164) Ukkura
meselesi olarak anılan bir belgede 127 kraliccedilenin bir yolsuzluğa muumldahale ederek
şikayetccedili mevkinde mahkemeye muumldahale etmiştir Metinde Ukkurarsquonın oğlu Ura-
Tarhundarsquoya ccedilok oumlnemli malzeme kıymetli madenden eşya aletler ve silah kumaşlar
hayvan suumlruumlleri teslim edilmiştir Ura-Tarhunda bunları listelemek ve muumlhuumlrlemek
iccedilin goumlnderilmiştir lakin bu işi ihmal eder Kraliccedile olayı oumlğrenmek iccedilin iki kişiyi
Yeraltı Tanrıccedilası Lelwani oumlnuumlnde tanıklık ederler Lakin olayın devamı
bilinmemektedir (Darga 1976 45)
Puduheparsquonın ana kraliccedilenin unvanı olan Tawananna terimini az kullanması
oldukccedila ilginccediltir belki de eşi III Hattušilirsquoyi oumlrnek almıştır ccediluumlnkuuml kral da unvanını az
kullanıyordu (Uumlnal 2014 374)
Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya goumlnderdiği mektuplar ile
Puduheparsquonın Mısır kraliyet ailesine goumlnderdiği mektupları kıyaslayacak olursak
126ldquoBundan başka o zamanlar saraya geldiğimde sarayda bulduğum prensesler benim ellerimde
doğurdular ve ben onları [buumlyuumlttuumlm] Oumlnceden doğmuş olarak bulduklarımı da [buumlyuumlttuumlm] ve onları
ordu komutanı yaptımrdquo diyerek belirtmiştir Ayrıca yine ldquoKendi ellerimle buumlyuumlttuumlmrdquo (Uumlnal 2005 10) 127 Ukkura meselesi iccedilin bkz CTH 293
37
Puduheparsquonın oldukccedila huumlr olduğu goumlzler oumlnuumlndedir Hitit Uumllkesirsquone komşu olan
devletlerin kraliccedilelerine baktığımızda ne bir başka krala ne de başka bir kraliyet ailesi
uumlyesine mektup yazdığı goumlruumllmez Ayrıca II Ramses III Hattušilirsquoye yirmi
Puduheparsquoya ise on uumlccedil mektup goumlndermiştir ve II Ramsesrsquoin eşi Naptera ile de
mektuplaştığı bilinir (Kılıccedil-Duymuş 2007 93) Napterarsquonın Puduheparsquoya goumlnderdiği
mektupta128 iyi dileklerini sunduğu ve mektubun sonundaysa hediyelerin listesinin
verildiği goumlzlemlenmektedir (Beckman 1996 123 Edel I 1994 40-41 Edel II 1994
63-43 Klengel 2002 98-104) Puduhepa II Ramses ile kızının Mısır Uumllkesirsquone
gitmesi ile ilgili yazıştığı bilinir Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir
mektupta 129 Hattušarsquodaki hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını 130
istemektedir131 (de Roos 2006 22 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344)
Puduhepa Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler
arasındadır Babasının adı ve yaptığı meslek bilinirken ailesinin diğer fertleri ile ilgili
bir bilgiye sahip değiliz sadece bir kız kardeşi olduğu ve onun kızının yani yeğeninin
Tattamaru ile evlendiği ve daha sonrasında oumllduumlğuuml belirtilmektedir oumlluumlm sebebi olarak
ise Kader Tanrıccedilası Gulgešrsquoin ona kızması goumlsterilmektedir (Ccedilelebi2007 58)
Metinlerde annesinden hiccedil bahsedilmemiştir ruumlyasında oumllen babasını tekrar canlı
goumlrduumlğuumlne dair bir metin 132 bulunmaktadır Metinden kraliccedilenin babası ile olan
hatıralarının iyi ya da koumltuuml olduğu ile ilgili bilgi verilmez (de Roos 2006 19 vd)
Kraliccedile ccedilocuklarına yaptırdığı siyasi evlilikler sayesinde barış suumlrecini
perccedilinlemiştir Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasındaki barış Hitit İmparatorluğursquona bağlı
vassal krallıklar ile Mısır Uumllkesirsquonin de arasını duumlzeltmiştir Puduheparsquonın isteği
uumlzerine kardeşi Mısır kralı II Ramses Hitit vassal krallıklarından biri olan Ugarit
128 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167 129II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 130ldquoKardeşim Hitit evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Hoffner 2009
283) 131 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB2 132 Kraliccedilenin ruumlyası bkz CTH 584 = KUB 3177 I 4 Metinde ağlama ayini gecesinden
bahsedilmekteydi ve soumlzuuml geccedilen ayin başka metinlerde yer almadığı iccedilin niccedilin yapıldığı
bilinmemektedir Oumllen akrabalar ile ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos 2006 19 vd)
38
şehrinin kralı II Niqmadu ile bir barış antlaşması yapmıştır (Darga 1976 46) Yapılan
evlilikler savaşmaktan daha sağlam sonuccedillara doğurmaktadır
Kraliccedileler genellikle eşleri ile birlikte dua ederken Puduhepa bu geleneğe karşı
gelmiş ve tek başına dua eden ilk ve son Hitit kraliccedilesi olmuştur Metinde Arinnarsquonın
Guumlneş Tanrıccedilasırsquona kocasının sağlığına kavuşmasını iccedilin dua ettiği anlaşılmaktadır
(Houwink ten Cate 1969 86) Puduhepa Lelwani Uda133 şehrinin Hepatrsquoı Tanrıccedila
NINGAL ve Ay Tanrısı DSINrsquoe adak sunduğu bilinmektedir (Darga 1976 51)
Fraktin kaya kabartmasında tanrıccedila Hepatrsquoa libasyon yapan kral ve kraliccedile III
Hattušili ile Puduhepa betimlenmiş ve isimlerine yer verilmiştir Oumlzellikle Puduhepa
iccedilin ldquoKazuvanna memleketinin kızı (tanrının) sevgilisirdquo soumlzleri geccedilmektedir (Darga
2013 171) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif yazıtının yanında yine
kraliccedilenin kaya uumlzerine oyulmuş figuumlruumlnuuml ldquorahibin kızırdquo olarak belirtilmiştir 134
(Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan libasyon yapan erkeğin
III Hattušili orta sahnedeki kadının ise Puduhepa olduğu anlaşılmıştır (Savaş 1999
100)
Fraktin kabartmasındaki Anadolu hiyeroglifinin farklı bir yorumlamasındaysa
ldquoTanrı ltTarhuntgt135 Buumlyuumlk kral Hattušili Buumlyuumlk kral Tanrıccedila Hepat Puduhepa
Buumlyuumlk kraliccedile Kizzuwatnarsquonın kızı tanrısallaştırdquo ifadesi eğer doğruysa metinde yer
alan ldquotanrısallaşmardquo kelimesi sebebiyle Puduhepa oumllduumlğuuml soumlylenebilir (Savaş
1999101) Kabartmanın sağ uumlst kısmındaki iki adet ccedilukurun ise oumlluumlnuumln yakılan
kemiklerinin yağlandıktan sonra iccediline konulan ccediloumlmleklerin boumlluumlmleri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccedilukurların iccedilinde bulunan keramik parccedilaları da bu duruma kanıt
oluşturmaktadır (Savaş 1999 103) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif
yazıtının yanında yine kraliccedilenin kaya kabartması uumlzerine oyulmuş figuumlruuml ldquorahibin
kızırdquo olarak belirtilmiştir (Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan
libasyon yapan erkeğin III Hattušili ifadesiyle geccedilmektedir (Savaş 1999 97)
133 Develirsquonin guumlneyindeki kuumlccediluumlk plato ile Şahmelekrsquoteki Fraktin lokalize edilmiştir (RGTC VI 466vd
RGTC VI2 182) 134 Bkz Resim 110 135 Fırtına Tanrısı
39
Puduheparsquoya ait olan ve Tarsusrsquota (Tarša) yapılan kazılarda ele geccedilen
muumlhuumlrde 136 dış yuvarlağında ldquo[NA4KIŠIB Pu-d[u-heba]t MUNUSLUGALGAL
MUNUS L[UGAL KUR Hattirdquo ve iccedil yuvarlağındaysa ldquoDUMUMUNUS [KUR
Kizzuwatna naram] Hebatrdquo (Guumlterbock 1997(a) 143-144) ifadesi geccedilmektedir
Puduheparsquonın muumlhruumlnuumln ilk bakışta diğer saray muumlhuumlrlerinden stil olarak daha farklı
olduğu goumlze ccedilarpmaktadır Muumlhruumln uumlzerindeki yazı ve biccedilimi roumllyefte (kabartma)
olanlardan daha estetik olduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 946) Puduheparsquoya ait
bağımsız muumlhuumlrler Tarsus ve Ugaritrsquote ele geccedilmiştir
III Hattušilirsquonin ešertu eşinden olan ccedilocuklarının olduğu IV Tuthaliya
doumlnemine ait bir metinden137 ve Amurru Kralı Šaušgamuwa ile yapılan antlaşmada138
belirli bilgilere yer vermektedir (Taş 2008 22) III Hattušilirsquonin savunma metninde
kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen tek kızı Mašanauzzirsquodir
Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında139 IV Tuthaliya ile Amurru kralı
Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde 140 II Muršilirsquoye ait olduğu
duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde141 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila olan Hitit ve Mısır
Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve soumlz konusu olan
kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır Mašanauzzi isminin
Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından dolayı rica etmek
istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği bilinmektedir Bu
sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo anlamına geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir142 (Doğan-Alparslan 2012 16)
IV Tuthaliyarsquonın babası kral III Hattušili oumllmeden oumlnce babasının ona krallığı
devrettiği duumlşuumlnuumllmektedir (van den Hout 1991 277 vd) III Hattušili doumlnemine ait
136 Bkz Resim 111 137 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 =KUB 2142 I 22 138 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 =KUB 231 II
10 139 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 140 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 141 II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 142 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC
40
olan bir belgede GAL MEŠEDI143 unvanında bulunan kişinin adının Tuthaliya olduğu
belirtilmektedir ve bu kişinin de IV Tuthaliya olduğu fikri ortaya atılmıştır (Hout van
den 1991 298) III Hattušili henuumlz hayattayken bu tarz şeyler yaşanmasının
sebebininse tahtın gerccedilek sahibi olan Urhi-Tešuprsquotan tahtın korunması olduğu
neredeyse kesindir III Hattušili ve Puduheparsquonın yaşamları sırasında taht
değişikliğinin getirdiği siyasi olarak istikrarsız bir durumunun tehlikelerini oumlnlemek
istediler (van den Hout 1991 299vd)
IV Tuthaliya doumlnemine ait olan bir muumlhuumlr baskısında III Hattušili ve
Puduheparsquonın oğlu olarak geccediltiği goumlruumllmektedir bu Hitit tarihini muumlhuumlrlerinde
annenin adının geccediltiği tek oumlrnektir (Darga 2013 187) Doumlneme ait bir mahkeme
kararında sadece Puduheparsquonın muumlhruuml bulunmaktadır ve bu durum oldukccedila ilgi
ccedilekicidir 144 (Dinccedilol 1982 50) Kraliccedilenin idari ve dini yetkilerinin yanısıra adli
vakalarda da soumlz sahibi olduğu goumlzlemlenmektedir Mahkeme kararı olan bir
belgede 145 Kargamıš kralı Šahurunuwarsquoya buumlyuumlk toprak ve imtiyazlar verdiği
bilinmektedir (Reyhan 2017 99)
Puduhepa Kizzuwatnarsquoda bulunan Hurri dini ve Hurri kuumlltuumlruuml ile alakalı
tabletleri kopya ettirmiş ve Hattušarsquoda oumlzel bir Kizzuwatna kuumltuumlphanesi kurdurmuştur
bu goumlrevi de başkatip Walwazitirsquoye vermiştir146 (Uumlnal 2005 13) Puduheparsquonın 60
yaşına bastığı duumlşuumlnuumllmektedir 147 Fraktin kaya kabartmasında III Hattušili ve
Puduhepa Fırtına Tanrısı ve Hepatrsquoa libasyon yaparken resmedilmiştir Kabartmada
143 Tuumlrkccedileye ldquokral muhafızlarının başırdquo olarak ccedilevrilmektedir Kralı koruduğu krala danışmanlık
yaptığı askeri ve dini bazı goumlrevlerinin de olduğu bilinmektedir Kraliyet ailesine en yakın kişidir Statuuml
olarak kralicirc ccedilift ve veliaht prensten hemen sonra geliyordu prenslerin arasından seccedilildiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Muwatalli III Hattušili ve IV Tuthaliya gibi krallar tahta ccedilıkmadan oumlnce bu unvanı
taşımışlardı (Alparslan 2017(a) 361) 144ldquoMajeste Ugarit kralı Ammištamrursquoya der ki lsquoUgaritli adam ve Šukku majestenin huzurunda
mahkemeye ccedilıktıkları zaman Šukku şoumlyle soumlyledi Onun gemisi parccedilalandı Fakat Ugaritli adam
Hayır Šukku gemimi isteyerek parccedilaladı Majeste şoumlyle huumlkuumlm verdi Ugarit gemicilerinin başı ant
iccedilsin ondan sonra Šukku onun gemisini ve iccedilindeki malları oumldeyecektirrdquo 145 IV Tuthaliyarsquonın Šahurnuwarsquoya toprak bağışı bkz CTH 225 146 ldquoKraliccedile Puduhepa katiplerin başı Walwazitirsquoyi Hattuša kentindeki Kizzuwatna tabletlerini
araştırmak iccedilin goumlrevlendirdikten sonra bu (h)išuwa Bayramı tabletlerinin aynı guumln kopyalarını ccedilıkardırdquo
(Karasu 2006 51) 147Kraliccedileye yazıldığını anladığımız bir mektupta yanlış beslenme tarzı nedeniyle ateşinin yuumlkseldiği ve
hastalandığını goumlruumlşuuml de mevcuttur Hitit mektup fragmanı bkz CTH 209=KBo 1362 (Uumlnal 2014 464-
466)
41
yer alan kadın figuumlrlerinin tanrılardan ve kraldan daha uzun bir şekilde belirtildiği
goumlzlemlenmektedir (Alexander 1998 16)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramsesrsquoe yazdığı bir mektubunda bir kızını Mısır
kralına verdiğini ve Babil kralının kızını aldığı şeklinde bir ibare bulunmaktadır148
Babil kralının Hitit prensesi ile evlendiği ve aynı şekilde Babilli bir prensesin de Hitit
Uumllkesirsquone gelin olarak geldiği bilinmektedir Amurru kralı kızının Nerikkali ile
evlendiği bilindiği iccedilin soumlz konusu prenses ile evlenebilecek sadece IV Tuthaliya
kalmaktadır Evliliğin IV Tuthaliya kral olduktan sonra mı yoksa kral olduktan oumlnce
mi yapıldığı bilinmemektedir Babilli prensesin Puduheparsquoya muhalif olan bir grubun
başında bulunduğu hatta bu sebeple saraydan suumlruumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca I
Šuppiluliumarsquonın eşi olan ve II Muršilirsquonin uumlvey annesi olan Babilli prenses Malnigal
kraliccedilelik konumundayken soumlz konusu ikinci Babilli prensesin sadece eş konumunda
kaldığı ve Puduhepa tarafından kraliccedilelik konumunun engellendiği duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 265-267)
Metinlerde IV Tuthaliyarsquonın eşine dair bir kanıt bulunamamıştır Kraldan
sonra tahta geccedilen III Arnuwanda ve II Šuppiluliumarsquonın annelerine ilişkin de bir
bilgiye rastlanamamıştır Tuthaliya isimli bir kralın doumlnemine atfedilen bir belgede149
kral ve eşinden bahsedilmektedir lakin kralı ccediliftin kimliği konusunda kesin bir fikir
ortaya atılamamaktadır IV Tuthaliya doumlnemine ait olduğunu bildiğimiz bir
metinde150 kralın hanımından bahsedilmektedir Soumlz konusu belgede Puduheparsquonın
Tawananna makamında olduğu suumlre iccedilerisinde saraydaki bir takım olaylardan
bahseden bir fal metni bulunmaktadır Metinde DUMUMUNUSGAL olarak
belirtilen ve IV Tuthaliyarsquonın genccedil eşi ile Puduheparsquonın anlaşmazlıklarına yer
verilmiştir Saray ahalisinin ikiye ayrıldığı ve kimisinin Puduheparsquoyı kimisinin genccedil
kraliccedilenin tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir Anlaşmazlık oumlyle bir hal almıştı ki sarayda
konuyla ilgisi olan kişilerin verdiği bilgilere guumlvenilmemekte ve fal aracılığı ile soumlzuuml
geccedilen bilgilerin doğrulukları kontrol edilmekteydi Saraydaki durum o kadar ileri
148 ldquoBabil kralı buumlyuumlk kralın kızını eş olarak almadı mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176= KUB 2138 149Saray muhafızlarının yazışmaları bkz CTH 190 = KBo 18114 150Gurparanzahrsquoın soumlmuumlruumlleri bkz CTH 362= KBo 2270
42
boyutlara ulaşmıştı ki saraydan eşyaların ccedilalındığı soumlz verilen adakların yapılmadığı
ayinlerin ihmal edildiği kara buumlyuumlnuumln yapıldığı ve insanların lanetlendiği
bilinmektedir (Taş 2008 43vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin bazı fal metinlerinde ldquoBabil Uumllkesirsquonin kızırdquo şeklinde
geccediltiği goumlruumllmektedir (Taş 2008 44) DUMUMUNUSGALrsquoin Babilli prenses ile
eşleştirilmesi muumlmkuumln olsa dahi II Šuppiluliumarsquonın ve III Arnuwandarsquonın annesinin
soumlzuuml geccedilen prenses olduğu kesin olmayan bir durumdur (Taş 2008 44 vd)
IB Hitit Toplumunda Aile Olgusu
IB1Hitit Metinlerinde Kadın Ile Ilgili Terimler
Hitit doumlneminde kadın olgusunu anlamamız iccedilin bakacağımız bir başka alansa
hiccedil şuumlphesiz filolojidir Hitit metinlerinde kraliyet ailesinde kadın olgusuna kıyasla
toplumda kadın ile ilgili oldukccedila az veri elimize geccedilse de kanunlar uumlzerinden kadın
hakları ile ilgili bir takım fikirlere sahip olabilmekteyiz
Hititler de guumlnuumlmuumlzde olduğu gibi akrabalık ifadeleri ile birbirlerine hitap
ediyorlardı Kadınlar ile ilgili metinlerde akrabalık ilişkilerini ve konumlarını ifade
eden terimleri goumlrmekteyiz Soumlz konusu ifadelere bakacak olursak (Darga 1976 21vd
Uumlnal 2007(a) Uumlnal 2007 (b) Ruumlster - Neu 1989)151
HITITCcedilE AKRABALIK IFADELERI
anna- AMA anne ana
hanna- AMAAMA Buumlyuumlkanne
151 anna- AMA Uumlnal 2007(a) 25-26 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989 119 hanna- AMAAMA
Uumlnal 2007(a) 117 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989119 MUNUSannauanna- (Uumlnal 2007(a) 29) MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Uumlnal 2007(a) 188 Uumlnal 2007(b) 758 Ruumlster - Neu 1989 144
DUMUMUNUS Uumlnal 2007(a) 96 Ruumlster - Neu 1989 211 MUNUS KISIKIL Ruumlster - Neu 1989
247 neka- nika- Uumlnal 2007(b) 477 MUNUSannanega- MUNUSNIN Uumlnal 2007(a) 27 Ruumlster - Neu
1989 239-240 MUNUSanniniyami- Uumlnal 2007(a) 29 DAM Uumlnal 2007(a) 90 Ruumlster - Neu 1989 239
DAM-atar Uumlnal 2007(a) 90 DAM-anni da- MUNUSudati MUNUSara- Uumlnal 2007(a) 45 MUNUSEacuteGE4-as Uumlnal 2007(a) 99 išhaššara- Uumlnal 2007(a) 268 šuppiššara-Uumlnal 2007(b) 654
šuppeššarant- Uumlnal 2007(b) 654 haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Uumlnal2007(a) 197 Uumlnal
2007(b) 566 Ruumlster -Neu 1989 228 GEME-aššara- Uumlnal 2007(a) 127 Ruumlster - Neu 1989 243
43
MUNUSannauanna- Uumlveyanne
MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Suumltnine nursebe
DUMUMUNUS kız evlat
MUNUSDUMU kız ccedilocuk
MUNUS KISIKIL genccedil kız genccedil kadın
neka- nika- kız kardeş
MUNUSannanega- MUNUSNIN kız kardeş() (Yeğen ya da kuzen iccedilin de
kullanılmış olabilir)
MUNUSanniniyami- yeğen kuzen
DAM eş zevce
DAM-atar eşlik karılık
DAM-anni da- eşliğe almak karılığa almak
MUNUSudati dul kadın
MUNUSara- Arkadaş
MUNUSEacuteGE4-as Gelin
-šara- eki ile oluşan ifadeler
išhaššara- hanım sahibe
šuppiššara- Bakire
šuppeššarant- bakire (Sıfat)
haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Kraliccedile
GEME-aššara- esir kadın koumlle
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976 21vd)
Hitit metinlerinde ldquokadınrdquo kavramını ifade etmek iccedilin Suumlmerce ldquoMUNUSrdquo
Akadccedila ldquoSINNIŠTUMrdquo ve Hititccedile ldquokuwana-rdquo 152 kelimeleri geccedilmektedir (Doğan-
Alparslan 2013 75) ldquo(MUNUS)KISIKILrdquo genccedil kız genccedil kadın olarak
152 Kloekhorst 2008 501
44
ldquo(MUNUS)udati-ldquo 153 dul kadın olarak ve ldquošuppeššarardquo 154 bakire saf kız olarak
geccedilmektedir (Ccedilelebi 2015 19) DUMUMUNUS kız ccedilocuk demektir
Hitit belgelerinde kadın cinsel organı ile ilgili terimlerin varlığı bilinmektedir
ldquoUZUgenzu-(ginzu-gimzu-)rdquo 155 Suumlmercesi ldquoUZUUacuteRMUNUSrdquo dişi cinsiyet organı
olarak metinlerde geccedilmektedir ldquogenzu-rdquo teriminin ldquokucakrdquo156 ya da ldquodoumll yatağırdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca metinlerde soumlzuuml geccedilen terimin karaciğer
bağırsak safra kesesi ve midenin yakınında yer aldığı belirtilmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57) ldquoMUNUS-natarrdquo anlamı dişilik kadınlık terimleri az
kullanılırken ldquokatta-kaacuten kuit harzirdquo yani ldquokadının aşağı kısmında sahip olduğu şeyrdquo
denilmektedir (Uumlnal 2014 288)
Doğum ve doğum ile ilgili terimlerinde yine metinlerde yer aldığı
goumlruumllmektedir ldquoUZUšarhuuant-rdquo 157 teriminin ldquoidrar torbasırdquo ve ldquodoumll yatağırdquo
anlamlarına geldiği bilinmektedir Terim daha sonrasında ldquoceninrdquo ya da embriyordquo
olarak da kullanılmıştır Ayrıca ldquoplasentardquo olarak da tanımlanmıştır Metinlerde yer
alan ldquošarhu-rdquo teriminin vulva 158 olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ldquoUZUtita(n)- tetanrdquo 159
Suumlmercesi UZUUBUR ldquokadın goumlğsuumlrdquo ldquomemerdquo anlamına gelmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57vd)
Hamile kadın iccedilin kullanılan terimse ldquoušantari-rdquo 160 rsquodir ayrıca
ldquoušantarahišardquo161 uumlreme guumlcuumlnuuml belirtir Hamile olmak iccedilin ldquošumrai-rdquo162 hamile
kalmak iccedilin ldquošaššumai-rdquo163 terimi kullanılır Gebelik iccedilin ldquoarma-rdquo164 gebe bırakmak
ya da doumlllemek iccedilin ldquoarmahh-rdquo165 gebe olmak iccedilin ldquoarmahhza-rdquo166 hamile gebe iccedilin
153 Tischler 2010 141-143 154 Tischler 2001 155 155 Tischler 1983 581 Kloekhorst 2008 468 Tischler 2001 77-78 156 Oturan kimsenin beli ile dizleri arasındaki oumln kısmı (Şahinbaş Erginoumlz 1999 57) 157 Tischler 2004 893 Kloekhorst 2008 733 Tischler 2001 145 158 Kadın dış cinsiyet organlarının tuumlmuumlne verilen isim (Şahinbaş Erginoumlz 1999 58) 159 Tischler 1994 343 Kloekhorst 2008 875 Tischler 2001 175 160 Tischler 2010 111 Kloekhorst 2008 929 Tischler 2001 188 161 Tischler 2010 112 162 Tischler 2006 1164 Tischler 2001 154 163 Tischler 2004 952 Tischler 2001 147 164 Tischler 1983 62-63 165 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206-207 Tischler 2001 22 166 Tischler 1983 63
45
ldquoarmahhant-rdquo167 gebe bırakılmak ya da ccediliftleşme iccedilin ldquoarmahhatarn-rdquo168 hamile ve
gebe iccedilinse ldquoarmant- armauant- arnuuant-rdquo169 terimleri kullanılmaktadır (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 191 vd)
Appu Masalırsquonda170 metnin başında ccedilocuk sahibi olamayan Appursquodan soumlz
edilir ve metnin devamında Appursquonun ccedilocuk sahibi olması anlatılır171 Metinde ilgi
ccedileken konulardan biri Appursquonun eşinin Appursquonun ccedilocuk sahibi olamayışı sebebi ile
sitem ettiği goumlruumllmektedir172 Metinde yer alan bu durum oldukccedila ilgi ccedilekici bir
husustur Appu bunu duyduktan sonra karısını aşağılamak iccedilin onun ldquokadın gibi
duumlşuumlnduumlğuumlnuumlrdquo vurgular173 Metnin devamında Appu ve eşinin iki oğlan ccedilocuğu olduğu
bilinmektedir (Siegelova 1971 Beckman 1983(b) 2vd) Askerleri goumlrevliler iccedilin
direktif olduğu bilinen bir metindeyse174 krala kraliccedileye ve prense yeminini bozan
askerlerin tanrı tarafından kadına ccedilevrilmesi ve aşağılanması iccedilinse kadın kıyafetleri
giydirilmesi istenmiştir175 (Reyhan 2017 257)
Doğum ile ilgili metinler arasında ldquoCennetteki Krallıkrdquo176 adı ile bilinen bir
mitte tanrılar ile ilgili doğum bilgileri yer alır Kaneš kraliccedilesinin 30 erkek ve 30 kız
ccedilocuk doğurması177 da konuya oumlrnek goumlsterilebilecek metinler arasındadır (Beckman
1983(b) 7) Askeri bir metinde ise178 krala kraliccedileye ya da prenslere kim koumltuumlluumlk
167 Tischler 1983 63 168 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206 169 Tischler 1983 62 Tischler 2001 23 170 Appu masalı bkz CTH 360 171ldquoOnun hiccedilbir şeyi eksik değildi (ve ihtiyacı da yoktu) ama onun tek bir şeyi eksikti Onun ne erkek
ccedilocuğu ne de kız ccedilocuğu yokturdquo (Siegelova 1971 5 Karauğuz 2015 149) 172ldquoAppursquonun (guumlzel) karısı uşaklarına soru sorarak başladı lsquoDaha oumlnce o (ccedilocuk yapmayı) asla
başaramamıştı Şimdi başaracağınızı mı duumlşuumlnuumlyorsunuzrdquo Kadın giysileri ile birlikte Appursquonun
yanına yattırdquo (Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 173ldquoSen bir kadınsın ve bir kadın (gibi duumlşuumlnuumlyorsun Hatta) sen hiccedilbir şeyin farkında değilsinrdquo
(Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 174 Saray muhafızlarının talimatnameleri bkz CTH 251 175ldquoAşağıdan onların ayaklarını bağlasınlar yukarıdan onların ellerini bağlasınlar Bir kadın elbisesi
bir iğ ve bir ayna getirirler bir oku kırarlar ve şoumlyle der lsquoBuradakiler bir kadına ait elbiseler değil
midir Yemin etmek iccedilin burada bulunuyorlar Her kim bu tanrı yeminini bozar ve kral (ve) kraliccedileye
prenslere koumltuumlluumlk planlarsa bu tanrı yeminleri o adamı kadına ccedilevirsinler Askerlerini de kadınlara
ccedilevirsinler Ve onlar kadın gibi giyinsinler ve onların uumlzerini bir oumlrtuuml ile oumlrtsuumlnler yaylarını oklarını
ve silahlarını ellerinde kırsınlar Onların yerine ellerinde iğ ve ayna tutsunlarhelliprsquo (Reyhan 2017 257) 176 Koumlkenin şarkısı bkz CTH 344 177 Zalpa şehrinin hikayesi bkz CTH 3 178 Askeri yemin metni bkz CTH 427
46
yaparsa koumltuumlluumlk yapanın karısının ccedilocuğunun olmaması belgede yer almaktadır179
Kraliyet ailesinin uumlretkenliği de Hitit rituumleli180 ile kutsanmıştır181 (Beckman 1983(b)
3vd)
Hitit tıp metinlerinde kadın ve doğum ile ilgili ccedilokccedila terimin bulunması sebebi
ile kadının doğurganlığının Hitit toplumu iccedilin buumlyuumlk bir rol oynadığı anlaşılmaktadır
Hamileliğin oumlnemli olduğu konusu kanun metinlerinden de anlaşılmaktadır bu konuya
daha sonra değinilecektir182
Ašhella rituumlelinde183 suumlslenmiş bir kadın kralın ccediladırının oumlnuumlne oturur ve ordu
komutanları krala ve kralın ccediladırının oumlnuumlnde suumlslenmiş kadına reverans yapar184
Rituumlelde yer alan salgının duumlşman uumllkesine aktarılması sağlayan suumlsluuml bir kadın varlığı
goumlruumllmektedir Salgına neden olan tanrı ise erkek tanrıccedila ise kadın metinlerde
karşımıza ccedilıkmaktadır Eğer duumlşman soumlzuuml edilen bu kadını ve koccedilları bulursa
hastalığın duumlşman uumllkeye geccedileceğine inanılır Ordu komutanlarının koccedilların ve
suumlslenmiş kadını duumlşman uumllkesine goumlndermeden oumlnce tanrılara seslenirken ellerini
hayvanların uumlzerine koymaları ve hem koccedilların hem de kadının kralın oumlnuumlnde saygı
ile eğilmeleri ilginccedil bir durumdur ve diğer rituumlel metinlerinde goumlruumllmez185 Zarpiya
rituumlelinde ise186 kadın ve bir dişi koyun hastalığı duumlşman youmlnuumlne ccedilevirme konusunda
rol oynar (Dinccedilol 1985 30 32vd 34)
Filolojik belgelerde yer alan Hitit aile kurumu guumlnuumlmuumlz Anadolu ailelerinin
yapısına benzer bir oumlzelliğe sahipti Ailenin en buumlyuumlğuuml olan erkek buumltuumln guumlcuumlnuuml elinde
bulundurmaktaydı ama ccedilocuklarını satma ya da tazminat olarak verme hakkına sahip
179ldquoKarılarının ne erkek ne de kız ccedilocuk taşımalarına izin vermerdquo (Beckman 1983(b) 3) 180 Seslenme rituumleli bkz CTH 483 = KUB 1534 181ldquoKrala ve kraliccedileye yaşam sağlık uzun yıllar kız ve erkek ccedilocuklar ve torunlar sağlasın Ve
erkeklerin doumlllerinde erkekliği ve cesareti kızların doumlllerindeyse kadınlığı ve anneliği sağlasınrdquo
(Beckman 1983(b) 4) 182 Bkz Boumlluumlm IB6 183 Ašella rituumleli bkz CTH 394 184ldquoKralın ccediladırının oumlnuumlne de suumlslenmiş bir kadın oturur Bir ccedilanak bira uumlccedil kaba somunu kadının
yanına koyarrdquo (Dinccedilol 1985 23) 185ldquoVe ordu komutanları koccedillara reverans yaparlar Krala suumlslenmiş kadına da reverans yaparlar
Sonra koccedilları ve kadını ekmeği ve birayı ordugahın iccedilinden dışarı goumltuumlruumlrler Ve onları accedilık araziye
suumlrerler Giderler ve (onları) duumlşman uumllkesi sınırı iccediline salarlar bizim olan yere gelmezlerrdquo (Dinccedilol
1985 34) 186 Zarpiya rituumleli bkz CTH 757
47
olması guumlnuumlmuumlz toplumundan ayrılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 87) Evin en
buumlyuumlğuuml vefat ettiğinde otorite boşluğunu en buumlyuumlk erkek ccedilocuğu doldururdu eğer o
yoksa baba tarafından yaşlı bir akraba ailenin sorumluluğunu uumlstlenirdi Ev ekonomisi
onun tekelindeydi ve son olarak da kızlarıyla evlenecek eşler hakkında karar vermekte
ve başlık parası da almaktaydı (Ccedilelebi 2015 43) Hitit kadınları huumlr ve koumlle olmak
uumlzere iki sosyal sınıfa ayrılmaktadır
Hitit toplumunda kadın olgusu ve hakları ile ilgili en kolay bilgi temin
edebildiğimiz yer hiccedil şuumlphesiz Hitit kanunlarıdır Kanunlar Hitit Krallığı başkenti
Hattušarsquoda bulunmuş olup iki adet tabletten oluşmaktadır Daha sonrasında ccedilıkarılan
belirli kopyaları ile imparatorluk doumlneminde ait olan yeni versiyonunun da bulunması
ile konu daha da accedilıklığa kavuşmuştur Tabletler başlangıccedil cuumlmleleri olan ldquoeğer bir
adamrdquo 187 ve ldquoeğer bir bağrdquo 188 isimleri ile karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu şekilde
adlandırılmışlardır Kitaplık etiketi uumlzerinde uumlccediluumlncuuml bir tabletin varlığı ldquoeğer bir
adamrdquo cuumlmlesi ile bilinse de bu tablet guumlnuumlmuumlze ulaşmamıştır (Dinccedilol 1990 84)
Hitit kanunlarının soumlzluuml gelenekten geldiği anlaşılmaktadır soumlzuuml geccedilen kanun
maddelerinde cezalandırma iccedilin ldquoEskiden (karu) şoumlyle yapılırdı şimdi ise (kinun=a)
boumlyle yapılırrdquoşeklinde ifadeler yer almaktadır Karşılaştırmanın sonucu olarak da
eskiye goumlre daha insancıl bir uygulamanın hakim olduğu anlaşılmaktadır Hitit
kanunlarını iccedileren tabletlerde prolog ve epilog yoktur maalesef ki bu sebeple hangi
kralın doumlneminde yazıldığını ve tanrıların krala yasama yetkisini nasıl verdiğini
bilememekteyiz Diğer metinlerde adaleti sağlayanın Guumlneş Tanrısı 189 olduğunu
bildiğimiz iccedilin kralı goumlrevlendirenin de bu tanrı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol
2013 522vd)
Hitit dilinde adalet ve adil davranışlar ldquohandandatarrdquo yapılması doğru
olmayan davranışlar yasaklarsa ldquonatta arardquo yani doğru değil soumlzcuumlğuuml ile maddelerde
yer almaktadır Soumlz konusu metinlerde hukuk veya yasa terimlerinin karşılığı yoktur
lakin toumlregelenek iccedilin ldquošaklai-rdquo soumlzcuumlğuuml kullanılmaktadır Guumlnah ve succedil terimleri
187 Eğer bir adam bkz CTH 291 188Eğer bir bağ bkz CTH 292 189ldquoEy Guumlneş Tanrısı Uumllkelerin toumlrelerini sen tayin edersinrdquo (Dinccedilol 2013 523)
48
arasındaki farkın bilinmemesi sebebiyle ldquowaštul-waštai-rdquo kelimesi ile ifade
edilmektedir (Dinccedilol 2013 520) Oumlluumlm cezası gerektiren olaylar ya da karmaşık olan
davaların kralın mahkemesinde190 goumlruumllduumlğuuml bilinmektedir
Hitit kanunları Hitit doumlneminde yer alan diğer uumllkelerin yasalarına goumlre
oldukccedila yumuşaktır ve ldquotalionrdquo denilen kısasa kısas ilkesi goumlruumllmez (Ccedilelebi 2015
12) Hammurabi kanunlarına kısasa kısas ilkesi oldukccedila net bir şekilde goumlzler oumlnuumlne
serilmekte ve cezai yuumlkuumlmluumlluumlkler ise aynı şekilde oldukccedila ağır bir şekilde
uygulanmaktaydı Lakin Hititlerde ise bu durumun tam tersi bir anlayış guumlduumllmuumlş
yasalar ve cezai yaptırımlar Hitit doumlneminde yer alan diğer krallıkların kanunlarına
goumlre oldukccedila insancıl yaptırımlar iccedilermektedir Adam yaralama oumllduumlrme gibi
cezaların yerini šekel191 ile ya da mina192 ile oumldenen cezalar ile zarar goumlren malın
karşılığı olan uumlcretin oumldenmesi gibi doumlnemine goumlre oldukccedila oumlzguumln hukuk kuralları yer
almaktadır
Aile terimi iccedilin soumlzluumlkte193 evlilik ve kan bağına dayanan karı koca ccedilocuklar
ve kardeşler arsındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum iccedilindeki en kuumlccediluumlk birlik
tanımlaması geccedilmektedir yani aile olgusunu anlayabilmek iccedilin oumlncelikle evlilik
kurumuna bakmak gerekmektedir194
Hititler doumlneminde evlenme suumlrecinin evreleri guumlnuumlmuumlz Anadolu
geleneklerinden pek de farklı değildir Soumlz nişan ve evlilik soumlzleşmesi suumlreccedilleri
sırasıyla uygulanırdı Bir kadın bir erkeğe soumlz verdiği zaman onlar soumlzlenmeden oumlnce
damat olacak kişinin muumlstakbel eşine ya da ailesine bir hediye vermesinin gelenek
olduğu bilinmektedir (Bryce 2003(a) 135)
Hititlerde evlenmeyi belirtmek iccedilin ayrı bir kelime bulunmamaktadır erkek
karısını aldığı bu yuumlzden ona sahip olduğu belirtilmektedir (Bryce 2003(a) 141)
190 LUGAL-aš aška ldquokral kapısırdquo veya KAacute EacuteGAL ldquosaray kapısırdquo terimleri kullanılmaktaydı (Dinccedilol
2013 520) 191 1 šekel yaklaşık 125 gramdır (Alparslan 2010 7) 192 1 mina yaklaşık olarak 40 šekel yani 500 gramdır (Alparslan 2010 7) 193
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7ac5d65819963735 194 Aile olgusu konusu Hitit yasaları ile accedilıklanmaya ccedilalışılırken aynı kanun maddelerin farklı konu
başlıkları iccedilin kullanıldığı goumlruumllmuumlş ve yinelemekten kaccedilınmak amacıyla maddenin tekrarı gerektiğinde
metin iccedilerisinde değil soumlz konusu kanun maddeleri dipnotlar halinde sunulmuştur
49
Kadın evi ccedilekip ccedileviren ccedilocuklarına bakan ve dokumacılık yapan biri olarak
belirtilmektedir (Darga 2013 193)
Hitit tarihi vesikalarında ve 1000 tanrılı panteonunda aşk ile ilgili ifadelere
oldukccedila az rastlanır Hititlerde antlaşmalı evlilikler daha yaygın olsa da bu durum
uumllkede aşk evliliklerinin olmadığı anlamına gelmemektedir lakin Hititler ccedilağında
olduğunu bildiğimiz lakin Hitit metinlerinde pek fazla karşımıza ccedilıkmayan olgular
arasında yerini almaktadır (Bryce 2003(a) 141)
Hitit metinlerinde kadına ait akrabalık ifadelerine dair oldukccedila bilgi sahibiyiz
Ayrıca hamilelik ve doğum suumlreccedilleriyle ilgili terim dağarcığımız bir hayli fazladır
Kaneš kraliccedilesi nin 30 erkek ve 30 kız ccedilocuk doğurması da doğumun Hititler iccedilin ne
kadar oumlnemli olduğunu goumlsterir niteliktedir İlerleyen boumlluumlmde goumlreceğimiz gibi
hamile kadının hakları yasa ile guumlvence altına alınmıştır195 Her ne kadar hamilelik ve
doğum ile ilgili konularda kadına oumlnemli yer verilse bile Appu Masalırsquonda Appursquonun
eşini ldquokadın gibi duumlşuumlnduumlğuumlrdquo iccedilin aşağıladığı ve askeri direktif metninde yeminini
bozan askerin aşağılanması iccedilin kadın kıyafeti giydirildiği belirtilmiştir
IB2 Kušata (Başlık Parası)
Hititlerde evliliğin ilk adımının soumlzlenmek olduğu goumlruumllmektedir Hititccedile
soumlzlenmek anlamına gelen kelime ldquodaranza-rdquorsquodır İkinci aşama kanunlarda
ldquohaminkanzardquo terimi ile ifade edilmiştir ldquohamin-rdquo fiilinden tuumlretildiği ve nişanlılık
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzlenmeden oumlnce kız tarafına hediye veren erkek
bu sefer daha buumlyuumlk bir hediye olan ldquokušatardquorsquoyı vermektedir (Bryce 2003(a) 135)
Evlilik suumlrecinin başlık parası yani kušatanın kız tarafına verilmesi ile
başladığı anlaşılmaktadır Kız evlenene kadar ailenin kızlarına bakması karşılığı
verilen uumlcret olarak duumlşuumlnuumllmekteydi Kušatanın fiyatı ekonomik pozisyonuna
kadının ccedilalışma kapasitesine ve kadının fiziksel cazibesine goumlre değişiklik
goumlsterebilmekteydi (Neufeld 1951 144) Kanunlarda belirli bir fiyat karşılığı
bulunmaması da bu durumu destekler niteliktedir
195 Detaylı bilgi iccedilin bkz IB6
50
Başlık parası oumldense dahi evliliklerin gerccedilekleşmediği durumlar olduğu da
anlaşılmaktadır Kız tarafı fikrini değiştirebiliyordu ya da kızı evlenmek istediği kişi
ile nişanlamadıklarında kız sevdiğine kaccedilabiliyordu ya da aynı zamanda erkek de
ilişkiyi bozabilirdi ancak kušata bu tarz durumlarda farklı uygulamalara sebep
oluyordu Başlık parasının hangi tarafta kalacağı kanunlar ile netleşmiştir
Kušata oumldendikten sonra kızın ailesi soumlz konusu birlikteliği bozuyorsa kız
tarafının erkeğin ailesine iki katını oumldediği goumlzlemlenmektedir Kušatayı ellerinde
bulunduramamaları ve iki katını oumldemeleri yapılabilecek olan dolandırıcılıkları
oumlnleme amaccedillıdır Bu tip ayrılmalar sıkccedila olsa da erkek tarafının mağduriyeti goumlz
oumlnuumlnde bulundurularak kanun huumlkmuumlnde yerini almıştır
Başlık parası satın alma yolu ile kadının guumlcuumlnuuml elde etme olarak
duumlşuumlnuumllmemelidir aksine yasal accedilıdan bir evliliğin varlığı iccedilin belirleyici bir faktoumlr
aynı zamanda eşinin iradesinin beyanını temsil eden ve kadının eşi olarak belirtildiği
kamuya accedilık bir eylem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Haase 1993 50 vd)
Huumlr ve koumlle sınıfından kişiler evlenebilmekteydi Kušatanın verilmesi ile
evlilik yasal olarak onaylanıyordu (Bryce 2003(a) 137) Ayrıca bu sayede koumllelerin
kušata biriktirecek kadar gelir elde ettikleri anlaşılmaktadır ama bu durumun buumltuumln
koumlleler arasında yaygın olduğunu soumlylemek yanlış bir soumlylem olacaktır Koumlle erkek ile
oumlzguumlr kadının evliliğinde kadının oumlzguumlr statuumlsuuml korunurdu ve doğan ccedilocuklar da oumlzguumlr
statuumlsuumlnde olurdu
sect28A ldquoEğer bir kız bir adama nişanlanmışltsagtltvegt bir başkası onu kaccedilırırsa
onu kaccedilırdığı anda birinci adam ona ne [verdiyse] o zaman o lt=diğerigtona
tazmin etsin baba ve anne tazmin etmezlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997
38)
sect28B ldquoEğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse o zaman baba ve anne
tazmin etsinlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
sect28CldquoEğer baba ve anne reddederlerse o zaman o (=kadın) ondan ayrılsınrdquo
(Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
51
Kızın sevdiği adam ile birlikte goumlnuumllluuml kaccediltığı belirtilmektedir Ayrıca kızın
ailesinin istediği kişi yerine kendi sevdiği kişi ile gitmesi de ailesinin isteğine karşı
ccedilıkış olarak goumlzlemlenmektedir Bunlara ek olarak kaccedilırma eyleminin eski adetlere
dayandığı ve yasallık kavramına karşı ccedilıkmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992
203)
sect29- ldquoEğer genccedil bir kadın bir adama bağlanmışltsagt ve anne onun iccedilin ltogt
başlık oumldediyse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı ccedilıkarlarsa o zaman onu
adamdan ayırırlar ama başlığın iki katı tazminat verirlerrdquo (Imparati 1992 53
Hoffner 1997 39)
Usuluumlne uygun olarak yapılan soumlzluuml antlaşmalar yazılı antlaşmalara goumlre daha
az geccedilerlidir bu sebeple de antlaşmanın iptali iccedilin uygulanan ceza daha ağırdır
(Hoffner 1997 184)
sect30- ldquoEğer bir erkek kızı hala almadıysa o zaman kendisi iccedilin onu reddedebilir
ama oumldediği başlıktan o zaman vazgeccedilerrdquo (Imparati 1992 53vd Hoffner 1997
40)
Erkek kušata oumldedikten sonra kadın ile cinsel bir ilişki yaşamadığı zaman
evlilik tamamlanmış sayılmazdı bu sebeple de boşanma davası gerekmiyordu
(Hoffner 1997 184) Kušata oumldemesinden sonra erkek henuumlz aynı evde
yaşamamasına rağmen kızla bedensel ilişkide bulunabilirdi lakin soumlzuuml geccedilen ilişkiden
sonra erkek kızı reddedemezdi (Imparati 1992 205)
IB3 Iwaru (Ccedileyiz)
Kıza baba evinden getirdiği ve miras olarak belirtilen ccedileyiz parasına ldquoiwarurdquo
adı verilmektedir (Ccedilelebi 2015 44)
sect27ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
52
İlk durum karısının hayatı boyunca ccedileyizin korunmasını ikinci durumdaysa
ccedileyizin sahiplenilmesi ile ilgili kuralı belirtmektedir Kadın eşinin evinde yaşasa bile
ccedileyizin sahibidir lakin eşin koruması altındadır Kadın oumllduumlğuuml zaman adamın hangi
malının yandığı metinde belirli değildir (Hoffner 1997 182)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi kavramı
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) İccedil guumlveyisi konusuna daha sonra
değinilecektir196
IB4 Levirat ve Sorarat
Hitit yasalarında tek eşliliği ispat edecek bir madde mevcut değildir197 Kanun
maddelerinde levirat evliliğinin yer aldığı goumlruumllmektedir yani erkek kardeş oumllduumlkten
sonra yenge ya da baldız ile evlenmesidir (Ccedilelebi 2015 58) Levirat latince ldquolevirrdquo
yani erkek kardeş kelimesinden tuumlretilmiş ve oumllmuumlş erkek kardeşin dul eşi ile
evlenmesi kuralıdır ve karşılıklıdır (Bozkurt 2010 132)
Erkek oumllmeden baldız ya da yenge ile evlenilmeyeceği belirtilmiş198 lakin
kardeşin oumllmesi durumunda dul kadının oumllen eşinin erkek akrabalarından biri ile
evlenmeye zorlandığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu uygulamanın malın ailede kalması
ve aile isminin devam ettirilmesine youmlnelik olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2003(a)
146 vd)
sect192-ldquoEğer bir adamın eşi oumlluumlrse [eşinin] kız kardeşini [eş olarak alabilir] Bu
cezaya değer bir eylem değildirrdquo (Hoffner 1997 151 Imparati 1992 177)
Sorarat latince kelime olan ldquosororrdquo kız kardeş kelimesinden tuumlretilmiştir ve evli
olmayan kız kardeşin oumllmuumlş kız kardeşinin kocasıyla evlenmesi durumudur (Bozkurt
196 Bkz Boumlluumlm IB5 197 Kraliyet ailesinde ccedilok eşliliğin varlığı bilinirken halka baktığımızda vesika yetersizliğinden dolayı
bu durum tam olarak aydınlatılamamaktadır (Bryce 2003(a) 146 vd) lakin olarak erkeğin eşinin
dışında huumlr ya da cariye sınıfından kadın alabildiği goumlzlemlenmektedir (Ccedilelebi 2015 58) 198 Bkz Boumlluumlm IB7
53
2010 132) Levirat evliliğinin tersi olan bir durum soumlz konusudur levirat evliliğinde
oumllen kocanın ardından kadın erkek tarafından biri ile evlenmekte ve bu durum cezaya
tabi sayılmamaktaydı aynı şekilde burda da kadın oumllduumlğuumlnde kocası onun kız
kardeşini alabilmektedir ki yine bu durum cezaya tabi bir eylem sayılmamaktadır Bu
durumun iş ortaklığı ile ilgili olduğu ve kadının mirasının ev dışına ccedilıkmaması amacı
taşıdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 225-226) Leviratın akrabalık koumlkenindeki
yeri uumlvey akrabalıktır yani amca ldquouumlvey babardquo teyze ldquouumlvey annerdquo yeğenlerse ldquouumlvey
evlatrdquo olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Bozkurt 2010 132)
sect193- ldquoEğer bir adam ltkarısı olarakgt bir kadına sahipse ve adam oumlluumlrse karısı
onun lt=kocanıngt erkek kardeşi alır sonra onun babası ltonugtalır Şayet sonra
onun babası oumlluumlrse ve ltkarısı olarakgt sahip olduğu kadını onun erkek kardeşinin
oğlu alsın cezaya değer bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 177 Hoffner
1997 152)
Bu durumun madde 190rsquodaki 199 eylem ile benzerliği bulunmaktadır Tıpkı
babanın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi maddedeki adamın oumlluumlmuumlnden sonra da cinsel
ilişki cezaya tabi tutulmamıştır (Imparati 1992 278) Levirat evliliği olarak
tanımlanan maddede kadın erkek tarafının malı sayılmış ve ev iccedilinde kalması
goumlzetilmiştir Ayrıca kadının ccedilocukları ve yaşamını burada geccedilirdiği duumlşuumlnuumlluumlrse bu
kadının baba evine gitmemek iccedilin koruma amaccedillı yapılmış olduğu fikrini de akla
getirmektedir Levirat durumuna oumlrnek olarak I Šuppiluliuma ile Hayaša200 kralı
Hukkanarsquonın yaptığı antlaşma metni oumlrnek verilebilir 201 (Hoffner 1997 226)
Leviratın Hitit kanunlarındaki mevcudiyeti ccedilok eşliliği yani poligamiyi muumlmkuumln
kılmaktadır (Suumlel 1990 242)
199sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 200 Kızılırmakrsquoın kuzeyde kalan kısmına lokalize edilmiştir (Bryce 2009 97vd RGTC VI 63-64
RGTC VI2 22) 201 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIB
54
IB5 Iccedil Guumlveyisi Kavramı
İccedil guumlveyisi kavramı soumlzluumlkte202 eşinin ailesinin yanında oturan damat olarak
accedilıklanmıştır Hititlerde iccedil guumlveyisi kavramı vardı iccedil guumlveyisi evlilik gerccedilekleştikten
sonra damadın karısının ailesi ile oturması durumudur ama erkek yine de kušatayı
oumldemeye mecburdu Bazı durumlarda bu durumun tam tersi olduğu ve kız babasının
kušatayı oumldediği goumlzlemlenmektedir bu uygulama daha ccedilok koumlle kadın ve oumlzguumlr erkek
ilişkilerinde goumlruumllmekteydi ccediluumlnkuuml oumlzguumlr de olsa maddi accedilıdan yetersiz bir adam koumlle
ile evlenmeye ikna edilip kušatayı oumldeyemediğinde oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kaybedecekti bu
nedenle de kız babası kušatayı oumldemiştir (Bryce 2003(a) 138)
Bu şekilde gerccedilekleştirilen evliliklerin koumllelik durumundan kurtulma amacı
olduğu duumlşuumlnuumllse de aileyi devam ettirmekten ziyade erkek uumlyesi az olan ailelerin
arazi işlemek ya da oumlz oğlun yapması gerek işleri yaptırmak maksadıyla yapıldığı fikri
de akla getirilmektedir (Bryce 2003(a) 139)
İccedil guumlveyisi kavramının sadece halk arasında değil zaman zaman sarayda da
uygulandığı goumlzlemlenmektedir bu durum oumlnceden belirttiğimiz gibi Telipinu
fermanında belirtilmiştir203 III Tuthaliyarsquonın damadı olan I Arnuwandarsquonın veliaht
olarak atanması durumu oumlrnek olarak verilebilir204 (Bryce 2003(a) 139)
sect36- ldquoEğer erkek bir koumlle oumlzguumlr bir genccedil iccedilin başlık oumlderse ve onu evlenmiş
damat olarak evine alırsa o zaman onu [kim]se dışarı ccedilıkaramazrdquo (Imparati
1992 57 Hoffner 1997 43)
Kanunda yer alan durumun iccedil guumlveyisi kavramı olduğu aşikardır Gelinin babasının
kušata oumldemesinin nedeninin bir tuumlr satın alma ya da evlat edinme soumlz konusu
olabiliceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlzguumlr erkeğin aileye katılımı yarar sağlayacak ayrıca
erkek ccedilocuğu olmayan babanın da damat sayesinde soyunun devamı sağlanacaktır
(Imparati 1992 209) Ayrıca torunları da koumlle olmayacaktır (Hoffner 1997 186)
202
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a548983548028 203 Bkz Boumlluumlm IA2a 204 Bkz Boumlluumlm IA2a
55
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) Evli bir kadının ya kendi ailesinin ya da eşinin
evinde yaşayabildiği anlaşılmaktadır (Imparati 1992 201)
İnandıkrsquota bulunan bir bağış belgesinde (İK 174-66) iccedil guumlveylik durumuna
değinilmektedir Soumlzuuml geccedilen belgede Hanhana şehrinin youmlneticisi olan Tuttulu Zidirsquoyi
evlatlık aldıktan sonra kızı Zizzatarsquoyı ona eş olarak vermiştir ayrıca ccediliftin oturmaları
iccedilin de bir evi duumlğuumln hediyesi olarak verdiğinden bahsedilmektedir (Alpman 1970
326)
ldquoBuumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml Hanhana şehri vekilharcı Tuttula Zidirsquoyi tutup
(kabul edip onu) [kendisine] (manevi) oğul yaptı Kızı bayan Zizzattarsquoyı
zevceliğine (ona) eş olarak verdi Hediyesi olarak ona bir ev () verdi Ve buumlyuumlk
kral Tuttularsquonın oğlu Papparsquoyı himayesine alıp (onu) Katapa şehri evi (tapınağı)
ldquokraliccedilesinerdquo verdi Gelecekte Pappa ve torunları (ve ya) herhangi bir kimse
Zidirsquoye ve torunlarına karşı hukuki nitelikte bir istekte bulunmayacak Buumlyuumlk kral
Tabarnarsquonın soumlzuuml demirdendir (Bu soumlzler) atılamaz (ihmal edilemez) kırılamaz
(bozulamaz) (buumlyuumlk kralın soumlzuumlnuuml) değiştiren kimsenin başı kesilecek Sakiler
başı Pullirsquonin prens Aškaliyarsquonın urianni (ruumltbesindeki) Tiuatzitirsquonin ve seyisler
binbaşısı (ruumltbesindeki) Tanda-meirsquonin huzurunda yazıcı Aškaliya yazdı Muumlhuumlr
lejandı buumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml (Bu belgenin soumlzlerini) değiştiren
oumllduumlruumllecekrdquo (Balkan 1973 2 vd)
Metinde yer alan isimlerden Zidi Pappa ve Aškaliyarsquonın Eski Hitit krallığı
doumlnemine ait saray anekdotları arasındaki bir metinde 205 yer aldığı
205 Saray kroniği bkz CTH 8=KBo 334
56
goumlzlemlenmektedir Zidirsquonin Haštayarrsquoa şarap sunmada goumlsterdiği saygısız bir
davranıştan Papparsquonın kirli şlere karışması sebebiyle cezalandırıldığı Aškaliyarsquonınsa
uygunsuz hareketleri yuumlzuumlnden sarayın goumlzuumlnden duumlşmesi sebebiyle Hurma şehri
beyliğinden alınıp Ankuwa şehri youmlneticiliğine goumlnderildiği bilinmektedir Belgede
geccedilen Haštayarrsquoın I Hattušilirsquonin kız kardeşi olduğu duumlşuumlnuumlluumlp bağış belgesi bu
sebeple bu doumlneme tarihlendirilmiştir Soumlz konusu kişilerin sarayda oumlnemli
konumlarda olduğu lakin daha sonra belirli nedenlerden oumltuumlruuml goumlzden duumlştuumlkleri
anlaşılmaktadır Soumlz konusu bağış belgesi muhtemelen kişilerin saraydaki itibarlarını
korudukları zamanda yazılmıştır (Balkan 1973 34vd) I Hattušilirsquonin vasiyetinde
oğlu Huzziya ile adı belirtilmeyen bir kızı ve yuumlksek devlet memurlarının kendisi
aleyhine davranışlar sergilediği belirtilmiştir Bahsedilen memurların Zidi Pappa ve
Aškaliya olması da ihtimal dahilindedir (Balkan 1973 36)
Hitit saray memurunun evlenen kızı ve damadı iccedilin yaptığı bir bağış belgesi
bulunmuştur soumlz konusu İnandık tableti varlıklı babanın kızının geleceğini guumlvence
altına almak istemesinden oumltuumlruuml olduğu fikrini akla getirmektedir (Suumlel 1990 243)
İlluyanka destanında206 da iccedil guumlveyliğe ait ibareler bulunmaktadır207 Fırtına
tanrısı goumlzlerini ve kalbini geri alabilmek iccedilin oğlunu İlluyankarsquonın kızı ile evlendirir
ve oğlunu karısının evine gittiğinde goumlzleri ile kalbini istemesini belirtmektedir
(Balkan 1948 152)
İccedil guumlveyisi kavramı Hititlerrsquode destanlara girecek kadar halkın iccedilinde olan bir
konu olarak goumlruumllmektedir Bu durumun kızın ailesine iş guumlcuuml sağladığı ve iş yuumlkuumlnuuml
hafiflettiği de bir gerccedilektir Ayrıca oğlu olmayan sadece kız ccedilocuklarına sahip olan bir
aile iccedilin de oldukccedila yararlı bir durumdur
206 İlluyanka destanı bkz CTH 321 207ldquoFırtına Tanrısı oğluna suumlrekli olarak lsquoKarının evine (iccedil guumlveyi olarak yaşamaya) gittiğinde (başlık
parası olarak) kalbi(mi) ve goumlzleri(mi) istersquo diye emrediyordurdquo (Karauğuz 2015 54)
57
IB6 Hamilelik ve Annelik Hakları
Hitit metinlerinde kadın cinsel organı ve doğum ile ilgili tıp terimlerinin olduğu
goumlruumllmektedir208 bunun yanı sıra ccedileşitli konuları olan birccedilok metinde de doğum ile
ilgili bilgiler yer almaktadır209 Ayrıca Hitit kanunlarında hamile kadını ve karnındaki
ccedilocuğunu koruyucu maddelerin olduğunu goumlruumlyoruz Oumlnasya toplumlarında soumlz
konusu ceza iccedilin kısasa kısas hakimken Hititlerde para cezası olarak kanun
maddelerinde yerini almıştır
sect17 -ldquoEğer oumlzguumlr bir kadının karnı(nın) meyvesini bir kimse oumlteye attırırsa
[eğer] ltbugt onuncu ayda ltolursagt on šekel guumlmuumlş versin eğer ltogt beşinci
ayda olursa beş šekel [guumlmuumlş] versin ve ltboumlylece succedilugt evinden uzaklaştırırrdquo
(Imparati 1992 45 Hoffner 1997 29)
Cezai yaptırımın ceninin ayına goumlre belirlenmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccedilocuk
anne karnında buumlyuumlduumlkccedile ceza da buumlyuumlmektedir Lakin gebelik 9 ay 10 guumln suumlrer 10
ay demelerinin sebebinin ay takvimi kullanmaları ve ay takviminde bir ay iccedilerisinde
28 guumln bulunması bu hesaplamanın sebebidir (Şahinbaş Erginoumlz 1999 205 vd) Ceza
daha sonra 20 šekel guumlmuumlş olarak arttırılmıştır (Dinccedilol 2003 35)
sect171-ldquoEğer bir anne (onun) giysisini oğluna dışarı taşırsa o zaman ccedilocuklarını
(kendisi iccedilin) reddeder Onun oğlu yeniden ltevingt iccediline geldiği zaman ve
kapısını alır ve dışarı taşır onunhellip -ni ltvegt onunhellip -ni alır ve dışarı taşır ve
ltogt onları yeniden kendi oğlu yaparrdquo (Imparati 1992 161 vd Hoffner 1997
137)
Annenin oğlunu kovmasından sonra eve geri alabilmesi iccedilin bir takım rituumleller
uyguladığı ve bunu topluma goumlsterdiği belirtilmektedir Madde tam olarak
accedilıklanamamaktadır (Imparati 1992 267) Maddede soumlzuuml geccedilen annenin uumlvey anne
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 217)
208 Bkz Boumlluumlm IB1 209 Bkz Boumlluumlm IB1
58
IB7 Ensest Ilişki
Ensest terimi soumlzluumlkte210 aile iccedili yasak ilişki olarak tanımlanmıştır Ensest ilişki
yasağının I Šuppiluliuma ile Hayaša kralı Hukkana arasında yapılan antlaşma
metninde211 geccedilmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Metinde enseste ilişkiye dair yasakların
Hitit Uumllkesirsquonde geccedilerli olduğu ancak Hayaša Uumllkesirsquonde geccedilerli olmadığı belirtilmiş
evlilik amacıyla goumlnderilen prensesin kardeşlerine ve saray kadınlarına Hukkanarsquonın
yan goumlzle bakmaması gerektiği belirtilmiştir212 (Reyhan 2017 114 vd)
Ensest Hititler doumlneminde ebeveyn ve ccedilocukları arasındaki ilişkiyi buumlyuumlk
anne-baba ve amcaları arasındaki ilişkiyi dayıları kardeşler arasındaki ilişkiyi kast
ederken enişte ya da baldız ile kurulan ilişkiyi ya da uumlvey oğul ve uumlvey anne ilişkisini
kast etmez (Haase 1977 72)
Ensest ilişki Hitit hukukunda şu şekilde yer almıştır (Haase 1996 42)
bull Birinci ve ikinci derece akrabalar arasında
bull Evlilik yolu ile akraba olmuş (evliliğin devam etmesi şartıyla) birinci
dereceden kuzenler arasında
bull Adam ilişki iccedilerisinde olduğu kadınların akraba olduklarını bildiğinde
210 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c82408c70471043583
059 211 I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 212ldquoBen majestemin sana eş olarak verdiği bu kız kardeşimin ailesinden pek ccedilok kız kardeşi vardır Sen
onları da kız kardeş olarak aldığından onlar (artık) senin soyuna aittir Fakat Hitit Uumllkesirsquonde bir toumlre
ccedilok oumlnemlidir erkek kardeş kız kardeşini veya kuzenini alamaz Buna izin verilmez Kim boumlyle bir şey
yaparsa o Hattušarsquoda yaşayamaz o oumlluumlr (oumlluumlm cazasına ccedilarptırılır) Sizin uumllkeniz barbar (cahil)
olduğundan orada biri kız kardeşini veya kuzenini alır Fakat Hattušarsquoda buna izin yoktur Karının kız
kardeşi kız kardeşinin akrabası ya da kuzeni yanına gelirse ona yiyecek iccedilecek ver Yiyin iccedilin ve
eğlenin Onu almayı sakın arzulama Buna izin yoktur Bu nedenle (Hattušarsquoda) oumlluumlm cezası verilir
Bunu kendi arzunla yapmaya kalkma Boumlyle bir şey iccedilin seni başka biri yoldan ccedilıkarmaya kalkarsa sen
onu dinleme Sen onu yapma Bu mesele senin iccedilin yemin altında tutulsun Saray kadınlarına karşı ccedilok
dikkatli ol Hangi saray kadını olursa olsun ister huumlr bir kadın ister cariye bir kız olsun ona sakın
yaklaşma onun yakınına gitme ona soumlz atma Erkek ve kadın hizmetkarların da ona yaklaşmasın Ona
karşı ccedilok dikkatli ol Bir saray kadını sana geldiği zaman uzağa sıccedilra ona yolu boş bırak Saray
kadınları konusunda pek ccedilok dikkatli olrdquo (Reyhan 2017 114vd)
59
Hitit hukukundaldquohurkel-rdquo kelimesi cinsel bir succediltur ve zina olarak da
tanımlanabilir soumlz konusu terim hem ensest hem de sodomiyi213 iccedilerir (Haase 1996
42)
sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir
eylemltdirgt Eğer bir adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt
Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati1992 175 Hoffner 1997 149)
Ensest ilişkinin kesinlikle yasaklandığı anlaşılmaktadır Krala başvurulmaması
succedilun oumlluumlm cezası gerektirmesi ile accedilıklanabilir (Imparati 1992 275) ldquoYasal
sonuccedilrdquorsquoun ldquohurkel-rdquo kelimesi ile ifade edildiği ve genelliğin sadece ahlaki
değerlendirmeyi temsil ettiği goumlzlemlenebilmektedir (Haase 2005 66)
sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir
eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta ltisegt lanet edilecek bir
eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150)
Maddede bahsedilen nekrofilinin cezaya değer goumlruumllmemesi ilgi ccedilekicidir
Uumlvey anne ile yapılan cinsel ilişki babanın yaşayıp yaşamadığına goumlre farklı sonuccedillara
gitmekteydi eğer baba sağsa bu ensest olarak değerlendiriliyor ve cezaya tabi
goumlruumlluumlyordu lakin baba oumllmuumlşse aradaki bağ olmadığı iccedilin bu eylem cezaya tabi
goumlruumllmuumlyordu (Imparati 1992 275) Bir oğlun babası hayattayken uumlvey anne ile cinsel
ilişkide bulunması yine ensest ilişkiye girdiği iccedilin yasak sayılıyordu (Dinccedilol2003 16)
Kadının oumllen bir erkek ile cinsel ilişkiye girmesinin anatomik nedenler ile
muumlmkuumln olmadığı soumlylenebilmektedir Bir erkek ve bir kadının oumlluuml bir birey ile ilişkiye
girmesi duumlşuumlnuumllemez Metinde geccedilen ldquotianzi-rdquo teriminin cenaze toumlreninden sonra
kocası ile kadının arasındaki cinsel ilişki olarak duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 2005 64)
Huumlkmuumln ensest kuralları iccedilerisinde olduğu goumlz oumlnuumlne alınırsa oumlluuml ruh ve oumlluuml
ruh ile birlikte olan iki kişi ensestin yasak olduğu yakın bir akraba ilişkisine sahip
213 İnsanlar arasındaki anal veya oral seks ya da bir insan ile bir hayvan (zoofili) arasındaki seks
aktivitesidir
60
olabilirler Ancak iki benzer durum bu konuda yardımcı olabilir madde 190rsquoda214
babası oumllduumlkten sonra oğulun uumlvey anne ile cinsel ilişkide bulunmasına izin verilmekte
ve madde 195arsquodaysa215 oumlluumlmuumlnden sonra kardeşinin karısıyla cinsel ilişkiye izin
verilmektedir Baba ve kardeş yaşamları boyunca ilgi duymamaları gereken kişilere
ilgi duymaktadırlar Bahsi geccedilen kişilerin oumlluumlmuuml eylemi uygulayacak kişilerin oumlluumlm
cezası almamasındaki etki olmaktadır (Haase 2005 64 vd)
Madde 190rsquodaki 3 cuumlmle ile madde 195arsquoda kardeşin hayatta mı yoksa ccediloktan
oumllduumlğuumlne bağlı olarak hukuki sonuccedillar vermektedirler Şayet ikinci durum geccedilerliyse
ensest ilişki ile ilgili ceza muafiyeti olacaktır (Haase 200565)
Maddedeki ilk cuumlmle genel bir kanıyı belirtmesine rağmen ensest ilişkinin
şartları iccedilin bireysel huumlkuumlmler bulunmakta ama yasaktan muafiyeti iccedilermemektedir
Madde 190rsquodaki ilk cuumlmlenin genelliği sonrasında maddenin geri kalan kısımlarının
yanlışlıkla erken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bu sebeple de 190rsquodaki 3cuumlmle ve
195arsquonın metne uyarlandığı anlaşılmaktadır yani madde 190rsquodaki birinci cuumlmle hariccedil
madde 189216 geccedilerlidir (Haase 2005 66)
Ensest ilişki yasağına ilişkin ilk istisnalar daima uumlvey ilişki iccedilerisinde bulunan
bireyler ile ortaya ccedilıkmaktadır Bu durum ensest davası iccedilin hafifletme olarak
duumlşuumlnuumllebilir ccediluumlnkuuml soumlz konusu olan uumlvey kardeşliğin kanla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir Durumun boumlyle değerlendirilmesi soumlz konusu sınıflamanın hurkel
olarak kaldırılmasını haklı ccedilıkarabilir (Haase 200566)
sect191- ldquoEğer oumlz[guumlr] bir adam oumlzguumlr hellipltkadınlarınagt ve onların annelerine
cinsel olarak sahip olursa bu bir uumllkede ve onlar başka bir uumllkede cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer her ikisinin yerinde ltbu olursagt ve ltogt bunu
214sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 215sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154) 216sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir
adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet
edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149)
61
biliyorsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997
151)
Maddede kadınların arasındaki ilişkinin accedilıkccedila bilinmesi talep edilmektedir
Bununla birlikte objektif bir tutum takınıldığı goumlruumllmektedir Eylemin aynı yerde
gerccedilekleşmesi ile succedillunun kadınlar arasındaki ilişkiyi bildiği duumlşuumlnuumllmektedir
Madde hala tam olarak anlaşılmamaktadır ccediluumlnkuuml farklı yerlerde yaşasalar dahi erkeğin
kadınların birbirleri ile olan ilişkisinden haberdar olabilme ihtimali goumlz oumlnuumlnde
tutulmamıştır Soumlz konusun olayın cezaya tabi olup olmadığı kadının ikametgahına
goumlre değiştiği anlaşılmaktadır (Haase 1977 74 vd)
Erkek kadınlardan biri ile evli olmadığı iccedilin ve metin ccedilevirisinden anlaşıldığı
kadarıyla da kadınlar fahişelik yaptıkları iccedilin bu durum cezaya tabi değildir lakin
kadınlar oumlzguumlrse kadınların farklı yerlerde oturması şartı konulmuştur (Imparati1992
276)
sect194- ldquoEğer oumlzguumlr bir adamhellip kadın koumllelerine ve onların annelerine cinsel
olarak sahip olursa cezaya değer bir eylem değilltdirgt Eğer oumlzguumlr bir
ltkadıngtla bazı erkek kardeşler yatarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer bir kadın koumlleyle ya da fahişe bir baba ve onun oğlu yatarlarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 153)
Koumlle sınıfı ile cinsel ilişki soumlz konusu olması sebebi ile akrabalık bağı bulunsa
dahi bunun oumlnemsiz olduğu goumlzlemlenmektedir Adamın ilişkisi anlamsız olduğu iccedilin
kadın ceza yaptırımından muaf kalıyor (Haase 1977 74)
sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek
kardeşi hayatta ltisegt lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179
Hoffner 1997 154)
Erkek kardeşi yaşıyorsa bu ensest ilişki sayılmakta lakin erkek kardeşi oumllduumlğuuml
zaman cinsel ilişki gerccedilekleşirse bu duruma ceza verilmemektedir Kardeşin yaşaması
cezasının verilmesinde hayati oumlnem taşımaktadır
Kayınbiraderi ile olan ilişki iccedilerisinde kadının yaptığının ldquofahişelikrdquo olarak
tanımlanması oldukccedila zordur Kadınların soumlz konusu ilişkide goumlnuumllleri olduğu
62
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml ilişki goumlnuumllsuumlz olsaydı tecavuumlz kelimesinin217 maddede yer
alması gerekmekteydi (Haase 1977 75)
sect195B- ldquoEğer bir adam oumlzguumlr bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun
lt=kadınıngt kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati 1992 179 Hoffner 1997154)
sect195C- ldquoEğer ltbir adamgt onun lt=kadınıngt kızına ltkarısı olarakgt sahipse ve
onun lt=kadınıngt annesiyle ya da onun lt=kadınıngt kız kardeşiyle cinsel ilişkisi
varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
Erkeğin kardeşler ile yatması cezaya tabi bir eylem değildir ancak maddede
kast edilen erkeğin baldızı ile yatması durumudur Eşinin kardeşi ile yattığı iccedilin bu
ensest ilişkidir ve ceza sayılmaktadır (Neufeld 1951 193) Oumlluumlm ile
cezalandırılmaktadır (Suumlel 1990 244)
sect196- ldquoEğer onun erkek koumlleleri ltvegt onun kadın koumlleleri [lanet edilecek] bir
ey[lem] yaparlarsa o zaman onları alıp goumltuumlrsuumlnler ve birini bir kente diğerini
başka bir kente yerleştirsinler bunun yerine bir koyun ve onun yerine bir koyun
alınltsıngtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 155)
ldquohurkel-rdquo yani izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve
cezasının oumlluumlm olduğu belirtilmektedir IŠuppiluliuma kızını Azzi-Hayaša uumllkesi
krallarından Hukkana ile yaptığı antlaşmada ldquoHitit uumllkesinde şu yasaya ldquošaklairdquo bir
erkek kız kardeş ve kuzeni cinsel ilişkiye giremezrdquo (Dinccedilol 2003 16) ldquohurkelrdquo yani
izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve cezasının oumlluumlm olduğu
madde 189rsquoda belirtilmektedir218
Madde 190219 ve 195a220 maddelerinde kadının evli olup olmadığı cezanın
verilmesinde oumlnemli rol uumlstlendiği goumlruumllmektedir (Haase 1977 73) Yasak cinsel
217 ldquoep-rdquo (Haase 1977 75) 218sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam
kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek
bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149) 219sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 220sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
63
ilişki ile ilgili maddeleri bir tablo iccedilerisinde belirtecek olursak (Haase 2005 65)
aşağıdaki tablodaki gibi olmalıdır
YASAK CINSEL ILIŞKI (hurkel)
sect Cinsel Ilişki Oumlluuml Kişi Aile Ilişkileri
Akraba Uumlvey
189
Durum1
Durum2
Durum
3
Anne ile Oğlu
Baba ile Kızı
Baba ile Oğlu
Baba
Anne
Anne
x -
x -
x -
185b Koca ile Uumlvey Kızı Eş (Karı) - x
195c
Durum1
Durum2
Adam ile Uumlvey
Annesi Adam ile Baldızı
KayınpederBaba
Ağabey
- x
- x
Tablo 13 Yasak Cinsel Ilişki (Haase 2005 65)
Ensest ilişkiyi belirleyen ana etmenin kan bağı olduğu goumlruumllmektedir Ayrıca
akrabalığı oluşturan kişi hayattayken ensest ilişki olarak tabir edildiği ama akrabalığı
oluşturan kişinin vefatından sonra uumlvey anne uumlvey oğul ya da uumlvey kız ile yapılan
ilişki ensest olarak tanımlanmamaktadır ccediluumlnkuuml ensest ilişki olarak tabir edilmesine
sebep veren kişi ortadan kalkmıştır Bunlara ek olarak lokalizasyona bağlı olarak cinsel
ilişkinin yasak olup olmadığı anlaşılmaktadır
IB8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz
Hitit kanunlarında kadın haklarının korunduğu rahat bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir Yalnızca zina ve tecavuumlz konularının değil kız kaccedilırma
konusunun da kanun maddeleri arasında yer alıyor olması bize doumlnemin şartları ile
ilgili bir takım bilgiler de sunmakta ve sosyal yaşamda kadının durumunu goumlzler oumlnuumlne
sermektedir
64
sect37- ldquoEğer bir kadını biri kaccedilırırsa ama peşlerinden bir yardım mangası
giderse eğer iki adam ya da uumlccedil adam oumlluumlrse tazminat yoktur lsquoSen bir kurt
oldunrsquordquo (Imparati 1992 57 Hoffner 1997 44)
Kaccedilırılan kadını kurtarmaya ccedilalışan grupta bulunan kişilerin oumllmesi yasayı
ccediliğnedikleri iccedilin buumltuumln haklarını yitirdikleri bu sebeple de tazminat oumldenmeyeceği
belirtilmektedir Ayrıca yapılan benzetmeyle birlikte de av hayvanı gibi davrandıkları
anlatılmaktadır (Imparati 1992 210) Burada yardıma gidenler yasa gereği olmadan
kendi iradeleriyle hareket ettikleri iccedilin yasa koyucu oumlluumlmleri halinde tazminatı
gerektiren bir succedil olmadığına karar vermiştir (Dinccedilol 2003 34) Bunlara ek olarak
kızı kaccedilıran kişinin eylemi nefsi muumldafaa olarak duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin cezai yaptırımdan
muaf tutulmuştur (Haase 1965 252 vd)
sect197- ldquoEğer bir adam bir kadını dağda alırsa (tecavuumlz ederse) succedil adamındır
ve o oumllsuumln Ama eğer onu evden alırsa (tecavuumlz ederse) succedil kadınındır ve kadın
oumllsuumln Eğer adam lt=kocagtltonlarıgt bulursa ve onları oumllduumlruumlrse onun eylemi
cezaya değer değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 156)
Dağda yani toplumdan uzakta yapılan tecavuumlzde kadının yardım
isteyemeyeceği istese bile kimsenin yardıma gelemeyeceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmuş ve bu durumda adama oumlluumlm cezası vermiştir ancak toplumun
bulunduğu bir yerde tecavuumlze uğraması halinde kadına oumlluumlm cezası uygulanmaktaydı
ccediluumlnkuuml kadın yardım isteyebileceği bir konumda bulunmaktaydı (Imparati 1992 278-
279)
Metinde soumlzuuml geccedilen ldquohurkel-rdquo teriminin buumlyuumlk bir succedil olarak goumlruumllmemesi
gerekmektedir ccediluumlnkuuml bazı yerlerde oumlluumlm cezası verilse de bazı yerlerde de suumlrguumln ile
cezalandırılmaktadır (Hoffner 1997 224) Madde kocanın oumlzel bir takım hakları
olduğu ama soumlz konusu hakları eşinin uumlzerinde kocanın olağan guumlcuumlnuuml
goumlstermemektedir (Neufeld 1951 122)
sect198- ldquoEğer sarayın kapısına onları goumltuumlruumlrse ve derse lsquoBenim karım oumllmesinrsquo
o zaman karısını hayatta bırakır ve zina yapan erkeği ltdegt hayatta bırakır ve
onun ltzina yapan erkeğingt başını oumlrter Eğer derse lsquoİşte tam ikisi de oumllsuumln o
65
zaman tekerleğe diz ccediloumlksuumlnler kral onları oumllduumlruumlr kral onları yaşatırrdquo
(Imparati 1992 181vd Hoffner 1997 157)
Hititccedile olarak ldquohurkin halienzirdquo olarak yazılan terimin karşılığı tekerleğe diz
ccediloumlkme olarak belirlenmiş ve ilk olarak bir idam şekli olarak duumlşuumlnuumllmekteydi lakin
artık anlamının davanın krallık mahkemesine goumltuumlruumllmesi olarak belirlendiği
kesinleşmiştir221 (Imparati 1992 279)
Eşin zina yapan karısını oumllduumlrmemesi durumunda kadının tehlike iccedilerisinde
olduğu ve eşi ile olan evliliğinin sonlanacağı duumlşuumlnuumlluumlr Ayrıca eş zina yapan karısını
kaybetmek istemediği iccedilin onu bağışlar ya da karısının eski haline doumlnmesini ister
Mahkemede kocanın eşinin başını oumlrttuumlğuuml ve bu sayede kamuoyunun bu konu ile ilgili
bilgilendirildiği anlaşılmaktadır222 (Tsevat 1975 236)
Kızı kaccedilıran adamın arkasından bir grup onu aramaya giderse ve bu ekipten
birileri oumllduumlğuumlnde ceza yaptırımı yoktur ccediluumlnkuuml adam kızı kaccedilırdığı iccedilin ne kadar succedillu
olsa da nefsi muumldafaa iccedilin ekipten kişileri oumllduumlrduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Arama ekibini
kurda benzeterek kanunlara karşı gelindiği ifade edilmektedir Tecavuumlz konusundaysa
oumlnemli olanın succedil mahali olduğu anlaşılmaktadır dağda olması dahilinde kadını
elinden bir şey gelemeyeceği iccedilin sadece erkeğin succedillu olduğunu ama bu durumun
evde gerccedilekleşmesi halinde kadının succedillu olduğunu goumlrmekteyiz Kocası bu durumu
goumlrduumlğuumlnde kadını ve cinsel ilişkiye girdiği erkeği oumllduumlrduumlğuumlnde ceza almaması Hitit
kanunları iccedilerisinde bu durumun ayrıcalıklı bir konumda olduğunu anlamamızı
sağlamaktadır Eğer koca eşinin yaşamasını isterse cinsel ilişkide bulunduğu erkeğe
de cezai yaptırım uygulanmaması oldukccedila ilgi ccedilekici bir başka husustur
221Sedat Alp ldquohurkelrdquo terimini ldquohurki-rdquo tekerlek kelimesi ile bağdaştırmış ve tekerleği kullanarak
uygulanan bir oumlluumlm cezası olduğunu duumlşuumlnse de F Imparati III Hattušilirsquonin savunmasındaki ldquoBeni
tekerleğe ccedilağırdırdquo ifadesinden yargıya ccedilekmek manasına geldiğini duumlşuumlnmektedir Ayrıca tekerleğin
yuvarlak olması kralların taht odalarının yuvarlak biccedilimde olması goumlk kubbeyi yuvarlak duumlşuumlnmeleri
ile ilişkili olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992 279) 222Oumlrtuumlnmenin eşlik ile ilgili değil ama gelinlik durumu ile ilgili kıymet bildiren bir konu olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ldquokuttumturdquo oumlrtuumlluuml anlamına gelmekte ve geline duumlğuumln guumlnuuml oumlrtuumllen kumaşınsa
ldquokallaturdquo olduğu belirtilmektedir (Tsevat 1975 238) Evlilik ile oumlrtuumlnme durumunun Eski Hitit
doumlneminde ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca bu konu Bitik vazosunda da resmedilmiştir (Tsevat
1975 239)
66
IB9 Miras
Miras soumlzluumlkte 223 birine oumllen bir yakınından kalan mal muumllk olarak
tanımlanmıştır Miras konusu Hitit yasalarında yer alsa da durumun işleyişi ile ilgili
bir tablo verilmemiştir (Neufeld 1951 126)
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi du mu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi224 olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir (Haase 1994 65 vd)
Kadının ailesinin evinden getirdiği ccedileyiz yaşamı boyunca kendisinde
kalıyordu Kadın oumllduumlğuumlnde ccedileyiz eşine kalıyor lakin kadın kendi ailesinin yanında
oumllmuumlşse eş ccedileyizden hak alamıyordu (Bryce 2003 136) Kadın oumllduumlkten sonra
ccedilocuklarına miras olarak kalıyordu (Neufeld 1951 141)
Mirasın nasıl paylaşılacağı ccedileyizin nerede bulunduğuna goumlre değişiklik
sergilemektedir Kadın ailesinin yanında iken vefat etmiş ise eşi mirastan hak
alamıyor eşi ile yaşadığı evde vefat etmiş ise ccedileyizi eşine ve ccedilocuklarına kalıyordu
IB10 Boşanma
Hitit İmparatorluğursquonda boşanma ile ilgili bilgilerimiz oldukccedila yetersizdir
Hitit Krallığırsquona ait her hangi bir boşanma belgesi henuumlz elimize geccedilmemiştir lakin
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağı225 bize konuyla ilgili ipuccedilları
223 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a5489835480
28 224 Bkz Boumlluumlm IB5 225Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda Anadolu halkı ve Asur halkı arasındaki etkileşim sebebiyle sadece
ticari ilişkilerin değil sosyal ilişkilerin de oldukccedila geliştiği goumlzlemlenmektedir Asurlu tuumlccarların hem
Asurrsquoda hem de Anadolu koumlkenli eşleri olabilmekte ya da Anadolu koumlkenli eşleri Asur şehrinde eşinin
bir başka evlilik yapmaması iccedilin evlilik aktine bu durumu belirtebilmekteydi
67
sunmaktadır Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquondan beri boşanma bilinen ve yaygın bir
uygulamaydı Sadece erkek değil kadının da boşanma hakkına sahip olması bizim
doumlnemin sosyal hayatına ışık tutmamızı kolaylaştırmaktadır
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda boşanma metinleri ldquoiqqatirdquo kelimesi ile
belirtilmiştir Boşanma ile ilgili Kaniš kentine ele geccedilen metinlerde226 ise Anadolu
erkekleri ile evli yerel kadınlara ve Asurlu erkekler ile evli yerel kadınlara ait evlilik
belgeleri şahıs adları şahit isimleri genelde yine aynı isimler yer almakta olup
boşanma akti ile oumldenecek tazminat belirlenmekteydi Boşanma metinlerinde ayrılığın
nedenine ilişkin bir ipucu yer almamak ile birlikte iki tarafında boşanma talebini dile
getirme hakkı olduğu anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 140vd)
Boşanma gerccedilekleştiğinde malların eşit paylaşıldığı anlaşılmaktadır oumlrneğin
bir evin olması durumunda ikisinin de ortak malı sayılıyor ve boumlluumlşuumlleceği
belirtilmektedir (Darga 2013 91) ldquoKoca ve karısı birbirlerini bırakırlarsa 5 mina
guumlmuumlş tartacaklarrdquo ifadesi metinde227 yer almaktadır Anne ccedilocuklarının vesayetini
alabiliyordu ve babanın da ccedilocukların bakım masrafları iccedilin nafaka oumldediği
anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 141vd) Nafakalar aylık ya da yıllık olabilmekteydi
(Kılıccedil 2005 38) Eşler ayrıldıktan sonra kadının istediği yere gidebileceği ve
birbirlerinden hak talep etmeyip iddiada bulunmayacakları belirtilmiştir (Darga 1976
Darga 2013)
Boşanma davasının yer aldığı bir metinde228 boşanan kadının ailesi tarafından
korunduğu kocasının succedillu goumlruumllduumlğuuml ve caydırıcılık iccedilin oumlluumlm cezası verildiği
anlaşılmaktadır
Doumlneme ait olan bir boşanma belgesinde229 eşinden ayrıldıktan sonra kadının
ikinci bir eş ile evlenmesinde hiccedilbir ccedilekince ya da yasak olmadığı net bir şekilde ortaya
226 ICK I 32 227 ICK I 3 228Nikkilit ve Šašalika karı koca resmen ayrıldılar Šašalika (kralın) oumlzel himayesine girecek erkek (ise)
canının istediği yere gidecek Guumlnuumln birinde tusinnum veya herhangi bir ubadinum (kral iccedilin iş goumlren
emlakccedilı arsa tuumlccarı gibi bir frup goumlrevli tuumlccar) Šašalika uumlzerinde hak iddia edecek olursa 5 mina
guumlmuumlş verecek ve (aynı zamanda) o oumllduumlruumllecek Kral Pitanarsquonın tasdikiyle ve merdiven buumlyuumlğuuml
(veliaht) Anitta ile Nikkilit succedilludur bu boşanmadardquo (Darga 2013 109) 229 ldquoKarum Kaniš buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk aşağıdaki hukuk kararını verir Hunana buguumlnden itibaren kendi
kızı Alinarsquoyı Aššur-Malikrsquoin eski karısıeşini onun (kızının) seccedilimine goumlre (bir erkekle) evlendirebilirrdquo
denilmektedir (Darga 2013 111)
68
konulmuştur Kadının da erkek ile eşit haklara sahip olduğu ve bu hakları kullanma
yetkisinin de bulunduğu goumlzlemlenmektedir230 Boşanmayı isteyen tarafın genellikle
karşı tarafa tazminat oumldediği goumlruumllmektedir
Hititler doumlneminde boşanma ccedilok yaygın bir olgu değildi fakat boşanma
suumlrecini erkek kadar kadın da kolay bir şekilde başlatabiliyordu (Bryce 2003(a) 134)
Kadın ve erkeğin malları eşit paylaştığı duumlşuumlnuumllmektedir ama ccedilocuklar soumlz konusu
olduğunda sadece bir tanesini baba alır diğer ccedilocuklar anne ile birlikte kalırdı Ancak
erkeğin oumlzguumlr kadının koumlle olduğu durumlarda bunun tam tersi uygulanırdı (Bryce
2003(a) 145) Maddi accedilıdan daha guumlccedilluuml olan tarafın ccedilocuklara bakabileceği
duumlşuumlnuumllmektedir231 ( Kılıccedil-Duymuş 2007 88)
Emlak paylaşımıysa 232 evin boumlluumlnmesi ile gerccedilekleşir bu duruma konut
tarlalar hayvancılık mutfak eşyaları vb dahildir yani sadece gayrimenkul değil aynı
zamanda eşyalar da dahildir (Haase 1993 53) Boşanma sırasında erkeğin evin
yarısına sahip olduğu halde buumltuumln ccedilocuklara bakma zorunluluğu bulunmaktadır
(Haase 1993 53)
Boşanmanın nedenleri ile ilgili bir bilgi maddelerde233 yer almamaktadır ve
herşey iki eşit parccedilaya boumlluumlnmuumlştuumlr ccedilocukların yalnız birinin babada kaldığı
belirtilmektedir Hitit sosyal yapısının iki ccedilocuklu bir aileden meydana gelmediği
duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde baba ekonomik olarak kadından daha iyi bir konumda yer almaktadır
(Haase 199353) Geccedilmişe oranla ldquokoumlle soumlzcuumlğuumlnuumln daha dikkatli kullanıldığı
230 Aššur-taklaku ve eşi Šakriušwarsquonın boşanma metnindeyse ldquoŠakriušwa Aššur-taklakursquonun karısıdır
Koca ve karı boşandılar Taraflardan biri diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (talepte
bulunmayacak) O kadının bedeli hususunda da (taraflar birbirlerine) doumlnmeyecekler (bir itirazda
bulunmayacaklar) Šakriušwa ister bir yerliyle isterse bir tuumlccarla (Asurlu) kalbinin istediği yere
gidecek (sevdiği biri ile evlenebilecek) Ve Aššur-taklaku (da) kalbinin istediği kadını alacak
(evlenebilecek) Taraflardan birisi diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (hukuki bir itirazda
bulunmayacak) Walhašnarsquonın oğlu Alulursquonun huzurunda Dalašrsquoın oğlu Šat-ahšu huzurunda Aninirsquonin
huzurunda Idi-Aššurrsquoun huzurunda Ušman-ahšursquonun huzurundardquo (Sever 1992 668vd) 231 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40) 232 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 233 Bkz sect31 ve sect33
69
belirtilmekte ve boumlyle durumlarda boşanma hakiminin boşanmadan bahsetmemesi de
şaşırtıcı değildir (Haase 1993 54)
sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte
yaşıyorlarsa ve onu kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve
ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi
boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk alsınrdquo
(Imparati1992 55 Hoffner 1997 40)
sect32- ldquoEğer bir erkek bir koumlle bir kadını karısı olarak alırsa hukuk kuralı onlar
iccedilin aynı şekildedirrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 41)
sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadını koumlle alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı
şekildeltdirgtrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42)
Madde uzlaşmaya dayalı bir ayrımın yanı sıra yasal bir duumlzene işaret edebilir
boumlylece eşlerden hiccedilbirinin cezalandırılmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır
(Haase 1993 52) Madde 31rsquode Hitit yasalarının zengin olan ya da oumlzguumlr olan kişinin
yanında yer aldığı goumlruumllmektedir (Haase 1994 71 vd)
sect34- ldquoEğer erkek bir koumlle bir kadın iccedilin başlık oumlderse ve onu kendi iccedilin karısı
olarak alırsa o zaman onu(=kadını) kimse dışarı ccedilıkarmazrdquo (Imparati 1992 57
Hoffner 1997 42)
Kušata oumldemesi koumlle-oumlzguumlr evliliğine hukuksal geccedilerlilik ve sağlamlık
kazandırmaktadır Oumlzguumlr bir kadının koumlle bir erkekle evlenmesiyle birlikte kadının
oumlzguumlrluumlk haklarını kaybettiği ve koumlle statuumlsuumlne duumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir Ayrıca
evliliğin en başından itibaren soumlzleşmeye dayanması da bunun ispatları arasında yer
almaktadır Lakin oumlzguumlr erkek ile koumlle bir kadın evlendiğinde aynı statuuml duumlşuumlşuuml
uygulanmamış erkek bulunduğu kendi sosyal tabakasında kalmıştır (Imparati 1992
207 vd)
70
Koumlle-koumlle evliliği ya da koumlle-oumlzguumlr evliliğinde herhangi bir boşanma sonrası
tuumlm ccedilocukların annede kaldığı anlaşılmaktadır oysa oumlzguumlr-oumlzguumlr evliliklerinde
ccedilocukların babada kaldığı234 bilinmektedir (Haase 1993 53)
sect35- ldquoEğer oumlzguumlr bir kadını bir youmlnetici ya da bir ccediloban k[accedilı]rır[sa] ltvegt
onun iccedilin başlık oumldemezse o zaman o (=kadın) uumlccediluumlncuuml [yıl]da [koumll]e olurrdquo
(Imparati 1992 57 Hoffner 1997 43)
Ccedilobanlığın sosyal statuuml olarak aşağı olduğu ve oumlzguumlr olmadıkları
duumlşuumlnuumllmektedir Kadın belirlenen suumlreden oumlnce ilişkiyi bitirirse sosyal statuumlsuumlnuuml
koruyacak ama ilişki devam ederse kadın koumlle durumuna duumlştuumlğuuml andan itibaren
oumlmruumlnuumln sonuna kadar da koumlle olarak yaşayacaktır (Imparati 1992 205vd)
Hitit doumlnemine ait bir boşanma akdinin elimize geccedilmemesi oldukccedila ilginccediltir
ccediluumlnkuuml Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda bu tarz pek ccedilok belgenin varlığı bilinmektedir
Hititlerde boşanma sadece kanunlar uumlzerinden irdelenip accedilıklanabilmektedir
Boşanma hususundaki esas konu ile ilgili bir bilgimiz bulunmaz Boşanma sonrası
ccedilocuk paylaşımının huumlr ve koumlle bireylerde farklı şekilde uygulandığı goumlruumllmektedir
Hitit prensesi Ehli-Nikkal ve Ugarit kralı Ammurapi tarafından boşanmıştır
nedeni belirli değildir ve Kargamıš kralı Talmi-Tešup tarafından karara bağlanmıştır
(Bryce 2003(a) 73) Ehli-Nikkalrsquoin II Šuppiluliumarsquonın kızı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla alakalı iki adet belge235 ele geccedilmiştir İki belge de kadının
elindeki ccedileyizin ccedilıkarılması ile ilgilidir ve Talmi-Tešuprsquoun muumlhuumlr baskısı her ikisinde
de yer almaktadır Ehli-Nikkalrsquoin ve gelecekte soyundan gelenlerin ccedileyiz uumlzerinde hak
talep etmemesi istenmiştir 236 Ccedileyiz sorununun Ehli-Nikkal Hapiše kralı
234 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 235 RS 17226 RS 17355 236ldquoKargarmıš Uumllkesi kralı majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoin sahip olduğu muumlstahkem mevkileri Ugarit
kralı Ammurapirsquoye şimdi geri verdi Gelecekte Ehli-Nikkalrsquoin torunları() zamanında bile sahip olduğu
bu muumlstahkem konut ile ilgili Ugarit Uumllkesi kralı Ammurapirsquoye şikayette bulunmayacaktır Şikayet
ederse bu tablet onun uumlzerinde geccedilerli olacakrdquo RS 17226 (Beckman 1996 168vd)
71
Tanhuwatašša ile yeniden evlenene kadar ccediloumlzuumlme kavuşmadığı anlaşılmaktadır237
(Beckman 1996 168vd Watson - Wyatt 1999 701vd) Ehli-Nikkalrsquoin
Ammurapirsquonin eşi olmadığı Ammurapirsquonin babası III Niqmadursquonun dul eşi olduğuna
dair de bir goumlruumlş mevcuttur (Watson - Wyatt 1999 701)
Kargamıš kralı Talmi-Tešuprsquoun belgelerinde Ammurapirsquonin adının geccedilmesi
onun Ehli-Nikkalrsquoin eşi olduğu anlamına gelmediği Ammurapirsquonin babası ile
evlendiği ve kral oumllduumlkten sonra konumunu ve ccedileyizini koruyacağı ile ilgilidir Bu
konuyu Hitit prenseslerinin oumlnceki evliliklerinde de goumlrmekte ve kendilerini guumlvence
altına aldıklarını bilmekteyiz Ehli-Nikkal dul kaldığında yeniden evlenmek iccedilin
Ugaritrsquoteki ikametinden vazgeccedilmiş ya da başkaları tarafından vazgeccedilirilmiş olabilir ve
bu sebeple Ugaritrsquote bulunan tuumlm muumllkuumlnden vazgeccedilmek zorunda kaldı Burada yer
alan boşanmanın aşağıda yer alan Ugarit kralı Ammištamru ve Amurru kralının kızının
boşanmasındaki gibi ciddi bir evlilik sorunu belirtilmediği bir gerccedilektir Ehli-
Nikkalrsquoin bir sonraki eşi olduğu duumlşuumlnuumllen Hapiše kralı Tanhuwatašša erkek kardeşi
ya da Ugaritrsquoten ayrıldıktan sonra kaldığı bir başka akrabası olabilir Ehli-Nikkalrsquoin
III Niqmadursquonun eşi olduğu varsayımı doğruysa Ehli-Nikkalrsquoin ailesi hakkında
tahminlerde bulunulabilir II Šuppiluliumarsquonın III Niqmadu ile evlenecek kadar
buumlyuumlk bir kıza sahip olduğu duumlşuumlnuumllmemektedir Ağabeyi III Arnuwanda tahta
ccedilıktından kısa bir suumlre sonra vefat etti ve ccedilocuğu yoktu bu sebeple IV Tuthaliyarsquonın
ve II Šuppiluliumarsquonın kızkardeşi olduğu tahmin edilmektedir Ehli-Nikkalrsquoin III
Niqmadursquodan bahseden parccedilalanmış ayin metninde 238 geccedilen ve parccedilalanmış bir
mektubun 239 yazarı olarak geccedilen ldquoAnnpdgl Anani-NINGALrdquo isimli kişi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu mektubun kızının ve diğer torunlarının geleceğini
guumlvence altına almak isteyen bir kadın tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır ve Ugarit
Krallığırsquonın durumun koumltuumlye gitmesi durumunda soyundan gelenlere sığınma hakkı
237ldquoEhli-Nikkal Tanhuwataššarsquoya evlilik soumlzuuml verdiğinden beri Hapišše Uumllkesi kralı (Ehli-Nikkalrsquoin)
[kadınlarını kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını] altın guumlmuumlş bakır kaplarını eşek ve
Ammurapirsquoye getirdiği diğer herşeyi alacak [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapi [onun] kadınları[nı]
kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını [altın guumlmuumlş] oumlkuumlz bakır aletlerini ve [diğer her şeyi] ne
olursa olsun geri getirdi Gelecekte Ehli-Nikkal [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapirsquoden şikayet etmemeli
ve Ugarit Uumllkesi kralı [Ammurapi] majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoden şikayet etmemelirdquo RS 17355
(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080
72
talep etmek iccedilin başkatip ile iletişime geccedilmeyi istemiştir Anani-NINGAL Ugarit
Uumllkesirsquonde bulunan bir yabancı ya da rakipleri tarafından rahatsız edilen bir kişi
olabilir ama Ugarit kralı ile evli olan bir Hitit prensesi olduğu gerccedilekten uzak
goumlzuumlkmektedir III Niqmadursquonun oumlluumlmuuml sonrasında şehirden ayrılan tek bir Hititli
prenses bulunmaktadır o da Ehli-Nikkalrsquodir (Watson - Wyatt 1999 702vd)
Her ne kadar Hitit doumlnemine ait bir boşanma belgesi elimizde bulunmasa da
Hitit kralı IV Tuthaliya zamanında oldukccedila sıradışı bir boşanma yaşanmıştır Amurru
kralı Bentešinarsquonın Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile evli olduğu
bilinmekteydi Ccediliftin kızı olan ve metinlerde adı geccedilmeyen Amurrulu prensesin
Ugarit kralı Ammištamru ile evlendiği anlaşılmakta ve nedeni bilinmeyen bir sebepten
oumltuumlruuml Ugarit kralı prensesten boşanmak istemekteydi 240 Boşanma davasının
hakimliğini IV Tuthaliya yapmıştır Her ne kadar Hitit Uumllkesirsquonde boşanma ile ilgili
bilgilerimiz kısıtlıysa da Hitit kralının boumlyle bir davayı youmlnetmesi bize bir takım
ipuccedilları sağlayabilmektedir
Soumlzuuml geccedilen evliliğin Ugarit ve Amurru uumllkeleri arasındaki kardeşlik bağını
guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmuumlşken bunun tem tersi olmuş boşanmanın sebebi olan
skandal iki taraf arasındaki geleneksel dostluğu zayıf duumlşuumlrme tehlikesi ile karşı
karşıya bıraktı (Singer 1991(a) 171)
Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının
boşanmasının konu edinildiği metin elimizde kraliyetler arası ilk boşanma davası
olması nedeniyle oldukccedila oumlnemlidir IV Tuthaliya ve Karkamıš kralının da bu duruma
arabuluculuk yaptıkları anlaşılmaktadır (Taş 2007 113)
Prenses bazı belgelerde sadece ldquoBentešinarsquonın kızı Amurrulu prensesrdquo olarak
anılırken bazı belgelerde ise ldquomarat rabiturdquo ya da ldquomarat bitturdquo buumlyuumlk hanımın kızı
olarak goumlruumllmektedir Ayrıca yine aynı anlama gelen DUMUMUNUS GAL olarak da
belirtilmektedir Šaušgamuwarsquonın Ammištamrursquoya yazdığı mektupta prenses ldquoaššaturdquo
kadın ve ldquosinništu(m)rdquo eş olarak geccedilmektedir (Muntingh 1967 104)
240 Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının boşanmasına ilişkin IV
Tuthaliyarsquonın kararnamesi bkz CTH 107
73
DUMUMUNUS GAL terimde belirtilen kişinin ya kralın annesi yaşarken eşi
Tawananna mevkisini elinde bulunduramayacağı iccedilin kralın eşine verilen unvan ya da
en yaşlı prenses olduğu ile ilgili iki farklı goumlruumlş ortaya atılmıştır (Singer 1991(b) 327)
Hitit krallığının Mısırarsquoa goumlnderdiği prenses ile ilgili bir metinde DUMUMUNUS
GAL terimi ile ifade edilen anlamın en buumlyuumlk kız ccedilocuk olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 334)
III Hattušili doumlnemine ait bir metinde241 ldquoOğlum Nerikkali Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı ve ben kızım Gaššulawiyarsquoyı Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın sarayına eş olarak verdim Amurru uumllkesinde o kraliccedile olacak
Kızımın oğulları ve erkek torunları Amurru uumllkesinde krallığı sonsuza kadar ellerinde
tutacakrdquo demektedir Bu sebeple de MUNUSLUGAL GALrsquoda bahsedilen kişinin III
Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1991(b) 330) Ayrıca
Ugarit metinlerinde ldquoMUNUSLUGAL GALrdquo yerine ldquoMUNUS rabiturdquo olarak
belirtilmiştir (Singer 1991(b) 335)
Bentešina Hitit sarayında suumlrguumln yaşadığı doumlnemde III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile evlenmiştir Kralın prensesten oumlnce Amurrursquoda başka bir eşinin daha
olduğu bilinmesine rağmen kral Amurrursquoya doumlnduumlkten sonra Gaššulawiya ilk eş yani
kraliccedile olmuştur ldquomarat bitturdquo yani buumlyuumlk hanımın kızındaki buumlyuumlk hanımdan
kastedilen Gaššulawiya olmalıdır Ayrıca Ammištamrursquonun evlendiği prenses
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın ccedilocukları olmalıdır buumlyuumlk olasılıkla Šaušgamuwarsquoda
bu ccediliftin ccedilocuklarıdır Bu durum goumlsteriyor ki Ugaritrsquoe giden Amurrulu prenses III
Hattušilirsquonin torunlarından biriydi (Taş 2007 115)
Prensesin belgelerde bu kadar farklı şekilde belirtilmesi davanın suumlrecinin
uzadığının goumlstergesidir İlk olarak Bentešinarsquonın kızı olarak belirtilmiş daha sonra
buumlyuumlk ihtimalle Bentešina oumlluumlnce tahta ccedilıkan oğlu Šaušgamuwa devrindeyse buumlyuumlk
hanımın kızı ya da Amurrulu prenses olarak belirtilmiştir Prensesin isminin
metinlerde yer almasından kaccedilınılmasının bilinccedilli olarak yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
(Yaron 1963 24)
241 SBO I 104
74
Evliliğin suumlresini kapsamak oldukccedila guumlccedil olsa da ccediliftin ccedilocuklarının olduğu
belirtilmiştir Bir anlaşmazlık sonucu Amurrulu prenses uumllkesi olan Amurrursquoya
kaccedilmıştır Davaya pek ccedilok yakın akraba katılmıştır Amurrulu prenses Ugarit kralının
onu istemediğini anladığında kendisine ait olan oumlzel muumllkleri ve Ugarit Uumllkesirsquone
goumltuumlrduumlğuuml ccedileyiz ve duumlğuumln hediyelerini alarak Amurru kralı olan kardeşi
Šaušgamuwarsquonın yanına sığınır (Taş 2007 115vd)
Ammištamru boşanma kararında242 durumu şoumlyle ifade eder
ldquoHitit uumllkesi kralı buumlyuumlk kral majestem Tuthaliyarsquonın huzununda Ugarit kralı
Ammištamru Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı (Daha
sonra) o (kadın) Ammištamrursquoya sıkıntı vermeye başladı Ugarit uumllkesi kralı
Ammištamru (bu sebepten dolayı) Bentešinarsquonın kızını hemen boşadırdquo (Taş
2007 117 Beckman 1996 165-167)
Soumlz konusu boşanma buumlyuumlk olasılıkla kralın tek taraflı guumlcuuml ile keyfi olarak
oluşmuştur (Yaron 1963 24) Evlilik metninde yer alan edebiyen boşadı kelimesi ilgi
ccedilekicidir metne benzeyen başka bir metinde bazı hakların ve yasal durumun
korunduğunu ve devam ettiğini goumlrmekteyiz Boşanma bir anda gerccedilekleşen ve
suumlrekliliği olmayan bir eylemdir Kalıcılıktan kast edilen vurgulanacak bir statuumlnuumln
yaratılması değil daha oumlnce var olanın statuumlnuumln dağılmasıdır Soumlz konusu ifade hiccedil
şuumlphesiz bu etkiyi ortadan kaldırmak iccedilin konulmuş olmalıdır Belki de burada ifade
boşanmanın sonunu vurgulamak olarak anlaşılmalıdır (Yaron 1963 25)
Yine bir başka metinde243 şu ifade geccedilmektedir
ldquoBuguumlnden itibaren Amurru kralı Bentešinarsquonın oğlu Amurru kralı Šaušgamuwa
buumlyuumlk hanımın kızını yetiştirdi ve onu Ugarit kralı Niqmeparsquonın oğlu
Ammištamrursquonun elleri arasına bıraktı (evlendirdi) ve o şoumlyle soumlyledi o kadın
sana buumlyuumlk bir hata yaptı Fakat ben ne zamana kadar senin hanımını korumaya
devam edeceğim Sana karşı hata yapan buumlyuumlk hanımın kızı buradadırrdquo (Taş
2007 117)
242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A
75
Amurrulu prensesinin yaptığı succedil metinlerde belirtilmemiştir kimi
araştırmacılar prensesin zina succedilu nedeniyle uumllkeden kaccediltığı goumlruumlşuumlnuuml savunsa da
(Muntingh 1967 104) kimi araştırmacılar da Ugarit kralının uumllke ccedilıkarları soumlz konusu
olduğunda kardeşini Alašiya244 Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlndermesini oumlrnek verip prensesin
succedilunun uumllke ccedilıkarları ile alakalı bir nedeni olduğunu belirtmişlerdir (Taş 2007 118)
Amurru kralı Ammištamru Amurru kralı Šaušgamuwarsquodan eşi Amurru
prensesinin iadesini istemiştir ancak Amurru kralı kardeşini vermemiş ve uzlaşma
mektubunda245 şu şekilde yazmıştır
ldquo[Kardeş]im Guzalursquonun huzurunda soumlylediğin soumlzleri duydum ve ccedilok memnun
oldum Senin karının meselesine gelince evet bu kadın daha oumlnce sana karşı hata
yaptı (O) bana iyi olmayan şeylerden bahsetti Senin hakkında Kargamıš kralına
yazdım O kadının buraya kabul ettim O kadını ikinci defa bulunduğu yere geri
goumlndermedim Onu erkek kardeşlerinin yanına bıraktım Benim kardeşim (bunu)
boumlyle bilsin Bak kardeşim sen ve ben kardeşiz Biz tek ve aynı adamdan
kardeşleriz Niccedilin aramızda daha iyi ilişkiler olmasın [Senin] bana yazmış
olduğun buumltuumln istekleri ben sana karşılayacağım [Ve s]en de benim isteklerimi
karşılayacaksın Biz bir buumltuumlnuumlz Senin istediğin herşeyi bana yazacaksın [Ben
senin iccedilin] karşılayacağımrdquo (Taş 2007 118-119)
Ugaritkralı Ammištamru ve Amurru kralı Šaušgamuwa arasında boşanma
sonrası yapılan bir antlaşma gerccedilekleşmiştir Antlaşmada 246 şu ifadeler yer
almaktadır
ldquoEğer gelecekte ilerleyen guumlnlerde Ugarit kralı Ammištamru ve onun oğulları
[onun] oğullarının torunları onun soyundan gelecek olanlar hukuki bir meseleye
sahip olurlarsa buumlyuumlk hanımın kızı meselesine gelince buumlyuumlk hanımın kızı geri
douml[necek] [Onun kard]eşi () Amurru kralı Šaušgamuwa ve Ugarit kralı
Ammištamru () 7 biltum () altını ve onun 7 (x) bakırını oumldeyecek Ugarit kralı
Ammištamru [veya onun oğulları] veya onun [torunları] Amurru kralı
Šaušgamuwarsquoya karşı eğer herhangi bir hukuki talepte bulunacak olurlarsa bu
244 Kıbrısrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 24vd RGTC VI 6 RGTC VI2 2) 245 RS 17116 246 RS 16270
76
tablet kazanılmış bir hak belgesidir Ugarit kralı Ammištamrursquonun muumlhruumlrdquo (Taş
2007 119-120)
Ugaritrsquoe geri goumlnderilen prensesten haber alınamaması nedeniyle Amurru kralı
Šaušgamuwa ve Ugarit kralı Ammištamru arasında goumlnderilen mektuplardaki
ifadelerde sertleşme soumlz konudur IV Tuthaliya bu olaya el atmak zorunda kalmış ve
boşanmayı karara bağlamıştır Ugarit kralı Ammištamrursquonun Amurru kralı
prensesinden olan oğlu Utri-Šarrumarsquonın oumlnuumlne iki seccedilenek konulmuştur ya Ugaritrsquote
yaşamaya ve veliaht olmaya devam edip zamanı gelince babasının tahtına oturacaktı
ya da Amurru Uumllkesirsquone annesinin yanına gidip veliahtlık haklarından vazgeccedilecekti
Bu durum boşanma metninden anladığımız kadarıyla247 kraliccedilenin olası bir durumda
tahta geccedilişi engellenmiştir Utri-Šarrumarsquonın hakları elden geldiğince korunmaya
ccedilalışılmıştır buna ek olarak giysisini tahtın uumlzerine koymasının anlatılması sembolik
olarak veliahtlık haklarından vazgeccedilişi anlatmaktadır Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden
sonra Utri-Šarrumarsquonın değil Ibiranu tahta geccedilmiştir 248 (Taş 2007 121
Beckman1996 166vd) Utri-Šarruma babasından oumlnce oumllmuumlş olabileceği de
muhtemeldir (Yaron 1963 29)
Kral soyundan prensler kendi uumllkelerinde yaşıyorlarsa değerleri accedilıkccedila
belirtilmiştir ancak suumlrguumlne goumlnderilmişlerse ya da annelerinin etkisi altında
kalmışlarsa bağlı bulundukları hanedanlık iccedilin buumlyuumlk tehlike oluşturmaktaydılar
(Yaron 1963 31)
Ugarit Krallığırsquonda Hitit Krallığırsquonın aksine doğan ilk erkek ccedilocuk tahtın
gelecekteki varisi olacak şeklinde bir kural bulunmamaktaydı ve Ammištamrursquonun
diğer eşinden de ccedilocukları olduğu bilinmektedir Bu sebeple de Ammištamrursquonun
247RS 17159 248ldquoUgarit uumllkesindeki Utri-Šarrumarsquoya (gelince) o veliahttır Eğer Utri-Šarruma lsquoBen annemin
peşinden gideceğimrsquo derse tahttaki duumlzenini yapsın (haklarından tamamen feragat etsin) ondan sonra
gitsin O zaman Ugarit kralı Ammištamru başka bir oğlunu Ugaritrsquoe veliahtlık iccedilin koyacak Eğer
Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden sonra Utri-Šarruma kendi annesini (yanına) alırsa ve (bu karar) onu
Ugarit uumllkesinde (tekrar) kraliccedileliğe doumlnduumlrecektir Utri-Šarruma giysisini tahtın uumlzerine koymalı ve
her nereye gitmek isterse gitmelidir Daha sonra majesteleri şimdi Ammištamrursquonun oumlbuumlr oğlunu
Ugaritrsquote krallığa oturtacak ve gelecek guumlnlerde Bentešinarsquonın kızı kendi oğulları kendi kızları ve
damatları iccedilin herhangi bir hukuki hak iddia edemeyecektir Karar verme yetkisi Ugarit kralı
Ammištamrursquoya aittir Bu belge onun davayı kazandığının belgesidirrdquo şeklinde geccedilmektedir (Taş
2007 120-121 de Mieroop 2007 124vd Beckman 1996 165vd)
77
boşandığı eşinden olan oğlu yerine diğer eşlerinden olan oğullarından birini tahta
veliaht olarak atadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Yaron 1963 30)
Boşanma sonrasında suumlrduumlruumllen hukuki işlemler ile ilgili metinde249 ifadesi
geccedilmektedir
ldquoKahraman Kargamıš uumllkesi kralı Šarru-kušuhrsquoun torunu Kargamıš uumllkesi kralı
Šahunuruwarsquonın oğlu Kargamıš kralı Ini-Tešuprsquoun huzurunda Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızı hem guumlmuumlş hem altın hem bakır hem tunccediltan yapılmış
eşyalar hem hatırı sayılır ziyaretccedililerin hediyeleri hem hediyeler hem suumls
eşyaları hem erkek kouml[le]ler hem kumaşlar Ugaritrsquote Amurru uumllkesi kralı
Bentešinarsquonın kızının olmuştur Ugarit kralı Ammištamrursquoya ait herşeyi elde
etmiştir Gelecekte Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızı bu eşyalar iccedilin Ugarit
uumllkesi kralı Ammištamrursquoya karşı onun oğullarına ve torunlarına karşı hukuki
itirazda bulunmayacak Eğer hukuki itirazda bulunacak olursa bu belge onun
kazandığının belgesidirrdquo (Taş 2007 122 vd)
Prensesin ccedileyizi olan ve Ugarit sarayında yaşadığı sırada kendisine goumlnderilen
hediyelere sahip olma hakkının devam ettiği ve boşanmanın gerccedilekleşmesi sonrası
mallarını aldığı goumlzlemlenmektedir (Taş 2007 122 vd)
Boşanma sonrasında finansal bir sorun da ortaya ccedilıkmıştır Prenses anne
evinden ccedileyiz olarak getirdiği eşyalarını evlilik sırasında aldığı hediyeleri ve
taşınabilir malları geri alma sorunu ile karşılaşmıştır Metinde ilginccedil olan hususlardan
biriyse boşanma sonrası mal paylaşımının bir başka kral tarafından yapılmış olmasıdır
buumlyuumlk ihtimalle paylaşımda sıkıntı yaşanmış ve tarafsız bir goumlze ihtiyaccedil duyulmuştur
Belgede geccedilen malların gerccedileği yansıtıp yansıtmadığı konusuysa muallakta
kalmaktadır Kralın cimri bir tutum sergilediği goumlzlemlenmektedir Ayrıca kararın kral
tarafından kabul edildiği şekilde kararın onaylanması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Bunlara
ek olarak kralın boşanma parası oumldemediğini metinde yer almaması sebebiyle
anlamaktayız Bunlara ek olarak taraflar arasındaki ilişkiyi duumlzenleyen yasaların
ayrıntıları bilinmemektedir lakin kocanın herhangi bir uumlcret oumldememesi Hitit kralının
kraliccedileye boşanma succedilunu atfettiğini goumlsteren bir goumlsterge olarak goumlruumllebilir Maddede
249 RS 17396
78
evlilik zamanında sıklıkla hazırlanan ve evlilik soumlzleşmesinde somutlaştırılan ya da
bazen ayrı belgeler oluşturan detaylı envanterlerin kadının hakları ile ilgili kesin delil
sunmadığını goumlstermektedir ve bu listelerin kuşkusuz ki oumlluumlm veya boşanma sebebiyle
evlilikin sonra erdirilmesini duumlşuumlnerek hazırlanmıştır Belge tam bir doğruluk arz
etmemektedir Kral karısı tarafından veya bu davada ailenin uumlyeleri Amurru oğulları
tarafından alınması gereken yemin iccedilin yeterli temeli sağlamıştır Yemin yapıldığı
taktirde kralın boşanma parasını oumldemesi gerekecekti ve ileri protesto goumlsterileri bu
konuda fayda sağlayamadı (Yaron 1963 26vd)
Daha sonra Ammištamrursquonun eski eşini geri istediğini ve prensesin 1400 šekel
altın karşılığında Ammištamrursquonun merhametine bırakıldığını oumlğrenmekteyiz İki uumllke
arasındaki barışın yeniden inşa edilmesi iccedilin prensesin bedeli oldukccedila ucuz olduğu
goumlzlemlenmektedir (Singer 1991(a) 175 de Mieroop 2007 126)
IV Tuthaliyarsquonın hakimliğini yaptığı bu davada siyasi ccedilıkarların aile
ilişkisinden oumlnce geldiği anlaşılmaktadır Uluslararası bu kadar sansasyonel bir olayın
metinlerinde prensesin succedilunun yer almaması da oldukccedila ilgi ccedilekici bir husus olarak
karşımıza ccedilıkmaktadır Kraliccedilenin Ugarit Uumllkesirsquonde bulunan ccedileyizlerinin
guumlvenliğinin sağlanması da boşanmada duyguların değil maddiyatın daha oumlnemli
olduğunun bir başka ipucunu bize sunmaktadır
79
IKINCI BOumlLUumlM
II HITIT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı evlilikleri ve siyasi ilişkileri daha
rahat anlayabilmemiz iccedilin oumlncelikle Hitit Devletirsquonin yapısını anlamak gerekmektedir
Hitit Devleti ccedilok uluslu ve ccedilok devletli feodal diyebileceğimiz bir yapıya
sahiptir 250 (Bilgin 2018) Hitit Devleti doumlrt ana bileşenden oluşmaktadır (Bryce
200544)
bull Hititlerin başkenti Hattušarsquoyı ve bir dizi boumllgesel idari merkezi yerleştirdiği
bir ccedilekirdek alanırdquo
bull Kralın veya youmlnetim organlarının doğrudan kontroluuml altında ccedilekirdeğin
ccedilevresindeki boumllgeler
bull Krala tabi olan ancak yerel youmlneticilerin derhal yetkisi altındaki vassal uumllkeler
bull I Šuppiluliumarsquonın huumlkuumlmdarlığından itibaren Suriyersquonin kuzeyindeki iki
valilik krallığı
Brycersquoa goumlre vassallık sistemi imparatorluk doumlnemindeki askeri girişimlerin
sonucu olarak ortaya ccedilıkmış bir sistemdir ve I Šuppiluliuma ile II Muršili
doumlnemlerindeli girişimlerle birlikte daha fazla gelişmiştir (Bryce 200548) Vassal
uumllkeler kendi yerel youmlneticilerinin youmlnetimindeydi Vassal krallıklarının
yuumlkuumlmluumlluumlkleri ve menfaatleri antlaşma metinlerine dikkatlice yazıldı ve duumlzenlendi
antlaşmalar iki uumllke arasında değil iki kişi arasında gerccedilekleşmekteydi bunlardan ilki
Hitit kralı diğeriyse vassal youmlneticiydi İkili antlaşmadan ziyade kralın ccedilıkarlarını
oumlnemseyen yani tek taraflı antlaşmalardı Şartları ve koşulları hazırlanmış ve kral
tarafından zamanı ayarlanmışsa da onaylanmış olup vassal youmlnetici tarafından da
yemin ile antlaşma kabul edilmektedir Antlaşma bireysel nitelik taşıması sebebiyle
tahta oturan her yeni Hitit kralı zamanında yeni bir antlaşmanın hazırlanması
gerekliliğini doğurmuştur (Bryce 2005 48 vd)
250 Bkz Harita 21
80
Hitit kralları vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaları evlilikler yolu ile
pekiştiriyordu Hitit prenseslerin vassal youmlneticiler ile evlendiriliyor ve vassal
hanedanın soyu soumlz konusu prensesin oğullarından devam ediyordu (Bryce 2005 49)
Vassal terimi iccedilin ldquoišhuil išhaiišhiyardquo kelimesi kullanır bağlamak minnet
altında bırakmak anlamına gelmektedir İki taraf iccedilin de yemin etmek ccedilok oumlnemlidir
yeminde bağlılık kavramı bulunmaktadır (Klock-Fontanille 2005 111) Birkaccedil
durumda Hitit Krallığırsquona bağlı yerel youmlneticiler ldquokuirwanardquo251yani ldquokoruma altına
alınanrdquo olarak belirtilmişlerdir (Bryce 2005 49)
Vasallık antlaşmalarında eşitlik goumlzetilmez Hitit kralı daima uumlstuumln
durumdadır bunu Hitit kralının unvanları ve soyağacı ile birlikte antlaşma metninde
yer aldığı oysa karşı tarafın kısa ve yalın bırakıldığı fark edilmektedir (Klock-
Fontanille 2005 111) Antlaşmalarda vassalın uymak zorunda olduğu şartlar
sıralandırılmıştır
Baş kaldıramaz
Bağımsız bir dış politika uygulayamaz
Buumlyuumlk Kralrsquoın dostları onun dostları Buumlyuumlk Kralrsquoın duumlşmanları onun
duumlşmanları olmalıdır
Savaşa askerleriyle onun yanında girmelidir yani ganimetten pay alamaz
Uumllkesine gelen kaccedilakları Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermek zorundadır
Her yıl Hattušarsquoya gidip krala olan bağlılık yeminini tazelemek ve ona yıllık
vergisini252 oumldemek zorundadır (Bryce 2005 49)
251 Arzawa (topraklarının vassal statuumlsuumlne indirilmeden oumlnce) krallarına Kizzuwatna ve Mittani
krallarına (14yy da Mittani Krallığının Hitit Krallığı tarafından fethinden sonra) uygulandı ve bir
vassal huumlkuumlmdara goumlre daha uumlstuumln konumdaydılar Yıllık vergiden muafiyet fethedilen toprakları kendi
topraklarına ekleme hakkı ve Hitit kralıyla ikili antlaşma yapma hakkı gibi bazı ayrıcalıklara sahiptiler
ama vassal devlet youmlneticilerine goumlre daha az eylem oumlzguumlrluumlğuuml vardı Bağımsız bir dış politikaya hakkı
yoktu ve Hitit Krallığırsquonın muumlttefikleriyle veya yabancı krallıklar ile olan tuumlm ilişkiler Hitit kralları
tarafından sıkıca denetlenmiştir (Bryce 2005 49) 252300 šekel (Bryce 2005 49)
81
Hitit Devleti antlaşmaları vassal krallıklar ile yapılan antlaşmalar ve kendisi ile
eş değer saydığı devlet başkanları arasında hukuka uygun paritetik antlaşmalar olarak
iki gruba ayrılır Vassallar ile yapılan antlaşmaların nedenlerinden biri de vassal
devletlerin kendi arasında siyasi ve askeri accedilıdan ayrılmasıdır Antlaşmada yer alan
huumlkuumlmler vassal huumlkuumlmdarı diğer buumlyuumlk krallıklar ile bağımsız bir ilişki iccedilerisine
girmesini ve diğer vassal krallıklar ile bağımsız siyasi ilişkiyi veya askeri ilişki
kurmasını engellemektedir Şayet bu tarz ilişkilerin oluşması gerekiyorsa konuyu
Hattušarsquoya youmlnlendirmeleri gerekiyordu Hiccedil şuumlphesizki bunun amacı Hitit Krallığırsquona
karşı oluşacak koalisyonların oluşumunu en aza indirgemekti Vassal huumlkuumlmlerine
uymak iccedilin ccedilok sayıda tanrıya yemin etmeye mecburdu Vassal devletler ile yapılan
antlaşmaların orjinal belgelerinin ccediloğunluğu elimize geccedilmemiştir lakin soumlzuuml geccedilen
antlaşmalar ile ilgili atıfları kral yıllıklar gibi tarihi metinlerden oumlğrenebilmekteyiz
(Dinccedilol 1988 36-39 Beckman 1996 2 Bryce 2005 50)
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar genellikle aynı duumlzen iccedilerisinde yer alırdı
(Beckman 1996 2vd Dinccedilol 1988 36)
bull Giriş oumlnsoumlzuuml isimler unvanlar ve Hitit kralının soyu ile ilgili bilgiler burada
bulunurdu Vassaldan bu boumlluumlmde bahsedilmezdi
bull Tarihi giriş Hitit Uumllkesi ile antlaşma yapılacak olan vassal uumllkenin siyasi
ilişkileri hakkında kısa oumlzet halinde denilebilecek bilgiler verilirdi253
bull Huumlkuumlmler bu boumlluumlm antlaşmadan antlaşmaya ccedileşitlilik goumlstermektedir Genellik
ile vassal uumllkelerden alının haraccedilların oumldenmesi gerektiğinde askeri destek
bağımsız diğer yabancı (Hitit Uumllkesi ve vassalı olmayan) uumllkeler ile ilişkinin
kesilmesi Hitit tahtının korunması veliahta tabilik gbi konuları işlemektedir
bull Emanet etme tabletteki antlaşmanın hangi tapınakta muhafaza edildiği ve hangi
tanrıların goumlzetiminde olduğu belirtilmektedir Metinde belirtilen youmlneticiye
yuumlksek sesle okuması da bu boumlluumlmdeydi254
253 Kaška ve Hitit Uumllkesi arasında yapılan antlaşmalarda kısa tarihccedile boumlluumlmuumlnuumln yer almadığı
goumlzlemlenmiştir Kaškalarrsquoın oniki kabilele halinde yaşamaları sebebiyle tek huumlkuumlmdarların
bulunmadığından bu madde antlaşmalarda yer almamıştır (Dinccedilol 1988 36) 254Vassal krallıkların Hitit Uumllkesirsquone krala ve kralın soyuna sadık olması beklenirdi Elimizde vassallar
ile yapılan antlaşma belgeleri oldukccedila az olsa da her yıl vergi olarak altın guumlmuumlş ya da yerel enduumlstri
uumlruumlnlerini oumldemesi beklenirdi Ayrıca antlaşmalarda vassal uumllkeler ile Hitit Uumllkesi arasındaki sınırların
belirlendiği ve accedilıklandığı net bir şekilde goumlruumllmektedir Metnin kopyası Guumlneş Tanrıccedilası Arinnarsquonın
tapınağında yer alırdı ve duumlzenli aralıklar ile vassal kralla okutulurdu (Beckman 2003 762 vd)
82
bull Tanıklık eden tanrıların listesi antlaşma yapan iki tarafında tanrıları bu boumlluumlmde
yer alırdı ve antlaşmaya tanıklık ederlerdi
bull Lanetler ve kutsamalar tanrıların antlaşmayı garantilediğinin karşılığıdır
Lakin bu duumlzene bazen uyulmadığı da goumlruumlluumlrduuml oumlrneğin Hitit Devleti ve
kuzey komşusu olan Kaškalar arasında imzalanan antlaşmada iki devlet arası tarihsel
geccedilmişe yer verilmediği goumlze ccedilarpmaktadır Ayrıca Kaškalar kabileler halinde
yaşadıkları iccedilin taraf olan kişilerin tek tek adlarının sayıldığı ve yanlarına da
tanımlayıcı şu şehirden şu kadar adam gibi ibareler yer almaktadır (Dinccedilol 1988 36)
Vassal antlaşmalarda soyluların da antlaşma tarafları arasında yazıldığı dikkat
ccedilekmektedir bunun nedeni başlangıccedilta belirsizliğini korusa da sonrasında adı geccedilen
şahısların antlaşmanın yazımı sırasında belirli bir rol oynadıkları goumlzlemlenmiştir255
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar bazen ele geccedilmese de kral yıllıkları ya da tarihi
iccedilerikli başka metinlerde de bu antlaşmalara dair atıflar bulunmaktadır bazen
antlaşmanın oumlneminin tekrarlandığı goumlruumllmektedir (Dinccedilol 1988 37-39)
Buumlyuumlk kralın ise antlaşma karşılığında vassal krallığın toprak buumltuumlnluumlğuumlnuuml
koruyacağı ve vassal krallığın kendi toprakları iccedilerisinde kralının iktidar olmasını
garanti eder (Klock-Fontanille 2005 112) Antlaşma şartlarına uymayan krallığın
lanetleneceği belirtilir
Antlaşma metninde yer alan tarihsel girişleri kralın ya da danışmanlarının
yerel meseleleri vassal devletin bulunduğu boumllgedeki belirli problemlere duyarlılığı
ve boumllgenin tarihini ayrıntılı bir şekilde bildiklerini ve bunların tuumlmuuml ile ilgili bir
algılamayla birlikte yansıtmaktadır Hitit krallarının sık sık eşzamanlı olarak
uğraşması gereken buumlyuumlk ve karmaşık devletler goumlz oumlnuumlne alındığında bu kuumlccediluumlk bir
başarı değildi (Bryce 2005 50 vd)
I Šuppililiuma krallığın sınırlarını genişletmek iccedilin yeni fethettiği ve
başkentten oldukccedila uzaktaki eyaletlerin youmlnetimini yerel vassallara veren ilk kraldı
Federatif sistemin en oumlnemli nedenlerinden biri iccedil ve dış askeri faaliyetler iccedilin belirli
miktarda yaya ve arabalı savaşccedilıyı hazır tutmaktı Buna karşılık Hitit Uumllkesi de
255Bu tableti A kentinde X Y Zrsquonin huzurunda katip B yazdı (Dinccedilol 1988 37)
83
vassalının tahtını korumak ve egemenlik haklarını korumayı uumlstlenmekteydi (Dinccedilol
1982 56 Klock-Fontanille 2005 113)
I Šuppiluliuma kız kardeşini Hayaša kralı ile evlendirdikten sonra yaptığı
antlaşmanın 33 maddesinde eskiden aldığı kadını kuma olarak koruyabileceği fakat
onu eş yapamayacağı ayrıca başka bir kadın almaması şartını da koyar256 (Ccedilelebi
2015 59)
I Šuppiluliuma ayrıca Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza ile yapılan evlilik
antlaşmasında Mittani Uumllkesirsquone kraliccedile olacak kızını kumaların iyi karşılaması ve
hiccedilbir kadının kızından eşit ya da kızından uumlstuumln olmaması koşulunu huumlkme bağlar
(Karauğuz 2002 210)
ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı ben buumlyuumlk kral kızım iccedilim Mittani Uumllkesirsquone hayat
verdim Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elimde tuttum ve kızımı ona zevceliğe
verdim Prens Šattiwaza Mittani uumllkesinde kral olsun ve Hitit Uumllkesirsquonin kızı
Mittani uumllkesinde kraliccedile olsun Kumalar sen Šattiwaza iccedilin hoş karşılansın
Fakat hiccedilbir kadın benim kızımdan daha buumlyuumlk olmasın Sen hiccedilbir kadının
onunla eşit olmasına izin verme ve hiccedil kimse onun yanında eşit şekilde durmasın
Sen benim kızımı ikinci dereceye indirme Mittani uumllkesinde o kraliccedileliğe alınsın
Šattiwazarsquonın oğulları ve benim kızımın oğulları ve torunları gelecekte Mittani
uumllkesinde eşit olsun Gelecekte Mittaniler prens Šattiwazarsquoya karşı kızım
kraliccedileye karşı oğullarına karşı ya da torunlarına karşı ayaklanmayı
planlamasın Gelecekte prens Šattiwaza benim oğullarıma eşit ve kardeş olsun
ve prens Šattiwazarsquonın oğulları onun ccedilocukları ve torunları benim torunlarıma
eşit ve kardeş olsunrdquo (Karauğuz 2002 210)
Yukarıdaki iki oumlrnekten anlaşıldığı kadarıyla bir vassal krallık ya da taht
muumlcadelesinde olan bir uumllke ile evlilik yapıldığında Hitit uumllkesinin statuumlsuuml daha uumlstuumln
basmaktadır Saray hayatına karışıp Hitit uumllkesinden goumlnderilen kızının ya da
kardeşinin saray hayatında ve kralın hayatında en oumlnemli mertebede olmasını
256ldquoAzzi uumllkesinden bir kadını eş olarak alma hellip Eskiden aldığın kadını kuma olarak (koruyabilirsin)
Sana buna izin var Fakat onu eş yapamazsınrdquo (Alp 2005 99)
84
sağlamaya ccedilalışmıştır Ayrıca bu durum Hitit Uumllkesirsquone evlilik yapılan uumllke uumlstuumlnde
siyasi bir uumlstuumlnluumlk de sağlamaktaydı
Hitit krallarının vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaların ccedilok sınırlı ve
kısa suumlreli olduğu anlaşılmaktadır ama yine de Hitit Krallığırsquona oldukccedila muumlhim
katkıları olmuştur Hitit kralları acil ve doğrudan ilgi gerektiren boumllgeler ile
ilgilenirken vassal youmlneticiler sayesinde krallığın ccedileşitli boumllgelerinde istikrarın
sağlanmasına yardımcı oldular Evlilikler yoluyla bağlı krallar Hitit ldquobeyirdquo konumuna
yuumlkselir ve resmen kraliyet ailesine dahil edilirdi buna ek olarak panku meclisine uumlye
olurlardı (Brandau - Schickert 2004 275 Bryce 2005 50)
Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler sayesinde Hitit kralları doğrudan veya
dolaylı olarak bu uumllkeleri kontroluuml altına alırdı Hattušarsquoya siyasi muumllteci olarak
gelirlerdi ve kendi uumllkelerine baskı yapmak iccedilin kullanılırlar Sadakatin kanıtlanması
evlilik yoluyla pekiştiriliyordu (del Monte 1974 365)
IIA Mira Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mira 257 Krallığı Hitit Krallığı doumlneminde Batı Anadolursquoda oldukccedila etkili olan
krallıklar arasında yer almaktadır Soumlz konusu krallığın Arzawa258 Krallığı ile olan ilişkisi
sebebiyle de Batı Anadolu tarihi iccedilin oumlnemli bir yere sahiptir
Mira Krallığı Arzawa Uumllkeleri arasında sayılmaktadır ve Mira-Kuwaliya
olarak da anılmaktadır Arzawarsquonın ccedilekirdek boumllgesinde yer aldığı bilinmektedir
Mirarsquonın Arzawarsquonın topraklarını aldığı kabul edilirse başkent Apaša 259 da dahil
olmak uumlzere Karabel Geccedilidirsquonin guumlneyindeki konum ile birlikte
Apašanın=Ephesosrsquoun da Arzawa topraklarına dahil olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Starke
2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)
Mira-Hitit ilişkilerinin I Šuppiluliumarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan
suumlredeki metinlerden anlaşılmaktadır Mira Krallığı ile ilgili en oumlnemli bilgilerimizi
257 Kayseri ve Anavarza civarına Akar ve Banaz arasına ve Karyarsquonın Menderes ile Emir arasındaki
boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 269-270 RGTC VI2 105) 258Anadolursquonun guumlneybatısına Aksu ve Menderes arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 42-45 RGTC
VI2 14) 259 Doğu Likyarsquodaki Phaselis ya da HabesosAntiphellosrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 26 RGTC
VI2 8)
85
Manapa-Tarhunta ve II Muršili arasında yapılan antlaşma metni olan CTH 191 ve II
Muršilirsquonin yıllıkları olan CTH 61rsquode Mira bir ya da iki kez geccedilerken Arzawa ile
ilişkiler sıklıkla geccediler Antlaşma metninde yer alan tarihccedile II Muršilirsquonin yıllıkları ile
oumlrtuumlşmektedir (Klinger 2005 125)
Mira Uumllkesi ile ilgili bilgi vermeden oumlnce Arzawa Uumllkesirsquonden biraz bahsetmek
doğru olacaktır ccediluumlnkuuml Alakšandu ile yapılan antlaşma260 metninde Arzawa kraliyet
ailesi ile ilgili bilgiler verilmektedir (Beckman 1996 82-88 del Monte 1974 355
vd) Arzawa Uumllkesirsquonin Hitit metinlerinde ilk olarak I Hatttušili doumlneminde geccediltiği
ve boumllgeye sefer yapıldığını goumlrmekteyiz Arzawa kralı Tarhundaradursquonun Mısır kralı
III Amenofis ile kızını evlendirdiğini ve Hitit Uumllkesirsquondeki buumlyuumlk guumlccediller arasında yer
aldığını anlamaktayız (Starke 2000 251 vd Hawkins 1998(a) 10 Friedrich 1926)
Arzawa Krallığı I Šuppiluliuma zamanında oldukccedila guumlccedilluuml krallıklar arasında
yer alırken Arzawa tahtı iccedilin oluşan ccedileşitli duumlşmanlıklar ve gruplaşmalar nedeniyle
Arzawa Krallığırsquonın zayıfladığı goumlruumllmektedir Bu ccedilekişmelerin Hitit karşısındaki
guumlccedilluuml pozisyonunu etkilediği ve Mašhuiluwarsquonın I Šuppilulumarsquonın goumlzlerinde
Arzawa Krallığırsquonın hanedan arasında oluşan taht kavgasına karışması iccedilin bir koz
durumuna geldiği goumlruumlluumlr Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml Arzawa uumlzerinde
yapacağı politikalarını uygulamayı engellemiş goumlzuumlkmektedir (del Monte 1974 358
Starke 2001 38)
Arzawa kralı Tarhundaradursquonun oumlluumlmuumlnden sonra ise Arzawa tahtı iccedilin
Tarhundaradulsquonun ccedilocukları arasında bir muumlcadele yaşanır Mašhuiluwarsquonın
kardeşlerinden kaccedilıp Hattušarsquoya sığındığı goumlruumlluumlr II Muršili doumlnemine ait olan bir
metinden261 I Šuppiluliuma onu ve ailesini bağışlamış fakat I Šuppiluliuma Mittani
Uumllkesirsquonde olduğu iccedilin Mašhuiluwarsquonın durumu ile fazla ilgilenememiştir262 Yine
başka bir metinde263 I Šuppiluliumarsquonın Mittani264 seferi sonrasında Mašhuiluwarsquoı
260 II Muwatallirsquonin Wiluša kralı Alakšandu ile yaptığı antlaşma bkz CTH 76 261 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KBo 44 IV 61-65 262ldquoCcediluumlnkuuml [babam] Hurri uumllkelerinde idi ve o geccedil kalıyordu ve daha uzun suumlre kaldı bu yuumlzden ona
bakamadı ve geri doumlnuumlp atmadı Onun iccedilin onun duumlşmanını [yenemedi] Babasının topraklarını
babasının tahtınını [ona geri veremedi] rdquo (del Monte 1974 357) 263I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma CTH 51=KBo 11 oumly 56-5 264Habur boumllgesi merkezli Yukarı Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 477-478 RGTC
VI 272-273 RGTC VI2 105-106)
86
tahta oturtacağına dair bir bilgi yer almaktadır265 (Beckman 1996 38-44 del Monte
1974 357 vd Uumlnal 2003 21) Burada ismi geccedilen Mašhuiluwarsquonın Boğazkoumly
kazısında bulunan bir fragman sayesinde 266 I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwatti ile
evlenen aynı kişi olduğu bilinmektedir267 (Starke 2000 252 vd) Mašhuiluwarsquonın
uumllkesinden kaccediltığı sırada kral ya da prens olup olmadığı bilinmemekle beraber
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda II Muršili evi barkı ve koltuğuyla birlikte
Mašhuiluwarsquoya geri verdiğini belirtir Bu sebeple Mašhuiluwarsquonın kral ya da kral naibi
olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2003 25)
Mašhuiluwarsquonın Hattušarsquoda ikamet etmesi II Muršilirsquoye Arzawa Uumllkesirsquoni
yıkma fırsatı verir Hitit kralı II Muršili Arzawa tahtında gaspccedilı kral olan ve
Mašhuiluwarsquonın kardeşi olduğu duumlşuumlnuumllen Uhhazitirsquonin uumlzerine sefer duumlzenledi268
Savaş sırasında Mira kralı Mašhuiluwarsquonın Hititler tarafında olduğu goumlruumlluumlr
(Uumlnal2003 30) Arzawa kralı Uhhazitirsquonin denizi aştığı ve Ahhiyawa Uumllkesirsquone
sığındığı belirtilmektedir Uhhazitirsquonin kaccedilışı ile Arzawa Krallığı yenilir269 (Singer
1983 206 Guumlterbock 1983 135 Starke 2001 38 Klengel 1999 191vd Uumlnal
2003 26vd) Belgeden anlaşıldığı kadarıyla270 Arzawa Krallığırsquonın toprakları Hitit
vassal devletleri arasında yer alan Mira ve Hapalla271 arasında boumlluumlşuumllduuml kral olarak
da Mašhuiluwa veya Tarkašnaili kral olarak belirlendi272 (Starke 2000 252 vd del
265ldquoTušratta kralı Šattiwazayı ele geccedilirdikten sonra elimle (yani buumlyuumlk kral Šuppiluliuma) onun
babasının tahtına oturmasına izin vereceğim Buumlyuumlk Uumllke Mittani Uumllkesirsquonin yok olmadığından emin
olmak iccedilin buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Mittani Uumllkesirsquoni kızının hayatı iccedilin hayata getirdi
Tušrattanın oğlu Šattiwazayı elimle yakaladım ve evliliğe kızını verdimrdquo (del Monte 1974 357 vd) 266 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61=KBo 44 IV 56-60 267 ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa Arzawa adamı babama muumllteci olarak gelmişti babam onu damadı yaptı ve
ona kızı Muwattiyi kız kardeşimi [evliliğe] verdi Daha sonra kendisine ve bize ve onun oğullarına
yemin etti ve konu uumlzerine yemin ettirdquo (del Monte 1974 356) 268 ldquoAma [Maš]huiluwarsquonın [Mi]ra Impayı (işgal ettiği) tuttuğu iccedilin [Uhhazitirsquonin oğlu] Piyama-
[DLAMA] ona karşı bir savaşccedilı olarak davrandı Ve tanrılarım Mašhuiluwarsquoın yanında durdu ve burada
[Uhhazitinin] oğlu Piyama-[DLAMA]rsquoyı yendi ve onu vurdu Ve [Mašhuiluwa Uhhazitinin oğlu
Piyama-[DLAMA]yı yendiğinde o da Hapanuwa [Uumllkesirsquone taşındı][ve Mira Uumllkesinin yarısı
Maš[uiluwa]šrsquoın yarısıydı fakat diğer yarısı yenildi ve o bir Hitit toprağı oldurdquo (del Monte 1974 359) 269 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 270 II Muršilirsquonin yıllıkları CTH 61 = KUB XIV 15 IV 34-49 271 Toros ve Amanos Dağları arasında Ceyhanrsquoın ortasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 79-80 RGTC
VI2 27) 272ldquoSonra Mira Uumllkesirsquone doumlnduumlm ve Mira Uumllkesirsquone karar verdim Sonra Aršani Šarawa ve Impayı
inşa ettim ve onları guumlccedillendirip işgal guumlccedilleriyle meşgul ettim Sonra Mašhuiluwaı Mirarsquoda
goumlrevlendirdim ve Mašhuiluwaya şoumlyle konuştum Sen Mašhuiluwa babama muumllteci olarak geldin ve
babam seni aldı ve seni damadı yaptı ve seninle kız kardeşim Muwattiyi evlendirdi Ama sonra seninle
87
Monte 1974 362 Bryce 2005 196 vd Hawkins 1998(a) 14 Starke 200138 Uumlnal
2003 4) Mira Krallığırsquonın başına Mašhuiluwa Hapalla Krallığırsquonın başınaysa
Tarkašnalli getirilmiştir ve soumlzuuml geccedilen iki şahsın buumlyuumlk olasılıkla Arzawa hanedan
uumlyesi oldukları sanılmaktadır (Niemeier 2002 522) II Muršili seferden geri doumlnerken
600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verir (Uumlnal 2003 35)
Mira tahtına oturduktan sonra Mašhuiluwa ismi bilinmeyen ancak metinlerde
EacuteGALPAP olarak geccedilen Maša273 Uumllkesi kralının isyan ettiğini II Muršilirsquoya haber
verir Mira kralı Mašhuiluwa başlangıccedilta Hitit tarafında yer alsa da sonrasında
Hititlere olan sadakat yeminini bozar Pitašša topraklarına saldırır ve Maša kralı
EacuteGALPAP ile guumlccedillerini birleştirir II Muršili yeni bir sefer hazırlığı yapmaktansa
Mašhuiluwarsquoyı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalıştı lakin Mašhuiluwa Maša Uumllkesirsquone
kaccediltı274 II Muršilirsquonin bu girişimi sonuccedilsuz kalınca Hitit kralı Maša uumlzerine yuumlruumlduuml
ve Maša halkına Mašhuiluwarsquoyı teslim etme emrini verdi 275 (Bryce 2005 212
Gander 2017 270 Klengel 1999 194)
Mašalı soylular Mira tahtında Mašhuiluwa yerine evlatlık oğlunun Mira
tahtında yer almasını istediler ve bu sebeple Mašhuiluwarsquoın uumlzerindeki himayelerini
ccedilektiler Mira vassal kralının Hititlerin uumlst duumlzey yetkililerine kendisini teslim etmesini
de istediler Mašhuiluwa bunu reddetti ve Mašalılar onu yakalayıp II Muršilirsquoye
teslim ettiler Hitit kralı onu Hattušarsquoya goumltuumlruumlp Mira Beyirsquonin yerine vassal huumlkuumlmdar
atamak iccedilin onu elinde rehin olarak tuttu276 (Bryce 2005 213)
ilgilenemezdi ve senin iccedilin (senin) duumlşmanlarını yenemezdi Ama ben sana baktım ve duumlşmanlarını sana
vurdum Ayrıca şehirler inşa ettim ve onları takviye ettim ve onları işgal birliklerine atadım Ve seni
Mirada youmlnetime atadım [Daha fazla] [6]00 kişiyi (senin) kişisel emrine verdim [ve] ona şoumlyle dedi
Mira halkı koumltuuml olduğu iccedilin bunların olması gerekiyordu600 bekccediliniz kişisel bekccediliniz Mira halkıyla
ilgilenmemeli onlara karşı savaşmamalısınrdquo (del Monte 1974 360 vd Beckman 1996 69) 273Kalykadnos Goumlk su uumlzerindeki Lalarisrsquoe Isparta civarlarına Adapazarı civarları ile Menderes ve
Hermos arası gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 264- 265RGTC VI2 102-103) 274ldquoŠallapaya vardığımda Mašhuiluwaya şoumlyle yazdım Buraya bana gel Fakat Mašhuiluwa
succedilunun farkındaydı beni reddetti Guumlneşim ve o da benden oumlnce kaccediltı ve Maša Uumllkesirsquone gittirdquo
(Muršili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect5) (Bryce 2005 212 del Monte 1974 364 Beckman 1996
69-77) 275ldquoMašhuiluwa benim kulumdu ve o benimle tartıştı ve bana karşı konularımı karıştırdı ve benimle
ccedilatışmaya başlamıştı Şimdi benden oumlnce kaccediltı ve goumlrduuml o sana geldi Şimdi onu ele geccedilir ve bana
teslim et Onu ele geccedilirip bana teslim etmezsen ben gelip seninle birlikte uumllkeni yok edeceğimrdquo
(Mursili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect6) (Bryce 2005 212 vd Beckman 1996 69-77) 276II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1939 III
88
Yeni Mira vassal huumlkuumlmdarı ise Mašhuiluwarsquoın yeğeni ve abisinin oğlu
Kupanta-Kurunta idi I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwattirsquoyi Mašhuiluwa ile evlendirdiği
bilinmekteydi Evlilikleri boyunca ccedilocukları olmadığı iccedilin Mašhuiluwa abisinin oğlu
olan yeğenini tahtına varis olması amaccedillar Kupanta-Kuruntarsquoyı evlatlık almak iccedilin II
Muršilirsquoden izin istedi II Muršili bu isteği kabul etti ve Mirarsquonın sınırlarını
genişletti277 Mašhuiluwarsquoın Hitit Krallığırsquona karşı isyanı Hitit geleneğindeki oumlnemli
bir sıkıntıyı da beraberinde getirir Hitit geleneğinde bir oğul babasının guumlnahlarından
sorumlu tutulabilir ve ceza oumldeyebilirdi ancak II Muršili Kupanta-Kurunta iccedilin bu
geleneğin uygulanmadığını belirtti278 (Bryce 2005 213 Hawkins 1998(a) 15 del
Monte 1974 363-366 Klengel 1999 151vd Klinger 2005 124 Klengel 1999
194)
II Muršili yukarıda da bahsettiğimiz gibi Kupanta-Kuruntarsquonın Mašhuiluwa
yerine Mira kralı olarak atanmasını talep eden Maša soylularının desteğinin
farkındaydı Ayrıca bu durum Kupanta-Kuruntarsquoyı babasının isyancı faaliyetlerine
karşı aklıyordu Bunlara ek olarak Mira tahtına geccedilmesi duumlşuumlnuumllen başka bir alternatif
de bulunmuyordu bu sayede bir antlaşma ile279 Kupanta-Kurunta Mirarsquonın yeni kralı
oldu280 II Muršili ayrıca Kupanta-Kuruntarsquoyı Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı Manapa-
Tarhunda ve Hapalla kralı Targašnalli ile bir yemin altında birleştirir Batı
Anadolursquodaki vassal devlerler uzunca bir suumlre isyana da başka bir uumllkeyi işgale
277ldquoVe oğlunun yerine Mašhuiluwaa Kupanta-Kuruntayı verdim Sonra Muwattiye ve aynı zamanda
da Kupanta- Kuruntarsquoya ve Mašhuiluwarsquoa yemin altında Mira Uumllkesirsquone ve Kuwaliya Uumllkesirsquone
yerleştirdimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 278ldquoKupanta-Kurunta bilmez misin ki eğer Hattušada biri isyan ederse ve babası guumlnah işleyen bir
oğul guumlnah işlemiş sayılmasa bile babasının evi kendisinden alınır veya başka birine ya da saraya
verilir Ve senin baban Mašhuiluwa succedillu olduğu iccedilin ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın oğlu
olduğun iccedilin sen succedillu olmasan bile ben Guumlneş eğer sana zarar vermeye niyetim olsaydı o sırada seni
suumlrebilirdim Şimdi bile senden babanın evini ve uumllkeni alabilirim Onları başkasına verebilir ve
başkasını uumllkenin youmlneticisi yapabilirimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 68 (Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 279II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68 280ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa baban Guumlneşe karşı succedil işledi ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın
oğluydun hiccedilbir şekilde succedillu olmasan da Benim Guumlneşim Guumlneşim bertaraf edilmiş olsaydı daha
azını reddedemezdi Size karşı goumlstermemek ve sizden babanızın ve toprağın evini alıp başka birine
vermiş olabilir ve bu topraklarda başka bir huumlkuumlm vermiş olabilir Ama şimdi Guumlneşim sizi reddetmek
iccedilin kullanılmadığı iccedilin sizi reddetmedim ve sizden babanızın ve toprağın evinden aldım ve topraklarda
başka bir huumlkuumlm vermedim ve sana babanın ve toprağın evini geri verdim ve seni topraklarda
youmlnetmiştimrdquo II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)
89
kalkışmazlar (Bryce 2005 213 vd del Monte 1974 359 Starke 2001 41
Uumlnal2003 36)
III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan Hitit taht kavgasında Urhi-
Tešuprsquoun Mısırrsquoa kaccedilmasında ve sonrasında gelişen olaylarda Mašturi Hitit kralı III
Hattušilirsquoye sadakatini suumlrduumlrmeye devam eder (Hawkins 1998(a) 16) Tawagalawa
mektubu281 olarak anılan bir belgede282 Mira Krallığırsquonın ismi geccedilmese bile Batı
Anadolu topraklarında yer alan oumlnemli durumları anlatmaktadır bu sayede Mira
Krallığı ile ilgili dolaylı olarak da olsa fikir edinebilmekteyiz Hitit ve Ahhiyawa
Uumllkeleri arasında geccedilen ilişkiden bahsedilmektedir Ahhiyawa Uumllkesi kralı
Piyamaradursquonun muhtemelen doumlnemde yaşlı olduğu duumlşuumlnuumllen Mira kralı Kupanta-
Kuruntarsquonın yerine Mira tahtına kendisinin geccedilmek istediği duumlşuumlnuumllmektedir Šeha
Nehri Uumllkesirsquondeyse bir gaspccedilı kralın varlığı bilinmektedir283 (Hawkins 1998(a) 17
Starke 2000 253)
Latmos Dağırsquondaki kaya yazıtı284 Mašhuiluwa ile Muwattirsquonin manevi oğlu
olan Kupanta-Kuruntarsquoya aittir burada ldquobuumlyuumlk prensrdquo olarak belirtilmektedir
Mašhuiluwa II Muršilirsquoye ihanet ederek tahttan indirilince yerine Kupanta-Kurunta
Mira kralı ilan edilmiştir (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 23)
IV Tuthaliya doumlnemi belgelerinden biri olan Millawanda mektubunda285 Hitit
kralının alıcıya ldquooğlumrdquo diye hitap ettiği goumlruumllmektedir hitap şekli nedeniyle bir
evlilik ittifakı olduğu anlaşılmaktadır ve soumlzuuml geccedilen bireyin muumlttefik ya da vassal bir
youmlneticiden daha fazla yuumlceltildiği goumlruumllmektedir Mira kralı Tarkašnawarsquoya 286
281Hitit kralının Ahhiyawa kralına mektubu bkz CTH 181 282 Mektubun Ahhiyawa kralına yollandığı ve Ahhiyawa kralına accedilıkccedila ldquoBuumlyuumlk kralrdquo denildiği
goumlzlemlenmektedir Metinde Hitit-Ahhiyawa ilişkilerine ters duumlşen hareketleri ile Piyamaradursquoya yer
verilmekte ve Piyamaradu ile Hititlerin goumlruumlşebilmesi iccedilin Piyamaradursquonun guumlvenliğinin teminatı
olarak yuumlksek mevkili bir Hititlirsquoin Ahhiyawa youmlnetimine teslim olması gerektiği
belirtilmektedir(Starke 2001 42 Collins 2007 63vd) Mektup III Hattušili doumlnemine tarihlendirilir
(Starke 200139) 283 Bkz Boumlluumlm IIC 284 Bkz Resim 21 285 Millawanda mektubu bkz CTH 182 286 Tarkašnawarsquonın Kupanta-Kurunta ya da Alantallirsquonin soyundan geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (Hawkins
1998(a) 18) Karabel Anıtırsquondaki yeni okumalara goumlre Tarkašnawarsquonın adının yanında babasının ve
buumlyuumlk babasının isimleri yer alıyordu Tarkašnawa buumlyuumlk ihtimalle IV Tuthaliya ile ccedilağdaş olan son
Mira krallarından Alantallirsquonin oğluydu (Uumlnal 2003 22)
90
yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bahsedilen doumlnemde Mira Batı Anadolursquodaki en buumlyuumlk ve
en guumlccedilluuml devletlerin arasında yer almaktaydı IV Tuthaliya Tarkašnawarsquoyı Wiluša287
uumlzerine yetkilendirdi (Bryce 2005 307 vd Starke 2000 254 Hawkins 1998(a) 19
Işık - Atıcı - Tekoğlu 2011 28 Guumlterbock 1983 137 vd Starke 2001 42vd
Niemeier 2002 522vd)
Mira kralı Tarkašnawa IV Tuthaliya doumlnemine ve onun ardılı olan II
Šuppiluliuma doumlnemlerinde Mirarsquoda youmlnetici olduğu ve ayrıca Karabelrsquode bulunan
anıtın288 da soumlzuuml geccedilen krala ait olduğu bilinmektedir Guumlcuumlnuuml goumlstermek iccedilin anıt
yapan ilk Batı Anadolu kralıdır Ayrıca Hattuša kazılarında soumlzuuml geccedilen krala ait
Anadolu hiyeroglif yazılı bir muumlhuumlr baskısı289 da ele geccedilmiştir (Hawkins 1998(a) 21
Uumlnal 2003 22 Hawkins 1998(a) 2 Işık -Atıcı- Tekoğlu 2011 28)
Mira Krallığı zaman zaman Hitit Krallığırsquona tabi devletler arasında yer alsa da
oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden hiccedilbir zaman vazgeccedilmemiştir Krallığın Arzawa Krallığı ile
olan yakın ilişkisi de kendisini Batı Anadolursquonun hakimi olarak duumlşuumlnmesine şuumlphesiz
ki yol accedilmıştır Tahta ccedilıkacak bir ardıl bulunmadığında kralın yeğeni başa geccedilirilip
krallığın devamı sağlanmıştır Batı Anadolursquodaki nuumlfuzlarını git gide arttırdıkları be
doumlnemde Hitit kralları dışında ilk kez bir anıt yapıldığı anlaşılmaktadır
IIB Hayaša Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hayaša Uumllkesi Hitit metinlerinde Azzi ile birlikte geccedilmektedir Krallık ile ilgili
en bilinen ve bir o kadar ilgi ccedileken husus ise Hitit geleneklerinden farklı olarak uumllkede
ensest ilişkinin normal bir durum olarak karşılanmasıdır 290 Ayrıca Hukkana ile
yapılan antlaşmada291 uumllkeden ldquoaşağı(lık) koumlpekrdquo olarak bahsedilmiştir292 (Friedrich
1930 Beckman 1996 22-30)
Azzi-Hayašarsquonın II Muršilirsquonin yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Hitit
Uumllkesirsquonin kuzeydoğu taraflarında bir yerde bulunduğuna dair bir ccedilelişki yoktur
287 Goumlksu ccedilevresindeki Elaiousarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 484-485 RGCT VI2 189) 288 Bkz Resim 22 289 Bkz Resim 23 290 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 291I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 292Hititccedile olarak ldquoapizzi URGE7-anrdquo ifade edilmiştir Beckmanrsquoda ldquolowly dogrdquo olarak geccedilmektedir
(Beckman 1996 23)
91
Trabzonrsquoun guumlneydoğusundaki boumllgede yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Azzirsquonin
Guumlmuumlşhanersquonin Kelkit ili civarında olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur II
Muršilirsquonin yıllıklarında yer alan Aripša kentinin anlamının ldquodenizin ortasırdquo olduğunu
kabul edersek Azzi-Hayašarsquonın Karadeniz boyunca uzandığı goumlruumllmekte ve Ordu ile
Giresunrsquoun da bu uumllkenin topraklarına dahil olduğu anlaşılmaktadır Ayrıca Azzi-
Hayašarsquonın modern Bayburt Guumlmuumlşhane Erzincan topraklarını da iccediline aldığı
bilinmektedir Ura şehrinin soumlzuuml geccedilen krallığın topraklarında yer aldığı II Muršilirsquonin
yıllıklarında accedilıkccedila goumlruumlluumlr 293 şehir Şebin-Karahisar olarak belirlenen Giresunrsquoa
lokalize edilmiştir (Alparslan 2017(b) 215 vd)
II Tuthaliya zamanında Azzi-Hayaša Krallığırsquonın vassal statuumlsuumlnde yer aldığı
bilinmektedir (Bryce 2005 201) III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada294
ldquoUzaktan Azzi duumlşmanı tuumlm Yukarı Uumllkersquoye geldi ve yağmaladı ve Šamuharsquoyı295
sınırını yaptırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146 Muumlller- Karpe 2017 62)
Azzi-Hayaša Krallığı Yukarı Uumllke topraklarını ele geccedilirip Šamuharsquoya kadar
ilerlediler Zamanla durum Hitit lehine doumlnuumlştuuml ve I Šuppiluliuma duumlşmana karşı
seferberlik başlattı Kral oraya gelmeden kaccediltılar ve bir muumlddet savaştan sakındılar II
Tuthaliya ve I Šuppiluliumarsquonın oumlnderliğinde Hitit ordusu Azzi-Hayašarsquoyı işgal etti
ve Kummaha296 kenti yakınlarındaki kral Karanni Lanni ile karşılaşmaya zorladı Bu
savaşın ccedilıkışını goumlsteren pasaj boumlluumlmuuml eksiktir (Bryce 2005 149)
Hitit seferi Azzi-Hayaša Uumllkesirsquonin fethi ile sonuccedillandı bunun ardından I
Šuppiluliuma Azzi-Hayašarsquoyı Hitit vassal devleti yaptı ve o tarihte Azzi-Hayaša kralı
olan Hukkana ile bir antlaşma yaptı Hukkana I Šuppiluliumarsquonın kız kardeşi ile
evlenerek Hitit kraliyet ailesine bağlandı 297 Antlaşmanın şartlarına uygun olarak
Hayašalılar topraklarına giren tuumlm kaccedilak Hitit tebaasını geri vermek zorunda kaldılar
293ldquoVe Azzi [Uumllkesirsquonin]rsquonin ilk sınır goumlzetleme yeri olan Ura kenti dik bir yerde [yer almaktadır]rdquo
(Alparslan 2017(b) 216) 294 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 295Malatyarsquoya Murat Su ağzı civarından Fıratrsquoa Sivas ve Malatya arasına lokalize edilmiştir (RGTC
VI 338-341 RGTC VI2 137) 296 Kemah Kommagenersquoye lokalize edilmiştir (RGTC VI 220-221 RGTC VI2 83) 297 ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı Šuppiluliuma efendim diyor ki lsquoSen Hukkana duumlşuumlk koumlpek seni yuumlkselttim
ve sana ccedilok iyi davrandım Hayašalılar arasında Hattuša iccedilinde seni ayırdım ve kız kardeşimi sana
evliliğe verdimrdquo (Kosyan 2014 128 Friedrich 1930 Klinger 2005)
92
(Bryce 2005 149 vd Kosyan 2014 128 Klengel 1999 155) Antlaşma metninde
Hukkanarsquodan kral olarak bahsedilmez (Klinger 2005 107)
Kosyanrsquoa goumlre Hayaša Uumllkesi ile antlaşma yapıldığında muhtemelen Hukkana
kaccedilakları elinde tutmuyordu Hukkanarsquonın Hitit kralı tarafından seccedilildiği sadakati
temin etmek ve burada yaşanan sıkıntıları ccediloumlzmek amacıyla Hayaša tahtına kukla
youmlnetici olarak atandığı duumlşuumlnuumllmektedir Antlaşmanın I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya
yaptığı seferden kısa bir suumlre yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir Hukkana youmlneticisi ile ilgili
birşeylerin koumltuuml gittiği bir kehanet metninden298 anlaşılmaktadır Metinde Hayaša
kralı ldquoAzzirsquonin Hukkanarsquosırdquo olarak belirtilmiştir Burada iki adet soru karşımıza
ccedilıkmaktadır bunlardan ilki Hukkanarsquonın Hitit kralına sadık kalıp kalmadığı ve
diğeriyse eğer Azzi Hitit dostuysa gelecekte yani kralın ccedilocukları zamanında da Hitit
dostu olup olmadığıdır (Kosyan 2014 129 vd)
Hayaša adının geccediltiği ilk metin olarak I Šuppiluliumarsquonın icraatlerinde299
goumlrmekteyiz Hayaša kralı Karannirsquonin Kummaha yakınlarında bir savaşın olduğu
geccedilmektedir Savaştan sonra Hayašarsquonın bastırıldığı ve kralın yerine geccedilen Mariya300
isimli biri ile yeni bir antlaşma yapıldığı anlaşılmaktadır Hayašalı Mariyarsquonın koumltuuml
davranışı sebebiyle Hitit kralı tarafından Hattušarsquoda idam edildiği bilinmektedir ve bu
olaya Hukkana ile yapılan antlaşmada da yer verilmektedir Soumlzuuml geccedilen olayın
antlaşma metininde geccedilmesinden oumltuumlruuml Hitit sarayının ensest ilişkiye karşı olduğu301
net bir şekilde anlaşılmaktadır302 (Uumlnal 2014 278 Carruba 1988 62 Klinger 2005
298 Arma-Tarḫunta ve Šaušgatti ile ilgili olan kehanet metni bkz CTH 569 = KUB XVIII 2 299I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz DS 13 300 İki adet Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir İlk Mariya ldquoGuumlneşrsquoin Babasırdquo zamanında yaşamıştır ve
antlaşma metninde geccedilen uyarı boumlluumlmuumlndeki Mariyarsquodır ve koumltuuml davranışı sebebiyle Hattušarsquoda
oumllduumlruumllmuumlştuumlr İkinci Mariya ise Hukkanarsquonın damadıdır Kendi kızını alıp başka bir erkeğe vermelidir
bu evlilik Hayašarsquoda uygulanmaktadır ama Hititrsquonin geleneklerini ihlal etmektedir İddia edilen olayın
sorarat olduğu ve kuzeybatıda bulunan halklarda da Hattušarsquodaki kadar yaygın olduğu bilinmektedir
Uumlccediluumlncuuml Mariyarsquonın yukarıda bahsedilen ikinci Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hukkanarsquonın
Mariyarsquonın kayınpederi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir lakin bu durumdan antlaşmada bahsedilmez Hayaša
ile yapılan antlaşmanın eski versiyonunda ldquoHayaša insanları ve Hukkanardquo ile antlaşma yapıldığından
bahsedilmektedir Hitit kralı I Šuppiluliuma Hukkanarsquodan yaşlı ve Hukkanarsquoda 3 Mariyarsquodan yaşlı
olmalıdır Yukarıda bahsedilen 1 ve 2 Mariyarsquonın ilişkisini tespit etmek zordur (Carruba 1988 67vd) 301 Bkz Boumlluumlm IB7 302ldquoKarının kız kardeşi ya da bir başka kadın akrabası sana gelirse ona yiyecek iccedilecek ver yiyin iccedilin
ve neşelenin ama onunla cinsel ilişkiye girmeye kalkışma Buna izin verilemez ve bunun cezası
oumlluumlmduumlrrdquo(Dinccedilol 1982 38 Beckman 1996 27vd)
93
107 Beckman 1996 23) Hukkanarsquonın Mariya olayından sonra Hayašarsquoyı temsil eden
kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzuuml geccedilen belgelerden yola ccedilıkarak olayların
kronolojik sıralaması İšuwa ve Hayaša Uumllkelerirsquone I Šuppiluliuma tarafından yapılan
sefere dek Kummaharsquodaki savaş Mariyarsquonın Hayašarsquoyı youmlnetmesi ve Mariyarsquonın
Hattušarsquoda infaz edilmesi ve Hukkana ile antlaşma yapılması şeklinde olmalıdır
(Kosyan 2014 130 vd)
II Muršili doumlneminde Azzi-Hayaša kralı Anniya Dankuwa 303 Uumllkesirsquone
saldırmış ve halkını krallığına geri taşımıştır II Muršili bu ilerlemenin karşısında
Azzi-Hayaša Krallığırsquona karşı harekete geccedilti ve boumllgelerin geri verilmesini istedi
Anniya bu isteği reddetti ve Hitit kralı Ura304 sınırına saldırdı Azzi-Hayašarsquoya karşı
yapılan seferlerin II Muršilirsquonin huumlkuumlmdarlığının sekizinci yılına kadar devam ettiği
duumlşuumlnuumllmektedir II Muršili saltanatının dokuzuncu yılına gelindiğindeyse
Anniyarsquonın isyanı hala bastırılamamıştı ve aldığı toprakları almayı reddediyordu
Wašumana305 şehri krallıktan ayrıldığındaysa Pala306 Uumllkesi sorunu ortaya ccedilıktı ve
Nuwanza Pala valisini Hudupiyanzarsquonın yeniden yakalanmasına yardım etmek iccedilin
goumlnderildi (Bryce 2005 201 vd) Hititler Azzi-Hayašarsquoyı istila etti ve yeniden ele
geccedilirdi (Bryce 2005 203 Klengel 1999 184)
II Tuthaliyarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan doumlnemi kısaca oumlzetlersek
(Kosyan 2014 132 vd)
bull I Arnuwanda doumlneminde Kummaha Savaşı boyunca Pahhuwarsquonın 307muumlttefiği
olarak Hayaša şehri308
bull II Tuthaliya doumlneminde Maşathoumlyuumlkrsquoteki No96 mektup sayesinde Hayašarsquoya karşı
savaş hazırlıkları
303 Amasya ve Ccedilorum arasındaki Roma doumlneminde Dacoba olan yere lokalize edilmektedir (RGTC VI
396) 304 Şebin Karahisarrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 457-458 RGTC VI2 179) 305 Safranbolursquonun kuzeyi ya da batısına lokalize edilmiştir (RGTC VI 480 RGTC VI2 188) 306 Kızılırmakrsquoın alt batı kısmına Yeni Han ve Hazır Dağı arasına Ilgaz Dağları ccedilevresine Bayburt ve
Erzincan ovasına ve Kastamonu gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 297-298 RGTC VI2
118) 307 Erzincanrsquoın kuzeyine lokalize edilmiştir (RGTC VI 296 RGTC VI2 118) 308 Pahhuwalı Mida iccedilin bkz CTH 146 = KUB 1372
94
bull II Tuthaliya doumlneminde Hayaša 309 halkı tarafındanYukarı Uumllkersquonin fethi ve
boumllgedeki Hayašalıların askeri operasyonları
bull II Tuthaliyarsquonın ve I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya karşı seferleri ve Kummaha
yakınındaki Karannirsquoye karşı yapılan savaş310
bull Mariya olayı
bull Hukkanarsquonın sadakatinin bitmesi
bull II Muršili doumlneminde Anniya aleyhine yapılan seferler
bull III Hattušili doumlneminde Azzirsquoden Hitit topraklarına gelen 30 kişinin yerleşiminin
duumlşmanca olmasalar dahi gerginlik yaratan durumu311
bull IV Tuthaliya zamanında Azzirsquodeki Lukka ve Kaškalar ile birlikte Hitit youmlneticileri
iccedilin eğitmen olarak bahsedildiği ve daha sonraki kişilere de dikkatli olmalarının
oumlnerilmesi312
bull III Hattušili ve IV Tuthaliya zamanlarına ait birccedilok kehanet metninde Azzi sadık
bir komşu olarak belirtilmez313
Soumlz konusu evliliğin Kaška kabilelerin Hitit topraklarına yapacağı olası
akınları oumlnleme amaccedillı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Azzi-Hayašarsquonın Hitit Uumllkesirsquonden
farklı geleneklere sahip olması bahsi geccedilen uumllkeler arasında yapılan antlaşmada dahi
kendisini goumlstermektedir Hitit krallarının Azzi-Hayašarsquoyı Kuzey Anadolursquoda oumlnemli
bir guumlccedil olarak goumlrmedikleri antlaşma metninde geccedilen ldquosadık koumlpekrdquo ifadesinden de
anlaşılmaktadır Evlilik iccedilin giden prenses hakkında metinlerde bilgiler yok denecek
kadar azdır
309 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 =KBo 628 + KUB 2648 310 I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS Fragman 13 311 Kuumllt envanteri fragmanı bkz CTH 530= KBo 1253 + KUB 48105 312 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 = KUB 2612 12-
15 313 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= KUB 4911 Losorakel bkz CTH
572= KUB 4970 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= IBoT 132 kehanet
fragmanı bkz CTH 582=KUB 5286
95
IIC Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hitit yazılı belgelerinden anlaşıldığına goumlre Batı Anadolursquoda yer alan
krallıklar Hitit Krallığı iccedilin daima duumlzenli sefer yapılmasını gerektirecek bir sorun
teşkil etmektedir Šeha Nehri Uumllkesi de bu krallıklarıdan biridir
II Muršili doumlneminde Arzawa kralı Uhhaziti Ahhiyawa kralı ile ittifak
kurarak Hititlere saldırır ve Millawandarsquoyı ele geccedilirir Šeha Uumllkesi kralı Manapa-
Tarhunta Hitit tarafını bırakıp Uhhazitirsquonin tarafına geccediler II Muršilirsquonin ordusuna
Mira kralı Mašhuiluwarsquoda katılır ve Arzawa yenilir Uhhaziti bir kayığa binerek Ege
adalarından birine kaccedilar (Uumlnal 2003 26-30vd)
II Muršili Arzawa Uumllkesirsquone yaptığı seferden geri doumlnerken soumlzuuml geccedilen ittifak
sebebi ile Šeha Nehri Uumllkesirsquonde bulunan Arzawa konfederasyonundaki devletlere
karşı bir ceza seferi başlatır (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 4) Šeha Nehri Uumllkesi
kralı Manapa-Tarhunta Arzawa Uumllkesirsquonin mağlubiyetini bilmesi sebebiyle II
Muršilirsquoye bir elccedili goumlnderir314 Šeha Nehri Uumllkesirsquonin oumlnceki kralı Muwawalwirsquonin
oğlu kendisini oumllduumlrmek isteyen iki kardeşi yuumlzuumlnden uumllkesinden kaccedilar ve Karkiša315
Uumllkesirsquone sığınır 316 İki kardeşten biri olan Ura-Tarhuntarsquonın yeminini bozması
sebebiyle Hitit desteği ile Manapa-Tahrunda Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı olarak tahta
oturur ancak yine de Hitit Uumllkesirsquone bağlılık sergilemez Bu nedenle II Muršili Šeha
Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlr ve Šeha Nehri Uumllkesi kralı Manapa-Tarhuntarsquonın annesinin
aracı olması sebebiyle Šeha Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlmekten vazgeccediler ve onu tebası
iccedilerisine alır317 Manapa-Tarhunta Hitit vassalı olarak kabul edilir ve bir antlaşma
yapılır (Friedrich 1930 Bryce 2005 195 vd Ay 2010 7 vd Beckman 1996 77-
314ldquoManapa- Tarhunta bana bir elccedili goumlnderdi ve bana şoumlyle dedilsquo lsquoLordum beni oumllduumlrme Beni itaat
iccediline al Lordum Bana kaccedilan insanları Lorduma teslim edeceğim rdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-9)
(Bryce 2005 195) 315 Alanyarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 182-183 RGTC VI2 67) 316 ldquoKardeşlerin seni topraklarından ccedilıkardığında seni Karkiša halkına tavsiye ettim ve aynı zamanda
sizin iccedilin Karkiša halkını da oumlduumlllendirdim Buna rağmen sen benim tarafıma gelmedin ve duumlşman
Uhhazitinin taraflara katıldın Şimdi seni tebamın iccediline mi sokacağımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-
71) (Bryce 2005 195 vd) 317ldquoKesinlikle ona karşı yuumlruumlduumlm ve onu tamamen yok ederdim ama benimle buluşması iccedilin annesini
yolladı O geldi ve dizlerime duumlştuuml ve benimle şoumlyle konuştu ldquoLordum bizi yok etme Bizi Lordum
itaatine al rdquoVe bir kadın benimle buluşmaya ve dizlerime duumlştuumlğuumlne goumlre kadına yol verdim ve oradan
Šeha Nehri Uumllkesirsquone doğru ilerlemedim Ve Manapa-Tarhunta ve Šeha Nehri Uumllkesirsquoni tebam iccediline
aldımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni AM 70ndash3) (Bryce 2005 196)
96
81 Singer 1983 207 Klengel 1999 195 Uumlnal 2003 35) Ayrıca II Muršilirsquonin
sefer sonrasında 600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verdiği
bilinir (Uumlnal 2003 35)
II Muršili ile Manapa-Tarhunta arasında yapılan antlaşmada318 II Muršili
oumlncesinde yani I Šuppiluliuma doumlneminde Arzawa ve Hitit Uumllkeleri arasındaki
ilişkiden soumlz edilir Manapa-Tarhuntarsquonın suumlrguumlne goumlnderilmesinden sorumlu olan
kişinin adı GALDU-aš olarak geccediler I Šuppiluliuma ile Uhhaziti arasındaki ilişkilerin
pekiştiği goumlruumllmekte ama Arzawa Uumllkesinin bir suumlre sonra Hitit Uumllkesirsquone olan
yeminini bozduğu goumlruumlluumlr Bu durum II Muršilirsquonin bir dua metninde319 de yer alır
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda 320 ise II Muršili Kupanta-Kuruntarsquonın babası
Manapa-Tarhunta ve onun babası Muwawalwa zamanında iki uumllke arasında iyi ilişkiler
olduğundan bahseder Bu sayede Muwawalwa ile I Šuppiluliumarsquonın ccedilağdaş oldukları
anlaşılır (Uumlnal 2003 24)
IV Tuthaliya doumlnemine tarihlenen bir metin 321 Manapa-Tarhuntarsquonın IV
Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk babası II Muršilirsquoye karşı huumlkuumlmranlığının ilk yıllarındaki
saltanatından bahsederek başlamaktadır II Muršilirsquonin Šeha Nehri Uumllkesi kralı
Manapa-Tarhuntarsquonın annesi sebebiyle bahsi geccedilen kralı affettiğinden ve Manapa-
Tarhuntarsquonın artan etkinliklerinin oğlu Mašturi zamanında da devam ettiği
belirtilmektedir322 Bronz tablette323 IV Tuthaliya Tarhuntašša kralı ve Mašturirsquonin
isimleri geccedilmektedir Mašturi IV Tuthaliya doumlneminde de oumlnemini ve varlığını
koruyan biri olarak karşımıza ccedilıkar Šeha Nehri Uumllkesirsquonin guumlnahlarının belirtildiği
318 II Muršilirsquonin Manapa-Tarhunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 69= KUB 1949 i 36 319 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376=KUB 243 ii 26vd 320 II Muršili ile Mira kralı Kupanta-Kurunta arasında yapılan antlaşma bkzCTH 68 321 Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 322 ldquoBoumlylece Tabarna Tuthaliya () Buumlyuumlk Kral ldquoŠeha Nehri Arazi tekrar ikinci kez yasayı
ccediliğnedi()() Dediler ki lsquolsquo Geccedilmişte () Guumlneşimin buumlyuumlk () - buumlyuumlkbabası silah zoruyla bizi
fethetmedi Guumlneşimin dedesi Arzawa uumllkelerini fethettiğinde bizi silah zoruyla fethetmedi Bizi
fethedecekti ama biz () onun iccedilin succedilu sildik rdquoBundan sonra Tarhundaradu savaş accediltı ve Ahhiyawa
kralına guumlvenirdi Ve Kartal Tepesirsquoe (yani Harana Dağı) sığındı Ama ben Buumlyuumlk Kral [ve] Kartal
Tepeyi baskın duumlzenledim Eve 500 (takım) atıhellip Hitit topraklarına () Tarhundaradu ile birlikte
eşleri ccedilocukları muumllklerini ( vb) getirdim onu taşıdım ve onu Guumlneş Tanrıccedilası kentine Arinnaya
goumltuumlrduumlm() Labarna guumlnlerinden beri hiccedilbir buumlyuumlk kral uumllkeye gitmedi Šeha Nehri Arazisinde bir
kral olan Muwawalwinin soyunu [kişisel adı] yaptım ve xxx takımlarını at ve xxx birliklerine teslim
etmesini sağladımrdquo Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 (Bryce 2005 304) 323 IV Tuthaliya ile Tarhuntašša kralı Kurunta arasında yapılan antlaşma bkz CTH 106
97
metinde324 III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın saltanatları zamanında Mašturi Šeha
Nehri Uumllkesirsquonde kralken ikinci bir guumlnahın gerccedilekleştiğinden bahsedilmektedir
(Hawkins 1998(a) 17 20)
IV Tuthaliyarsquonın Kurunta ile yaptığı bu antlaşmadan sonra Šeha Nehri
Uumllkesirsquonde yeni bir isyan gerccedilekleştiği bilinmektedir Mašturirsquoyi etkisiz kılan
Tarhundaradu isimli birinin vassal krallığı ele geccedilirdiği bilinmektedir Mašturirsquonin
Kurunta ile yapılan antlaşmadaki şahitlerden biri olması sebebiyle bu doumlnemde hala
yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir Mašturirsquonin saltanatı bir isyanla sona erdi ve Šeha Nehri
Uumllkesi tahtta hak iddia eden Tarhundaradu isimli biri tarafından ele geccedilirilir ve bu
isyanın Ahhiyawa kralı tarafından destekleneceğini duumlşuumlnuumlr Ancak beklenen destek
gelmez ve IV Tuthaliya isyanı bastırır III Hattušili doumlnemine ait olan Tawagalawa
Mektubu325 da Šeha Nehri Uumllkesirsquonde gaspccedilı bir kral olduğu destekler niteliktedir
(Starke 2000 25 Uumlnal 2003 38) IV Tuthaliya isyanı bastırdıktan sonra
Tarhundaradu ve ailesi yakalandı ve 500 takım atla birlikte Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona goumlnderildi Hitit muumldahalesi ile Tarhundaradu tahttan indirilmiş ve yerine
Šeha Nehri hanedanından biri getirilmiştir (Singer 1983 207 vd Niemeier2002
522 Uumlnal 2003 19)
IV Tuthaliya zamanında yapılan Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda Šeha Nehri
Uumllkesi ile Hitit Uumllkesi arasındaki IV Tuthaliya doumlnemi oumlncesineki siyasi ilişkileri
oumlğrenebilmekteyiz II Muwatalli doumlneminde Šeha Uumllkesirsquonde Mašturirsquonin kral olduğu
belirtilmiştir Onu kız kardeşi fDINGIRMEŠIR yani Mašanauzzi ile evlendirmiştir III
Hattušili doumlnemine gelindiğinde ise III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan taht
kavgasında Mašturirsquonin Uhri-Tešuprsquoun tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir326 ve metinde
IV Tuthaliya tarafından bu konu ile ilgili succedillanmaktadır Bir vassal youmlneticinin Hitit
tahtına ccedilıkacak olan bir halefi destekleyip desteklemeyeceğine karar vermesi uygunsuz
bir olaydı ve Urhi-Tešuprsquota bu durumu eleştirmişti (Bryce 2005 301 vd) III
324 Annal fragmanı bkz CTH 211 = KUB 2313 325 Tawagalawa mektubu bkz CTH 181 326 ldquoŠeha Nehri Uumllkesinin kralı olan bu Mašturi Muwattalli onu aldı onu kız kardeşi ile evlendirerek
kayınbiraderi yaptı ve onu Šeha Nehri Uumllkesirsquonde kral yaptı Ancak Muwattalli bir tanrı olduğunda
oğlu Urhi-Tešup kral oldu Ama babam (III Hattušili) krallığı Urhi-Tešupdan uzaklaştırdı Ancak
Mašturi olaya katıldı ve Muwattallinin onu kayınbiraderi yaptığı kişi onun oğlu Urhi-Tešupu
korumamıştı ve babamın yanında yer aldıldquoİkinci ruumltbeli bir oğlunu korumalı mıyımrdquo Hiccedil Mašturi
gibi davranır mısınrdquo (Bryce 2005 301)
98
Hattušilirsquonin bir dua metninden anladığımız kadarıyla II Muršili Mašanauzzirsquoyi Šeha
Uumllkesi kralı Manapa-Tarhunta ile evlendirmiştir(Uumlnal 2003 38)
IV Tuthaliya Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki tahtı Manapa-Tarhuntarsquonın babası olan
Muwalwirsquonin soyuna dayandırdırdı Kırk yıl oumlnce Šeha Nehri Uumllkesirsquone vassal tayin
edilmişti ve Hattušilirsquonin kız kardeşi Mašanauzzi ile evliydi ccediliftin vassal taht iccedilin bir
biraz bırakmadığı bilinmektedir bu durum Hattušarsquoda endişe yaramıştı ccediluumlnkuuml soumlz
konusu krallık batının en istikrarlı krallıklarından biriydi (Bryce 2005 304 vd)
Ortakoumlyrsquode ele geccedilen Uhhamuwa isimli bir goumlrevlinin adı belirlenememiş bir
Hitit kralına yazdığı mektup Hitit kralı IV Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilir327 ve
mektupta geccedilen isimlere bakılarak328 IV Tuthaliya Tarhundaradu Uhhamuwa ve
Piyamaradursquonun ccedilağdaş oldukları soumlylenebilir (Uumlnal 2003 19)
Šeha Nehri Uumllkesi Hitit Krallığırsquonın Batı Anadolursquodaki guumlcuumlnuuml yayması iccedilin
oumlnemli bir etki olarak kullanılmıştır Bu durum evlilik yolu ile de pekişmiş ve Šeha
Nehri Uumllkesi Hitit Uumllkesirsquone sadık vassalları arasında yer aldı (Bryce 2009 74)
Mašanauzzirsquonin evliliği konusuna bakacak olursak prensesin bir kez mi yoksa
iki kez mi evlendirildiği konusu ile ilgili de kesin bir goumlruumlşe varılamamıştır329 III
Hattušilirsquonin savunmasındaki sıralamadan anlaşıldığı kadarıyla Mašanauzzirsquonin III
Hattušilirsquoden buumlyuumlk olması gerekmektedir buna ek olarak bir kehanet metninden
anlaşıldığı kadarıyla330 da prensesin yaşı buumlyuumlk olmalıdır331 Manapa-Tarhuntarsquonın
oumlluumlmuuml ya da tahttan indirilmesi sonucunda Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki isyan
bastırıldıktan sonra tahta bilmediğimiz bir soydan geldiği duumlşuumlnuumllen Mašturi ile
evlendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Manapa-Tarhuntarsquonın hasta olduğu ve oumlluumlmuuml
327 Metnin II Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilmesi iccedilin bkz (Uumlnal 2003 19) 328 ldquoEfendim krala soumlyle Ben kulun Uhhamuwa şoumlyle (der) efendim krala Kupanta-Kuruntarsquonın ve
Tarhundaradursquonun Happuriya kentini kuşatmış olduklarını yazmış olduğumdan şimdi işte bak
Marašalı bir muumllteci Happuriyarsquodan kaccedilarak rahibin huzuruna geldi ve bana şu haberi getirdi
Kupanta-Kurunta(ya) Tarhundaradu ve Kupanta-Kuruntarsquonın oğulları [M]ašturi Piyamaradu (ve)
Kupandazalma hep birlikte Happuriyarsquoda toplanacaklarmış Uhhawaranu Huliyazalmanu Pitašalli x-
lišani (de) onlara katılacakmışrdquo (Uumlnal 2003 19) 329 Šaušgamuwa Antlaşmasında prensesin Mašturi ile evlendiğinden bahsedilmektedir II Muršilirsquonin
itirafları() II Muršilirsquonin guumlnahları ve bir dua metninden Šeha Nehri Kralı Manapa-Tarhunta ile
evlendiği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 (Doğan-Alparslan 2012 16
Beckman 1996 98-103) 330 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 331ldquoDini toumlrenlere katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo (Doğan-Alparslan 2012 22 vd)
99
sonrasında tahta geccedilecek bir veliahtının olmaması sebebiyle Mašturirsquonin tahta
geccedilirildiği de duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 22 vd Houwink ten
Cate1974 128 vd Heinhold-Krahmer 1977 228)
Mašturi ile evlendiği kesin olarak Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda
belirtilmiştir332 KUB 2133rsquote333 Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak değil gelin olarak
verildiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu terimin hem birinin gelini hem de eşi anlamına
geldiği bilinmektedir Konuyla ilgili bir başka goumlruumlş de prensesin ilk eşinin Mašturi
olduğu ikinci eşinin de II Muršili doumlneminde evlendiği Manapa-Tarhunta olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Manapa-Tarhunta II Muršilirsquonin son doumlnemlerinde Hitit Krallığırsquona
karşı koumltuuml birşey yaptığı iccedilin II Muwatalli zamanında yerine Mašturi getirilmiş ve
prenses ile evlendirilmiştir III Muršili (Urhi-Tešup) doumlneminde bilinmeyen bir
sebeple tahta tekrar Manapa-Tarhunta getirilmiş olmasıdır Bu tez kabul edildiğinde
Mašanauzzirsquonin Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak verildiğinde kırklı yaşlarında olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir III Muršilirsquonin halasını hileyle Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak
verdiği duumlşuumlnuumllmektedir Aynı doumlnemde aynı krallığa goumlnderilen iki Mašanauzzi
olması oldukccedila zor goumlruumlnmektedir (Doğan-Alparslan 2012 31vd Heinhold-
Krahmer 1977 231 Jewell 1974 331 vd Beckman 1996 98-103)
Doğan-Alparslanrsquoa goumlre KUB 2133rsquoten334 ccedilıkarılacak sonuccedillar arasında
bull Metindeki ilk yedi paragraf iyi korunmuş olmakla birlikte birbirinden farklı konular
iccedilermekte olup soumlz konusu konular iki vassal krallık ile ilgilidir
bull Metinde geccedilen olaylar muhtemelen kronolojik bir anlatım iccedilermektedir
bull Metinde adı tekrarlanan isim Muršilirsquodir Adı geccedilen kralın II Muršili ya da III
Muršili olduğu duumlşuumlnuumllmekte ya da iki kralın da metinde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir
332 ldquoMašturi gibi davranma Šeha Nehri Uumllkesi Kralı olan Mašturirsquoyi Muwatalli yanına aldı ve onu
eniştesi yaptı [ ] ve ona kız kardeşi fDINGIRMEŠ-IRrsquoi eş olarak verdi ve onu Šeha Nehri Uumllkesi kralı
yaptırdquo (Doğan-Alparslan 2012 25) 333 II Muršili doumlnemine tarihlenen bir belge bkz CTH 79 334 ldquoArma-Šarruma(nın karısının) sorusu(yla ilgili olarak ise) Muršili (aynı şekilde) Arma-
Šarruma(nın) karısının toprakları iccedilindehellip Šuppiluliuma Beyim insanlar guumlvenilmez olduğu iccedilin senin
oğlun Muršilirsquoye de tekrar emir ver[di] Manapa-Tar]huntarsquotı tekrar uumllkesine yerleştirme Ancak
[Muršili] onu tekrar uumllkesine yerleştirdi Muwatalli Beyim fDINGIR MEŠ-IRrsquoi Manapa-Tarhuntarsquoya
ge[lin olarak belirlemedi] ancak Muršili onu ona verdirdquo (Doğan-Alparslan 2012 27 vd)
100
bull Metinde geccedilen Muršili sonrasında tahta geccedilen Hitit kralı tarafından yazdırıldığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26vd)
Mašanauzzi III Hattušilirsquonin savunmasından anlaşıldığı kadarıyla soumlzuuml geccedilen
kraldan buumlyuumlk olmalıdır buna ek olarak bir kehanet metninde 335ldquodini toumlrenlere
katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo ifadesi yer almaktadır III
Hattušilirsquonin savunma metninde kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen
tek kızı Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında336 IV
Tuthaliya ile Amurru Kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde337 II
Muršilirsquoye ait olduğu duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde338 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila
olan Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve
soumlz konusu olan kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır
Mašanauzzi isminin Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından
dolayı rica etmek istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği
bilinmektedir Bu sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir339 (Doğan-Alparslan 2012 16 22 26)
Matanazi adının geccediltiği bir belge de Mısır ve Hitit krallıkları arasında yapılan
bir mektupta340 yer almaktadır Metinde341 III Hattušili kız kardeşinin ccedilocuğunun
olabilmesi iccedilin Mısırrsquodan bir doktor istediği ve Mısır kralının da buna ithafen cevap
mektubu yazdığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu mektubun Kadeš Antlaşmasırsquondan kısa
bir suumlre sonra yapıldığını kabul edilirse Mašanauzzirsquonin o doumlnemde 60 yaş
dolaylarında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Eğer IIRamsesrsquoin bilgisi doğruysa 342
335 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 336 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 337 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 338II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 339 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 340 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo XXVIII 30 341 ldquoKardeşim kız kardeşin Matanazi hakkında yazdığın gibi lsquoKardeşim bana onun ccedilocuk
doğurabilmesi iccedilin ilaccedil hazırlayabilecek bir adam yollayabilir misinrsquo ve ben Kardeşime şoumlyle
(soumlyledim) lsquoBak Matanazirsquoyi Kardeşimin kız kardeşini Kral Kardeşin onu tanıyor 50 yaşında Asla
O 60 yaşında Bak 50 yaşında bir kadın hiccedilbir zaman 60 yaşında olduğunu soumlylemez Onun ccedilocuk
doğurması iccedilin herhangi bir ilaccedil yapılamaz Ancak Guumlneş Tanrıccedilası ve Fırtına Tanrısı emir verirse
Kardeşimin kız kardeşi iccedilin bu istek yerine getirilecektir Ve ben Kardeşin Kral ona ccedilocuk sahibi
olması iccedilin bir uzman rahip ve uzman doktor goumlndereceğimrdquo (Doğan-Alparslan 2007 25 vd
Beckman 1996132 Bryce 2003(b) 115 Edel I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272) 342Urhi-Tešup tahtı amcası III Hattušilirsquoye bırakıp Mısır Uumllkesirsquone kaccediltığı iccedilin II Ramsesrsquoin birincil
kaynaktan Hitit kral ailesi ile ilgili doğru bilgi aldığına şuumlphe yoktur (Bryce 1998 215)
101
Matanazirsquonin 58 yaşında ya da daha yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Bryce 1998
214 Bryce 2003(b) 115 Doğan-Alparslan 2012 29 Peker - Vos 2010 102 vd
Devecchi - Milller 2011 152 Wilhelm 2006(b) 236vd Collins 2007 61vd Edel
I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272 Klengel 1999 263 Klengel 2002 144)
Mašturi ile yapılan bu evliliğin II Muwatallirsquonin Hitit başkentini
Tarhuntaššarsquoya taşıdıktan sonra olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr ccediluumlnkuuml Boğazkoumly arşivlerinde
Šeha Nehri Uumllkesi ile ilgili metinler eksiktir Evliliğin yapıldığı doumlnem ile ilgiliyse II
Muwatallirsquonin tahta ccedilıkışının ilk yıllarında batı ve guumlneybatı icraatlerinin olduğu
doumlnemde olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Mašanauzzi ile Mašturirsquonin henuumlz yirmi yaşına
gelmeden evlendikleri duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26 Heinhold-
Krahmer 1977 228)
Mašanauzzirsquonin II Muršili tarafından Mašturirsquonin babasına gelin olarak
goumlnderildiği bilinmektedir bu sebeple de tek evlilik soumlz konusudur Ayrıca bu durum
Mašturirsquonin Manapa-Tahruntarsquonın oğlu olduğunu da anlamamıza yola accedilar Boumlylelikle
II Muršilirsquonin soyu belli olan bir krala kız kız kardeşini eş olarak vermesi mantığa
uygun goumlruumllmemektedir (Doğan-Alparslan 2012 28 Ay 2010 7vd)
Hitit prensesinin tek bir evlilik mi yaptığı yoksa iki ayrı kişi ile mi evlendiği
hususu hala tam olarak netleşmemiştir Ancak iki kişi ile evlenmesi ensest ilişki
yasağını dikkate alacak olursak fikrimizce pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Šeha Nehri
Uumllkesi kralının annesinin Hitit kralına gidip af dilemesi ile kurtulması da Hitit kralının
vicdanını goumlstermesi accedilısından oldukccedila ilgi ccedilekicidir Hitit prensesinin ccedilocuğunun
olmamasına ccedilarenin uluslararası olarak incelenmesi de dikkat ccedilekicidir
Tarhundaradursquonun Šeha Nehri Uumllkesirsquoni gaspı ile Hitit-Šeha arasındaki ilişki bir suumlre
sekteye uğrasa da bu durum geccedilici olmuş uumllkeye yine Hitit yanlısı olan bir yetkili başa
geccedilirilmişti
IID Mittani Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mittani Krallığı ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda olması sebebiyle Hitit ve
Mısır Uumllkeleri arasında birccedilok muumlcadeleye sebep olmuştur Mittani Krallığırsquonın
kuruluş evresine dair bilgilerimiz oldukccedila kısıtlıdır ve Mittani başkenti
102
Wašukanirsquonin343 henuumlz bulunamamış olması da bu durumda etkendir Mittani Krallığı
doumlneminin buumlyuumlk guumlccedilleri arasında olan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında yer
almıştır ileri doumlnemlerde Hitit vassal krallıkları arasında yer alması sebebiyle komşu
uumllkeler arasında yapılan evlilikler boumlluumlmuuml yerine vassal krallıklar ile yapılan evlilikler
boumlluumlmuumlne dahil edilmiştir
Mittani Uumllkesi Fırat kavsi ve Diclersquonin uumlst kesimleri arasında yer alan
toprakları guumlnuumlmuumlz Şanlıurfa Mardin Diyarbakır ve Siirt ilccedilelerini iccedileren kuzeyde
Elazığ ilinde olduğu bilinen İšuwa ve Alše344 Krallıkları ile komşu olan ortasında
Habur kollarının meydana getirdiği uumlccedilgen alanı kapsamaktadır Kuzey
Mezopotamyadan Kuzey Suriye ve Doğu Anadolunun bazı boumllgelerine uzanan geniş
bir boumllge genişlemesi uumlzerinde kontrol uyguladı (Bryce 2009 477 Yıldırım 2017
152)
Mittani adının ldquoM(a)ittarsquonın (Uumllkesi)rdquorsquonden geldiği yani coğrafi ya da etno-
dilsel bir gruba değil bir insana ait olduğu ve soumlz konusu kişinin ilk ve oumlnemli
youmlneticilerden biri olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2014 68 Peker 2009 89)
Mittani Uumllkesi metinlerde Hanigalbat345 olarak da geccedilmektedir Mittanirsquonin siyasi bir
kimliği Hanigalbatrsquoın ise coğrafi bir tanımlama olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (von Weiher
1973 321 vd)
I Tuthaliyarsquonın Mittani ve Haleprsquoe karşı askeri başarıları Suriyersquonin
egemenliği iccedilin Hitit ve Mittani arasındaki uzun suumlren muumlcadelenin accedilılış hareketinden
biraz daha fazlasını oluşturuyordu (Bryce 2005 142) I Tuthaliya İšuwarsquodan kaccedilıp
Mittani Uumllkesirsquone sığınan asilerin geri goumlnderilmesini istemiş ancak bu geri
ccedilevrilmiştir 346 (Şerifoğlu 2011 130)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı Anadolursquoda
birliği sağladıkları doumlnemde Hititler Mittani ile duumlşmanlıktan kaccedilındılar Doumlnemde
İšuwarsquoya karşı yuumlruumlyerek Šuppiluliuma iki krallığı ccedilatışmaya sokmakta guumlccedilluumlk
343 Mardin yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 479-480 RGTC VI2 187) 344Murat Suyu ile Diclenin uumlst kısımları arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 10 RGTC VI2 3) 345 Kuzey Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 287-288 RGTC VI 77-78 RGTC VI2
25-26) 346 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE
103
ccedilekmedi Artık Hitit egemenliğinin Anadoluda yeniden kurulmuş olması sebebiyle
Mittanirsquoye askeri bir goumlsteri zamanı gelmişti (Bryce 2005 156) Mittani Krallığırsquonın
I Šuppiluliuma doumlneminde Yukarı Mezopotamya ve Suriyersquode guumlccedilluuml bir etkisi
bulunmaktaydı ve bu durum boumllgedenin Hitit topraklarına katılmasına buumlyuumlk bir engel
teşkil etmekteydi (Sir Gavaz 2012 2825 vd) Pekerrsquoe goumlre Mittani Krallığı uumlzerine
yapılan seferin iki sebebei vardı bunlardan ilki Mittani kralı Tušrattarsquonın Hitit vassal
krallıklarından olan Nuhašše kralı Šarrupširsquoyi oumllduumlrmek iccedilin soumlz konusu krallığa
saldırması ve ikincisi Mittanilerin İšuwa boumllgesinde ccedilıkardıkları ayaklanmalardır347
(Peker 2009 123)
Mittani Uumllkesirsquondeki siyasal durum da I Šuppiluliumarsquoyı soumlzuuml geccedilen doumlnemde
hareket etmeye teşvik etmiş olabilir Mittani tahtında oturan Artamamarsquonın
Mittanirsquonin İšuwa toprakları uumlzerindeki kontroluumlnuuml yeniden kurmaktan sorumlu kişi
olabileceği ayrıca II Tuthaliyarsquonın saltanatı sırasında İšuwarsquonın Hititrsquoe saldırması iccedilin
İšuwarsquoyı tahrik etmiş olabilir Mittani kralı II Šuttarnarsquonın oumlluumlmuuml sonrasında Mittani
Uumllkesirsquonde taht kavgası olduğu goumlzlemlenmektedir Kralın oğlu ve ardılı olan
Artašumara bir subay olan Uthki tarafından oumllduumlruumllduuml ve tahta kuumlccediluumlk kardeşi Tušratta
geccedilti (Bryce 2005 156)
Mittani tahtını isteyen başka bir kişi daha vardı bu II Artatamarsquoydı Mittani
kraliyet ailesinin bir ferdi olduğunu oumlne suumlrduuml Anlaşıldığı kadarıyla II Artatama
Mittani nuumlfusunun oumlnemli bir unsurunun sadakatini sağladı ve lsquokralrsquo olarak biccedilimlendi
genccedil Tušrattarsquoya ve onun krallığının istikrarına ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı Hitit
kralı I Šuppiluliumarsquoda bu durumdan faydalanmak istedi (Klengel 1999 160vd)
Hitit kralı başlangıccedilta muhalafeti hafife almış goumlruumlnmektedir Mittani kralı Tušratta
firavun III Amenhoteprsquoe yazdığı bir mektupta348 rakibi Hitit Uumllkesirsquone karşı bir zafer
kazandığını iddia etti ve firavuna zafer ganimetinin bir kısmını goumlnderdiğini belirtti
(Bryce 2005 157)
Tušrattarsquonın mektubunda belirttiği zafer abartılı bir girişimle İšuwarsquonın
kontroluumlnuuml yeniden sağlamak iccedilin Fırat boyunca bir Hitit seferi sırasında meydana
347 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 348ldquoDuumlşman uumllkeme geldiğinde Efendim Tešup onu iktidarıma teslim etti ve ben onu fethettim Uumllkesine
doumlnen kimse yoktu Hitit uumllkesinin ganimetinin bir parccedilası olarak şu anki mektubu bir araba iki at bir
erkek ve bir kadın hizmetliyle goumlnderiyorumrdquo (EA 17 30ndash8) (Bryce 2005 157)
104
gelmiş olabilir durum boumlyleyse de Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya hala guumlccedilluuml ve tehlikeli
bir krallık ile karşı karşıya olduğu izlenemi verecekti Ayrıca Tušrattarsquonın zaferinin
boyutunu abartabileceği de goumlzlerden kaccedilmamalıdır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
yaptığı saldırılarını oumlnceden karmaşık diplomatik hareketler ve antlaşmalarla oumlnceden
planlayan yetenekli bir ordu komutanının resmini sunmaktadır Šuppiluliuma
Tušrattarsquonın krallığı toprakları ve muumlttefikleriyle ilgili buumlyuumlk bir saldırıya hazırlık
suumlrecinin bir parccedilası olarak rakibini bir dizi diplomatik ittifakla buumlyuumlk destek
kaynaklarından ayırmayı amaccedilladı I Šuppiluliumarsquonın Mittani tahtında hak iddia
eden II Artatama ile muumlzakere ettiği ve onu ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo olarak kabul ettiği
anlaşılmaktadır Soumlz konusu antlaşma muhtemelen II Artatamarsquonın Tušrattarsquoya
yenildiği ve suumlruumllduumlğuuml sırada Mittani tahtına katılmasını desteklemek amacıyla
yapıldı (Bryce 2005 157 vd)
Suriye seferinden oumlnce ve soumlzuuml geccedilen sefere hazırlanmanın bir parccedilası olarak
Nuhašširsquonin 349 Šarrupši adındaki kralı I Šuppiluliumarsquonın sadakatini kazandı bu
durum Mittani kralının ona sahip olduğuna ve Mittanirsquoye bağlılığına aykırıydı
Tušratta durumun intikamını almak istedi lakin Šarrupširsquonin I Šuppiluliumarsquodan
istediği yardıma Hitit kralının yanıtının gecikmediği goumlzlemlenmektedir Antlaşma
metninde geccedilen bu yardımın350 Nuhašši topraklarını işgal eden Mittani Uumllkesirsquone
karşı olduğu anlaşılmaktadır351 (Bryce 2005 166)
Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde boumllgedeki durumu oumlzellikle de iki olayın
tetiklediği accedilıktı Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši
adındaki bir adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir
başka Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir kuvvet goumlnderdikten sonra
Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa topraklarını Alše Krallığırsquonın
349 Kuzey Suriye boumllgesine Asi Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilmiştir (Bryce 2009 515-516 RGTC
VI 291-292 RGTC VI2 116) 350I Šuppiluliumarsquonın Nuhašše kralı Tette ile yaptığı antlaşma bkz CTH 53 351ldquoMittani Uumllkesirsquonin kralı Šarrupšiyi oumllduumlrmeye ccedilalıştığında Mittani Kralının elit birlikleriyle ve
onun arabalarıyla birlikte Nuhašši topraklarını işgal etti Ve ona saldırdığında o zaman Šarrupši
elccedilisini Hitit Uumllkesirsquonin kralına goumlnderdi lsquoHitit Uumllkesirsquonin kralı hizmetccedilisiyim Beni kurtarınrsquo Ve ben
Guumlneşim savaşccedilılara ve atlara desteğini yolladım ve Mittaninin kralını birlikleriyle ve Nuhašši
Uumllkesindeki savaş arabalarıyla birlikte suumlrduumlmrdquo(Bryce 2005 166 Beckman 1996 50-54)
105
sınırına kadar fethetti ve daha sonra guumlneye inip Mittani topraklarına saldırdı Mittani
başkenti Wašukanirsquoyi işgal edip yağmaladı Hitit ilerlemesine hazırlıksız yakalanan
Tušratta etkili bir direniş sunmaktan yoksundu ve Hititlerin eline duumlşmeden oumlnce
birlikleri ile birlikte başkenti terketmekten başka bir seccedileceği yoktu I Šuppiluliuma
bir dizi sefer ile Mittanirsquoya bağlı olan buumltuumln yerel krallıkları352 Fıratrsquotan Akdeniz
sahillerine Halep Mukiš 353 Niya 354 Arahtu 355 Katna 356 ve Nuhašširsquoye kadar
Mısırrsquoın sınır boumllgesinde yer alan Abarsquoya kadar uzaklaştı Ele geccedilirilen devletlerin
youmlneticileri aileleri ile birlikte Hattušarsquoya goumlnderildi (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliumarsquonın tek bir sefer gerccedilekleştirip elde ettiklerini anlattığı bir
pasajdan357 kuumlccediluumlk de olsa tatmin olmadığı anlaşılmaktadır (Bryce 2005 163) Hitit
kralı boumllgeye ikinci bir sefer duumlzenledi ve altı yıl iccedilerisinde bir dizi askeri harekat
başlattı bu harekatlar Mittanirsquonin nihai boyun eğmesi ve Şamrsquoın kuzeyine kadar olan
Suriye topraklarının Hitit kontroluumlnuumln pekiştirilmesi ile sonuccedillandı I
Šuppiluliumarsquonın Suriyersquoden ayrılması Fıratrsquoın batısındaki Mittani guumlcuuml ile
Tušrattarsquonın guumlccedillerinin yeniden birleştirme girişimini başlattı Kargamıš topraklarının
etrafındaki boumllgelerden Fırat boumllgesine kadar duumlşmanlıklar alevlendi Haleprsquote vekil
olarak bırakılmış Hitit prensi Telipinu olaya muumldahale etti ve Mittani kuvvetlerine
karşı bir keşfe oumlncuumlluumlk ederek isyanı bastırdı Murmuriga358 kasabasında bir kış kampı
kurdu Telipinu bir goumlruumlşme iccedilin babasının yanına gitti ve Lupakki komutasındaki 600
askerden oluşan Hitit garnizonu ve savaş arabalarını arkasında bıraktı Suriyersquodeki
durum istikrarsız kaldı Kargamıš geri alınamadı ve Mittani birlikleri Fırat boumllgesini
işgal edip Murmurigarsquodaki Hitit ordusunu kuşattılar (Bryce 2005 176 vd Wilhelm
2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)
352 Bkz Harita 22 353 Kuzeydoğu Suriyersquoye Ugaritrsquoin kuzeyine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 482 RGTC VI 275
RGTC VI2 106-107) 354 Asi Nehrirsquondeki Apamearsquoya lokalize edilir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 355 Nuhašši Uumllkesirsquonin Kuzey Suriyersquode yer alan şehri guumlnuumlmuumlz Ariharsquoya lokalize edilir (RGTC VI
28-29 RGTC VI2 9) 356 Suriye merkezinde bir şehir As Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilir (Bryce 2009 578-580 Klengel
1969 109 RGTC VI 197) 357ldquoKral Tušrattarsquonın duumlşmanlığı yuumlzuumlnden buumltuumln bu toprakları bir yıl iccedilinde yağmalayıp Hattirsquoye
goumltuumlrduumlm Onları Niblani Dağından ve Fıratın karşı kıyısını topraklarıma dahil ettimrdquo (Bryce 2005
163 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 358 Karkamış Krallığı iccedilerisinde Fırat Nehrirsquonin orta kısmında yer alır (Bryce 2009 482-483 RGTC
VI 276)
106
Hitit kralı I Šuppiluliuma ile oğlu Telipinu arasındaki buluşma Aşağı Uumllkersquode
Udarsquoda bir bayram kutlaması sırasında gerccedilekleşti Buluşmanın asıl amacı oumlzellikle
Kargamıš boumllgesi olmak uumlzere kralın Suriyersquodeki mevcut askeri durumu hakkında
bilgi vermek ve durumu kontrol altına almaktı Suriyersquode Hitit kralı ve oğlunun
yokluğunda boumllgedeki Hitit kontroluuml azalmıştı Murmurigarsquodaki Hitit garnizonu
Mittani birliklerinin eline geccedilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı Mısır kralı
Akhenatonrsquoun yerine geccedilen Tutankamonrsquoun Hititlerin Mısırrsquodan aldıkları
boumllgelerdeki Hitit nuumlfuzunu zayıflattığı ve Mısırrsquoın boumllgedeki prestijini ve
zenginliklerini yeniden kazanmaya ccedilalışması sebebiyle Mısır Krallığı Kadešrsquoe karşı
bir saldırı başlattı Mittani Krallığı hala zayıftı ve Mısır Krallığı Suriyersquodeki guumlcuumlnuuml
geri kazanmaya ccedilalışıyordu (Bryce 2005 177 Klengel 1999 159vd)
Hitit kralı I Šuppiluliuma kış bittiğinde Suriye uumlzerine youmlneldi
Tegaramarsquoda359 askerlerini ve savaş arabalarını toparladı ve oğlunun komutasındaki
bir ordu ve veliaht prens Arnuwanda ile erkek kardeşi Zidarsquoyı ldquoMuhafızların Şefirdquo
olarak goumlrevlendirdi I Šuppiluliumarsquonın askeri başarıları boumllgeye gelişinin yolunu
accedilarak Kargamıš kentinin fethini ve bu durum da Mittani Krallığırsquonın ortadan
kaldıracak son eylem olacaktır Hitit kralı şehri kuşatmaya hazırlanırken bir yandan da
Mısır ile ilişkilerini iyi tutmaya ccedilalıştı lakin Mısırlılar Hititlerin kendi toprakları
olduğunu iddia ettikleri Kadešrsquoe ccediloktan saldırmışlardı Lupakki ve Tarhunta-zalma
komutasındaki Hitit birlikleri Mısırrsquoa tabi olduğu bilinen Amkarsquoya360 karşı saldırı iccedilin
boumllgeye goumlnderildi I Šuppiluliuma Mısır elccedilisi Hanirsquoye Hitit Krallığırsquonın barışccedilıl
olduğunu ama Mısır Uumllkesirsquonin olmadığını ve bu sebeple Amkarsquoya saldırıldığını
belirtmiştir361 Olayın sonrasında Mısır hanedanlığı bir kriz iccedilerisine girdi (Bryce
2005 177 vd Schulman 1978 44 Klengel 1999 160)
359 Elbistanrsquoın batısındaki Roma şehri Pagrumrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 383-384 RGTC VI2 154)
360Orta Suriyersquodeki Biqa1113089 vadisinde Mısır topraklarının sınırına lokalize edilir (Bryce 2009 38 RGTC
VI 13) 361ldquoBen kendim [] arkadaş canlısıydım ama sen birdenbire koumltuumlluumlk yaptın () Ve Hurri Uumllkesi
kralından () aldığım Kadeš erkeğine saldırdınız Bunu duyduğumda oumlfkelendim ve kendi birliklerimi
savaş arabalarımı ve lordlarımı yolladım Boumlylece boumllgenize ve Amka Uumllkesirsquone saldırdılarrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 DS p 97 fragman 28 e3 iv 1ndash8) (Bryce 2005 178 Bryce 2003(b)
185)
107
I Šuppiluliuma Haleprsquoe oğlu Telipinu ve Kargamıšrsquoa Šarri-Kušuh gibi
goumlrevlileri atayarak Hitit egemenliğini anavatanın dışında kalan boumllgelere empoze
etmek amacıyla bir adım attı ve bu sebeple Mittani Krallığırsquonın yıkımını sağladı
Mittani esaretinden serbest bırakılan Asur Uumllkesirsquonin ilerleyen doumlnemlerde tehdit
olacağı goumlzlemlenmektedir (Bryce 2005 180) Biblos prensi Rib-Haddarsquonın firavun
III Amenhoteprsquoe goumlnderdiği bir mektupta 362 Hitit kralının ldquoMittani kralının tuumlm
uumllkelerinirdquo fethettiği ilgili bir bilgi yer almaktadır363 (Wilhelm 2015 72 Murnane
1990 6 de Mieroop 2007 105vd Peker 2009 126)
Mittani kralı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza krallık tahtını işgal etti I
Šuppiluliuma Artatamarsquoyı ilk Suriye seferinden oumlnce Mittani kralı olarak
destekleteceğini belirtmişti ve bu desteğini Tušrattarsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden sonra
gerccedilekleştirdi Taht Tušrattarsquonın oğluna geccedilti bu durum Artatamarsquonın oğlu III
Šuttarnarsquonın tepki vermesine sebep oldu Şayet Tušratta gaspccedilıysa oğlunun tahtta
hakkı yoktu Šattiwazarsquonın tahtı bırakmaya zorlanması ve hayatta kalmak iccedilin ilk oumlnce
Babilrsquoe ve sonrasında da Hitit Uumllkesirsquone kaccedilması ile sonuccedillanan bir muumlcadele başladı
Artatama ile yapmış olduğu oumlnceki herhangi bir antlaşmanın aksine I Šuppiluliuma
daha sonra Šattiwazarsquonın arkasında duracağına dair soumlz vermiş olabilir Tušrattarsquonın
oumllduumlruumllmesi oğlu Šattiwazarsquonın Hitit kralının muumlttefiki olan babasının krallığından
kalan toprakları youmlneteceğine dair bir teşebbuumlsle Mittani prensinin bu desteği oumldemesi
gerekiyordu ama Šattiwaza tahttan indirildi Yeni youmlnetim Hattušarsquoya karşı duumlşmanca
davranmak zorundaydı Šuppiluliuma iccedilin bu durum bilhassa Asur tehdidine goumlre
boumllgede daha buumlyuumlk bir tehlike arz etmekteydi Mittani kralı Šuttarna Asur Krallığırsquona
yanaştı Mittani Krallığırsquonın geri kalanı Asur etkisine girseydi Fıratrsquoın batısındaki
boumllgeler ve oumlzellikle de Kargamıš ciddi risk altında olurdu (Bryce 2005 184 vd)
I Šuppiluliuma Šattiwaza ile olan ittifakını kızlarından birini vererek bir
antlaşma yaptı Antlaşma metnine goumlre 364 I Šuppiluliuma onu Mittani tahtına
362 EA 75 363 ldquoKral efendimiz Hitit kralının Mittaltni|gt Kralının tuumlm vasal() topraklarını elinde
bulundurduğunu oumlğrenebilirrdquo (Wilhelm 2015 72 Peker 2009 126) 364 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 51
108
oturtacaktı ve kızını da ona verip antlaşmayı sağlamlaştırdı 365 (Dinccedilol 1982 39
Grayson 1980 111 Hazenbos 2006 241 Yıldırım 2017 161 vd Klengel 1999
165) Antlaşma metninde Šattiwaza ldquokralın oğlurdquo olarak belirtilirken ldquokralrdquo olarak
zikredilmez (Wilhelm 2005 114)
Mittani tahtına Šattiwazarsquonın yeniden oturmasını sağlama amacıyla Hitit kralı
kral naibi Šarri-Kušuh ile birlikte Fırat Nehri boyunca ortak bir sefer yapmaya
hazırlanabilmek iccedilin Kargamıšrsquoa goumlnderdi366 (Klengel 1999162vd) Hitit ve Mittani
askerleri Mittani prensinin oumlnderliğinde Mittani başkentine yuumlruumlduumller Asur kralı
Ašur-Uballit işgalcilere karşı yapılan ufak ccedilatışmaların dışında Hititler ile buumlyuumlk bir
ccedilatışmaya girmekten kaccedilındı Šarri-Kušuh ve Šattiwaza askeri bir başarı kazandı Hitit
kralı tarafından Mittani Uumllkesirsquonin sınırları kuumlccediluumlltuumllduuml ve Hitit Krallığırsquona tabi duruma
geldi Antlaşmada yer alan sınırlardan anlaşıldığı kadarıyla Fırat Nehrirsquonin hem
doğusunda hem de batısında Kargamıš Krallığırsquonın genişlediği anlaşılmaktadır 367
(Bryce 2005 185 de Mieroop 2007 34vd Klengel 1999 164vd)
Hanigalbat kralından ismi bilinmeyen bir Hitit kralına yazılmış bir
mektubun368 kronolojik olarak tarihlendirilmesi I Šuppiluliuma doumlnemine Mittani
Uumllkesirsquonin Hitit yenilgisinden sonraki bir tarihe ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel
1963 287)
365ldquoKral Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum onu Babasının tahtına oturtacağım Buumlyuumlk bir
uumllke olan Mittani mahva uğramasın diye kızının hatırına buumlyuumlk Hitit kralı bu uumllkeyi yeniden
canlandırdı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum ve kızımı ona eş olarak verdim Šattiwaza
kralı olduğuna goumlre Hitit uumllkesinin kralının kızı da Mittani uumllkesinde kraliccediledir Sen ey Šattiwaza
kızımın uumlzerine başka kadın alma Ona başka bir kadın eşdeğer durumuna gelmesin kızımı ikinci kadın
derecesine indirme Šattiwaza gelecekte benim oğullarımın gerccedilek kardeşi ve eşitidir Šattiwazarsquonın
ccedilocukları da benim ccedilocuk ve torunlarımın eşiti olacaktırhelliprdquo (Dinccedilol 1982 39 Hazenbos 2006 241-
244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50 de Mieroop 2007 34) 366ldquoTušrattanın oğlu Šattiwaza tarafından desteklendikten sonra babasının tahtına oturmasına izin
vereceğim Ve buumlyuumlk bir uumllke olan Mittani topraklarının tahrip edilmemesi iccedilin Hitit Kralı Buumlyuumlk Kral
Mittani uumllkesinin yaşamasına izin verecekrdquo(Bryce 2005 185 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm
2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 367ldquoBen Buumlyuumlk Kral Hitit Kralı Mittani topraklarını fethettim Kralın oğlu Šattiwaza zamanında onları
yendim Tušratta zamanında onları fethettim Arkamdaki Fırat nehrini ve Niblani Dağını sınırlarım
olarak kurdum Aštata topraklarının tuumlm şehirleri Murmuriga Sipri Mazuwati Surun bu ilccedilelerde []
oğlum Piyaššiliye tahsis ettim Mittani topraklarında yer alan diğer alandaki Aštata topraklarının tuumlm
kentleri Igal [] Ahuna ve Terqa Aštata topraklarındaki bu şehirler kralın oğlu Piyašsšili Kralın oğlu
Šattiwaza ile birlikte Fıratrsquoı geccedilip Irritersquoe girmişler buumltuumln bu şehirlerde Piyaššilirsquonin aldığı diğer
alanlarda onları tutmasına izin vermiş Piyaššiliye aittirlerrdquo (Bryce 2005 185 vd Hazenbos 2006
241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 368 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179 = IBoT 134
109
Mittani ve Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkinin oldukccedila inişli ccedilıkışlı olduğu
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesirsquonin İšuwa Krallığırsquondan kaccedilan asileri Hitit
Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi sebebiyle karşılıklı olarak bir kutuplaşmaya gidildiği
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesi yeri geldiğinde Hitit yanlısı yeri geldiğindeyse
Asur yanlısı bir politika izlemiştir Mittani Krallığı jeostratejik konumu sebebiyle
Hitit İmparatorluğunun Asur tehlikesine karşı tampon bir boumllge olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Mittani Uumllkesirsquondeki taht kavgasından yararlanıp başarılı bir politika
uygulayan Hitit kralı I Šuppiluliuma Šattiwaza ile kızını evlendirip boumllgedeki
nuumlfuzunu kuvvetlendirmiştir ve deyimi yerindeyse Šattiwazarsquoyı kendi uumllkesinde kukla
bir youmlnetici olarak atamıştır
IIE Išuwa Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
İšuwa Krallığı coğrafi konumunun oumlnemi nedeniyle yuumlzyıllar boyunca ccedileşitli
devletlerin arasında gerginliğe ve ccedilatışmaya sebep olmuştur Yazılı belgelerden
anladığımız kadarıyla ilk olarak Hitit ve Mittani Uumllkeleri arasında daha sonra Hitit ve
Asur Uumllkeleri arasında soumlz konusu boumllge paylaşılamamıştır (Hawkins 1998(b) 282
Klengel 1968 76)
İšuwa isminin hem bir şehri hem de aynı isimli bir krallığı belirttiği
duumlşuumlnuumllmektedir ve boumllgede bulunan bu şehrin soumlz konusu boumllge iccedilin oumlnemli bir
konumda yer aldığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 247) İšuwarsquonın Yukarı Uumllkersquoyi az
ccedilok sınırlayan bir konumda olduğu anlaşılmaktadır ve Elazığ civarlarına yani Yukarı
Uumllkersquonin dolu sınırında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2017(b) 210 Hawkins
1998(b) 281)
Sınırları tam olarak belirlenemese de Yukarı Mezopotamya Ovası ile Diclersquonin
uumlst kısımlarının sınırı olduğu kabul edilmektedir I Tuthaliya zamanında İšuwalıların
Mittani topraklarına kaccedilması ya da I Šuppiluliumarsquonın İšuwarsquoya karşı kazandığı
zaferin ardından İšuwalıların Mittanirsquoye gidişleri coğrafi yakınlık sebebiyle
anlaşılmaktadır Eğer Murat Suyursquonun İšuwarsquonın kuzey sınırını temsil ettiği kabul
edilirse modern Tunceli şehri farklı bir boumllgede olmalıdır İšuwarsquonın Tuncelirsquonin
kuzeyindeki Munzur Dağlarırsquona kadar ulaştığı ya da bu sıra dağların guumlneyinde
bulunduğu goumlzardı edilmemelidir İšuwa Uumllkesirsquonin doğu sınırı Toros Dağlarırsquonın
110
kuzey youmlnuumlnden diğeri ise Murat Suyursquonun guumlney youmlnuumlne doğru eğilmesiyle verildi
ve bu nedenle soumlzuuml geccedilen uumllke bağımsız bir coğrafi birim sunmuştur (Alparslan
2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)
İšuwarsquonın Mezopotamya ile Anadolu arasındaki geccediliş boumllgesi uumlzerinde yer
aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Metinlerde369 yer alan İšuwarsquonın sınır komşuları arasında batı
ve kuzeybatı sınırında Yukarı Uumllke ve guumlneyde Mittani bulunur370 Tegaramarsquonın
İšuwa sınırında yer alan komşuları arasında bulunduğu ve Eski Asur belgelerinde de
yer aldığı bilinmektedir Malatiya371 ve İšuwarsquonın sınırlarının Fırat Nehri ile ayrıldığı
goumlruumllmektedir (Alparslan 2017(b) 213) Pahhuwarsquoda İšuwarsquonın komşuları arasında
yer alıyor olmalıdır ccediluumlnkuuml Pahhuwalı esirlerin İšuwarsquoya kaccediltığına dair bir belge soumlz
konusudur 372 II Muršili doumlnemine ait bir metin sebebiyle Hatrarsquonın 373 İšuwa
toprakları iccedilerisinde bulunduğu duumlşuumlnuumllmektedir374 (Alparslan 2017(b) 214)
İšuwa Uumllkesi Eski Hitit belgelerinde yer almamaktadır İšuwa ile ilgili ilk kesin
kayıt II Tuthaliya doumlnemine tarihlenmektedir ama kayıdın yer aldığı tarihin I
Šuppiluliuma doumlnemine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Mittani kralı Šattiwaza ile
yapılan bir antlaşmada375 İšuwa boumllgesine ilk seferin kral I Šuppiluliumarsquonın babası
II Tuthaliya doumlneminde yapıldığı ikinci seferin ise I Šuppiluliuma doumlneminde
yapıldığı belirtilmektedir ve İšuwarsquonın duumlşmanca bir tavır takıldığından
bahsedilmektedir (Yiğit 1995 244) Antlaşmanın İšuwa ilgili olan boumlluumlmuumlnde II
Tuthaliya doumlneminde İšuwa halkının Hattirsquoye karşı duumlşmanca bir tavır sergilediğinden
bahsetmektedir ve bu tavrın Hitit Uumllkesirsquone karşı bir ilan niteliğinde olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 14 vd Hawkins 1998(b) 282 Klengel1968 65
vd)
369 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 511 370ldquoBabamın zamanında İšuwa topraklarına giren askerler ve topraklar Kurtališša kentinin askerleri
Arawanna kentinin birlikleri Zaziša Uumllkesi Kalašma() Uumllkesi Timana uumllkesi Haliwa Dağı Karna
Dağı Turmitta şehri birlikleri Alha Uumllkesi Hurma Uumllkesi Harana Dağı Tegarama Uumllkesirsquonin yarısı
Armatana kentinin askerleri Tepurziya kentinin birliklerihelliprdquo I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza
arasındaki antlaşma bkz CTH 51(Alparslan 2017(b) 213) 371 Malatyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 257-258 RGTC VI2 100) 372 Pahhuwalı Mida bkz CTH 146 = KUB 2372 373 Samsatrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 104 RGTC VI2 37) 374 I Muršilirsquonin Anadolu seferleri bkz CTH 12 = KUB 3164+ iii 49 375 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma bkz CTH 51
111
Ayrıca III Hattušili doumlnemine ait bir belgede İšuwarsquodan bahsedilirken yine II
Tuthaliya doumlnemine yine İšuwarsquoya 376 atıfta bulunulmaktadır 377 Hitit Uumllkesirsquonin
duumlşmanlarından bahsedilirken soumlz konusu boumllgeden de bahsedilmesi ve ayrıca
Tegarama isimli bir yere saldırı yapılıp yağmaladığından bahsedilmektedir (Yiğit
1995 244 vd Altman 2000 13) Ayrıca Maşathoumlyuumlk No 96 mektubundan yola
ccedilıkarak İšuwarsquonın Hurrilerrsquoe yakınlık goumlsterdiği ve soumlz konusu doumlnemden itibaren
Hitit hakimiyetinden ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 12 vd)
II Tuthaliyarsquonın huumlkuumlmdarlığı zamanında Mittani Kralırsquonın desteğiyle İšuwa
Hitit Uumllkesirsquone karşı silahlanmıştı II Tuthaliya boumllgede ccedilıkan isyanı bastırmakta
başarılı oldu ve muhtemelen İšuwa uumlzerindeki kontroluuml yeniden kurdu İsyancıların bir
kısmının Mittani Krallığırsquona kaccediltığı ve Mittani otoritesine sığındığı
goumlzlemlenmektedir Mittani kralına isyancıların iadelerini iccedileren bir talep goumlnderilse
de bu talebin reddedildiği378 anlaşılmaktadır (Bryce 2005 127vd Altman 2000 12
Hawkins 1998(b) 283)
Mittani Uumllkesi ilerleyen doumlnemde İšuwa Uumllkesirsquoni işgal eder ve yağmalar II
Tuthaliyarsquonın kuzeybatı veya batıda seferde olduğu tahmin edildiğinden dolayı bu
işgali engelleyemedi II Tuthaliya Batı Anadolu ve Kaška379 uumlzerindeki fetihlerinden
sonra İšuwarsquoda hakimiyetini yeniden tesis eder lakin durum kalıcı değildi İšuwa
Mittani Krallığırsquona sadık olmaya devam eder Hitit kralının boumllgeye duumlzenlediği
seferler ise kalıcı bir sonuccedil getiremez Hitit Krallığırsquonın doğu sınırlarının Mittani
Krallığı ve muumlttefikleri tarafından işgal edilme tehlikesi vardı (Bryce 2005 128)
376 IIIII Tuthaliya zamanında İšuwa Krallığı Hitit Krallığı ile Mittani Krallığı arasındaki boumllgede
bulunuyordu ve bu sebeple stratejik olarak buumlyuumlk oumlneme sahipti (Bryce 2005 127) 377 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 378 ldquoİšuwa halkı Guumlneşimden oumlnce kaccediltı ve Hurri topraklarına indi Ben Guumlneşim Hurriye şu kelimeyi
yolladı benim succedillu olan vatandaşlarımı iade et rdquoFakat Hurriler Guumlneşrsquoe şu soumlzleri geri goumlnderdilsquo
Hayır Bu şehirler daha oumlnce buumlyuumlkbabamın guumlnlerinde Hurri topraklarına gelmişlerdi ve oraya
yerleşmişlerdi Daha sonraları Hatti Uumllkesirsquone muumllteci olarak geri doumlnduumlkleri doğrudur Ama şimdi
sonunda sığırlar istikrarlı bir şekilde seccediltiler onlar da kesinlikle uumllkeme geliyorlar rdquoBu yuumlzden
Hurriler kaccedilaklarımı bana iade etmedi Guumlneşimrdquo I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 41 (Bryce 2005 128) 379 Kuzey Anadolursquoya lokalize edilir (Bryce 2009 374-375 RGTC VI 190-192 RGTC VI2 72-73)
112
I Šuppiluliumarsquonın Kizzuwatna kralı Šunašurra ile yaptığı antlaşmada380 da
İšuwalıların krala karşı duumlşmanlığa başladığı bu sebeple de kralın onların uumlzerine sefer
duumlzenlediğinden bahsedilmektedir ayrıca İšuwalıların yenildikten sonra Hurri
boumllgesine kaccediltıkları kral I Šuppiluliuma kaccedilan kişileri istediğinde ise Hurrilerin kralı
geri ccedilevirdiği anlaşılmaktadır Ayrıca yine I Šuppiluliumarsquonın Nuhaššeli Tette ile
yaptığı antlaşma metninde 381 İšuwa ile ilişkilerden bahsedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın İšuwa ile ilişkilerini iccedileren bir metinde382 İšuwarsquoya getirilmiş olan
NAMRAlsquolardan bahsedilir bu sayede Šunašurra Antlaşması ile bir bağlantı
kurulabilmektedir (Yiğit 1995 245 Klengel 1968 66vd Beckman 1996 13-22
Beckman 1996 50-54)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı (Bryce 2005
156) Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde oumlzellikle de iki olayın tetiklediği accedilıktı
Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši adındaki bir
adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir başka
Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir
kuvvet goumlnderdikten sonra Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa
topraklarını Alše Krallığırsquonın sınırına kadar fethetti (Bryce 2005 161)
III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada383 ldquoİšuwa duumlşmanı geldi ve
Tegaramarsquonın topraklarını yağmaladırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146)
III Hattušili ve IV Tuthaliya doumlnemlerine Asur Krallığırsquonın tehlike haline
gelmesi sebebiyle İšuwa Hitit Krallığı iccedilin politik accedilıdan oldukccedila oumlnemli bir boumllgede
bulunmaktaydı ccediluumlnkuuml Hitit ve Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllge goumlrevi
goumlrmekteydi (Yiğit 1995 245)
Nişantepersquode yapılan kazı ccedilalışmaları sırasında Ališarrumarsquoya ait olduğu
duumlşuumlnuumllen bir muumlhuumlr384 ele geccedilmiştir Burada bahsedilen muumlhuumlruumln Korucutepersquode
bulunan muumlhuumlrdeki Ališarruma ile aynı kişi olduğunun kanıtı olarak goumlsterildi Singer
380 I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile yaptığı antlaşma bkz CTH 41 381I Šuppiluliuma ile Nuhašše kralı Tefte arasında yapılan antlaşma bkz CTH 53 382I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 383III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 384 Bkz Resim 24
113
soumlzuuml geccedilen muumlhuumlrlerin farklı hiyeroglifler ile belirtilip aynı kişinin adı olduğunu
belirtse de De Martino iki farklı kişi olabileceklerini de duumlşuumlnmektedir Ališarruma
isminin ldquoŠarruma dedirdquo anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2010 109
vd)
De Martino Ališarrumarsquonın adının geccediltiği metinleri şu şekilde toparlamıştır
bull KBo 1421 Ališarrumarsquonın Pirwarsquoya ibadet ettiği metin sebebiyle III Hattušili
zamanına ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk zamanlarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
bull KBo 830 CTH 297 Ališarrumarsquonın Hitit kralı ile birlikte yer aldığı metinde
Amurru kralı Bentešinarsquonın da yer alması sebebiyle belgenin kronolojik
tarihlendirilmesinin III Hattušili ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk doumlnemlerinde yer aldığı
duumlşuumlnuumllmektedir
bull KUB 4080 metinde sanıkların ifadeleri ve duruşma tutanağı ile ilgilidir Metinde
Ališarrumarsquonın Kilušhepa ile yakın bir ilişki iccedilinde olduğu goumlzlemlenmektedir
Korucutepersquode yer alan muumlhuumlr baskısı ile de tanıdığımız Lupakki Hitit kralı
tarafından goumlnderilen KBo 181 fragman numaralı mektubun goumlndericisidir
Muhtemelen IV Tuthaliya kraliccedileye DUMUMUNUSLUGAL adındaki birinin
sağlığı ile ilgili bilgilendirir385 ve bu kişinin Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir386
Metin III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında Hitit mahkemesinde goumlrev
yapan yuumlksek ruumltbeli kişilere ve uumlst duumlzey kişilere atıfta bulunmaktadır
bull KUB 4090 metinde Ališarrumarsquonın eşinin oumllduumlğuuml belirtilmektedir
bull KUB 541 metinde mahkeme sırasında yapılan komplolar belirtiliyor ve Šaušgaziti
isimli birinin Ališarrumarsquoyı yakın bir tehdide karşı uyardığı anlaşılmaktadır ve
ikilinin Naninzirsquoye ve onu krallığına karşı olduğu belirtilmektedir (de Martino
2010 110 vdd)
385ldquo[Şoumlyle] ki İšuwa kralı buumlyuumlk Karpattuya sevgili babam soumlyle sevgili babamla (ilgili) her şey iyi
olsun ve tanrılar sevgili [ba]bamı nezaketle korusun Majesteleri kraliccedile iyi[dir] Sevgili babam ne
olursa olsun bana yazabilirrdquo (Klengel 1976 86) 386 Metinde yer alan ldquosevgili babamrdquo ifadesi sebebiyle mektubu yazan kralın Hitit sarayı ile evlilik yolu
sayesinde bir yakınlık kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel 1976 87)
114
Yukarıda saydığımız metinlerin hiccedilbirinde Ališarrumarsquonın İšuwa kralı unvanı
bulunmamaktadır lakin metinlerde geccedilen kişi adları ve Korucutepersquode bulunan muumlhuumlr
sebebiyle Ališarrumarsquonın İšuwa kralı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ališarrumarsquonın yuumlksek
ruumltbesi Amurru Kralı Bentešina Hitit kralı ve kraliccedilesi ile ilişki iccedilerisinde olması
sebebiyle de Ališarrumarsquonın kral olduğunun ispatı olarak goumlruumllmektedir (de Martino
2010 113)387
Bronz tablette388 İšuwa kralı olarak Ališarrumarsquonın değil Ehlišarrumarsquonın yer
aldığı goumlzlemlenmektedir Veliahtın metinde yer alması IV Tuthaliya ile yakın bir
ilişki iccedilerisinde bulunduğunu akla getirir ya da Ališarrumarsquonın bir skandala karıştığı
fikrini de doğurur Muhtemelen III Hattušilirsquonin oğullarından biri olan ve IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi olan Hešnirsquonin 389 başlattığı ayaklanmaya katıldığı da
duumlşuumlnuumllebilir ama bu isyanın tarihlendirilmesinden sonra duumlşuumlnuumllmesi gereken bir
konudur Metnin Ehlišarruma henuumlz prens iken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
Ališarrumarsquonın ise ya oumllduumlğuuml ya da goumlrevden alındığı duumlşuumlnuumllebilir (de Martino 2010
114)
IV Tuthaliya zamanına ait olan Ulmi-Tešup antlaşmasında390 İšuwa kralının
adı geccedilmektedir Antlaşma tanıkları arasında İšuwa Beyi Arišarruma sayılır Yine IV
Tuthaliya doumlnemine tarihlenen adı okunmayan Hanigalbat kralının Hitit kralına
goumlnderdiği mektupta391 Asur ile Hanigalbat Uumllkeleri arasındaki ilişkiye Hitit kralının
kızması yer almakta bu durumu İšuwalı Ehlišarrumarsquonın Hanigalbat kralına bildirdiği
belirtilir Metinde Hitit İmparatorluğursquonun Hanigalbat Uumllkesi uumlzerinde soumlz sahibi
olduğunu belirtirken İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquona bağlı olduğunun belirtilmesi son
387 De Roos ise Kilušheparsquonın oumlnce Arišarruma daha sonra Ališarruma ile evlendiğini ileri suumlrmektedir
(de Roos 2005 215) 388 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 389 Hešni ile ilgili metinler goumlz oumlnuumlnde bulundurulduğunda bronz tablette yer almamasının sebebinin
Kurunta ile yapılan soumlzleşme sırasında Hitit youmlnetici ccedilevresini terk ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla
ilgili metinlerin tarihi sıralaması Ehlišarrumarsquonın prens olduğu metin bronz tablet metni ve IV
Tuthaliya ile Kurunta arasında yapılan antlaşma metni şeklinde olmalıdır Soumlz konusu metinlerin
katalog numaralarına sırasıyla bakacak olursak Metal envanterler bkz CTH 242=KUB 4096
Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106=Bo 86299 Hanigalbat kralının mektubu
bkz CTH 179=IBoT 134 şeklinde ortaya ccedilıkacaktır (Glocker 2011 255) 390 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 391 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179
115
derece ilgi ccedilekicidir (Yiğit 1995 245) Metnin III Hattušilirsquonin son yıllarında ya da
IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 255)
İšuwalı Ehlišarrumarsquonın bir başka metinde ldquoprensrdquo olarak geccediltiği
goumlzlemlenmektedir Metinde geccedilen belirli kişilerin Ulmi-Tešup antlaşmasında yer
alması sebebiyle Ehlišarrumarsquonın Ališarrumarsquodan sonraya tarihlenmesi gerektiği
kabul edilmektedir Korucutepersquode yapılan kazı ccedilalışmalarında uumlccedil adet muumlhuumlr
bulunmuş olup bunlardan 1392 ve 2393 numaralı muumlhuumlrler Ališarrumarsquoya ait olup 3394
numaralı muumlhuumlrse Ehlišarrumarsquoya aittir 2 nolu muumlhuumlr baskısında Ališarruma adının
yanında kuumlccediluumlk hiyeroglifleri ile ldquoki-lu-x-he-pardquo ismi geccedilmektedir Bu kişinin de Hitit
metinlerinde geccedilen Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Yiğit 1995 246 Hawkins
1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )
Hitit kralı III Hatušilirsquonin zamanına ait olan bir metinden 395 anlaşıldığı
kadarıyla Ališarrumarsquonın tarihsel olarak Arišarruma ve Ehlišarrumarsquodan oumlnce İšuwa
tahtında yer aldığı anlaşılmaktadır396 Metinde verilen tarihsel olay sıralamasından
yola ccedilıkarak III Hattušilirsquonin oumlnceden yaptığı bilinmeyen bir antlaşmanın ortaya
ccedilıktığı anlaşılmaktadır III Hattušilirsquonin kardeşi Halpašulipirsquonin397 bilinmeyen bir
sebepten oumltuumlruuml İšuwa Uumllkesirsquone goumlnderildiği anlaşılmaktadır (Glocker 2011 258
vdd)
Metinde Hitit kralı III Hattušilirsquonin II Muwatallirsquonin vefatından sonra Urhi-
Tešup yerine tahta ccedilıkması da geccedilmektedir oumlnceki olaylar anlatılırken mevcut olaylar
ile ilgili de bilgi verilmektedir Ališarrumarsquonın kral olarak tanınması sebebiyle vassal
ile yapılan bir evliliği duumlşuumlnmek muumlmkuumln goumlruumllmektedir (Glocker 2011 262 vd)
392 Bkz Resim 25 393 Bkz Resim 26 394 Bkz Resim 27 395Ayrı tarih metin parccedilaları bkz CTH 215 = KBo 50182 396ldquoAşağıda Hatti kralı olan buumlyuumlk kral olan Tabarna Hattušili] [Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hatti
Uumllkesi kralı [Šuppiluliuma]rsquonın torunu [buumlyuumlk kralı Hatti kralı Hattuši[li Kuššar kralı][
Halpašul]upi abim[dir] [] [] Ve onu İšuwarsquonın k[ral]ı yaptı [Ağabeyim Tanrı olur] olmaz
[aldım] Majesteleri Ališarr [uma hellip] hellip Ve onu [İšuwa kral]ı yaptımVe efendisine guumlnah işleyen hellip]rdquo
(Glocker 2011 258) 397 Soumlzuuml geccedilen metinde yer alan ldquoKralın youmlnetimi başladırdquo ifadesine yakınlığı sebebiyle bahsedilen
kişinin Halpašulipirsquoyi ifade ettiği varsayılabilir (Glocker 2011 262)
116
İšuwa Uumllkesirsquonin Hitit kraliyet ailesinin bir prensine verildiği duumlşuumlnuumllmektedir
bu durumun en geccedil III Muršili Urhi-Tešup doumlnemine işaret ettiği duumlşuumlnuumllmektedir398
(Glocker 2011 265)
Halpašulipirsquonin Hattušarsquoyı youmlneten kraliyet ailesinin uumlyesi olması ve
Ališarrumarsquonın Hurrice teofor bir isim olması sebebiyle Halpašulipirsquonin Ališarruma
ile aynı kişi olduğu fikri oumlnerilmiştir Kraliyet ailesi uumlyelerinin Tešup ve Šarruma
isimlerini kullanarak ikinci bir isim ile adlandırılması yaygın bir durumdu ancak
kaynaklarda konu ile ilgili tam bir kanıt bulunmamaktadır Eğer bu duumlşuumlnce doğruysa
Halpašulipirsquonin oğulunun İšuwa tahtına geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 268
vd)
Adı bilinmeyen bir İšuwa kralından Hitit kralı ve kraliccedilesinin yanında yuumlksek
bir makam sahibi olan babasına goumlnderilen bir mektup 399 bulunmaktadır İšuwa
kralının babasının Hitit sarayında oumlnemli mevkide yer alan goumlrevli olması oldukccedila ilgi
ccedilekicidir Metinde geccedilen kralın en geccedil IV Tuthaliya zamanına tarihlenebileceği
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml IV Tuthaliya doumlneminde en son İšuwarsquoda kral bulunduğunu
goumlrmekteyiz doumlnemin sonrasındaysa İšuwa Hitit Uumllkesirsquone doğrudan bağlı bir boumllge
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Yiğit 1995 246)
III Arnuwanda doumlnemine tarihlenen ldquoPahhuwalı Mitardquo konusuna sahip bir
belgedeyse400 İšuwa kralından soumlz edilmez ancak bazı sınır boumllgeleri ve İšuwalı
yaşlıların Hitit kralına ve hanedanına sadakat askeri yardım vb konularda yemin
ettikleri goumlzlemlenmektedir bu sebeple de İšuwarsquoda bir kralın varlığının doumlnemde soumlz
konusu olmadığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 246)
İšuwa ile Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkilerin Asur Krallığırsquonın guumlccedillenip
yayılmaya başlamasıyla ortaya ccedilıktığı goumlzlemlenmektedir Ayrıca bir metinde401 sınır
savunmasında İšuwarsquonın asker vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu belirtilir Asur ve Hitit
kaynaklarına bakıldığında İšuwarsquonın Hitit Devleti yıkılmadan oumlnce bağımsız olduğuna
398Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 = KUB 155 + 399 Kral ya da kraliccedilenin mektubu bkz CTH 188 400 Pahhuwalı Midarsquonın metni bkz CTH 146 401I Arnuwandarsquonın il valileri iccedilin talimatları bkz CTH 261
117
ya da Asur hakimiyetine girdiğine dair herhangi bir ipucu bulunamamaktadır (Yiğit
1995 246 vd)
IV Tuthaliya Nihiriyarsquodaki 402 Asur yenilgisinin ardından İšuwa kralına
mektup goumlnderdi ve onu azarladı403 İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden oumlnce ya
da Asur youmlnetimi altındayken bile bağımsız olduğuna dair bir işaret yoktur (Klengel
1968 74 Bryce 2005 318)
İšuwa Uumllkesi Hitit-Mittani ve Hitit-Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllgede
yer almaktaydı İšuwa ile ilgili idari bir metinde404 Hititli uumlst duumlzey bir yetkilinin
Yukarı Fırat boumllgesine doğru Hitit sınırını teftişe geldiği anlaşılmaktadır Muhtemelen
Asur Krallığırsquonın yayılmasına karşı bu boumllge sıkı bir şekilde denetlenmekteydi (Yiğit
1995 247 Klengel 1976 85)
İšuwa Krallığırsquondan Eski Hitit doumlnemi vesikalarında bahsedilmemesine karşın
Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın guumlccedillenmesi ile birlikte Anadolu iccedilin oumlnemli bir
jeostratejik bir konumda bulunması sebebiyle Hitit Krallığırsquonın ilgisini ccedilekmeye
başlamıştır ve boumllgenin oumlnemli konumu Asur tehlikesi karşısında uumlst seviyeye
ulaşmıştır Hititlerin boumllgedeki nuumlfuzlarını arttırmak iccedilin yaptığı diplomatik evlilik ile
başarılı bir politika izlediği goumlzlemlenmektedir Hitit-Asur Uumllkeleri arasında tampon
bir boumllge oluşturulmuş ve Asurrsquoun Anadolursquoya ilerleyişi bir nebze de olsa kesilmiştir
İšuwarsquodaki beyliklerin bir ccedilatı altında birleşmemesine rağmen Kilušhepa ile evlenen
kişinin İšuwa Uumllkesi uumlzerindeki en nuumlfuzlu kişi haline geldiği aşikardır Soumlz konusu
evlilik gerek Hitit Uumllkesi gerekse İšuwa Uumllkesi iccedilin başarılı sonuccedillar doğurmuştur
IIF Amurru Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Denize kıyısı olması ve deniz ticaretinde kullanılan yolların ana ccedilekirdeğinde
yer alması sebebi ile ve buna ek olarak kara ticareti uumlzerinde de muumlhim bir boumllgede
yer alması sebebiyle Amurru Krallığı oldukccedila oumlnemlidir Hitit ve Mısır Krallıkları
402 Lokalizasyonu belirtilmemiştir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 403ldquoBenim iccedilin (durum) benim iccedilin farklılaştığından kendinizden benden bir yer tuttun Yanımda
değilsin Nihriyadan yalnız kaccedilmadım mı Duumlşmanın Hurri topraklarından benden aldığına goumlre
Alatarmada kendi başıma kalmamış mıydımrdquo (KBo 414 II 7 V Bryce 2005 318) 404 Tarih metni fragmanı bkz CTH 214=KBo XVI 42
118
boumllgede hakimiyet kurmak istemiş Amurru Krallığı ise soumlzuuml geccedilen iki krallık arasında
yer bulmaya ccedilalışmıştır
Amurru ismi ilk olarak MOuml 3 ve erken 2 bin yıl metinlerinde modern Suriye
boumllgesinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kapsayan ve batıdan Mezopotamyarsquodan Akdeniz
kıyılarına uzanan geniş bir alana yayılan coğrafi bir terim olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Asi Nehri ve Levant boumllgeyi topraklarını da kapsamaktadır (Bryce 2005
167 Bryce 2009 41vd Sir Gavaz 2010 1vd) Mari ve Alalah405 arşivlerinde terim
daha kısıtlı bir merkezi ve guumlney Suriye boumllgesi iccedilin kullanılmaya başlandı Mısır kralı
III Tutmosis huumlkuumlmdarlığında Mısır askeri guumlcuumlnuumln genişlemesiyle birlikte Mısırrsquoın
boumllgelerine Orontes Nehri ile merkezi Levant kıyısı arasında uzanan accedilıkccedila
tanımlanmış bir jeopolitik bir yer olarak belirtilmiştir Amurru Krallığı ile ilgili
bilgileri Amarna yazışmaları ile Ugarit ve Hitit arşivlerinden oumlğrenmekteyiz
Amarna tabletlerinde III Amenoteprsquoe mektup yazan Abdi-Aširta isimli birinin
varlığı goumlzlemlenmektedir Kendisini Habiri hanedanının beyi olarak belirtmektedir
ve Mısır Uumllkesirsquone bağlı olduğu anlaşılmaktadır406 Boğazkoumlyrsquode yer alan belgelerde
Abdi-Aširtarsquonın varlığına dair bir ip ucu bulunmamaktadır bu sebeple Amurrursquonun
Abdi-Aširtarsquonın oğlu Aziru zamanında devlet olarak siyasi bir yapıya doumlnuumlştuumlğuuml
duumlşuumlnuumllmektedir (Sugi 1960 13)
I Šuppiluliumarsquonın Suriye seferleri sırasında Amurru yerel boumllgede yer alan
ve en goumlze ccedilarpan youmlnetimlerden biriydi Aynı zamanda uumlzerinde uumlstuumlnluumlk kurmaya
ccedilalışan komşularına ve buumlyuumlk guumlccedillere bunun zahmetli bir durum olduğunu kanıtladı
(Bryce 2005 167 Murnane 1990 8 vd)
Amurru Kralı Aziru Mısır Kralı Akhenatonrsquoa Hitit saldırganlığı ile ilgili
goumlruumlşuumlp Hititlere karşı Mısır topraklarını savunmak iccedilin Mısır asker ve savaş
arabalarını istedi Ancak Mısırlı yerel yetkililere youmlnelik şikayetleri ve Hititlere karşı
yardım talebi firavunun işbirliği yapmadığını kanıtladı ve buna ek olarak Hitit kralına
tabi olmaya ve fethettiği toprakları Hitit kralına teslim etmekten başka ccedilaresi
olmadığını da kanıtladı (Bryce 2005 171)
405r Asi Nehrinin kuzeyine Tuumlrkiyenin guumlneydoğusundaki Amik ovasında yer alan Tel Accedilanarsquoya
lokalize edilir (Bryce 2009 22-24 RGTC VI 5 RGTC VI2 2) 406ldquoBuumltuumln Amurru topraklarını kral iccedilin koruyorum Lordumrdquo (Sugi 1960 13)
119
Baaluya ve oğlu olduğu duumlşuumlnuumllen Beti-ilursquodan Azirursquoya yazılan bir mektupta
Lupakki komutasındaki Hitit birliklerinin Amka topraklarında olduğu ve şehirleri ele
geccedilirdiğini belirtildi Mittani Uumllkesi iccedilin daha endişe verici olansa Zitanarsquonın
komutasındaki 90000 Hitit piyade kuvvetinin Nuhašši Uumllkesirsquone geldiği
bildiriliyordu Hem kuzeyde Nuhašširsquoden hem de guumlneyde Amka uumlzerinden
Amurrursquoya karşı Hitit Krallığırsquonın bir saldırısına işaret etmekteydi Bu durumda
sadece tehlikede olan Amurru Krallığı değildi Hititler Amkarsquoyı istila edince Mısır
oumlzerkliğini ihlal etmişlerdi ve bu suumlreccedil devam ederse Suriyersquode bulunan Mısır
topraklarına fazla ihlal soumlz konusu olabilirdi (Bryce 2005 172 vd Klengel 1964 76
vd Schulman 1978 45)
Amurru kralı Mısır kralı ile goumlruumlşmek iccedilin Mısırrsquoa gitti ve doumlnuumlşte Aziru
Mısırrsquoa bağlılığını yardımcısı Baaluyarsquonın Amurru kralının yokluğunda başladığı
Ugarit kralı II Niqmaddu ve bir Hitit vassalının bir anlaşmazlığı suumlrduumlrerek korudu
İki youmlnetici arasında bir antlaşmaya varıldığında Aziru Hitit tebasında bulunan
Kadešli Aitakkama407 ile ittifak kurmaya başladı (Bryce 2005 173 Klengel 1964 74
vd Klengel 1999 157vd)
Mısır kralı ikinci kez Azirursquoyu Mısırrsquoa ccedilağırdı ancak Amurru kralı Hitit
kralının Nuhašši ve Amurrursquonun istila etmesinden korktuğu gerekccedilesiyle ziyareti
ertelemişti bu durumun sonrasında Azirursquonun bahanesi olduğu ortaya ccedilıkmıştır Aziru
boumllgedeki kendi konumunu guumlccedillendirmek iccedilin zaman kazanmak ve aynı zamanda
Mısırrsquoın isteklerini reddetmek iccedilin zaman kazanmaya ccedilalışmaktaydı Aziru Hitit
kralına hizmet edip etmeyeceğini ciddi olarak duumlşuumlnmeye başlamıştı Akhenaton
boumllgedeki diğer elccedililerinden aldığı raporlar sebebiyle endişelenmekteydi Soumlz konusu
raporlarda Azirursquonun Katnarsquodaki şehirleri ele geccedilirdiği ve Sidonrsquodan408 Zimredda ve
Kadešrsquoten Aitakkama ile işbirliği yaptığı belirtiliyordu Oumlzellikle Kadeš ile yaptığı
antlaşma firavunu harekete geccedilirdi ccediluumlnkuuml Aitakkama Kadeš tahtına bir Hitit vassalı
olarak yerleştirilmişti İhanet succedillaması ile Akhenaton Azirursquonun ya da oğlunun ona
407 EA 151 69-73 408 Beyrutrsquoun guumlneyinde Luumlbnan kıyısına lokalize edilir (Bryce 2009 649-652 RGTC VI 327)
120
oumlnceden belirttiği bir talepte bulundu409 ve Azirursquonun soumlzuumlnde durmasını istedi (Bryce
2005 174 Klengel 1964 74 vdd Noth 1948 230vd Murnane 1990 13)
Firavunun bu talebi karşılıksız kaldı ve Azirursquonun Hitit Uumllkesirsquone olan
bağlılığını accedilık bir şekilde ilan ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Hitit kralı ile birkaccedil kez iletişim
kurduktan sonra I Šuppiluliuma ile bir vassallık antlaşması yaparak durumu
resmileştirdi410 Metinde Azirursquonun dost olduğu prensler arasında Mizri411 Hurri
Nuhašše Niya Halpa Kargamıš sayılmaktadır Hitit kralının korunmasına ve boumllgesel
ittifaklar yoluyla Hitit konumunun pekiştirilmesine bağlı olarak II Niqmaddu ve
Aitakkama gibi yerel youmlneticiler ile birlikte uumllkesini guumlvenli bir şekilde kurtarabildi
buna ek olarak oumllene dek Hitit İmparatorluğursquona sadık kaldı (Bryce 2005 175 Sir
Gavaz 2012 2829 Klengel 1964 63 vd Klengel 1974 72 vd Freydank 1960
356- 381 Beckman 1996 32-37)
Freydank tarafından I Šuppiluliuma doumlnemindeki Amurru Uumllkesi ile olan
ilişkisi şu şekilde kronolojik olarak sıralanmıştır
bull Hititlerin Suriyersquoye seferleri
bull Azirursquonun Hititler ile antlaşma yapması
bull Hititlerin daha sonra yaptığı Suriye ve Mittani uumlzerine seferleri
bull Aitakkamarsquonın Kadešrsquoten sınır dışı edilmesi
bull Yeni bir sefer iccedilin Aitakkama ile Hititlerin ittifakı
bull IV Amenofisrsquoin tahta ccedilıkışı
bull Hititlerin Suriye boumllgesine sefere devam etmeleri
409 ldquoŞimdi kral şoumlyle seslendi Qidsa (Kadeš) huumlkuumlmdarı barış yaptınız İkiniz birlikte yiyecek ve guumlccedilluuml
bir iccedilecek alıyorsunuz Ve bu doğru Neden boumlyle davranıyorsun Kralın doumlvuumlştuumlğuuml bir huumlkuumlmdarla
niccedilin barışın hellip Ama hizmetini kral iccedilin yaparsan kralının kralın senin iccedilin yapamayacağı şey nedir
Herhangi bir sebepten oumltuumlruuml koumltuumlluumlk yapmayı tercih ederseniz koumltuumlluumlğuuml hain olaylar yaparsanız o
zaman tuumlm ailenizle birlikte siz kralın baltası tarafından oumlluumlrsuumlnuumlzhellipVe sen yazdığında şoumlyle dedin
Kral Lordum bu sene beni bırak ve sonra gelecek sene kralım Lorduma gideceğim Eğer bu
imkansızsa oğlumu benim yerime goumlndereceğim-- Kral Lordun senin soumlylediklerine uygun olarak bu
yıl sana (şoumlyle) soumlyluumlyor Kendine gel (şimdi) ya da oğlunu goumlnder ve tuumlm toprakların yaşayan kralını
goumlreceksin (EA 162 22) (Bryce 2005 174 vd) 410 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Azirursquonun arasındaki antlaşma bkz CTH 49 KBo 1013 411 Hititlerrsquoin Mısır Krallığırsquonı belirtmek iccedilin kullandıkları kelime olarak belirtilmiştir (RGTC VI 273-
275 RGTC VI2 106)
121
bull Mukiš Halpa ve Kadešrsquonın Hitit ile iyi geccedilinmesi
bull Azirursquonun Mısırrsquoa karşı sadakat zamanı
bull Nuhaššeli Tette ile antlaşma yapılması
bull Azirursquonun Mısırrsquoda kalması
bull Mısırrsquodaki 18 hanedanın sonu
bull Hitit ve Amurru Uumllkesi arasında antlaşma yapılması (Freydank 1960 380 vd)
Azirursquonun oumlluumlmuumlnden sonra torunu Tuppi-Tešup tarafından Amurru Uumllkesi
kısa bir suumlre youmlnetildi ve II Muršili ile bir antlaşma imzaladı412 (Friedrich 1926
Beckman 1996 54-59 Miller 2008 543 Cohen 2017 303 Devecchi - Miller 2011
141) Mısırrsquoın boumllgedeki yeniden etki yaratmasına rağmen Tuppi-Tešuprsquoun Hititli
youmlneticilerine ihanet ettiğine dair bir kanıt bulunmamaktadır (Beckman 1996 54
Devecchi - Miller 2011 142)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı413 Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti
II Muwattalli Kadeš Savaşı sırasında Mısır tarafını tutan Amurru kralı Bentešinarsquoya
karşı oumlfkeliydi Krallık Hitit kontroluumlne geri getirildikten sonra Bentešina mahkemeye
ccedilıkarıldı ve tutsak edildi 414 Amurru kralına yapılan bu succedillama buumlyuumlk ihtimalle
yersizdi ancak yine de Amurru kralı Hitit Uumllkesirsquone nakledildi III Hattušili
Bentešinarsquonın goumlrevinden alınmasını istedi ve II Muwatallirsquode bunu kabul etti
Amurru kralının yerine Šapili isimli biri geccedilti Bentešina Yukarı Uumllkersquode III
412Nuḫašše ile Barga arasındaki sınır anlaşmazlığına ilişkin mahkeme kararı ve Amurrudan Duppi-
Tešub ile antlaşma bkz CTH 63 KBo 33 413 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1 414 ldquoGuumlneşimin seferleri ne olursa olsun o zaman Tanrılar beni destekliyorsa ve ben de Amurru
topraklarını fethederim Silahla fethetmek mi yoksa benimle barış mı yapsın Ve Amurru kralını ele
geccedilirdimhellip Tanrılara hediyeler vereceğimrdquoDua ve ruumlya metinleri parccedilaları bkz CTH 590 = KBo 996
(Bryce 2005 240 vd)
122
Hattušilirsquonin youmlnettiği Hakmišrsquoe415 goumlnderildi (Bryce 2005 240 vd Murnane 1990
54 Altman 2003 743)
Hakmišrsquote kaldıktan sonra Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile
evlenir Bentešinarsquonın adı bilinmeyen kızı da Hattušilirsquonin oğlu Nerikkali ile evlenir416
ve bu sayede Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquonin ilk hanımı olur artık Amurru soyu Hitit
kraliccedilesinin oğulları ile devam edecekti (Singer 1991(a) 168 Cohen 2017 303)
Bentešinarsquonın başka bir eşi olduğu bilinmesine rağmen antlaşma metninde417 soumlz
konusu evlilikler ile Hitit prensesinin Amurru Uumllkesirsquonde kraliccedile olması gerektiği accedilık
bir şekilde belirtilmiştir Prensesten doğacak olan erkek ccedilocukların ve soyun devamı
olan torunların Amurru tahtının varisleri olduğu da yine metinde yer almaktadır
Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra geccediltiği bilinen Šaušgamuwa soumlzuuml geccedilen
prensesin soyundan gelmektedir (Roumlllig 1974 20)
IV Tuthaliya tahtını korumak amacıyla 418 Amurru kralı Šaušgamuwa ile
antlaşma yapmıştır419 (Bryce 2005 301 Miller 2008 548) Antlaşmanın ilgi ccedilekici
konularından biri de Ahhiyawa Krallığırsquona ait olan gemilere uygulanan yasağın
metinde yer almasıdır420 (Devecchi 2010 244 Steiner 1989 395) Ayrıca Hitit kralı
Amurru kralına Amurru Uumllkesirsquone gelecek olan Asurlu tuumlccarları kabul etmemesini
aynı şekilde Amurrulu tuumlccarların da Asur Uumllkesirsquone gitmemesi iccedilin ambargo
uyguladığı bilinir 421 bu durum Asurrsquoun Miken ve Mısır Krallıkları ile ticaret
415 Amasyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 65-67 RGTC VI2 22-23) 416ldquoOğlum Nerikkali evliliğe Amurru Uumllkesi Bentešinanın kızını alacak Ve kralın kızı Gaššulawiyayı
Amurru Uumllkesirsquone evlenmek iccedilin Bentešinanın kraliyet evine verdim Amurru Uumllkesirsquonde o kraliccedile
olacak Kızımın oğlu ve torunu(ları) sonsuza kadar Amurru Uumllkesirsquoni youmlnetecekrdquo (Bryce 2005 268
Beckman 1983(a) 109 vd Ebeling 1926 379-380 Beckman 1996 96 Doğan-Alparslan 2012
123vd) 417 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešinarsquonın antlaşması bkz CTH 92 418ldquoCcediluumlnkuuml ben seni yarattım Šaušgamuwa kayınbiraderim boumlylece Guumlneşi krallıklarında koru
Bundan sonra da krallığımın oğullarını torunlarını ve onların torunlarını koru Bununla birlikte
Guumlneşin meşru kardeşleri ve Guumlneşin babasının ešertu eşlerinin oğulları olanlar ikincisi olanları da
dahil olmak uumlzere kraliyet koumlkenli olanların hepsi onların hiccedilbiri krallığı arzu etmezler Mašturi gibi
davranmardquo (Bryce 2005 301 Beckman 1996 98-102 de Mieroop 2007 102vd) 419 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 420ldquoAhhiyawa Uumllkesirsquonin gemilerinin gitmesine izin vermerdquo (Devecchi 2010 244 de Mieroop
2007104) 421ldquoTuumlccarınız Asurrsquoa gitmeyecek ve onun tuumlccarının uumllkenize girmesine izin vermeyeceksiniz O
uumllkenizden geccedilemez Uumllkenize girerse onu alıp Majesteleriye goumlnderin Bu mesele sizin iccedilin bir yemin
altına yerleştirilmiştirrdquo (de Mieroop 2007 104)
123
yapmasına engel olacak ve Akdeniz duumlnyasındaki ticarette soumlz sahibi olamamasına
sebep olacaktır Antlaşmada Hitit Krallığırsquonın dostlarına dost duumlşmanlarına ise
duumlşmanca bir tavır sergilemesi istenmiştir422 (de Mieroop 2007 103 Devecchi 2010
246 Steiner 1989 399 vd)
IV Tuthaliyarsquoya ait olan bronz tablette Šaušgamuwarsquodan bahsedilirken ldquokralın
kayınbiraderirdquo teriminin kullanılması kral olmadan oumlnce Hitit prensesi yani IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi ile evlenmiş olduğunu akla getirmektedir (Singer 1991(a) 172)
Bu evlilik Amurru ve Hitit uumllkeleri arasında yapılan uumlccediluumlncuuml evliliktir
Šaušgamuwarsquonın IV Tuthaliyanın kız kardeşi ile evlendiği anlaşılmaktadır
evlendiği kişinin Šaušgamuwarsquonın annesinin uumlvey kardeşi ya da kardeşi olduğu tahmin
edilir Ayrıca antlaşmada bir ardıllığın bulunmuyordu yani soyun devamı
beklenmiyordu (Roumlllig 1974 20) Šaušgamuwarsquonın bilinen son Amurru kralı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010 175 Singer 1991(c) Sugi 1960) Ancak Singerrsquoe
goumlre Mahhaza isminde Šaušgamuwarsquodan sonra bir kralın varlığı goumlze ccedilarpmaktadır
Ugaritlsquote bulunan mektuplardan birinde423 ele geccedilen bir bilgide424 Amurru ve Ugarit
tanrılarının sayılması Ugaritli Abušgamarsquonın Amurrulu birine mektup yazdığı
ihtimalini guumlccedillendirmektedir Metinde yer alan kişinin adının Mahhaza olması
sebebiyle Amurru kralınının soumlzuuml geccedilen kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010
177) Amurru Krallığırsquona ait bilgiler Hitit Krallığırsquonın yıkılması ile birlikte son
bulmaktadır (Singer 1991(c) 69)
Amurru Krallığı coğrafi konumu nedeniyle Mısır Babil ve Ahhiyawa Uumllkeleri
ile yoğun bir ticari ilişki iccedilerisindeydi Hititlerin burayı vassal yapmasında şuumlphesiz
bu sebep de hakimdir Bentešinarsquonın Kadeš Savaşırsquonda Mısır lehine bir politika
izlediği ve bu sebeple Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderildiği bilinmektedir III Hattušili
422 ldquoMısır kralı majestelerinin [arkadaşı] olduğunda o da senin arkadaşın olacak [Ama]
majestelerinin duumlşmanı olduğu zaman o da sizin [duumlşmanın] olacaktır Ve bana eşit olan krallar Mısır
Kralı Babil Kralı Asur Kralı ve Ahhiyawa Kralıdır Mısır kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o
da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Babil
kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı
olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Asur kralı majestelerinin duumlşmanı olduğu iccedilin senin de
duumlşmanın olacaktırrdquo (de Mieroop 2007 103vd) 423 RS 1524+50 424ldquoBoumlylece Abušgama der ki [Ugarit Uumllkesi] kralı kardeşim şoumlyle diyor lsquoİyilik seninle olsun Amurru
tanrıları ve Ugarit tanrıları kralın tanrıları efendiniz sizi guumlvenle korusunrsquordquo (Singer 2010 177)
124
zamanında Bentešina ile olan ilişkilerin iyiye gittiği ve III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın evlenmesi ve III Hattušilirsquonin oğlu Nerikkalirsquonin
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenmesi sonucunda iki uumllke arasındaki politik
ilişkilerin oldukccedila iyileştiği goumlzlemlenir Urhi-Tešup olayında Bentešinarsquonın III
Hattušili lehine bir propaganda yuumlruumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır Bentešinarsquonın oumlnceden bir
eşi olduğu bilinmesine rağmen Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquone kraliccedile olarak
goumlnderilmiştir ve Amurru Krallığırsquonın soyunun Hititli prensesten devam etmesi şartı
konulmuştur Yaptıkları antlaşmalarda Ahhiyawa ve Asur Uumllkelerirsquone karşı yapılan
ambargo uygulamalarının da yer alması Hititlerin Amurrursquodaki guumlcuumlnuuml goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Hititler Amurru Uumllkesirsquoni krallıklarına katmakta oldukccedila başarılı bir
politika uygulamışlardır
125
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HITIT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın var olduğu doumlnemde Hititler doumlrt buumlyuumlk guumlccedil arasında
sayılmıştır Diğer buumlyuumlk guumlccedillerse Mısır Babil ve Asurrsquodur Hitit Krallığı soumlzuuml geccedilen
iki krallıkla yani Babil ve Asur ile yapılan diplomatik evlilikler sayesinde karşılıklı
siyasi ilişkilerini geliştirmeye ccedilalışmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde başarılı da olmuştur425
Eskiccedilağrsquoda devletler arasında kullanılan politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Hititlerin diplomasi alanındaki gelişmiş olduğu antlaşma metinlerinde net
bir şekilde ortaya ccedilıkar ve buna oumlrnek olarak eşitlik esasına bağlı olarak yapılan Kadeš
Antlaşması verilebilir (Peker 2013 74 Dinccedilol 1988 40) Hititccedile antlaşma kelimesi
ldquoishiulrdquo ya da ldquolingaisrdquo terimi kullanılmaktaydı ayrıca Akadccedila aynı anlama gelen
ldquorikiltu(riksu)rdquo ya da ldquomamiturdquo kelimesinin de Hattušarsquoda kullanıldığı bilinmektedir
(Beckman 2003 759)
Daha oumlnce de belirtildiği gibi eşit devletler ile yapılan antlaşmalarda şartlarındaki
duumlzende
bull Antlaşma belgesini hazırlayan huumlkuumlmdarın adını iccedileren kısım (Preablum)
bull Taraflar arasındaki ilişkiyi oumlzetleyen kısa tarihccedile
bull Antlaşma şartlarını iccedileren maddeler
bull Succedilluların iadesini iccedileren formuumll
bull Yemine şehadet eden tanrıların listesi
bull Yemini bozanın lanetlenmesi ve tarafların takdisi boumlluumlmleri şeklindedir (Dinccedilol
1988 36)
Krallar kız kardeşlerini ya da kızlarını rakip ya da kendine bağlı uumllkelerin
kralları ile evlendirerek bu uumllkeler ile ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır Ayrıca bu
425 Ccedilalışmada ki yer alan Hitit ve ccedilağdaş kralların tarihlendirmeleri iccedilin bkz Tablo 31
126
sayede prenseslerin dış politika uumlzerinde pasif de olsa bir roluuml olduğunu
anlayabilmekteyiz (Taş 2007 114) Evlilik amacıyla goumlnderilen prenses iccedilin antlaşma
metninde bir statuuml belirtilmiyorsa gittiği saraydaki eşlerden biri oluyordu ve uumlst sınıf
değersizler olmanın oumltesine geccedilemiyordu Ccedilocuk doğurma ve kraliyetin diplomasi
aracı olarak goumlruumlluumlyorlardı (Ccedilelebi 2007 142)
Hitit Devletirsquonin politik ilişkilerine ilişkin diplomatik belgelerin buumlyuumlk bir
ccediloğunluğu Hitit başkenti olan Hattušarsquoda bulunmuştur diplomatik metinlere
ulaştığımız ikinci oumlnemli kent ise Ugaritrsquote ele geccedilmiştir (Dinccedilol 1988 40)
Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi Hitit kralları ccedileşitli vassalları ile arasındaki iyi ilişkilerin
varoluşunda yasal ccedilıkarlara sahipti ve en azından bir noktaya kadar aralarında yaşanan
şiddetli uyuşmazlıkları oumlnlemek iccedilin ccedilaba sarf edecekti veya zaten ortaya ccedilıkmış
uyuşmazlıkları olsaydı da onlara son verecekti (Yaron 1963 23 vd)
Hitit ve Mezopotamyalı youmlneticiler kızları ve kız kardeşlerini yabancı uumllke
kralları ile evlendirdiklerinde onlara bu durumun uumlstuumlnluumlk verdiklerinden ccedilok mutlu
olurlardı Mısır firavunları yuumlksek ruumltbeli yabancı kadınları haremine sokmaktan
hevesli olmasına karşın yurt dışında bir kızlarını ya da kardeşlerini goumlndermeyi
kesinlikle istemezler Mısırrsquoda bulunan Babilli prensesin kardeşinin elccedilileri ile oumlzel
olarak goumlruumlşmesine izin verilmediğini ya da Zannanzarsquonın firavun Akhanatonrsquoun dul
eşi ile Mısır Uumllkesirsquone evliliğe giderken oumllduumlruumllmesi olayındaki gibi diplomatik evlilik
yapanların yeni ve yabancı sosyal ccedilevrelerinde tamamen guumlccedilsuumlz oldukları
duumlşuumlnuumllmektedir Lakin bu iki durumun tam tersi olarak I Šuppiluliumarsquonın evlendiği
Babilli prensesin eşinin oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile iktidar muumlcadelesi verdiği
goumlzlemlenmektedir ama yine bu durum yeni kral tarafından toplanan oumlzel bir mahkeme
ile ccediloumlzuumlmlendiği anlaşılmaktadır (Beckman 2013 208 vd Miller 2017 98 vd)
Mektuplarda aile ilişkileri terminolojisi kullanıldığı goumlze ccedilarpmaktadır Bu
durum kraliyetler arası diplomatik değişimde oumlnemli bir rol oynamıştır İki buumlyuumlk
kralın birbirlerine kardeş olarak hitap etmesini iccedileren aile kavramı kendi
127
hanedanlarına mensup diğer uumlst duumlzey uumlyelere de bu şeklide hitap edilmesini
sağlamıştır yani II Ramsesrsquoin oğlu Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye ldquobabamrdquo olarak
yazdığı Ramses ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquoya eşlik ettiği mektupta firavunun Hitit
kraliccedilesine ldquokız kardeşimrdquo Puduheparsquonın ise firavuna ldquoerkek kardeşimrdquo olarak hitap
ettiği goumlruumllmektedir (Bryce 2003(b) 74vd) Urhi-Tešup tahta ccedilıktığında Asur kralı
Adad-nirarinin yazdığı mektuba cevap olarak 426 Adad-nirarirsquoyi eşiti olarak
goumlrmediğini belirtti ve ldquokardeşrdquo kelimesini kullanmasını sert bir şekilde eleştirdi427
III Hattušilirsquonin ise bu hatayı duumlzelttiği goumlruumllmektedir428 (Bryce 2003(b) 76vd
Hoffner 2009 322vd)
Antlaşmalar evlilikler yolu ile pekiştirildikten sonra bu durum buumlyuumlk krallar
tarafından arasında yapılan mektuplaşmaların konularını oluşturmaktaydı (de
Mieroop 2006 168) Yapılan evlilikler Oumlnasya huumlkuumlmdarlarını sanki bir koumlyde
yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir Oumlrneğin
Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır kralı III Amenhoteprsquoi sarayının accedilılışına davet
ediyordu (de Mieroop 2006 169 Bryce 2003(b)80) II Ramses III Hattušili ile
Kadeš Barış Antlaşmasırsquonı imzaladıktan sonra Hitit kralını uumllkesine davet ettiği
goumlzlemlenmektedir III Hattušilirsquonin cevabı belli olmasa da başlangıccedilta daveti kabul
ettiği goumlruumllmektedir II Ramses bir mektubunda429 III Hattušilirsquonin mektubundan
alıntı yaparak Hitit kralının bu daveti onayladığını belirtmiştir430 (Bryce 2003(b) 80)
Saraylar arasındaki mesafe oldukccedila uzaktı ve gidiş-doumlnuumlş yolu aylarca zaman alırdı
bu durum goumlnderilen prenseslerin ve elccedililerin yaşamları iccedilin de buumlyuumlk tehlike arz
etmekteydi (de Mieroop 2006 169)
Bryce tarafından karşılıklı mektup goumlnderiminde belirli bir duumlzen olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Bu duumlzeni Hitit-Mısır oumlrneği ile şu şekilde accedilıklanmıştır
426 II Muwatallirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 171 427ldquoSize neden kardeşlik hakkında yazmalıyım İyi şartlarda olmayanlar geleneksel olarak kardeşlik
hakkında birbirlerine yazıyorlar mı Size kardeşlik hakkında hangi hesaba yazmalıyım Sen ve ben bir
anneden mi doğdukrdquo (Bryce 2003(b) 76vd Beckman 1996 138-139 Hoffner 2009 323vd) 428 III Hattušilirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 173 429 AumlHK No 422-25 430ldquoKardeşim bana şoumlyle yazmıştı Kardeşin sana gelecek ve Kral kardeşin seni ziyaret etme oumlnerisini
yerine getirecek ve kardeşin de senin topraklarına girecek Kardeşi huzurunda goumlruumlnmek iccedilinrdquo (Bryce
2003(b) 80)
128
bull Krallığın resmi dilinde ve krala danışarak katip bir oumln taslak hazırlar
Puduheparsquonın Ramsesrsquoe yazdığı mektup taslağı bu fikri ortaya koymaktadır
bull Taslaktaki hatalar duumlzeltilip eklenmesi gerekenler dahil edildikten sonra kral
taslağın son halini onaylar ve Akadccedilarsquoya ccedilevrilir
bull Akadccedila versiyonu Mısırrsquoa goumlnderilir Firavunun okuyabilmesi iccedilin Mısırcarsquoya
ccedilevrilir
bull Hitit Krallığırsquondan goumlnderilen mektuba Mısırca bir cevap hazırlanır ve
firavunun onayı na sunulması iccedilin oumln taslak olarak hazırlanır
bull Mısırca yazılan cevap mektubu firavundan onay aldıktan sonra Akadccedilarsquoya
ccedilevrilir
bull Akadccedila mektup Hitit Krallığırsquona gitmek uumlzere yola ccedilıkar ve Hattušarsquoya iletilir
(Bryce 2003(b) 56)
Mektuplaşmalarda yer alan konular arasında muhakkak ki en muumlhimi yakınlığı
suumlrduumlrmek amacı ile goumlnderilen hediye değiş tokuşu ile ilgiliydi Hediye verilmesinin
iki sebebi vardı huumlkuumlmdarların yerel olarak bulamadıkları luumlks malları elde etmelerini
sağlamak431 ve diğeriyse karşılıklı saygı prestij ve kardeşlik sistemini guumlccedillendirmekti
Hediyenin aynı değerinde bir hediyeyi goumlnderen tarafa vermek oumlnem arz ediyordu
ayrıca yeni kral tahta ccedilıktığında diğer krallardan hediye aldığı zafer kutlamalarında ya
da antlaşma yapıldığında karşılıklı hediye değiş tokuşu olduğu bilinmektedir (de
Mieroop 2006 170 Bryce 2003(b) 79vd)
Goumlnderilen hediyeler değerli ve yarı değerli malzemeden işlenmiş objelerden
oluşmakta ve mektuplardaki hediye listelerinden ayrıntılı bir şekilde
oumlğrenilebilmekteydi Ayrıca soumlz konusu olan hediyeler haydutlar iccedilin oldukccedila cazip
bir hedefti Kafile goumlnderilirken piyadelerden ve savaş arabalarından can ve mal
guumlvenliğinin korunması iccedilin yararlanılmaktaydı (Bryce 2015 40 Bryce 2003(b)
97vd)
431 Ender ve egzotik bir luumlks olan altın tuumlm taraflar iccedilin oumlzellikle oumlnemliydi Sadece Mısır topraklarında
altın madeni bulunduğu iccedilin Mısır hediye olarak altın goumlnderirken diğerleriyse at bakır zanaat
uumlruumlnlerihellip vb hediyeleri yollamaktaydılar (de Mieroop 2006 170)
129
Eski Oumlnasyarsquoda yapılan evliliklerin aşk evliliklerinden ziyade politik amaccedillı
evlilikler olduklarını kabul etmeliyiz Politik niyetler arasında her iki taraf siyasi
derecede eşit olarak guumlccedilluuml olsaydı aile bağlarının oluşturulması karşılıklı ilişkiyi
tarafsız kılabilirdi Evlilik ortaklarından biri taraflardan daha guumlccedilsuumlz olursa guumlccedilluuml olan
zayıf olanı bağlamak iccedilin bir kızını guumlccedilsuumlz olan tarafa verebilir zayıf ortaksa guumlccedilluuml
tarafta olan prensesin koruması hizmetini sunardı Ayrıca bu durum zayıf olan tarafa
aile bağlantısı sayesinde diğer nuumlfuzlu aileler ile arasında da prestij kazandığı dikkate
alınmalıdır Siyasi evlilikler krallığın topraklarına yeni dahil edilen halkları ya da
kabileleri entegre etmek ya da artık goumlz ardı edilemeyecekleri siyasi iktidar
muumlcadelesinde bu kadar guumlccedilluuml faktoumlr haline gelmek iccedilin kullanılabilir (Roumlllig 1975
11)
Diplomatik evlilikler başlangıccedilta ldquoBuumlyuumlk Guumlccedillerrdquo olarak anılan hanedanları
birleştirmek iccedilin kullanıldı ve bu tuumlr evlilikler buumlyuumlk devletler ve kuumlccediluumlk prenslikler
arasında uzlaşma aracı olması sebebiyle hızla yayıldı Şikayet ve ccedilatışma gibi başlıca
alanların kilit unsuruydu (Miller 2017 98) Askeri ve ekonomik accedilıdan da yararlı
olması sebebiyle zorunlu olarak değil goumlnuumllluuml bir katılım ile diplomatik evliliklerin
yayılımı daha da guumlccedillenmiştir Daha sonraki doumlnemlerdeyse soumlz konusu evlilikler
hoşgoumlruumlnuumln ve karşılıklı saygının bir işareti olarak kullanılmaya başlanmıştır (Roumlllig
1974 23)
Hanedanlar arası evlilik buumlyuumlk guumlccedilleri birbirine bağlayan ilişkilerin yanı sıra
şikayet ve ccedilatışmanın başlıca alanlarından birinin kilit unsuruydu ve bu konu aynı
zamanda Amarna Mektuplarının en ılımlı geccedilitlerinin bazılarını da iccedileriyor Amarna
doumlnemi Oumlnasya krallıklarının birbirleri ile evlilik yoluyla akraba olup ilişkilerini
guumlccedillendirdikleri bir doumlnemdir Mısır Babil Mittani Krallıkları arasında bir yapılan
evlilikleri konu alır Alašiyarsquoda Mısır ile evlilik gerccedilekleştirmek istemiş lakin
girişimin sonucu bilinmemektedir Hitit Krallığı ise bu doumlnemde hanedan arasında
yaşanan that muumlcadeleleri sebebi ile adından soumlz ettirememiş ve krallıklar arasında
yapılan soumlz konusu diplomatic evlilikler suumlrecindeki yerini alamamıştır
130
IIIA Babil Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIA1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
Babil Krallığı Eski Oumlnasyarsquoda kurulan krallıklar arasında adından soumlz ettirenler
arasında yer almaktadır Hititler ile ilişkileri belirli krallar doumlneminde olmuştur Buumlyuumlk
guumlccediller arasında yer alan Hitit Mısır Mittani ve Babil Krallıkları arasında yapılan pek
ccedilok mektuplaşma sayesinde doumlnem ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahibiz
Babil Krallığırsquonın başkenti Babil Fırat Nehrinin bir kolu uumlzerinde yer alan
Bağdatrsquoın 90 km guumlneybatısında bulunan bir Guumlney Mezopotamya şehridir (Bryce
2009 99) Babilrsquoden ve Guumlney Mezopotamyaya guumlneyden Bağdattan Basra
Koumlrfezine uzanan boumllgeyi kapsamaktadır (Bryce 2009 103)
I Muršilirsquonin Babilrsquoi fethi Eski Krallık doumlnemindeki Hitit askeri başarısını
goumlstermesi accedilısından oldukccedila oumlnemlidir Bu doumlnemde Babil yağmalanmış ve tanrıları
alınmıştır (Oates 2004 89 Brinkman 2017 7 Klengel 1999 63) Babil Krallığı ile
Halpa kentinin yakın ilişkisi sebebiyle I Muršilirsquonin boumllgeye sefer duumlzenlediği
duumlşuumlnuumllmektedir Buumlyuumlk olasılıkla Hammurabi hanedanının oumlluumlmuumlne işaret etmekte
ve Babilrsquoin tarihinde bir doumlneme son bulmaktadır Sonraki doumlnemlerde Babil
tarihinden bahsedilirken ldquoŠamšuditana zamanında Hititler Akkadrsquoa doğru
yuumlruumlduumllerrdquo432 ifadesi ile geccedilmişe atıf yapılmıştır Hammurabi hanedanının son uumlyesi
Šamšuditanarsquodır ve soumlz konusu Hitit saldırısı Babil kralının oumllduumlğuuml tarihte yani lsquoOrta
Kronolojirsquo olarak adlandırılan MOuml 1595rsquoe tarihlendirilmiş olmalıdır Hitit metinleri
konu ile ilgili Babil kralına atıfta bulunulmaz Aynı şekilde Babil vesikalarında da Hitit
kralının adından bahsedilmemektedir yine de Hititlerin Babilrsquoi fethettiği bilinmektedir
(Bryce 2005 98)
Hititlerin Babilrsquoin fethi sırasında Marduk heykelini aldıkları bilinir Babil
arşivinde Marduk Kehaneti ismili metnin bir kopyası sayesinde Marduk heykelinin
geri doumlnuumlşuuml ile ilgili bilgiler verilmektdir433 Babilrsquoin fethi ile ilgili bilgi veren bir
432 BM 96152 Babil Chronicle 20 Satır 11 (ed Grayson 1975 156) 433 Hattiye gidiyorum emrini verdim Hattiyi araştırdımsoruşturdum Onun orta yerinde Anu-
guumlcuumlmuumln tahtını kurdum Onun orta yerinde 24 yıl oturdum Onun orta yerinde Babilliler ile ticar[et]i
tesis ettim Onun [ ] onun varlıklarını değerli şeylerini Sippar Nippur [ve Bab]ilin [iccedilinde] goumlzettim
[ Bir Babil kralı] ortaya ccedilıktı ve beni Babile getirdirdquo (Peker 2009 52)
131
başka ccedilivi yazılı belge ise Agum-kirkime metnidir Agum-kirkime metninde 434
Hititlerin aldığı heykelin Hana şehri etrafından geri alındığından bahsedilir Metinde
geccedilen ldquoHanardquo kelimesinin Hititleri ifade ettiği duumlşuumlnuumlluumlr Hititlerin aldığı soumlz konusu
heykel 24 yıl sonra Babil şehrine geri doumlnmuumlştuumlr (Peker 2009 52-55 Brinkman
1972 281)
Hitit kralı I Muršilirsquonin seferlerinden uzun vadeli kazanımlar goumlrmek zordur
Oumlzellikle Babil seferi amacı ve Muršilinin bunun beklentileri ile ilgili bazı temel
soruları guumlndeme getirmektedir I Muršilirsquonin Hitit topraklarını Haleprsquoten Babilrsquoe
kadar genişletmeyi sanmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml soumlz konusu boumllge Hitit
topraklarından oldukccedila uzakta bulunuyordu ve boumllgede Hitit hakimiyetini tesis etmek
oldukccedila zor olurdu Dolayısıyla Babilrsquoin fethi bu boumllgede bir Kassit hanedanının
kurulmasına olanak sağlayacaktır (Bryce 2005 99)
Hitit seferleri Hititlerle Kassitler arasındaki ittifaktan Hititlerin Babilin
zengin yağmacıları olma teşviğinden ve Kassitlerden Babilde yeni bir youmlnetici
hanedanı yaratma ihtimalinden doğmuştur Hitit-Kassit ittifakı hem Suriyede hem de
Anadoluda hali hazırdaki huumlrriyet siyasi ve askeri genişleme tehdidine yardım etmiş
olabilir Nitekim Halep ve Babilin yok edilmesini kaydeden belgenin pasajı da
Hurriler ile Hititlerin ccedilatışmasına atıfta bulunmaktadır Babil seferi I Muršili
tarafından sadece ganimet iccedilin değil boumllgedeki Hurri tehdidine karşı gelecekteki
Kassit hanedanının desteğini kazanmak iccedilin de uumlstlenilmiş olabilir (Bryce 2005 99)
Kassitlerin boumllgede yer alan I Deniz Uumllkesi hanedanı ile bir muumlcadele iccedilerisinde
olduğu bilinmektedir Kassitlerin Hitit ilerleyişinin karşı durmamalarının ya da
duramamalarının sebeplerinden birinin de bu olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Peker 2009
59)
434 ldquoBuumlyuumlk [tanrılar] safkutsal ağızlarıyla Esagilin [ve] Babilin efendisi Mardukun Babile geri
doumlnmesini emrettikleri zaman Marduk Tintire geri doumlnmek iccedilin yola koyuldu Benim [huumlkuumlmdarlığımı
seven] Mardukun [geri doumlnuumlşuumlnuuml] dikkatle duumlzenledim Marduku Babile geri almak iccedilin yola ccedilıktım
benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduka yardım ettim ve Šamaša koyun kahini aracılığıyla sordum Bir
uzak uumllkeye Hanalıların Uumllkesine (elccedili) goumlnderdim ve onlar Marduk ve Sarpanitumu elleriyle
aldılar Benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduk ve Sarpanitumu Esagil ve Babile geri getirdim Onları
soruşturmada onaylanmış olduğu uumlzere Šamašın evine geri getirdimrdquo (Peker 2009 53)
132
Seferin bir başka amacı ise kişisel ya da teşvik edici olabilirdi I Hattušili
doumlneminde yapılan savaşlar sebebiyle I Hattušili Akkad kralı Sargonrsquoa rakip olarak
goumlsterilmiş ve uumln kazanmıştı Bu geleceğin devamını sağlamak iccedilin I Muršili de
dedesinin askeri icraatlerine eşit buumlyuumlkluumlkte askeri işler yapmak zorunda kalmış
olabilirdi435 (Bryce 2005 99)
III Hattušilirsquonin Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta436 III Hattušili ve
II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir lakin
iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin Babil
kralı Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan DUMUMUNUS GAL
terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile evlendiği goumlruumlşuuml ortaya
atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin
III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-Turgu ve II Kadašman-Enlil
sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin Babil olduğu oldukccedila
muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
Kadašman-Turgursquonun veliaht olan oğlu erken yaşta oumllduumlğuuml iccedilin Babilrsquode Hitit
karşıtı olduğu bilinen vezir İtti-Marduk-balatu guumlccedil kazanmıştı bu sebepten oumltuumlruuml III
Hattušili tahta II Kadašman-Enlilrsquoin ccedilıkmasını sağlamaya ccedilalışmış437 ve bu durum
Babil Uumllkesirsquonde hoş karşılanmamıştır Hitit kralı II Kadašman-Enlilrsquoi Asur Uumllkesi
uumlzerine sefere teşvik eder438 (Oates 2004 98 Klengel 1999 271)
435 Halep ve Babil Kuzey Suriye ve Mezopotamyada Mari doumlneminden bu yana (MOuml 19 yy ve 18
yy) en guumlccedilluuml krallıkların merkezleriydi Muršili onları fethettikten sonra yalnızca dedesinin kalıbında
bir savaşccedilı olmadığını aynı zamanda Suriye ve Mezopotamyanın buumlyuumlk krallarının da değerli bir
halefini olduğunu goumlsterdi (Bryce 2005 99) 436 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110 437ldquoTanrılar beni yaşatır ve egemenliğimi korurken baban oumllduuml ve ben kardeşlik ilişkilerimize yaraşır
şekilde onun yasını tuttum Babanın oumlluumlmuumlnden sonra yapılması gerekenleri yaptıktan sonra
goumlzyaşlarımı kuruladım ve Karduniašrsquoa [Babil Uumllkesi] bir elccedili goumlnderdim ve Karduniaš yuumlksek
goumlrevlilerine şu mesajı ilettim lsquoKardeşimin oğlunu kral olarak tutmazsanız size duumlşman olur ve gelip
Karduniašrsquoı istila ederim ama eğer krallığı devam ederse bir duumlşmanınız size karşı ayaklandığında
veya herhangi bir tehlikeyle karşılaştığınızda bana haber verin gelip size yardım ederimrsquo O guumlnlerde
kardeşim daha ccedilocuk olduğu iccedilin kimse bu tabletleri ona okumamıştır herhalde Artık o eski yazıcılar
hayatta değiller tabletler arşivlerde bile tutulmuyor sana nasıl okunsun kirdquo (Beckman 1996 134
Mineck 2006 277 Oates 2004 98) 438ldquoKardeşime daha soumlyleyeceklerim var Duyduğuma goumlre kardeşim artık bir erkek olmuş ve sıkccedila ava
gidiyormuş Tanrı Adad kardeşim Kadašman Turgursquonun oğlunun adını boumlyle uumlnluuml ettiği iccedilin ccedilok
mutluyum Derim ki lsquoGit ve duumlşman [Asur] uumlzerine bir saldırı duumlzenle ve ben de kardeşimin kaccedil duumlşman
oumllduumlrduumlğuumlnuuml oumlğreneyim Kardeşime derim ki lsquoBaban iccedilin savaşa hazırlık yapan ve sonra da evde
oturan kral derlerdi Duumlşman topraklarına bir ve duumlşmanı yenrdquo (Beckman 1996 137 Mineck 2006
279 Oates 2004 98)
133
Babil-Hitit ilişkisi Hititlerin Babilrsquoi fethi ve yağması ile başlamış ve Babil
hanedanının değişmesine sebep olmuştur Babil ile siyasi ilişki savaş ile başlamış olsa
da sonrasında oldukccedila dostane ilişkiler kurulmuştur Buumlyuumlk guumlccediller doumlneminin soumlzuuml
geccedilen iki oumlnemli krallığı arasında kralların birbirine mektup goumlnderdikleri kızlarını
verdikleri ve akraba oldukları goumlruumllmektedir Kralların birbirleri ile iyi geccedilindikleri
soumlylenebilir III Hattušilirsquonin Babil Krallığırsquonın siyasi hayatına karışmaya ccedilalışması
Babilliler tarafından hoş karşılanmamıştır Ayrıca Hitit kralının Asur tehlikesine karşı
Babil kralını Asurrsquoa karşı bir sefere teşvik ettiği goumlruumllmektedir III Hattušili Babil
Krallığırsquona olan tutumunda oldukccedila hassas davranmış ve dostane ilişkilerinin
bozulmaması iccedilin elinden geleni yapmıştır
IIIA2 Babil Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Babil Krallığı Eskiccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar soumlzuumlnuuml ettirmiş ve doumlneminde
kuumlltuumlruumlnuuml diğer toplumlara yaymış bir krallıktır Hitit ve Babil Krallıkları arasındaki
mesafe guumlnuumlmuumlz ulaşım araccedillarıyla yakın olsa da Eskiccedilağrsquoda bir hayli uzaktı lakin bu
durum siyasi ticari ve sosyal ilişkilerin kurulmasına tabiki engel değildi Babil Krallığı
ile yapılan diplomatik evliliklerin bakacak olursak
bull Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Malnigal ya da Tawananna ile evlenmesi
bull Babil kralı II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile evlenmesi
bull Hitit kralı IV Tuthaliyarsquonın adı bilinmeyen Babilli bir prenses ile evlenmesidir
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Babil Uumllkesirsquonden gelen eşi Tawananna439 Hitit
sarayında yıllar geccedilirdikccedile guumlcuumlnuuml ve nuumlfuzunu arttırmış goumlruumlnmektedir Ugarit kralı
II Niqmaddu ile yapılan antlaşmadaki muumlhruumln uumlstuumlnde isminin yazdığı bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın saltanatının ilerleyen yıllarında daha guumlccedilluuml bir konuma geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra da kraliyet ailesine
huumlkmetmeye devam etti ve yeni kral Arnuwandarsquoyı hareketleri ile kızdırdı Babilli
prenses konumunun taşıdığı tuumlm guumlccediller ve ayrıcalıklar ile kocasının oumlluumlmuumlne rağmen
kendi yaşamı boyunca kraliccedilelik makamını koruyacaktı Doumlneme ait metinlerde440 II
439 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 440 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
701 5- 13= KBo 14 4
134
Muršililsquonin ve Arnuwandarsquonın Tawanannarsquoya karşı hoşgoumlruumlluuml olduğu ifade
edilmektedir441 (Bryce 2005 207)
II Muršilirsquoye goumlre442 Tawanannarsquonın hazine dairesini aradığı desteğe yardım
iccedilin soyduğu iddia edildi ve šiwanzanni-rahibesi olarak konumu kurbanları adakları
ve tapınak arazilerini tahsis etme yetkileriyle devlet kuumlltuumlnuumln varlıkları uumlzerinde buumlyuumlk
bir kontrol sahibi olması sağlanmıştır443 II Muršili ilk başta uumlvey annesine karşı
harekete geccedilmekten kaccedilındı ve Tawanannarsquonın isminin yazılı olduğu bir dizi muumlhuumlr
kralın Tawanannarsquonın kraliccedilelik statuumlsuumlnuuml kabul ettiğini goumlstermektedir buna ek
olarak II Muršilirsquonin yaptığı seferlerin uzun suumlreli olması Tawanannarsquonın davranışları
uumlzerinde kısıtlayıcı bir etki yapmasını etkilemiş olabilir (Bryce 2005 208)
II Muršilirsquonin eşi Gaššulawiyarsquonın 444 hastalığının gizemli olduğu
duumlşuumlnuumllmekteydi ilk olarak hastalık tanrıccedila Lelwanirsquoye atfedildi prensesin kuumlltuumlnuumln
ihmal edildiği iddiasıyla cezalandırıldı lakin Gaššulawiya eşinin saltanatının
dokuzuncu yılında oumllduuml II Muršili eşinin oumlluumlmuumlnden kraliccedileyi sorumlu tuttu ve eşine
kara buumlyuuml yaptığını duumlşuumlnduuml445 Tanrılar Tawanannarsquonın succediluna karar verdi ve II
Muršilirsquode bunu onayladı Tawananna saraydan kovuldu fakat hayatı bağışlandı446
441 ldquoAma babam bir tanrı olduğunda Arnuwanda kardeşim ve ben Tawanannaya hiccedilbir zarar
vermedik ya da herhangi bir şekilde onu aşağılamadık Kralın evine ve Hatti topraklarına babamın
oumlmruumlnuumln huumlkuumlm suumlrduumlğuuml gibi erkek kardeşimin hayatında da onları youmlnetmişti Ve kardeşim bir tanrıya
doumlnuumlştuumlğuumlnde Tawanannaya hiccedilbir koumltuumlluumlk yapmadım ya da hiccedilbir şekilde onu aşağılamadım Kralın
evini ve Hatti topraklarını babamın ve benim kardeşimin hayatında youmlnetirken aynı şekilde onları
youmlnetmiştir Ve eşinin yaşamında (yuumlreğine ()) Ve eşinin yaşamında ona olan şeylerin yasaklandığı
guumlmruumlklere [bunlar iccedilin hiccedilbir değişiklik yapmadım ]rdquo (Bryce 2005 207) 442 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KUB 144 443ldquoTanrılar babamın tuumlm evini vasi Tanrısı ve Tanrının ldquotaş evirdquo ni ldquotaş evinerdquo nasıl ccedilevirdiğini
goumlrmuumlyor musunuz Šanhara diyarından getirdiği bazı şeyler (oumlr Babil) Hatti [] de diğerlerine teslim
ettiği nuumlfusa () O hiccedilbir şey bırakmadı Babamın evini yok ettirdquo (Bryce 2005 208) 444 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 445ldquoBenim cezam karımın oumlluumlmuuml Bu daha iyi oldu mu Onu oumllduumlrduumlğuuml iccedilin hayatım boyunca ruhum
karanlık oumlluumller diyarına gider Benim iccedilin dayanılmaz oldu () Bana () Yas verdi Tanrılar kimin
gerccedilekten cezalandırıldığını bilmiyor murdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın
succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo 48 II 24ndash6 iii 1ndash4 (Bryce 2005 209) 446ldquoOnu idam etmedim ama onu šiwanzanni-rahibeliği makamından aldım Kehanet makamından
azledilmesi gerektiğine karar verdiği iccedilin onu goumlrevden aldım ve ona bir ikamet yeri verdim Onun
arzusu hiccedilbir şeyden yoksun Yiyecek ve iccedilecek var Her şey onun emrinde duruyor Onun iccedilin hiccedilbir
şey eksik değildir O yaşıyor Goumlzleriyle cennetin guumlneşini goumlruumlyor Ve hayattan biri olarak ekmeği
yiyor Benimki sadece bu bir cezadır Onu bir şeyle cezalandırdım onu saraydan aşağı goumlnderdim
Onu šiwanzanni-rahibe makamından tanrılardan alıkoydum Benimki sadece bu bir cezadırrdquo II
135
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir metinde Hitit kralı III Hattušili kraliccedileye
yapılanlara dahil olmadığını belirtti447 (Bryce 2005 208-210)
Hitit-Babil arası mektuplaşmalar sayesinde anladığımız konulardan biri de
Hitit Krallığırsquonın Babil Krallığırsquondan doktor talep ettiğidir448 II Muwatalli doumlneminde
Hattušarsquoya geccedilici olarak gelen iki doktorun varlığı bilinmekte ve III Hattušili
doumlneminde bir rahip goumlnderildiği anlaşılmaktadır Doktorlar ve rahip Babilrsquoe geri
doumlnmeyince Kadašman-Enlil Hitit Krallığırsquonda yasadışı olarak alıkonulduklarını
iddia etti III Hattušili Babil kralının bu iddiasını reddetti III Hattušili ağabeyinin
onları zorla alıkoyduğunu belirtti449 ve şu an onların nerede olduğu ile ilgili bir fikrinin
olmadığını soumlyledi Doktorunsa durumunun iyi olduğu haberini verdi450 ve uumllkesine
doumlnmekte oumlzguumlr olduğunu accedilıkladı 451 III Hattušilirsquonin talebi uumlzerine Kadašman-
Enlilrsquoin bir başka doktoru Hattušarsquoya goumlndermeyi kabul ettiğini goumlrmekteyiz
Doktorun bilinmeyen bir sebepten oumltuumlruuml oumllduumlğuuml ve III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumln normal
yollardan olduğunun ispatı iccedilin doktorun malları ve doktorun babasını ile birlikte
goumlrevlilerini goumlnderdi Ayrıca Babilrsquoden heykeltraş istediğini de ekledi (Bryce
2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta452 III Hattušili
ve II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir
lakin iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo
48 II 9ndash20 (Bryce 2005 209) 447ldquoTawanannaya karşı davada hizmetkarınız sarayda gerccedilekleşti babam Tawanannanın guumlcuumlnuuml
reddettiğinde kraliccedile tanrının hizmetccedilisi olsa da sen tanrıccedila hanımım tanıyan tek kişi sizdiniz
Ruhunuzda kraliccedilenin guumlcuumlnuumln kısıtlanması iradenizle uyumluysa ya da olmasaydıhellip Bana gelince ben
bu meseleye hiccedilbir şekilde katlanamadımrdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383= KUB 147 ve KUB 2119 (Bryce 2005 210 Beckman 1983(a)
109) 448 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 449 ldquoErkek kardeşim Muwatallinin huumlkuumlmdarlığı sırasında bir rahip aldılar Bir doktor ve onları
Hattirsquode alıkoydu onunla tartıştım lsquoNeden onları alıkoyuyorsun Doktoru goumlzaltına almak doğru
değildir rdquo III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172=KBo 110 KUB 372
(Beckman 1996137 Bryce 2003(b) 118) 450 ldquoAslında burada iyi benim akrabam olan bir kadın ile evlirdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b)
118) 451ldquoEğer diyorsaldquo Kendi uumllkeme doumlnmek istiyorum rdquo uumllkesine geri doumlnecek Raba-ša-Marduku
goumlzaltına alabilir miydim rdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b) 118) 452III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110
136
Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan
DUMUMUNUSGAL terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile
evlendiği goumlruumlşuuml ortaya atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak
goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-
Turgu ve II Kadašman-Enlil sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin
Babil olduğu oldukccedila muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir kahinin varlığı ile Kadašman-Turgursquonun
kardeşine goumlnderdiği bir hekimin varlığı goumlz oumlnuumlnde bulundurulursa Babilli prensesin
Hitit prensi ile ya da Hitit prensesinin Babil kralı ile evlendiği duumlşuumlnuumllmektedir
Yukarıda bahsedilen metnin yazıldığı zamanın II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının son
zamanlarında geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir ve soumlz konusu evliliğin henuumlz gerccedilekleşmediği
anlaşılmaktadır Konu ile ilgili kaynaklardan sonuncusu453 evlilik muumlzakerelerinin
Kadašman-Turgu zamanında henuumlz sonuccedillanmadığı anlaşılmaktadır Mısır ve Hitit
Uumllkeleri arasında yapılan evliliği terminus post quem kabul edersek II Ramsesrsquoin 34
yılı Kadašman-Turgursquonun oumlluumlmuuml ve II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının ilk yıllarında
arasında yer alacaktır ve bu durum da II Kadašman-Enlilrsquoin ilk yıllarını evlilik
soumlzleşmeleri ile sonuccedillanması iccedilin muhtemel bir zaman yaratacaktır II Ramsesrsquoin
saltanatının 16 yılı II Kadašman-Enlilrsquoin 1 saltanat yılı kabul edilirse II Ramsesrsquoin
34 yılı II Kudur-Enlilrsquoin saltanatının sonuna duumlşecek ve terminus ante quem kabul
edilecektir Bu durum da III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe evlilikten soumlz etmeyen
mektubu ile Puduheparsquonın kutlama iccedilin II Ramsesrsquoe yazdığı mektup arasında on yıl
gibi tahmini bir zamana izin verecektir II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının sonuna
doğru ya da huumlkuumlmdarlığı doumlneminde evlilikler bir suumlre daha kutlanacaktır (Devecchi
2017 118vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin adı bilinmese dahi Puduhepa ile II Ramses arasındaki
bir mektuptan yola ccedilıkarak454 Babilli prenses olduğu duumlşuumlnuumllmektedir455 Amurrursquonun
kızı olarak belirtilen kişi Nerikkali ile evliydi Babilrsquoin kızı da muhtemelen IV
453 Farklı mektupların fragmanları bkz CTH 210 = KUB 26 88 454 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB XXI 38 455ldquoKraliccedilenin benim aldığım Babilrsquoin kızı ve Amurrursquonun kızı Hatti halkından oumlnce benim iccedilin bir
oumlvguuml kaynağı değil miydi Buumlyuumlk Kralın kızını bir yabancıyı kızım olarak aldım (Bryce 2005 297
Miller 2017 99 Beckman 1996 128)
137
Tuthaliyarsquonın eşi olmalıydı (Bryce 2005 297 Beckman 1983(a) 110 Singer
1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)
II Ramses Babil Uumllkesi ile yapılan evlilik haberine tepki goumlsterdi ve artık
Babil tahtında oturan kişinin ldquoBuumlyuumlk kralrdquo olarak anılmaması gerektiğini belirtti456
Mektupta bahsi geccedilen Babil kralı II Kudur-Enlil olmalıydı ve II Ramsesrsquoin Babil
kralını kuumlccediluumlmseyici ifadelerine rağmen Hitit youmlnetimi Babil kralını ldquoBuumlyuumlk kralrdquo
olarak goumlrmeyi suumlrduumlrduuml Hitit ve Babil Uumllkeleri arasında soumlz konusu evlilik
gerccedilekleştiyse bu II Kudur-Enlil tahta ccedilıkmadan oumlnce babasının doumlneminde yapılmış
olmalıydı Yapılan evlilik iki uumllke arasındaki bağları guumlccedillendirdi ve Asur tehlikesine
karşı soumlz konusu bağların kuvvetlenmesi oldukccedila oumlnemliydi Nerikkali bir vassal
youmlneticinin kızı ile evliyken IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk kralın kızı ile evlendirilmesi
onun statuuml bakımından uumlstuumln oması accedilısından da oumlnem teşkil etmekteydi IV Tuthaliya
doumlnemine tarihlenen bir fal metni Babilli prenses ve Puduhepa arasındaki
anlaşmazlıklar ile ilgili bir takım bilgileri iccedilermektedir457 (Bryce 2005 297 vd) Bu
konuda Pattiya isimli bir kadının adı geccedilmektedir ve bu kişinin IV Tuthaliyarsquonın
kayınvalidesi olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Singer 1991(b) 332) ve Devecchirsquoye
goumlre bu tezin aşağıdaki nedenlerden dolayı doğruluğunun duumlşuumlk olabileceği duumlşuumlnuumlluumlr
bull Kehanet metninde 458 kraliccedile Puduhepa IV Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllen kralın
Pattiyarsquonın kızı ile evli olduğu soumlylenir ama metinde Pattiyarsquonın kızı
DUMUMUNUSGAL olarak geccedilmez459
bull Eğer Pattiya Babilli prensesin annesiyse bir Babil kraliccedilesi olmalıydı ve bir Babil
kraliccedilesi neden Hitit Uumllkesinde bulunmaktaydı
bull Pattiya Hitit mahkemesinden ceza aldı ve Arušna tanrısının hizmetine girdi460 lakin
bir Babil kraliccedilesinin kovulup bu kadar kolay bir şekilde uzaklaştırılabileceği pek
olası goumlzuumlkmemektedir
456ldquoEğer lsquoBabil Kralı Buumlyuumlk Bir Kral değil derseniz o zaman Babilin durumunu bilmiyorsunuzrdquo
(KUB 2138 oumly 55ndash6) (Bryce 2005 297 Beckman 1996 128 Hoffner 2009 286vd) 457 Bkz Boumlluumlm I2B5 458 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85 459 Soumlz konusu durum kraliccedilenin kimliğini doğrulamamızı zorlaştırmaktadır DUMUMUNUSGAL
olarak geccedilmemesi Babil hanedanına mensup olup olmaması ile ilgili mevcut sorunun guumlncelliğini
korumasına neden olmaktadır 460 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85
138
bull Pattiya Babilce bir isim olmayıp muhtemelen Hurrice bir isimdir (Devecchi 2017
119 vd)
IV Tuthaliyarsquonın Babill bir prenses ile evlendiğini ccedilivi yazılı belgelerden
bildiğimiz iccedilin Pattiyarsquonın Babilli olduğu duumlşuumlnmeliyiz Babil sarayında sadece
kraliccedileler kralın eşi olarak bulunmuyordu Cariyeler ve ikinci eşler de sarayda
bulunmaktaydı Bu sebeple bizce Pattiyarsquonn kraliccedileden ise Babil sarayında yer alan bir
cariye olabileceği fikrini akla getirmektedir ccediluumlnkuuml cariyeden doğan ccedilocukların da
prens ve prenses unvanı aldıkları bilinmektedir
II Kudur-Enlil ile Hitit prensesinin evliliklerinden olan oğullarının Babil kralı
tarafından oğul olarak adlandırılmaması muhtemeldir Hitit kralları prenseslerini
yabancı youmlneticiler ile evlendirirken evlilikten doğacak olan ardılların ileride kral
olmaları gerektiğini duumlşuumlnmektedir ve bu durum Babil ile yapılan evlilikte de
geccedilerliliğini korumaktadır Babilliler ise Hitit prensesinin oğlunu gayrimeşru mirasccedilı
sayabilirlerdi Ardılı Hattušarsquoya goumlndermek sorunu ccediloumlzmeyecekti ccediluumlnkuuml Hititler bu
durumu sessizce kabul etmeyecekti ve ardıl Hitit kralının elinde bir koz olurdu Bu
sayede onu Babil tahtına oturtabilmek iccedilin her şeyi muumlmkuumln kılacaktı (Devecchi
2017 121)
Eski Oumlnasyarsquonın oumlnemli guumlccedillerinden biri olan Babil Krallığı ile aradaki
kilometrelere rağmen başarılı bir politika izlendiği anlaşılmaktadır Bu durum ilk başta
Babilrsquoin fethi ile başlasa da sonrasında yapılan ccedileşitli evlilikler ile ortam yumuşatılmış
ve krallar adeta birbirlerinin kardeşi olmuşlardır Doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin bir ccedilatı
altında toplandığı ve savaştan ziyade barışın huumlkuumlm suumlrduumlğuuml hediye değiş tokuşu ile
de bu durumun pekiştirildiği goumlruumllmektedir Ayrıca Hitit sarayına gelin olarak gelen
Babilli prenseslerin sarayda oumlnemli bir nuumlfuzlarının olduğu da akıldan
ccedilıkarılmamalıdır Amarna Ccedilağırsquondaki krallıklar arası sosyal ve kuumlltuumlrel etkileşimi geccedil
de olsa yakalayan Hititlerin buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılmasının ardından bu durumu
perccedilinlemek iccedilin diğer buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılan Babil Krallığı ile evlilik yoluna
gittiğini goumlrmekteyiz Hititler doumlnemin şartlarına ayak uydurmuş ancak Babilrsquoden
gelen prenseslerin Hattušarsquoda saray entrikaları ccedilevirmesine engel olmamamışlardır
Pattiya isimli kişinin fikrimizce Babil kraliccedilesinden ziyade Babil sarayında yer alan
bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir Sonuccedilta cariyeden doğan ccedilocuklar da prens ya da
139
prenses unvanları taşıyabilmekteydiler III Hattušilirsquonin torunu Babil Krallığırsquonda
veliaht olarak goumlruumllmese dahi bu durum pek oumlnemsenmemiş ve iki krallık arasında
barış huumlkuumlm suumlrmeye devam etmiştir Babilrsquoden doktor ve zanaatkar talebinde
bulunulmuş ve karşılıklı hediyeler ile ilişki sıcak tutulmaya ccedilalışılmıştır
IIIB Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIB1 Mısır Krallığı ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
IIIB1a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki Ilk Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı şuumlphesiz ki tarihi arkeolojik alanları ve buluntuları ile uumlnlenmiş
Eskiccedilağ medeniyetlerinden biridir Mısır Krallığı Levant boumllgenin hakimiyken
Anadolursquoda guumlccedillenen Hititler kendilerine rakip olarak tarih sahnesine ccedilıkmıştır ve
boumllgede yapılan savaştan sonra ilk uluslararası barış antlaşması olan Kadeş Barış
Antlaşmasırsquonın iki tarafı olmuşlardır
Hititlerin Suriyersquodeki ilk varlığı Mısırrsquoda 12 hanedan doumlnemine
rastalamaktadır (Breasted 1905 153) Hitit Mısır Uumllkeleri arasındaki ilk etkileşim
Mısırrsquoın 18 Hanedanrsquoı doumlnemine Hititlerde ise Eski Hitit Doumlnemirsquone rastlar İki
uumllkeninde ortak amacı Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmak ve buradaki krallıkları kendi
topraklarına katmaktı (Peker -Vos 2010 88) Hitit Krallığırsquonın Mittanirsquoyle olan yakın
ilişkisi Suriye topraklarında Mısır ve Hitit gibi iki guumlcuumln karşı karşıya gelmesine neden
olacaktır I Sethi boumllgede yeniden Mısır uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kurmak amacıyla boumllgeye sefer
duumlzenledi Kadeş Antlaşmasırsquonın imzalanması Yakındoğursquoda genel bir siyasi değişim
bağlamı iccedilinde yer alır (Desplancques 2006 93 vd) Hitit Krallığı Mittani guumlcuumlnuuml
uzaklaştırmak amacıyla oluşturduğu seferlerde Mittani uumllkesinin başkenti
Waššukannirsquoyi ele geccedilirip duumlşman topraklarında rahatlıkla ilerledi ayrıca Mısır
firavunu Akhenatonrsquoun dini reformları sayesinde uumllkesinde bozulan asayişten
yararlanıp guumlnuumlmuumlz Suriye iccedillerine ilerleyip Luumlbnanrsquoı sınır yaptı (Llyod 2012 38)
III Tutmosis MOuml 1440rsquota Doğu Akdeniz kıyılarından ilerleyerek Haleprsquoi
fethetti Hitit Uumllkesi dikkatli davranıp Mısır Krallığırsquona vergi vermeyi kabul etti
Firavunun oumlluumlmuumlyle birlikte Halep Hitit desteğini de yanına alarak Mısır Krallığırsquona
140
karşı geldi lakin bu sefer guumlccedil dengesi değişmiş Halep461 Mittani Uumllkesirsquone bağlılık
yemini etmişti (Macqueen 2009 48 vd Santosuosso 1996 426 Oumlzkan 2007 81)
II Zidanta 33 yılındaki Suriye seferinden doumlnuumlşuumlnde Mısır Kralı III Tutmosisrsquoe
hediyeler goumlnderen Hitit kralı olabilir462 (Klengel 1999 96) Sekiz yıl sonra jest aynı
kral ya da halefi tarafından tekrarlandı Hitit-Mısır ilişkileri Anadolunun
kuzeydoğusundaki Hitit kenti Kuruštamadan Suriyedeki Mısırlı boumllge topraklarına
insan taşımayı iccedileren resmi bir antlaşma ile daha da guumlccedillendirilmiştir bu konu
Kuruštama antlaşması olarak bilinen ve daha sonra iki metin iccedilinde atıfta bulunulan
bir belgeden kaynaklanmaktadır Belgenin tarihi kesin olmamakla birlikte bu
doumlnemde Hitit-Mısır antlaşması veya ittifakı olarak bahsedilebilmektedir Metinde yer
alan soumlz konusu insan sevkiyatının Hatti ve Mısır arasındaki ittifakın bir parccedilası olarak
bir askeri birliklerin goumlnderilmesini iccedilermiş olabileceği oumlne suumlruumllduuml463 Mısır Uumllkesi
ile diplomatik ilişkilerin resmileşmesinde Hitit Krallığı oldukccedila avantajlıydı Hititler
Mısırrsquoın Anadolu toprakları iccedilin bir tehdit oluşturduğunu duumlşuumlnmemekteydiler
Hititlerin esas kaygısı olan Mittani saldırganlığına karşı mevcut topraklarının
korumasını sağlamak istiyorlardı Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında boumllgesel bir ccedilıkar
ccedilatışması olmaması durumunda Mittani Uumllkesirsquone karşı kurulan bir ittifak Mısır ve
Hitit Uumllkelerirsquonin yararına olabilirdi464 (Bryce 2005 119 Santosuosso 1996 427vd)
I Tuthaliya zamanında Hitit Uumllkesi kaos ortamında bulunuyordu kuzeyden
Kaškalar kuzeydoğudan Azzi-hayaša doğudan İšuwa Uumllkesirsquone pek ccedilok sefer
duumlzenlemiştir ve uumllkede refah olmaması uumllkenin batı topraklarında bulunan vassal
krallığa ilginccedil bir fikir meydana getirdi Arzawa krallığı Mısır krallığı ile irtibata geccedilti
ve El Amarnarsquoda yer alan belgede Mısır sarayı ile evlilik yapılmak istendiği ve Arzawa
kralının doumlnemin diğer guumlccedilleri gibi ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo terimiyle anılmak istemesini belirtti
(Macqueen 2009 49 vd) Arzawa kralının kendini doumlneminde yer alan diğer guumlccedilluuml
devletleri ile bir tutmak istemesinin nedeni Hitit krallığının guumlccedilsuumlz durumundan
yararlanıp kendi topraklarının hamisi olup dış uumllkeler ile ilişkilerde Hitit krallığına
461 Halep tekrar ITuthaliya zamanında Hitit Uumllkesirsquone bağlandı (Macqueen 2009 48 vd) 462 Firavuna hediye goumlnderen Hitit kralının II Zidanta ya da II Huzziya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Peker
-Vos 2010 91) 463Goumlnderilen Hititlilerrsquoin asker olduğu ve muhtemelen Mısır ordusuna paralı asker olarak işe alındıkları
duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 119) 464 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IID
141
bağlı kalmak istememesidir bu nedenle boumlyle bir guumlcuuml elinde tutmak iccedilin de aklına ilk
gelen olgu evliliktir Evliliğin gerccedilekleştiğine dairse bir kanıt bulunmamaktadır
(Macqueen 2009 50)
Hitit ve Mısır Krallıkları arasındaki ilk politik etkileşimler ekonomik ve
jeostratejik konumu sebebiyle Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmaya ccedilalışmışlardır Hitit
Uumllkesi daha sonrasında kendi iccedil sorunlarına youmlneldiği iccedilin soumlzuuml geccedilen boumllge uumlzerindeki
etkinliğini kaybetmiştir
IIIB1b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
I Šuppililiuma doumlneminde Suriye boumllgesindeki asayiş yeniden sağlandı
Kizzuwatna boumllgesini vasalı yaptı ve Mittani Krallığırsquonı boyundurluğu altına aldı
(Klock-Fontanille 2005 29) Yakındoğursquoda oumlnemli merkezler olan Halep ve
Karkamış kentlerinin başına guumlvendiği kişileri getirdi ve Karkamıšrsquoı Hattuša
kentinden sonra ikinci oumlnemli merkez haline getirdi ayrıca Hitit kral yardımcısı da
burada ikamet ediyordu Piyaššili babası IŠuppililiuma tarafından birinci kral
yardımcılığına getirildi ve Hurri ismi olan Šarri-Kušuhrsquou aldı ( Klock-Fontanille
2005 30) Hitit kralı Šarri-Kušuhrsquou Mittanirsquonin ele geccedilirilmesi goumlrevine vermiş ve
Kargamıš Krallığırsquonın boumllgedeki guumlvenlikten sorumlu olmasını sağlamıştır (Sir Gavaz
2012 2828)
Firavun Akhenatonrsquoun tahta ccedilıktıktan sonra yaptığı din reformu sonrası Mısır
Suriye ve Filistinrsquodeki etkinliğini kaybetmekle kalmayıp boumllgede bulunan oumlnemli
liman kentlerini de kaybetmişlerdir Ugarit Hititler ile ittifak yapmıştır ve Biblos
Ribadadirsquonin huumlkuumlmdarlığını kaybetmesinden sonra Azirursquonun safhına geccedilmiştir I
Šuppiluliuma Alalah ve Haleprsquoi nuumlfuzu altına alır ve Aziru Hititler ile antlaşmak
zorunda kalır Daha sonrasında da Şam Mısırrsquoda kalması dışında buumltuumln Suriyersquoye
hakim olur465 (Hornung 2004 110)
Hitit kralı I Šuppiluliuma Mısır kralı ile ihtilaftan uzak durmaya istekliydi
Mısırrsquoın Suriyersquodeki etkisi Akhenatonrsquoun huumlkuumlmdarlığında azalmış gibi goumlruumlnse de
Mısır Uumllkesi hala Guumlney Suriye ve tuumlm Filistin boumllgesinde bulunan topraklardaki
465 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
142
krallıkların hakimiyetine sahipti Buna ek olarak Mısır-Mittani ittifakı da hala
geccedilerliliğini korumaktaydı Amarna doumlnemindeki mektuplardan Akhenatonrsquoun kendi
boumllgesindeki siyasi ve askeri gelişmeleri yakından izlediği accedilıktır bu sebeple I
Šuppiluliuma firavun ile diplomatik ilişkiler kurarak Mittani ile olan ccedilatışmasında
Mısır kralının katılımını en aza indirmeye ccedilalıştı Kral kardeşinin etki alanına
muumldahale etme isteği iki krallığın diplomatik ilişkilerini oldukccedila sıkıntıya
sokmaktadır Mısır kralı Filistin boumllgesinde bulunan yerel youmlneticilerden Hititlerin
yıkıcı faaliyetleri ile ilgili ve Hititlerin boumllgeye askeri muumldahalede bulunduğu ile ilgili
şikayetler aldı Hititlerin yaptığı bu faaliyetlerin Akhenatonrsquoun saltanatının sonuna
kadar Hitit-Mısır barış durumunu tehlikeye atmadığı goumlzlemlenmektedir
Akhenatonrsquoun halefi Smenkharersquoye yazdığı bir mektupta 466 I Šuppiluliuma ile
arasında sıcak bir ilişkinin olduğunu belirtmektedir I Šuppiluliumarsquonın Akhenaton ile
olan ilişkisi habercisinin inandığı kadar yakın olmayabilir Firavunun oumllduumlruumllmeden
oumlnce Hitit Uumllkesirsquone karşı buumlyuumlk bir sefer iccedilerisinde olması muhtemeldir Hitit kralı
Mısırlı kralı kardeşiyle genel bir strateji ve tutarlı bir dostluk suumlrduumlrme istediğini
gerccedilekleştirmiştir (Bryce 2005 158vd)
Akhenaton I Šuppiluliuma ile dostluk ilişkilerini suumlrduumlrmek istiyordu ve
ayrıca Suriyersquodeki Mısır topraklarına saygı duymasını istiyordu Firavun Hitit kralı ile
ccedilatışmak istemedi Rib-Haddarsquonın Amurru kralı Azirursquoya karşı harekete geccedilme
talebine cevap verirse onu Hitit tarafına suumlruumlkleyecekti Rib-Haddarsquoya destek vermeyi
reddetse firavunun elde ettiği her toprağı Azirursquoya neredeyse teslim etmek anlamına
gelmekteydi (Bryce 2005 171) Suriye boumllgesinde bulunan Mittani Krallığı Hititler
tarafından yıkıldıktan sonra467 Mısır soumlzuuml geccedilen boumllgede Hitit ccedilıkarları iccedilin suumlrekli bir
tehdit olarak kaldı ve eskiden Mısırrsquoa tabi bulunan boumllgeleri geri kazanmaya
ccedilalışabilirdi (Bryce 2005 180 Bryce 2006 2) Akhenatonrsquodan sonra yerine geccedilen
firavun Tutankamonrsquodur ccedilok genccedil yaşta vefat etmesi uumlzerine Mısır tahtı sahipsiz
kalmıştır I Šuppililiuma Amurru Kralı Aziru ve Ugarit krallıkları ile bağımlılık
466ldquoNe benim babanıza goumlnderdiğim haberciler ne de babanın şu şartlarda yapmış olduğu istekleri
Birbirimiz arasında en yakın arkadaşlık ilişkisinden başka birşey kurmayalım rsquo bunları reddetmedim
Babanın bana soumlylediği her şeyi kesinlikle her şeyi yaptım Ve kendi isteğim babana yaptığım asla
reddetmedi Bana her şeyi verdirdquo (EA 41 7-13) (Bryce 2005 158) 467 Detaylı bilgi iccedilin bkz IID
143
antlaşması yaptığında Mısır Kralı Tutankamon bu durum karşısında sessiz kaldı468
(Klock-Fontanille 2005 30)
Mısır kraliccedilesi I Šuppiluliumarsquoya oğullarından biri ile evlenmek istediğini
belirten bir mektup goumlnderdi ve Zannanza yola Mısırlılar tarafından oumllduumlruumllduuml469
Mısır tahtına Ay470 isimli biri geccedilti Hitit prensinin oumllduumlruumllme emrini veren muhtemel
kişi olarak goumlsterilir Tahta ccedilıkan yeni firavuna I Šuppiluliumarsquonın yazdığı mektupta
firavunun prensin oumlluumlmuuml ile ilgili succedillamaları uumlstlenmediğini goumlruumllmektedir Hitit kralı
oğluna yapılan bu suikasti ldquoşahinin korumasız bir kuşa saldırmasırdquo olarak
nitelendirmiştir Hitit kralı oğlunun intikamını almak istiyordu (Bryce 2005 182 vd
de Martino 2006 57 vd Sayce 1926 168vd Oumlzkan 2007 83vd Bryce 2003(b)
103vd) Firavun Ay Mısır kuvvetlerinin guumlcuuml konusunda I Šuppiluliumarsquoyı uyardı
ve Hitit kralının kendi masumiyetine inanacağını umdu dostane ilişkiler kurmaya
ccedilalıştı I Šuppiluliuma yeni Mısır tahtına ccedilıkmış kralın dostane ilişki kurma isteğini
reddetti ve veliaht prens olan oğlu Arnuwandarsquonın komutasındaki Hitit ordusunu
Guumlney Suriyersquodeki Mısır sınırlarını geccedilti ve boumllgede bulunan şehirlere saldırdı
Boumllgede bulunanlar esir alındı ve Hitit vatanına goumlnderildi471 (Bryce 2005 183)
I Šuppiluliuma doumlneminde Hitit Krallığırsquonın Suriye Boumllgesirsquonde yeniden guumlccedilluuml
konuma geldiği goumlruumllmektedir Mısır Krallığırsquonda ise firavun Akhenaton doumlneminde
din reformu sebebi ile ccedilıkan iccedil karışıklıklar bastırılmaya ccedilalışıldığı iccedilin Mısırlıların
Suriye Boumllgesi ile yeterince ilgilenemekdikleri goumlzlenmektedir Akhenaton
sonrasında tahta ccedilıkan Mısır kralı Tutankamon erken yaşta oumlluumlnce Hititler Suriye
Boumllgesirsquondeki hakimiyetlerini guumlccedillendirmişlerdir Oumllen firavunun eşinden gelen
evlilik mektubu ile I Šuppiluliuma Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona
goumlndermiş Ancak Zannanzarsquonın evlenmek amacıyla Mısırrsquoa giderken yolda
oumllduumlruumllmesi uumlzerine iki uumllkesinin arasındaki politik gerilim yeniden artmıştır
468 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF 469 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB2 470 Tutankamonrsquoun mezarında bulunan duvarlardan birinde Ay tasvir edilmiş ve meazın
muumlhuumlrlenmesinden oumlnce son toumlreni gerccedilekleştirdiği anlaşılmaktadır Tutankamonrsquoun babası
Akhenatonrsquoun zamanında soumlzuuml geccedilen firavuna en yakın ve en guumlvenilir danışmanlardan biri olmuştur
ve Tutankamonrsquou huumlkuumlmdarlığı doumlneminde de etkisini arttırmaya devam etmiştir Tutankamonrsquoun
oumlluumlmuuml uumlzerine kendisini Mısır tahtının hakimi olarak goumlrmekteydi (Bryce 2005 182 vd) 471 Esirler Hitit Uumllkesirsquoni perişan eden ve nuumlfusu azaltan bir vebayı da yanlarında getirdiler Hitit veliaht
prensi olan Arnuwandarsquonın da su sebeple oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 183)
144
IIIB1c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı ile yaşanan gerginliğin devam ettiği goumlruumllmektedir Hitit kralı II
Muršili doumlneminde Ugarit kralı II Niqmaddu Hitit tarafında yer alan bir politika
uyguluyordu lakin bahsi geccedilen krallar bir antlaşmanın uygulanmasından oumlnce Ugarit
kralı oumllduuml Yerine geccedilen oğlu Arhalba bağımsız bir politika izledi ve Mısır kralı
Horemheb ile diplomatik temaslarda bulundu Hitit guumlccedilleri Mısırlılarrsquoı boumllgeden
suumlrmeyi başardı II Muršili Mısır kuvvetlerini karşılamaya giderken Zilunarsquoya ulaştığı
sıralarda Mısırlılarrsquoın yenildiğini ve vatanlarına geri doumlnduumlklerine dair sevindirici bir
haber aldı (Bryce 2005 201) II Muwatalli Anadolursquodaki olaylar ile ilgilenirken
Mısır kralı I Seti bu durumu fırsat bilip Guumlney Suriye krallıklarını ele geccedilirdi (Bryce
2005 229 Hornung 2004 115 Spalinger 1981 309) I Seti Karnakrsquotaki anıtında
kendisini ldquoHititleri yenenrdquo472 olarak belirtmiştir I Seti huumlkuumlmdarlığı sonuna kadar
muhtemelen Kadeš ve Amurru Mısır kontroluumlnde kaldı473 I Setirsquonin huumlkuumlmdarlığının
suumlrduumlğuuml olayı takip eden yıllarda Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında huzursuz bir durum
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 229 vd) I Šuppiluliuma doumlneminde Mısır
Krallığı ile yaşanan gerginlik yavaş yavaş doruk noktaya ulaşmış ve Kadeš Savaşırsquona
kadar da bitmemiştir
IIIB1d Kadeš Savaşı
Kadeš kenti Oumlnasyarsquoda yuumlzyıllardır belirleyici bir rol oynamaktaydı Asi
nehrinin verimli vadisinde yer almakta ve Suriyersquonin iccedil kesimlerini Akdeniz sahiline
bağlayan kıyı boumllgesinden geccedilen birkaccedil yoldan birine hakimdi Soumlzuuml geccedilen kent
oldukccedila geniş bir boumllgenin denetim altında tutulmasında oldukccedila muumlhim bir oumlneme
sahipti (Wilkinson 2013 399)
Mısır kralı II Ramses yayılmacı bir politika guumlduumlyordu ve Mısır kralı I
Šuppiluliumarsquonın zamanında alınan Suriye boumllgesindeki toprakları tekrar kendi
uumllkesinin topraklarına katmak istiyordu Mısır Amurrursquoya kadar ilerleyip burayı ele
472ldquoYuumlce Boğa [hazır] Asiaticsi kızdıran Hititleri yenen şeflerini oumllduumlren kanlarında devrilen
aralarında bir dil ateşi gibi savaşan onları olduğu gibi yapan değilhellip Majestelerirsquonin yaşayan esirleri
olarak getirdiği Mısırı tanımayan uumllkelerin şeflerihellip Zafer uumllkeyi harap ettiğinde geri doumlner Hatti
topraklarını koklayarak korkak isyancıların durmasına neden oldurdquo (Bryce 2005 229) 473 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
145
geccedilirdi bu sayede sınırı Ugaritrsquoe kadar dayanmış oldu Hititler Mısırrsquodan kaybettiği
toprakları almak iccedilin orduları ile boumllgeye geldiler (Hornung 2004 117)
Mısırrsquoda yer alan Abu Simbel 474 Luksor 475 Tebrsquodeki Ramesseum 476
Abidos 477 Karnak tapınaklarının duvarlarını suumlsleyen tasvirler 478 ve metinler
sayesinde bilgi edinilmektedir (Bryce 2005 234 de Martino 2006 63 Noth 1948
232vd Wilson 1927 287) Mısır Uumllkesi kayılarında Hitit ordusuna katılan vassal
devlet orduları ile birlikte ayrıntılı bir şekilde listelendiği ve buumltuumln Hitit Uumllkesirsquonin
savaşa katıldığına dair bilgi metinde goumlze ccedilarpmaktadır479 II Ramsesrsquoin belirttiğine
goumlre Hitit ordusu 3500 savaş arabası ve 3700 piyadeden oluşan 47500 askere sahipti
Sayının abartılı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 235 Peker - Pelvanoğlu 2018
72 de Mieroop 2007 129 Collins 2007 54 Klengel 2002 65 Doğan-Alparslan
2012 119) Amurru kralının bazen Hitit leyhine bazen de Mısır leyhine bir politika
izlediği goumlruumllmektedir480
II Ramses Teb kentindeki tanrı Amonrsquoun ordusu Heliopolisrsquoteki Ra ordusu
Memfisrsquoteki Ptah ordusu ve muhtemelen Tanisrsquoteki Sutekh ordusunu Pi-Ramses
şehrinde topladı (Wilkinson 2013 400 vd Goedicke 1966 72 Edel 1950 211
Santosuosso 1996 428) ve Filistin sahiline doğru ilerlemeye başladı II Ramses
Amon tuumlmeninin başında bulundu ve Kadešrsquoe doğru yola koyuldu diğer soumlzuuml edilen
uumlccedil boumlluumlğuumln Amon tuumlmeninden oldukccedila geride kaldığı anlaşılmaktadır Mısır ordusu
duumlşman topraklarında olduğu iccedilin arkada kalan tuumlmenleri beklemesi gerekiyordu ama
474 Bkz Resim 31 475 Bkz Resim 32 476 Bkz Resim 33 477 Bkz Resim 34-35-36 478 Bkz Resim 37 479ldquoMajesteleri Kadeš kasabasına geldi ve şimdi Kadešin yağmaladığı duumlşmuumlş biri gelmişti ve şu ana
kadar tuumlm yabancı uumllkeleri bir araya getirmişlerdi Hatti topraklarının tamamı gelmişti Nahrin (yani
Mittani) Arzawa Dardany Keškeš (yani Kaška) Maša Pitašša Arawanna Karkiša Lukka
Kizzuwadna Karkamıš Ugarit Kedy Nuhaššinin tuumlm şehri Mušanet Kadešhellip Dağları ve vadileri
kapladılar ve ccedilokluklarından dolayı ccedilekirge gibiydiler Karada hiccedilbir guumlmuumlş kalmadı buumltuumln mallarını
elinden aldı ve onları savaşmak iccedilin onlarla buumltuumln yabancı uumllkelere verdirdquo (Kadeš Yazıtı P40ndash53 Bryce
2005 235 Faulkner 1958 94 Wilson 1927 268vd Klengel 2002 63 Doğan-Alparslan 2012 117) 480 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
146
bu durumun tersi bir bakışla arkada kalan tuumlmenlerin beklenmediği goumlruumllmektedir
(Bryce 2005 235 vd)
Orontes nehri civarında bulunan Šabtuna yakınlarındaki Amon tuumlmeni iki
bedevi ile karşılaştılar Bedeviler kabilelerine mensup kişilerin Hitit hizmetinden
ayrılmak istediklerini ve Mısır kuvvetlerine katılmak istediklerini belirttiler Yapılan
sorgulamanın sonucunda kabile şeflerinin Halep topraklarından kuzeye doğru olan
Hitit ordusuyla birlikte olduklarını belirttiler481 Lakin bu durum bir uydurmacadan
ibaretti Bedeviler II Muwatalli tarafından II Ramsesrsquoin pozisyonunu ortaya ccedilıkarmak
iccedilin goumlnderilmişti II Ramses bu uzağa duumlştuuml ve bedevilerin soumlylediklerinin
doğruluğuna inandı Amon tuumlmeni ile birlikte Kadešrsquoin kuzeybatısındaki yerini aldı
Diğer Mısır tuumlmenleriyse hala geride bir konumda bulunmaktaydılar Amon tuumlmeninin
kamp kurması iccedilin durduğu sırada II Muwatalli tarafından goumlnderilen iki bedevi kaşif
Hititler tarafından ele geccedilirildi ve Hitit ordusunun gerccedilek yeri boumlylelikle anlaşılmış
oldu 482 (Bryce 2005 236 de Martino 2006 64 vd Wilkinson 2013 401 vd
Goedicke 1966 75vd Alt 1943 1vd Faulkner 1958 94vd Pelvanoğlu 2018 48
Wilson 1927 287vd Peker - Pelvanoğlu 2018 72vd Santosuosso 1996 433vd
de Mieroop 2007 39 Collins 2007 55vd Klengel 1999 216 Klengel 2002 64
Doğan-Alparslan 2012 118vd)
Mısır birlikleri Šabtuna şehrindeyken II Muwatallirsquonin Tahruntašša
Uumllkesirsquonden yola ccedilıktığı duumlşuumlnuumlluumlrse Kargamıšrsquoa gitmek yerine Amurru toprakları
youmlnuumlne ve guumlneydeki Kadešrsquoe ilerlemek iccedilin Halep ccedilok daha uygun bir konumda
bulunmaktadır (Doğan-Alparslan 2012 122)
481ldquoHattušarsquonın eline duumlşen kabile reisleri olan kardeşlerimiz bizi firavunun hizmetccedilisi olacağımızı ve
kendimizi Hatti huumlkuumlmdarınandan ayıracağımızı soumlylemek iccedilin bizi majestelerine (Mısır kralına)
yolladılar Sonra majesteleri onlar şoumlyle dedi lsquo Sizi majestelerine bunu bildirmek iccedilin goumlnderen
kardeşleriniz neredeler rsquo Ve majestlerine şoumlyle demişler lsquo Hattirsquonin zavallı huumlkmuuml Hattirsquonin eline
duumlşenler iccedilin Tuniprsquoin kuzeyinde Halep diyarındadır ve duyduğu zaman firavunun (ccedilok fazla) guumlneye
gelmesine korkmuştur Firavun kuzeye geldirdquo (Kadeš Yazıtı B8ndash18 Bryce 2005 236) 482ldquoSonra Majesteleri dedi ki lsquoSiz kimsiniz rsquo lsquoBiz Hatti kralına aitiz rsquodiye cevapladılar O (II
Muwatalli) majestelerinin (Mısır kralı II Ramses) nerede olduğunu goumlrmemizi istedi Onlara
(bedeviler) majesteleri dedi lsquo O Hatti kralı nerede rsquo Tuniprsquoin kuzeyindeki Halep diyarında olduğunu
duydum diye cevapladılar lsquoHattirsquonin huumlkuumlmdarı (ccediloktan) muumlttefik olduğu bir ccedilok yabancı uumllkeyle
birlikte geldihellip Goumlruumlyorsunuz silahlı ve eski Kadešrsquoin arkasında savaşmaya hazırlar rsquordquo (Kadeš Yazıtı
B35ndash51 Kitchen 1982 54ndash6 Bryce 2005 237 Klengel 2002 67vd)
147
II Ramses bu durum karşısında oumlncelikle Ra ve Ptah tuumlmenlerinin acele bir
şekilde Amon tuumlmeninin yanında olmasını istedi Sutekh tuumlmeniyse en uzak mesafede
yer almaktaydı Hitit ordusu Kadešrsquoin guumlneyine geccedilip nehri geccedilti ve Ra boumlluumlmuumlnuumln
tam ortasına girdi483 Tamamen habersiz yakalanan tuumlmen saldırıdan oumlnce ayrıldı
Mısır askerleri II Ramses ve Amon tuumlmeni tarafından kurulan ve Hitit savaş
arabalarının takibiyle Mısır kampına kaccediltılar Hitit savaş arabaları Mısır kuvvetlerini
kuşatırken firavun karşı saldırı başlattı484 (Bryce 2005 237 vd Goecike 1966 76vd
Alt 1943 14 Faulkner 1958 98vd Santosuosso 1996 438vd)
II Ramses doumlnemi metinlerine goumlre bu savaş Mısırrsquoın zaferi ile
sonuccedillanmıştı 485 ve iddiaya goumlre II Muwatalli Mısır zaferini kabul etti firavuna
saygılarını sundu ve firavuna merhameti iccedilin yalvardı486 II Ramsesrsquoin zaferinin bir
kurmacadan ibaret olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Mısır kralının ccedilok fazla askeri
desteğe ihtiyacı bulunmaktaydı ve ani Hitit saldırısı Mısır kuvvetlerini felakete
suumlruumlklemiş olabilir Amurru Uumllkesirsquonden Mısırrsquoa gelen yardımın belgelerde
belirtilmediği halde kabartmalarda Mısır kampına yaklaşan duumlzenli bir ordu
goumlzlemlenmektedir ama onların gelişi Hitit guumlcuumlnuuml sadece Mısırrsquoın uumlccediluumlncuuml ve
doumlrduumlncuuml tuumlmenleri gelene kadar dağıtabilirdi (Bryce 2005 238 vd Karauğuz 2007
52vd)
483 Bkz Harita 31 484ldquoSonra majesteleri (II Ramses) doumlrt nala gitmeye başlamış ve Hattinin duumlşmuumlş olanlarının evine
girmiş kendi başına tek başına ve onunla birlikte yalnız kalmamıştıhellip Hattirsquonin duumlşmuumlş olanlarının
yanı sıra onlarla birlikte olan birccedilok yabancı uumllkeden oluşan 2500 savaş arabasını dış tarafında
kıstırıyorduhellip Seni ccedilağırdım Babam Amon ben ccedilokluğun ortasında olduğumu bilmiyordum Tuumlm
yabancı uumllkeler bana karşı birleştiler kendimle yalnızım başkaları benimle değil sadece savaş arabalı
birliklerim değil ccedilok sayıda piyadem de beni terk etti Onlara bağırmaya devam ettim ama
ccedilağırdığımda hiccedilbiri bana seslenmedihellipOnu aradığımda Amonu buldum bana elini verdi ve
sevindimhellipYaptığım her şey geccedilmeye geldi Mont() gibiydim Sağa ateş ettim ve solumla
yakalandımhellipAracımın ortasında atımdan oumlnce yayılan 2500 savaş arabasını buldum Onlardan biri
savaşmak iccedilin elini bulmadıhellip Timsahların suya daldığı gibi yuumlzlerinin uumlzerlerine duumlşmelerine neden
oldum Kendi dileğime goumlre onları oumllduumlrduumlmrdquo (Kadeš Yazıtı P80ndash140 Bryce 2005 237 vd) 485ldquoO zaman askerlerim beni oumlvduumlhellip Benim yuumlksek subaylarım ve at arabalı birliklerim guumlccedilluuml kolumu
buumlyuumltmek iccedilin ve benim adımı yuumlceltmek iccedilin geldilerhellip Buumltuumln topraklar karşısında ordunun huzurunda
buumlyuumlk bir zafersinhellip Hattirsquonin arkasını sonsuza dek kırdınrdquo (Kadeš Yazıtı P235ndash50 Bryce 2005 238) 486ldquoBunun uumlzerine Hattinin sefil youmlneticisi ldquoSiz Sutekh Baalsınızrdquo diyerek bana Rarsquonınki gibi bir
isim goumlnderdi ve saygı duydu Sizlerin korkusu Hatti Uumllkesindaki bir sembolduumlr Mısır Uumllkesi ve Hatti
Uumllkesi onlar sizin hizmetccedilileriniz sizin ayaklarınız altındadırhellip Senin ilişkilerinde zor olma muzaffer
kral Barış savaşmaktan iyidir Bize nefes verinrdquo (Kadeš Yazıtı P295ndash321 Bryce 2005 238)
148
Hititler duumlzenli Hitit birliklerinin yanında vassal birlikler ve paralı askerlerden
oluşan bir ordudan oluşmaktaydı Mısırrsquoa youmlnelik ilk şok saldırısının başarısı
sonucunda Mısır kampına ulaşıldığında yağmalama ve yağma umutları ile disiplinli
bir şekilde savaşmaları oldukccedila muhtemeldir Mısır belgelerindeki abartmalara
rağmen Hititlerin de oumlnemli kayıtlar verdikleri aşikardır Savaşta katledilen Hitit
subaylarının listeleri Ramesseumrsquoun duvarında belirtilmektedir buna ek olarak bazı
isimler Abydos ve Abu Simbelrsquode bulunan II Ramsesrsquoin tapınaklarında da goumlruumlluumlr bu
sebeple bunların doğruluğundan şuumlphe etmek yersizdir Mısır kayıtları savaşı
firavunun ezici bir zaferi olarak tasvir ederken Hitit kayıtlarıysa II Muwatallirsquonin
zaferi olarak belirtir Muhtemelen II Ramses ve guumlccedillerinin uzun uğraşlar sonucunda
yıkıcı yenilgiden kurtulduğu ve savaşın bir ccedilıkmaza girdiği duumlşuumlnuumllmektedir Uzun
vadedeyse II Muwatallirsquonin galip olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hitit saldırısından sonra
II Ramsesrsquoin kuvvetleri daha da guumlneye ccedilekilmişlerdi Mısır kuvvetlerinin geri
ccedilekilmesi Aba Uumllkesi (Şam boumllgesi) ne kadardı ve bu durum II Muwatalli tarafından
takip edildi Aba Hititlerin eline duumlştuuml ve II Muwatalli Hattirsquoye doumlnmeden oumlnce onu
kardeşi III Hattušilirsquonin kontroluuml altına verdi487 (Bryce 2005 239) Ayrıca Ugarit ve
Amurru Uumllkelerirsquonin de Hitit Krallığırsquonda kalmış olması da bu durumu destekler
niteliktedir (de Martino 2006 64vd)
II Muwatalli savaşın galibi olmasına rağmen savaş sonrasında yeni başkent
olan Tarhuntaššarsquoya doumlnduumlğuumlnde Kadeš Savaşı ile ilgili bir hiyeroglif yazıtın ya da bu
oumlnemli başarısını anlattığı tabletin olup olmadığı bilinmemektedir II Muwatallirsquonin
yazılı belgelerinin Tarhuntaššarsquoda olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Suriye boumllgesindeki
başarılarını da kilden tabletler uumlzerine yazdırdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Archi 1997 5vd
Doğan-Alparslan 2012 117)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
487ldquoCcediluumlnkuuml kardeşim Muwatalli Mısır kralı ve Amurru kralı karşısında Mısır ve Amurru krallarını
yendiğinde Abaya geri doumlnduuml Muwattalli kardeşim Abayı yendiğinde ohellip Hattirsquoye geri doumlnduuml ama
beni Abaya bıraktırdquo III Hattušilinin III Arma-Tarḫuntanın serveti ile ilgili kararnamesi bkz CTH
86=KUB 2117 i 14-21 ccedilift kopya KUB 3127 2ndash751 (Bryce 2005 240)
149
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti488
Savaşın Mısır accedilısından sonucuysa II Ramsesrsquoin yaşadığı kayıplar ve toprak
kaybının Mısırrsquoın Suriyersquodeki statuumlsuumlne ve otoritesine ciddi bir darbe vurdu ve Kenan
ve Filistin boumllgelerindeki yerel youmlneticiler Mısır otoritesine karşı ccedilıktılar ve II
Ramses askeri operasyonlar ile direniş merkezlerini ele geccedilirdi (Bryce 2005 240
vd)
Suriye boumllgesi siyasi ve ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda yer almaktaydı
Mısır-Hitit boumllgeyi kendi topraklarına katmak iccedilin amansız bir muumlcadele iccedilerisine
girmişlerdi Soumlz konusu boumllge iccedilin Mısır ve Hitit Krallıkları arasında yaşanan uzun
suumlreli gerginlik sonunda Kadeš Savaşırsquonın patlak vermesine sebep olmuştur Kadeš
Savaşı sonrasında Hititlerin Suriye topraklarını terk etmemesi soumlz konusu boumllgede
Hitit Krallığırsquonın hakimiyetinin devam etmesi anlamına gelmektedir Ayrıca savaş
sırasında Hitit Krallığırsquonın iki casusunun bedevi kılığında Mısır ordusuna
goumlnderilmesi de savaş taktiği olarak yazılı belgelere aktarılmış hem ilgi ccedilekici hem de
doumlnem belgelerinde fazla rastlamadığımız tuumlrden bir bilgi olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır
IIIB1e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik
Ilişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun Hitit Krallığırsquondan Kaccedilması
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ile Hitit Krallıkları arasındaki koumltuuml ilişkilerin
yeniden duumlzeldiği goumlruumllmektedir Hitit tahtına II Muwatallirsquoden sonra oğlu Urhi-
Tešuprsquoun geccedilmesi gerekiyordu lakin Hitit taht muumlcadelesi yaşandı Sert bir muumlcadele
sonucunda Urhi-Tešup oumlnce Alašiyarsquoya oradan da Mısırrsquoa geccedilti Mısır sarayından
sığınma talep etti ve Mısırrsquoa kaccediltı (Doğan-Alparslan 2012 127vd) Hitit kralı III
Hattušili Urhi-Tešuprsquoun derhal geri iadesini istedi ve Mısır kralı IIRamses bu isteği
geri ccedilevirdi bu durumu III Hattušilirsquonin Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe yazdığı bir
mektup sayesinde bilmekteyiz489 (Bryce 2005 265 Wilkinson 2013 415 Wouters
488 Bkz Boumlluumlm IIF 489ldquoBaşka bir uumllkeye kaccedilan duumlşmanım Mısır Kralına gitti Ona Duumlşmanımı getir dediğimde duumlşmanı
getirmedi Sonra ben ve Mısır Kralı birbirinin duumlşmanı oldu ve babana (yani Kadašman-Turgu) şoumlyle
yazdım Mısır Kralı duumlşmana yardım etmeye gitti Baban kralın elccedilisini tutturdquo III Hattušilirsquonin II
150
1989 226 Helck 1963 87 Bryce 2003(b) 205vd Singer 2006 31 Klengel 1999
232vd)
III Hattušili ile II Ramses arasında yapılan antlaşma III Hattušilirsquonin ldquogaspccedilı
kralrdquo tanımından ccedilıkıp uluslararası tanınmasına yardımcı oldu490 (Murnane 1990
55vd) III Hattušili antlaşma yapılmadan bir suumlre oumlnce firavundan statuumlsuumlnuumln hak
ettiği saygıyı goumlremediği iccedilin şikayet edip II Ramsesrsquoe yazmıştı Mektupta firavuna
Urhi-Tešuprsquoun artık Hitit kralı olmadığını hatırlatıyordu II Ramses bu duruma sert
bir şekilde cevap verdi491 ve III Hattušilirsquoye karşı boumlyle bir saygısızlık yapmadığını
belirtti III Hattušili firavundan Urhi-Tešuprsquou iade etmesi girişimleri başarısızlıkla
sonuccedillanınca firavunla yapacağı bir antlaşma Urhi-Tešuprsquoun Hatti tahtını yeniden
elde etme girişimlerini desteksiz bıracaktı ve belki de soumlz konusu antlaşma II
Ramsesrsquoi Urhi-Tešuprsquou III Hattušilirsquonin otoritesine teslim etmesine sebep olabilirdi
Ayrıca antlaşma III Hattušilirsquonin miras hakkını da onaylayacaktı bu durum oumlzellikle
II Muwatallirsquonin ikinci bir oğlunun varlığı ve II Muwatallirsquonin torunlarının taht
uumlzerinde yeniden hak iddia etmesi ihtimallerin duumlşuumlnecek olursak oldukccedila oumlnemli bir
iccedilerik olduğu accedilıktır II Muwatallirsquonin tahta ccedilıkan buumlyuumlk oğlu Urhi-Tešup uumllkeyi
babasından sonra 7 yıl gibi bir suumlre youmlnetmiştir Kuumlccediluumlk oğlu Ulmi-Tešup ise
Tarhuntašša vassal kralı ve IV Tuthaliyarsquodan sonra Hitit tahtına oturduğunu
goumlrmekteyiz (Doğan-Alparslan 2012 67vd) III Hattušili iccedilin yapılan bu antlaşmanın
oldukccedila karlı olduğu ortadadır lakin II Ramses tarafından bakıldığındaysa
antlaşmanın kazanccedilları belirsizdir Suriye boumllgesindeki aktif seferlerinin azalması
boumllgenin Hitit hakimiyetinde olmasını kabul ettiğini goumlsterebilir ya da buumlyuumlyen Asur
Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172= KBo 110 ve KUB 372 Wouters 1989 230 Byce 2005
265 Bryce 2003(b) 206) 490ldquoBirlik kurmak ve aralarında sonsuza kadar barış kurmak iccedilin Mısır Kralı İmparator Ramses-
Meiamon ile Hatti Kralı İmparator Hattušili şu terimler ile anlaştılar İmparator Mısır Kralı buumltuumln
Uumllkerlerin generali Setirsquonin oğlu Mısır Kralı buumlyuumlk general Ramesersquoin torunu İmparator Mısır
Kralı buumlyuumlk general Hatti Kralı Hatti Kralı Šuppililiumarsquonın torunu Hatti Kralı buumlyuumlk general
Hattušilirsquoyerdquo (Klock-Fontanille 2005 110) 491ldquoKardeşimin bana yazdığı şu sert soumlzleri yeni duydum (soumlyluumlyorum) lsquoNeden bana buumltuumln bu
kelimeleri bir hizmetccedili gibi yazıyorsun rsquo Hizmetccedililerimden birine yapacağım gibi sana yazdığım doğru
değil Krallığa ulaşmadın mı Bunu bilmiyor muyum Kalbimde sıkı bir şekilde aşılanmadı mı Roluumlnuuml
kral olarak yerine getir Uumlstelik yazmış olduğunuz Urhi-Tešubun bu işini duydum Bana onun hakkında
şunları yazdınız lsquoOnun yerine kral oldum rsquordquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urḫi-Tešup ile ilgili
mektubu bkz CTH 155= KUB 322 KBo 28 3 oumly 5ndash9 (Bryce 2005 276 Bryce 2003(b) 84 Klengel
2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)
151
tehlikesinin de bu durumda bir etken olması muhtemeldir Mısır kralı uzun bir
zamandır sefer yapmıyordu ve zafer sağlayamadığı iccedilin bu bir diplomatik başarıydı
bu durum Mısır Uumllkesirsquonin uluslararası mecrada hala buumlyuumlk bir guumlccedil olarak kabul
edildiğini goumlsteren bir antlaşmaydı (Bryce 2005 276 vd)
Uluslararası Kadeš Barış Antlaşması II Ramsesrsquoin saltanatının 21 yılında Pi-
Ramses kentine akdedildi492 Biri Hattušarsquoda493 diğeri Pi-Ramsesrsquote olmak uumlzere iki
adet antlaşma metni bulunmaktaydı İkisi de antlaşmanın şartlarını ilgili soumlzleşme
ortağının bakış accedilısından sunmuştur Hitit versiyonu ilk başta Akadccedila guumlmuumlş bir tablet
uumlzerine yazılmış ve daha sonra Mısırcaya ccedilevrildiği Mısırrsquoa goumlnderilmiştir Mısırca
antlaşma metni kopyaları Karnak ve Ramesseumrsquodaki Amon tapınağı duvarlarına
yazılmıştır494 Antlaşmanın Mısırlı versiyonu Mısırrsquoda yazılmıştı ve III Hattušilirsquoye
goumlnderilmeden oumlnce Akadccedilaya ccedilevrilip guumlmuumlş bir tablet uumlzerine yazılmıştı(Bryce
2005 277 vd de Martino 2006 68 Mynarova 2014 5 Edel 1950 198 Klengel
2002 76) Hitit ve Mısır antlaşma metinleri karşılaştırıldığında genellikle aynı
duumlzende yer aldığı ve anlam accedilısından bakıldığındaysa benzer ifadeleri ele aldığı goumlze
ccedilarpmaktadır (Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981)
Antlaşmadan Napterarsquonın Puduheparsquoya yazdığı mektupta 495 da bahsedilmektedir
(Langdon - Gardiner 1920 204vd)
Antlaşmanın iki versiyonu bağımsız olarak hazırlandığı ve aralarındaki oumlnemli
meselelerin kapsamlı bir şekilde tartışıldığı ve hazırlıkların oumlncesinde muumlzakere
edildiği ve tutarsızlıklardan uzak olduğu accedilıktır boumlylece kapsamlı diplomatik
iletişimin sonucunda ulaşılmış olan resmi antlaşma yapıldı Antlaşmada yer alan
oumlnemli huumlkuumlmler arasında tarafların birbirlerine karşı saldırmazlık maddesi herhangi
492ldquoYıl 21 Peret (Kış) 1 Guumln 1 ay Majesteleri Ramesses IIhellipŞu an Majesteleri Pi-Ramsesin şehir
ccedileyreğinde babası Amen-Re-Horakhti-Atumu memnun eden şeyi yapıyorduhellipMısırrsquoın uumlccedil kraliyet elccedilisi
Hatti Tili-Tešub ve Ramoseun birinci ve ikinci kraliyet elccedilileri ile birlikte ve Ramose ve Kargamıš
Yapušili elccedilisi Hattinin Buumlyuumlk Kralı Hattušilinin Firavuna getirilmesinin neden olduğu guumlmuumlş tableti
taşıyan ile birlikte elccedilisi Tili-Tešub ve elccedilisi Ramoseun eliyle Guumlney ve Kuzey in Usimare Setepenre
nin Rarsquonın oğlunun Ramsesrsquoin Kralının Majestelerinden barışı istemek iccedilin geldilerrdquo (Kitchen 1996
79ndash80 Bryce 2005 277) 493 III Hattušilirsquonin Mısır kralı II Ramses ile yaptığı antlaşma bkz CTH 91 494 Karnak Tapınağırsquonın ve Ramesseumun duvarlarına kaydedilen Mısır metnini Akadccedila metnin bir
ccedilevirisini temsil eder (Mynarova 2014 5) 495 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
152
bir isyan ya da saldırı durumunda her birinin diğerinin yardımına geleceğine dair
madde 496 ve kaccedilakların kendi uumllkesine geri goumlnderme maddeleri bulunmaktaydı
Antlaşma Mısır-Hitit ilişkilerinde ileriye doumlnuumlk bir adım olsa da antlaşma ortakları
arasındaki gerginlik tam olarak son bulmamıştı Geccedilmişte yaşanan duumlşmanlıkların
hatırası devam etmekteydi III Hattušilirsquonin II Ramsesrsquoe firavunun Kadeš Savaşırsquonı
tasvirini protesto ettiği bilinmekte ve II Ramsesrsquoin de Kadeš hakkında soumlyledikleri
şeylerden oumltuumlruuml oumlzuumlr dilemediği anlaşılmaktadır II Ramsesrsquoin zaferinin versiyonlarını
tekrarladı lakin Hitit kralı ile antlaşmaya ve şartlara uyacağına dair guumlvence verdi497
III Hattušili II Ramsesrsquoin Hitit kralının youmlnetimini net bir şekilde goumlstermesini istedi
ve Mısır kralı da bu durumu belirtti 498 ve Urhi-Tešuprsquou Hitit Krallığırsquondan
uzaklaştırma eylemini onayladı ve Mira Kralı Kupanta-Kuruntarsquoya verdiği yanıtta da
bu durumu accedilıkccedila belirtti499 III Hattušilirsquonin soyundan herhangi birinin kendisine
karşı bir ayaklanma başlatması halinde firavun III Hattušilirsquoyi askeri destekte
bulunacağının garantisini verdi500 (Bryce 2005 278 vd de Mieroop 2006 168
Wilhelm 2006(a) 238 Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981
Bryce 2006 5vd Klengel 1999 267)
Suriyersquodeki Mısır menfaatleri nedeniyle II Ramses Urhi-Tešuprsquou kendi
uumllkesinde tutmaktan memnuniyet duymaktaydı lakin bir yandan da III Hattušilirsquonin
duumlşmanlığını kazanmamaya oumlzen goumlsteriyordu Urhi-Tešup Mısır desteğine sahip
496 Bu maddenin Asur tehlikesine karşı konulduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2006 4) 497ldquoGoumlrduumln muuml topraklarımızın buumlyuumlk Tanrılar onlar bizim yaptığımız yemin soumlzuumlne tanıklık ediyorlar
Dahası yeminimi bir kenara bırakmadım Yeminine itaat ettim Ben de ona barışa ve kardeşliğe sıkı
sıkıya bağlı kalacağımhelliprdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektup bkz CTH
156=KBo 115(Bryce 2005 287 Edel I 1994 58-64) 498ldquoElbette Hatti topraklarının buumlyuumlk kralı sizsiniz Guumlneş Tanrısı size vermişti ve Fırtına Tanrısı size
babanın babasının bulunduğu yerde Hatti uumllkesinde oturmak iccedilin (hakkı) verdirdquo II Ramsesrsquoin III
Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 155 (Bryce 2005 287 Edel I 1994 52-
57 Edel II 199479-85) 499ldquoMısır toprakları kralı Buumlyuumlk Kralın Buumlyuumlk Kralı Hatti Toprakları kralı kardeşim iyi bir kardeşlik
iccedilinde iyi bir barış iccedilinde yaptığı iyi ittifakı not edin Guumlneş Tanrısı ve Fırtına Tanrısı bunu sonsuza
kadar bağışladı Daha fazla not edin Urhi-Tešup hakkında bana yazdığınız konuyla ilgili olarak Hatti
Uumllkesi kralı Buumlyuumlk Kral dilediğim gibi ele aldırdquo II Ramsesrsquoin Mira kralı Kupanta-Kuruntarsquoya mektubu
bkz CTH1661=KBo 124 KUB 323 ve KUB 384 (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8 Bryce 2003(b)
85 Singer 2006 30 Edel I 1994 74-77 Edel II 1994 124-129) 500ldquoHattušilinin oğluhellipHatti Kralı Hattušilinin yıllar sonra Hatti Kralının babası Hattušilinin yerine
yapılacaktır Hatti topraklarının soyluları ona karşı geldiyse Mısır Uumllkesi kralı Ramses bunlardan
intikam almak iccedilin piyade ve savaş arabası goumlnderecek (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8vd)
153
olsaydı tahtı geri almak iccedilin ciddi bir girişimde bulunabilirdi ama bu durumun
gerccedilekleşmediği goumlruumllmektedir Urhi-Tešuprsquoun antlaşmanın kaccedilakların uumllkesine geri
goumlnderilmesi şartı gereğince Hitit Uumllkesirsquone teslim edilmesi gerekiyordu lakin Urhi-
Tešuprsquoun II Ramsesrsquoin haberi olmadan uumllkeden ayrıldığı anlaşılmaktadır Urhi-Tešup
Suriye civarına geri doumlnmuumlş gibi goumlruumllmektedir III Hattušili Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığı
haberini alınca kardeşi II Ramsesrsquoe yazar ve firavunun peşinden gidip onu
yakalamasını ve bunun iccedilin gerekirse tuumlm kaynaklarını seferber etmesi gerektiğini
belirtir 501 Eğer Urhi-Tešup Nil Deltasırsquonda suumlrguumlne goumlnderildiyse bu durumun
Hattušarsquodaki yeni youmlnetimi oldukccedila tedirgin ettiği aşikardır Firavunun kaccedilağı bulma
ccedilabalarına rağmen Urhi-Tešup Hitit Uumllkesirsquone geri doumlnduuml ve II Ramses kaccedilağı nerede
arıyacağına dair III Hattušilirsquoye tavsiyelerde bulundu Hitit kralının rızası dışında
gerccedilekleşen bir olay olması sebebiyle II Ramsesrsquoe oumlfke dolu bir mektup yazdı ve
firavun mektubu okuduktan sonra yine oumlfke dolu bir mektupla karşılık verdi Urhi-
Tešuprsquou yerini bilmediğini belirtti502 II Ramses Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesinde
olduğu ile ilgili doğru soumlyluumlyor olabilirdi Urhi-Tešuprsquoun hayatının geri kalanında
Mısır ve Hitit otoritesinden kurtulduğu ve Guumlney Anadolursquoda suumlrguumlndeyken bir krallık
kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 280 vd Bryce 2003(b) 209vd)
Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında antlaşma doumlneminde elccedililik yaptığını bildiğimiz
ldquoPa-rekh-anrdquo ccedilivi yazılı metinlerde 503 ise Pirihnawa olarak geccedilmektedir 504 Hitit
Uumllkesirsquonden Mısır Uumllkesirsquone giden kervanın kuşkusuz Suriye boumllgesinden geccediltiği
duumlşuumlnuumllmektedir Ugaritrsquote ccedileşitli metin kaynakları ve Filistinrsquoden elde edilen dağınık
501 ldquoMısır Kralı Buumlyuumlk Kral piyadesini ve savaş arabalarını kendilerine goumlstermeli ve Urhi-Tešupu
Mısıra goumltuumlrmek iccedilin altınını guumlmuumlşlerini atlarını bakırını ve kıyafetlerini harcamalıdır Hattiye
karşı guumlccedilluuml ve savaş accedilmaya izin vermeyecek rdquo (Bryce 2005 280) 502ldquoUrhi-Tešup meselesi hakkında bana yazdığın şeylere gelince lsquoOnun Kadeš Uumllkesirsquone gittiği durumu
doğru değil Halep topraklarına gitmiş olduğu durumu doğru değil O Kizzuwadna Uumllkesirsquone gittiği
durumu doğru değilrsquo - boumlylece yazdınız Bak Urhi-Tešup meselesi hakkında yazmış olduğunuz şu
soumlzleri şu şekilde anlamadım lsquoOnu Mısır Uumllkesirsquone getirinrsquo Nerede olduğunu bilmiyorum [Bir kuş
gibi uccediltu]rdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoya Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 156=KBo
115 (Bryce 2005 281 Wouters 1989 231 Bryce 2003(b) 209 Edel I 199458-65 Edel II 1994
68-69) 503 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektubu bkz CTH 158 504ldquoKız kardeşime soumlyle kız kardeşimin elccedilisi olan Tili-Tešup şimdi kız kardeşimin elccedilisi Riamaššii kız
kardeşimin elccedilisi Pirihnawa elccedilim ve Zinapa ve Mania eşliğinde benden oumlnce geldi Bana kız
kardeşimin sağlığını Buumlyuumlk Kralın sağlığını Hatti Kralının erkek kardeşimin sağlığını ve oğullarının
sağlığını anlattılar Ve ccedilok sevindimrdquo (Bryce 2003(b) 60 Beckman 1996 129-131 Edel I 1994
106-109 Edel II 1994 161-178)
154
buluntular Mediggo kentinde ele geccedilen Hitit fildişinin iki kralın arasında imzalanan
guumlmuumlş tabletin varlığını sembolik olarak goumlsterebileceği duumlşuumlnuumllmektedir (Singer
2006 29)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki savaşın ve barışın Šaušgamuwa
Antlaşmasırsquonda da geccediltiği goumlruumllmekte ve Amurru Krallığı sebebiyle savaştıkları ama
artık barış iccedilinde oldukları belirtilmektedir 505 (Klengel 2002 80) IV Tuthaliya
kuzeni Kuruntarsquonın aniden hastalanması sebebiyle Mısırrsquoa tıbbi uzmanlığı sebebi ile
yazdı ve firavun Hitit kralına tavsiyeler verdi506 Kuruntarsquonın Mısır tıbbı sayesinde
iyileştiği anlaşılmaktadır (Bryce 2005 303 Karauğuz 2007 53 Bryce 2003(b)
117 Klengel 2002 144)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki ilişkiler oumlnemli ticaret yollarının geccediltiği
Levant boumllge sebebiyle kesişmiştir Genellikle iki uumllke arasında duumlşmanca bir tutum
soumlz konusudur Mittani Krallığırsquona karşı ilk başta ortak bir karar ile soumlzuuml geccedilen krallığa
karşı bir politika izleseler de oumlzellikle Hititlerin Mittani Krallığırsquonı yıkması ile birlikte
ikili tekrar boumllgenin hakimiyeti iccedilin karşı karşıya kalır Ayrıca boumllgede yer alan
Amurru Krallığı uumlzerinde hakimiyet kurma ccedilabası ile bu durum daha net bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir I Šuppiluliuma doumlneminde artan ve net bir şekilde
goumlzlemlenen duumlşmanlık Kadeš Savaşırsquonda patlak vermiştir Kadeš Savaşırsquonın galibi
bilinmese de Suriye Boumllgesirsquonde yer alan toprakların Hitit Krallığırsquonda kalması
savaşın Hitit lehine sonuccedillandığının bir goumlstergesi olarak yorumlanabilir Hitit-Mısır
ilişkilerinin yumuşamasını sağlayan bir etken olmuştur ve evlilikler mektup ve hediye
değiş tokuşu gibi bir ccedilok etmen ile siyasi tarih devam etmiştir Ancak Hitit tahtında
hakkı olan Urhi-Tešuprsquoun oumlnce Kıbrısrsquoa arkasından da Mısır Krallığırsquona kaccedilması iki
505 ldquoFakat majestemin babasının kardeşi Muwatalli kral olduğunda Amurrulular ona şoumlyle soumlyleyerek
ona karşı succedil işlediler lsquoBiz sana sadık koumlleler idik Şimdi artık senin koumllelerin değilizrsquo Ve onlar Mısır
Uumllkesi kralına gittiler ve majestemin babasının kardeşi Muwatalli ile Mısır Uumllkesi kralı Amurrulular
yuumlzuumlnden birbirleriyle savaştı Muwatalli onu yendirdquo (Karauğuz 2002 198 Beckman 1996 98-102) 506ldquoGoumlrduumln muuml şimdi yazıyı ve Pariamahu doktorunu goumlnderdim Tarhuntašša Uumllkesi kralı Kuruntaya
ilaccedil hazırlamak iccedilin goumlnderildi ve yazdığınız gibi tuumlm ilaccedilları tahsis edilecektir Size geldiğinde
Tarhuntašša Uumllkesi Kralı Kuruntayı goumlrevlendirir ve onun iccedilin ilaccedil hazırlayabilir Ve Kurunta ile
birlikte olan ve Mısıra gitmelerine izin veren bu iki doktoru goumlnder Yazı ve doktor Pariamahu ona
ulaşır ulaşmaz o guumln bu iki doktor faaliyetlerini sonlandırmalıdır Bak ne soumlylediğini anladım Bu
sırada yazar ve doktor Pariamahu yolda ve yazdığınız gibi her tuumlrluuml ilacı paylaşıyorrdquo II Ramsesrsquoin
III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 1633= KUB 367 (Bryce 2005 303 Bryce 2003(b) 117
Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)
155
uumllke arasında bir kriz yaşanmasına sebep olmuştur Hitit kralı muumllteciyi geri isterken
firavun başlangıccedilta bu durumu kullanmış fakat sonrasında Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığını
belirtmiştir Kadeš Barış Antlaşması şartları arasında yer alan hanedan soyunun
devamının kral olarak kabul edilme maddesi de bu durum ile ilgilidir Hitit-Mısır siyasi
ilişkisinin yuumlzyıllar boyu inişli ccedilıkışlı bir şekilde gittiği goumlzlemlense de sonunda barış
ve kardeşlik duygusu iki uumllke arasında huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
IIIB2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Hitit-Mısır ilişkileri Kadeš Savaşı ve Kadeš Barışırsquonı getiren olaylar silsilesi
ccedilerccedilevesinde ele alındıktan sonra her iki saray arasında kız alığ vermenin ne şekilde
olduğu bu boumlluumlmde ele alınmıştır Hitit ve Mısır Krallıkları arasında bilinen uumlccedil adet
evlilik ya da evlilik talebi bulunmaktadır Bunlardan ilki belki de en ilgi ccedilekicisi oumllen
Mısır kralının eşinin I Šuppiluliumarsquonın oğullarından birini kendine eş olarak
istemesidir İkinci evlilik III Hattušilirsquonin bir kızı ve II Ramses arasında
gerccedilekleşmiştir Uumlccediluumlncuuml evlilikse IV Tuthaliya zamanında III Hattušilirsquonin bir diğer
kızı ve II Ramses arasında gerccedilekleşmiştir
I Šuppiluliumarsquoya Karkamıš kuşatmasında Mısırrsquodan ilginccedil bir mektup geldi
(Roumlllig 1974 18 Bryce 2005 178 Schulman 1979 177) Mektup507 firavundan
değil kraliccedileden gelmekteydi Kraliccedilenin adı mektupta yer almaz ancak ldquodahamunzurdquo
yani anlamı kralın eşi olan Mısır terimiyle belirtilmiştir Eşinin adı metinde
ldquoNiphururiyardquo olarak geccedilmektedir (de Martino 2006 56 Bryce 2005 179 vd
Wilhelm 2004 73vd Bryce 1990 97vd Wilhelm 2009 110vd Karauğuz 2007
50vd Meissner 1918 32vd Pelvanoğlu 2018 47vd Devecchi - Miller2011 147
Murnane 1990 23 Bryce 2003(b) 179 Klengel 2002 44vd) Mısır kralının
kimliğini belirlemek oumlnem arz ediyordu kralın Akhenaton ya da Tutankamon olduğu
ile ilgili goumlruumlşler mevcuttur lakin prenomen Nebkhepurersquonin ccedilivi yazımının
Tutankamonrsquou ifade ettiği anlaşılmıştır Kraliccedilenin ise Mısır kayıtları sayesinde
Aneksunamun olduğunu bilmekteyiz Akhenaton ve Nefertitirsquonin altı kızından biriydi
507 ldquoBenim oğlum yok Ama birccedilok oğlunuz olduğunu soumlyluumlyorlar Bana oğullarından birini verirsen
kocam olur Asla bir hizmetccedilimi kullanamayacağım ve onu kocam yapamayacağımrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS p 94 fragman 28 a iii 11ndash15 (Bryce 2005 178 Klengel
2002 45)
156
ve uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk kızı Firavun olan eşinin oumlluumlmuuml sırasında Tutankamonrsquodan uumlccedil yıl
yaşlı ya da daha yaşlıydı ve tahmini olarak yirmi bir ya da yirmi iki yaşlarındaydı
(Bryce 2005 179)
Kraliccedile eşinin vefat ettiğini bir ccedilocuğu olmadığını ve uumllkesinden biri ile
evlenmek istemediğini yazmaktadır Yakındoğursquoda diğer uumllkelerin haremlerine
prensesler goumlnderildiği bilinmektedir lakin bu mektuba kadar prens istendiğine dair
bir kayıt bulunmamaktadır Hitit kralının soumlz konusu mektubu aldığında firavunun
henuumlz oumllduumlğuumlnuuml bilmediği tahmin edilmektedir (Schulman 1979 179) Soumlz konusu
mektup sadece doumlnemin şartları iccedilinde değil ayrıca Mısır Uumllkesi iccedilinde oldukccedila ilginccedil
bir durumdu Mısır Krallığırsquonın birccedilok farklı saraydan prenses aldığı halde başka bir
saraya prenses goumlndermediği bilinmektedir Ayrıca evliliği isteyenin prenses değil de
bir kraliccedile olması oldukccedila şaşılacak bir durumdur Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır
kralına yazdığı bir mektupta ldquoEskiden Mısır kralının kızı hiccedilbir uumllkeye evlenme
amacıyla verilmezdirdquo demektedir (Schulman 1979 179)
Saraylar arası evlilik o ccedilağda oldukccedila olağan bir uygulamaydı Krallar arasında
bağ kuruluyor ve eşit guumlccediller birbirleri ile akraba oluyorlardı Genellikle bir kral diğer
uumllkenin kralına kızlarından birini ya da kız kardeşlerinden birini yolluyor ve evlilik
bağı bu sayede kuruluyordu Ayrıca soyun devamı da genellikle goumlnderilen prensesin
ccedilocukları uumlzerinden devam ediyordu Mısır Uumllkesirsquone goumlnderilen prensesler hep cariye
konumunda kalmışlardı ve hiccedilbir zaman kraliccedilelik konumuna ulaşamamışlardı Soumlzuuml
geccedilen mektupta ise bir krallık soyunun değişmesinden bahsediyordu Normalde diğer
uumllkeye bir prenses goumlnderilip gittiği uumllkede kraliccedile olurken burada tam tersi bir durum
olan kraliccedilenin uumllkeyi youmlnetmek ve kendisine eş olması iccedilin bir kral istediği
anlaşılmaktadır (Schulman 1979 179 Klengel 1964 80) Tuhaf ve acayip bir durum
olduğu kesindir Mısır Krallığı mektubun geldiği doumlnemde siyasi ve askeri accedilıdan zayıf
bir konumda bulunmaktaydı (Schulman 1979 187)
Başta boumlyle olağan dışı bir duruma inanmadıkları iccedilin kraliccedile ikinci kez mektup
yollamıştır I Šuppiluliuma Hattušaziti adlı bir hizmetkarını olayı araştırması iccedilin
Mısırrsquoa goumlnderdi Diplomatik evlilikler Eskiccedilağrsquoda sıklık ile rastlanılan bir olgu olsa
dahi firavunun dul eşinin evlilik ittifakı sunması soumlzuuml geccedilen doumlnem iccedilin oldukccedila
157
alışılmadık bir durumdur Bir kraliccedile yabancı bir prense krallığının tahtını teklif
etmekteydi (Bryce 2005 179 de Martino 2006 57 Klengel 1999 163 Klengel
2002 46) I Šuppiluliuma bu durumu ldquoHayatım boyunca boumlyle bir şey asla başıma
gelmedirdquo diye belirtecekti (de Mieroop 2007 123 Collins 2007 49 Klengel 2002
45)
Hattušaziti yanında Mısır kraliccedilesinin oumlzel elccedililerinden biri olan Hani508 adlı
bir adam ile birlikte Hitit kralı I Šuppiluliuma ile buluştu buluşma Hitit sarayının
suumltunlu seyir odasında gerccedilekleşti Burada Hattušaziti kralına Mısır kraliccedilesinden
oumlfkeli bir mektup verdi 509 kraliccedile eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve oğlunun olmadığını
belirtmektedir I Šuppiluliuma bu durum karşısında bunun bir komplo olduğu
sonucuna vardı510 Mısır kraliccedilesinin isteğinin tutarsız olduğu duumlşuumlnuumllmekteydi ama
daha sonra Mısır elccedilisi Hanirsquonin Hitit kralı I Šuppiluliuma ile yaptığı goumlruumlşmelerde
Hitit kralına karşı olan yaklaşımı uzlaştırıcı ve hoşgoumlruumlluumlyduuml511 (Bryce 2005 180vd
Klengel 1999 161vd)
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oğlu II Muršilirsquonin yıllıklarından oumlğrendiğimiz
kadarıyla 512 Hitit kralının Mısır kraliccedilesinin soumlzuumlne sonunda guumlvendiği
anlaşılmaktadır I Šuppiluliuma Zannanza513 isimli oğlunu Mısır kraliccedilesine eş olarak
508 Mısır Krallığırsquonın tecruumlbeli ve başarılı bir temsilcisi olarak bilinmektedir (Bryce 2005 181) 509ldquoNeden beni aldattılar dedin Oğlum olsaydı kendimin ve uumllkemin yabancı bir uumllkeye karşı utanccedil
kaynağı olur muydum Bana inanmadın ve benimle konuşmadın bile Kocam oumllduuml Oğlum yok Asla
bir hizmetccedilimi almam ve onu kocam yapmam Başka bir uumllkeye yazmadım Sadece senin iccedilin yazdım
Birccedilok ccedilocuğun olduğunu soumlyluumlyorlar Oumlyleyse bana bir oğlunu ver O bana koca olacak Mısırda kral
olacak (DS pp 96ndash7 boumlluumlm 28 a 3 50 ndash a iv 12) 129 (Bryce 2005 180 vd de Mieroop 2007
122vd Bryce 2003(b) 184 Collins 2007 49 Klengel 2002 46) 510ldquoOnlar (Hitit Kuvvetleri) uumllkeniz olan Amkarsquoya saldırdığında muhtemelen korkuyordunuz ve bana
oğlumun (benim gibi) goumlrevini sormaya devam ettiniz O bir şekilde rehin haline gelecek Onu kral
yapmayacaksınızrdquo (DS s 97 frag 28 e3 iv 8ndash12 Bryce 2005 181) 511ldquoEy efendim Bu bizim uumllkemizin utancıdır Kralın bir oğlu olsaydı yabancı bir uumllkeye gelip kendimiz
iccedilin bir efendimiz olmasını ister miydik Efendimiz olan Niphururiya oumllduuml Onun oğlu yok Efendimizin
karısı yalnız Mısırrsquodaki krallık iccedilin efendimizin (I Šuppiluliuma) bir oğlunu arıyoruz Ve kadın iccedilin
hanımefendimiz iccedilin onu kocası olarak arıyoruz Ayrıca başka bir uumllkeye gitmedik sadece buraya
geldik Şimdi efendimiz bize bir oğul verrdquo (DS s 97ndash8 parccedila 28 e3 iv 13ndash25 Bryce 2005 181
Klengel 2002 46) 512II MuršilildquoBabam ccedilok sevinccedilliydi o kadının soumlzuumlne uyuyordu ve kendisini bir oğulla meseleyle
ilgileniyordurdquo (DS S 97 frag 28 a iv 13 -15 Bryce 2005 181 Klengel 2002 46) 513 I Šuppiluliumarsquonın beş oğlu bulunmaktaydı bunlardan uumlccedil tanesinin belirli goumlrevleri bulunmaktaydı
en buumlyuumlk oğlu Arnuwanda veliaht prensti ikinci oğlu Telipinu ve uumlccediluumlncuuml oğlu Šarri-Kušuh Suriye
boumllgesinde bulunan Halpa ve Kargamıš şehirlerine youmlnetici olarak atanmıştı En kuumlccediluumlk oğlu Muršili o
158
goumlndermeyi duumlşuumlnduuml Diplomasi silahlı kuvvetten daha az maliyetle oumlnemli politik
hedeflere ulaşılmasını sağlamıştır I Šuppiluliuma oğullarından birinin Mısır kralı
olma ihtimalini ccedilekici bulmakta ve bu sayede Hitit topraklarını ccedilok uzun bir mesafeye
kadar genişletebilirdi Hitit kralının konuyla ilgili en buumlyuumlk sıkıntısı oğlu
Zannanzarsquonın guumlvenliğiydi ve Mısırrsquoa gittiğinde zarar goumlrmeyeceğine ikna olduktan
sonra oğlunun Mısır Krallığırsquona gitmesini onayladı (Bryce 2005 181 vd Schulman
1979 177vd Wilhelm 2006(a) 237 Klengel 1999 163 Klengel 2002 47)
Zannanza Mısırrsquoa olan yolculuğuna başladı ve I Šuppiluliuma başkent Hattušarsquoya
doumlnduumlğuumlnde oğlunun Mısırrsquoa vardığı haberini bekledi Hitit elccedilisi Zannanzarsquonın
Mısırrsquoa yaptığı yolculuk sırasında oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml bildirdi Hitit kralı Mısırlılarrsquoı
oğlunun cinayetinden sorumlu tutuyordu514 (Bryce 2005 182 Murnane 1990 24vd
Bryce 2003(b) 187vd Collins 2007 49 Klengel 2002 47vd) Zannanzarsquonın
oumlluumlmuumlnuuml sonucunda Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasındaki duumlşmanlık arttı Bu durum
Kadešrsquote yapılan savaş ile sona erdi515 (Bryce 2005 183 Klengel 1999 163vd)
III Hattušili doumlneminde Mısır kralı II Ramses ile evlenen iki prenses olduğu
bilinmektedir (Schulman 1979 186) İlk evliliğin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 34
yılında ikinci evliliğinse ilk evlilikten sonra fazla suumlre geccedilmeden olduğu ve III
Hattušilirsquonin vefatından sonra yani IV Tuthaliya zamanında yapıldığı
anlaşılmaktadır İkinci evliliğin tanımlamasında ldquodiğer kızırdquo ifadesi dikkat ccedilekicidir
Goumlnderilen ilk prensesin kısa bir suumlre iccedilerisinde oumllmuumlş olduğu tahmin edilmektedir
(Schulman 1979 192vd Meissner 1918 63 Bryce 2003(b) 111 Collins 2007 62
Klengel 1999 287vd Klengel 2002 126) İlk goumlnderilen prensesin zamanında Hitit
Krallığırsquonın guumlcuumlnuumln azaldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Schulman 1979 191) Mısırrsquoa giden
prensesin adının Hititccedilersquosini bilmesek dahi Mısırca ismi olan ldquoMarsquoat-neferu-rerdquo
ldquoRarsquonın guumlzelliği gerccedilektirrdquo anlamına geldiği bilinmektedir (Uumlnal 2014 350
Meissner 1918 62 Klengel 2002 136) Mısır metninde yer alan prensesin Hititccedile
doumlnemde ccedilocuk yaşta ya da ergenlik ccedilağlarındaydı Bu sebeple sadece doumlrduumlncuuml oğlu geriye kalıyordu
(Bryce 2005 181 Klengel 2002 46vd) 514 II MuršilildquoBabam Zannanza cinayetini duyduğunda Zannanzaya ve konuştuğu tanrılara
ağlamaya başladı lsquoOh Tanrılar Koumltuumlluumlk yapmadım ama Mısır halkı bunu bana yaptı Onlar ayrıca
uumllkemin sınırına saldırdılar rdquo I Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 = KUB 194 (Bryce 2005 182
Bryce 1990 100 Murnane 1990 24) 515 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1
159
isminin Šauškanu olduğu duumlşuumlnuumllmekte (Klengel 2002 128) ve prenses iccedilin ldquoyuumlzuuml bir
tanrıccedilanınki gibi guumlzeldirdquo denilmektedir (Kılıccedil - Duymuş 2007 96)
III Hattušili II Ramsesrsquoe evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektupta516 Babil ve
Asur krallarının Hitit kralına yapılacak evlilik ile ilgili yazdıklarını ve Mısır kralının
Babil kralının kızını da kraliccedile olarak krallığına istediğini ama Hitit prensesinin Mısır
Krallığırsquona gideceğini bildiği iccedilin onu goumlndermeyi duumlşuumlnmediğini ve bunun doğru
olmadığını belirtmiştir 517 (Klengel 2002 121) II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye
goumlnderdiği mektupta518 III Hattušilirsquonin oumlnceden goumlnderdiği bir mektuba atıf yaparak
prensesi goumlndereceğini ve ccedileyizinin Babil kralının goumlnderdiği ccedileyizden daha buumlyuumlk
olacağını soumlylediğini belirtmiştir519 (Klengel 2002 122)
II Ramsesrsquoin Hattušilirsquoden atlar değerli taşlarla kaplı bir kadeh abanoz yatak
ve 335 šekel ağırlığında Hitit kralı III Hattušilirsquonin bir heykeli de bulunmaktaydı II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği hediyeler arasındaysa bir maymun
bulunmaktaydı Koumllelerin de iki saray arasında sıkccedila hediye olarak goumlnderildiği
bilinmektedir Hediyeler kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri tarafından da verildi ve alındı
Elccedililer sadece kral iccedilin değil bazen kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri ve diğer saray
uumlyeleri iccedilin de kendi geldikleri uumllkeden hediyeler getirdiler Mısır kraliccedilesi Naptera
Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya 88 šekel ağırlığında altın on iki telli bir kolye boyalı keten
kıyafetler goumlnderdi520 (Bryce 2003(b) 91 Beckman 1996 123 Klengel 2002 98)
Puduheparsquoya gelen hediyeler arasında keten dokumalar rengarenk kumaşlar elbiseler
altından kolyeler altın ile guumlmuumlşten yapılma bilezikler kıymetli taştan yapılmış doğan
heykelciği yuumlzuumlk iccedilki kapları renkli bisus iplikleri ile dokunmuş tunikalar abanoz
516 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 711 517ldquoKardeşime soumlyle Şimdi Babil kralı ve Hanigalbat kralı bana şoumlyle yazdı lsquo Hitit kralının kızı Mısır
kralına goumlnderilecek ve Mısır kralı onu Mısır Uumllkesirsquonin kraliccedilesi yapacak ama kızımı onların yerine
koymuşrsquo Bu krallar bana boumlyle yazdı Ama onlar Babil Uumllkesi kralının kızını istediği iccedilin onlara (onu)
kraliccedileliğe vermeyi duumlşuumlnmuumlyorum Bir kızı başka bir kızın yerine koymak doğru değilrdquo (Klengel 2002
121 Edel I 1994 94-95 Edel II 1994 153-154) Asur Krallığı o doumlnemde Kuzey Mezopotamyarsquoyı ele
geccedilirmişti bu sebeple Hanigalbat kralı olarak kast edilen Asur kralı olmalıdır (Klengel 2002 121) 518 II Ramsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz CTH 159=KUB 337 + KBo
117 519ldquoGerccedilekten gelin sana gidecek ve acele etmesine izin vereceğim Babil kralının kızından ve Zulabi
kralının kızından daha buumlyuumlk bir ccedileyiz vereceğimrdquo (Klengel 2002 122 Edel I 1994 141-143 Edel
II 1994 217-228) 520 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
160
ağacından kirişler III Hattušilirsquonin goumlz rahatsızlığında kullanması iccedilin sandık dolusu
ilaccedil bunlar arasındaydı 521 (Uumlnal 2014 391 Klengel 2002 143) Mısır prensi
Šutahapšap Hitit kralı III Hattušilirsquoye ağırlığı 93 šekel olan iyi altından beyaz taş
boynuzlu ve siyah goumlzluuml oumlkuumlz şeklinde bir kadeh hediye etti (Beckman 1996 122
Edel I 1994 34-36 Edel II 1994 59-61) ve bunu mektubuna ekledi522 Hediyeler
goumlndericiden alıcıya tebrik ve iyi niyet dilekleri iccedileren mektuplar ile birlikte gitti
Yazışmalar ccedilerccedilevesinde sunulmasına rağmen bu belgelerin esas amacı hediyeleri
tanımlamak ve accedilıklamak ile onları kimin goumlnderdiği ve alıcılarının kim olduğunu
accedilıkccedila belirtmeye youmlnelikti (Bryce 2003(b) 91vd)
Evlilik sonrasında II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoyi Mısır Uumllkesirsquone ccedilağırdığı
bilinmektedir III Hattušili başlangıccedilta bu teklifi kabul etti sonra firavun Kenan
boumllgesine gideceğini ve III Hattušili ile doğu deltada bulunan ikametgacirchında
kendisine refakat etmesini isteğini yineledi523 Soumlz konusu davetin Mısır Uumllkesirsquonin
ihtişamını sergilemek iccedilin ya da II Ramsesrsquoin imajını diğer kralların arasında arttırmak
iccedilin olduğu soumlylenebilir III Hattušili bu daveti ayaklarındaki rahatsızlık sebebiyle
geri ccedilevirdi buna rağmen iki uumllke arasındaki sıcak ilişki devam etti ve Mısırrsquoa ikinci
bir prenses goumlnderilmesi ile birlikte bu durum daha da kuvvetlendi Koptosrsquotaki buumlyuumlk
tapınakta bulunan stel 524 uumlzerinde bu durum sunuldu Yapılan soumlz konusu ikinci
evliliğin III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra Puduhepa tarafından gerccedilekleştirildiği
duumlşuumlnuumllmektedir525 (Bryce 2005 284 vdd)
521 ldquoPirihnawa ile gitmesi iccedili bir atlı araba ayarladım ve memur haberci Pirihnawa ile birlikte Amurru
Uumllkesi prensi Bentešinarsquoya gitti Bentešinarsquoya getirdiği tuumlm ilaccedilları verdi ve Bentešina Pirihnawarsquodan
sonra size getirilmesi iccedilin duumlzenlediği ilaccedilları kardeşime sargu-memuru goumlnderdirdquo (Bryce 2003(b)
116 Edel I 1994 2-9 Edel II 1994 18-19) 522 II Ramsesrsquoin oğlu prens Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 169 523ldquoGuumlneş Tanrısı (Mısır) ve Fırtına Tanrısı (Hattinin) ve tanrılarım ve benim Kardeşlerimin tanrıları
Kardeşimin Kardeşini goumlrmesine neden olacak ve benim Kardeşim gelip beni goumlrmek iccedilin bu iyi oumlneriyi
yerine getirebilir Ve sonra birbirimizi kralın (Ramsesin) oturduğu yerde yuumlz yuumlze goumlrebiliyoruz Bu
yuumlzden Kardeşim ile tanışmak ve yuumlz yuumlze goumlruumlşmek ve onu topraklarımın iccediline almak iccedilin Kenanrsquoa
gideceğimrdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH161=KBo 281 (Kitchen 1982
90 Bryce 2005 285 Edel I 1994 22-24 Edel II 1994 39-41) 524 Bkz Resim 38 525 ldquoHattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı zengin ve muazzam buumlyuumlkluumlkte Kaškanın zengin ve muazzam
ganimetleri olan Hattinin zengin ve muazzam ganimeti olan Zodun zengin ve muazzam ganimetleri
olan -ki yazmada bile bilinemeyen- zengin ve devasa ganimetleri goumlnderdi Guumlney ve Kuzey Mısır kralı
Usimare Setepenre Re oğlu II Ramses ve aynı şekilde birccedilok at suumlruumlsuuml birccedilok sığır suumlruumlleri bir suumlruuml
suumlruuml keccedili bir ccedilok oyunun suumlruumlsuuml diğer Kızıya goumlnderilmeden oumlnce Guumlney ve Kuzey Mısır kralı Usimare
161
II Ramses III Hatušilirsquoye kızını Mısır Uumllkesirsquone hala goumlndermemesi sebebiyle
serzenişte bulunmuştur 526 Puduhepa mektubunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde gelin
goumlnderme sırasında yaşanan gecikmenin uygun bir ccedileyiz toplamak iccedilin harcanan
suumlrenin neden olduğunu accedilıklamıştır Hattušarsquoda ccedilıkan yangının kraliyet hazinesinde
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektupta kardeşinin
beklemesini ve başka eşi olup olmadığını sormuştur527 Ayrıca hazırlıkların bittiğini
ve prensesin yolda olduğu haberini verdi ve II Ramses bu duruma youmlnelik yazdığı
mektupta firavununun mutlu olduğu anlaşılmaktadır 528 Metinlerde Hattušarsquodan
goumlnderilen ccedileyizin ayrıntılı bir şekilde aktarıldığı goumlruumllmektedir529 (Bryce 2005 282
vd)
Mısır ile yapılan ilk evlilik antlaşmasında prensesin ccedileyizinin toplanmasındaki
gecikmeler gelin ve ccedileyiz goumlnderilmeden oumlnceki tuumlm formalitelerin tamamlanmasının
bir kaccedil yıl gibi bir suumlreye uzadığı duumlşuumlnuumllmektedir Ccedileyiz nakliyesinin iki aşamada
gerccedilekleştiği bunlardan ilki iccedilin Puduhepa II Ramsesrsquoten hayvanların ve koumllelerin
goumlnderimini guumlvenli bir şekilde sağlayabilmek iccedilin suumlvari istedi Puduheparsquonın
Setepenre Renin oğlu II Ramses Mısıra hayat verdiği iccedilin ikinci (boumlyle) bir olaydı (Koptos Stel
7ndash11 Kitchen 1996 111) 526 ldquoŞimdi sen Kardeşim bana şoumlyle yazdınlsquoKardeşim bana yazdı lsquoSana bir kız goumlndereceğimrsquoAma
onu alı koydunuz ve bana Onu bana neden vermedinhellip Şu anda onu sana veremem Biliyor musun
siz benim kardeşim olarak Hatti Evi ateşten yok edildiğini biliyor mu Urhi-Tešup onu Buumlyuumlk Tanrıya
verdi Urhi-Tešup orada (seninle) olduğundan ona sorrdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176=KUB 2138 oumly 7rsquo-12 rsquo) (Bryce 2005 282 Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins
2007 62 Hoffner 2009 283 Bryce 2003(b) 107 Beckman 1996 126 Edel I 1994 216-223 Edel
II 1994 322-344 Klengel 2002 106) 527ldquoKardeşimin hiccedil karısı yok mu Kardeşim onları (yani evlilik duumlzenlemeleri) kardeşliğini ve (bizim)
haysiyetini dikkate almaz mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176=KUB 2138
(Hoffner 2009 286 Beckman 1996 128 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 528ldquoKardeşimin bana goumlnderdiği tableti goumlrduumlm ve Hattinin Buumlyuumlk Kraliccedilesinin kız kardeşimin bana
ccedilok nezaketle yazdığı tuumlm meseleleri not ettimhellip Hatti Kralı Buumlyuumlk Kral bana şunları yazdı İnsanların
gelmesine izin verin kızımın kafasına iyi yağ doumlkuumln ve Mısır Kralı Buumlyuumlk Kralın evine getirilebilir
lsquohellip Kardeşimin bana yazdığı bu karar muumlkemmel muumlkemmelhellip (bizim) iki buumlyuumlk uumllke sonsuza kadar
bir toprak haline gelecekrdquo IIRamsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz
CTH 1592= KUB 363 12 20 (Kitchen 1982 85 Bryce 2005 283 Klengel 2002 128 Bryce
2003(b) 109) 529ldquoSonra (Hattušili) en buumlyuumlk kızının ondan oumlnce on altıncı altın guumlmuumlş ve bakırdan onlardan
sınırsız atların sığır keccedili ve koyunların on binlerce altın guumlmuumlş ve bakırdan getirilmesiyle getirildi
Uumlstelik Guumlney ve Kuzey Mısır Kralı Usimare Setepenre Renin oğlu II Ramessese getirdikleri uumlruumlnler
hayattaydı Sonra bir kişi Majesteleri bilgilendirmek iccedilin şoumlyle dedi Hattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı en
buumlyuumlk kızını her tuumlrden haraccedilla goumlnderdi Yolları (Hattinin Prensesi ile birlikte Hatti Prensi ile
birlikte)rdquo (Kitchen 1996 94 Bryce 2005 283)
162
isteğinin gerccedilekleşmesi oldukccedila oumlnem taşıyordu ccediluumlnkuuml Hitit Krallığırsquonda o doumlnemde
yoğun bir kıtlık yaşanıyordu ve canlıları taşıyan kervanın Mısır Krallığırsquona ulaşması
uumlzerinde yağma ve talan hareketleri artacaktı Puduhepa II Ramsesrsquoe cevap
vermemesinden dolayı sitem etti III Hattušili II Ramsesrsquoe kızının ayrılmaya hazır
olduğunu belirtti II Ramses ise bu durumu sevinccedille karşıladı530 Yazışmalarda duumlğuumln
kervanına Hitit birlikleri tarafından Hitit prensi belki de Nerikkalirsquonin eşlik edeceği
bildirildi Hitit kraliccedilesi kervana Suriyersquonin guumlneyindeki Mısır sınırına kadar eşlik
edecektir II Ramses boumllgedeki valilerinden birine kervanın can ve mal guumlvenliği iccedilin
ve ayrıca tuumlm ihtiyaccedillarının karşılanması iccedilin talimat verdi (Bryce 2003(b) 108vd)
Duumlğuumln alayındaki can ve mal guumlvenliğinin sağlanması iccedilin buumlyuumlk bir askeri kuvvete
ihtiyaccedil vardı ayrıca bu durum Ramses ve Puduhepa arasındaki mektuplaşmalarda da
net bir şekilde goumlzlemlenmektedir IIRamses ile Puduhepa arasındaki mektuplaşmalar
genellikle ccedileyiz ve başlık parası ile ilgilidir (Bryce 2005 282 Singer 1991(b) 268)
Askeri kuvvete bu kadar ihtiyaccedil duyulmasının bir başka sebebiyse konvoyda bulunan
Kaškalı esirlerin531 koyun ve davarların da alayda bulunmasıydı (Bryce 2003(b) 109
Klengel 2002 128 Klengel 2002 130 vd)
Evlilik II Ramsesrsquoin saltanatının 34 Yılında gerccedilekleşmiştir Mısır uumllkesi
hangi krallıkla evlilik yaptığına bakmaksızın eşinin geldiği saray kralından uumlstuumln
pozisyonda bulunmayı yeğlerken bu durum Hitit krallığında zıttıydı Hitit kralı bu
durumu bağlayıcı birleştirici bir guumlccedil olarak goumlruumlyorlardı Mısır sarayı ccedileyiz iccedilin fazla
maddiyat talep etse de Hitit sarayı iccedilin boumlyle bir durum soumlz konusu değildi Hitit
prensesinin gittiği uumllkede bir tuumlr denetim ya da baskı uygulamaya youmlnelik bir durumda
olduğu goumlruumllmektedir Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi
goumlzuumlkse de iki uumllkenin diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir
Soumlz konusu prensesin Hititccedile adı bilinmemektedir lakin Mısırca M3t-Hr- nfrw-Rˁ
şeklinde geccedilmektedir ldquoRersquonin guumlzelliği olan ve Horusrsquou goumlrenrdquo anlamına gelmektedir
Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi goumlzuumlkse de iki uumllkenin
530 ldquoHarika harika kardeşimin bana yazdığı bu durum Guumlneş Tanrısı Fırtına Tanrısı Mısır Uumllkesi
Tanrıları Hatti Uumllkesi Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkemizin sonsuza dek birleşeceğini verdirdquo (Bryce 2003(b)
109) 531Kaškalı esirlerin kaccedilıp boumllgedeki diğer seyyahların guumlvenliğini tehlikeye sokmamaları iccedilin sıkı bir
goumlzetim altında tutulmaları iccedilin II Ramses Puduheparsquoya ısrarcı olmuştur (Bryce 2015 40)
163
diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir (de Martino 2006
70vd) Puduhepa kızının ilk eş konumunda olmasını ve Mısır kraliyet soyunun
devamının kızı sayesinde suumlrmesini istese de girişimlerinde pek başarılı olamamış ve
kızı Piramsesrsquoten goumlnderilmiş ve Fayum yakınlarındaki Hayum isimli bir yere
goumlnderilmiştir (Singer 1991(b) 268)
II Ramses Hitit prensesinin gelişini Hitit Krallığırsquonın Mısır Krallığına bir
saygı goumlstergesi olarak kabul etti ve dahası haraccedil olarak belirtti532 Mısırlıların kızlarını
başka uumllkelere gelin olarak yollamamalarının sebebi burada net bir şekilde
anlaşılmaktadır Başka krallığa gelin giden kızları ldquoharaccedilrdquo olarak goumlrmekteydiler
(Bryce 2003(b) 110)
Šeha Nehri Uumllkesi kralı Mašturi ile III Hattušilirsquonin kız kardeşlerinden birinin
evlendiği bilinmektedir 533 Hitit kralının kız kardeşi Matanazi iccedilin Mısır kralı
IIRamsesrsquoten kız kardeşinin ccedilocuğunun olması iccedilin istemesi534 belki de bu sebepten
oumltuumlruumlduumlr Mektubu alan firavun o yaşta bir kadının bir ccedilocuğunun olamayacağını ve
doktorların mucize yaratamayacağını soumlylemiştir (Singer 1984 208 Oumlzkan 2007 85
Devecchi - Miller 2011 151 Beckman 1996132 Edel I 1994 178-181 Edel II
1994 270-272)
Mısır kraliccedilesinin tablette adının bulunduğu alanda kırıklar olmasına rağmen
Mısır hanedanına ait soy ağacı sayesinde ismini oumlğrenebildiğimiz Teyersquonin III
Hattušilirsquoye yazdığı mektupta 535 ldquobenim oğlum senin kardeşinrdquo 536 ifadesi
geccedilmektedir Mektubun devamında kraliccedilenin iyilik dilekleri barış temennileri ve
goumlnderdiği hediye listesi537 yer almaktadır (Edel 1974 106vd) II Ramsesrsquoin henuumlz
532ldquoSonra Hitit kralı en buumlyuumlk kızının oumlnuumlnde altın guumlmuumlş ccedilok bronz koumllelerin goumlrkemli haraccedil ile
getirilmesine neden oldu Sınırsız atların ve sığırların keccedililerin koccedilların sınırsız koccedillarının sınırsız -
yayılması - Ramessese getirdikleri aidatlardırdquo (Kitchen 198286 Kitchen 1996 86ndash96 Bryce
2003(b) 110) 533 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 534II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 2830 535 II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği mektup bkz CTH 168 536ldquohellip Buumlyuumlk kral Mısır Uumllkesirsquonin kralı benim oğlum senin kardeşin iyidir Oğulları ve uumllkesi de
iyidirhelliprdquo (Edel 1974 111) 537ldquo[İyi] altından X şekel ağırlığında bir kadeh Byssosrsquotan ccedileşitli renklerde keten kumaşlar Byssosrsquotan
parlak renkli bir elbiserdquo (Edel 1974111)
164
prens konumundayken IV Tuthaliyarsquoya mektup 538 goumlnderdiği bilinmektedir
Mektubun iccedileriğinde iyilik dilekleri ve hediye listesi yer almaktadır (Beckman 1996
123vd Edel I 1994 46-47 Edel II 1994 72-73 Klengel 2002 104)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir mektupta539 Hattušarsquodaki
hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin
yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını istemektedir540 (de Roos 2006 22 Singer
2006 34 Klengel 1999 234) Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektuplardan birinde
kızı iccedilin ccedileyiz olarak vereceği koyun sığır ve koumllelere karşılık olarak tahıl istemişti
bunu istemesinde Hitit Uumllkesirsquonin ccedilektiği kuraklığın sebep olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Taş 2008 24) Hitit Uumllkesi prensi Hišmi-Šarrumarsquonın Mısır Uumllkesirsquone ziyarette
bulunduğu ve doumlnuumlşte Hatti Uumllkesirsquone tahıl sevkiyatı ayarladığı belirtilmektedir II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektuba goumlre541 tahıl yuumlkluuml gemilerin hızlı bir
şekilde Hitit Krallığına ulaşımı sağlanacaktı II Ramsesrsquoin yazdığı bir başka
mektupta542 da gemilerin yapılışı ile ilgili bilgiler yer almakta ve oumlnuumlmuumlzdeki sene bir
geminin daha Hitit Krallığırsquona doğru yola ccedilıkacağının haberi verilmektedir543 (Peker -
Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
IIRamsesrsquoin Puduheparsquoya yazdığı bir mektupta iyi dileklerini ve prensesin
Mısır Uumllkesirsquone gelişinden dolayı sevincini şu şekilde belirtmektedir
ldquoAmonrsquoun sevgilisi guumlneşin oğlu Mısır kralı Buumlyuumlk Ramses şoumlyle der Hatti
Uumllkesirsquonin kraliccedilesi Buumlyuumlk Kraliccedile Puduheparsquoya soumlyle İşte ben kardeşin iyiyim
Evlerim oğullarım ordularımi atlarım arabalarım iyidirler Uumllkemde buumlyuumlk
538II Ramsesrsquoin adı belirlenememiş bir kral ya da kraliccedileye mektubu bkz CTH 165= KBo 2844 539 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 540ldquoKardeşim Hatti evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins 2007 62
Hoffner 2009 283 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 541II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo 285(+)6 542 Akadccedila tarih metni fragmanı bkz CTH 216 = KUB 382 543 ldquoKardeşime Bu gemiye gelince sizin onu getirdiğinizi ile şimdi oumlğrendim ve elccedililerimi Amurru
kralına goumlnderdim Şoumlyle ldquoOnu Hatti uumllkesinin kralına getirrdquo - onu işten ccedilıkardılar hellip Bakın şimdi
size bir gemi goumlnderdim ve gelecek yıl size ikinci bir gemi goumlndereceğim Marangozlarınız size
getireceğim bu gemilerin bir kopyasını ccedilıkarmalılarhellip ve ccedilizimini yapmalılar Bu gemileri inşa etmeniz
gerekiyor ve kardeşim ccedilerccedileveleri () ustaca yapmalı Zift ile gemileri dışarıdan ve iccedileriden
korumalıdırlar bu sebeple denizin ortasında batmalarına izin vermemek amacıyla bu gemilere su
girmemelidir (ve) helliphellipKralın getirmiş olduğu bu gemi iccedilin plan - o bir tablete kaydetti ldquo Akadccedila tarih
metni fragmanı bkz CTH 216=KUB 382 (Edel I 1994 186-187 Edel II 1994 283-284 Klengel
2002 150)
165
oumllccediluumlde iyilik vardır Sen kız kardeşim iyi olasın Evlerin oğulların orduların
atların arabaların iyi olsunlar Evlerin oğulların orduların atların arbaların
iyi olsunlar Soyluların iyi olsunlar Uumllkende buumlyuumlk oumllccediluumlde iyi olsun Kız
kardeşime şunu soumlyle İşte habercilerim kız kardeşimin habercileri ile birlikte
bana geldiler Onlar bana kardeşimin Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk kralın
iyiliğini bildirdiler Onlar bana kız kardeşimin iyiliğini kız kardeşimin
oğullarının iyiliğini uumllkelerinizin iyiliğini bildirdiler Kardeşimin kız kardeşimin
ve uumllkelerinizin iyilik haberlerini alınca ccedilok sevindim ve şoumlyle dedim lsquoCcedilok şuumlkuumlr
iyidirlerrsquo Kız kardeşimin bana goumlnderdiği mektubu goumlrduumlm ve Hatti Uumllkesirsquonin
buumlyuumlk kraliccedilesi kız kardeşimin pek guumlzel bir biccedilimde yazdığı konuları işittim Kız
kardeşime şoumlyle soumlyle Kardeşim Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk Kral bana şoumlyle
yazdı lsquoKızımın başına iyi kokulu yağı doumlkecek kimseleri goumlnder Onlar onu Mısır
Kralırsquonın buumlyuumlk kralın evine goumltuumlrsuumlnlerrsquo İşte kız kardeşim bana boumlyle yazdı
Kardeşimin bana bildirdiği bu karar ccedilok ve pek ccedilok guumlzeldir Mısırrsquoın Tanrıları
ile Hattirsquonin Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkeyi ebediyen bir uumllke olarak birleştirmek iccedilin
bizi bu karara sevk ettilerrdquo (Darga 1976 43)
II Ramses prensesin gelişinden dokuz ay sonra kızının duumlnyaya gelişini kutladı
ve adını Neferu-Re koydu Bebeğin doğumu Hattušarsquoyı da ccedilok mutlu etti Hattušili
Ramsesrsquoe yazdığı mektupta ldquoBir oğul var edemiyor musun Ama kızını duyduğuma
sevindimrdquo demektedir IIRamsesrsquoin kraliccedile Nefertarirsquoden ve diğer cariyelerinden bir
suumlruuml oğlu bulunmaktaydı Puduheparsquoya bir ccedilok hediye goumlnderen Mısır kraliccedilesinin
Hitit prensesi Mısır Uumllkesirsquone ulaşmadan oumlnce oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos
2006 23 vd Meissner 1918 63 Klengel 2002 138vd)
Puduheparsquonın kızını II Ramsesrsquoin ana eşi olarak tanımasını istemesine rağmen
Hitit prensesi Fayyumrsquoda bulunan hareme goumlnderildi Puduhepa evliliğin
sonuccedillarından memnun olmalı ki IV Tuthaliya kralken ikinci kızının evliliğini de
duumlzenlemek istedi Koptos ve Abydosrsquotaki stellerden bu evliliğin gerccedilekleştiğini
bilmekteyiz (de Roos 2006 24) II Ramsesrsquoin harem kayıtlarına goumlre Hititli bir
prensesin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 61 yılında yaşadığı belirtilmiştir (Klengel
2002 141)
166
Hitit kralının Mısır haremine bir kızını gelin olarak goumlnderdiği bilinmekle
beraber sonrasında ikinci bir kızını da iki buumlyuumlk guumlccedil arasındaki ilişkiyi belgelemek
amacı ile goumlnderdiği de bilinmektedir Prenses buumlyuumlk olasılıkla Babilrsquoden gelen
prenses ile aynı evde bulunmaktaydı (Roumlllig 1974 19)
Hitit-Mısır arasında yapılan diplomatik evlilik girişimi ile diplomatik evlilikler
bazen başarı ile bazen ise başarısızlık ile sonuccedillanmıştır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
hayatı boyunca başına boumlyle birşey gelmediğini yani bir kraliccedilenin başka bir uumllkenin
prensini kendisine eş olarak istemesi sadece kendi doumlnemi iccedilin değil şu an bile hala
ilgi ccedilekici ve şaşkınlık verici bir durumdur Talep I Šuppiluliumarsquonın oğlu
Zannanzarsquonın oumlluumlmuuml ile sonuccedillanmış ve iki uumllke arasındaki gerginlik uumlst duumlzey bir
boyuta ulaşmıştır III Hattušili doumlneminde II Ramses ile yapılan evlilikse Kadeš
Savaşı sonrasında uumllkeler arasındaki ilişkinin yatışması olarak goumlruumllebilir Mısır
Krallığırsquondan III Hattušilirsquonin goumlz hastalığı iccedilin ilaccedil Šeha Nehri Uumllkesirsquonde evli olan
ve ccedilocuğu olmayan Mašanauzzi iccedilin doktor yine Kuruntarsquonın rahatsızlığı iccedilin doktor
ve uumllkedeki kıtlık nedeniyle tahıl istenmiştir Duumlşmanlığın guumlzel bir dostluğa
doumlnuumlştuumlğuuml buradan da goumlzlemlenebilir Ayrıca iki uumllke arasında kraliccedileler arasında
krallar arasında kralın prense yazdığı mektuplar gibi pek ccedilok farklı alıcı ve pek ccedilok
farklı goumlnderen bulunmaktadır Mektuplarda iyi dilek temennilerinden sonra
goumlnderilen hediyelerin ayrıntılı bir listesi yer almaktadır IV Tuthaliya zamanında III
Hattušilirsquonin bir diğer kızının II Ramsesrsquoe eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Hitit
kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince Mısır Krallığırsquonda iki prensesin
aynı zamanda bulunmadıkları accedilıktır III Hattušilirsquonin hangi kızı olduğu belli olmasa
dahi firavundan hamile kaldığı ve bir kız ccedilocuk duumlnyaya getirdiği bilinmekte ve bu
durum iki uumllke arasındaki kesin bir dostluğun goumlstergesi olmuştur
Bu boumlluumlmde diplomatik evliliklerin en iyi oumlrneklerini veren Mısır-Hitit
sarayları arasındaki evliliklerin ele alınmadan oumlnce konunun daha iyi anlaşılması iccedilin
bu evliliklere zemin teşkil eden tarihi olaylar tuumlm youmlnleriyle ele alınmıştır Kadeš
Savaşı ve Kadeš Barışı gibi sadece Hitit tarihine değil tuumlm duumlnya tarihine mal olmuş
olaylar ccedilerccedilevesinde tarihsel bir geri bakış yapılmıştır
167
SONUCcedil
Ccedilalışmamız Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ve komşu krallıklar ile yaptığı
evlilikleri konu edinmiştir Evlilik akdini gerccedilekleştiren Hitit Krallığı ile evliliğin
yapıldığı uumllkenin politik ilişkileri de konumuza dahil edilmiştir Soumlz konusu evlilikler
Hitit politikasında diğer krallıklar ile arasında etkin bir araccedil ve amaccedil olarak
kullanılmıştır Konuyu incelerken sadece evliliklere değil Hitit sarayında kadın ve
Hitit aile hukukunda kadın konuları incelenerek kadının durumu aydınlatılmaya
ccedilalışmıştır Kadının Hitit doumlnemindeki durumu berraklığına ulaştıktan sonra yapılan
evlilikler ve evlilik antlaşmalarında belirtilen bazı maddeler daha net bir ccedilekilde
accedilıklığa kavuşmuştur Ayrıca tarihte adından fazla soumlz edilmeyen kadının evlilikler
sayesinde tarihte yer edinebildiği de goumlzlemlerimiz arasındadır
Yapılan ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuuml iki kısma ayrılmış olup ilk olarak Hitit
kraliyet ailesinde kadın olgusu araştırılmıştır Oumlncelikle kraliccedile prenses cariye ikinci
eş gibi saray hayatında kadın ile ilgili unvanlar incelenmiştir Eski Hitit Doumlnemi ve
İmparatorluk Doumlnemirsquonde saray hayatında ve Hitit politik hayatında aktif rol uumlstlenen
kraliccedileler kralın kızları ya da kralın kız kardeşleri olan prenseslerin icraatleri
anlatılmaya ve yaşamlarına ışık tutulmaya ccedilalışılmıştır Hitit kraliyet ailesindeki
kadınları incelememiz sayesinde saraya evlilk yoluyla gelen prenseslerin durumunu
daha net algılamamızı ve saraydan evlilik sebebiyle vassal ve komşu uumllkelere
goumlnderilen prenseslerin ise kendi uumllkelerindeki konumlarını anlamamızı sağlamıştır
Birinci boumlluumlmuumln devamında ise Hitit Krallığırsquonda kadının durumu
incelenmiştir Masallar rituumleller ve doğum ile ilgili bilgi veren metinler gibi filolojik
verilerde kadının Hitit Uumllkesirsquondeki konumu belirlenmeye ccedilalışılmıştır Kadının sosyal
yaşantısını anlamamızı sağlamaya en buumlyuumlk destek Hitit kanunlarından gelmektedir
Hitit Aile Hukukursquonda kadının yeri aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır Hitit kanun
maddelerinin eksik kaldığı kısımlarda Asur Ticaret Kolonileri doumlnemi metinlerine
başvurulmuş ve soumlz konusu doumlnemden yola ccedilıkarak Hitit doumlnemindeki boşluklar
doldurulmaya ccedilalışılmıştır
Hitit Aile Hukuku başlık parası verilip ccediliftin ilk adımı atmasından itibaren
ccedileyiz lewirat ve sorarat iccedil guumlveyisi kavramı hamilelik ve annelik hakları ensest
ilişki kız kaccedilırma zina ve tecavuumlz miras ve boşanma hakları gibi konular
168
accedilıklanmaya ccedilalışılmıştır Kadının istemediği kişi ile evlendirilmeye ccedilalışıldığı
durumlarda goumlnluumlnuumln istediği ile evlenebileceği eğer erkeğin ekonomik durumunun
olmaması dahilinde iccedil guumlveyisi olarak kadının ailesi ile yaşayabileceği
goumlzlemlenmektedir Eşlerden birinin oumllmesi durumunda ise evlenilen tarafın
ailesinden biri ile evlendirilerek haklarının korunacağı anlaşılır Kadın mirastan pay
alabildiği erkek gibi kadının da boşanma hakkı olduğu nafaka alabildiği olası bir
tecavuumlz durumunda haklarının korunduğu goumlzlemlenir İlgi ccedilekici noktalardan biri ise
annelik hakları ve hamile kadının hem canının hem de bebeğinin yasa maddesi
gereğince koruma altına alınmasıdır
Ccedilalışmamızın ikinci boumlluumlmuumlnde Hitit Krallığırsquona bağlı krallıklar olarak
belirttiğimiz vassal krallıklar ile yapılan politik evliliklerin nedenleri ve vassal
krallıklar ile olan politik tarih anlatılmıştır Oumlncelikle vassal krallık tanımı yapılarak
antlaşma şartlarında yer alan oumlnemli noktalar vurgulanmıştır Vassal krallıklar ile
yapılan antlaşmalarda Hitit prensesinin vassal uumllke kralının ilk eşi olması gerekliliği
metinlerinde yer almaktadır Evlilik yapılan kralın oumlnceden bir ilk eşinin olması bu
durumu değiştirmemekte ve vassal kral Hitit prensesinden sonra bir başka kadın
alamamaktadır
Mira Krallığı ile yapılan evliliğin Batı Anadolursquoda yer alan toprakları kontrol
etmek ve Hitit huumlkuumlmranlığını etkin kılmak amacı ile yapılmıştır Mira Krallığırsquonın
Arzawa Krallığı ile olan yakın ilişkisi de Batı Anadolursquonun hakimi olarak goumlruumllmesi
ve bu evliliğin gerccedilekleşmesinin altında yatan sebeplerden biridir İlişkiler iyi
tutulmaya ccedilalışılsa da Mira Krallığı hiccedilbir zaman oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden
vazgeccedilmemiştir Hititler Hattušarsquoya kaccedilan Mira kralı Mašhuiluwarsquoyı yeniden tahtına
oturtacak ya da Mira kralı Mašhuiluwarsquodan sonra tahta ccedilıkacak ardıl bulunmadığı iccedilin
tahta ccedilıkacak kişi olarak kralın yeğeni Kupanta-Kuruntarsquoyı belirleyecek kadar Mira
Krallığı uumlzerinde oumlnemli bir nuumlfuza sahip olmuşlardır
Hayaša Krallığı ile yapılan evliliğin Kuzey Anadolursquoda yer alan Kaška
kabilelerin olası akınlarını oumlnlemek sebebiyle yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir lakin
metinde yer alan aşağı(lık) koumlpek ifadesi ile Hitit Krallığırsquonın Hayaša Krallığırsquonı
oumlnemli bir siyasi guumlccedil olarak goumlrmediği aşikardır Antlaşma metninde ensest ilişkinin
yasaklandığı goumlruumlluumlr Hayaša Krallığırsquonın adetlerinin ve geleneklerinin Hitit
169
Krallığırsquondan farklı olduğu ama Hitit prensesi ile yapılan evlilik sonrasında eskisi gibi
davranılamayacağı belirtilmiştir
Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evliliğin Mašturi ile mi yoksa Manapa-Tarhunta
ile mi gerccedilekleştirildiği konusu henuumlz netlik kazanmamıştır lakin Hitit kanunlarında
yer alan ensest ilişki yasağını goumlz oumlnuumlnde bulunduracak olursak aynı aileden bir kişi
ile evlendiği anlaşılmaktadır Prensesin ccedilocuğunun olmaması yapılan evlilikten
istenilen sonucu verememiş ve soumlz konusu durum Hitit-Mısır Krallıkları arasındaki
mektup yazışmalarına konu olmuştur Firavun II Ramses prensesin ellili ya da altmışlı
yaşlarda olduğunu ccedilocuk doğurmasının muumlmkuumln olmadığını mektubunda belirtir
ancak yine de doktor goumlndermeyi ihmal etmez Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evlilik
Batı Anadolursquonun Hitit topraklarına dahil edilmesi iccedilin oumlnem arz etmekteydi Šehalılar
genel olarak Hitit yanlısı bir politika izlemişlerdir
Mittani Krallığı ile ilişkiler I Tuthaliya doumlneminde başlar I Šuppiluliuma
doumlneminde Mittani topraklarını Hitit topraklarına katılması ve Mittani Krallığırsquonın
Hitit vassal krallıklarından biri olması ile son bulur İšuwa Uumllkesirsquonden kaccedilan asilerin
Mittani Uumllkesirsquone sığınması ve Mittanilerin asileri Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi
ve Mittani Uumllkesi politik ccedilıkarına goumlre Hitit Krallığı ya da Asur Krallığı yanında yer
alması Hitit-Mittani gerilimini doruk noktaya taşımıştır Mittani ile yapılan evlilik soumlz
konusu boumllgenin jeopolitik konumu sebebiyle Asur Krallığırsquona karşı tampon bir boumllge
olarak kullanılmıştır
İšuwarsquonın yuumlkselişi Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın boumllgede guumlccedil kazanması ve
soumlzuuml geccedilen iki krallık ile Hitit Krallığı arasında oumlnemli bir konumda bulunması sebebi
ile olmuştur Boumllgenin konumu Asur Krallığı tehlikesi sebebi ile uumlst noktaya
ulaşmıştır İšuwalı asilerin Mittani Uumllkesirsquone kaccediltığı bilinmekteydi İšuwalıların
beylikler halinde yaşadığı anlaşılmakta ve Kilušhepa ile evlilik ile yapan kişinin İšuwa
Uumllkesirsquonde en nuumlfuzlu konuma geldiği goumlzlemlenmekte ve soumlz konusu evliliğin gerek
Hitit Krallığı gerek İšuwa Krallığı iccedilin başarılı sonuccedillar doğurduğu anlaşılmaktadır
Hititlerin Amurru Krallığırsquonı vassal krallıklarından biri yapmak istemesinde
soumlzuuml geccedilen krallığın ticari faaliyetlerinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr Amurru Krallığı ccedilıkarlarını
goumlz oumlnuumlnde bulundurarak zaman zaman Hitit Krallığı zaman zaman ise Mısır Krallığı
lehine politika izlemiştir Kadeš Savaşı sırasında Mısır lehine icraatleri sebebi ile II
Muwatalli zamanında Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderilir Daha sonra Hitit Krallığırsquonda
170
tahta geccedilen III Hattušili doumlneminde Hitit-Amurru ilişkilerinin duumlzeldiği
goumlruumllmektedir Urhi-Tešup olayında Amurru kralı Bentešinarsquonın III Hattušili lehine
politika izlediği goumlruumlluumlr III Hattušili kızı Gaššulawiya ile Amurru kralı Bentešinarsquoyı
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile oğlu Nerikkalirsquoyi evlendirerek krallıklar
arasındaki bağları daha da guumlccedillendirir Ayrıca Bentešinarsquonın ilk eşi olduğu bilinmesine
rağmen Gaššulawiyarsquonın ilk eş olacağı ve Gaššulawiya-Bentešina ccediliftinden olacak
ccedilocukların ve onların ccedilocuklarının Amurru tahtının sahipleri olacağı antlaşma
metninde belirtilmiştir Amurru kralı Bentešinarsquodan sonra tahta ccedilıkan ardılı
Šaušgamuwarsquonın Hitit prensesinden olduğu bilinmektedir Hititler tarafından
Ahhiyawa ve Asur Krallıkları gemilerine Amurru Krallığırsquonın ambargo
uygulanmasının istenmesi Hititlerin Amurru Krallığırsquondaki guumlcuumlnuuml net bir şekilde
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızın uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde komşu uumllkeler arasında yapılan evlilikler
incelenmiştir Buumlyuumlk guumlccediller olarak anılan Hitit-Mısır-Babil Krallıklarırsquonın kraliccedile kral
ya da veliaht prenslerinin birbirlerine goumlnderdikleri mektuplarda kardeşim kız
kardeşim babam gibi oldukccedila samimi bir ilişkinin varlığı goumlzlemlenmektedir Yapılan
hediye değiş-tokuşunda ise ezoterik malların bulunması ve goumlnderilen hediyelerin
ayrıntılı bir şekilde sıralandığını da goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Hitit-Mısır-Babil
Krallıkları arasında barış doumlneminin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml soumlylenebilir Yapılan evlilikler
krallıkları birbirleri ile yakın ilişkiler kurmalarını ve karşılıklı saygı ve kardeşlik
bağlarını guumlccedillendirmektedir Evlilik amacı ile goumlnderilen Hitit prenseslerinin vassal
krallıklar ile gerccedilekleştirilen evliliklerde ilk eş yani kraliccedile oldukları bilinmekte iken
komşu uumllkeler ile yapılan evliliklerde antlaşma metinlerinde boumlyle bir şart
konulmamıştır Prensesler evlendikleri kral iccedilin saraydaki eşlerden biri konumunda
olmaktaydılar
Babil Krallığı ile politik ilişkiler I Hattušilirsquonin Babilrsquoi fethi ile başlamıştır
Sonrasında devam eden ilişkiler daha ccedilok dostane şekilde devam etmiştir I
Šuppiluliumarsquonın Babilli prenses ile II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile ve IV
Tuthaliya doumlneminde olmak uumlzere uumlccedil adet evlilik gerccedilekleştiği bilinmektedir
Doumlnemin iki buumlyuumlk guumlcuuml arasında yer alan Hitit ve Babil Krallıklarırsquonın birbirlerine
karşı barışccedilıl bir politika izledikleri goumlruumllmektedir Babil sarayından gelen prenseslerin
Hattušarsquoda oldukccedila nuumlfuz elde ettikleri ve bir dizi saray entrikasına konu oldukları
171
bilinmektedir Ayrıca Babil Krallığırsquondan doktor ve zanaatkar talebinde de
bulunulmuştur bu durum yapılan evliliğin oumlnemli getirileri arasındadır IV Tuthaliya
doumlneminde geccedilen metinde Pattiya isimli kadının kimliği ise tam olarak ccediloumlzuumlme
ulaşmamıştır Babilli prensesin annesi olarak yer alsa da Babilli bir kraliccedilenin Hitit
Krallığırsquonda bulunmayacağı goumlruumlşuuml mevcuttur Fikrimizce Pattiya Babil sarayında yer
alan bir kraliccedileden ziyade bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir
Mısır Krallığı ile siyasi ilişkilerin ilk olarak Suriye Boumllgesirsquone jeostratejik ve
ekonomik nedenlerinden oumltuumlruuml huumlkuumlmranlık kurma ccedilabası ile ortaya ccedilıktığı ve soumlzuuml
geccedilen boumllgenin Hitit-Mısır Krallıklarını karşı karşıya getirdiği goumlruumllmektedir I
Šuppiluliuma doumlneminde Eskiccedilağrsquoın oldukccedila sıradışı olaylarından biri yaşanmıştır
Mısır kraliccedilesi Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve tahta geccedilecek bir
varisinin olmadığını belirtip I Šuppiluliumarsquonın oğullarından biri ile evlenmek
istediğini yazmıştır I Šuppiluliuma ilk başta bu duruma inanmaz ve kraliccedileden ikinci
bir mektup daha gelir Hitit kralı bu konunun gerccedilekliğini araştırdıktan sonra
Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona damat olarak yollar ancak henuumlz Mısır
Krallığırsquona ulaşamadan yolda oumllduumlruumlluumlr I Šuppiluliuma oumlfke ile Mısır Krallığırsquonın
Suriye Boumllgesirsquonde yer alan topraklarına saldırır I Šuppiluliuma doumlneminde yeniden
yaşanmaya başlayan gerginlik Kadeš Savaşırsquona kadar devam etmiştir
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki gerginliğin son
bulduğu goumlzlemlenmektedir Hitit ve Mısır kraliyet aileleri arasında yazılan bir dizi
mektup ve hediye değiş-tokuşu ile soumlz konusu iki krallık arasındaki politik ilişkilerin
iyiye gittiği goumlzlemlenmektedir Atlar keten dokumalar altın ve guumlmuumlşten kolyeler
ve bilezikler iccedilki kapları gibi mektuplarda liste olarak belirtilen ccedilok ccedileşitli hediyeler
soumlz konusudur Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesirsquonden oumlnce Alašiya sonrasında ise Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilması ile kısa suumlreli bir gerginlik yaşanır II Ramses ile III Hattušili
arasında yapılan antlaşma da firavun III Hattušili ve ardıllarının tahttaki hakkını tanır
ve boumlylelikle II Muwatallirsquonin oğulları olan Urhi-Tešup ve Ulmi-Tešuplsquoun ve
ardıllarının Hitit tahtında hak iddia etmeleri engellenmiş ve Kadeš Barış Antlaşması
yapılmıştır
Hitit prensesin goumlnderilmesi ve ccedileyiz hazırlıkları da mektup konularının
arasında yerini almaktadır Hitit kralının Šeha Nehri Uumllkesi kralı ile evlenmiş
Mašanauzzirsquonin ccedilocuk sahibi olabilmesi iccedilin Mısır Krallığırsquondan doktor istemesi III
172
Hattušilirsquonin rahatsızlıkları iccedilin Mısırrsquodan merhem istenmesi Mısır ile diplomatik
evliliğin getirilerinden biridir
Goumlnderilen iki Hitit prensesi olduğu bilinmekte ve ilkinin Mısır Krallığırsquona
ulaştıktan kısa bir suumlre sonra vefat ettiği duumlşuumlnuumllmektedir İki prensesin aynı anda
Mısır Krallığırsquonda bulunması Hitit kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince
pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir İkinci goumlnderilen prenses ile II Ramsesrsquoin bir kız
ccedilocukları olduğu bilinmektedir
Amarna Ccedilağı ile başlayan politik evliliklerin Hititlerrsquoin buumlyuumlk guumlccediller arasında
yer bulmasıyla birlikte Hitit Krallığırsquonın da politik evlilikler yapan krallıklar arasında
olduğu goumlzlemlenmektedir Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler Hititlerin
Anadolursquoda yer alan krallıklar uumlzerindeki hakimiyet ccedilabasını goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Ezoterik ve değerli malların bir uumllkeden diğer uumllke kralına ulaşımı hediye
değiş-tokuşu ile kolaylaşmış krallıklar arasında doktor ve zanaatkar isteği ile de
doumlnemin bilim ve teknolojisi paylaşılmıştır Ayrıca yapılan evlilikler sayesinde
doumlnemin guumlccedilluuml uumllkeleri arasında yer alan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında uzun
suumlreli bir barış doumlnemi huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
173
KAYNAKCcedilA
Abbas MR ldquoThe Bodyguard of Ramesses II and the Battle of
Kadeshrdquo Eacutegypte Nilotique et Meacutediterraneacuteenne Sayı
9 2016 syf 113-123
Alexander Robert L ldquoContributions to The Interpretation of the Franktin
Reliefsrdquo III Uluslararası Hititoloji Kongresi
Bildirileri Nurol Matbaacılık Ankara 1998 syf 15-20 Alp Sedat Hitit Ccedilağında Anadolu Tuumlbitak Yayınları 2005
Ankara
Alparslan Metin II Muršili Ve Doumlnemi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Eskiccedilağ ve Kuumlltuumlrleri Anabilim Dalı
Hititoloji Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi
İstanbul 2006 ldquoDie Gattinnen Muršili II Eine Betrachtung des heutigen
Forschungsstandes und seiner
Interpretationsmoumlglichkeitenrdquo Studie Micenei Ed Egeo-
Anatolici Vol XLIX 2007 syf 31-37 Eski Anadolursquoda Ticaret (MOuml II Binyıl) Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları 2010 İstanbul
ldquoHitit Devleti iccedilin GAL MEŠEDIrsquonin Statuumlsuuml ve Oumlnemirdquo
Boğazkoumly-Hattuša Ergebnisse der Ausgrabungen Sayı
25 Berlin 2017(a) syf 287-297
ldquoThe East Upper Land İšuwa-Malatiya Azzi-Hayaša
Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies Section 1
Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218
Alparslan M Doğan-
Alparslan M
Alpman Adil
ldquoDas Hethitische Siegel Innovation einer multilingualen
Gesellschaftrdquo BYZAS Sayı 23 İstanbul 2017 syf 49-
59
174
ldquoAnadolursquoda Evlatlık Alma Muumlessesesirdquo Ankara
Uumlniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi
Cilt 28 Sayı 3-4(Temmuz) Ankara 1970 syf 317-322
Alt D A ldquoNoch einmal zur Schlacht bei Kadešrdquo Zeitschrift
des Deutschen Palaestina-Vereins Deutscher
verein zur Erforschung Palaestinas Band 66 Heft 1
1943 syf 1-20
Atlman A ldquoThe İšuwa Affair in the Šattiwaza Treaty (CTH 51A
obv 10-24) Reconsideredrdquo Ugarit Forschungen
Internationales Jahrbuch fuumlr die Altertumskunde
Syrien-Palaumlstinas Vol 32 2000 syf 11-21
ldquoRethinking the Hittite System of Subordinate Countries
from the Legal Point of Viewrdquo Journal of the American
Oriental Society American Oriental Society Vol 123
No 4 (October-December) 2003 syf 741-756
Archi A ldquoEgyptians and Hittites in Contactrdquo LrsquoImpero
Ramesside Convegno Internazionale (Vicino Oriente-
Quaderno 1) Roma1997 syf 1-15
Ardzinba Vladislav Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri Ccedilev O Uravelli
Kafdav Yayınları Ankara 2010
175
Ay Şeyma ldquoHitit Siyasi Tarihirsquonde Šeha Nehri Uumllkesi ve Oumlnemirdquo
History Studies Vol 22 Samsun 2010 syf 1-13
Balkan K ldquoEti Hukukunda İccedilguumlveylikrdquo Ankara Dil Tarih
Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi Sayı6 1948 Ankara syf
147-152
Inandıkrsquota 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Ccedilağına
Ait Bir Bağış Belgesi Ankara Anadolu Medeniyetleri
Araştırma Vakfı Yayınları Ankara 1973
Beal Richard H ldquoStudies in Hittite Historyrdquo Journal of Cuneiform
Studies Vol35 No12(Jan-Apr) The American Schools
of Anatolian Research 1983 syf 115-126
Beckman Gary ldquoMesopotamians and Mesopotamians Learning at
Hattušardquo Journal of Cuneiform Studies Vol35 No
12 The American School of Oriental Research 1983(a)
syf 97-114
Hittite Birth Rituals Otto Harrossowitz Studien zu
Boğazkoumly-Texten Heft 29 Wiesbaden 1983(b)
Hittite Diplomatic Texts Society Of Biblical Literature
1996
ldquoInternational Law in the Second Millennium Late
Bronze Agerdquo Handbook of Oriental Studies I72 A
176
History of Ancient Near Eastern Law Brill Press Vol1
Leiden- Boston 2003 sys 253-277
ldquoForeigners in Ancient Near Eastrdquo Journal Of The
American Oriental Society Vol133 No2 (April-June)
2013 syf 203-216
Beran Th Die hethitische Glyptik von Boğazkoumly 1 Die Siegel und
Siegelabdruumlcke der vor- und althethitischen Perioden
und die Siegel der hethitischen Grosskoumlnigeauml Berlin
1967
Bilgin T ldquoOfficials and Administration in the Hittite Worldldquo
Studies in Ancient Near Eastern Records Vol 21
BostonBerlin 2018
Bin-Nun Shoshana R ldquoWho Was Tahurwaili the Great Hittite Kingrdquo Journal
of Cuneiform Studies Vol26 No2 (Apr) The
American Schools of Oriental Research Press 1974
syf112-120
The Tawananna in the Hittite Kingdom Carl Winter
Universitaumltsverlag 1975 Heidelberg
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B
Nies New Haven 1917
177
Bozkurt Tuumllin ldquoHititler Oumlrneğinde Levirat Olgusuna Sosyal
Antropolojik Yaklaşımrdquo VII Uluslararası Hititoloji
Kongresi Bildirileri (Ccedilorum 25-31 Ağustos 2008) Anıt
Matbaa Cilt1 Ankara 2010 syf 131-138
BrandauBridget
Schickert Hartmut
Hititler Bilinmeyen Bir Duumlnya Imparatorluğu
Arkadaş Yayınevi 2004 Ankara
Braudel F Bellek ve Akdeniz Metis Yayınları 2007 İstanbul
Breasted James H ldquoWhen did the Hittites enter Palestinerdquo The American
Journal of Semitic Languages and Literatures The
University of Chicago Press Vol 2 No 3(April) 1905
syf 153-158
Brinkman JA ldquoForeign Relations of Babylonia from 1600 to 625 BC
The Documentary Evidencerdquo American Journal of
Archaeology Vol 76 1972 syf 271-281
ldquo1 Babylonia under the Kassites Some Aspects for
Considerationrdquo Karduniaš Babylonia under the
Kassites The Proceedings of the Symposium Held in
Munich 30 June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and
Historical Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf
1-44
178
Bryce Trevor ldquoHatusili I and the Problems of the Royal Succession in
the Hittite Kingdomrdquo Anatolian Studies Vol31 1981
Ankara syf 9-17
ldquoThe Death of Niphururiya and Its Aftermathrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 76 1990 syf 97-105
ldquoHow Old Was Matanazirdquo The Journal of Egyptian
Archaeology Sage Publications Vol 84 1998 syf 212-
215
Hitit Duumlnyasında Yaşam ve Toplum Dost Yayınevi
Ankara 2003(a)
Letters of the Great Kings Of The Ancient Near East
Routledge London 2003(b)
The Kingdom of the Hittites Oxford University Press
2005
The lsquoEternal Treatyrsquo from the Hittite Perspectiverdquo The
British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan
Sayı 6 2006 syf 1-11
179
The Routledge Handbook of the Peoples and Places of
Ancient Western Syria Routledge London and New
York 2009
Hitit Savaşccedilıları Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları
İstanbul 2015
Carruba O ldquoDie Hayaja-Vertraumlge Hattisrdquo Festschrift Otten zum 75
Geburtstag Documentum Asia Minoris Antiquae
Wiesbaden 1988 syf 59-75
ldquoDie Tawanannas des Alten Reichesrdquo Festschrift fuumlr
Sedat Alp Hittite And Other Anatolian And Near Eastern
Studies In Honor of Sedat Alp Ankara 1992 syf 73-89
CHD Chicago Hittite Dictionary Chicago
Cohen Y ldquoThe Historical Geography of Hittite Syria Philologyrdquo
Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol 121
Leiden 2017 syf 295-310
Collins Billie J The Hittites And Their World Society of Biblical
Literature Atlanta 2007
Ccedilelebi Binnur Anadolursquoda Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve
Oumlnemi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
180
Kadın Ccedilalışmaları Anabilim Dalı (yayımlanmamış
yuumlksek lisans tezi) 2007 Ankara
Eskiccedilağrsquoda Kadın Arkeoloji ve Sanat Yayınları 2015
İstanbul
CTH LAROCHE E Catalogue des Textes Hittites Paris
Editions Klincksieck 1956-1958
Darga Muhibbe ldquoPuduhepa An Anatolian Queen Of The Thirteenth
Cenetury BCrdquo Arif Muumlfid Mansel Armağanı 2 1974
Ankara syf 336-361
Eski Anadolursquoda Kadın İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat
Fakuumlltesi Yayınları No 2033 İstanbul 1976
Anadolursquoda Kadın Yapı Kredi Yayınları İstanbul
2013
de Martino Stefano ldquoA tentative Chronology of Kingdom of Mittani from its
Rise to the Reign of Tušrattardquo Mesopotamian Dark Age
Revisited 2002 syf 35-42
Hititler Dost Yayınevi Ankara 2006
ldquoAli-Šarruma Re Di İšuwardquo Studi Micenei ed Egeo
Anatolici Sayı 52 In ricordo di Fiorella Imparati a dieci
anni dalla scomparsa 2010 syf 109-117
181
ldquoThe Mittani State The Formation of the Kingdom of
Mittanirdquo Constituent Confederate and Conquered
Space the Emerge of the Mittani State Berlin Studies
of the Ancient World Vol 17 BerlinBoston 2014 syf
61-74
de Mieroop Marc Van Antik Yakındoğursquonun Tarihi Dost Yayınevi 2006
Ankara
The Eastern Mediterranean In The Age of Ramesses
II Blackwell Publishing Oxford 2007
del MONTE G F ldquoMašhuiluwa Koumlnig von Mirardquo Orientalia Nova Series
Vol 43 1974 syf 355-368
DesideriPaolo
JasinkAnna
Margherita
Cilicia Dallrsquoetadi Kizzuwatna alla conquista
macedone Torino Le Lettere 1990
Desplanques Sophie Antik Mısır Dost Kitabevi 2006 Ankara
Devecchi Elena ldquoAmurru between Hatti Assyria and Ahhiyawa
Discussing a recent hypothesisrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie Band
100 Mainz 2010 syf 242- 256
ldquo4 Of Kings Princesses and Messengers Babyloniarsquos
International Relations during the 13th Century BCrdquo
182
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf112-122
Devecchi EMiller J
L
ldquoHittite-Egyptian Synchronisms and their Consequences
for Ancient Near Eastern Chronologyrdquo Egypt and the
Near-East - the Crossroads Proceedings of an
InternationalConference on the Relations of Egypt
and the Near East in the Bronze Age Prague
September 1ndash3 2010 Ed Jana Myranova Charles
University in Prague 2011 syf 139-176
Dinccedilol M Ali ldquoHititlerrdquo Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi Yazır
Matbaacılık Cilt1 Ankara 1982
ldquoAşella Rituumleli (CTH 394) ve Hititlerrsquode Salgın
Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir
Bakışrdquo Belleten Cilt XLIX Sayı 193 Ankara Nisan
1985 syf 1-40
ldquoHititlerin Devletlerarası Antlaşmalarırdquo Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2
Mayıs İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi
Basımevi 1988 syf 35-46
183
ldquoHitit Yasalarının Ana Ccedilizgileri ve Eski Oumlnasya Hukuku
İle Etkileşimirdquo Anadolu Araştırmaları Dergisi
Sayı12 1990 syf 83-100
ldquoMuumlhuumlrlerrdquo Tarihoumlncesinden Demir Ccedilağırsquona
Anadolursquonun Arkeoloji Atlası Arkeoatlas No 20111
İstanbul syf 264-265
Dinccedilol Belkıs Eski Oumlnasya Toplumlarında Succedil Kavramı ve Ceza
Tuumlrk Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları İstanbul
2003
ldquoHitit Yasalarırdquo Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu
Yapıkredi Yayınları İstanbul 2013 syf 520-529
Dinccedilol Ali Dinccedilol B
Hawkins
JDWilhelm G
ldquoThe Cruciform Seal from Boğazkoumly Hattusa Tafel
6 Festschrift Peter Neve 1993 syf 87-106
Dinccedilol Ali Alparslan
M
ldquoHitit Muumlhuumlrcuumlluumlğuuml (Glyptik)rdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 392-404
Doğan-Alparslan M Hitit Kralı II Muvatalli Kişiliği ve Icraatı Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Zero Kitap-Yayım-Dağıtım
İstanbul 2012
184
ldquoHititlerrsquode Kadınrdquo Aktuumlel Arkeoloji Dergisi Sayı32
Mart-Nisan İstanbul 2013 syf 70-79
DS Guumlterbock H ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by
His Son Mursili IIrdquo Journal of Cuneiform Studies
Band 10 New Haven 1956 syf 41-68
EA J AKnudtzon Die El-Amarna-Tafeln Vorderasiatische
Bibliothek Band 2 Leipzig 1915 Nachdruck Aalen
1964
Ebeling E ldquoAus dem Funde von Boghazkoumli Aus dem Vertrage des
Koumlnigs Hattušil III von Hatti mit Koumlnig Bentešina von
Amurrurdquo Altorientalische Texte Zum Alten
Testament Berlin Leipzig 1926 syf 379-380
Edel E ldquoKBo I 15 + 19 ein Brief Ramsesrsquo II mit einer
Schilderung der Kadešschlachtrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie
Walter de Gruyter Verlag Neue Folge Band 15 (Band
49) Berlin 1950 syf 195-212
ldquoZwei Originalbriefe der Koumlnigsmutter Tuja in
Keilschriftrdquo Studien zur Altaumlgyptischen Kultur
Helmut Buske Verlag Band 1 1974 syf 105-146
185
Die Aegyptisch- Hethitische Korrespondenz I-II
Opladen 1994
Faulkner R O ldquoThe Battle of Kadeshrdquo Mitteilungen des Deutsches
Archaumlologischen Instituts Abteilung Kario Otto
Harassowitz Verlag Band 16 Teil II Wiesbaden
1958 syf 93-111
Freydank H ldquoEine Hethitische Fassung des Vertrages zwischen dem
Hethiterkoumlnig Šuppiluliuma und Azur von Amurrurdquo
Mitteilungen des Instituts fuumlr Orientforschung Band
VII Berlin 19591960 syf 356-381
Friedrich J ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 1 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft Leipzig 1926
ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 2 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft 341 Leipzig 1930
Gardiner A Geschichte des alten Aumlgypten Stuttgard1965
Gander M ldquoThe West Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies
Section 1 Vol 121 Leiden 2017 syf 262- 280
186
Gilan A ldquoFormen und Inhalte althethitischer historischer
Literaturrdquo Texte der Hethiter Heft 29
Universitaumltsverlag Winter Heildelberg Germany 2015
Glocker J ldquoAlišarruma Koumlnig von İšuwardquo Altorientalische
Forschungen Vol 38 2011 syf 254-276
Goedicke H ldquoConsiderations on the Battle of Kadeshrdquo The Journal
of Egyptian Archaeology Sage Publications Vol 52
(December) 1966 syf 71-80
Grayson A K ldquoMittanirdquo Encyclopedia of Ancient Civilizations New
York 1980 syf 109-111
Gurney OR Hititler Dost Yayınevi Ankara 2001
Guumlnbattı C Kuumlltepe-Kaniş Anadolursquoda Ilk Yazı İlk Belgeler
Kayseri Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Kayseri
2017
Guumlterbock Hans G ldquoHittite Hieroglyphic Seal Impressions from
Korucuteperdquo Journal of Near Eastern Studies Vol 32
No 12 (January - April) The University of Chicago
Press 1973 syf 135-147
187
ldquoObservations on the Tarsus Seal of Puduhepa Queen of
Hatti Journal of the American Oriental Society
Vol117 No1 (January March) syf143-144 1997(a)
ldquoThe Hittite Seals in the Walters Art Galleryrdquo The Journal of
the Walters Art Gallery Vol 36 Essays in Honor of Dorothy
Kent Hill The Walters Art Museum Publisher 1977(b) syf 7-
16
ldquoThe Hittites and the Aegean World Part 1 The
Ahhiyawa Problem Reconsideredrdquo American Journal of
Archaeology Vol 87 No 2 April Archaeological
Institute of America 1983 syf 133-138
HAB Sommer FFalkenstein A Die hethitisch-akkadische
Bilingue des Hattušili I (Labarna II) Bayerischen
Akademie der Wissenschaften Neue Folge 16 Muumlnchen
1938
Haase Richard ldquoZur Deutung Der sectsect 37 und 38 Der Hethitischen
Rechssammlungrdquo Anadolu Araştırmaları İstanbul
Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi Cilt II Sayı 1-2 İstanbul
1965 syf 251-256
188
ldquoDer Inzest in den soghethitischen Gesetzenrdquo Die Welt
des Orients Bd 9 H1 VandenhoeckampRuprecht 1977
syf72-76
ldquoEhescheidung auf hethitisch Anmerkung zu den sectsect bdquo26
ardquo bdquo26 brdquo 31 bis 33 und bdquo33rdquo der hethitischen Gesetzerdquo
Die Welt des Orients Bd 24 Vandenhoeck ampRuprecht
Press 1993 syf 50-54
ldquoDrei Kleinigkeiten zum hethitischen Rechtrdquo
Altorientalische Forschungen Akademie Verlag Band
21 1994 syf 65-72
ldquoUumlberlegungen zur erlaubten Toumltung eines Menschen in
der hethitischen Rechtssammlungrdquo Die Welt des
Orients Bd 27 Vandenhoeck ampRuprecht Press 1996
syf 36-44
ldquoNekromantie in den hethitischen Rechtsratzungrdquo Die
Welt des Orients Bd35 Vandenhoeck amp Ruprecht
Press 2005 syf 62-67
Hawkins J D ldquoTarkasnawa King of Mira Tarkondemos Bogazkoumly Sealings
and Karabelrdquo Anatolian Studies Vol 48 1998(a) syf 1-31
189
ldquoThe Land of İšuwa The Hieroglyphic Evidencerdquo III
Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri Ankara
1998(b) syf 281-295
Hazenbos J ldquoHittite Historical Texts I ldquoThe end of Mittani (CTH
511)rdquo The Ancient Near East Historical Sources in
Translation 2006 syf 241-244
Heinhold-Krahmer S Arzawa Texte der Hethiter Band 8 Heidelberg 1977
Helck W ldquoUrhi-Tešup in Aumlgyptenrdquo Journal of Cuneiform
Studies The American Schools of Oriental Research
Vol 17 No 3 1963 syf 87-97
Herdbordt S Die Prinzen- Und Beamtsiegel der Hethitischen
Grossreichszeit auf Tonbullen aus dem Nişantepe-
Archiv in Hattusa Verlag Philipp von Zabern Mainz am
Rhein 2005
Herdbordt S
Bawanypeck D
Hawkins JD
Die Siegel der Grosskoumlnige und Grosskoumlniginnen auf
Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa
Darmstadt-Mainz 2011
Hoffmann Inge Der Erlaszlig Telipinus Carl Winter Universitaetverlag
Heidelberg 1984
190
Hoffner H A Jr The Laws Of The Hittites Koninklijke Brill 1997
Leiden Netherlands
Letters From The Hittite Kingdom Society Biblical
Literature Atlanta 2009
Hornung Erik Mısır Tarihi Kabalcı Yayınevi İstanbul 2004
Hout van den Theo P
J
ldquoHethitische Thronbesteigungsorakel und die
Inauguration Tudhalijas IVrdquo Zeitschrift Assyriologie
und Vorderasiatische Archaumlologie Band 81 Berlin
1991 syf 274-300
ldquoHitit Krallığı ve İmparatoprluğursquonun Kısa Tarihirdquo
Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2019 syf 11-29
Houwinkten ten Cate
Philio HJ
ldquoHittite Royal Prayersrdquo Numen Vol16 Fasicule 2
(September) Brill Press 1969 syf81-98
ldquoThe early and late phases of Urhi-Tešuprsquos Careerrdquo
Anatolian Studies Presented to Hans Gustav
Guumlterbock on the Occasion of his 65th Birthday I
1974 syf 123-150
191
ldquoThe Hittite Dynastic Marriages of the Period between
ca1258 and 1244 BCrdquo Altorientalische Forschungen
Akademie Verlag Band 23 Berlin 1996 syf 40-75
ICK Inscriptions cuneacuteiforms de Kuumlltepe I Hrozny B Prag
1952
Işık F Atıcı
MTekoğlu R
ldquoDie nachhethitische Koumlnigsstele von Karakuyu beim
Karabel-Pass Zur kulturellen Kontinuitat vom
bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ioniardquo Asia
Minor Studien Band 66 Bohn 2011 syf1-33
Imparati Fiorella Hitit Yasaları İtalyan Kuumlltuumlr Heyeti Yayınları Ankara
1992
Jewell ER The Archaeology and History of Western Anatolia
During the Second Millennium BC Dissertation of
University of Pennsylvania Michigan 1974
Karauğuz Guumlngoumlr Boğazkoumly Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit
Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri Ccedilizgi Yayınevi
Konya 2002
ldquoHitit Devletinin Siyasi Antlaşmaları Uumlzerine Bir
Değerlendirmerdquo Mısır- Hitit Edebi Barış Antlaşması
(Kadeş) ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir
2007 syf 49-62
192
Hitit Mitolojisi Ccedilizgi Kitabevi 2015 Konya
Karasu Cem ldquoCcedilivi Yazılı Belgelere Goumlre Eski Anadolu Kadını
Hakkında Bazı Goumlzlemlerrdquo Ccedilukurova Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 15 Sayı 3
(Arkeoloji Oumlzel Sayısı) 2006 syf 45-66
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli I-VI (WVDOG 30 und
36) Leipzig 1916-1923 Bd VIIvd ndash Berlin 1954
Kılıccedil Y Duymuş H
Hande
ldquoHititlerrsquode Kadın ve Siyasetrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil
Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı42 Cilt26 Ankara 2007
syf85-99
Kılıccedil Yusuf ldquoEski Mezopotamya ve Anadolu Toplumlarında Kadının
Sosyal Durumurdquo Tuumlrkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi
Dergisi Yıl9 Sayı1 Nisan-Ağustos 2005 syf 32-41
Kitchen K A Pharaoh Triumphant The Life and Times of
Ramesses II Warminster 1982
Ramesside Inscriptions Translated and Annoyed
Translations Vol2 Oxford 1996
Klinger J ldquo5 Die Historischen Einleitungen der Arzawa-Vertraumlge
Muršili II mit Manapa-Tarhunta von Šeha und Kupanta-
Kurunta von Mira und Kuwalijardquo Texte der Umwelt des
193
Alten Testaments Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge
Herrscherinschriften und andere Dokumente zur
politischen Geschicte 2005 syf 124-129
Klengel H ldquoAziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der
Amarnazeitrdquo Mitteilungen des Instituts fuumlr
Orientforschung Band X Berlin 1964 syf 57-83
ldquoDie Hethiter und İšuwa Oriens Antiquus Vol 7 1968
syf 63-76
Geschichte Syriens im 2 JahrtausendTeil 2 Mittel-
und Suumldsyrien Institut fuumlr Orientforschung
Veroumlffentlichung 70 Berlin 1969
ldquoNochmals zu İšuwardquo Oriens Antiquus Vol 15
Fasicule 2 1976 syf 85-89
ldquoGeschichte des Hethitischen Reichesrdquo Handbook of
Oriental Research Band 34 1999
ldquoHattuschili und Ramsesrdquo Kulturgeschichte der
Antiken Welt Band 95 Verlag Philipp von Zabern
Mainz am Rhein 2002
Klock-Fontanille I Hititler Dost Kitabevi Ankara 2005
194
Kosyan A ldquoRulers of Hayaša Hukkanardquo Aramazd Armenien
Journal of Near Eastern Studies Vol VIII Issues 1-2
Yerevan 2014 syf128-134
KoumlroğluKemalettin Eski Mezopotamya Tarihi İletişim Yayınları İstanbul
2006
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul
Donbaz V Freiburger altorientalische Studien Beihefte
Altassyrische Texte und Untersuchungen Band 2 1989
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli Berlin 1921
Langdon S Gardiner
Alan H
ldquoThe Treaty of Alliance between Hattušili King of the
Hittites and the Pharaoh Ramesses II of Egyptrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205
Lloyd Seton Tuumlrkiyersquonin Tarihi Tuumlbitak Yayınevi Ankara 2012
Laroche E ldquoDocuments hieacuteroglyphiques Hittites provenant du palais
drsquoUgaritrdquo Ugaritica III (ed Schaeffer) Paris 1956
syf 97-160
ldquoGlossaire de la Langue Hourriterdquo 1 A-L 2M-Z Revue
Hittite et Asianique Organe de la Socieacuteteacute des Eacutetudes
Hittites Band 34 Paris 1976
195
Macqueen JG Hititler ve Hitit Ccedilağında Anadolu Arkadaş Yayınevi
Ankara 2009
Meissner Bruno ldquoDie Bezihungen Aumlgyptens zum Hattireiche nach
attischen Quellenrdquo Zeitschrift der Deutschen
Morgenlaumlndischen Gesellschaft Harrassowitz Verlag
Vol 72 No 12 1918 syf 32-64
Miller Jared L ldquoThe Rebellion of Hattirsquos Syrian Vassals and Egyptrsquos
Meddling in Amurrurdquo 6 Hititoloji Kongresi Part II
Studi Micenei ed Egeo Anatolici Vol 50 2008 syf
533-554
ldquo3 Political Interactions between Kassite Babylonia and
Assyria Egypt and Hatti during the Amarna Agerdquo
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2007 syf 93-111
Mineck KR ldquoHittite Historical Text II ldquoA Letter from the Hittite King
Hattušili III to Kadašman-Enlil II King of Babylonia in
Akkadianrdquordquo The Ancient Near East Historical
Sources in Translation Oxford 2006 syf 275-279
196
Muntingh LM ldquoThe Social and Legal Status of Free Ugaritic Femalerdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol 26 No 2(April) 1967 syf102-112
Murnane W J The Road To Kadesh A Historical Interpretation Of
The Battle Reliefs Of King Sety I At Karnak Orient
Institute Of The University Of Chicago Chicago -
Illinois 1990
Muumlller-Karpe A ldquoThe East Archaeology the Upper Land Azzi-Hayaša
İšuwardquo Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol
121 Leiden 2017 syf 58-74
Mynarova Jana ldquoLost in Translation An Egyptological Perspective On
the Egyptian-Hittite Treatiesrdquo Annals of The Naprstek
Museum Vol 352 2014 syf 3-8
Neufeld Ephraim The Hittite Laws LuzacampCo Ltd London 1951
NiemeierWolf-
Dietrich
ldquoHattuşa ve Ahhiyava Arasındaki MillavandaMilet
Sorunurdquo Hititler ve Hitit Imparatorlugu Bonn
Kunst-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik
Deutschland 2002 syf521-523
Noth M ldquoDie Stadt Kades am Orontes in der Geschichte des
zweiten Jahrtausends v Chrrdquo Die Welt des Orients
Vandenhoeck amp Ruprecht Verlag Band 1 Heft 3 1949
syf 223-233
197
Oates J Babil Arkadaş Yayınevi Ankara 2004
Oettinger Norbert ldquoAnatolische Etymologienrdquo Historische
Sprachforschung Historical Linguistics Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag 108 Bd 1 H 1995 syf 39- 49
Otten H ldquoDie Hethitischen historischen Quellen und die
altorientalische Chronologierdquo Abhandlungen der
Geistesund Sozialwissenschartlichen Klasse Nr3
1968
Oumlzkan Suumlleyman ldquoUumllkemizde Bulunmuş Mısır Eserlerine Goumlre Anadolu-
Mısır İlişkilerirdquo Tarih Incelemeleri Dergisi Sayı
XXIII İzmir 2007 syf 77-116
Pelvanoğlu T ldquoHitit Savaş Sanatırdquo Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul
2018 syf 44-50
Peker Hasan Suriye Uumlzerindeki Hitit Hakimiyetinin Kurulması
MOuml II Binyılda Eski Yakındoğuda Suumlper Guumlccediller ve
Kuumlccediluumlk Devletler İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Doktora Tezi İstanbul 2009
ldquoHitit Devletirsquonin Uluslararası İlişkileri ve Politik
Enstruumlmanları Savaş ve Diplomasirdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 64-78
198
Peker HVos De
Julien
ldquoHitit-Mısır Buumlyuumlk Duumlşmanlıktan Kardeşliğerdquo
Arkeoatlas No 201001 İstanbul 2010 syf 82-103
Peker H Pelvanoğlu
T
ldquoGeccedil Tunccedil Ccedilağının İki Suumlper Guumlcuuml Suriyede Karşı
Karşıya İyi Kardeşlik ve İyi Barıştan Oumlnce Kadeş Savaşırdquo
Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul 2018 syf 70-75
Reyhan Esma Hitit Devletirsquonde Siyaset ve Youmlnetim Bilgin Kuumlltuumlr
Sanat Yayınları Ankara 2017
RGTC IV Wolfgang Roumlllig Die Orts-Gewassernamen der
altassyrischen Zeit (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes=4) Wiesbaden Dr Ludwig
Reichert 1991
RGTC VI Del Monte G F Johann Tischler Die Orts-
Gewassernamen der Hethitischen Texte (Reacutepertoire
Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes= RGTC 6)
Wiesbaden Dr Ludwig Reichert 1978
RGTC VI2 Del Monte G F Die Orts- Gewassernamen der
HethitischenTexte (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes= RGTC 62) Wiesbaden Dr
Ludwig Reichert 1992
de Roos J ldquoDUMUMUNUSLUGAL Reconsideredrdquo Anatolica
Vol 31 2005 syf 211-215
ldquoMaterials For A Biography The Correspondence of
Puduhepa With Egypt and Ugaritrdquo The Life And Times
199
Of Hattušili And Tuthaliya IV Leiden 2006 syf 17-
26
Roumlllig Wolfgang ldquoPolitische Heiraten im Alten Orientrdquo Saeculum Vol
25 1974 syf 11-23
RS Ras Shamra-Texte
Ruumlster CNeu E Hethitisches Zeichenlexikon Studien Zum Boğazkoumly-
Texten Beiheft 2 Wiesbaden 1989
Santosuosso A ldquoKadesh Revisited Reconstructing the Battle Between
the Egyptians and the Hittitesrdquo The Journal of Military
History Vol 60 No 3 (July) 1996 syf 423-444
Savaş Ouml Savaş ldquoKizzuuatnalı Buumlyuumlk Hitit Kraliccedilesi Puduheparsquonın Evlilik
Anıtı ile Oumlluumlm Anıtırdquo La Cilicie Espaces et Pouvoirs
Locaux Table Ronde Internationale 2-5 November
İstanbul 1999 syf 95-114
Sayce A H ldquoWhat Happened After the Death of Tutrsquoankamunrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration
Society Vol12 No 34 (October) 1926 syf 168-170
Schulman Alan R ldquoAnkhesenamun Nofretity and the Amka Affairrdquo
Journal of the American Center in Egypt American
Research Center in Egypt Press Vol 15 1978 syf 43-
48
200
ldquoDiplomatic Marriages in the Egyptian New Kingdomrdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol38 No 3(July) 1979 syf 177-193
Sever H ldquoAnadolursquoda Nişanın Bozulması Hakkında Verilmiş
Kaniš Karumu Kararırdquo Belleten LVI 2171992 Ankara
syf 665-675
Siegelova J ldquoAppu-Maerchen und Hedammu-Mythusldquo Studien zu
den Boğazkoumly-Texten Heft 14 Otto Harrassowitz
Wiesbaden 1971
Singer I ldquoWestern Anatolia in the Thirteenth Century BC
according to the Hittite Sourcesrdquo Anatolian Studies
Vol33 The British Institute of Archaeology at Ankara
1983 syf 205- 217
ldquoA Concise History of Amurrurdquo Harvard Semitic
Studies Vol4 Scholar Press Atlanta Georgia 1991(a)
syf 135-195
ldquoThe Title ldquoGreat Princessrdquo in the Hittite Empirerdquo Ugarit
Forschungen Internationales Jahrbuch fuumlr die
Altertumskunde Syrien-Palaumlstines Verlag
ButzonampBercker Kevelaer Sayı23 Darmstadt 1991(b)
syf 327-338
201
ldquoThe ldquoLand of Amurrurdquo and the ldquoLands of Amurrurdquo in the
Šaušgamuwa Treatyrdquo Iraq Band 53 1991(c) syf 243-
252
Muwatallirsquos Prayer to the Assembly of Gods Through
the Storm-God of Lighting American Schools of
Oriental Research Amerika 1996
Hittite Prayers Writings from the Ancient World
Society of Biblical Literature Vol11 Atlanta 2002
ldquoThe Urhi-Teššub Affair in the Hittite-Egyptian
Correspondencerdquo The Life and Times of Hattušili III
and Tuthaliya IV Nederlands Enstitut 2006 syf 485-
498
ldquoMahhaza King of Amurrurdquo Hethetica Vol XVI
Belccedilika 2010 syf 175-180
Sir Gavaz Oumlzlem ldquoMOuml 14yy Hitit Amurru İlişkilerirdquo KUBABA
Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi Sayı 15 2010
syf 31-41
ldquoHitit İmparatorluğunun Suriye Ve Yukarı Mezopotamya
Ticaret Yolları Uumlzerindeki Hakimiyet Politikasırdquo 38
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ccedilalışmaları
Kongresi Cilt VI Ankara 2012 syf 2819-2837
202
SommerF
Faklenstein A
ldquoDie Hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusilis I
(Labarna II) Abhandlungen der Bayer Akademie der
Wissenschaften Neue Folge Heft 16 Muumlnchen 1938
Soysal Oğuz ldquoNoch Einmal zur Šukziya-Episode im Erlaszlig Telipinus
Orientalia Nova Series Vol59 No 2 Gregorian
Bibilical Press 1990 syf 271-279
Spalinger A ldquoConsiderations on the Hittite Treaty between Egypt and
Hattirdquo Studien zur Altaegyptischen Kultur Helmut
Buske Verlag Band 9 1981 syf 299-358
Starke F ldquoMirardquo Neue Pauly Band 8 Stuttgard 2000 syf 250-
255
ldquoMilattan Oumlnce İkinci Bin Yılın Guumlccedil Dengesi İccedilinde
Troiardquo Duumlş ve Gerccedilek Troia Homer Kitabevi İstanbul
2001 syf 447-487
Steiner G ldquoldquoSchiffe von Ahhijawardquo oder ldquoKriegsschifferdquo -von
Amurru im Šauškamuwa-Vertragrdquo Ugarit-
Forschungen Band 21 Darmstadt 1989 syf 393-411
Stol M ldquoWomen in Mesopotamiardquo Journal of the Economic
and Social History of the Orient Vol38 No2 Brill
Publisher 1995 syf 123-144
203
Sugi I ldquoDer Vertrag zwischen Tudhalijaš IV mit IŠTAR-muwaš
von Amurrurdquo Orient Vol 1 Tokyo 1960 syf 1-22
Suumlel Ayguumll ldquoHitit Kadının Hukuki Durumurdquo Uluslararası 1
Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990)
Uumlnal Ofset Ankara 1990 syf 239-253
ldquoŞapinuvarsquodaki Kraliccedile Hakkındardquo Anatolia Antica
Studi in Memoria di Fiorella Imparati Eothen 11 Cilt
2 Roma 2002 syf 819-826
ldquoHitit Devletirsquonin Bir Diğer Başkenti Şapinuvardquo
Muhibbe Darga Armağanı Sadberk Hanım Muumlzesi
Yayını İstanbul 2008 syf 457-474
Suumlel A Suumlel M ldquoOrtakoumly Araştırmalarırdquo Idol Dergisi Yıl 8 Sayı 28 Ocak-
Şubat-Mart 2006 syf 14-21
ldquoBaşkent Şapinuva Hitit Duumlnyasındaki Yeri Ve Oumlnemirdquo 1
Ccedilorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu 2011 syf 93-
110
Şahinbaş Erginoumlz G Hititlerrsquode Anatomi ve Tıp İstanbul Uumlniversitesi
Edebiyat Fakuumlltesi Yayınları Rektoumlrluumlk No 4218 Dilek
Ofset İstanbul 1999
204
Şerifoğlu T E ldquoBetween the Hittities and Mittanians Malatya-Elazığ
during the Late Bronze Agerdquo Ancient Near Eastern
Studies Vol 48 2011 syf 126-163
Taş İlknur ldquoUgarit Kralı Ammištamru ile Amurrulu Prenses
Arasındaki Boşanma Davası ve Diplomatik ve Hukuksal
Sonuccedillarırdquo Mısır Hitit Edebi Barış Antlaşması (Kadeş)
ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir 2007 syf
113-125
Hitit Kralı IV Tuthaliya Asur Devletirsquone ve
Suriyersquodeki Vassal Krallıklara Youmlnelik Politikası
Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2008
Tischler J Hethitisches Etymologisches Glossar Teil I a-k
Innsbruck 1983
Hethitisches Handwoumlrterbuch Innsbruck 2001
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil III
Lieferung 10 TD3 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil II2
Lieferung 13 S1 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil IV
Lieferung 15 U Innsbruck 2010
205
Tsevat M ldquoThe Husband Veils a Wife (Hittite Laws 197-98)rdquo
Journal of Cuneiform Studies Vol 27 No4 October
1975 syf 235-240
Uumlnal Ahmet Hititler Devrinde Anadolu Cilt 2 İstanbul 2003
ldquoEski Anadolursquoda Feminizmin Oumlncuumllerinden Bir Kraliccedile
Portresi Kizzuwatnalı Puduhepardquo Idol Dergisi Sayı 24
Ankara 2005 syf 5-16
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolI Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(a)
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolII Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(b)
Eskiccedilağ Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve
Zamanı (Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliccedilesi) Hitit
Uumlniversitesi Basım Ankara 2014
Yaron A ldquoA Royal Divorce at Ugaritrdquo Orientalia Nova Series
Gregorian Biblical Press Vol32 No 11963 syf 21-31
Yıldırım Nurguumll ldquoMittani Kralı Tušrattarsquonın Mektupları Ccedilerccedilevesinde
Diplomatik Evlilikler Uumlzerine Bir Değerlendirme
Archivum Anatolicum Sayı 111 2017 syf 151-168
206
Yiğit Turgut ldquoTarih Oumlncesi ve Hitit Doumlneminde İšuwa Boumllgesirdquo Tarih
Araştırmaları Dergisi Cilt 17 Sayı 28 Ankara 1995
syf 232-251
ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo
Tarih Araştırmaları Dergisi Sayı 29 Cilt 19 1997 syf
233-245
ldquoHitit Krallığırsquonda Veliahtın Belirlenmesi Uumlzerinerdquo
Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı 34 Cilt22 2003 Ankara
syf 141-147
ldquoHaštayar und Kadduširdquo Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoe
Armağan Vita Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and
Ali Dinccedilol Ege Yayınları 2007 syf 797-801
Watson W G E
Wyatt N
Handbook of Ugaritic Studies I39 Brill Publisher
LeidenBostonKoumlln 1999
Wilhelm G ldquoGeneration Count in Hittite Chronologyrdquo
Mesopotamian Dark Ages Revisited Proceedings of
an International Conference of SCIEM 2000 Vienna
8th-9th November 2002 ed H Hunger - R Pruzsinszky
Wien 2004 syf 71-79
ldquo3 Der Vertrag Šuppiluliumas I von mit Šattiwazza von
Mittanirdquo Texte der Umwelt des Alten Testaments
207
Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge Herrscherinschriften
und andere Dokumente zur politischen Geschicte 2005
syf 113-121
ldquoKadeş ve Suumlper Guumlccedillerin Barış Antlaşmasırdquo Uluburun
Gemisi 3000 Yıl Oumlnce Duumlnya Ticareti Deutsches
Bergbau-Museum BochumYayınları Bochum 2006(a)
syf 237-242
ldquoRamses II von Aumlgypten an Hattušili III von Hatti uumlber
eine Arznei zur Herbeifuumlhrung einer Schwangerschaftrdquo
Texte aus der Umwelt des Alten Testaments Neue
Folge Band 3 2006(b) syf236-237
ldquoMuršilis Konflikt mit Aumlgypten und Haremhabs
Thronbesteigungrdquo Die Welt des Orients Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag Band 39 Heft 1 2009 syf 108-116
ldquoSuppiluliuma and the Decline of the Mittanian
Kingdomrdquo Qatna Studien Supplementa Band 2
Wiesbaden 2015 syf 69-79
von Weiher E ldquoMittanirdquo Festschrift Heinrich Otten Wiesbaden
1973 syf 321-326
Wilkinson Toby Eski Mısır Say Yayınları İstanbul 2013
208
WilsonJohn A ldquoThe Texts of Battle of Kadeshrdquo The American Journal
of Semitic Languages and Literatures The University
of Chicago Press Vol 43 No4 (July) 1927 syf 266-
287
Wouters W ldquoUrhi-Tešub and the Ramses-Letters from Boghazkoumlyrdquo
Journal of Cuneiform Studies The AmericanSchools
of Oriental Research Vol 41 No2(Autumn) 1989 syf
226-234
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen
Orient-Gesellschaft Leipzig- Berlin 1900
209
EKLER
TABLOLAR
Esk
i Krallık
Doumlnem
i
Hitit Kral Listesi Yaklaşık Tarihler (MOuml)
I Hattušili 1650-1620
I Muršili 1620-1595
I Hantili 1595-
I Zidanta
Ammuna
I Huzziya -1500
Telipinu 1500-1475
Ort
a Krallık
Doumlnem
i
Tahurwaili 1475-
Alluwamna
II Hantili
II Zidanta -1450
II Huzziya 1450-
I Muwattalli
I Tuthaliya 1420-
I Arnuwanda
II Tuthaliya
III Tuthaliya () (Genccedil)
İmparatorluk
Doumlnem
i
I Šuppiluliuma 1350-1320
II Arnuwanda 1320-1318
II Muršili 1318-1290
II Muwattalli 1290-1273
III Muršili 1273-1267
III Hattušili 1267-1240
IV Tuthaliya 1240-1220
Kurunt(iy)a
III Arnuwanda 1210-
II Šuppiluliuma -1200
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)
210
Tablo 12 Tablo 1 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)
211
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evlilikler (Ccedilizim Selmin
Yuumlzbaşoğlu)
212
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)
213
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar (Bryce
2005 162)
214
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)
215
RESIMLER
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafe1 3)
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)
216
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafel 33 85)
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)
217
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-111)
218
Resim 18Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel2011 107)
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)
219
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink 1990
92)
220
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)
221
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)
222
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-98b)
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
223
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)
224
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
225
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
226
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
227
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)
228
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli
(httparkeofilicommisirin-en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-
birinin-icyuzu)
iv
ABSTRACT
DIPLOMATIC MARRIAGES IN THE HITTITE KINGDOM
IREM ŞUumlKRAN NOGAY
It is important to explain the marriages between the neighboring countries and
vassal kingdoms in the Hittite Kingdom and to enable us to understand the period in
question While explaining our subject firstly the subject was tried to be examined by
looking at the documents of the Hittites and the documents of the contemporary
kingdoms In addition to the philological data archaeological data is one of the
mainstays of our study
In our study the phenomenon of women in the Hittite Empire was taken in
every aspect and the status of the woman in the Hittite royal family and the status of
women in Hittite society were examined with the Hittite laws With this study the
socio-cultural situation of the princesses who have marriages are revealed The
diplomatic marriages made in the ancient period brought greater successes and long-
term peace than the wars and thus the most important source of our work was the
diplomatic agreements and political correspondences The marriages of the Hittite
Kingdom with the vassal kingdoms and the realms of the modern kingdoms are
gathered under different topics
Keywords Hittite Diplomatic Marriage Woman Family Law Queen Princess
Royal Family
v
OumlNSOumlZ
Krallıklar arasında yapılan evlilikleri incelemek zevkli olduğu kadar zorlu da
bir projedir Hitit belgeleri devlet arşivi belgeleri olması sebebiyle evliliklerin
yapıldığı anlardaki heyecanları ve mutlulukları yani duygu birikimini anlayabilmemiz
bir hayli zordur Tezimizin amaccedillarından biri de doumlnemdeki evliliklerin sebeplerini
anlaşılabilir kılmaktır
Bana bu konuyu ccedilalışmamda teşvikte bulunan Doccedil Dr Erkan Konyar ve Doccedil
Dr Meltem Alparslanrsquoa teşekkuumlruuml bir borccedil bilirim Hocam Doccedil Dr Erkan Konyar
ccedilalışmalarımı başından beri yakından takip etmiş ve bana yol goumlstermiştir Hocam
Doccedil Dr Meltem Alparslan ccedilalışmalarımı dikkatle izlemiş ve her zaman yardımları
ile bana destek vermiştir Her iki Hocama da bana goumlsterdikleri sabır verdikleri guumlven
ve sağladıkları imkacircnlar iccedilin yuumlrekten teşekkuumlrlerimi sunarım
Ccedilalışmamın oluşum suumlrecinde ilgi ve alakalarını goumlrduumlğuumlm değerli dostlarım
Araş Goumlr Tolga Pelvanoğlu ve Araş Goumlr Armağan Tanrsquoa oumlnemli zamanlarını bana
ayırdıkları sabırla yardım ettikleri ve her zaman destek verdikleri iccedilin teşekkuumlrlerimi
sunarım Yine yuumlksek lisans tezimi ccedilalışırken pek ccedilok yardımını goumlrduumlğuumlm arkadaşım
Metin Oralrsquoa ccedilalışırken desteğini benden eksik etmeyen Ecem Eralp ile Burcu Oumlzerrsquoe
ve tezimin yazım kurallarında bana yardımcı olan değerli arkadaşlarım Araş Goumlr Dr
Fatma Kaynar Mehmet Yiğit Meydan ve Selmin Yuumlzbaşıoğlursquona da burada teşekkuumlr
etmek isterim Ayrıca verdikleri guumlven ile daima yanımda olan Aileme ve Eşime de
teşekkuumlr etmeyi bir borccedil bilirim
Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml İstanbul Şubesi ile Tuumlrkiye Eskiccedilağ Bilimleri
Ensituumlsuumlrsquonuumln bana sağladıkları ccedilalışma imkacircnlarından dolayı ve Tuumlrk Eskiccedilağ
Bilimleri Enstituumlsuumlrsquone bana verdiği burs sebebiyle teşekkuumlr ederim
İREM ŞUumlKRAN NOGAY
İSTANBUL 2019
vi
ICcedilINDEKILER
OumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiii
ABSTRACThelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipiv
OumlNSOumlZhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipv
ICcedilINDEKILERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipvi
TABLOLAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipix
HARITALAR LISTESI helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipx
RESIMLER LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxi
KISALTMALAR LISTESIhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipxiii
GIRIŞhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip1
BIRINCI BOumlLUumlM
I HİTİT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERİhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
A Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4
1Hitit Kraliyet Kadınlarının Unvanlarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
a Tawanannahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9
b MUNUSLUGALGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
c EŠERTUhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
d DUMUMUNUSGALhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL 14
2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
a Eski Hitit Doumlnemihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
b Hitit İmparatorluk Doumlnemi helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
B Hitit Toplumunda Aile Olgusuhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
1Hitit Metinlerinde Kadın İle İlgili Terimlerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip42
2Kušata (Başlık Parası) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
3 İwaru (Ccedileyiz) helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip51
4 Lewirat ve Sorarathelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip52
5 İccedil Guumlveyisi Kavramıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip54
6 Hamilelik ve Annelik Haklarıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip57
7 Ensest İlişki helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 58
8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
vii
9 Mirashelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
10 Boşanmahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip66
IKINCI BOumlLUumlM
II HİTİT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDAKİ
POLİTİK İLİŞKİLER VE YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip79
A Mira Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip84
B Hayaša Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip90
C Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip95
D Mittani Krallığı ile Politik İlişkiler ve
Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip101
E İšuwa Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evlilikhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip109
F Amurru Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip117
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HİTİT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA
YAPILAN EVLİLİKLERhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip125
A Babil Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphellip130
1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip130
2 Babil Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip133
B Mısır Krallığı ile Politik İlişkiler ve Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphellip139
1 Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik İlişkilerhelliphelliphelliphellip139
a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki İlk Politik İlişkiler139
b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile
Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip141
c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde
Mısır Krallığı ile Politik İlişkilerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
d Kadeš Savaşıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip144
e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit
Krallıkları Arasındaki Politik İlişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun
viii
Hitit Krallığırsquondan Kaccedilmasıhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip149
2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip155
SONUCcedilhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip167
KAYNAKCcedilA helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip173
EKLER helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip209
ix
TABLOLAR LISTESI
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)helliphelliphelliphelliphelliphellip209
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976
21vd)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
Tablo 13 Yasak Cinsel İlişki (Haase 2005 65)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
Tablo 31 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)helliphellip210
x
HARITALAR LISTESI
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evliliklerhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip211
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip212
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar
(Bryce 2005 162)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)helliphelliphelliphelliphelliphellip214
xi
RESIMLER LISTESI
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 3)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip215
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)helliphelliphelliphelliphellip215
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins
2011 Tafel 33 85)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip216
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)hellip8
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)216
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)217
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-
111)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip217
Resim 18 Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel 2011
107)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip218
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)219
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink
1990 92)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip219
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)220
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)221
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)hellip222
xii
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-
98b)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip222
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)222
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)223
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)224
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi (Abbas
2016 120)224
Resim 33 Ramessesum Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)225
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)226
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip226
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip227
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli (httparkeofilicommisirin-
en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-birinin-icyuzu)228
xiii
KISALTMALAR LISTESI
Ay Arka yuumlz
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B Nies
Bkz Bakınız
Bkn Bakınız
CHD Chicago Hittite Dictionary
CTH Cataloge des Textes Hittites
Ccedilev Ccedileviren
DS Deeds of Šuppiluliuma
EA El Amarna Arşivi
Ed Editoumlr
HAB Die hethitisch- akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II)
ICK Inscriptions cuneacuteiformes de Kuumlltepe (Prag)
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli
km Kilometre
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul (İstanbul)
MOuml Milattan Oumlnce
Oumly Oumln yuumlz
RGTC Reacutepertoire Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes
RS Ras Şamra
Syf Sayfa
syf sayfa
vb ve benzeri
vd ve devamı
vdd ve devamının devamı
Vol Volume
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen Orient-
Gesellschaft
yy yuumlzyıl
1
GIRIŞ
Tarihin ilk doumlnemlerinden bu yana savaş ve barış yan yana ilerlemişlerdir
Bazen hammadde ve gıda arayışından kaynaklansa da bazen de ticaret yollarının
uumlzerindeki guumlzergahlar jeostratejik oumlnemleri sebebiyle savaşlara neden olmuştur Barış
doumlneminin savaş doumlneminden daha karlı olduğu aşikardır Diplomatik evlilikler
barışın suumlresini uzatmakta ve akrabalık ilişkisi sayesinde iki devlet arasındaki bağı
guumlccedillendirmekteydi
Eskiccedilağrsquoda kullanılan devletler arası politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar ise devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi (Yaron 1963 23vd) Hitit Krallığırsquonda da politika gereği bir
ccedilok kraliyetler arası evlilik yapılmıştır1
Hitit Krallığı doumlneminde Mısır Babil ve Asur Krallıkları gibi doumlneminin diğer
buumlyuumlk guumlccedilleri ile bir arada anılmış ve soumlzuuml geccedilen krallıklar ile pek ccedilok savaş ve
antlaşma yapmıştır Bu doumlnemde eşit guumlccedilteki krallıkların birbiriyle olan
antlaşmalarının sadece lafta kalmasını istemediklerinden olsa gerek evlilik
muumlnasebeti ile akraba oldukları da anlaşılmaktadır Yapılan evlilikler Oumlnasya
huumlkuumlmdarlarının sanki bir koumlyde yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları
duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir (de Mieroop 2006 169)
Evliliklerin en oumlnemli sonuccedillarından biri krallıkların birbirleri ile olan
dostluklarının barış sayesinde artmasıydı Ayrıca evlilik sebebiyle damat tarafına ccedileyiz
yollandığı ve goumltuumlruumllen malların yolda herhangi bir hırsızlığa uğramaması iccedilin kayıt
altına alındığı da bilinmektedir Yabancı uumllkeye goumlnderilen prenseslerin genellikle ilk
eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Bu sayede antlaşma yapılan uumllkedeki soy soumlzuuml
geccedilen prenses tarafından devam edecek ve boumlylelikle tam olarak bir akrabalık bağı
kurulmuş olacaktı
Evliliklerin sadece komşu uumllkeler arasında değil vassal krallıklar ile de
yapılması dış politikada krallıklar arasındaki ittifakı ve arkadaşlığı guumlccedillendirirken iccedil
1 Bkz Harita G1
2
politikada da asayişin sağlanması ve soumlzuuml geccedilen krallıklardan Hitit Krallığırsquona haber
ulaşmasını buumlyuumlk bir kolaylıkla sağladığı anlaşılmaktadır Ayrıca Hitit Devletirsquonin bu
kadar ccedileşitli uumllkeye prenses goumlnderip prenses alması da evliliğin politikada ne kadar
yaygın bir kullanım alanı olduğunu goumlstermesi accedilısından da oldukccedila muumlhimdir
Braudel Bellek ve Akdeniz isimli kitabında ldquoMOuml 14 ve 13 yuumlzyılların ayırt
edici oumlzelliklerinden biri olan huumlkuumlmdarlar arası evlilikler samimiyet oumllccediluumlleri şu veya
bu oranda değişen ittifak veya barış antlaşmalarının ldquoteminat akccedilalarırdquo haline gelen
Babil Mittani veya Hitit prensesleri hakkında koca bir kitap yazılabilirrdquo ifadesini
kullanmaktaydı (Braudel 2007 186) Bu ifade soumlz konusu ccedilalışmanın başlaması iccedilin
ilham kaynağı olmuştur
Tezimizi oluştururken ccedilivi yazılı belgelerden (antlaşmalar mektuplar yıllıklar
dua metinleri kanunlar) ve arkeolojik verilerden (kaya kabartmaları muumlhuumlrler ve
muumlhuumlr baskıları) yararlanılmıştır
Ccedilalışmamızın amacı Hitit Krallığırsquonın gerek vassal hanedan aileleriyle ile
yaptığı gere Oumlnasya huumlkuumlmdar aileleriyle yaptıkları evliliklerin doumlnemin sosyo-politik
hayatındaki etkisini ve izlerini araştırmaktır Ayrıca kadının eskiccedilağda yer aldığı
sosyal ve politik durumu incelemektir
Tezi ccedilalışırken kullandığımız belgeleri sırasıyla ccedilivi yazılı belgeler muumlhuumlr
baskıları ve kaya anıtları oluşturmaktadır Ccedilalışmada ağırlıklı olarak ccedilivi yazılı
belgeler kaynak olarak esas alınmıştır Oumlncuumll olarak ccedilivi yazılı meintlerin yer aldığı
KBo ve KUB gibi tablet ortografileri ve ikincil kaynak olarak ccedilivi yazılı belgeler ile
ilgili araştırma yapan bilim insanlarının ccedilalışmalarının yer aldığı Studien zu den
Bogazkoy-Texten ve Texte der Hethiter gibi yayınları incelenmiş ve son olarak bakılan
kaynakları ise Hethitische Zeichen Lexikon Hethitisches Woumlrterbuch kataloglar ve
soumlzluumlkler oluşturmaktadır Hititccedile metinler ile ilgili yapılan guumlncel yayınlar ise
httphethportuni-wuerzburgdeHPMindexphp adresi ile Hethitologie Portal-
Mainzrsquoden izlenmiştir
Tez ccedilalışmamız uumlccedil ana boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Hitit
Krallığırsquonda kadın olgusu saray kadınlarının tarihccedilesi Hitit kanunlarında geccedilen kadın
hakları ile ilgili maddeler ve diğer filolojik ve arkeolojik metinlerde bulunan Hitit
kadınına youmlnelik araştırmaları iccedilermektedir Evlenmek terimi soumlzluumlkte erkek ile
kadının aile kurmak iccedilin yasaya uygun olarak birleşmesi izdivaccedil etmesi şekilde yer
3
almaktadır Kadının tarihte ccedilok irdelenmemesi ve arka planda kalması sebebiyle bu
konuyu evlilik ccedilerccedilevesi iccedilerisinde kullanmaya ihtiyaccedil duyulmuştur Antlaşma
metinlerinde geccedilen bazı cuumlmleler Hitit aile hukukunda kadın hususunda bizi daha
kapsamlı incelemeye yapmaya sevk etmiştir Bu ccedilalışma yapılırken bu kadar ayrıntılı
şekilde ele alınacağı hesaplayamadık ancak ccedilalışmamızın bu haliye ccedilok daha faydalı
olacağı kanısındayız Hitit Krallığı ve Hitit Krallığırsquona tabii bulunan vassal devletler
ile yaptığı diplomatik evliliklerse ikinci boumlluumlmuumln konusunu oluşturmaktadır Mira
Hayaša Mittani İšuwa Amurru ve Šeha Nehri Uumllkesi gibi Hitit Devletirsquone bağımlı
krallıklar ile yaptığı evliliklerin gerekccedileleri ve iccedil politikadaki etkilerine yer verilmiştir
Son boumlluumlmde ise Hitit Krallığı ile doumlnemin diğer buumlyuumlk guumlccedilleri ile yaptığı antlaşmalara
yer verilmiştir Babil ve Mısır Krallıkları ile yapılan evliliklerin Oumlnasya tarihine etkisi
anlatılmaya ccedilalışılmış ve filolojik belgelerden yola ccedilıkarak konu aydınlatılmaya
ccedilalışılmıştır
4
BIRINCI BOumlLUumlM
I HITIT KRALLIĞIrsquoNDA KADININ YERI
IA Hitit Kraliyet Ailesinde Kadın Olgusu
Hitit kraliyet ailesinde kraliccedilelerin prenseslerin ve kral annelerinin
konumlarını pozisyonlarını ve etki alanlarını anlayabilmek iccedilin oumlncelikle Asur Ticaret
Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının işlevi ve roluumlnuuml anlamamız
gerekmektedir Hitit kraliccedilelerinin diğer komşu uumllkelerde yer alan kraliccedileler ile
aralarında neden daha fazla nuumlfuzu ve etki alanı bulunduğunu anlamamız boumlylelikle
kolaylaşacaktır
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kadının durumunu
anlamamızı sağlayan pek ccedilok tablet kazılardan elde edilmiştir bu doumlnemdeki sosyal
hayatın iccedilindeki kadının durumuna ise daha sonra değinilecektir 2 Anadolursquoda o
doumlnemde henuumlz merkezi bir siyasi otoritenin bulunmadığı ve şehir devletlerinin yer
aldığını goumlrmekteyiz Kuumlccediluumlk krallık ya da beylik olarak adlandırılabilecek bu sistemde
ldquorubaumrdquo kral ve ldquorubatumrdquo kraliccedile terimlerini karşılamaktaydı Rubatum teriminin
sadece kralın karısı iccedilin kullanılmadığı ayrıca kralın kız kardeşini ya da kralın annesi
iccedilin de kullanıldığı anlaşılmaktadır Kraliccedilelerin ticari işlere ve devlet youmlnetiminde
aktif rol uumlstlendikleri bilinmektedir Kraliccedilelerin buumlyuumlk olasılık ile aristokrat sınıfa
mensup olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Darga 1976 5) Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda
Kaniš Wahšušana3 Luhuzattia4 Ankuwa5 ve Timelkia6 kentlerinde rubatumların
bulunduğu ele geccedilen metinlerden bilinmektedir (Darga 2013 88)
Kaniš rubatumu ccedilağın oumlnemli tuumlccarlarından biri olan Pušu-kenrsquoi kaccedilak bir
malı kabul ettiği iccedilin hapse attırdığı ve diğer karum merkezleri olan Luhuzattia
2 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB 3 Tuz Goumlluuml civarında olabileceği duumlşuumlnuumllmuumlş ve Goumll Houmlyuumlkrsquoe olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (RGTC
VI 471 RGTC VI2 184) 4 Uršu Kuşatmasırsquonda bahsedildiği iccedilin Elbistanrsquodaki Karahoumlyuumlkrsquoe lokalize edilmiştir (RGTC VI 237-
238 RGTC VI2 91) 5 Boğazliyanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 19-23 RGTC VI2 6-7) 6 Kommagenersquonin doğu tarafındaki bir boumllgeye lokalize edilmiştir(RGTC VI 423 RGTC VI2 169
RGTC IV 119vd)
5
Hurama 7 ve Šalašuwa 8 kentlerine gelecek olan kaccedilak mal ile ilgili kentleri
bilgilendirdiği anlaşılmaktadır Kraliccedilenin tutumu onun sıradan bir kral eşi olmayıp
şehrin başında bulunan kral gibi devlet reisi olarak hareket ettiğini ve yetkilerini
kullandığını goumlstermektedir (Darga 1976 6) Kaniš tuumlccarlarından olan Puzur-Aššur
bir mektubunda9 iş ortaklarına rubatuma guumlmuumlşuumln oumldenmesi talimatını vermektedir
(Darga 1976 7)
Alişar Houmlyuumlkrsquote yapılan kazılarda ele geccedilen bir tablet fragmanında rubatum
Ankuwa rubatumu ve ldquorabi-similtimrdquo yani velihat prensten tutuklanmış olan
Hapirularrsquoın serbest bırakılmaları iccedilin emir vermelerini istiyordu10 Mektubun resmi
uumlslubundan anlaşıldığı kadarıyla rubatuma başvurmamıştır kraliccedile yerine ldquorabi
similtimrdquorsquoe yani merdiven buumlyuumlğuuml olan veliahtın unvanı geccedilmektedir (Darga 1976 6)
Metinde yer alan konu iccedilin veliaht prense başvurulması olasılıkla konunun kraliccedileye
aksettirilecek kadar oumlnemli olmaması sebebi ile ilgilidir
Luhuzattia kentinde ise ticari mal olan 25 adet kumaşa saray tarafından el
konulmuştur bu durumun sebebini oumlğrenmek isteyen tuumlccarlar saraya ccedilıkıp rubatum
ile goumlruumlşmuumlşlerdir Şehrin huumlkuumlmdarları kralı ccediliftin yuumlksek bir yerde sarayda
oturdukları anlaşılmaktadır Ayrıca bir başka belgede 11 ldquoWahšušanalı rubatum
geldiği zamanrdquo ifadesi kullanılmıştır (Darga 1976 6vd) Kraliccedilelerin kendi adlarına
heyet karşılaması ve onların dertlerini dinleyebilmesi oldukccedila ilginccediltir
Ticari makbuz olan bir belgede Timelkia rubatumuna verilen kalay miktarının
kaydedildiğini goumlrmekteyiz Ayrıca yine soumlz konusu şehre ait olan bir belgede krala
ve kralın annesine oumldenen altın miktarından da bahsedilmektedir bu sebeple rubatum
ve rubaumun yani kralın annesinin ayrı kelimeler ile belirtildiği anlaşılmaktadır
(Darga 1976 7)
7 Cerablus ile Malatya arasındaki sıradağlar civarında olabileceği ve Elbistan yakınlarına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 124-126 RGTC VI2 43) 8 Elbistan civarlarına Kilikyarsquonın doğusuna lokalize edilmiştir (RGTC VI 332 RGTC VI2 134) 9 BIN IV 934-6 10ldquoHapiste tutulan Šalahšuwa sarayının Hapiru adamları hakkında ben sana yazdım Git ve kraliccedile ve
veliaht prensin ağzını araştır Eğer kraliccedile ve veliaht prens onları serbest bırakırlarsa bana yazrdquo
(Reyhan 2017 89) 11 KTS 50 c
6
Kraliccedilelerin siyasi konumu resmi belge azlığı sebebiyle tam olarak
anlaşılamamaktadır Rubatumun unvanı yerli kralların eşlerini belirten terim ya da
karumlara sahip şehir devletlerini muumlstakilen youmlneten kadın huumlkuumlmdarlarının
unvanları olup olmadığı konusu halen accedilık değildir Kral naibi ya da egemenlik
hakkına sahip olup olmadıkları bilinmemektedir (Darga 1976 7)
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda kraliyet ailesinde kadının idari youmlnetimde ve
ekonomide oldukccedila aktif bir rol oynadığı goumlzlemlenmesine rağmen Hitit kraliyet
ailesi ile ilgili bilgilerimiz daha ccedilok ticari iccedilerikli olup sosyal hayatı anlamamıza
youmlnelik pek fazla ipucu bırakmamıştır Hal boumlyle olunca da kadın erkek arasındaki
ilişkiyi kavrayabilmemizi de oldukccedila zorlaştırmaktadır Metinlerden kadın ve erkek
arasındaki ilişkiyi algılayamasak da Hitit şehirlerine ait kazılarda ele geccedilen buluntular
bize az da olsa konunun aydınlatılması ile ilgili fikir vermektedir ayrıca kazılarda ele
geccedilen tabletler sosyal hayatın durumuna az da olsa ışık tutmaktadır
Sosyal hayata ait veriler oldukccedila sınırlıyken saray hayatına dair daha fazla
bilgi edinebilmekteyiz Kraliccedilelerin git gide artan nuumlfuzları ve etki alanlarının
genişlemesi bize en azından Hitit sarayındaki kadının roluuml uumlzerine bir takım fikirler
verebilmektedir Muumlhuumlrler ccedilivi yazılı tabletler ve kaya kabartmaları sayesinde Hitit
kraliyet ailesi ile ilgili bilgi birikimimiz artmaktadır12
Kraliyet kadınlarına ilişkin bilgi veren buluntuların arasında muumlhuumlrler de
bulunmaktadır Muumlhuumlrler guumlnuumlmuumlzde kullandığımız imzaların Eskiccedilağrsquoda bulunan
karşılıklarıdır Onama guumlvenlik garantisi ve muumllkiyet gibi uumlccedil temel işlevlere sahiptir
(Dinccedilol 2011 264) Muumlhuumlrlerde ccedilivi yazısının kullanımı kral kraliccedile ve bazı kraliyet
ailesi uumlyelerinin muumlhuumlrlerine oumlzguumlduumlr Memurlara ya da halka ait muumlhuumlrlerde sadece
Anadolu hiyeroglifi yer alırken kralicirc muumlhuumlrlerde hiyeroglif işaretin yer aldığı orta
alanın dışını ccedilevreleyen ccedilivi yazılı bir lejant bulunmaktaydı (Dinccedilol - Alparslan 2013
393 Alparslan - Doğan-Alparslan 2017 51vd)
12 Ccedilalışmada ki tuumlm tarihlendirmeler iccedilin bkz Tablo 11
7
MOuml 15 yuumlzyılın ikinci yarısında kraliccedile muumlhuumlrlerinde hiyeroglif yazılı
lejantttan 13 vazgeccedilildiği ve sadece ccedilivi yazısının kullanılmış olduğu
goumlzlemlenmektedir Muumlhuumlrlerde ccedilerccedileve kısmında kraliccedilelerin adlarının ve lanetleme
boumlluumlmuumlnuumln de bulunması muumlhuumlrlerin genel oumlzellikleri arasındadır Adı bulunan
kraliccedileler arasında Tawananna 14 ve Nikalmati 15 kızı Ašmunikal 16 bulunmaktadır
(Dinccedilol-Alparslan 2013 399 vd) Ašmunikal17 Tawananna18 ve Puduheparsquonın19
kendilerine oumlzel muumlhuumlrleri olduğu goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 180)
II Muršili doumlnemine tarihli bir muumlhuumlr kralı ccediliftler ile ilgili oumlnemli bilgilere
ulaşmamızı sağlamaktadır Hitit başkenti Hattušarsquoda yapılan kazılarında Tapınak 2rsquonin
dışında ortaya ccedilıkarılan Malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr Anadolu hiyeroglif yazılı olup
bize kral ve kraliccedileler ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Haccedilın sağı solu yukarısı
aşağısı ve ortası olmak kaydıyla kral ccediliftlerinin isimlerinin yer aldığı goumlruumlluumlr Sırasıyla
sağında ismi okunmayan bir kral ile Taduhepa solunda ismi okunmayan bir kral ile
Ašmunikal20 uumlst kısmında Tuthaliya kraliccedilesiz bir şekilde yazılmış alt kısmında
Tuthaliya ile Nikalmati 21 ve son olarak muumlhruumln merkezindeyse II Muršili ve
Gaššulawiya 22 kralicirc ccediliftlerinin isimleri geccedilmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-Hawkins-
Wilhelm 1993 93) Urhi-Tešup ve kraliccedile Tanuheparsquoya ait bir muumlhuumlr de
bulunmaktadır (Dinccedilol-Alparslan 2013 403)
13Lejantta yer alan ldquoiyilik sağlıkrdquo semboluuml olarak kullanılan uumlccedilgenin yerine ccedilivi yazısı olarak Suumlmerce
ldquoTIrdquo işareti kullanılmıştır ayrıca bak muumlhuumlrlerde SIG5 ile TI birlikte orta alanda yer almaktadır (Dinccedilol-
Alparslan 2013 399) 14 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a1 15 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a6 16 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm 1A2a7 17 Bkz Resim 11 18 Bkz Resim 12 19 Bkz Resim 13 20 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a7 21 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2a6 22 Detaylı bilgi iccedilin bkz 1A2b3
8
Resim 14 Haccedil Muumlhuumlr (Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins- Wilhelm 1993)
Sarayların ccedilok işlevli binalar olmasının yanı sıra kralın mahreminin bulunduğu
yer olması sebebiyle de oumlnem arz etmektedir Sarayın iccedilinde kralın annesi eşi ikinci
eşleri cariyeleri kız kardeşleri kızları gelinleri torunları ile birlikte maaile bir yaşantı
soumlz konusuydu Hitit sarayında farklı konuma sahip kadınların bir arada yaşadığı
bilinmektedir Hiccedil kuşkusuz sarayda kraldan sonra en oumlnemli pozisyonda bulunan kişi
kraliccediledir Zaman zaman kralın annesi ile nuumlfuz muumlcadelesi iccedilinde olduğu
goumlruumllmektedir
Kralın annesinin eski doumlnemdeki kraliccedilelik unvanının guumlcuumlnuuml elinde tutmak
istediği hiccedil şuumlphe gerektirmeyecek kadar accedilıktır Hitit tarihinin belirli doumlnemlerinde
soumlz konusu mevzular belgelere dahi yansımıştır Bu durum bazen oumlylesine buumlyuumlk bir
tehlike arz etmiştir ki kraliccedilenin oumlluumlmuumlne ya da kralın annesinin saraydan
goumlnderilmesi ile sonuccedillanmıştır23
İkinci eşler daima ilk eş statuumlsuumlne yuumlkselmeyi istedikleri goumlzlemlenmektedir
Bilhassa Telipinu Fermanı24 sonrasında tahta ccedilıkacak prens bir duumlzen iccedilerisinde yer
aldığı bilinmektedir İlk oumlncelik kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan
oğlunun eğer o da yoksa cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan
kız ccedilocuğun eşinin olması gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle
23 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 24 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a
9
hayati oumlnem arz ediyordu sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk
verebilmekti
Cariyeler kralın kadınları arasında statuuml bakımından en duumlşuumlk mevkide
bulunanlardı Metinlerde kendileri ile ilgili ccedilok fazla bilgiye ulaşılamamaktadır Lakin
III Hattušilirsquonin tahta ccedilıkmak iccedilin goumlsterdiği nedende etkili olacak bir husustur25
Tuhkanti yani varis olan prensin eşinin saraydaki oumlnemi buumlyuumlktuuml Ccediluumlnkuuml
gelecekteki kraliccedile olacaktı ve kimse henuumlz kraliccedile unvanını gelecekte alacak birini
karşısına almak istemezdi Ayrıca gelinin varis verebilmesi yine sarayın ve uumllkenin
oumlnemli konuları arasında yer almaktadır
Sarayda bulunan kadınların durumu konumları şartları filolojik ve arkeolojik
belgeler ışığında unvanlarına goumlre sıralanacaktır Ccedilalışmamızda yer alan kraliccedileler
genellikle isimlerinin bilinmesi ve eldeki veri ccedilokluğuna goumlre yer almıştır İsmi
bilinmemesine rağmen II Muwatallirsquonin eşi iki oğlunun da kral olması sebebiyle
araştırmamıza eklenmiştir26
IA1HITIT KRALIYET KADINLARININ UNVANLARI
IA1a Tawananna
Hitit krallığının ilk huumlkuumlmdarlarından olan TLabarna kralın adı ve eşinin adı
olan Tawananna kraliyet ccediliftinin unvanlarına doumlnuumlşmuumlştuumlr Luwice bir kelime olan
ldquotapar-rdquo kelimesinden yani youmlnetmek huumlkmetmek anlamına gelmektedir (Bin-Nun
1975 32) Ayrıca soumlz konusu terimin iccedilinde bulunan ldquoanna-rdquo kelimesi anne demektir
Buumlyuumlk kralın unvanı olan ldquolabarnardquo ile etimolojik olarak aynı koumlkenden geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Oettinger 1995 43)
S Bin-Nunrsquoun ldquoThe Tawannanna in the Hittite Kingdomrdquo ccedilalışması bu başlığı
taşımaktadır O Carrubarsquonın ldquodie Tawannannas des Alten Reichesrdquo ve I Singerrsquoin
ccedilalışmalarından yararlanılmıştır Tawananna kelimesi hem unvan hem de isim olarak
kullanılmıştır I Šuppiluliumarsquonın Babil sarayından gelen eşi bu duruma oumlrnek
25 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 26 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b
10
verilebilir bu doumlneme kadar terim sadece unvan olarak kullanılmıştır Kraliccedile
muumlhuumlrlerinde ve bir ccedilok metinde Babilli prenses Tawananna olarak zikredilmektedir
Ayrıca kraliccedilenin gerccedilek adını da bilmekteyiz27 (Bin-Nun 1975 51-52) Tawananna
teriminin kralın eşi ve kraliccedile olarak duumlşuumlnuumllmesinin eski doumlnemlerden kalan iki
nedeni vardı bunlardan ilki rituumlel metinlerinde ccedilok sayıda katılımının bulunması
diğeriyse Tabarna ve Tawananna teriminin Yeni Hitit Krallığı doumlneminden itibaren
kral ve kraliccedile iccedilin kullanılmasıdır Eski Hitit doumlnemine ait metinlerde kral ve
kraliccedilenin oldukccedila az bir arada oldukları goumlzlemlenmektedir (Bin-Nun 1975 75)
Tawannanna terimi Eski Hitit doumlneminde kralın eşini ya da kız kardeşini belirtebilirdi
(Carruba 1992 73)
Tawananna kelimesi ilk olarak Eski Hitit devrinde I Hattušilirsquonin anallarında
halası iccedilin kullanışmıştır daha sonra da kardeşi iccedilin kullanıldığı goumlruumllmektedir Bu
nedenle I Hattušilirsquonin babası ile kız kardeşinin evli olduğu fikri ortaya atılmıştır ki
bu ensest ilişki anlamına gelmektedir ve Hitit yasalarında kesinlikle yasaklanılan succedil
sayılan bir olgu olarak karşımıza ccedilıkmaktadır28 (Bin-Nun 1975 59 Carruba 1992 74
vd)
Tawananna Arnuwanda ve Ašmunikal 29 gibi kralın kız kardeşi olabilirdi
Telipinu ve Harapšeki 30 oumlrneğinde olduğu gibi kralın kızı da olabilirdi Kral kız
kardeşi olan Tawanannarsquodan oumlnce oumlluumlrse I Hattušili zamanındaki gibi Tawananna
unvanı kralın halasına ait olabilirdi ya da kral yine kız kardeşi olan Tawanannarsquodan
oumlnce oumlluumlrse genccedil kral ile anne oğul ilişkisi iccedilinde olmalıydı (Bin-Nun 1975 250)
Hitit kralları başrahip olarak panteonun en uumlst seviyesinde yer alırken
kraliccedileler de başrahibe olarak onun yanındaki yerini alırdı 31 Alacahoumlyuumlk 32
27 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 28 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 29 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 30 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 31Ay Bayramı bkz CTH 591 İštarrsquoa yapılan bayram rituumleli bkz CTH 720 32 Bkz Resim 15
11
Aslantepe33 Franktin34 gibi kabartmalarda rituumlellere katılan kraliccedileler yer almaktadır
ayrıca oumlzel bir giysi iccedilinde oldukları goumlruumllmektedir (Darga 2013 171)
Kralın ve kraliccedilenin sembolik olarak onlara verilen oumlmuumlrlerin terazi ile
tartıldığı35 bilinmektedir36 Sadece kralın değil kraliccedilenin de oumlmruumlnuumln tartılması ilgi
ccedilekici bir durumdur (Reyhan 2017 61vd) Kralın oumllduumlkten sonra tanrı olduğu gibi
kraliccedile de oumllduumlkten sonra tanrıccedila mertebesinde bulunurdu Kraliccedile isimleri soumlz konusu
kraliccedilelerin oumlluumlmlerinden sonra tanrıccedila gibi muamele goumlrmekteydi ve heykellerine bir
kuumllt tahsisiyle ccedileşitli kurbanlar sunulmaktaydı (Suumlel 1990 248) Ayrıca bu
kurbanların belirtildiği belge olan ldquoKral listelerirdquo sayesinde kraliccedilelerin isimlerini
oumlğrenebilmekteyiz (Darga 2013 129)
Kraliccedile bayram toumlrenlerinde kral ile birlikte bayram guumlzergahında gezerdi
Kraliccedilenin sarayda bayram iccedilin bağımsız bir toumlren duumlzenlediği de bilinmektedir
Bunlara ek olarak kraliccedileye ait oumlzel bir yapının varlığı II Muwatallirsquonin bir duasında37
belirtilmektedir Kral ve kraliccedile ccediliftine ait ikili iş boumlluumlmuuml dağılımı sebebiyle krala ait
ve kraliccedileye ait iki saray olduğu duumlşuumlnuumllmektedir38 (Ardzinba2010 180 Singer 1996
Singer 2002 85-95)
Šuppiluliuma ile Niqmadu arasında yapılan antlaşmada ve III Hattušili
zamanında Mısır ile yapılan antlaşmalar haricinde kraliccedilenin adı genellikle kral ile
birlikte antlaşma metinlerinde yer almazdı Kraliccedileler yalnızca askeri seferlere
katılmıyorlardı bunun dışındaki her pozisyonda kral ile aynı yetkilere sahiplerdi
Kraliccedileler panku meclisi 39 uumlyeleri arasındaydı Resmi belgelerde muumlhuumlrleri
33 Bkz Resim 16 34 Bkz Resim 17 35 Labarna iccedilin dua bkz CTH 820 = KBo 2122 36 ldquoBak Ben teraziyi kaldırıyorum ve Labarna iccedilin uzun yıllar tartıyorum Bak Ben teraziyi
kaldırıyorum ve Tawananna iccedilin uzun yıllar tartıyorumrdquo (Reyhan 2017 62) 37 II Muwatallirsquonin Tanrılar Toplumuna duası bkz CTH 381 = KUB 645 III 4 38 Metinlerde ldquokraliccedileye ait muumlhuumlr evirdquo ve ldquokraliccedileye ait kapkacak evirdquo olduğu belirtilmektedir 39I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde veliaht seccediliminde geccedilmektedir Bir tuumlr soylular meclisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Kral yeterince guumlccedilluumlyse soyluların fikrine başvurma geleceği duymuyordu ancak
tahta yeni ccedilıkan kral yerini sağlamlaştırıncaya kadar pankunun haklarına ve yetkilerine saygı
duyuyordu Toplum tabakalanması iccedilerisinde en oumlnemli uumlst yerde bulunmaktaydılar Yuumlksek askeri ve
idari işlerde yer alan kral ailesinin yakınları olan kişilerdi (Dinccedilol 1982 54) Panku meclisirsquonin buumlyuumlk
ihtimalle buumltuumln soylu sınıfını temsil ettiği duumlşuumlnuumllmekteydi (Hoffmann 1984 76)
12
bulunabilir yabancı elccedilileri kabul edebilirler ve diplomatik eylemlerde bulunabilme
yetkisine sahip oldukları bilinir (Brandau -Schickert 2004 275)
Hitit sarayında Bizans saray entrikalarını aratmayan pek ccedilok entrikaların
olduğunu bilmekteyiz Bu durumların oluşmasında kadınların arasındaki nuumlfuz
muumlcadelesi veliaht presin tahta ccedilıkmasını sağlamak gibi olaylarının en başta geldiği
goumlruumllmektedir
Eski Hitit ve Orta Hitit doumlneminde kraliccedileler ile ilgili fazla bilgi sahibi değiliz
bu nedenle siyasi dini ve idari rolleri tam olarak anlaşılamamaktadır lakin
İmparatorluk doumlnemine gelindiğinde kraliccedilelerin etkinlik alanlarının arttığı
goumlzlemlenmektedir
IA1b MUNUSLUGALGAL
MUNUSLUGALGAL buumlyuumlk kraliccedile olarak da metinlerde geccedilmektedir Bazı
tarihccedililer soumlz konusu terimin kralın eşi değil first lady yani başbayan olduğunu
duumlşuumlnmektedirler Kraliccedileler memleketlerine uygun olarak teofor (tanrı adı taşıyan)
adı taşımaktadırlar Kraliccedilelik unvanı ancak kralın annesinin oumlluumlmuumlnden sonra kralın
eşine miras kalırdı ve anne huumlkuumlm suumlrduumlğuuml suumlrece kralın eşine ldquokralicirc eşirdquo yani
ldquošakuwaššarrdquo unvanı verilirdi Pala panteonuna ait bir rituumlel metninde
MUNUSLUGAL ifadesi geccedilmektedir (Darga 2013 155 Carruba 1992 86 Bin-
Nun 1975 174 Gurney 2001 63) MUNUSLUGALGAL Suumlmerce bir kelime olup
Hitit kraliccedileleri tarafından unvan olarak yararlanılmış ve Hitit Uumllkesirsquonde en oumlnemli
pozisyonda yer alan kadını ifade etmek iccedilin kullanılmıştır
IA1c EŠERTU
Kelime anlamı olarak cariye ikinci sınıf eş anlamına gelmektedir (Uumlnal
2007(a) 116) Kralların sarayda bir haremi bulunmaktaydı ve burada E-ŠER-TU yani
kralın ldquokapatmardquoları ya da ikinci eşleri bulunuyordu E-ŠER-TU teriminin ccedilocuk
doğuramayan evli kadının kocası iccedilin soyunun devamı iccedilin bir cariye aldığı ve ccedilocuğun
doğumundan sonra kadının bu cariyeyi tekrar satma yetkisi olduğu bilinmektedir ve
halk arasında yaygın bir uygulamadır Uygulamada buumlyuumlk olasılıkla ccedilocuk
doğuramayan eşten boşanma konusunun ortadan kalkması ve kadının guumlvence altına
13
alındığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu kadından doğan ilk erkek ccedilocuğun kraliccedilenin
erkek ccedilocuğu olmadığı taktirde kral olma hakkı bulunmaktaydı 40 Urhi-Tešup ve
Kuruntarsquonın annesinin EŠERTU olduğu ve Hattušilirsquonin bunu savunmasında
kullandığı goumlruumllmektedir41
IA1d DUMUMUNUSGAL
DUMUMUNUSGAL terimi ile ilgili iki goumlruumlş oumlne suumlruumllmuumlştuumlr bunlardan
birincisi terimde belirtilen kişinin kralın annesi olduğu ve eşi ana kraliccedileyken bu
konumu uumlstlendiği ikincisi ise kralın en buumlyuumlk kızı olduğu ve ana kraliccedilenin
vefatından sonra onun yerine geccedilerek işleri yuumlruumltttuumlğuuml şeklindedir Soumlz konusu terimin
II Ramses ile evlenen Mısır kaynaklarında s3t wrt olarak yer alan Hitit prensesi42 ve
MUNUSrabitu yani Ugarit43 kralı II Ammištamrursquodan boşanan Amurrulu prensesin44
annesi ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Korucutepersquode45 yapılan kazılardan ele geccedilen
iki adet muumlhuumlr baskısı sayesinde bildiğimiz en eski DUMUMUNUSGAL
Kilušheparsquodır46 Guumlterbock ldquoTawananna olarak huumlkuumlm suumlrmeyen kralın karısı II
Muršilirsquonin eşirdquo olarak tanımlamıştır47 (Singer 1991(b) 260 Alparslan 2016) Ancak
Kilušheparsquonın III Hattušili ile Puduheparsquonın ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
ayrıca soumlz konusu kişinin adı İšuwa 48 kralı Ari-Šarruma ile anılmaktadır Dini
metinlerde Puduheparsquonın İšuwa kralının hasta oğlu iccedilin dua ettiği ve sağlığına
kavuşmasını dilediği belirtilmektedir bu sebeple soumlzuuml geccedilen prensin annesi Kilušhepa
olmalıdır Kilušheparsquonın İšuwa Uumllkesirsquonde oldukccedila oumlnemli bir konumda olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccediluumlnkuuml Hitit prensesi gittiği uumllkede kraliccedile olmuş ve tahta ccedilıkacak
olan prensin de annesidir Hasta prensesin son durumu bilinmiyor tahta ccedilıkan sonraki
kral Ehli-Šarruma ile ilgili de konuyu aydınlatacak yeterli bilgiye maalesef sahip
40 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2a 41 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IA2b 42 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 43 Ras Şamrarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 451 RGTC VI2 177) 44 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB10 45 Elazığ il merkezine yakın bir houmlyuumlk 46 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 47 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 48 Guumlnuumlmuumlz Elazığ civarlarına Murat Sursquonun kuzeyine Fıratrsquoın batısı ve guumlneybatısına lokalize
edilmiştir (RGTC VI 154-155 RGTC VI2 57)
14
değiliz Metinlerde yine DUMUMUNUSGAL olarak geccedilen bir başka isim ise
Gaššulawiyarsquodır Gaššulawiyarsquoda yine aynı şekilde III Hattušili ile Puduheparsquonın kızı
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu durum onu Kilušheparsquonın kız kardeşi yapmaktadır
ayrıca Amurru49 kralının eşidir II Muršilirsquonin eşinin adının da Gaššulawiya olması
sebebiyle soumlz konusu iki şahsı ayırmak oldukccedila ccediletrefilli bir konu olmuştur Lakin II
Muršilirsquonin eşinin buumlyuumlk kraliccedile terimi ile anılması olayın aydınlanmasını sağlamıştır
Gaššulawiya ile ilgili en oumlnemli bilgiye III Hattušili ve Amurru kralı Bentešina
arasında yapılan antlaşma metni50 sayesinde ulaşmaktayız Soumlz konusu metinde Hitit
kralı kızını Bentešinalsquoya eş olarak verdiğini ve onun kraliccedilelik mevkisinde olacağını
buna ek olarak da kızından olacak erkek ccedilocuklar sayesinde Amurru soyunun devam
edeceğini yazmıştır bu durum da muhtemel olarak Hitit Uumllkesirsquone sığınan kralın
oumlnceden evlendiğini destekler niteliktedir 51 Gaššulawiyarsquonın soumlz konusu kral ile
evlendiğinde henuumlz ccedilocuk yaşta olduğu ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquodan oumlnceki
eşinden olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Prensese ait bir muumlhuumlr bulunması onun Hitit
Uumllkesirsquonde buumlyuumlduumlğuumlnuuml goumlstermektedir Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra kral olan
Šaušgamuwarsquonın ve oumlzellikle Amurrulu prenses olarak anılan Ugarit kralının eşinin de
soumlz konusu prensesin ccedilocukları oldukları duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1990(b) 259-263)
DUMUMUNUSGAL terimi doumlnemin uluslararası politik metinlerinde karşımıza
ccedilıkan bir unvan olarak goumlruumlluumlr
IA1e MUNUS NAPARTU ve MUNUS SUHURLAL
ldquoMUNUS NAPARTUrdquo ve ldquoMUNUS SUHURLALrdquo denilen alt statuumldeki
cariyelerden olan erkek ccedilocuklarının tahta geccedilme hakkı yoktu (Reyhan 2017 90
Ccedilelebi 2015 52) Prens ve prenseslerin statuumlleri annelerinin bağlı bulunduğu konuma
goumlre belirlenmekteydi ve en yuumlksek konumdakilerin oumlnemli mevkilere geldiği
bilinmektedir
49İlk olarak Guumlney Mezopotamyarsquoya oradan da Doğu Akdeniz kıyısındaki Kenan Uumllkesirsquone lokalize
edilmektedir ve guumlnuumlmuumlz modern Suriyersquoyi kapsamaktadır Asi Nehri ile merkez Levant Boumllgesirsquonde
yer alır (Koumlroğlu 2006 97 Klengel 1969 178-244 Bryce 2009 41vd RGTC VI 14-15 RGTC
VI2 5) 50 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešina arasında yapılan antlaşma iccedilin bkz CTH 92 = KBo 18 51 Antlaşma şartları ile ilgili detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
15
IA2 Hitit Kraliyet Kadınlarının Tarihi
IA2a Eski Hitit Doumlnemi
Eski Hitit doumlnemi metinlerde Tawananna kelimesinin yokluğu I Hattušili
doumlneminde hanedan kadınlarının veliahtlık konusu sebebiyle accedilıklanabilir Krala karşı
ayaklanmaları neticesinde korkularak bu bilgilere yer verilmemiş olunabilir (Bin-Nun
1975 86) İštapariya ve Harapšili MUNUSLUGAL olarak belirtilmişlerdir Telipinu
Fermanırsquonda geccedilen kadınlardın hiccedilbiri Tawananna olarak geccedilmemektedir (Bin-Nun
1975 106)
Eski krallık doumlneminde Tawananna konumunun sonraki doumlnemlerdeki gibi
Arinnarsquonın 52 Guumlneş Tanrıccedilası statuumlsuumlnde bulunmadığı ve kral ile birlikte uumllke
youmlnetimini paylaşmadığı goumlruumllmektedir (Bin-Nun 1975 153) Eski krallık doumlneminde
kraliccedilenin uumllke youmlnetiminde soumlz sahibi olmadığı ve panteon uumlzerinde etkisi
bulunmadığı goumlruumllmektedir
I Hattušilirsquonin babasının erkek kardeşinin adının Labarna kız kardeşinin
adınınsa Tawananna olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Hitit duumlnyasında ensest ilişki
yasak olduğu iccedilin evli olmadıkları da kesindir (Bryce 1981 11) Lakin I Hattušilirsquonin
dedesi olan Papahdilmahrsquoın ccedilocuklarının ona sadakatsizlik ettiği ve bu nedenle tahta
varis olarak torununu seccediltiği bilinmektedir bu sebeple de Labarnarsquonın oumlz ccedilocukları
arasında yer almadığı ve evlat edinildiği duumlşuumlnuumllmektedir Labarna ismi daha sonra
unvan olarak da kullanıldığı iccedilin babasına isyan eden birinden ismini aldığını
duumlşuumlnmek yanlış olacaktır Ayrıca Labarna evlatlıksa ya da iccedil guumlveyi ise Tawananna
ile evlenmesinde Hitit hukuku accedilısından bir sorun olmadığı aşikardır (Bryce 1981
12)
I Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde kız kardeşinin oğlu Labarnarsquonın
veliahtlıktan azlini ve onun yerine torunu olan I Muršilirsquoyi veliaht tayin ettiği
goumlzlemlenmektedir I Hattušilirsquonin oğullarının varis goumlstermemesinin sebebiyse
babalarına karşı isyan etmiş olmalarıdır (Yiğit 2003 144-145) Kral yeğenini taht
52 Buumlyuumlk Nefeskoumlyrsquoe Yerkoumlyrsquodeki Kara Şehir Houmlyuumlkrsquoe Kaynak Sursquodaki Tuz Yeli gibi ccedileşitli yerlere
lokalize edilmiştir (RGTC VI 32-36 RGTC VI2 10-11)
16
varisliğinden azletse de onun Hitit uumllkesinin barışı ve guumlvenliğini iccedilin bir tehdit
oluşturacağını duumlşuumlnmektedir (Bryce 1981 14)
I Hattušili veliahtı azletmeden oumlnce hiccedil şuumlphesiz kız kardeşi kendinden sonraki
en oumlnemli mevkilerden birinde yer alıyordu ancak kral onun bu statuumlsuumlnden
korkmuyordu eğer korksaydı kız kardeşinin guumlcuumlnuuml sınırlandırmaya onu zor duruma
sokmaya ve etkisiz bırakmaya ccedilalışırdı (Bin-Nun 1975 71)
I Hattušilirsquonin veliaht olarak seccediltiği53 Huzziyarsquonın kralın oumlz oğlu olmadığı
anlaşılmaktadır54 Kralın emri ile boumlyle bir antlaşmanın karşı taraf bir prens olsa dahi
bozulabileceği anlaşılmaktadır Daha sonra torunu I Muršilirsquoyi veliaht ilan ettiği
bilinmektedir55 Yalnız kralın yaptığı soumlz konusu olan iki evlat edinmenin de metinleri
elimize geccedilmemiştir Lakin I Muršilirsquonin I Hattušilirsquonin torunu olup olmadığı ile ilgili
Hattušilirsquonin vasiyetnamesinde ya da Telipinu Fermanırsquonda herhangi bir bilgi yer
almaz sadece Halep56 Antlaşmasırsquonda57 torunu olarak geccedilmektedir58 I Hattušilirsquonin
vasiyetnamesinde59 ldquoSonra tanrılar bana kızlar verdirdquo ifadesinden kralın bir erkek
ccedilocuğu olmadığı sonucu ortaya ccedilıkmaktadır (Alpman 1970 323 Bryce 2005 92 vd
Klengel 1999 39-59) I Hattušili evlatlık edindiği oğlundan sadece sevgi saygı ve
itaat beklediği anlaşılmaktadır60 (Alpman 1970 325 Reyhan 2017 32-39)
I Hattušilirsquonin kız kardeşi oğlunun veliahtlık mevkisinden azledilip yerine
Muršilirsquonin veliaht seccedililmesi ile krala karşı ayaklanmaştır O andan itibaren de kralın
kız kardeşi oğlunun varis olması iccedilin hak iddia etmiştir Hattušarsquodaki soyluları ve
53 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 (Sommer- Falkenstein 1938 2-17) 54ldquo(Bundan boumlyle) kimse kız kardeşinin oğlunu evlat edinmesinrdquo (Alpman 1970 323) 55ldquoİşte artık benim oğlum Muršilirsquodir Onu sizler tanımalısınız onu tahta oturtunuz Onun kalbine tanrı
tarafından bir ccedilok meziyetler verilmiştir Tanrılar bir arslanın yerine ancak bir arslanı koyarlarrdquo
(Reyhan 2017 34) 56Kuzey Suriyersquodeki Halep şehrine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 27-28 Laroche 1976 34 RGTC
VI 71-74 RGTC VI2 24) 57 II Muwatalli ile Halep kralı Talmi-Šarruma arasında yapılan antlaşma bkz CTH 75 = KBo 16 58ldquoBuumlyuumlk Kral Hattušilirsquonin torunu buumlyuumlk kral Muršilirdquo (Alpman 1970 325) 59 I Hattušilirsquonin fermanı bkzCTH 5 60ldquoBuumlyuumlk kral Tabarna asiller ve neyler meclisine der ki lsquoBakınız ben hastalandım ve ben sizlere genccedil
Labarnarsquoyı tahta bu otursun (diyerek) takdim etmiştim Ve ben kral ona oğlum dedim onu bağrıma
bastım ve yuumlkselttim Onun iccedilin her zaman ihtimam ettim Halbuki o oğul gibi davranmadı goumlzleri
nefret doluydu Hiccedil ağlamadı merhamet goumlstermedi soğuk ve kalpsizdirdquo ifadesi yer almaktadır
(Reyhan 2017 33)
17
saraydaki nuumlfuzlu kişileri kendi tarafına ccedilekmiştir 61 I Hattušili kız kardeşinin
guumlcuumlnden ve etkisinden korkmuş olmalı ki onu şehirden uzaklaştırıp suumlrguumlne goumlnderdi
Tekrar bir ayaklanmaya kalkışılmaması iccedilin de kızıyla ve kızının ailesiyle olabilecek
buumltuumln irtibatı yasakladı62 (Bin-Nun 1975 73 vd Reyhan 2017 32-39)
Hititler oumlncesi Anadolursquoda Tabarnarsquonın kız kardeşi ve Tawananna yani eşi aynı
kişi olmalıydı bu sayede de nasıl bu kadar nuumlfuzu ellerinde bulundurup krala karşı
yaptıkları isyanlarda soyluların ve halkın onların tarafında oldukları da daha net bir
şekilde anlaşılacaktır (Bin-Nun 1975 147)
I Hattušilirsquonin kızının nuumlfuzundan adının soumlylenmemesini isteyecek kadar
tedirgin olduğu anlaşılmaktadır63 (Bin-Nun 1975 112) I Hattušilirsquonin kız kardeşi ve
kızı pek ccedilok oumlzellik bakımından birbirlerine benzemektedirler ikisi de uumllke iccedilin tehlike
oluşturmuşlardır oğulları tahta uygun goumlruumllmemiştir metinlerde unvanları yerine
ldquoYılan gelecek ve Hattušarsquoyı sokacakrdquo64cuumlmlesi geccedilmektedir (Darga 2013 129)
Yılan ldquoMUŠ-ašrdquo65 olarak belirtilmektedir (Bin-Nun 1975 72)
I Hattušilirsquonin eşi Haštayarrsquoın ise ayaklanmalara ait olan belgelerde adının
geccedilmemesi sebebiyle soumlz konusu ayaklanmalara katılmadığı ve kralla iyi bir ilişki
iccedilerisinde olduğu goumlzlemlenmektedir II Muršili doumlnemine tarihlenen haccedil muumlhuumlrde I
Hattušilirsquonin yanında yer alan kraliccedilenin adı tam olarak okunamasa da ldquoka-rdquo hecesi ile
başladığı ve soumlzuuml geccedilen kraliccedilenin Kadduši olarak tanımlanabileceği duumlşuumlnuumllmektedir
Ccedilivi yazılı metinlerde ldquokan-lirdquo Kantuzilli demekse ldquokata-širdquo yazımı da Kadduširsquoyi
belirtiyor olabilir Kadduširsquonin de I Hattušilirsquonin cariyelerinden biri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Eğer Haštayarrsquodan oumlnceki eş olsaydı hiccedil şuumlphesiz kurban
61ldquoSonra o Hattuša ve meclisi sadakatsizleştirdi soylular ve benim saray goumlrevlilerim bana karşı
duumlşman oldularrdquo (Reyhan 2017 33) 62ldquoO benim evime girdiği zaman evimi yıkacak Hattuša şehrine gelirse yine sadakatsiz olacakrdquo(Bin-
Nun 1975 111) (HAB III 18-20) 63ldquoGelecekte kimse Tawanannarsquonın adını soumlylemeyecek Onun oğullarının ve kızlarının adlarını kimse
soumlylemeyecek Eğer Hitit oğullarından herhangi biri onları soumlylerse boğazı kesilecek ve kapısının oumlnuumlne
asılacaktırrdquo (Bin-Nun 1975 112) 64 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Aziru arasında yapılan antlaşma bkz CTH 49 65MUŠ-aš terimi ile belirtilmelerinin sebebi I Hattušilirsquonin yasakladığı muhtemel buumlyuumllerden ve yılan
iccedileren rituumlel uygulamalarıyla bağlantıları kanıt olarak yorumlandı Ayrıca insan ruhu ya da oumlluumlm olarak
da sembolize edildiği duumlşuumlnuumllmektedir Bunlara ek olarak İlluyanka Destanırsquondaki yılan da bu tabir ile
anılmaktadır( Bin-Nun 1975 118)
18
listelerinde Haštayarrsquodan oumlnce adının yazılması gerekliydi (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol-
Hawkins 1993 95 vd Yiğit 2007 800) Haštayar I Hattušilirsquoye ait bir fragmanda66
karşımızda ccedilıkmaktadır Hitit kralı Haštayarrsquoa oumlluumlmuumlnden sonra neler yapması
gerektiğini anlatır67
I Hattušili doumlnemine ait olan yıllıklar sayesinde doumlnemin olay kronolojisi net
bir şekilde sıralanabilmektedir soumlzuuml geccedilen duumlzende Tawanannarsquonın yeğeni olan
Hattušili tarafından Hattušarsquoya yeniden yerleşilmesi Hattušilirsquoye karşı kızı ve oğlu
Huzziyarsquonın da dahil olduğu ayaklanma Hattušilirsquonin kız kardeşinin oğlunun Hattušili
tarafından veliaht ilan edilmesi kız kardeşinin oğlunun reddedilmesi ve yerine torunu
Muršilirsquonin veliaht tayin edilmesi kralın kız kardeşini ve ailenin şahsiyetlerini
accedilıklayan bir kararnamenin ccedilıkması ve bu sayede hepsinin ruumltbe statuuml ve resmi
konumlarından mahrum bırakılması konuları yer almaktadır (Bryce 1981 17 Yiğit
1997 238vd)
I Muršilirsquonin ilk eşinden bir erkek ccedilocuğu olmadığından metinlerde
bahsedilmektedir Eski Anadolu geleneklerine goumlre kız kardeşin ya da kızının oğlunun
tahta varis olması gerekmekteydi I Muršilirsquonin Hantili tarafından oumllduumlruumllmesinden
sonra bile kralın oğlu olduğuna dair herhangi bir şey bilinmemektedir
I Hantilirsquonin eşi I Harapšili ile ilgili olarak Telipinu Fermanırsquonda Hantili ve
Harapšili Eski Krallıkrsquota bilinen evlilikleri kanıtlanmış ilk kral ccedilifti ve Tawananna
olması muhtemel kişidir (Bin-Nun 1975 89) Hitit-Hurri arasındaki muumlcadele
sırasında esir duumlştuumlğuuml bilinmektedir (Kılıccedil -Duymuş 2007 91)
Kraliccedilenin Šugziya 68 kentinde oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalanmış olduğu
Tagalaharsquoya 69 gittikleri ve orada dikenli ccedilalılara atılmaları sebebiyle kraliccedile ve
oğullarının oumllduumlkleri duumlşuumlnuumllmektedir Tuumlm bunların arasında İlaliuma adlı bir kişi
66 I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 67 ldquoBeni bırakma Boumlylece kral ona soumlyleyemeyebilir saray yetkilileri şoumlyle der Bakın Yaşlı
Kadınları sorguya ccedilekiyor bu yuumlzden onlar iccedilin O şimdi bile kahinleri sorguya ccedilekiyor O zaman
beni bırakma yapma Bağdaşın beni Sana soumlzlerimi bir işaret olarak vereceğim Beni iyi yıka Beni
goumlğsuumlnde yeryuumlzuumlnden korurdquo I Hattušilirsquonin politik icraatleri bkz CTH 6 = KUB 116 III 64-73 (Bryce
2005 94 Yiğit 2007 797) 68 Boybeypınarrsquoı yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 363-364 RGTC VI2 148) 69 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 382)
19
kraliccedile ve ccedilocuklarını kurtarma operasyonu iccedilin goumlrevlendirilmiştir (Soysal 1990
277 Gilan 2015 143vd Gilan 2015 160) I Hantilirsquonin olay ile ilgili hiccedilbir şey
bilmediği ve daha sonra bilgilendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir bu durum iccedilin
goumlrevlendirilen İlaliumanın kaderi belirsizliğini korumaktadır (Soysal 1990 278-
279)
Ammuna ve II Tawanannarsquonın kızı olan İšpitariyarsquonın Telipinu ile
evlendirildiği anlaşılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 92)
Telipinu tahta ccedilıktığında krallık oldukccedila sıkıntılı bir doumlnemin iccedilerisindeydi
Taht kavgaları ve tahta kısa suumlreli ccedilıkan krallar sebebiyle uumllkede asayiş bozulmuştu
Telipinursquonun uumllkenin asayişini yeniden sağlaması gerekti Bu nedenle kralın eşi
İštapariyarsquonın oumlluumlmuumlnuuml planladığı anlaşılan Tahurwaili 70 sonradan kral olacak
Telipinu tarafından saraydan suumlruumllduuml Telipinu bu durumu Tahurwailirsquonin rakiplerini
ortadan kaldırma arzusu olarak yansıtsa da bu durumun gerccedileği yansıtmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Bin-Nun 1974114) İštapariya muhtemelen Tahurwailirsquonin en
buumlyuumlk ablalarından biri olmalıdır Taht sırasında oumlne geccedilebilmek iccedilin boumlyle bir
girişime heves etmiş olabilir Tahurwailirsquonin beş erkek kardeş oldukları 71
bilinmektedir (Bin-Nun 1974 115)
Telipinu Fermanı72 uyuşmazlığın ve uyumsuzluğun tehlikelerini goumlstermek
kral ve soyluların davranışları ile tahta ccedilıkacak varisin nasıl seccedilileceğine dair kanunlar
koydu Tahtın kan yolu ile kral ailesi tarafından devam etmesini sağladı ve bu durumu
da Fırtına Tanrısırsquonın denetimine bıraktı (Hoffmann 1984 74 vd) İlk oumlncelik
kraliccedilenin oğlunun eğer o yoksa ikinci eşten olan oğlunun eğer o da yoksa
cariyelerden olma oğlunun ve o da yoksa kraliccedileden doğan kız ccedilocuğun eşinin olması
gerektiği duumlşuumlnuumllmektedir Sarayda ilk eş olmak bu nedenle hayati oumlnem arz ediyordu
sonrasında ikinci oumlnemli olan şey ise krala bir erkek ccedilocuk verebilmekti Telipinu
70 Huzziyarsquonın kardeşi ve Telipinursquonun eşinin kardeşi 71 Zuru Tahurwaili Taruhšu Huzziya Tannuwa kardeşleri arasında yer almaktadır (Bin-Nun 1974
115) 72 Telipinu fermanı bkz CTH 19
20
Fermanırsquonın 49 paragrafı Hitit yasaları ile benzerlik taşımaz paralel değildir ldquoHerr
des Blutesrdquo kavramı Hitit kanunlarında rol oynamaz (Hoffmann1984 82)
Hitit krallarının tahta geccedilmek iccedilin panku meclisinden onay alması gerektiği
duumlşuumlnuumllmemektedir bu durumu oumlrnek olarak ise I Hattušilirsquonin tahta varis olarak
yeğeni Labarna yerine torunu I Muršilirsquoyi getirmesi sırasında meclisten bir onay
alındığına dair bir kanıt bulunmamasıdır Tahta ccedilıkacak kişinin kralın kararı ile belli
olduğu buna rağmen Labarnarsquonın bir suumlre tahtta bulunduğu daha sonrasında I
Muršilirsquonin tahta geccediltiği bilinmektedir Genccedil Tuthaliyarsquonın oumllduumlruumllmesinden sonra
tahta ccedilıkan I Šuppiluliuma zamanında ya da III Hattušilirsquonin yeğeni Urhi-Tešuprsquotan
tahtı ele geccedilirdiği sırada panku meclisinin oumlnemsiz de olsa bir rol oynamadığı
bilinmektedir Telipinursquonun panku meclisinin tahta ccedilıkacak kişinin seccedilimi
konusundaki yetkisini sınırlandırmayı istediği anlaşılmaktadır Eğer panku meclisinin
kralın seccediliminde etkisi yoksa soylu meclisi olmak dışında bir grupla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 86 vd)
Tahta ccedilıkmaya ilişkin duumlzenlemenin ataerkil taht destekccedilileri ile suumlrekli bir
tartışma iccedilerisinde olunmasına rağmen Hattušilirsquoden Telipinursquoya kadar gizli de olsa
var olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffmann 1984 89)
I Tuthaliyarsquonın Nikalmati ile evlenmesinin sebebinin Nikalmatirsquonin nuumlfuzu
sebebi ile olduğu ve krallığa guumlccedil kazandırmak istediği duumlşuumlnuumllmektedir Kral II
Tuthaliya ve eşi Nikalmati kralın kız kardeşi Ziplantawi tarafından buumlyuumlye maruz
kaldıklarını belirtmişlerdir Kız kardeş krala kraliccedileye ve ccedilocuklarına karşı bir konum
sergilemiştir Buumlyuumlden kurtulmak iccedilin adaklar sunma yoluna gitmişlerdir metinde ilgi
ccedileken husus ise buumlyuumlyuuml kralın kız kardeşinin yaptırdığının yazmasıdır (Kılıccedil-Duymuş
2007 92 Darga 1976 25)
Nikalmatirsquonin kızı Ašmunikal I Arnuwandarsquonın eşidir lakin Hititlerde ensest
ilişkilerin hoş karşılanmadığı ve cezalandırıldığı bilinmektedir Bu sebeple de
konunun izahatı iccedilin uumlccedil fikir ortaya konulmuştur (Otten 1968 137)
bull Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin Arnuwandarsquoyı evlat edindiği
21
bull Arnuwanda Tuthaliyarsquonın başka bir hanımından olan ccedilocuğu olduğu ve iki uumlvey
kardeşin krallığı beraber youmlnettiği
bull İki uumlvey kardeş birbirleri ile evli olduğudur
Ašmunikalrsquoin annesinin oumlluumlmuumlnden sonra Tawananna mevkisine geccediltiği ve bu
durumu hem babası Tuthaliya hem de I Arnuwanda zamanında koruduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Beran 1967 69)
Ašmunikal kendisini I Tuthaliya ve Nikalmatirsquonin kızı olarak tanımlarken
Arnuwanda kendisini sadece I Tuthaliyarsquonın oğlu olarak belirtmektedir Lakin bu
durum ensest ilişki olduğunu goumlsterir ki Hitit cezaları arasında yer alan hurkel
teriminin ensest ilişkiyi karşıladığını bilmekle birlikte yasak olduğu da I
Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkkana ile yaptığı antlaşmasında net bir şekilde
goumlzler oumlnuumlne serilmektedir bu sebeple Ašmunikal ile Arnuwandarsquonın karı-koca değil
de kardeş olarak tahta ccedilıktıkları ve uumllkeyi youmlnettikleri fikri ortaya atılmıştır (Beal
1983 115)
I Hattušili kız kardeşinin oğlu olan Labarnarsquoyı kendi oğlu kabul etmişti
sonrasında onun koumltuuml davranışları nedeniyle torunu Muršilirsquoyi tahta veliaht olarak
atadı Bu durumda ikisinin de evlatlık oldukları ve meşru veliaht oldukları goumlz oumlnuumlnde
bulundurulursa durumun anlaşılması daha kolay olacaktır Ayrıca bu durum Telipinu
Fermanırsquondaki ldquoEğer varis olacak bir prens yok ise hangi kız ccedilocuk oumlndeki ise ona
bir iccedil guumlveysi alsınlar o kral olsunrdquo (Alp 2005 61) ifadesini destekler niteliktedir
Bu durumda da veliaht olacak bir erkek ccedilocuk olmadığı iccedilin veliahtlık durumunun
kralın en buumlyuumlk kızına geccediltiği ve soumlz konusu damadın da evlatlık olarak alındığı fikri
ortaya ccedilıkmaktadır (Beal 1983 117) Bunlara ek olarak Arnuwandarsquonın soyunu babası
Tuthaliyarsquoya dayandırması ama dedesine dayandırmaması da evlatlık olma durumunu
accedilıklar niteliktedir (Beal 1983 119)
Telipinu efsanesinde73 tanrı Telipinursquonun kraliccedile Ašmunikalrsquoe kızıp ortadan
kaybolması ve tanrı Telipinursquonun bolluk ve bereketi de yanına aldığından
bahsedilmektedir bu durum Hitit halkı arasında kardeşi ile evlenmesi sebebiyle
73 Kaybolan tanrı Telipinursquonun hikayesi bkz CTH 324
22
kraliccedilenin guumlnahkar olduğuna işaret sayılabilir Ayrıca Tašmišarri ile Arnuwanda aynı
kişiyse Tašmišarrirsquonin eşi Taduhepa olması sebebiyle Ašmunikalrsquoin kız kardeş olarak
Tawananna mevkisinde oturduğu ancak oumlluumlmuuml sonrasında goumlruumlmcesinin yerine
Taduhepa kraliccedile olabildi goumlruumlşuuml de bulunmaktadır (Dinccedilol 1982 35)
Ašmunikalrsquoin adını taş ev ile ilgili bir tablette goumlrmekteyiz metne goumlre taş ev
ccedilalışanlarının vergiden muaf olmasını istemektedir Ayrıca kral ile birlikte yer aldığı
muumlhuumlrler bağış belgelerinin uumlzerinde goumlzlemlenmektedir bu sebeple kraliccedilenin idari
işler ile de goumlrevli olduğu anlaşılmaktadır (Darga 1976 26)
Ašmunikal ile birlikte hanedan kadınlarının nuumlfuzları geri gelmiştir Nikalmati
ve Ašmunikal Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın baş rahibeleri olarak atanan ilk
kraliccedilelerdir (Bin-Nun 1975 86) Bu sebeple de adı geccedilen iki kraliccedileden oumlnce
rituumlellerin kraliccedileler tarafından gerccedilekleştirilmediği sonucu ortaya ccedilıkmaktadır
Ašmunikal Hitit tarihinde pek ccedilok ilke imza atmıştır Hitit tarihinde politik
statuumlsuuml onaylanmış ilk kadındır ayrıca Tawananna ve MUNUSLUGALGAL
unvanlarını elinde tutan ilk kişidir kral ile birlikte muumlhuumlrde adının geccedilmesinin yanı
sıra kendisine ait de muumlhruuml olan ilk kraliccediledir kralın yanında eşi olarak goumlzuumlken ilk
kız kardeştir (Bin-Nun 1975 173)
Tespit edilen ilk dua metni Arnuwanda ve Ašmunikal ccediliftine aittir74 Saray
mensubu olan kişilerin dini metinleri sadece dini accedilıdan değil doumlnemin tarihini
aydınlatması bakımından da olukccedila oumlnemlidir Duanın ana konusunun kuzey
boumllgelerdeki kuumllt faaliyetlerinin kesilmesi ile ilgili olduğu ve soumlz konusu duanın
Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona yapıldığı anlaşılmaktadır (Houwink ten Cate 1969 83
vd Singer 2002 40-43)
Dua metinlerinde Tašmišarri ile Taduhepa isimlerinin ccedilift olarak yer aldığı
goumlruumllmektedir Taduheparsquonın ayrıca I Šuppiluliuma ile birlikte kurban listelerinde yer
aldığı soumlzuuml geccedilen iki kraliccedilenin aynı kişi olduğu ve I Šuppiluliumarsquonın ilk eşi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Rituumlellerde soumlzuuml geccedilen kralın Taduheparsquoya eşlik ettiği
goumlruumllmektedir Ašmunikal ile birlikte metinlerde yer alan Tašmišarrirsquonin kimliğinin
74 I Arnuwanda ile Ašmunikkalrsquoin Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 375
23
belirlenmesi iccedilin iki goumlruumlş ortaya atılmıştır ya I Arnuwanda ya da II Tuthaliya
olmalıydı Tašmišarrirsquonin Ašmunikal ile ilgili metinde yer alması75 ve soumlzuuml geccedilen
metinde Hurrice ldquonerardquo 76 yani anne kelimesinin geccedilmesi aile ilişkilerini kanıtlar
niteliktedir (Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 101)
Tašmišarrirsquonin veliaht konumundayken Šatanduhepa ile evlendiği ve ilk eşi
olduğu daha sonrasında Taduheparsquonın kraldan daha uzun yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir
II Muršili doumlnemine ait olan haccedil muumlhuumlrde de II Tuthaliya (Tašmišarri) ve Taduhepa
isimleri geccedilmektedir Tuthaliyarsquonın I Arnuwandarsquonın oğlu olduğu muumlhuumlrde
Arnuwanda-Ašmunikal ccediliftinden sonra yazılmalarından anlaşılmaktadır (Wilhelm-
Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993 102)
Tašmišarri II Tuthaliya ile aynı kişiyse eşi Taduhepa olmalıdır Taduheparsquonın
I Šuppiluliuma ile birlikte muumlhuumlr baskılarının bulunmasının sebebiyse Taduheparsquonın
I Šuppiluliumarsquonın annesi olmasıdır (Dinccedilol-Dinccedilol-Wilhelm-Hawkins 1993 103)
Šapinuwarsquoda bulunan mektupların buumlyuumlk bir kısmı ldquoBuumlyuumlk Kral ve Kraliccedilerdquorsquoye
goumlnderilmiş mektuplardan oluşmaktadır Kralın Šapinuwarsquoda devleti youmlnetirken
kraliccedilenin de kendi yetki ve goumlrevlerini yerine getirdiği anlaşılmaktadır Soumlz konusu
belgelerden burada bulunan kralı ccediliftin Tašmišarri (II Tuthaliya) ve Taduhepa olduğu
anlaşılmaktadır (Suumlel- Suumlel 2011 96 vd)
Šapinuwa belgelerinde en ccedilok ele geccedilen konunun fal metinlerinden oluşması
burada bir kral ccediliftinin yaşadığını ispatlar niteliktedir Kraliyet iccedilerisinde yapılacak
işler alınacak kararlar iccedilin fallardan yararlanıldığı bilinmektedir ayrıca falın ccedilıkan
sonucuna goumlre arınma ve kurban sunma gibi eylemler gerccedilekleştirilmektedir
Tašmišarri ve Taduhepa isminin bu tuumlr metinlerde sıkccedila yer aldığı goumlruumllmektedir
(Suumlel- Suumlel 2006 17)
75 Ağız yıkama rituumleli bkz CTH 777 76 Tischler 2001 112
24
Šapinuwa belgeleri arasında yer alan bir mektupta 77 kraliccedilenin yanında
goumlrevde yer alan Zuwa isimli bir kişi tarafından kraliccedilenin ağzından buumlyuumlk krala
yazılmıştır Kral ve kraliccedilenin adları maalesef ki metinde geccedilmemektedir lakin
Šapinuwa arşivi burada bir kral ccediliftinin ikamet ettiği goumlrsterir ve mektubu yazdıran
kraliccedilenin Taduhepa mektupta geccedilen kralın ise II Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Suumlel 2002 822 vd) Kraliccedile Taduheparsquonın kral Tašmišarrirsquoye yazdığı mektuplardan
biri de78 kurban konusunu iccedilermektedir (Suumlel 2008 462)
Ortakoumlyrsquode yapılan kazılarda in situ olarak II Tuthaliya ve Taduheparsquoya ait bir
kalıp ele geccedilmiştir79 (Suumlel 2008 464) C binasında bulunan muumlhuumlr kalıbı uumlzerinde
Anadolu hiyeroglif yazılı ldquoBuumlyuumlk Kral Tuthaliya ve Taduhepardquo baskısı bulunması
sebebiyle kralı bir kompleksin varlığının katını olarak yorumlanmakta ve burada
yaşayan kral ile kraliccedilenin adını bize verebilmekte olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Suumlel
2008 467)
IA2b Hitit Imparatorluk Doumlnemi
İmparatorluk ccedilağı vesikalarında edindiğimiz bilgilere goumlre Hitit kraliccedileleri
ulaşabilecekleri en uumlst mevkide yer almışlardır Kraliccedilelere ait belgeler yalnızca
başkent Hattušarsquoda değil Tel Amarna ve Ugarit gibi devletlerin arşivlerinde de ele
geccedilmiştir
Eski Hitit doumlnemine kıyasla kadınların siyasi otorite uumlzerinde daha baskın
oldukları goumlruumllmektedir Yeni Hitit doumlnemindeyse kraliccedileler iccedilişlerinde dış işlerinde
politikada ve dini işlerde daha etkin olmaya başlamışlardır muumlhuumlrleriyse bu konunun
77ldquoEfendim Majestersquoye soumlyle Cariyen kraliccedilen şoumlyle der Efendim Majestersquonin huzurunda her şey iyi
olsun ve Efendim Majestersquoyi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendim Majestersquoyi korusunlar Benim
yanımda da (herşey) iyidir Başım gibi sırtım da hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı veriyor) efendim
Majestersquonin huzurunda herşey nasılsa Efendim Majeste bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002
821) 78ldquoEfendimrsquoe Guumlneşimrsquoe soumlyle Cariyen Kraliccedile şoumlyle der Efendimrsquoin Guumlneşimrsquoin huzurunda herşey
iyi olsun Guumlneşimrsquoi tanrılar hayatta tutsunlar ve Efendimrsquoi Guumlneşimrsquoi korusunlar Benim yanımda da
herşey iyi durumdadır Guumlneşim Efendim Vašunnirsquoyi goumlnderdin ve bana kurban konusunda şoumlyle
yazdınhellip Sonra Vašunnirsquoyi Hattušarsquoya goumlnderdim gitsinler o tableti beylerin huzurunda okusunlar ve
her ne yapılacaksa Guumlneşimrsquoe acilen yazsınlarrdquo (Suumlel 2008 462 vd) 79Bkz Resim 18
25
ispatıdır Buumltuumln muumlhuumlrlerin uumlzerinde kraliccedileler MUNUSLUGALGAL olarak
geccedilmektedir her muumlhuumlrde Tawananna unvanına rastlanmaz
Hitit kraliccedileleri bağlı bulundukları zamanda yaşayan diğer buumlyuumlk devlet
kraliccedilelerinin konumlarından oldukccedila farklıydı ve etkindi Mısır ve Mezopotamyarsquoda
kraliccedile tuumlm guumlcuuml elinde bulunduran kralın eşi konumunda bulunmakta ve dini işleri
dışında fazla yetkisi bulunmamaktadır Eski Babil doumlneminde Mari haremindeki
kadınların genellikle ilahi soumlyleyen şarkıcılar oldukları belirtilmiştir Mari haremi
korunaklı ve izole bir alandaydı (Stol 1995 135) Mısır Krallığırsquonda kraliyet
ailesindeki kadınların diğer uumllkelerdeki kralı ailelere yazdıkları sadece iki adet mektup
bulunabilmiştir ve bu mektuplar Hitit Krallığırsquona yazılmış olup II Ramsesrsquoin eşi
Naptera 80 ve annesi Teyersquonin 81 Puduheparsquoya goumlnderdikleri mektuplardır 82 (Darga
1976 103) Ayrıca oumllen firavun Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya yazdığı
mektup83 dışında Mısır hanedanına mensup kadınların diplomatik hayatta yer aldığı
ile ilgili elimizde başka bir kanıt bulunmamaktadır (Darga 1984 42) Eski Oumlnasya
kraliccedileleri arasından Mısır kraliccedilesi ve firavun olarak goumlrev yapan Hatşepsut ve Asur
kraliccedileleri Šammuramat ve Nakiya hakkında bilgi sahibiyiz
Hitit Krallığırsquonda ise kraliccedilenin krala eşit dış ve iccedil politikada etkin idari işlere
bakan krallığın bağımsız bir kadın temsilcisi olduğu goumlruumlluumlr Ayrıca krallar birbirlerine
kardeşim diye hitap ettikleri mektupların sayısı bir hayli fazlayken kraliccedilelerin
birbirlerine yazdıkları ya da kraliccedilelerin krallara yazdıkları mektuplar da bir o kadar
azdır Puduhepa haricinde Hititli bir kraliccedilenin başka bir krala mektup yazıp yazmadığı
bilinmemektedir Soumlz konusu durum da Hitit Uumllkesirsquonde kraliccedilenin Hititlerin ccedilağdaşı
olan diğer uumllkelerdeki kraliccedilelerden ne kadar fazla sorumluluğu ve goumlrevi olduğunu
net bir şekilde goumlstermektedir
80 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 81 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB 82 Mısır kralı II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
167 Mısır kralı II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya goumlnderdiği mektup bkz CTH
168 83 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB
26
Hitit kurban listeleri ve muumlhuumlr baskılarında yer alan I Šuppiluliumarsquonın eşi
Taduhepa Henti ve Malnigal84 ya da diğer adı ile Tawananna adını taşıyan uumlccedil eşi
olduğunu oumlğrenmekteyiz İlk eşi hakkında bilgilerimiz oldukccedila azdır II Muršili
doumlnemine ait olan malta haccedilı şeklindeki muumlhuumlr bize II Muršilirsquonin soyağacını
oumlğrenmemize yardımcı olmaktadır Kral soyunu eski Hitit krallarına dayandırdığı
goumlruumllmektedir I Šuppliluliumarsquonın yanında yer alan isim sebebiyle annesinin Henti
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 5)
Taduheparsquonın I Šuppiluliumarsquoya yazdığı bir mektupta85 kraliccedilenin kralın
durumunu merak ettiği ve eşi ile yakından ilgilendiği goumlruumlluumlr Ayrıca bu metin Hitit
metinleri arasında bir Hitit kraliccedilesinin eşine hitap ederek yazdığı tek oumlrnektir86 (Suumlel
2002 819 vd)
Uumlccediluumlncuuml eşin ise Ugarit sarayı guumlney arşivinde bulunan bir metin sayesinde
kendisinin Babilli bir prenses olduğunu anlamaktayız ayrıca yine adı geccedilen sarayda
kendisine ait uumlccedil adet muumlhuumlr baskısı bulunmuştur Hattušarsquoda yapılan kazılarda ele
geccedilen bir bulla sayesinde de adının Malnigal87 olduğunu oumlğrenmekteyiz Malnigal
Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler arasındadır
Ayrıca Ugarit Kralı Niqmadu ile yapılan bir antlaşmada I Šuppiluliuma ve
Tawanannarsquonın muumlhuumlr baskıları metnin tam ortasında goumlruumllmektedir (Darga 1976 30
vd)
Kraliccedilenin adı pek ccedilok bulla ve muumlhuumlr uumlzerinde geccedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile ortak bir muumlhuumlr baskısı uumlzerinde
ismi yer almaktadır Ugarit kralı Niqmadu ile yapılan antlaşma metninin tam ortasında
84 Bkz Resim 19 85 ldquoEfendim guumlneşime soumlyle Hizmetkarın kraliccedile şoumlyle der Efendim guumlneşim huzurunda herşey iyi
olsun ve efendim guumlneşimi tanrılar hayatta tutsunlar ve onu korusunlar Benim yanımda da (herşey)
iyidir Başım gibi sırtımda hastadır ve o bana aynı şekilde (sıkıntı vermektedir) Efendim guumlneşimin
huzurunda herşey nasılsa efendim guumlneşim bana iyilik (haberlerini) yazrdquo (Suumlel 2002 819 vd) 86 Suumlelrsquoe goumlre Taduhepa bu mektubu eşi I Šuppiluliumarsquoya yazmıştır (Suumlel 2002 819 vd) lakin I
Šuppiluliuma Taduheparsquonın eşi değil kraliccedilenin oğludur Bu sebeple Taduheparsquonın mektubu yazdığı
kral I Šuppiluliuma değil II Tuthaliya olduğu fikri bizce daha makuldur 87Ayrıca metinde prensesin uumllkesine KA-DINGIR-RA Karaduniaš ve Šanhara denildiği bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın yanıltılması ve suumlrguumln edilmesi uumlzerine II Muršilirsquonin duası
bkz CTH 70= KUB 144 II 3-8 (Alparslan 2006 8) Kassit kralı II Burnaburiyašrsquoın kızı olduğu tahmin
edilmektedir (Uumlnal 2014 144 Klengel 2002 124)
27
da Muršili ve kraliccedileye ait muumlhuumlr baskısı goumlruumllmektedir ve Malnigalrsquoe ait en oumlnemli
izdir bu durumda ilk defa bir Hitit kraliccedilesinin adını bir antlaşmayı iccedileren tabletin
uumlzerinde yer almaktadır (Darga 2013 148)
I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml sonrası sırasıyla tahta I Arnuwanda soumlzuuml geccedilen
kralın vebadan oumllmesi sebebiyle de tahta I Arnuwandarsquonın kardeşi II Muršilirsquonin
geccediltiği bilinmektedir II Muršilirsquonin tahta geccediltiğinde yaşının kuumlccediluumlk olması sebebiyle
sadece kendi uumllkesinde değil doumlnemin diğer uumllkeleri arasında da kuumlccediluumlk goumlruumllduumlğuuml
belirtilmiştir88
Malnigalrsquoin II Muršili ile aralarında gergin bir ilişkinin olduğu bilinmektedir89
II Muršilirsquonin Tawanannarsquonın pek ccedilok hatasını goumlrmesine rağmen goumlrmezden geldiği
ve ayrıca II Muršilirsquonin eşinin Tawanannarsquoya karşı kullanabileceği bilgileri olmasına
rağmen kullanmadığı belirtilmektedir90 II Muršili Azzi Uumllkesirsquone91 doğru giderken
guumlneşin bir işaret verdiğini ve kraliccedilenin de bunu II Muršilirsquonin soyunun sonunun
geldiğini şeklinde yorumladığı goumlruumllmektedir Aralarında geccedilen muumlcadelenin iktidar
kavgası olduğu accedilıktır (Alparslan 2006 14vd)
Kral Malnigalrsquoe oumllen babasının tapınaklara tahsis ettirdiği adak eşyası ve
hediyeleri alıp başka yerlere verdiği kralın arkasından haraccedil aldığı gibi ağır ithamlarda
bulunmuştur Kargamıš ve Aštata92 şehirlerini haraca bağladığı bilinmektedir Aštata
88 ldquo Babam tanrı olduğu zaman kardeşim Arnuwanda babasının tahtına oturdu Arkadan o da
hastalandı Duumlşman uumllkeleri kardeşim Arnuwandarsquonın hasta (olduğunu) işitince aynı duumlşman uumllkeleri
savaşmaya başladılar Kardeşim Arnuwanda tanrı olunca (oumlluumlnce) (o zamana kadar) savaşmayan
duumlşman uumllkeleri o duumlşman uumllkeleri de savaştılar Etraftaki duumlşman uumllkeleri şoumlyle dediler lsquoHitit
Uumllkesirsquonin kralı olan babası kahraman bir kral idi O duumlşman uumllkelerini yendi O tanrı oldu Babasının
tahtına oturan oğlu o da eskiden bir kahramandı O hastalandı O da oumllduuml Şimdi babasının tahtına
oturan ise o (bir) ccedilocuktur Hitit Uumllkesirsquonin topraklarını ve Hitit Uumllkesirsquoni koruyamayacakrsquordquo (Alp
2005 125) 89ldquoO saraya ve aynı tavırla babamın hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone huumlkmettiğinde kardeşimin (abim)
hayatı boyunca huumlkmetti Ve abim tanrı olduğunda ben ona karşı hiccedilbir şekilde yanlış yapmadım ya da
onu hiccedilbir şekilde aşağılamadım O saraya ve babamın ve abimin hayatı boyunca Hitit Uumllkesirsquone
huumlkmetti ve o aynı şekilde huumlkmettirdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları
ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 = KUB 144 (Bin-Nun 1975 177) 90 ldquoHangi olayı o karıma sır olarak anlattı ise karım bu olayı kraliccedileden sakladı Karım onu başka
herhangi birine soumlyledi mi Bana soumlyledi mi Ya da herhangi bir mahkeme yapıp ve kraliccedileyi
mahkemeye herhangi bir şekilde taşıdı mı Karım kraliccedileye (karşı) ispiyoncu oldu murdquo 91Trabzon ve Giresun civarlarına lokalize edilir (RGTC VI 59 RGTC VI2 19) 92Fıratrsquoın Balis yakınları ile Haburrsquoun ağzına kadar olan boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 48
RGTC VI2 16)
28
Tapınağırsquondaki guumlmuumlşuuml bir yerde sakladığı bilinmektedir bu durumdan da kraliccedilenin
soumlz konusu tapınaktaki guumlmuumlşuuml almasının yasa dışı olduğu ve Tawananna mevkisinde
bulunan kişilerin tapınaklardaki hazinelere giriş izinlerinin olduğu anlaşılmaktadır
(Bin-Nun 1975 184) Guumlmuumlşuumln bulunması iccedilin II Muršili Kargamıš kralı
Šarrikušuhrsquou goumlrevlendirmişti lakin eli boş doumlnuumlnce II Muršili konu ile bizzat kendisi
ilgilenmiştir (Uumlnal 2014 146) Kraliccedile kendisinin succedillu olmadığını belirtmiştir93(Bin-
Nun 1975184) III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona
yaptıkları bir dua metninde94 yine Malnigal ile alakalı olan olaydan soumlz edilmektedir95
Soumlz konusu metinde Tawanannarsquoya karşı accedilılan davadan ve sonuccedillanmasından
bahsedilmektedir Dava suumlrecinde III Hattušilirsquonin ccedilocuk olduğu anlaşılmaktadır III
Hattušili doumlnemine ait bir metinde Malnigalrsquoin daha sonra Ahhiyawa Uumllkesirsquone96
suumlrguumlne gittiğinden bahsedilmektedir (Uumlnal 2014 146)
Malnigalrsquoe karşı yaptılan ait en buumlyuumlk iddiaysa kral II Muršilirsquonin eşine buumlyuuml
yapmakla ve bu sebepten oumltuumlruuml de onun oumlluumlmuumlyle succedillanmasıdır 97 Bilhassa
Kargamıšrsquotaki hastalık ve oumlluumlm tanrıccedilası Išhara ile Kubaba tapınaklarındaki
lanetlerinin etkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Uumlnal 2014 144) II Muršili doumlnemine ait
bir metinde durum net bir şekilde anlaşılmaktadır98 Metinde Mezzula buumlyuumlcuuml ve
onlardan kast edilense kraliccedile ve ccedilocukları olmalıdır Malnigalrsquoin bir başka succedillandığı
93ldquoAštatarsquonın Išhararsquosı tekrar ve tekrar konuştu lsquoTanrıccedila o guumlmuumlşe sahip değilim Tanrıccedilam kim senin
guumlmuumlşuumlnuuml tutuyorrsquordquoII Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1417-18 94 III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 95 ldquoBen henuumlz ccedilocuktum Sarayın iccedilinde ise hizmetkacircrınız Tavanannarsquonın mahkemesi olduğu zaman
babam kraliccedile Tavanannarsquoyı aşağıladığında o ise tanrının cariyesi idi [Sen] tanrıccedilam beycem
[ru]hunun iccedillerinde biliyordun kraliccedilenin (guumlcuumlnuumln) kısıtlanması isteğin mi idi [Yoksa isteğin değil]
miydi [O ise Tavanannarsquon] ı n (guumlcuumlnuumln) kısıtlanmasını [gerccedilekleştirdi Ben ise] hiccedilbir şekilde [bu
olayın iccedilinde değildim ] idi [Eğer tanrıccedilam beycem] herhangi bir şekilde [oumlfkeliysen]
[Tavanannarsquonın olayını ] yapan (kişi) [ccediloktan tanrı ol]du [O yoldan ccedilıktı ve on]u başıyla [oumldedi bile]
[Ben ise bu em]re ortak değildimrdquo (Alparslan 2006 20) 96 Troas ve kıta Yunanistanrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 10-11RGTC VI 1-2 RGTC VI2 1) 97 ldquoKraliccedile beni karımı (ve) ccedilocuğumu İšhararsquoya karşı lanetledi Bize (karşı) libasyon yaptı Karım bu
nedenle oumllduumlrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası
bkz CTH 70 = KUB 144 IV23) (Alparslan 2006 14) 98ldquoSonra kraliccedile Mezzularsquoyı eşime goumlnderdi ve onlara karşı buumlyuumller telaffuz etmeye başladırdquo II
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 70 =
KUB 144 II 19-20 IV 22-23
29
konuysa buumlyuuml yoluyla kralın dilini bağlamasıdır Ayrıca II Muršili Tawanannarsquonın
succedillu olduğunu bir fal ile de kanıtlamıştır99 (Alparslan 2006 19)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin kim olduğu ile ilgili belirli goumlruumlşler ortaya atılmıştır
Oumllen kişinin Gaššulawiya olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Tawananna mevkisi biri
tarafından bırakıldığı taktirde bir başka kişiye aktarıldığı farz edilmektedir
Gaššulawiyarsquonın bir suumlreliğine de olsa Tawananna unvanını kullandığı duumlşuumlnuumllduumlğuuml
taktirde buumlyuuml sebebiyle oumllen eşin o olmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol-Dinccedilol-
Wilhelm- Hawkins 1993 97)
Gaššulawiyarsquonın II Muršilirsquonin oumllen eşi olmadığı duumlşuumlnuumllse de oumllen eşin
Gaššulawiya olduğunu oumlneren goumlruumlşler de mevcuttur Konuyla alakalı olduğu
duumlşuumlnuumllen bir metin II Muršili doumlnemine aitse100 soumlz konusu metinde hasta olarak
bahsedilen Gaššulawiyarsquonın101 kralın oumllen eşi olması muumlmkuumlnduumlr Gaššulawiyarsquonın
hastalığından bahseden bir başka dua metnindeki 102 girişin II Muršilirsquonin veba
dualarından birisi ile aynı duplikata sahip olması sebebiyle soumlz konusu duanın II
Muršili doumlnemine tarihlendiği ve kralın eşi olan Gaššulawiyarsquodan bahsedildiği
anlaşılmaktadır Metinin kırıklarına rağmen Gaššulawiya isminin yine bir hastalık ile
birlikte anıldığı anlaşılmaktadır (Alparslan 2007 33)
Haccedil muumlhruumln baskısında II Muršilirsquonin eşi olarak Gaššulawiyarsquonın da yer
almasının sebepleri arasında Gaššulawiyarsquodan oumlnce II Muršilirsquonin bir eşinin daha
olduğu ama Tawananna mevkisinde olmadığı iccedilin adının zikredilmediği ve
muumlhuumlrlerde yer almadığı duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu dava sonuccedillandıktan sonra II
99ldquoİşte tanrılar efendilerim tekrar soruşturdum ve o (Tawananna) oumllduumlruumllmek iccedilin (fal tarafından)
bana belirlendi O tahttan indirmek iccedilin (fal tarafından) bana belirlendi ve onu o zaman oumllduumlrmedimrdquo
(Alparslan 2006 17) 100 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 Metinde geccedilen
Gaššulawiyarsquonın kimliği konusunda net bir fikre varılamamıştır II Muršilirsquonin eşi ya da III
Hattušilirsquonin kızı olduğu konusunda goumlruumlşler mevcuttur (Alparslan 2006 21) 101 ldquoŠamuha kentindeyken seni Lelwanirsquoyi Gaşşulaviya senin hizmetkacircrın ruumlyada goumlrduuml ve sana o
guumlnlerde Gaššulawiya senin hizmetkacircrın hiccedilbir kurban vermemişti Şimdi (ise) bak senin hizmetkacircrın
Gaššulawiya hastalandı ve ona hastalık sıkıntı verdi Sonra ona o mesele zor geldi ve tanrılardan (fal
yolu ile) sordular ve o tanrılardan ise fal yoluyla saptandırdquo (Alparslan 2006 25) 102 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376
30
Muršilirsquonin Gaššulawiya ile evlendiği103 ve bu sayede Tawananna unvanını aldığı ve
haccedil muumlhuumlrde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Haccedil muumlhuumlr baskısının lejantının accedilıklanması
hususunda iki goumlruumlş olması bu şekilde accedilıklığa kavuşturulabilir (Alparslan 2006
28vd)
Kraliccedilelerin dini ve idari goumlrevleri olduğu bilindiği iccedilin dava sonrasında boumlyle
oumlnemli bir makamın boş kalmış olduğu duumlşuumlnuumllemezdi bu sebeple oumllen eşin soumlz
konusu Gaššulawiya olsa bile arada yine ismini bilmediğimiz bir kraliccedilenin olması soumlz
konusudur ccediluumlnkuuml Danuheparsquonın kralın son doumlnemlerinde evlendikleri
duumlşuumlnuumllmektedir Dua metninin104 ilk boumlluumlmuumlnde dua eden kişiyi Tawananna olması
halinde onun II Muršilirsquonin birinci eşi iccedilin değil ikinci eşi Gaššulawiya iccedilin dua etttiği
duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 29 vd Wilhelm- Dinccedilol- Dinccedilol- Hawkins 1993
98)
II Muršilirsquonin oumllen eşinin Danuheparsquodan ziyade Gaššulawiya olduğuna dair bir
goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2014 146) Gaššulawiyarsquonın haccedil muumlhuumlr uumlstuumlnde
Tawananna unvanı ile yer almasının sebebinin ise Malnigalrsquoin hala hayattayken ve
Tawananna konumundayken kullandığı duumlşuumlnuumllmektedir Aralarında ccedilekişme
sebebiyle boumlyle sorunların ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir İki kişinin aynı anda soumlz
konusu unvanı kullanıp kullanamadığı konusu hala bir netlik kazanmadığı iccedilin konu
halen belirsizliğini korumaktadır (Alparslan 2006 29)
Malnigal guumlmuumlşuuml saklama ve kralın eşini buumlyuuml ile oumllduumlrme sebepleri ile tahttan
indirilir (Darga 2013 149) Ayrıca doumlneme ait bir başka metinden anladığımız
kadarıyla105 Malnigal II Muršilirsquoyi tahttan indirmeye ccedilalışmaktadır106 Rahibe olarak
tapınağa goumlnderilmiştir107 Malnigalrsquoin kehanetlere goumlre idam edilmesi gerekirken II
Muršilirsquonin onu sadece kraliccedilelik ve rahibelik konumlarından aldığı belirtilip kraliccedilelik
103 III Hattušilirsquonin savunmasında yazan kardeşlerinin birinci eşten değil sadece II Muršilirsquonin
Gaššulawiyarsquodan olan ccedilocukları olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2006 28 vd) 104 II Muršilirsquonin Gaššulawiyarsquoyı kurtarmak iccedilin Lelwaniye duası bkz CTH 380 105 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KBo 48 106ldquoTahttan indirilmeyi o benim iccedilin tasarladı Sonra ben onu oumllduumlrmedim ama onu tanrının annesi
rahipliğinden azlettimrdquo 107ldquo Ona uyguladığım ceza saraydan suumlrguumln edilmesidirrdquo
31
ve rahibelik unvanlarından azledildiğinden bahsetmekte108 ve tuumlm bunlara ek olarak
II Muršilirsquoye ait olan bir dua metninde109 Tawanannarsquonın hayatta olduğu ve hiccedilbir
eksiğinin bulunmadığı belirtilir
Kraliccedile mevkisinde olmalarına rağmen eğer bir konu ile ilgili succedillu
bulundukları taktirde ceza kavramının onlar iccedilin de uygulandığını goumlrmek oldukccedila
ilginccediltir Bulundukları sosyal tabaka onlar iccedilin de adeletin işlemeyeceği anlamına
gelmiyordu bu durum da bize Hitit kanunlarının tam olarak uygulanabildiğini cezai
yaptırımların kraliccedile olsa dahi bir uumlstuumlnluumlğuuml olmadığını ve herkes iccedilin geccedilerli
olduğunu goumlstermektedir
II Muršilirsquonin eşlerinden biri olduğu bilinen Danuheparsquonın doumlneme ait ccedilivi
yazılı kaynaklarda yer almaması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccediluumlnkuuml soumlzuuml geccedilen kral ailesi
ve doumlnemi ile ilgili en fazla bilgi edinebildiğimiz Hitit kralları arasında yer almaktadır
bu sebeple bu evliliğin kralın son doumlnemlerinde gerccedilekleştiği duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce
1998 230)
III Hattušili ve Puduheparsquoya ait olan bir duadan anladığımız kadarıyla
Danuheparsquoya ait bir dava olduğu anlaşılmaktadır110 Metinde yer alan Danuheparsquonın
oğulları ile birlikte suumlrguumlne goumlnderilmesi davanın sebebi ile ilgili fikirler vermektedir
Danuheparsquonın muhtemelen oğlunu tahta geccedilirmek istemesi ile ilgili olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ayrıca oğlunun yıkımından bahsedilmesi de tahta geccedilirilmek istenen
108rdquoOnu šiwanzanni rahibeliğinden aldım O azletmek iccedilin bana (fal tarafından) tespit edildiğinden
onu azlettim Ona bir ev verdim Onun hayatında eksiklik bırakmadım Ekmeği de suyu da vardı Tuumlmuuml
veriliyor Onun hiccedilbir eksiği yok O hayattadırrdquo (Alparslan 2006 17) 109 Onun hayatı şimdi koumltuumlleşti mi Ccediluumlnkuuml o hayatta Goumlzleriyle goumlkyuumlzuumlnuumln guumlneş tanrısını goumlruumlyor
Yaşamın ekmeğini yiyorrdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml
iccedilin duası bkz CTH 71 (Alparslan 2006 18) 110ldquoŞoumlyle olduğu sarayda senin şiwanzanni rahiben [Dan]uheparsquonın davası goumlruumllduumlğuuml Danuheparsquonın
[aşağılandığı] oğulları adamlarının tuumlmuuml ile birlikte beyleri [ve] aşağı ruumltbeden adamları
mahvolduğu zaman ise Danuhepalsquonın yıkımı [beyccedilem] Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquonın isteği mi idi
Ya da onun isteği değil mi idi Tanrıccedila(nın) beyccedilemin bu isteğini de hiccedilbir şekilde bilmiyordu Ben
ise orada Danuheparsquonın oğlunun yıkım olayında yoktum Diğer tarafta onun hakkında karar
verdiğimde o benim tarafımda idi Benim ağzımın soumlzuuml ile hiccedil kimse mahvolmadı Bu koumltuuml olay ise
geccedilmişte kaldı eğer beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuhepa olayına herhangi bir şekilde
kızdıysa Danuheparsquonın bu olayı da kim yaptıysa şimdiye kadar tanrı oldu O doğru yoldan ccedilıktı ve onu
ccediloktan başı ile oumldedi Beyccedilem Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilası Danuheparsquonın olayını benim guumlnlerimde
bana ve Hitit Uumllkesirsquone karşı tekrar guumln ışığına ccedilıkartma Bu biccedilimde bir olayı bana karşı benim
guumlnlerimde tekrar guumln ışığına ccedilıkarmak doğru değil Danuheparsquonın olayını kim yaptıysa ccediloktan onu
oumldedirdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383 (Alparslan
2006 32 vd Singer 2002 97-101)
32
soumlz konusu oğlu olmalıdır Metinde Danuheparsquonın bu olayından sorumlu olanın
oumllduumlğuumlnuuml belirtmesi ve konunun hemen ardından II Muršilirsquonin oumllduumlğuumlnuumln
belirtilmesi soumlz konusu olaydan sorumlu kişinin II Muršili olduğunu akla
getirmektedir (Alparslan 2006 33vd)
Danuheparsquonın kimliğinin belirlenmesi ile ilgili Laroche tarafından uumlccedil farklı
goumlruumlş ortaya atılmıştır
bull II Muršilirsquonin eşi ve III Muršilirsquonin eşi olarak iki ayrı Danuhepa bulunduğu
oumlne suumlruumllmektedir İkinci olan Danuheparsquonın III Muršili doumlneminde de
kraliccedilelik makamında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa olduğu ve II Muršili ile evli olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır II
Muwatalli ve III Muršili zamanında belirli aralıklar ile kraliccedilelik makamında
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
bull Bir Danuhepa bulunmakta ve o da II Muwatallirsquonin eşi denilmektedir Muršili
ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrlerin ise III Muršili doumlnemine ait olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Laroche 1956 105)
Metin Alparslanrsquoa goumlre birinci goumlruumlş iki adet Danuhepa olması metinlerde
geccedilmediği iccedilin bu tez kabul edilememektedir Uumlccediluumlncuuml goumlruumlşte de II Muwatallirsquonin
kendi eşini ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceği sebebinden dolayı ikinci goumlruumlş
aralarında en makul olandır Tek Danuhepa vardır ve o da II Muršilirsquonin eşidir Ayrıca
bir metinde111 bu goumlruumlşuuml destekleyen bir ipucu112 bulunmaktadır Soumlzuuml geccedilen metinde
bahsedilen buumlyuumlkanne ile Danuhepa aynı kişi olmalı ve bu durum da III Muršilirsquonin
uumlvey buumlyuumlkannesi Danuhepa olmalıdır Ayrıca Nişantepersquode ele geccedilmiş bir muumlhuumlr de
bu savı destekler niteliktedir (Alparslan 2006 35vd)
111 Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 112ldquoRuumlyada şoumlyle dediler ldquoGiysileri Danuheparsquoya vermelilerrdquo Hepapiya şoumlyle (dedi) Giysileri [
]buumlyuumlk tanrıya versinlerrdquo Henuumlz değil Sonra başka bir ruumlyada Arumura ayrıca suumlrekli diyor ki Neden
onun bahsedilen buumlyuumlkannesi koumltuumlluumlk yapmış Onu yola koymuyor musun Şimdi ise ona tunccedil bir ccedilanak
ver O sakinleşirrdquo Hepapiya şoumlyle der ldquoOnlar tunccedil ccedilanağı buumlyuumlk tanrıya vereceklerrdquo Henuumlz değilrdquo
(Alparslan 2006 36vd)
33
Muršilirsquonin eşleri ile ilgili uumlccedil farklı ccediloumlzuumlm oumlne suumlruumllmektedir Bunlardan ilki
II Muršilirsquonin iki eşi vardı Tawannana henuumlz kraliccedilelik konumundayken Gaššulawiya
bu unvanı kullanıyordu Kralın huumlkuumlmdarlığının 9 yılında oumllduumlkten sonra Danuhepa
kraliccedile oldu İkinci ccediloumlzuumlm ise II Muršilirsquonin iki eşi vardı oumllen eşinin adı metinlerde
yer almadığı iccedilin bilinmemektedir ondan sonra kraliccedile olan kişi Gaššulawiyarsquodır
Danuhepa II Muwatallirsquonin eşidir Sonuncusuysa II Muršilirsquonin uumlccedil eşi vardır
Tawannana zamanında evlendiği ve adının metinlerde yer almadığı bir ilk eş onun
oumlluumlmuumlnden sonra evlendiği ve 4 ccedilocuğunun olduğu Gaššulawiya ve son olarak eşinin
oumlluumlmuuml sonrası evlendiği Danuhepa ile evlenmesidir Alparslanrsquoa goumlre bu tezin
uumlzerinde durulmalıdır (Alparslan 2006 40) Oumlnerilen ccediloumlzuumlm konuyu aydınlatıcı ve
sorunları ortadan kaldırır niteliktedir
II Muršili doumlnemi metinlerinde adı geccedilen bir diğer kadın karakteri ise
Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi Šeha Nehri Uumllkesi113 kralı ya da prensi ile bir evlilik
yaptığı bilinmektedir114
II Muwatallirsquonin eşinin adı ccedilivi yazılı belgelerde belgelenmemiştir Muwatalli
adı muumlhuumlrlerde sadece Danuhepa ile birlikte geccedilmektedir ama kraliccedilenin hem II
Muršili hem de III Muršili ile muumlhuumlrleri vardır aynı Anadolu hiyeroglifi ile yazılmış
olmaları nedeniyle soumlzuuml geccedilen iki kralın muumlhuumlrleri bir karışıklığa neden olmaktadır
Muršili ve Danuheparsquoya ait olan muumlhuumlrler III Muršili doumlnemine tarihlenmekte ve
Danuheparsquoda II Muwatallirsquonin karısı olarak kabul edilmektedir Metinlerde II
Muwatallirsquoya Danuhepa dışında başka bir eş adayı goumlruumllmemektedir (Doğan-
Alparslan 2012 50)
III Muršili doumlnemine tarihlenen CTH 387rsquode 115 Danuheparsquonın
mahkemesinden soumlz edildiği ileri suumlruumllmektedir Kraliccedile oğlunu uumlvey oğlu
Muwatallirsquonin yerine geccedilirmek iccedilin ccedilaba sarfeder ancak başarılı olamaz Peranarsquoya116
113Beycesultanrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI2 144) 114 Mašanauzzirsquonin Šeha Nehri Uumllkesirsquone elin goumlnderilme konusu iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 115ldquove nasıl ki babam kraliccedileye (karşı) davada hiccedilbir şekilde haklı olmadığından ben ise onun kraliccedile
Danuheparsquoya (karşı) davada haksız ccedilıkmasını sağladım Bu işi ruhum iccedilin yaptım lsquoBana hiccedilbir şey
koumltuuml olmasınrdquo II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387(Doğan-Alparslan 2012 53) 116 Lokalizasyonu ile ilgili yorum belirtilmemiştir (RGTC VI 315)
34
suumlrguumlne goumlnderilir ve burada bir mantalli rituumleli aracılığıyla kral ile barışmanın
yollarını arar (Doğan-Alparslan 2012 54) Ayrıca CTH 583rsquote117 de bu davadan soumlz
edilmektedir II Muwatallirsquonin kendi karısı ve ccedilocuklarını suumlrguumlne goumlndermeyeceğini
duumlşuumlnuumlrsek Danuheparsquonın II Muwatallirsquonin karısı olması pek muumlmkuumln
goumlruumlnmemektedir III Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde NARAM DU ya da NARAM
DUTU URUArinnarsquonın bulunması buna karşın II Muršilirsquoye ait olan muumlhuumlrlerde
bulunmaması bilgisi doğru kabul edilirse II Muršilirsquonin eşi Danuhepa olmalıdır
Kraliccedilenin kimliği hala gizemini korumakla birlikte118 iki oğlu Hitit kralı olmuştur
Urhi-Tešup (IIIMuršili) babası II Muwatallirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra uumllkeyi yedi yıl
gibi bir suumlre youmlnetmiş Ulmi-Tešup (Kurunta) ise Tarhuntašša119 vassal kralı ve IV
Tuthaliyarsquodan sonra Hitit İmparatorluğursquonun kralı olarak tarih sahnesinde yerini
almıştır (Doğan-Alparslan 2012 55-58)
Hitit tarihinin buumlyuumlk ihtimal ile en ccedilok bilinen kraliccedilesi III Hattušilirsquonin eşi
Puduheparsquodır Kraliccedilenin ismi teofor (tanrı adı taşıyan) Hitit dininin baş tanrıccedilası
Hepat ile kraliccedilenin adı bir araya getirilmiş ve bu isim ortaya ccedilıkmıştır Kraliccedile ile
ilgili bilgileri III Hattušilirsquonin Savunmasırsquondan120 oumlğrenmekteyiz Ayrıca Mısır uumllkesi
ile yaptığı mektuplaşmalar da kraliccedile ile ilgili oumlnemli bilgiler sunmaktadır Kraliccedileye
ait belgeleri Boğazkoumly Ugarit (Ras Şamra) ve Tel El Amarnarsquodan edinmekteyiz
III Hattušili II Muwatalli zamanında yapılan Mısır seferinden uumllkesine geri
doumlnerken Kizzuwatnarsquoda bulunan Kumannirsquoye Lawazantiya kentine koruyucu
tanrısına kurbanlarını sunmak iccedilin uğrar ve orada tanrısı İštarrsquoın III Hattušilirsquonin
ruumlyasındaki isteği uumlzerine Lawazantiya şehri İštarrsquoın rahibi Hurrili Pentipšarrirsquonin kızı
Puduhepa ile evlenir Metinde yer alan ldquoTanrının emrirdquo ifadesi III Hattušilirsquonin kendi
isteği rızası ya da sevgisi sebebiyle değil koruyucusu tanrıccedilası İštarrsquoın bir gece onun
ruumlyasına girip Puduhepa ile evlenmesini istediğini savunmasında belirtmiştir III
117Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 Ayrıca bkz Boumlluumlm IA2b 118 II Muwatallirsquonin eşi sadece III Hattušilirsquonin savunmasında ldquoKardeşimin kanuna uygun bir oğlu
olmadığından harem kadının oğlu olan Urhi-Tešuprsquou kaldırdım (yuumlcelttim) ve oumlnce Hitit Uumllkesirsquonde
hakimiyete(getirdim)rdquo şeklinde yer almaktadır (Alp 2005 139) 119Meydancıkkalesi ve Anadolursquonun guumlney kıyılarında klasik doumlnem Kilikya ve Pamphylia boumllgeleri
boyunca yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2009 190-192 RGTC VI 405 RGTC VI2 162) 120 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81
35
Hattušilirsquonin daha tahta ccedilıkmadan oumlnce bir prens iken Kumanni Uumllkesirsquonden 121
rahiplik makamından soylu bir aile ile bağ kurduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 941
Uumlnal 2014 237-248 Darga 1984 41) Kraliccedilenin on beş yaşlarında olduğu tahmin
edilmektedir kraliccedilenin evlilik oumlncesinde soumlz konusu tapınakta rahibe olduğu da
savunma metninde geccedilmektedir
II Ramsesrsquoin eşi Naptera122 ve annesi Teyersquonin Puduheparsquoya goumlnderdiği iki
mektup bilinmekle birlikte soumlzuumlnuuml ettiğimiz belgeler ve I Šuppiluliumarsquoya oumllen
firavun Tutankamonrsquoun eşi tarafından yazılan mektup haricinde Mısır Uumllkesirsquonden
Hitit Uumllkesirsquone kadınlar tarafından goumlnderilen başka mektup olmadığı sanılmaktadır
(Darga 1984 42)
Kazılarda ele geccedilmeyen ama tabletler sayesinde bildiğimiz Kadeš
Antlaşmasırsquonın 123 guumlmuumlş tabletinin arka yuumlzuumlnde kraliccedilenin de muumlhuumlr baskısı
bulunmaktaydı ki bu durum da bize kraliccedilenin kral ile eşit mevkide bulunduğunu
goumlsteren en oumlnemli kanıtlardan biridir Ayrıca Mısır sarayı ile yaptığı mektuplaşmaları
da Puduheparsquonın bağımsız pozisyonunu destekler niteliktedir (Darga 1974 942)
Kralların yaptıklarını anlattıkları metinlerde kendi icraatlarını anlattıkları
metinlerin başında ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı (şahıskral adı) şoumlyle (der)rdquo ile
başlayan ifadeler bulunurken III Hattušilirsquoye ait icraatların anlatıldığı metinlerde124
kralın ve kraliccedilenin isminin birlikte yer aldığı goumlruumllmektedir (Karasu 2006 51)
Kraliccedile Puduheparsquonın III Hattušili ile eşit mevkide olmasını goumlstermesi bakımından
oldukccedila ilgi ccedilekicidir Tawannanna unvanını kullanmak yerine Hurriceldquoallairdquo 125
kelimesini tercih etmiştir Hanım veya bayan anlamına gelmektedir (Uumlnal 2005 8)
III Hattušili ile evlendiklerinde kralın vefat eden oumlnceki eşinden olan
ccedilocuklarını kendi ccedilocukları gibi benimsediği buumlyuumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır bu
121 Şar yakınlarındaki Yalakrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 221 RGTC VI2 83) 122 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 123 Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasında yapılan Kadeš Antlaşması paritetik bir antlaşmadır (Dinccedilol 1988
40 Edel I 1994 Edel II 1994 Beckman 1996 90-95) 124 ldquoBuumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Šuppiluliumarsquonın
torunu Kuššara kralı Hattušilirsquonin neslinden buumlyuumlk Kral Hitit Uumllkesi kralı majeste Hattušili şoumlyle
(der) Ve Buumlyuumlk Kraliccedile Hitit Uumllkesi kraliccedilesi Puduheparsquonın soumlzleri(dir)rdquo 125 Hanım anlamına gelmektedir (Uumlnal 2007(a) 13)
36
ccedilocuklardan biri de IV Tuthaliyarsquodır Bu konunun aydınlanmasında Mısır kralı
IIRamsesrsquoe yazdığı mektup etkili olmuştur126 (Uumlnal 2005 10)
Puduhepa ve III Hattušilirsquonin ccedilocuklarının isimleri bilinmektedir Amurru
kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenen Nerikkali Amurru kralı Bentešina ile evlenen
Gaššulawiya Mısır kralı II Ramsesrsquoe eş olarak giden ve Mısırca ismini bildiğimiz
Mahornefure ya da Manefrure adını bilmediğimiz bir diğer kızı ve babasından sonra
tahta geccedilecek olan IV Tuthaliyarsquodır (Bryce 2003(a) Darga 2013 de Mieroop 2006
de Martino 2006 Macqueen 2009)
Puduhepa baş katip Walwazitirsquoye Kizzuwatna ile ilgili tabletleri toplama
goumlrevi vermişti bu sebeple Hurri panteonu ile ilgili bilgi birikimimiz artmakta ve III
Hattušili doumlnemindeki Hurri etkisi net bir şekilde goumlzlemlenebilmektedir Kraliccedilenin
dini siyasi ve hukuki işlerde krala eşit bir statuumlde bulunduğu goumlzlemlenmektedir
buumlyuumlk krallar ile mektuplaşabiliyordu kendisine ait bir muumlhre sahipti ve muumlhruumlnuuml
taşıyabiliyordu ayrıca adli kararlar da alabiliyordu (Darga 2013 164) Ukkura
meselesi olarak anılan bir belgede 127 kraliccedilenin bir yolsuzluğa muumldahale ederek
şikayetccedili mevkinde mahkemeye muumldahale etmiştir Metinde Ukkurarsquonın oğlu Ura-
Tarhundarsquoya ccedilok oumlnemli malzeme kıymetli madenden eşya aletler ve silah kumaşlar
hayvan suumlruumlleri teslim edilmiştir Ura-Tarhunda bunları listelemek ve muumlhuumlrlemek
iccedilin goumlnderilmiştir lakin bu işi ihmal eder Kraliccedile olayı oumlğrenmek iccedilin iki kişiyi
Yeraltı Tanrıccedilası Lelwani oumlnuumlnde tanıklık ederler Lakin olayın devamı
bilinmemektedir (Darga 1976 45)
Puduheparsquonın ana kraliccedilenin unvanı olan Tawananna terimini az kullanması
oldukccedila ilginccediltir belki de eşi III Hattušilirsquoyi oumlrnek almıştır ccediluumlnkuuml kral da unvanını az
kullanıyordu (Uumlnal 2014 374)
Tutankamonrsquoun eşinin I Šuppiluliumarsquoya goumlnderdiği mektuplar ile
Puduheparsquonın Mısır kraliyet ailesine goumlnderdiği mektupları kıyaslayacak olursak
126ldquoBundan başka o zamanlar saraya geldiğimde sarayda bulduğum prensesler benim ellerimde
doğurdular ve ben onları [buumlyuumlttuumlm] Oumlnceden doğmuş olarak bulduklarımı da [buumlyuumlttuumlm] ve onları
ordu komutanı yaptımrdquo diyerek belirtmiştir Ayrıca yine ldquoKendi ellerimle buumlyuumlttuumlmrdquo (Uumlnal 2005 10) 127 Ukkura meselesi iccedilin bkz CTH 293
37
Puduheparsquonın oldukccedila huumlr olduğu goumlzler oumlnuumlndedir Hitit Uumllkesirsquone komşu olan
devletlerin kraliccedilelerine baktığımızda ne bir başka krala ne de başka bir kraliyet ailesi
uumlyesine mektup yazdığı goumlruumllmez Ayrıca II Ramses III Hattušilirsquoye yirmi
Puduheparsquoya ise on uumlccedil mektup goumlndermiştir ve II Ramsesrsquoin eşi Naptera ile de
mektuplaştığı bilinir (Kılıccedil-Duymuş 2007 93) Napterarsquonın Puduheparsquoya goumlnderdiği
mektupta128 iyi dileklerini sunduğu ve mektubun sonundaysa hediyelerin listesinin
verildiği goumlzlemlenmektedir (Beckman 1996 123 Edel I 1994 40-41 Edel II 1994
63-43 Klengel 2002 98-104) Puduhepa II Ramses ile kızının Mısır Uumllkesirsquone
gitmesi ile ilgili yazıştığı bilinir Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir
mektupta 129 Hattušarsquodaki hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını 130
istemektedir131 (de Roos 2006 22 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344)
Puduhepa Hitit kraliccedileleri arasında mensup olduğu aileyi bildiğimiz kraliccedileler
arasındadır Babasının adı ve yaptığı meslek bilinirken ailesinin diğer fertleri ile ilgili
bir bilgiye sahip değiliz sadece bir kız kardeşi olduğu ve onun kızının yani yeğeninin
Tattamaru ile evlendiği ve daha sonrasında oumllduumlğuuml belirtilmektedir oumlluumlm sebebi olarak
ise Kader Tanrıccedilası Gulgešrsquoin ona kızması goumlsterilmektedir (Ccedilelebi2007 58)
Metinlerde annesinden hiccedil bahsedilmemiştir ruumlyasında oumllen babasını tekrar canlı
goumlrduumlğuumlne dair bir metin 132 bulunmaktadır Metinden kraliccedilenin babası ile olan
hatıralarının iyi ya da koumltuuml olduğu ile ilgili bilgi verilmez (de Roos 2006 19 vd)
Kraliccedile ccedilocuklarına yaptırdığı siyasi evlilikler sayesinde barış suumlrecini
perccedilinlemiştir Mısır ve Hitit Uumllkeleri arasındaki barış Hitit İmparatorluğursquona bağlı
vassal krallıklar ile Mısır Uumllkesirsquonin de arasını duumlzeltmiştir Puduheparsquonın isteği
uumlzerine kardeşi Mısır kralı II Ramses Hitit vassal krallıklarından biri olan Ugarit
128 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167 129II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 130ldquoKardeşim Hitit evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Hoffner 2009
283) 131 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIIB2 132 Kraliccedilenin ruumlyası bkz CTH 584 = KUB 3177 I 4 Metinde ağlama ayini gecesinden
bahsedilmekteydi ve soumlzuuml geccedilen ayin başka metinlerde yer almadığı iccedilin niccedilin yapıldığı
bilinmemektedir Oumllen akrabalar ile ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos 2006 19 vd)
38
şehrinin kralı II Niqmadu ile bir barış antlaşması yapmıştır (Darga 1976 46) Yapılan
evlilikler savaşmaktan daha sağlam sonuccedillara doğurmaktadır
Kraliccedileler genellikle eşleri ile birlikte dua ederken Puduhepa bu geleneğe karşı
gelmiş ve tek başına dua eden ilk ve son Hitit kraliccedilesi olmuştur Metinde Arinnarsquonın
Guumlneş Tanrıccedilasırsquona kocasının sağlığına kavuşmasını iccedilin dua ettiği anlaşılmaktadır
(Houwink ten Cate 1969 86) Puduhepa Lelwani Uda133 şehrinin Hepatrsquoı Tanrıccedila
NINGAL ve Ay Tanrısı DSINrsquoe adak sunduğu bilinmektedir (Darga 1976 51)
Fraktin kaya kabartmasında tanrıccedila Hepatrsquoa libasyon yapan kral ve kraliccedile III
Hattušili ile Puduhepa betimlenmiş ve isimlerine yer verilmiştir Oumlzellikle Puduhepa
iccedilin ldquoKazuvanna memleketinin kızı (tanrının) sevgilisirdquo soumlzleri geccedilmektedir (Darga
2013 171) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif yazıtının yanında yine
kraliccedilenin kaya uumlzerine oyulmuş figuumlruumlnuuml ldquorahibin kızırdquo olarak belirtilmiştir 134
(Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan libasyon yapan erkeğin
III Hattušili orta sahnedeki kadının ise Puduhepa olduğu anlaşılmıştır (Savaş 1999
100)
Fraktin kabartmasındaki Anadolu hiyeroglifinin farklı bir yorumlamasındaysa
ldquoTanrı ltTarhuntgt135 Buumlyuumlk kral Hattušili Buumlyuumlk kral Tanrıccedila Hepat Puduhepa
Buumlyuumlk kraliccedile Kizzuwatnarsquonın kızı tanrısallaştırdquo ifadesi eğer doğruysa metinde yer
alan ldquotanrısallaşmardquo kelimesi sebebiyle Puduhepa oumllduumlğuuml soumlylenebilir (Savaş
1999101) Kabartmanın sağ uumlst kısmındaki iki adet ccedilukurun ise oumlluumlnuumln yakılan
kemiklerinin yağlandıktan sonra iccediline konulan ccediloumlmleklerin boumlluumlmleri olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Ccedilukurların iccedilinde bulunan keramik parccedilaları da bu duruma kanıt
oluşturmaktadır (Savaş 1999 103) Taşccedilı mevkinde bulunan Anadolu hiyeroglif
yazıtının yanında yine kraliccedilenin kaya kabartması uumlzerine oyulmuş figuumlruuml ldquorahibin
kızırdquo olarak belirtilmiştir (Darga 1976 49) Kabartma sahnesinde sağ tarafta bulunan
libasyon yapan erkeğin III Hattušili ifadesiyle geccedilmektedir (Savaş 1999 97)
133 Develirsquonin guumlneyindeki kuumlccediluumlk plato ile Şahmelekrsquoteki Fraktin lokalize edilmiştir (RGTC VI 466vd
RGTC VI2 182) 134 Bkz Resim 110 135 Fırtına Tanrısı
39
Puduheparsquoya ait olan ve Tarsusrsquota (Tarša) yapılan kazılarda ele geccedilen
muumlhuumlrde 136 dış yuvarlağında ldquo[NA4KIŠIB Pu-d[u-heba]t MUNUSLUGALGAL
MUNUS L[UGAL KUR Hattirdquo ve iccedil yuvarlağındaysa ldquoDUMUMUNUS [KUR
Kizzuwatna naram] Hebatrdquo (Guumlterbock 1997(a) 143-144) ifadesi geccedilmektedir
Puduheparsquonın muumlhruumlnuumln ilk bakışta diğer saray muumlhuumlrlerinden stil olarak daha farklı
olduğu goumlze ccedilarpmaktadır Muumlhruumln uumlzerindeki yazı ve biccedilimi roumllyefte (kabartma)
olanlardan daha estetik olduğu goumlruumllmektedir (Darga 1974 946) Puduheparsquoya ait
bağımsız muumlhuumlrler Tarsus ve Ugaritrsquote ele geccedilmiştir
III Hattušilirsquonin ešertu eşinden olan ccedilocuklarının olduğu IV Tuthaliya
doumlnemine ait bir metinden137 ve Amurru Kralı Šaušgamuwa ile yapılan antlaşmada138
belirli bilgilere yer vermektedir (Taş 2008 22) III Hattušilirsquonin savunma metninde
kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen tek kızı Mašanauzzirsquodir
Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında139 IV Tuthaliya ile Amurru kralı
Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde 140 II Muršilirsquoye ait olduğu
duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde141 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila olan Hitit ve Mısır
Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve soumlz konusu olan
kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır Mašanauzzi isminin
Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından dolayı rica etmek
istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği bilinmektedir Bu
sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo anlamına geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir142 (Doğan-Alparslan 2012 16)
IV Tuthaliyarsquonın babası kral III Hattušili oumllmeden oumlnce babasının ona krallığı
devrettiği duumlşuumlnuumllmektedir (van den Hout 1991 277 vd) III Hattušili doumlnemine ait
136 Bkz Resim 111 137 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 =KUB 2142 I 22 138 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 =KUB 231 II
10 139 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 140 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 141 II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 142 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC
40
olan bir belgede GAL MEŠEDI143 unvanında bulunan kişinin adının Tuthaliya olduğu
belirtilmektedir ve bu kişinin de IV Tuthaliya olduğu fikri ortaya atılmıştır (Hout van
den 1991 298) III Hattušili henuumlz hayattayken bu tarz şeyler yaşanmasının
sebebininse tahtın gerccedilek sahibi olan Urhi-Tešuprsquotan tahtın korunması olduğu
neredeyse kesindir III Hattušili ve Puduheparsquonın yaşamları sırasında taht
değişikliğinin getirdiği siyasi olarak istikrarsız bir durumunun tehlikelerini oumlnlemek
istediler (van den Hout 1991 299vd)
IV Tuthaliya doumlnemine ait olan bir muumlhuumlr baskısında III Hattušili ve
Puduheparsquonın oğlu olarak geccediltiği goumlruumllmektedir bu Hitit tarihini muumlhuumlrlerinde
annenin adının geccediltiği tek oumlrnektir (Darga 2013 187) Doumlneme ait bir mahkeme
kararında sadece Puduheparsquonın muumlhruuml bulunmaktadır ve bu durum oldukccedila ilgi
ccedilekicidir 144 (Dinccedilol 1982 50) Kraliccedilenin idari ve dini yetkilerinin yanısıra adli
vakalarda da soumlz sahibi olduğu goumlzlemlenmektedir Mahkeme kararı olan bir
belgede 145 Kargamıš kralı Šahurunuwarsquoya buumlyuumlk toprak ve imtiyazlar verdiği
bilinmektedir (Reyhan 2017 99)
Puduhepa Kizzuwatnarsquoda bulunan Hurri dini ve Hurri kuumlltuumlruuml ile alakalı
tabletleri kopya ettirmiş ve Hattušarsquoda oumlzel bir Kizzuwatna kuumltuumlphanesi kurdurmuştur
bu goumlrevi de başkatip Walwazitirsquoye vermiştir146 (Uumlnal 2005 13) Puduheparsquonın 60
yaşına bastığı duumlşuumlnuumllmektedir 147 Fraktin kaya kabartmasında III Hattušili ve
Puduhepa Fırtına Tanrısı ve Hepatrsquoa libasyon yaparken resmedilmiştir Kabartmada
143 Tuumlrkccedileye ldquokral muhafızlarının başırdquo olarak ccedilevrilmektedir Kralı koruduğu krala danışmanlık
yaptığı askeri ve dini bazı goumlrevlerinin de olduğu bilinmektedir Kraliyet ailesine en yakın kişidir Statuuml
olarak kralicirc ccedilift ve veliaht prensten hemen sonra geliyordu prenslerin arasından seccedilildiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Muwatalli III Hattušili ve IV Tuthaliya gibi krallar tahta ccedilıkmadan oumlnce bu unvanı
taşımışlardı (Alparslan 2017(a) 361) 144ldquoMajeste Ugarit kralı Ammištamrursquoya der ki lsquoUgaritli adam ve Šukku majestenin huzurunda
mahkemeye ccedilıktıkları zaman Šukku şoumlyle soumlyledi Onun gemisi parccedilalandı Fakat Ugaritli adam
Hayır Šukku gemimi isteyerek parccedilaladı Majeste şoumlyle huumlkuumlm verdi Ugarit gemicilerinin başı ant
iccedilsin ondan sonra Šukku onun gemisini ve iccedilindeki malları oumldeyecektirrdquo 145 IV Tuthaliyarsquonın Šahurnuwarsquoya toprak bağışı bkz CTH 225 146 ldquoKraliccedile Puduhepa katiplerin başı Walwazitirsquoyi Hattuša kentindeki Kizzuwatna tabletlerini
araştırmak iccedilin goumlrevlendirdikten sonra bu (h)išuwa Bayramı tabletlerinin aynı guumln kopyalarını ccedilıkardırdquo
(Karasu 2006 51) 147Kraliccedileye yazıldığını anladığımız bir mektupta yanlış beslenme tarzı nedeniyle ateşinin yuumlkseldiği ve
hastalandığını goumlruumlşuuml de mevcuttur Hitit mektup fragmanı bkz CTH 209=KBo 1362 (Uumlnal 2014 464-
466)
41
yer alan kadın figuumlrlerinin tanrılardan ve kraldan daha uzun bir şekilde belirtildiği
goumlzlemlenmektedir (Alexander 1998 16)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramsesrsquoe yazdığı bir mektubunda bir kızını Mısır
kralına verdiğini ve Babil kralının kızını aldığı şeklinde bir ibare bulunmaktadır148
Babil kralının Hitit prensesi ile evlendiği ve aynı şekilde Babilli bir prensesin de Hitit
Uumllkesirsquone gelin olarak geldiği bilinmektedir Amurru kralı kızının Nerikkali ile
evlendiği bilindiği iccedilin soumlz konusu prenses ile evlenebilecek sadece IV Tuthaliya
kalmaktadır Evliliğin IV Tuthaliya kral olduktan sonra mı yoksa kral olduktan oumlnce
mi yapıldığı bilinmemektedir Babilli prensesin Puduheparsquoya muhalif olan bir grubun
başında bulunduğu hatta bu sebeple saraydan suumlruumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca I
Šuppiluliumarsquonın eşi olan ve II Muršilirsquonin uumlvey annesi olan Babilli prenses Malnigal
kraliccedilelik konumundayken soumlz konusu ikinci Babilli prensesin sadece eş konumunda
kaldığı ve Puduhepa tarafından kraliccedilelik konumunun engellendiği duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 265-267)
Metinlerde IV Tuthaliyarsquonın eşine dair bir kanıt bulunamamıştır Kraldan
sonra tahta geccedilen III Arnuwanda ve II Šuppiluliumarsquonın annelerine ilişkin de bir
bilgiye rastlanamamıştır Tuthaliya isimli bir kralın doumlnemine atfedilen bir belgede149
kral ve eşinden bahsedilmektedir lakin kralı ccediliftin kimliği konusunda kesin bir fikir
ortaya atılamamaktadır IV Tuthaliya doumlnemine ait olduğunu bildiğimiz bir
metinde150 kralın hanımından bahsedilmektedir Soumlz konusu belgede Puduheparsquonın
Tawananna makamında olduğu suumlre iccedilerisinde saraydaki bir takım olaylardan
bahseden bir fal metni bulunmaktadır Metinde DUMUMUNUSGAL olarak
belirtilen ve IV Tuthaliyarsquonın genccedil eşi ile Puduheparsquonın anlaşmazlıklarına yer
verilmiştir Saray ahalisinin ikiye ayrıldığı ve kimisinin Puduheparsquoyı kimisinin genccedil
kraliccedilenin tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir Anlaşmazlık oumlyle bir hal almıştı ki sarayda
konuyla ilgisi olan kişilerin verdiği bilgilere guumlvenilmemekte ve fal aracılığı ile soumlzuuml
geccedilen bilgilerin doğrulukları kontrol edilmekteydi Saraydaki durum o kadar ileri
148 ldquoBabil kralı buumlyuumlk kralın kızını eş olarak almadı mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176= KUB 2138 149Saray muhafızlarının yazışmaları bkz CTH 190 = KBo 18114 150Gurparanzahrsquoın soumlmuumlruumlleri bkz CTH 362= KBo 2270
42
boyutlara ulaşmıştı ki saraydan eşyaların ccedilalındığı soumlz verilen adakların yapılmadığı
ayinlerin ihmal edildiği kara buumlyuumlnuumln yapıldığı ve insanların lanetlendiği
bilinmektedir (Taş 2008 43vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin bazı fal metinlerinde ldquoBabil Uumllkesirsquonin kızırdquo şeklinde
geccediltiği goumlruumllmektedir (Taş 2008 44) DUMUMUNUSGALrsquoin Babilli prenses ile
eşleştirilmesi muumlmkuumln olsa dahi II Šuppiluliumarsquonın ve III Arnuwandarsquonın annesinin
soumlzuuml geccedilen prenses olduğu kesin olmayan bir durumdur (Taş 2008 44 vd)
IB Hitit Toplumunda Aile Olgusu
IB1Hitit Metinlerinde Kadın Ile Ilgili Terimler
Hitit doumlneminde kadın olgusunu anlamamız iccedilin bakacağımız bir başka alansa
hiccedil şuumlphesiz filolojidir Hitit metinlerinde kraliyet ailesinde kadın olgusuna kıyasla
toplumda kadın ile ilgili oldukccedila az veri elimize geccedilse de kanunlar uumlzerinden kadın
hakları ile ilgili bir takım fikirlere sahip olabilmekteyiz
Hititler de guumlnuumlmuumlzde olduğu gibi akrabalık ifadeleri ile birbirlerine hitap
ediyorlardı Kadınlar ile ilgili metinlerde akrabalık ilişkilerini ve konumlarını ifade
eden terimleri goumlrmekteyiz Soumlz konusu ifadelere bakacak olursak (Darga 1976 21vd
Uumlnal 2007(a) Uumlnal 2007 (b) Ruumlster - Neu 1989)151
HITITCcedilE AKRABALIK IFADELERI
anna- AMA anne ana
hanna- AMAAMA Buumlyuumlkanne
151 anna- AMA Uumlnal 2007(a) 25-26 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989 119 hanna- AMAAMA
Uumlnal 2007(a) 117 Uumlnal 2007(a) 22 Ruumlster - Neu 1989119 MUNUSannauanna- (Uumlnal 2007(a) 29) MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Uumlnal 2007(a) 188 Uumlnal 2007(b) 758 Ruumlster - Neu 1989 144
DUMUMUNUS Uumlnal 2007(a) 96 Ruumlster - Neu 1989 211 MUNUS KISIKIL Ruumlster - Neu 1989
247 neka- nika- Uumlnal 2007(b) 477 MUNUSannanega- MUNUSNIN Uumlnal 2007(a) 27 Ruumlster - Neu
1989 239-240 MUNUSanniniyami- Uumlnal 2007(a) 29 DAM Uumlnal 2007(a) 90 Ruumlster - Neu 1989 239
DAM-atar Uumlnal 2007(a) 90 DAM-anni da- MUNUSudati MUNUSara- Uumlnal 2007(a) 45 MUNUSEacuteGE4-as Uumlnal 2007(a) 99 išhaššara- Uumlnal 2007(a) 268 šuppiššara-Uumlnal 2007(b) 654
šuppeššarant- Uumlnal 2007(b) 654 haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Uumlnal2007(a) 197 Uumlnal
2007(b) 566 Ruumlster -Neu 1989 228 GEME-aššara- Uumlnal 2007(a) 127 Ruumlster - Neu 1989 243
43
MUNUSannauanna- Uumlveyanne
MUNUShaurant- MUNUSUMMEDA Suumltnine nursebe
DUMUMUNUS kız evlat
MUNUSDUMU kız ccedilocuk
MUNUS KISIKIL genccedil kız genccedil kadın
neka- nika- kız kardeş
MUNUSannanega- MUNUSNIN kız kardeş() (Yeğen ya da kuzen iccedilin de
kullanılmış olabilir)
MUNUSanniniyami- yeğen kuzen
DAM eş zevce
DAM-atar eşlik karılık
DAM-anni da- eşliğe almak karılığa almak
MUNUSudati dul kadın
MUNUSara- Arkadaş
MUNUSEacuteGE4-as Gelin
-šara- eki ile oluşan ifadeler
išhaššara- hanım sahibe
šuppiššara- Bakire
šuppeššarant- bakire (Sıfat)
haššuššara- MUNUSLUGAL-raš Kraliccedile
GEME-aššara- esir kadın koumlle
Tablo 12 Kadınlar ile ilgili akrabalık ifadeleri (Darga 1976 21vd)
Hitit metinlerinde ldquokadınrdquo kavramını ifade etmek iccedilin Suumlmerce ldquoMUNUSrdquo
Akadccedila ldquoSINNIŠTUMrdquo ve Hititccedile ldquokuwana-rdquo 152 kelimeleri geccedilmektedir (Doğan-
Alparslan 2013 75) ldquo(MUNUS)KISIKILrdquo genccedil kız genccedil kadın olarak
152 Kloekhorst 2008 501
44
ldquo(MUNUS)udati-ldquo 153 dul kadın olarak ve ldquošuppeššarardquo 154 bakire saf kız olarak
geccedilmektedir (Ccedilelebi 2015 19) DUMUMUNUS kız ccedilocuk demektir
Hitit belgelerinde kadın cinsel organı ile ilgili terimlerin varlığı bilinmektedir
ldquoUZUgenzu-(ginzu-gimzu-)rdquo 155 Suumlmercesi ldquoUZUUacuteRMUNUSrdquo dişi cinsiyet organı
olarak metinlerde geccedilmektedir ldquogenzu-rdquo teriminin ldquokucakrdquo156 ya da ldquodoumll yatağırdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca metinlerde soumlzuuml geccedilen terimin karaciğer
bağırsak safra kesesi ve midenin yakınında yer aldığı belirtilmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57) ldquoMUNUS-natarrdquo anlamı dişilik kadınlık terimleri az
kullanılırken ldquokatta-kaacuten kuit harzirdquo yani ldquokadının aşağı kısmında sahip olduğu şeyrdquo
denilmektedir (Uumlnal 2014 288)
Doğum ve doğum ile ilgili terimlerinde yine metinlerde yer aldığı
goumlruumllmektedir ldquoUZUšarhuuant-rdquo 157 teriminin ldquoidrar torbasırdquo ve ldquodoumll yatağırdquo
anlamlarına geldiği bilinmektedir Terim daha sonrasında ldquoceninrdquo ya da embriyordquo
olarak da kullanılmıştır Ayrıca ldquoplasentardquo olarak da tanımlanmıştır Metinlerde yer
alan ldquošarhu-rdquo teriminin vulva 158 olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ldquoUZUtita(n)- tetanrdquo 159
Suumlmercesi UZUUBUR ldquokadın goumlğsuumlrdquo ldquomemerdquo anlamına gelmektedir (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 57vd)
Hamile kadın iccedilin kullanılan terimse ldquoušantari-rdquo 160 rsquodir ayrıca
ldquoušantarahišardquo161 uumlreme guumlcuumlnuuml belirtir Hamile olmak iccedilin ldquošumrai-rdquo162 hamile
kalmak iccedilin ldquošaššumai-rdquo163 terimi kullanılır Gebelik iccedilin ldquoarma-rdquo164 gebe bırakmak
ya da doumlllemek iccedilin ldquoarmahh-rdquo165 gebe olmak iccedilin ldquoarmahhza-rdquo166 hamile gebe iccedilin
153 Tischler 2010 141-143 154 Tischler 2001 155 155 Tischler 1983 581 Kloekhorst 2008 468 Tischler 2001 77-78 156 Oturan kimsenin beli ile dizleri arasındaki oumln kısmı (Şahinbaş Erginoumlz 1999 57) 157 Tischler 2004 893 Kloekhorst 2008 733 Tischler 2001 145 158 Kadın dış cinsiyet organlarının tuumlmuumlne verilen isim (Şahinbaş Erginoumlz 1999 58) 159 Tischler 1994 343 Kloekhorst 2008 875 Tischler 2001 175 160 Tischler 2010 111 Kloekhorst 2008 929 Tischler 2001 188 161 Tischler 2010 112 162 Tischler 2006 1164 Tischler 2001 154 163 Tischler 2004 952 Tischler 2001 147 164 Tischler 1983 62-63 165 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206-207 Tischler 2001 22 166 Tischler 1983 63
45
ldquoarmahhant-rdquo167 gebe bırakılmak ya da ccediliftleşme iccedilin ldquoarmahhatarn-rdquo168 hamile ve
gebe iccedilinse ldquoarmant- armauant- arnuuant-rdquo169 terimleri kullanılmaktadır (Şahinbaş
Erginoumlz 1999 191 vd)
Appu Masalırsquonda170 metnin başında ccedilocuk sahibi olamayan Appursquodan soumlz
edilir ve metnin devamında Appursquonun ccedilocuk sahibi olması anlatılır171 Metinde ilgi
ccedileken konulardan biri Appursquonun eşinin Appursquonun ccedilocuk sahibi olamayışı sebebi ile
sitem ettiği goumlruumllmektedir172 Metinde yer alan bu durum oldukccedila ilgi ccedilekici bir
husustur Appu bunu duyduktan sonra karısını aşağılamak iccedilin onun ldquokadın gibi
duumlşuumlnduumlğuumlnuumlrdquo vurgular173 Metnin devamında Appu ve eşinin iki oğlan ccedilocuğu olduğu
bilinmektedir (Siegelova 1971 Beckman 1983(b) 2vd) Askerleri goumlrevliler iccedilin
direktif olduğu bilinen bir metindeyse174 krala kraliccedileye ve prense yeminini bozan
askerlerin tanrı tarafından kadına ccedilevrilmesi ve aşağılanması iccedilinse kadın kıyafetleri
giydirilmesi istenmiştir175 (Reyhan 2017 257)
Doğum ile ilgili metinler arasında ldquoCennetteki Krallıkrdquo176 adı ile bilinen bir
mitte tanrılar ile ilgili doğum bilgileri yer alır Kaneš kraliccedilesinin 30 erkek ve 30 kız
ccedilocuk doğurması177 da konuya oumlrnek goumlsterilebilecek metinler arasındadır (Beckman
1983(b) 7) Askeri bir metinde ise178 krala kraliccedileye ya da prenslere kim koumltuumlluumlk
167 Tischler 1983 63 168 Tischler 1983 63 Kloekhorst 2008 206 169 Tischler 1983 62 Tischler 2001 23 170 Appu masalı bkz CTH 360 171ldquoOnun hiccedilbir şeyi eksik değildi (ve ihtiyacı da yoktu) ama onun tek bir şeyi eksikti Onun ne erkek
ccedilocuğu ne de kız ccedilocuğu yokturdquo (Siegelova 1971 5 Karauğuz 2015 149) 172ldquoAppursquonun (guumlzel) karısı uşaklarına soru sorarak başladı lsquoDaha oumlnce o (ccedilocuk yapmayı) asla
başaramamıştı Şimdi başaracağınızı mı duumlşuumlnuumlyorsunuzrdquo Kadın giysileri ile birlikte Appursquonun
yanına yattırdquo (Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 173ldquoSen bir kadınsın ve bir kadın (gibi duumlşuumlnuumlyorsun Hatta) sen hiccedilbir şeyin farkında değilsinrdquo
(Siegelova 1971 7 Karauğuz 2015 149) 174 Saray muhafızlarının talimatnameleri bkz CTH 251 175ldquoAşağıdan onların ayaklarını bağlasınlar yukarıdan onların ellerini bağlasınlar Bir kadın elbisesi
bir iğ ve bir ayna getirirler bir oku kırarlar ve şoumlyle der lsquoBuradakiler bir kadına ait elbiseler değil
midir Yemin etmek iccedilin burada bulunuyorlar Her kim bu tanrı yeminini bozar ve kral (ve) kraliccedileye
prenslere koumltuumlluumlk planlarsa bu tanrı yeminleri o adamı kadına ccedilevirsinler Askerlerini de kadınlara
ccedilevirsinler Ve onlar kadın gibi giyinsinler ve onların uumlzerini bir oumlrtuuml ile oumlrtsuumlnler yaylarını oklarını
ve silahlarını ellerinde kırsınlar Onların yerine ellerinde iğ ve ayna tutsunlarhelliprsquo (Reyhan 2017 257) 176 Koumlkenin şarkısı bkz CTH 344 177 Zalpa şehrinin hikayesi bkz CTH 3 178 Askeri yemin metni bkz CTH 427
46
yaparsa koumltuumlluumlk yapanın karısının ccedilocuğunun olmaması belgede yer almaktadır179
Kraliyet ailesinin uumlretkenliği de Hitit rituumleli180 ile kutsanmıştır181 (Beckman 1983(b)
3vd)
Hitit tıp metinlerinde kadın ve doğum ile ilgili ccedilokccedila terimin bulunması sebebi
ile kadının doğurganlığının Hitit toplumu iccedilin buumlyuumlk bir rol oynadığı anlaşılmaktadır
Hamileliğin oumlnemli olduğu konusu kanun metinlerinden de anlaşılmaktadır bu konuya
daha sonra değinilecektir182
Ašhella rituumlelinde183 suumlslenmiş bir kadın kralın ccediladırının oumlnuumlne oturur ve ordu
komutanları krala ve kralın ccediladırının oumlnuumlnde suumlslenmiş kadına reverans yapar184
Rituumlelde yer alan salgının duumlşman uumllkesine aktarılması sağlayan suumlsluuml bir kadın varlığı
goumlruumllmektedir Salgına neden olan tanrı ise erkek tanrıccedila ise kadın metinlerde
karşımıza ccedilıkmaktadır Eğer duumlşman soumlzuuml edilen bu kadını ve koccedilları bulursa
hastalığın duumlşman uumllkeye geccedileceğine inanılır Ordu komutanlarının koccedilların ve
suumlslenmiş kadını duumlşman uumllkesine goumlndermeden oumlnce tanrılara seslenirken ellerini
hayvanların uumlzerine koymaları ve hem koccedilların hem de kadının kralın oumlnuumlnde saygı
ile eğilmeleri ilginccedil bir durumdur ve diğer rituumlel metinlerinde goumlruumllmez185 Zarpiya
rituumlelinde ise186 kadın ve bir dişi koyun hastalığı duumlşman youmlnuumlne ccedilevirme konusunda
rol oynar (Dinccedilol 1985 30 32vd 34)
Filolojik belgelerde yer alan Hitit aile kurumu guumlnuumlmuumlz Anadolu ailelerinin
yapısına benzer bir oumlzelliğe sahipti Ailenin en buumlyuumlğuuml olan erkek buumltuumln guumlcuumlnuuml elinde
bulundurmaktaydı ama ccedilocuklarını satma ya da tazminat olarak verme hakkına sahip
179ldquoKarılarının ne erkek ne de kız ccedilocuk taşımalarına izin vermerdquo (Beckman 1983(b) 3) 180 Seslenme rituumleli bkz CTH 483 = KUB 1534 181ldquoKrala ve kraliccedileye yaşam sağlık uzun yıllar kız ve erkek ccedilocuklar ve torunlar sağlasın Ve
erkeklerin doumlllerinde erkekliği ve cesareti kızların doumlllerindeyse kadınlığı ve anneliği sağlasınrdquo
(Beckman 1983(b) 4) 182 Bkz Boumlluumlm IB6 183 Ašella rituumleli bkz CTH 394 184ldquoKralın ccediladırının oumlnuumlne de suumlslenmiş bir kadın oturur Bir ccedilanak bira uumlccedil kaba somunu kadının
yanına koyarrdquo (Dinccedilol 1985 23) 185ldquoVe ordu komutanları koccedillara reverans yaparlar Krala suumlslenmiş kadına da reverans yaparlar
Sonra koccedilları ve kadını ekmeği ve birayı ordugahın iccedilinden dışarı goumltuumlruumlrler Ve onları accedilık araziye
suumlrerler Giderler ve (onları) duumlşman uumllkesi sınırı iccediline salarlar bizim olan yere gelmezlerrdquo (Dinccedilol
1985 34) 186 Zarpiya rituumleli bkz CTH 757
47
olması guumlnuumlmuumlz toplumundan ayrılmaktadır (Kılıccedil-Duymuş 2007 87) Evin en
buumlyuumlğuuml vefat ettiğinde otorite boşluğunu en buumlyuumlk erkek ccedilocuğu doldururdu eğer o
yoksa baba tarafından yaşlı bir akraba ailenin sorumluluğunu uumlstlenirdi Ev ekonomisi
onun tekelindeydi ve son olarak da kızlarıyla evlenecek eşler hakkında karar vermekte
ve başlık parası da almaktaydı (Ccedilelebi 2015 43) Hitit kadınları huumlr ve koumlle olmak
uumlzere iki sosyal sınıfa ayrılmaktadır
Hitit toplumunda kadın olgusu ve hakları ile ilgili en kolay bilgi temin
edebildiğimiz yer hiccedil şuumlphesiz Hitit kanunlarıdır Kanunlar Hitit Krallığı başkenti
Hattušarsquoda bulunmuş olup iki adet tabletten oluşmaktadır Daha sonrasında ccedilıkarılan
belirli kopyaları ile imparatorluk doumlneminde ait olan yeni versiyonunun da bulunması
ile konu daha da accedilıklığa kavuşmuştur Tabletler başlangıccedil cuumlmleleri olan ldquoeğer bir
adamrdquo 187 ve ldquoeğer bir bağrdquo 188 isimleri ile karşımıza ccedilıkmaktadır ve bu şekilde
adlandırılmışlardır Kitaplık etiketi uumlzerinde uumlccediluumlncuuml bir tabletin varlığı ldquoeğer bir
adamrdquo cuumlmlesi ile bilinse de bu tablet guumlnuumlmuumlze ulaşmamıştır (Dinccedilol 1990 84)
Hitit kanunlarının soumlzluuml gelenekten geldiği anlaşılmaktadır soumlzuuml geccedilen kanun
maddelerinde cezalandırma iccedilin ldquoEskiden (karu) şoumlyle yapılırdı şimdi ise (kinun=a)
boumlyle yapılırrdquoşeklinde ifadeler yer almaktadır Karşılaştırmanın sonucu olarak da
eskiye goumlre daha insancıl bir uygulamanın hakim olduğu anlaşılmaktadır Hitit
kanunlarını iccedileren tabletlerde prolog ve epilog yoktur maalesef ki bu sebeple hangi
kralın doumlneminde yazıldığını ve tanrıların krala yasama yetkisini nasıl verdiğini
bilememekteyiz Diğer metinlerde adaleti sağlayanın Guumlneş Tanrısı 189 olduğunu
bildiğimiz iccedilin kralı goumlrevlendirenin de bu tanrı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Dinccedilol
2013 522vd)
Hitit dilinde adalet ve adil davranışlar ldquohandandatarrdquo yapılması doğru
olmayan davranışlar yasaklarsa ldquonatta arardquo yani doğru değil soumlzcuumlğuuml ile maddelerde
yer almaktadır Soumlz konusu metinlerde hukuk veya yasa terimlerinin karşılığı yoktur
lakin toumlregelenek iccedilin ldquošaklai-rdquo soumlzcuumlğuuml kullanılmaktadır Guumlnah ve succedil terimleri
187 Eğer bir adam bkz CTH 291 188Eğer bir bağ bkz CTH 292 189ldquoEy Guumlneş Tanrısı Uumllkelerin toumlrelerini sen tayin edersinrdquo (Dinccedilol 2013 523)
48
arasındaki farkın bilinmemesi sebebiyle ldquowaštul-waštai-rdquo kelimesi ile ifade
edilmektedir (Dinccedilol 2013 520) Oumlluumlm cezası gerektiren olaylar ya da karmaşık olan
davaların kralın mahkemesinde190 goumlruumllduumlğuuml bilinmektedir
Hitit kanunları Hitit doumlneminde yer alan diğer uumllkelerin yasalarına goumlre
oldukccedila yumuşaktır ve ldquotalionrdquo denilen kısasa kısas ilkesi goumlruumllmez (Ccedilelebi 2015
12) Hammurabi kanunlarına kısasa kısas ilkesi oldukccedila net bir şekilde goumlzler oumlnuumlne
serilmekte ve cezai yuumlkuumlmluumlluumlkler ise aynı şekilde oldukccedila ağır bir şekilde
uygulanmaktaydı Lakin Hititlerde ise bu durumun tam tersi bir anlayış guumlduumllmuumlş
yasalar ve cezai yaptırımlar Hitit doumlneminde yer alan diğer krallıkların kanunlarına
goumlre oldukccedila insancıl yaptırımlar iccedilermektedir Adam yaralama oumllduumlrme gibi
cezaların yerini šekel191 ile ya da mina192 ile oumldenen cezalar ile zarar goumlren malın
karşılığı olan uumlcretin oumldenmesi gibi doumlnemine goumlre oldukccedila oumlzguumln hukuk kuralları yer
almaktadır
Aile terimi iccedilin soumlzluumlkte193 evlilik ve kan bağına dayanan karı koca ccedilocuklar
ve kardeşler arsındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum iccedilindeki en kuumlccediluumlk birlik
tanımlaması geccedilmektedir yani aile olgusunu anlayabilmek iccedilin oumlncelikle evlilik
kurumuna bakmak gerekmektedir194
Hititler doumlneminde evlenme suumlrecinin evreleri guumlnuumlmuumlz Anadolu
geleneklerinden pek de farklı değildir Soumlz nişan ve evlilik soumlzleşmesi suumlreccedilleri
sırasıyla uygulanırdı Bir kadın bir erkeğe soumlz verdiği zaman onlar soumlzlenmeden oumlnce
damat olacak kişinin muumlstakbel eşine ya da ailesine bir hediye vermesinin gelenek
olduğu bilinmektedir (Bryce 2003(a) 135)
Hititlerde evlenmeyi belirtmek iccedilin ayrı bir kelime bulunmamaktadır erkek
karısını aldığı bu yuumlzden ona sahip olduğu belirtilmektedir (Bryce 2003(a) 141)
190 LUGAL-aš aška ldquokral kapısırdquo veya KAacute EacuteGAL ldquosaray kapısırdquo terimleri kullanılmaktaydı (Dinccedilol
2013 520) 191 1 šekel yaklaşık 125 gramdır (Alparslan 2010 7) 192 1 mina yaklaşık olarak 40 šekel yani 500 gramdır (Alparslan 2010 7) 193
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7ac5d65819963735 194 Aile olgusu konusu Hitit yasaları ile accedilıklanmaya ccedilalışılırken aynı kanun maddelerin farklı konu
başlıkları iccedilin kullanıldığı goumlruumllmuumlş ve yinelemekten kaccedilınmak amacıyla maddenin tekrarı gerektiğinde
metin iccedilerisinde değil soumlz konusu kanun maddeleri dipnotlar halinde sunulmuştur
49
Kadın evi ccedilekip ccedileviren ccedilocuklarına bakan ve dokumacılık yapan biri olarak
belirtilmektedir (Darga 2013 193)
Hitit tarihi vesikalarında ve 1000 tanrılı panteonunda aşk ile ilgili ifadelere
oldukccedila az rastlanır Hititlerde antlaşmalı evlilikler daha yaygın olsa da bu durum
uumllkede aşk evliliklerinin olmadığı anlamına gelmemektedir lakin Hititler ccedilağında
olduğunu bildiğimiz lakin Hitit metinlerinde pek fazla karşımıza ccedilıkmayan olgular
arasında yerini almaktadır (Bryce 2003(a) 141)
Hitit metinlerinde kadına ait akrabalık ifadelerine dair oldukccedila bilgi sahibiyiz
Ayrıca hamilelik ve doğum suumlreccedilleriyle ilgili terim dağarcığımız bir hayli fazladır
Kaneš kraliccedilesi nin 30 erkek ve 30 kız ccedilocuk doğurması da doğumun Hititler iccedilin ne
kadar oumlnemli olduğunu goumlsterir niteliktedir İlerleyen boumlluumlmde goumlreceğimiz gibi
hamile kadının hakları yasa ile guumlvence altına alınmıştır195 Her ne kadar hamilelik ve
doğum ile ilgili konularda kadına oumlnemli yer verilse bile Appu Masalırsquonda Appursquonun
eşini ldquokadın gibi duumlşuumlnduumlğuumlrdquo iccedilin aşağıladığı ve askeri direktif metninde yeminini
bozan askerin aşağılanması iccedilin kadın kıyafeti giydirildiği belirtilmiştir
IB2 Kušata (Başlık Parası)
Hititlerde evliliğin ilk adımının soumlzlenmek olduğu goumlruumllmektedir Hititccedile
soumlzlenmek anlamına gelen kelime ldquodaranza-rdquorsquodır İkinci aşama kanunlarda
ldquohaminkanzardquo terimi ile ifade edilmiştir ldquohamin-rdquo fiilinden tuumlretildiği ve nişanlılık
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzlenmeden oumlnce kız tarafına hediye veren erkek
bu sefer daha buumlyuumlk bir hediye olan ldquokušatardquorsquoyı vermektedir (Bryce 2003(a) 135)
Evlilik suumlrecinin başlık parası yani kušatanın kız tarafına verilmesi ile
başladığı anlaşılmaktadır Kız evlenene kadar ailenin kızlarına bakması karşılığı
verilen uumlcret olarak duumlşuumlnuumllmekteydi Kušatanın fiyatı ekonomik pozisyonuna
kadının ccedilalışma kapasitesine ve kadının fiziksel cazibesine goumlre değişiklik
goumlsterebilmekteydi (Neufeld 1951 144) Kanunlarda belirli bir fiyat karşılığı
bulunmaması da bu durumu destekler niteliktedir
195 Detaylı bilgi iccedilin bkz IB6
50
Başlık parası oumldense dahi evliliklerin gerccedilekleşmediği durumlar olduğu da
anlaşılmaktadır Kız tarafı fikrini değiştirebiliyordu ya da kızı evlenmek istediği kişi
ile nişanlamadıklarında kız sevdiğine kaccedilabiliyordu ya da aynı zamanda erkek de
ilişkiyi bozabilirdi ancak kušata bu tarz durumlarda farklı uygulamalara sebep
oluyordu Başlık parasının hangi tarafta kalacağı kanunlar ile netleşmiştir
Kušata oumldendikten sonra kızın ailesi soumlz konusu birlikteliği bozuyorsa kız
tarafının erkeğin ailesine iki katını oumldediği goumlzlemlenmektedir Kušatayı ellerinde
bulunduramamaları ve iki katını oumldemeleri yapılabilecek olan dolandırıcılıkları
oumlnleme amaccedillıdır Bu tip ayrılmalar sıkccedila olsa da erkek tarafının mağduriyeti goumlz
oumlnuumlnde bulundurularak kanun huumlkmuumlnde yerini almıştır
Başlık parası satın alma yolu ile kadının guumlcuumlnuuml elde etme olarak
duumlşuumlnuumllmemelidir aksine yasal accedilıdan bir evliliğin varlığı iccedilin belirleyici bir faktoumlr
aynı zamanda eşinin iradesinin beyanını temsil eden ve kadının eşi olarak belirtildiği
kamuya accedilık bir eylem olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Haase 1993 50 vd)
Huumlr ve koumlle sınıfından kişiler evlenebilmekteydi Kušatanın verilmesi ile
evlilik yasal olarak onaylanıyordu (Bryce 2003(a) 137) Ayrıca bu sayede koumllelerin
kušata biriktirecek kadar gelir elde ettikleri anlaşılmaktadır ama bu durumun buumltuumln
koumlleler arasında yaygın olduğunu soumlylemek yanlış bir soumlylem olacaktır Koumlle erkek ile
oumlzguumlr kadının evliliğinde kadının oumlzguumlr statuumlsuuml korunurdu ve doğan ccedilocuklar da oumlzguumlr
statuumlsuumlnde olurdu
sect28A ldquoEğer bir kız bir adama nişanlanmışltsagtltvegt bir başkası onu kaccedilırırsa
onu kaccedilırdığı anda birinci adam ona ne [verdiyse] o zaman o lt=diğerigtona
tazmin etsin baba ve anne tazmin etmezlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997
38)
sect28B ldquoEğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse o zaman baba ve anne
tazmin etsinlerrdquo (Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
sect28CldquoEğer baba ve anne reddederlerse o zaman o (=kadın) ondan ayrılsınrdquo
(Imparati 1992 53 Hoffner 1997 38)
51
Kızın sevdiği adam ile birlikte goumlnuumllluuml kaccediltığı belirtilmektedir Ayrıca kızın
ailesinin istediği kişi yerine kendi sevdiği kişi ile gitmesi de ailesinin isteğine karşı
ccedilıkış olarak goumlzlemlenmektedir Bunlara ek olarak kaccedilırma eyleminin eski adetlere
dayandığı ve yasallık kavramına karşı ccedilıkmadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992
203)
sect29- ldquoEğer genccedil bir kadın bir adama bağlanmışltsagt ve anne onun iccedilin ltogt
başlık oumldediyse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı ccedilıkarlarsa o zaman onu
adamdan ayırırlar ama başlığın iki katı tazminat verirlerrdquo (Imparati 1992 53
Hoffner 1997 39)
Usuluumlne uygun olarak yapılan soumlzluuml antlaşmalar yazılı antlaşmalara goumlre daha
az geccedilerlidir bu sebeple de antlaşmanın iptali iccedilin uygulanan ceza daha ağırdır
(Hoffner 1997 184)
sect30- ldquoEğer bir erkek kızı hala almadıysa o zaman kendisi iccedilin onu reddedebilir
ama oumldediği başlıktan o zaman vazgeccedilerrdquo (Imparati 1992 53vd Hoffner 1997
40)
Erkek kušata oumldedikten sonra kadın ile cinsel bir ilişki yaşamadığı zaman
evlilik tamamlanmış sayılmazdı bu sebeple de boşanma davası gerekmiyordu
(Hoffner 1997 184) Kušata oumldemesinden sonra erkek henuumlz aynı evde
yaşamamasına rağmen kızla bedensel ilişkide bulunabilirdi lakin soumlzuuml geccedilen ilişkiden
sonra erkek kızı reddedemezdi (Imparati 1992 205)
IB3 Iwaru (Ccedileyiz)
Kıza baba evinden getirdiği ve miras olarak belirtilen ccedileyiz parasına ldquoiwarurdquo
adı verilmektedir (Ccedilelebi 2015 44)
sect27ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
52
İlk durum karısının hayatı boyunca ccedileyizin korunmasını ikinci durumdaysa
ccedileyizin sahiplenilmesi ile ilgili kuralı belirtmektedir Kadın eşinin evinde yaşasa bile
ccedileyizin sahibidir lakin eşin koruması altındadır Kadın oumllduumlğuuml zaman adamın hangi
malının yandığı metinde belirli değildir (Hoffner 1997 182)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi kavramı
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) İccedil guumlveyisi konusuna daha sonra
değinilecektir196
IB4 Levirat ve Sorarat
Hitit yasalarında tek eşliliği ispat edecek bir madde mevcut değildir197 Kanun
maddelerinde levirat evliliğinin yer aldığı goumlruumllmektedir yani erkek kardeş oumllduumlkten
sonra yenge ya da baldız ile evlenmesidir (Ccedilelebi 2015 58) Levirat latince ldquolevirrdquo
yani erkek kardeş kelimesinden tuumlretilmiş ve oumllmuumlş erkek kardeşin dul eşi ile
evlenmesi kuralıdır ve karşılıklıdır (Bozkurt 2010 132)
Erkek oumllmeden baldız ya da yenge ile evlenilmeyeceği belirtilmiş198 lakin
kardeşin oumllmesi durumunda dul kadının oumllen eşinin erkek akrabalarından biri ile
evlenmeye zorlandığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu uygulamanın malın ailede kalması
ve aile isminin devam ettirilmesine youmlnelik olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2003(a)
146 vd)
sect192-ldquoEğer bir adamın eşi oumlluumlrse [eşinin] kız kardeşini [eş olarak alabilir] Bu
cezaya değer bir eylem değildirrdquo (Hoffner 1997 151 Imparati 1992 177)
Sorarat latince kelime olan ldquosororrdquo kız kardeş kelimesinden tuumlretilmiştir ve evli
olmayan kız kardeşin oumllmuumlş kız kardeşinin kocasıyla evlenmesi durumudur (Bozkurt
196 Bkz Boumlluumlm IB5 197 Kraliyet ailesinde ccedilok eşliliğin varlığı bilinirken halka baktığımızda vesika yetersizliğinden dolayı
bu durum tam olarak aydınlatılamamaktadır (Bryce 2003(a) 146 vd) lakin olarak erkeğin eşinin
dışında huumlr ya da cariye sınıfından kadın alabildiği goumlzlemlenmektedir (Ccedilelebi 2015 58) 198 Bkz Boumlluumlm IB7
53
2010 132) Levirat evliliğinin tersi olan bir durum soumlz konusudur levirat evliliğinde
oumllen kocanın ardından kadın erkek tarafından biri ile evlenmekte ve bu durum cezaya
tabi sayılmamaktaydı aynı şekilde burda da kadın oumllduumlğuumlnde kocası onun kız
kardeşini alabilmektedir ki yine bu durum cezaya tabi bir eylem sayılmamaktadır Bu
durumun iş ortaklığı ile ilgili olduğu ve kadının mirasının ev dışına ccedilıkmaması amacı
taşıdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 225-226) Leviratın akrabalık koumlkenindeki
yeri uumlvey akrabalıktır yani amca ldquouumlvey babardquo teyze ldquouumlvey annerdquo yeğenlerse ldquouumlvey
evlatrdquo olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Bozkurt 2010 132)
sect193- ldquoEğer bir adam ltkarısı olarakgt bir kadına sahipse ve adam oumlluumlrse karısı
onun lt=kocanıngt erkek kardeşi alır sonra onun babası ltonugtalır Şayet sonra
onun babası oumlluumlrse ve ltkarısı olarakgt sahip olduğu kadını onun erkek kardeşinin
oğlu alsın cezaya değer bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 177 Hoffner
1997 152)
Bu durumun madde 190rsquodaki 199 eylem ile benzerliği bulunmaktadır Tıpkı
babanın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi maddedeki adamın oumlluumlmuumlnden sonra da cinsel
ilişki cezaya tabi tutulmamıştır (Imparati 1992 278) Levirat evliliği olarak
tanımlanan maddede kadın erkek tarafının malı sayılmış ve ev iccedilinde kalması
goumlzetilmiştir Ayrıca kadının ccedilocukları ve yaşamını burada geccedilirdiği duumlşuumlnuumlluumlrse bu
kadının baba evine gitmemek iccedilin koruma amaccedillı yapılmış olduğu fikrini de akla
getirmektedir Levirat durumuna oumlrnek olarak I Šuppiluliuma ile Hayaša200 kralı
Hukkanarsquonın yaptığı antlaşma metni oumlrnek verilebilir 201 (Hoffner 1997 226)
Leviratın Hitit kanunlarındaki mevcudiyeti ccedilok eşliliği yani poligamiyi muumlmkuumln
kılmaktadır (Suumlel 1990 242)
199sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 200 Kızılırmakrsquoın kuzeyde kalan kısmına lokalize edilmiştir (Bryce 2009 97vd RGTC VI 63-64
RGTC VI2 22) 201 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIB
54
IB5 Iccedil Guumlveyisi Kavramı
İccedil guumlveyisi kavramı soumlzluumlkte202 eşinin ailesinin yanında oturan damat olarak
accedilıklanmıştır Hititlerde iccedil guumlveyisi kavramı vardı iccedil guumlveyisi evlilik gerccedilekleştikten
sonra damadın karısının ailesi ile oturması durumudur ama erkek yine de kušatayı
oumldemeye mecburdu Bazı durumlarda bu durumun tam tersi olduğu ve kız babasının
kušatayı oumldediği goumlzlemlenmektedir bu uygulama daha ccedilok koumlle kadın ve oumlzguumlr erkek
ilişkilerinde goumlruumllmekteydi ccediluumlnkuuml oumlzguumlr de olsa maddi accedilıdan yetersiz bir adam koumlle
ile evlenmeye ikna edilip kušatayı oumldeyemediğinde oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kaybedecekti bu
nedenle de kız babası kušatayı oumldemiştir (Bryce 2003(a) 138)
Bu şekilde gerccedilekleştirilen evliliklerin koumllelik durumundan kurtulma amacı
olduğu duumlşuumlnuumllse de aileyi devam ettirmekten ziyade erkek uumlyesi az olan ailelerin
arazi işlemek ya da oumlz oğlun yapması gerek işleri yaptırmak maksadıyla yapıldığı fikri
de akla getirilmektedir (Bryce 2003(a) 139)
İccedil guumlveyisi kavramının sadece halk arasında değil zaman zaman sarayda da
uygulandığı goumlzlemlenmektedir bu durum oumlnceden belirttiğimiz gibi Telipinu
fermanında belirtilmiştir203 III Tuthaliyarsquonın damadı olan I Arnuwandarsquonın veliaht
olarak atanması durumu oumlrnek olarak verilebilir204 (Bryce 2003(a) 139)
sect36- ldquoEğer erkek bir koumlle oumlzguumlr bir genccedil iccedilin başlık oumlderse ve onu evlenmiş
damat olarak evine alırsa o zaman onu [kim]se dışarı ccedilıkaramazrdquo (Imparati
1992 57 Hoffner 1997 43)
Kanunda yer alan durumun iccedil guumlveyisi kavramı olduğu aşikardır Gelinin babasının
kušata oumldemesinin nedeninin bir tuumlr satın alma ya da evlat edinme soumlz konusu
olabiliceği duumlşuumlnuumllmektedir Oumlzguumlr erkeğin aileye katılımı yarar sağlayacak ayrıca
erkek ccedilocuğu olmayan babanın da damat sayesinde soyunun devamı sağlanacaktır
(Imparati 1992 209) Ayrıca torunları da koumlle olmayacaktır (Hoffner 1997 186)
202
httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a548983548028 203 Bkz Boumlluumlm IA2a 204 Bkz Boumlluumlm IA2a
55
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi durumu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir Maddede belirtilen durumun ise iccedil guumlveyisi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 1994 65 vd) Evli bir kadının ya kendi ailesinin ya da eşinin
evinde yaşayabildiği anlaşılmaktadır (Imparati 1992 201)
İnandıkrsquota bulunan bir bağış belgesinde (İK 174-66) iccedil guumlveylik durumuna
değinilmektedir Soumlzuuml geccedilen belgede Hanhana şehrinin youmlneticisi olan Tuttulu Zidirsquoyi
evlatlık aldıktan sonra kızı Zizzatarsquoyı ona eş olarak vermiştir ayrıca ccediliftin oturmaları
iccedilin de bir evi duumlğuumln hediyesi olarak verdiğinden bahsedilmektedir (Alpman 1970
326)
ldquoBuumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml Hanhana şehri vekilharcı Tuttula Zidirsquoyi tutup
(kabul edip onu) [kendisine] (manevi) oğul yaptı Kızı bayan Zizzattarsquoyı
zevceliğine (ona) eş olarak verdi Hediyesi olarak ona bir ev () verdi Ve buumlyuumlk
kral Tuttularsquonın oğlu Papparsquoyı himayesine alıp (onu) Katapa şehri evi (tapınağı)
ldquokraliccedilesinerdquo verdi Gelecekte Pappa ve torunları (ve ya) herhangi bir kimse
Zidirsquoye ve torunlarına karşı hukuki nitelikte bir istekte bulunmayacak Buumlyuumlk kral
Tabarnarsquonın soumlzuuml demirdendir (Bu soumlzler) atılamaz (ihmal edilemez) kırılamaz
(bozulamaz) (buumlyuumlk kralın soumlzuumlnuuml) değiştiren kimsenin başı kesilecek Sakiler
başı Pullirsquonin prens Aškaliyarsquonın urianni (ruumltbesindeki) Tiuatzitirsquonin ve seyisler
binbaşısı (ruumltbesindeki) Tanda-meirsquonin huzurunda yazıcı Aškaliya yazdı Muumlhuumlr
lejandı buumlyuumlk kral Tabarnarsquonın muumlhruuml (Bu belgenin soumlzlerini) değiştiren
oumllduumlruumllecekrdquo (Balkan 1973 2 vd)
Metinde yer alan isimlerden Zidi Pappa ve Aškaliyarsquonın Eski Hitit krallığı
doumlnemine ait saray anekdotları arasındaki bir metinde 205 yer aldığı
205 Saray kroniği bkz CTH 8=KBo 334
56
goumlzlemlenmektedir Zidirsquonin Haštayarrsquoa şarap sunmada goumlsterdiği saygısız bir
davranıştan Papparsquonın kirli şlere karışması sebebiyle cezalandırıldığı Aškaliyarsquonınsa
uygunsuz hareketleri yuumlzuumlnden sarayın goumlzuumlnden duumlşmesi sebebiyle Hurma şehri
beyliğinden alınıp Ankuwa şehri youmlneticiliğine goumlnderildiği bilinmektedir Belgede
geccedilen Haštayarrsquoın I Hattušilirsquonin kız kardeşi olduğu duumlşuumlnuumlluumlp bağış belgesi bu
sebeple bu doumlneme tarihlendirilmiştir Soumlz konusu kişilerin sarayda oumlnemli
konumlarda olduğu lakin daha sonra belirli nedenlerden oumltuumlruuml goumlzden duumlştuumlkleri
anlaşılmaktadır Soumlz konusu bağış belgesi muhtemelen kişilerin saraydaki itibarlarını
korudukları zamanda yazılmıştır (Balkan 1973 34vd) I Hattušilirsquonin vasiyetinde
oğlu Huzziya ile adı belirtilmeyen bir kızı ve yuumlksek devlet memurlarının kendisi
aleyhine davranışlar sergilediği belirtilmiştir Bahsedilen memurların Zidi Pappa ve
Aškaliya olması da ihtimal dahilindedir (Balkan 1973 36)
Hitit saray memurunun evlenen kızı ve damadı iccedilin yaptığı bir bağış belgesi
bulunmuştur soumlz konusu İnandık tableti varlıklı babanın kızının geleceğini guumlvence
altına almak istemesinden oumltuumlruuml olduğu fikrini akla getirmektedir (Suumlel 1990 243)
İlluyanka destanında206 da iccedil guumlveyliğe ait ibareler bulunmaktadır207 Fırtına
tanrısı goumlzlerini ve kalbini geri alabilmek iccedilin oğlunu İlluyankarsquonın kızı ile evlendirir
ve oğlunu karısının evine gittiğinde goumlzleri ile kalbini istemesini belirtmektedir
(Balkan 1948 152)
İccedil guumlveyisi kavramı Hititlerrsquode destanlara girecek kadar halkın iccedilinde olan bir
konu olarak goumlruumllmektedir Bu durumun kızın ailesine iş guumlcuuml sağladığı ve iş yuumlkuumlnuuml
hafiflettiği de bir gerccedilektir Ayrıca oğlu olmayan sadece kız ccedilocuklarına sahip olan bir
aile iccedilin de oldukccedila yararlı bir durumdur
206 İlluyanka destanı bkz CTH 321 207ldquoFırtına Tanrısı oğluna suumlrekli olarak lsquoKarının evine (iccedil guumlveyi olarak yaşamaya) gittiğinde (başlık
parası olarak) kalbi(mi) ve goumlzleri(mi) istersquo diye emrediyordurdquo (Karauğuz 2015 54)
57
IB6 Hamilelik ve Annelik Hakları
Hitit metinlerinde kadın cinsel organı ve doğum ile ilgili tıp terimlerinin olduğu
goumlruumllmektedir208 bunun yanı sıra ccedileşitli konuları olan birccedilok metinde de doğum ile
ilgili bilgiler yer almaktadır209 Ayrıca Hitit kanunlarında hamile kadını ve karnındaki
ccedilocuğunu koruyucu maddelerin olduğunu goumlruumlyoruz Oumlnasya toplumlarında soumlz
konusu ceza iccedilin kısasa kısas hakimken Hititlerde para cezası olarak kanun
maddelerinde yerini almıştır
sect17 -ldquoEğer oumlzguumlr bir kadının karnı(nın) meyvesini bir kimse oumlteye attırırsa
[eğer] ltbugt onuncu ayda ltolursagt on šekel guumlmuumlş versin eğer ltogt beşinci
ayda olursa beş šekel [guumlmuumlş] versin ve ltboumlylece succedilugt evinden uzaklaştırırrdquo
(Imparati 1992 45 Hoffner 1997 29)
Cezai yaptırımın ceninin ayına goumlre belirlenmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Ccedilocuk
anne karnında buumlyuumlduumlkccedile ceza da buumlyuumlmektedir Lakin gebelik 9 ay 10 guumln suumlrer 10
ay demelerinin sebebinin ay takvimi kullanmaları ve ay takviminde bir ay iccedilerisinde
28 guumln bulunması bu hesaplamanın sebebidir (Şahinbaş Erginoumlz 1999 205 vd) Ceza
daha sonra 20 šekel guumlmuumlş olarak arttırılmıştır (Dinccedilol 2003 35)
sect171-ldquoEğer bir anne (onun) giysisini oğluna dışarı taşırsa o zaman ccedilocuklarını
(kendisi iccedilin) reddeder Onun oğlu yeniden ltevingt iccediline geldiği zaman ve
kapısını alır ve dışarı taşır onunhellip -ni ltvegt onunhellip -ni alır ve dışarı taşır ve
ltogt onları yeniden kendi oğlu yaparrdquo (Imparati 1992 161 vd Hoffner 1997
137)
Annenin oğlunu kovmasından sonra eve geri alabilmesi iccedilin bir takım rituumleller
uyguladığı ve bunu topluma goumlsterdiği belirtilmektedir Madde tam olarak
accedilıklanamamaktadır (Imparati 1992 267) Maddede soumlzuuml geccedilen annenin uumlvey anne
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Hoffner 1997 217)
208 Bkz Boumlluumlm IB1 209 Bkz Boumlluumlm IB1
58
IB7 Ensest Ilişki
Ensest terimi soumlzluumlkte210 aile iccedili yasak ilişki olarak tanımlanmıştır Ensest ilişki
yasağının I Šuppiluliuma ile Hayaša kralı Hukkana arasında yapılan antlaşma
metninde211 geccedilmesi oldukccedila ilgi ccedilekicidir Metinde enseste ilişkiye dair yasakların
Hitit Uumllkesirsquonde geccedilerli olduğu ancak Hayaša Uumllkesirsquonde geccedilerli olmadığı belirtilmiş
evlilik amacıyla goumlnderilen prensesin kardeşlerine ve saray kadınlarına Hukkanarsquonın
yan goumlzle bakmaması gerektiği belirtilmiştir212 (Reyhan 2017 114 vd)
Ensest Hititler doumlneminde ebeveyn ve ccedilocukları arasındaki ilişkiyi buumlyuumlk
anne-baba ve amcaları arasındaki ilişkiyi dayıları kardeşler arasındaki ilişkiyi kast
ederken enişte ya da baldız ile kurulan ilişkiyi ya da uumlvey oğul ve uumlvey anne ilişkisini
kast etmez (Haase 1977 72)
Ensest ilişki Hitit hukukunda şu şekilde yer almıştır (Haase 1996 42)
bull Birinci ve ikinci derece akrabalar arasında
bull Evlilik yolu ile akraba olmuş (evliliğin devam etmesi şartıyla) birinci
dereceden kuzenler arasında
bull Adam ilişki iccedilerisinde olduğu kadınların akraba olduklarını bildiğinde
210 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c82408c70471043583
059 211 I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 212ldquoBen majestemin sana eş olarak verdiği bu kız kardeşimin ailesinden pek ccedilok kız kardeşi vardır Sen
onları da kız kardeş olarak aldığından onlar (artık) senin soyuna aittir Fakat Hitit Uumllkesirsquonde bir toumlre
ccedilok oumlnemlidir erkek kardeş kız kardeşini veya kuzenini alamaz Buna izin verilmez Kim boumlyle bir şey
yaparsa o Hattušarsquoda yaşayamaz o oumlluumlr (oumlluumlm cazasına ccedilarptırılır) Sizin uumllkeniz barbar (cahil)
olduğundan orada biri kız kardeşini veya kuzenini alır Fakat Hattušarsquoda buna izin yoktur Karının kız
kardeşi kız kardeşinin akrabası ya da kuzeni yanına gelirse ona yiyecek iccedilecek ver Yiyin iccedilin ve
eğlenin Onu almayı sakın arzulama Buna izin yoktur Bu nedenle (Hattušarsquoda) oumlluumlm cezası verilir
Bunu kendi arzunla yapmaya kalkma Boumlyle bir şey iccedilin seni başka biri yoldan ccedilıkarmaya kalkarsa sen
onu dinleme Sen onu yapma Bu mesele senin iccedilin yemin altında tutulsun Saray kadınlarına karşı ccedilok
dikkatli ol Hangi saray kadını olursa olsun ister huumlr bir kadın ister cariye bir kız olsun ona sakın
yaklaşma onun yakınına gitme ona soumlz atma Erkek ve kadın hizmetkarların da ona yaklaşmasın Ona
karşı ccedilok dikkatli ol Bir saray kadını sana geldiği zaman uzağa sıccedilra ona yolu boş bırak Saray
kadınları konusunda pek ccedilok dikkatli olrdquo (Reyhan 2017 114vd)
59
Hitit hukukundaldquohurkel-rdquo kelimesi cinsel bir succediltur ve zina olarak da
tanımlanabilir soumlz konusu terim hem ensest hem de sodomiyi213 iccedilerir (Haase 1996
42)
sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir
eylemltdirgt Eğer bir adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt
Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati1992 175 Hoffner 1997 149)
Ensest ilişkinin kesinlikle yasaklandığı anlaşılmaktadır Krala başvurulmaması
succedilun oumlluumlm cezası gerektirmesi ile accedilıklanabilir (Imparati 1992 275) ldquoYasal
sonuccedilrdquorsquoun ldquohurkel-rdquo kelimesi ile ifade edildiği ve genelliğin sadece ahlaki
değerlendirmeyi temsil ettiği goumlzlemlenebilmektedir (Haase 2005 66)
sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir
eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta ltisegt lanet edilecek bir
eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150)
Maddede bahsedilen nekrofilinin cezaya değer goumlruumllmemesi ilgi ccedilekicidir
Uumlvey anne ile yapılan cinsel ilişki babanın yaşayıp yaşamadığına goumlre farklı sonuccedillara
gitmekteydi eğer baba sağsa bu ensest olarak değerlendiriliyor ve cezaya tabi
goumlruumlluumlyordu lakin baba oumllmuumlşse aradaki bağ olmadığı iccedilin bu eylem cezaya tabi
goumlruumllmuumlyordu (Imparati 1992 275) Bir oğlun babası hayattayken uumlvey anne ile cinsel
ilişkide bulunması yine ensest ilişkiye girdiği iccedilin yasak sayılıyordu (Dinccedilol2003 16)
Kadının oumllen bir erkek ile cinsel ilişkiye girmesinin anatomik nedenler ile
muumlmkuumln olmadığı soumlylenebilmektedir Bir erkek ve bir kadının oumlluuml bir birey ile ilişkiye
girmesi duumlşuumlnuumllemez Metinde geccedilen ldquotianzi-rdquo teriminin cenaze toumlreninden sonra
kocası ile kadının arasındaki cinsel ilişki olarak duumlşuumlnuumllmektedir (Haase 2005 64)
Huumlkmuumln ensest kuralları iccedilerisinde olduğu goumlz oumlnuumlne alınırsa oumlluuml ruh ve oumlluuml
ruh ile birlikte olan iki kişi ensestin yasak olduğu yakın bir akraba ilişkisine sahip
213 İnsanlar arasındaki anal veya oral seks ya da bir insan ile bir hayvan (zoofili) arasındaki seks
aktivitesidir
60
olabilirler Ancak iki benzer durum bu konuda yardımcı olabilir madde 190rsquoda214
babası oumllduumlkten sonra oğulun uumlvey anne ile cinsel ilişkide bulunmasına izin verilmekte
ve madde 195arsquodaysa215 oumlluumlmuumlnden sonra kardeşinin karısıyla cinsel ilişkiye izin
verilmektedir Baba ve kardeş yaşamları boyunca ilgi duymamaları gereken kişilere
ilgi duymaktadırlar Bahsi geccedilen kişilerin oumlluumlmuuml eylemi uygulayacak kişilerin oumlluumlm
cezası almamasındaki etki olmaktadır (Haase 2005 64 vd)
Madde 190rsquodaki 3 cuumlmle ile madde 195arsquoda kardeşin hayatta mı yoksa ccediloktan
oumllduumlğuumlne bağlı olarak hukuki sonuccedillar vermektedirler Şayet ikinci durum geccedilerliyse
ensest ilişki ile ilgili ceza muafiyeti olacaktır (Haase 200565)
Maddedeki ilk cuumlmle genel bir kanıyı belirtmesine rağmen ensest ilişkinin
şartları iccedilin bireysel huumlkuumlmler bulunmakta ama yasaktan muafiyeti iccedilermemektedir
Madde 190rsquodaki ilk cuumlmlenin genelliği sonrasında maddenin geri kalan kısımlarının
yanlışlıkla erken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bu sebeple de 190rsquodaki 3cuumlmle ve
195arsquonın metne uyarlandığı anlaşılmaktadır yani madde 190rsquodaki birinci cuumlmle hariccedil
madde 189216 geccedilerlidir (Haase 2005 66)
Ensest ilişki yasağına ilişkin ilk istisnalar daima uumlvey ilişki iccedilerisinde bulunan
bireyler ile ortaya ccedilıkmaktadır Bu durum ensest davası iccedilin hafifletme olarak
duumlşuumlnuumllebilir ccediluumlnkuuml soumlz konusu olan uumlvey kardeşliğin kanla ilişkili olmadığı
duumlşuumlnuumllmektedir Durumun boumlyle değerlendirilmesi soumlz konusu sınıflamanın hurkel
olarak kaldırılmasını haklı ccedilıkarabilir (Haase 200566)
sect191- ldquoEğer oumlz[guumlr] bir adam oumlzguumlr hellipltkadınlarınagt ve onların annelerine
cinsel olarak sahip olursa bu bir uumllkede ve onlar başka bir uumllkede cezaya değer
bir eylem değilltdirgt Eğer her ikisinin yerinde ltbu olursagt ve ltogt bunu
214sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 215sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154) 216sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir
adam kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet
edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149)
61
biliyorsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997
151)
Maddede kadınların arasındaki ilişkinin accedilıkccedila bilinmesi talep edilmektedir
Bununla birlikte objektif bir tutum takınıldığı goumlruumllmektedir Eylemin aynı yerde
gerccedilekleşmesi ile succedillunun kadınlar arasındaki ilişkiyi bildiği duumlşuumlnuumllmektedir
Madde hala tam olarak anlaşılmamaktadır ccediluumlnkuuml farklı yerlerde yaşasalar dahi erkeğin
kadınların birbirleri ile olan ilişkisinden haberdar olabilme ihtimali goumlz oumlnuumlnde
tutulmamıştır Soumlz konusun olayın cezaya tabi olup olmadığı kadının ikametgahına
goumlre değiştiği anlaşılmaktadır (Haase 1977 74 vd)
Erkek kadınlardan biri ile evli olmadığı iccedilin ve metin ccedilevirisinden anlaşıldığı
kadarıyla da kadınlar fahişelik yaptıkları iccedilin bu durum cezaya tabi değildir lakin
kadınlar oumlzguumlrse kadınların farklı yerlerde oturması şartı konulmuştur (Imparati1992
276)
sect194- ldquoEğer oumlzguumlr bir adamhellip kadın koumllelerine ve onların annelerine cinsel
olarak sahip olursa cezaya değer bir eylem değilltdirgt Eğer oumlzguumlr bir
ltkadıngtla bazı erkek kardeşler yatarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer bir kadın koumlleyle ya da fahişe bir baba ve onun oğlu yatarlarsa cezaya değer
bir eylem değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 153)
Koumlle sınıfı ile cinsel ilişki soumlz konusu olması sebebi ile akrabalık bağı bulunsa
dahi bunun oumlnemsiz olduğu goumlzlemlenmektedir Adamın ilişkisi anlamsız olduğu iccedilin
kadın ceza yaptırımından muaf kalıyor (Haase 1977 74)
sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek
kardeşi hayatta ltisegt lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179
Hoffner 1997 154)
Erkek kardeşi yaşıyorsa bu ensest ilişki sayılmakta lakin erkek kardeşi oumllduumlğuuml
zaman cinsel ilişki gerccedilekleşirse bu duruma ceza verilmemektedir Kardeşin yaşaması
cezasının verilmesinde hayati oumlnem taşımaktadır
Kayınbiraderi ile olan ilişki iccedilerisinde kadının yaptığının ldquofahişelikrdquo olarak
tanımlanması oldukccedila zordur Kadınların soumlz konusu ilişkide goumlnuumllleri olduğu
62
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml ilişki goumlnuumllsuumlz olsaydı tecavuumlz kelimesinin217 maddede yer
alması gerekmekteydi (Haase 1977 75)
sect195B- ldquoEğer bir adam oumlzguumlr bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun
lt=kadınıngt kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo
(Imparati 1992 179 Hoffner 1997154)
sect195C- ldquoEğer ltbir adamgt onun lt=kadınıngt kızına ltkarısı olarakgt sahipse ve
onun lt=kadınıngt annesiyle ya da onun lt=kadınıngt kız kardeşiyle cinsel ilişkisi
varsa lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
Erkeğin kardeşler ile yatması cezaya tabi bir eylem değildir ancak maddede
kast edilen erkeğin baldızı ile yatması durumudur Eşinin kardeşi ile yattığı iccedilin bu
ensest ilişkidir ve ceza sayılmaktadır (Neufeld 1951 193) Oumlluumlm ile
cezalandırılmaktadır (Suumlel 1990 244)
sect196- ldquoEğer onun erkek koumlleleri ltvegt onun kadın koumlleleri [lanet edilecek] bir
ey[lem] yaparlarsa o zaman onları alıp goumltuumlrsuumlnler ve birini bir kente diğerini
başka bir kente yerleştirsinler bunun yerine bir koyun ve onun yerine bir koyun
alınltsıngtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 155)
ldquohurkel-rdquo yani izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve
cezasının oumlluumlm olduğu belirtilmektedir IŠuppiluliuma kızını Azzi-Hayaša uumllkesi
krallarından Hukkana ile yaptığı antlaşmada ldquoHitit uumllkesinde şu yasaya ldquošaklairdquo bir
erkek kız kardeş ve kuzeni cinsel ilişkiye giremezrdquo (Dinccedilol 2003 16) ldquohurkelrdquo yani
izin verilmeyen birliktelik ensest durumunun yasak olduğu ve cezasının oumlluumlm olduğu
madde 189rsquoda belirtilmektedir218
Madde 190219 ve 195a220 maddelerinde kadının evli olup olmadığı cezanın
verilmesinde oumlnemli rol uumlstlendiği goumlruumllmektedir (Haase 1977 73) Yasak cinsel
217 ldquoep-rdquo (Haase 1977 75) 218sect189- ldquoEğer bir adam tam kendi annesiyle guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam
kızıyla guumlnah işlerse lanet edilecek bir eylemltdirgt Eğer bir adam oğlu ile guumlnah işlerse lanet edilecek
bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 149) 219sect190- ldquoEğer bir oumlluumlnuumln oumlnuumlne bir adam ya da bir kadın ccedilıkarsa cezaya değer bir eylem değilltdirgt
Eğer adam uumlvey annesiyle guumlnah işlerse cezaya değer bir eylem değilltdirgt ama eğer babası hayatta
ltisegt lanet edilecek bir eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 175 Hoffner 1997 150) 220sect195A- ldquoEğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ltisegt
lanet edilecek eylemltdirgtrdquo (Imparati 1992 179 Hoffner 1997 154)
63
ilişki ile ilgili maddeleri bir tablo iccedilerisinde belirtecek olursak (Haase 2005 65)
aşağıdaki tablodaki gibi olmalıdır
YASAK CINSEL ILIŞKI (hurkel)
sect Cinsel Ilişki Oumlluuml Kişi Aile Ilişkileri
Akraba Uumlvey
189
Durum1
Durum2
Durum
3
Anne ile Oğlu
Baba ile Kızı
Baba ile Oğlu
Baba
Anne
Anne
x -
x -
x -
185b Koca ile Uumlvey Kızı Eş (Karı) - x
195c
Durum1
Durum2
Adam ile Uumlvey
Annesi Adam ile Baldızı
KayınpederBaba
Ağabey
- x
- x
Tablo 13 Yasak Cinsel Ilişki (Haase 2005 65)
Ensest ilişkiyi belirleyen ana etmenin kan bağı olduğu goumlruumllmektedir Ayrıca
akrabalığı oluşturan kişi hayattayken ensest ilişki olarak tabir edildiği ama akrabalığı
oluşturan kişinin vefatından sonra uumlvey anne uumlvey oğul ya da uumlvey kız ile yapılan
ilişki ensest olarak tanımlanmamaktadır ccediluumlnkuuml ensest ilişki olarak tabir edilmesine
sebep veren kişi ortadan kalkmıştır Bunlara ek olarak lokalizasyona bağlı olarak cinsel
ilişkinin yasak olup olmadığı anlaşılmaktadır
IB8 Kız Kaccedilırma Zina ve Tecavuumlz
Hitit kanunlarında kadın haklarının korunduğu rahat bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir Yalnızca zina ve tecavuumlz konularının değil kız kaccedilırma
konusunun da kanun maddeleri arasında yer alıyor olması bize doumlnemin şartları ile
ilgili bir takım bilgiler de sunmakta ve sosyal yaşamda kadının durumunu goumlzler oumlnuumlne
sermektedir
64
sect37- ldquoEğer bir kadını biri kaccedilırırsa ama peşlerinden bir yardım mangası
giderse eğer iki adam ya da uumlccedil adam oumlluumlrse tazminat yoktur lsquoSen bir kurt
oldunrsquordquo (Imparati 1992 57 Hoffner 1997 44)
Kaccedilırılan kadını kurtarmaya ccedilalışan grupta bulunan kişilerin oumllmesi yasayı
ccediliğnedikleri iccedilin buumltuumln haklarını yitirdikleri bu sebeple de tazminat oumldenmeyeceği
belirtilmektedir Ayrıca yapılan benzetmeyle birlikte de av hayvanı gibi davrandıkları
anlatılmaktadır (Imparati 1992 210) Burada yardıma gidenler yasa gereği olmadan
kendi iradeleriyle hareket ettikleri iccedilin yasa koyucu oumlluumlmleri halinde tazminatı
gerektiren bir succedil olmadığına karar vermiştir (Dinccedilol 2003 34) Bunlara ek olarak
kızı kaccedilıran kişinin eylemi nefsi muumldafaa olarak duumlşuumlnuumllduumlğuuml iccedilin cezai yaptırımdan
muaf tutulmuştur (Haase 1965 252 vd)
sect197- ldquoEğer bir adam bir kadını dağda alırsa (tecavuumlz ederse) succedil adamındır
ve o oumllsuumln Ama eğer onu evden alırsa (tecavuumlz ederse) succedil kadınındır ve kadın
oumllsuumln Eğer adam lt=kocagtltonlarıgt bulursa ve onları oumllduumlruumlrse onun eylemi
cezaya değer değilltdirgtrdquo (Imparati 1992 181 Hoffner 1997 156)
Dağda yani toplumdan uzakta yapılan tecavuumlzde kadının yardım
isteyemeyeceği istese bile kimsenin yardıma gelemeyeceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmuş ve bu durumda adama oumlluumlm cezası vermiştir ancak toplumun
bulunduğu bir yerde tecavuumlze uğraması halinde kadına oumlluumlm cezası uygulanmaktaydı
ccediluumlnkuuml kadın yardım isteyebileceği bir konumda bulunmaktaydı (Imparati 1992 278-
279)
Metinde soumlzuuml geccedilen ldquohurkel-rdquo teriminin buumlyuumlk bir succedil olarak goumlruumllmemesi
gerekmektedir ccediluumlnkuuml bazı yerlerde oumlluumlm cezası verilse de bazı yerlerde de suumlrguumln ile
cezalandırılmaktadır (Hoffner 1997 224) Madde kocanın oumlzel bir takım hakları
olduğu ama soumlz konusu hakları eşinin uumlzerinde kocanın olağan guumlcuumlnuuml
goumlstermemektedir (Neufeld 1951 122)
sect198- ldquoEğer sarayın kapısına onları goumltuumlruumlrse ve derse lsquoBenim karım oumllmesinrsquo
o zaman karısını hayatta bırakır ve zina yapan erkeği ltdegt hayatta bırakır ve
onun ltzina yapan erkeğingt başını oumlrter Eğer derse lsquoİşte tam ikisi de oumllsuumln o
65
zaman tekerleğe diz ccediloumlksuumlnler kral onları oumllduumlruumlr kral onları yaşatırrdquo
(Imparati 1992 181vd Hoffner 1997 157)
Hititccedile olarak ldquohurkin halienzirdquo olarak yazılan terimin karşılığı tekerleğe diz
ccediloumlkme olarak belirlenmiş ve ilk olarak bir idam şekli olarak duumlşuumlnuumllmekteydi lakin
artık anlamının davanın krallık mahkemesine goumltuumlruumllmesi olarak belirlendiği
kesinleşmiştir221 (Imparati 1992 279)
Eşin zina yapan karısını oumllduumlrmemesi durumunda kadının tehlike iccedilerisinde
olduğu ve eşi ile olan evliliğinin sonlanacağı duumlşuumlnuumlluumlr Ayrıca eş zina yapan karısını
kaybetmek istemediği iccedilin onu bağışlar ya da karısının eski haline doumlnmesini ister
Mahkemede kocanın eşinin başını oumlrttuumlğuuml ve bu sayede kamuoyunun bu konu ile ilgili
bilgilendirildiği anlaşılmaktadır222 (Tsevat 1975 236)
Kızı kaccedilıran adamın arkasından bir grup onu aramaya giderse ve bu ekipten
birileri oumllduumlğuumlnde ceza yaptırımı yoktur ccediluumlnkuuml adam kızı kaccedilırdığı iccedilin ne kadar succedillu
olsa da nefsi muumldafaa iccedilin ekipten kişileri oumllduumlrduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir Arama ekibini
kurda benzeterek kanunlara karşı gelindiği ifade edilmektedir Tecavuumlz konusundaysa
oumlnemli olanın succedil mahali olduğu anlaşılmaktadır dağda olması dahilinde kadını
elinden bir şey gelemeyeceği iccedilin sadece erkeğin succedillu olduğunu ama bu durumun
evde gerccedilekleşmesi halinde kadının succedillu olduğunu goumlrmekteyiz Kocası bu durumu
goumlrduumlğuumlnde kadını ve cinsel ilişkiye girdiği erkeği oumllduumlrduumlğuumlnde ceza almaması Hitit
kanunları iccedilerisinde bu durumun ayrıcalıklı bir konumda olduğunu anlamamızı
sağlamaktadır Eğer koca eşinin yaşamasını isterse cinsel ilişkide bulunduğu erkeğe
de cezai yaptırım uygulanmaması oldukccedila ilgi ccedilekici bir başka husustur
221Sedat Alp ldquohurkelrdquo terimini ldquohurki-rdquo tekerlek kelimesi ile bağdaştırmış ve tekerleği kullanarak
uygulanan bir oumlluumlm cezası olduğunu duumlşuumlnse de F Imparati III Hattušilirsquonin savunmasındaki ldquoBeni
tekerleğe ccedilağırdırdquo ifadesinden yargıya ccedilekmek manasına geldiğini duumlşuumlnmektedir Ayrıca tekerleğin
yuvarlak olması kralların taht odalarının yuvarlak biccedilimde olması goumlk kubbeyi yuvarlak duumlşuumlnmeleri
ile ilişkili olabileceği de duumlşuumlnuumllmektedir (Imparati 1992 279) 222Oumlrtuumlnmenin eşlik ile ilgili değil ama gelinlik durumu ile ilgili kıymet bildiren bir konu olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir ldquokuttumturdquo oumlrtuumlluuml anlamına gelmekte ve geline duumlğuumln guumlnuuml oumlrtuumllen kumaşınsa
ldquokallaturdquo olduğu belirtilmektedir (Tsevat 1975 238) Evlilik ile oumlrtuumlnme durumunun Eski Hitit
doumlneminde ortaya ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca bu konu Bitik vazosunda da resmedilmiştir (Tsevat
1975 239)
66
IB9 Miras
Miras soumlzluumlkte 223 birine oumllen bir yakınından kalan mal muumllk olarak
tanımlanmıştır Miras konusu Hitit yasalarında yer alsa da durumun işleyişi ile ilgili
bir tablo verilmemiştir (Neufeld 1951 126)
sect27- ldquoEğer bir adam karısını alır [onu evine] goumltuumlruumlrse onun ccedileyizini ltdegt
kendisi iccedilin oraya taşır Eğer kadın o[rada oumlluumlrse o zaman] adamın malı yanar
adam onun ccedileyizini kendisi iccedilin alsın Ve eğer o babasının evinde oumlluumlrse ve
ke[ndi] ccedilocukları [varsa] onun ccedileyizini adam [al]ma[sın]rdquo (Imparati 1992 51
Hoffner 1997 37)
Kadının eşinin evinde değil de babasının evinde oumllmesi du mu uumlccedil şekilde
accedilıklanmıştırEşinden ayrı olarak yaşıyorsa eşi seyahate ccedilıkınca geccedilici olarak
babasının evinde yaşaması ve iccedil guumlveyisi224 olarak erkeğin kayınpederinin evinde
yaşaması olarak belirtilmiştir (Haase 1994 65 vd)
Kadının ailesinin evinden getirdiği ccedileyiz yaşamı boyunca kendisinde
kalıyordu Kadın oumllduumlğuumlnde ccedileyiz eşine kalıyor lakin kadın kendi ailesinin yanında
oumllmuumlşse eş ccedileyizden hak alamıyordu (Bryce 2003 136) Kadın oumllduumlkten sonra
ccedilocuklarına miras olarak kalıyordu (Neufeld 1951 141)
Mirasın nasıl paylaşılacağı ccedileyizin nerede bulunduğuna goumlre değişiklik
sergilemektedir Kadın ailesinin yanında iken vefat etmiş ise eşi mirastan hak
alamıyor eşi ile yaşadığı evde vefat etmiş ise ccedileyizi eşine ve ccedilocuklarına kalıyordu
IB10 Boşanma
Hitit İmparatorluğursquonda boşanma ile ilgili bilgilerimiz oldukccedila yetersizdir
Hitit Krallığırsquona ait her hangi bir boşanma belgesi henuumlz elimize geccedilmemiştir lakin
Hitit oumlncesi doumlnem olan Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağı225 bize konuyla ilgili ipuccedilları
223 httptdkgovtrindexphpoption=com_gtsamparama=gtsampguid=TDKGTS5c83af7e0a5489835480
28 224 Bkz Boumlluumlm IB5 225Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda Anadolu halkı ve Asur halkı arasındaki etkileşim sebebiyle sadece
ticari ilişkilerin değil sosyal ilişkilerin de oldukccedila geliştiği goumlzlemlenmektedir Asurlu tuumlccarların hem
Asurrsquoda hem de Anadolu koumlkenli eşleri olabilmekte ya da Anadolu koumlkenli eşleri Asur şehrinde eşinin
bir başka evlilik yapmaması iccedilin evlilik aktine bu durumu belirtebilmekteydi
67
sunmaktadır Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquondan beri boşanma bilinen ve yaygın bir
uygulamaydı Sadece erkek değil kadının da boşanma hakkına sahip olması bizim
doumlnemin sosyal hayatına ışık tutmamızı kolaylaştırmaktadır
Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda boşanma metinleri ldquoiqqatirdquo kelimesi ile
belirtilmiştir Boşanma ile ilgili Kaniš kentine ele geccedilen metinlerde226 ise Anadolu
erkekleri ile evli yerel kadınlara ve Asurlu erkekler ile evli yerel kadınlara ait evlilik
belgeleri şahıs adları şahit isimleri genelde yine aynı isimler yer almakta olup
boşanma akti ile oumldenecek tazminat belirlenmekteydi Boşanma metinlerinde ayrılığın
nedenine ilişkin bir ipucu yer almamak ile birlikte iki tarafında boşanma talebini dile
getirme hakkı olduğu anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 140vd)
Boşanma gerccedilekleştiğinde malların eşit paylaşıldığı anlaşılmaktadır oumlrneğin
bir evin olması durumunda ikisinin de ortak malı sayılıyor ve boumlluumlşuumlleceği
belirtilmektedir (Darga 2013 91) ldquoKoca ve karısı birbirlerini bırakırlarsa 5 mina
guumlmuumlş tartacaklarrdquo ifadesi metinde227 yer almaktadır Anne ccedilocuklarının vesayetini
alabiliyordu ve babanın da ccedilocukların bakım masrafları iccedilin nafaka oumldediği
anlaşılmaktadır (Guumlnbattı 2017 141vd) Nafakalar aylık ya da yıllık olabilmekteydi
(Kılıccedil 2005 38) Eşler ayrıldıktan sonra kadının istediği yere gidebileceği ve
birbirlerinden hak talep etmeyip iddiada bulunmayacakları belirtilmiştir (Darga 1976
Darga 2013)
Boşanma davasının yer aldığı bir metinde228 boşanan kadının ailesi tarafından
korunduğu kocasının succedillu goumlruumllduumlğuuml ve caydırıcılık iccedilin oumlluumlm cezası verildiği
anlaşılmaktadır
Doumlneme ait olan bir boşanma belgesinde229 eşinden ayrıldıktan sonra kadının
ikinci bir eş ile evlenmesinde hiccedilbir ccedilekince ya da yasak olmadığı net bir şekilde ortaya
226 ICK I 32 227 ICK I 3 228Nikkilit ve Šašalika karı koca resmen ayrıldılar Šašalika (kralın) oumlzel himayesine girecek erkek (ise)
canının istediği yere gidecek Guumlnuumln birinde tusinnum veya herhangi bir ubadinum (kral iccedilin iş goumlren
emlakccedilı arsa tuumlccarı gibi bir frup goumlrevli tuumlccar) Šašalika uumlzerinde hak iddia edecek olursa 5 mina
guumlmuumlş verecek ve (aynı zamanda) o oumllduumlruumllecek Kral Pitanarsquonın tasdikiyle ve merdiven buumlyuumlğuuml
(veliaht) Anitta ile Nikkilit succedilludur bu boşanmadardquo (Darga 2013 109) 229 ldquoKarum Kaniš buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk aşağıdaki hukuk kararını verir Hunana buguumlnden itibaren kendi
kızı Alinarsquoyı Aššur-Malikrsquoin eski karısıeşini onun (kızının) seccedilimine goumlre (bir erkekle) evlendirebilirrdquo
denilmektedir (Darga 2013 111)
68
konulmuştur Kadının da erkek ile eşit haklara sahip olduğu ve bu hakları kullanma
yetkisinin de bulunduğu goumlzlemlenmektedir230 Boşanmayı isteyen tarafın genellikle
karşı tarafa tazminat oumldediği goumlruumllmektedir
Hititler doumlneminde boşanma ccedilok yaygın bir olgu değildi fakat boşanma
suumlrecini erkek kadar kadın da kolay bir şekilde başlatabiliyordu (Bryce 2003(a) 134)
Kadın ve erkeğin malları eşit paylaştığı duumlşuumlnuumllmektedir ama ccedilocuklar soumlz konusu
olduğunda sadece bir tanesini baba alır diğer ccedilocuklar anne ile birlikte kalırdı Ancak
erkeğin oumlzguumlr kadının koumlle olduğu durumlarda bunun tam tersi uygulanırdı (Bryce
2003(a) 145) Maddi accedilıdan daha guumlccedilluuml olan tarafın ccedilocuklara bakabileceği
duumlşuumlnuumllmektedir231 ( Kılıccedil-Duymuş 2007 88)
Emlak paylaşımıysa 232 evin boumlluumlnmesi ile gerccedilekleşir bu duruma konut
tarlalar hayvancılık mutfak eşyaları vb dahildir yani sadece gayrimenkul değil aynı
zamanda eşyalar da dahildir (Haase 1993 53) Boşanma sırasında erkeğin evin
yarısına sahip olduğu halde buumltuumln ccedilocuklara bakma zorunluluğu bulunmaktadır
(Haase 1993 53)
Boşanmanın nedenleri ile ilgili bir bilgi maddelerde233 yer almamaktadır ve
herşey iki eşit parccedilaya boumlluumlnmuumlştuumlr ccedilocukların yalnız birinin babada kaldığı
belirtilmektedir Hitit sosyal yapısının iki ccedilocuklu bir aileden meydana gelmediği
duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde baba ekonomik olarak kadından daha iyi bir konumda yer almaktadır
(Haase 199353) Geccedilmişe oranla ldquokoumlle soumlzcuumlğuumlnuumln daha dikkatli kullanıldığı
230 Aššur-taklaku ve eşi Šakriušwarsquonın boşanma metnindeyse ldquoŠakriušwa Aššur-taklakursquonun karısıdır
Koca ve karı boşandılar Taraflardan biri diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (talepte
bulunmayacak) O kadının bedeli hususunda da (taraflar birbirlerine) doumlnmeyecekler (bir itirazda
bulunmayacaklar) Šakriušwa ister bir yerliyle isterse bir tuumlccarla (Asurlu) kalbinin istediği yere
gidecek (sevdiği biri ile evlenebilecek) Ve Aššur-taklaku (da) kalbinin istediği kadını alacak
(evlenebilecek) Taraflardan birisi diğerine herhangi birşey iccedilin doumlnmeyecek (hukuki bir itirazda
bulunmayacak) Walhašnarsquonın oğlu Alulursquonun huzurunda Dalašrsquoın oğlu Šat-ahšu huzurunda Aninirsquonin
huzurunda Idi-Aššurrsquoun huzurunda Ušman-ahšursquonun huzurundardquo (Sever 1992 668vd) 231 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40) 232 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 233 Bkz sect31 ve sect33
69
belirtilmekte ve boumlyle durumlarda boşanma hakiminin boşanmadan bahsetmemesi de
şaşırtıcı değildir (Haase 1993 54)
sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte
yaşıyorlarsa ve onu kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve
ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi
boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk alsınrdquo
(Imparati1992 55 Hoffner 1997 40)
sect32- ldquoEğer bir erkek bir koumlle bir kadını karısı olarak alırsa hukuk kuralı onlar
iccedilin aynı şekildedirrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 41)
sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadını koumlle alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı
şekildeltdirgtrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42)
Madde uzlaşmaya dayalı bir ayrımın yanı sıra yasal bir duumlzene işaret edebilir
boumlylece eşlerden hiccedilbirinin cezalandırılmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır
(Haase 1993 52) Madde 31rsquode Hitit yasalarının zengin olan ya da oumlzguumlr olan kişinin
yanında yer aldığı goumlruumllmektedir (Haase 1994 71 vd)
sect34- ldquoEğer erkek bir koumlle bir kadın iccedilin başlık oumlderse ve onu kendi iccedilin karısı
olarak alırsa o zaman onu(=kadını) kimse dışarı ccedilıkarmazrdquo (Imparati 1992 57
Hoffner 1997 42)
Kušata oumldemesi koumlle-oumlzguumlr evliliğine hukuksal geccedilerlilik ve sağlamlık
kazandırmaktadır Oumlzguumlr bir kadının koumlle bir erkekle evlenmesiyle birlikte kadının
oumlzguumlrluumlk haklarını kaybettiği ve koumlle statuumlsuumlne duumlştuumlğuuml goumlruumllmektedir Ayrıca
evliliğin en başından itibaren soumlzleşmeye dayanması da bunun ispatları arasında yer
almaktadır Lakin oumlzguumlr erkek ile koumlle bir kadın evlendiğinde aynı statuuml duumlşuumlşuuml
uygulanmamış erkek bulunduğu kendi sosyal tabakasında kalmıştır (Imparati 1992
207 vd)
70
Koumlle-koumlle evliliği ya da koumlle-oumlzguumlr evliliğinde herhangi bir boşanma sonrası
tuumlm ccedilocukların annede kaldığı anlaşılmaktadır oysa oumlzguumlr-oumlzguumlr evliliklerinde
ccedilocukların babada kaldığı234 bilinmektedir (Haase 1993 53)
sect35- ldquoEğer oumlzguumlr bir kadını bir youmlnetici ya da bir ccediloban k[accedilı]rır[sa] ltvegt
onun iccedilin başlık oumldemezse o zaman o (=kadın) uumlccediluumlncuuml [yıl]da [koumll]e olurrdquo
(Imparati 1992 57 Hoffner 1997 43)
Ccedilobanlığın sosyal statuuml olarak aşağı olduğu ve oumlzguumlr olmadıkları
duumlşuumlnuumllmektedir Kadın belirlenen suumlreden oumlnce ilişkiyi bitirirse sosyal statuumlsuumlnuuml
koruyacak ama ilişki devam ederse kadın koumlle durumuna duumlştuumlğuuml andan itibaren
oumlmruumlnuumln sonuna kadar da koumlle olarak yaşayacaktır (Imparati 1992 205vd)
Hitit doumlnemine ait bir boşanma akdinin elimize geccedilmemesi oldukccedila ilginccediltir
ccediluumlnkuuml Asur Ticaret Kolonileri Ccedilağırsquonda bu tarz pek ccedilok belgenin varlığı bilinmektedir
Hititlerde boşanma sadece kanunlar uumlzerinden irdelenip accedilıklanabilmektedir
Boşanma hususundaki esas konu ile ilgili bir bilgimiz bulunmaz Boşanma sonrası
ccedilocuk paylaşımının huumlr ve koumlle bireylerde farklı şekilde uygulandığı goumlruumllmektedir
Hitit prensesi Ehli-Nikkal ve Ugarit kralı Ammurapi tarafından boşanmıştır
nedeni belirli değildir ve Kargamıš kralı Talmi-Tešup tarafından karara bağlanmıştır
(Bryce 2003(a) 73) Ehli-Nikkalrsquoin II Šuppiluliumarsquonın kızı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla alakalı iki adet belge235 ele geccedilmiştir İki belge de kadının
elindeki ccedileyizin ccedilıkarılması ile ilgilidir ve Talmi-Tešuprsquoun muumlhuumlr baskısı her ikisinde
de yer almaktadır Ehli-Nikkalrsquoin ve gelecekte soyundan gelenlerin ccedileyiz uumlzerinde hak
talep etmemesi istenmiştir 236 Ccedileyiz sorununun Ehli-Nikkal Hapiše kralı
234 Bkz sect31- ldquoEğer oumlzguumlr bir adam ve bir kadın koumllehellip ltiselergt ve bunlar birlikte yaşıyorlarsa ve onu
kendisi iccedilin karısı olarak ltogt alırsa ve kendini iccedilin bir ev ve ccedilocuk yaparlarsa ve sonradan onlar
anlaşamaz ya da ayrılırlarsa ve evi boumlluumlşuumlrlerse adam ccedilocukları alsın kadın kendisi iccedilin bir ccedilocuk
alsınrdquo (Imparati 1992 55 Hoffner 1997 40)
Bkz sect33- ldquoEğer bir erkek koumlle koumlle bir kadın alırsa hukuk kuralı onlar iccedilin aynı şekildeltdirgtrdquo
(Imparati 1992 55 Hoffner 1997 42) 235 RS 17226 RS 17355 236ldquoKargarmıš Uumllkesi kralı majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoin sahip olduğu muumlstahkem mevkileri Ugarit
kralı Ammurapirsquoye şimdi geri verdi Gelecekte Ehli-Nikkalrsquoin torunları() zamanında bile sahip olduğu
bu muumlstahkem konut ile ilgili Ugarit Uumllkesi kralı Ammurapirsquoye şikayette bulunmayacaktır Şikayet
ederse bu tablet onun uumlzerinde geccedilerli olacakrdquo RS 17226 (Beckman 1996 168vd)
71
Tanhuwatašša ile yeniden evlenene kadar ccediloumlzuumlme kavuşmadığı anlaşılmaktadır237
(Beckman 1996 168vd Watson - Wyatt 1999 701vd) Ehli-Nikkalrsquoin
Ammurapirsquonin eşi olmadığı Ammurapirsquonin babası III Niqmadursquonun dul eşi olduğuna
dair de bir goumlruumlş mevcuttur (Watson - Wyatt 1999 701)
Kargamıš kralı Talmi-Tešuprsquoun belgelerinde Ammurapirsquonin adının geccedilmesi
onun Ehli-Nikkalrsquoin eşi olduğu anlamına gelmediği Ammurapirsquonin babası ile
evlendiği ve kral oumllduumlkten sonra konumunu ve ccedileyizini koruyacağı ile ilgilidir Bu
konuyu Hitit prenseslerinin oumlnceki evliliklerinde de goumlrmekte ve kendilerini guumlvence
altına aldıklarını bilmekteyiz Ehli-Nikkal dul kaldığında yeniden evlenmek iccedilin
Ugaritrsquoteki ikametinden vazgeccedilmiş ya da başkaları tarafından vazgeccedilirilmiş olabilir ve
bu sebeple Ugaritrsquote bulunan tuumlm muumllkuumlnden vazgeccedilmek zorunda kaldı Burada yer
alan boşanmanın aşağıda yer alan Ugarit kralı Ammištamru ve Amurru kralının kızının
boşanmasındaki gibi ciddi bir evlilik sorunu belirtilmediği bir gerccedilektir Ehli-
Nikkalrsquoin bir sonraki eşi olduğu duumlşuumlnuumllen Hapiše kralı Tanhuwatašša erkek kardeşi
ya da Ugaritrsquoten ayrıldıktan sonra kaldığı bir başka akrabası olabilir Ehli-Nikkalrsquoin
III Niqmadursquonun eşi olduğu varsayımı doğruysa Ehli-Nikkalrsquoin ailesi hakkında
tahminlerde bulunulabilir II Šuppiluliumarsquonın III Niqmadu ile evlenecek kadar
buumlyuumlk bir kıza sahip olduğu duumlşuumlnuumllmemektedir Ağabeyi III Arnuwanda tahta
ccedilıktından kısa bir suumlre sonra vefat etti ve ccedilocuğu yoktu bu sebeple IV Tuthaliyarsquonın
ve II Šuppiluliumarsquonın kızkardeşi olduğu tahmin edilmektedir Ehli-Nikkalrsquoin III
Niqmadursquodan bahseden parccedilalanmış ayin metninde 238 geccedilen ve parccedilalanmış bir
mektubun 239 yazarı olarak geccedilen ldquoAnnpdgl Anani-NINGALrdquo isimli kişi olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu mektubun kızının ve diğer torunlarının geleceğini
guumlvence altına almak isteyen bir kadın tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır ve Ugarit
Krallığırsquonın durumun koumltuumlye gitmesi durumunda soyundan gelenlere sığınma hakkı
237ldquoEhli-Nikkal Tanhuwataššarsquoya evlilik soumlzuuml verdiğinden beri Hapišše Uumllkesi kralı (Ehli-Nikkalrsquoin)
[kadınlarını kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını] altın guumlmuumlş bakır kaplarını eşek ve
Ammurapirsquoye getirdiği diğer herşeyi alacak [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapi [onun] kadınları[nı]
kadın hizmetkarlarını erkek hizmetkarlarını [altın guumlmuumlş] oumlkuumlz bakır aletlerini ve [diğer her şeyi] ne
olursa olsun geri getirdi Gelecekte Ehli-Nikkal [Ugarit] Uumllkesi kralı Ammurapirsquoden şikayet etmemeli
ve Ugarit Uumllkesi kralı [Ammurapi] majestelerinin kızı Ehli-Nikkalrsquoden şikayet etmemelirdquo RS 17355
(Beckman 1996 169) 238 RS 171003 239 RS 19080
72
talep etmek iccedilin başkatip ile iletişime geccedilmeyi istemiştir Anani-NINGAL Ugarit
Uumllkesirsquonde bulunan bir yabancı ya da rakipleri tarafından rahatsız edilen bir kişi
olabilir ama Ugarit kralı ile evli olan bir Hitit prensesi olduğu gerccedilekten uzak
goumlzuumlkmektedir III Niqmadursquonun oumlluumlmuuml sonrasında şehirden ayrılan tek bir Hititli
prenses bulunmaktadır o da Ehli-Nikkalrsquodir (Watson - Wyatt 1999 702vd)
Her ne kadar Hitit doumlnemine ait bir boşanma belgesi elimizde bulunmasa da
Hitit kralı IV Tuthaliya zamanında oldukccedila sıradışı bir boşanma yaşanmıştır Amurru
kralı Bentešinarsquonın Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile evli olduğu
bilinmekteydi Ccediliftin kızı olan ve metinlerde adı geccedilmeyen Amurrulu prensesin
Ugarit kralı Ammištamru ile evlendiği anlaşılmakta ve nedeni bilinmeyen bir sebepten
oumltuumlruuml Ugarit kralı prensesten boşanmak istemekteydi 240 Boşanma davasının
hakimliğini IV Tuthaliya yapmıştır Her ne kadar Hitit Uumllkesirsquonde boşanma ile ilgili
bilgilerimiz kısıtlıysa da Hitit kralının boumlyle bir davayı youmlnetmesi bize bir takım
ipuccedilları sağlayabilmektedir
Soumlzuuml geccedilen evliliğin Ugarit ve Amurru uumllkeleri arasındaki kardeşlik bağını
guumlccedillendireceği duumlşuumlnuumllmuumlşken bunun tem tersi olmuş boşanmanın sebebi olan
skandal iki taraf arasındaki geleneksel dostluğu zayıf duumlşuumlrme tehlikesi ile karşı
karşıya bıraktı (Singer 1991(a) 171)
Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının
boşanmasının konu edinildiği metin elimizde kraliyetler arası ilk boşanma davası
olması nedeniyle oldukccedila oumlnemlidir IV Tuthaliya ve Karkamıš kralının da bu duruma
arabuluculuk yaptıkları anlaşılmaktadır (Taş 2007 113)
Prenses bazı belgelerde sadece ldquoBentešinarsquonın kızı Amurrulu prensesrdquo olarak
anılırken bazı belgelerde ise ldquomarat rabiturdquo ya da ldquomarat bitturdquo buumlyuumlk hanımın kızı
olarak goumlruumllmektedir Ayrıca yine aynı anlama gelen DUMUMUNUS GAL olarak da
belirtilmektedir Šaušgamuwarsquonın Ammištamrursquoya yazdığı mektupta prenses ldquoaššaturdquo
kadın ve ldquosinništu(m)rdquo eş olarak geccedilmektedir (Muntingh 1967 104)
240 Ugarit kralı II Ammištamru ile Amurru kralı Bentešinarsquonın kızının boşanmasına ilişkin IV
Tuthaliyarsquonın kararnamesi bkz CTH 107
73
DUMUMUNUS GAL terimde belirtilen kişinin ya kralın annesi yaşarken eşi
Tawananna mevkisini elinde bulunduramayacağı iccedilin kralın eşine verilen unvan ya da
en yaşlı prenses olduğu ile ilgili iki farklı goumlruumlş ortaya atılmıştır (Singer 1991(b) 327)
Hitit krallığının Mısırarsquoa goumlnderdiği prenses ile ilgili bir metinde DUMUMUNUS
GAL terimi ile ifade edilen anlamın en buumlyuumlk kız ccedilocuk olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Singer 1991(b) 334)
III Hattušili doumlnemine ait bir metinde241 ldquoOğlum Nerikkali Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı ve ben kızım Gaššulawiyarsquoyı Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın sarayına eş olarak verdim Amurru uumllkesinde o kraliccedile olacak
Kızımın oğulları ve erkek torunları Amurru uumllkesinde krallığı sonsuza kadar ellerinde
tutacakrdquo demektedir Bu sebeple de MUNUSLUGAL GALrsquoda bahsedilen kişinin III
Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 1991(b) 330) Ayrıca
Ugarit metinlerinde ldquoMUNUSLUGAL GALrdquo yerine ldquoMUNUS rabiturdquo olarak
belirtilmiştir (Singer 1991(b) 335)
Bentešina Hitit sarayında suumlrguumln yaşadığı doumlnemde III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile evlenmiştir Kralın prensesten oumlnce Amurrursquoda başka bir eşinin daha
olduğu bilinmesine rağmen kral Amurrursquoya doumlnduumlkten sonra Gaššulawiya ilk eş yani
kraliccedile olmuştur ldquomarat bitturdquo yani buumlyuumlk hanımın kızındaki buumlyuumlk hanımdan
kastedilen Gaššulawiya olmalıdır Ayrıca Ammištamrursquonun evlendiği prenses
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın ccedilocukları olmalıdır buumlyuumlk olasılıkla Šaušgamuwarsquoda
bu ccediliftin ccedilocuklarıdır Bu durum goumlsteriyor ki Ugaritrsquoe giden Amurrulu prenses III
Hattušilirsquonin torunlarından biriydi (Taş 2007 115)
Prensesin belgelerde bu kadar farklı şekilde belirtilmesi davanın suumlrecinin
uzadığının goumlstergesidir İlk olarak Bentešinarsquonın kızı olarak belirtilmiş daha sonra
buumlyuumlk ihtimalle Bentešina oumlluumlnce tahta ccedilıkan oğlu Šaušgamuwa devrindeyse buumlyuumlk
hanımın kızı ya da Amurrulu prenses olarak belirtilmiştir Prensesin isminin
metinlerde yer almasından kaccedilınılmasının bilinccedilli olarak yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
(Yaron 1963 24)
241 SBO I 104
74
Evliliğin suumlresini kapsamak oldukccedila guumlccedil olsa da ccediliftin ccedilocuklarının olduğu
belirtilmiştir Bir anlaşmazlık sonucu Amurrulu prenses uumllkesi olan Amurrursquoya
kaccedilmıştır Davaya pek ccedilok yakın akraba katılmıştır Amurrulu prenses Ugarit kralının
onu istemediğini anladığında kendisine ait olan oumlzel muumllkleri ve Ugarit Uumllkesirsquone
goumltuumlrduumlğuuml ccedileyiz ve duumlğuumln hediyelerini alarak Amurru kralı olan kardeşi
Šaušgamuwarsquonın yanına sığınır (Taş 2007 115vd)
Ammištamru boşanma kararında242 durumu şoumlyle ifade eder
ldquoHitit uumllkesi kralı buumlyuumlk kral majestem Tuthaliyarsquonın huzununda Ugarit kralı
Ammištamru Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızını eş olarak aldı (Daha
sonra) o (kadın) Ammištamrursquoya sıkıntı vermeye başladı Ugarit uumllkesi kralı
Ammištamru (bu sebepten dolayı) Bentešinarsquonın kızını hemen boşadırdquo (Taş
2007 117 Beckman 1996 165-167)
Soumlz konusu boşanma buumlyuumlk olasılıkla kralın tek taraflı guumlcuuml ile keyfi olarak
oluşmuştur (Yaron 1963 24) Evlilik metninde yer alan edebiyen boşadı kelimesi ilgi
ccedilekicidir metne benzeyen başka bir metinde bazı hakların ve yasal durumun
korunduğunu ve devam ettiğini goumlrmekteyiz Boşanma bir anda gerccedilekleşen ve
suumlrekliliği olmayan bir eylemdir Kalıcılıktan kast edilen vurgulanacak bir statuumlnuumln
yaratılması değil daha oumlnce var olanın statuumlnuumln dağılmasıdır Soumlz konusu ifade hiccedil
şuumlphesiz bu etkiyi ortadan kaldırmak iccedilin konulmuş olmalıdır Belki de burada ifade
boşanmanın sonunu vurgulamak olarak anlaşılmalıdır (Yaron 1963 25)
Yine bir başka metinde243 şu ifade geccedilmektedir
ldquoBuguumlnden itibaren Amurru kralı Bentešinarsquonın oğlu Amurru kralı Šaušgamuwa
buumlyuumlk hanımın kızını yetiştirdi ve onu Ugarit kralı Niqmeparsquonın oğlu
Ammištamrursquonun elleri arasına bıraktı (evlendirdi) ve o şoumlyle soumlyledi o kadın
sana buumlyuumlk bir hata yaptı Fakat ben ne zamana kadar senin hanımını korumaya
devam edeceğim Sana karşı hata yapan buumlyuumlk hanımın kızı buradadırrdquo (Taş
2007 117)
242 RS 17159 243 RS 17362 A + 360 A
75
Amurrulu prensesinin yaptığı succedil metinlerde belirtilmemiştir kimi
araştırmacılar prensesin zina succedilu nedeniyle uumllkeden kaccediltığı goumlruumlşuumlnuuml savunsa da
(Muntingh 1967 104) kimi araştırmacılar da Ugarit kralının uumllke ccedilıkarları soumlz konusu
olduğunda kardeşini Alašiya244 Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlndermesini oumlrnek verip prensesin
succedilunun uumllke ccedilıkarları ile alakalı bir nedeni olduğunu belirtmişlerdir (Taş 2007 118)
Amurru kralı Ammištamru Amurru kralı Šaušgamuwarsquodan eşi Amurru
prensesinin iadesini istemiştir ancak Amurru kralı kardeşini vermemiş ve uzlaşma
mektubunda245 şu şekilde yazmıştır
ldquo[Kardeş]im Guzalursquonun huzurunda soumlylediğin soumlzleri duydum ve ccedilok memnun
oldum Senin karının meselesine gelince evet bu kadın daha oumlnce sana karşı hata
yaptı (O) bana iyi olmayan şeylerden bahsetti Senin hakkında Kargamıš kralına
yazdım O kadının buraya kabul ettim O kadını ikinci defa bulunduğu yere geri
goumlndermedim Onu erkek kardeşlerinin yanına bıraktım Benim kardeşim (bunu)
boumlyle bilsin Bak kardeşim sen ve ben kardeşiz Biz tek ve aynı adamdan
kardeşleriz Niccedilin aramızda daha iyi ilişkiler olmasın [Senin] bana yazmış
olduğun buumltuumln istekleri ben sana karşılayacağım [Ve s]en de benim isteklerimi
karşılayacaksın Biz bir buumltuumlnuumlz Senin istediğin herşeyi bana yazacaksın [Ben
senin iccedilin] karşılayacağımrdquo (Taş 2007 118-119)
Ugaritkralı Ammištamru ve Amurru kralı Šaušgamuwa arasında boşanma
sonrası yapılan bir antlaşma gerccedilekleşmiştir Antlaşmada 246 şu ifadeler yer
almaktadır
ldquoEğer gelecekte ilerleyen guumlnlerde Ugarit kralı Ammištamru ve onun oğulları
[onun] oğullarının torunları onun soyundan gelecek olanlar hukuki bir meseleye
sahip olurlarsa buumlyuumlk hanımın kızı meselesine gelince buumlyuumlk hanımın kızı geri
douml[necek] [Onun kard]eşi () Amurru kralı Šaušgamuwa ve Ugarit kralı
Ammištamru () 7 biltum () altını ve onun 7 (x) bakırını oumldeyecek Ugarit kralı
Ammištamru [veya onun oğulları] veya onun [torunları] Amurru kralı
Šaušgamuwarsquoya karşı eğer herhangi bir hukuki talepte bulunacak olurlarsa bu
244 Kıbrısrsquoa lokalize edilmiştir (Bryce 2009 24vd RGTC VI 6 RGTC VI2 2) 245 RS 17116 246 RS 16270
76
tablet kazanılmış bir hak belgesidir Ugarit kralı Ammištamrursquonun muumlhruumlrdquo (Taş
2007 119-120)
Ugaritrsquoe geri goumlnderilen prensesten haber alınamaması nedeniyle Amurru kralı
Šaušgamuwa ve Ugarit kralı Ammištamru arasında goumlnderilen mektuplardaki
ifadelerde sertleşme soumlz konudur IV Tuthaliya bu olaya el atmak zorunda kalmış ve
boşanmayı karara bağlamıştır Ugarit kralı Ammištamrursquonun Amurru kralı
prensesinden olan oğlu Utri-Šarrumarsquonın oumlnuumlne iki seccedilenek konulmuştur ya Ugaritrsquote
yaşamaya ve veliaht olmaya devam edip zamanı gelince babasının tahtına oturacaktı
ya da Amurru Uumllkesirsquone annesinin yanına gidip veliahtlık haklarından vazgeccedilecekti
Bu durum boşanma metninden anladığımız kadarıyla247 kraliccedilenin olası bir durumda
tahta geccedilişi engellenmiştir Utri-Šarrumarsquonın hakları elden geldiğince korunmaya
ccedilalışılmıştır buna ek olarak giysisini tahtın uumlzerine koymasının anlatılması sembolik
olarak veliahtlık haklarından vazgeccedilişi anlatmaktadır Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden
sonra Utri-Šarrumarsquonın değil Ibiranu tahta geccedilmiştir 248 (Taş 2007 121
Beckman1996 166vd) Utri-Šarruma babasından oumlnce oumllmuumlş olabileceği de
muhtemeldir (Yaron 1963 29)
Kral soyundan prensler kendi uumllkelerinde yaşıyorlarsa değerleri accedilıkccedila
belirtilmiştir ancak suumlrguumlne goumlnderilmişlerse ya da annelerinin etkisi altında
kalmışlarsa bağlı bulundukları hanedanlık iccedilin buumlyuumlk tehlike oluşturmaktaydılar
(Yaron 1963 31)
Ugarit Krallığırsquonda Hitit Krallığırsquonın aksine doğan ilk erkek ccedilocuk tahtın
gelecekteki varisi olacak şeklinde bir kural bulunmamaktaydı ve Ammištamrursquonun
diğer eşinden de ccedilocukları olduğu bilinmektedir Bu sebeple de Ammištamrursquonun
247RS 17159 248ldquoUgarit uumllkesindeki Utri-Šarrumarsquoya (gelince) o veliahttır Eğer Utri-Šarruma lsquoBen annemin
peşinden gideceğimrsquo derse tahttaki duumlzenini yapsın (haklarından tamamen feragat etsin) ondan sonra
gitsin O zaman Ugarit kralı Ammištamru başka bir oğlunu Ugaritrsquoe veliahtlık iccedilin koyacak Eğer
Ammištamrursquonun oumlluumlmuumlnden sonra Utri-Šarruma kendi annesini (yanına) alırsa ve (bu karar) onu
Ugarit uumllkesinde (tekrar) kraliccedileliğe doumlnduumlrecektir Utri-Šarruma giysisini tahtın uumlzerine koymalı ve
her nereye gitmek isterse gitmelidir Daha sonra majesteleri şimdi Ammištamrursquonun oumlbuumlr oğlunu
Ugaritrsquote krallığa oturtacak ve gelecek guumlnlerde Bentešinarsquonın kızı kendi oğulları kendi kızları ve
damatları iccedilin herhangi bir hukuki hak iddia edemeyecektir Karar verme yetkisi Ugarit kralı
Ammištamrursquoya aittir Bu belge onun davayı kazandığının belgesidirrdquo şeklinde geccedilmektedir (Taş
2007 120-121 de Mieroop 2007 124vd Beckman 1996 165vd)
77
boşandığı eşinden olan oğlu yerine diğer eşlerinden olan oğullarından birini tahta
veliaht olarak atadığı duumlşuumlnuumllmektedir (Yaron 1963 30)
Boşanma sonrasında suumlrduumlruumllen hukuki işlemler ile ilgili metinde249 ifadesi
geccedilmektedir
ldquoKahraman Kargamıš uumllkesi kralı Šarru-kušuhrsquoun torunu Kargamıš uumllkesi kralı
Šahunuruwarsquonın oğlu Kargamıš kralı Ini-Tešuprsquoun huzurunda Amurru uumllkesi
kralı Bentešinarsquonın kızı hem guumlmuumlş hem altın hem bakır hem tunccediltan yapılmış
eşyalar hem hatırı sayılır ziyaretccedililerin hediyeleri hem hediyeler hem suumls
eşyaları hem erkek kouml[le]ler hem kumaşlar Ugaritrsquote Amurru uumllkesi kralı
Bentešinarsquonın kızının olmuştur Ugarit kralı Ammištamrursquoya ait herşeyi elde
etmiştir Gelecekte Amurru uumllkesi kralı Bentešinarsquonın kızı bu eşyalar iccedilin Ugarit
uumllkesi kralı Ammištamrursquoya karşı onun oğullarına ve torunlarına karşı hukuki
itirazda bulunmayacak Eğer hukuki itirazda bulunacak olursa bu belge onun
kazandığının belgesidirrdquo (Taş 2007 122 vd)
Prensesin ccedileyizi olan ve Ugarit sarayında yaşadığı sırada kendisine goumlnderilen
hediyelere sahip olma hakkının devam ettiği ve boşanmanın gerccedilekleşmesi sonrası
mallarını aldığı goumlzlemlenmektedir (Taş 2007 122 vd)
Boşanma sonrasında finansal bir sorun da ortaya ccedilıkmıştır Prenses anne
evinden ccedileyiz olarak getirdiği eşyalarını evlilik sırasında aldığı hediyeleri ve
taşınabilir malları geri alma sorunu ile karşılaşmıştır Metinde ilginccedil olan hususlardan
biriyse boşanma sonrası mal paylaşımının bir başka kral tarafından yapılmış olmasıdır
buumlyuumlk ihtimalle paylaşımda sıkıntı yaşanmış ve tarafsız bir goumlze ihtiyaccedil duyulmuştur
Belgede geccedilen malların gerccedileği yansıtıp yansıtmadığı konusuysa muallakta
kalmaktadır Kralın cimri bir tutum sergilediği goumlzlemlenmektedir Ayrıca kararın kral
tarafından kabul edildiği şekilde kararın onaylanması oldukccedila ilgi ccedilekicidir Bunlara
ek olarak kralın boşanma parası oumldemediğini metinde yer almaması sebebiyle
anlamaktayız Bunlara ek olarak taraflar arasındaki ilişkiyi duumlzenleyen yasaların
ayrıntıları bilinmemektedir lakin kocanın herhangi bir uumlcret oumldememesi Hitit kralının
kraliccedileye boşanma succedilunu atfettiğini goumlsteren bir goumlsterge olarak goumlruumllebilir Maddede
249 RS 17396
78
evlilik zamanında sıklıkla hazırlanan ve evlilik soumlzleşmesinde somutlaştırılan ya da
bazen ayrı belgeler oluşturan detaylı envanterlerin kadının hakları ile ilgili kesin delil
sunmadığını goumlstermektedir ve bu listelerin kuşkusuz ki oumlluumlm veya boşanma sebebiyle
evlilikin sonra erdirilmesini duumlşuumlnerek hazırlanmıştır Belge tam bir doğruluk arz
etmemektedir Kral karısı tarafından veya bu davada ailenin uumlyeleri Amurru oğulları
tarafından alınması gereken yemin iccedilin yeterli temeli sağlamıştır Yemin yapıldığı
taktirde kralın boşanma parasını oumldemesi gerekecekti ve ileri protesto goumlsterileri bu
konuda fayda sağlayamadı (Yaron 1963 26vd)
Daha sonra Ammištamrursquonun eski eşini geri istediğini ve prensesin 1400 šekel
altın karşılığında Ammištamrursquonun merhametine bırakıldığını oumlğrenmekteyiz İki uumllke
arasındaki barışın yeniden inşa edilmesi iccedilin prensesin bedeli oldukccedila ucuz olduğu
goumlzlemlenmektedir (Singer 1991(a) 175 de Mieroop 2007 126)
IV Tuthaliyarsquonın hakimliğini yaptığı bu davada siyasi ccedilıkarların aile
ilişkisinden oumlnce geldiği anlaşılmaktadır Uluslararası bu kadar sansasyonel bir olayın
metinlerinde prensesin succedilunun yer almaması da oldukccedila ilgi ccedilekici bir husus olarak
karşımıza ccedilıkmaktadır Kraliccedilenin Ugarit Uumllkesirsquonde bulunan ccedileyizlerinin
guumlvenliğinin sağlanması da boşanmada duyguların değil maddiyatın daha oumlnemli
olduğunun bir başka ipucunu bize sunmaktadır
79
IKINCI BOumlLUumlM
II HITIT KRALLIĞI VE VASSAL KRALLIKLAR ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ile yaptığı evlilikleri ve siyasi ilişkileri daha
rahat anlayabilmemiz iccedilin oumlncelikle Hitit Devletirsquonin yapısını anlamak gerekmektedir
Hitit Devleti ccedilok uluslu ve ccedilok devletli feodal diyebileceğimiz bir yapıya
sahiptir 250 (Bilgin 2018) Hitit Devleti doumlrt ana bileşenden oluşmaktadır (Bryce
200544)
bull Hititlerin başkenti Hattušarsquoyı ve bir dizi boumllgesel idari merkezi yerleştirdiği
bir ccedilekirdek alanırdquo
bull Kralın veya youmlnetim organlarının doğrudan kontroluuml altında ccedilekirdeğin
ccedilevresindeki boumllgeler
bull Krala tabi olan ancak yerel youmlneticilerin derhal yetkisi altındaki vassal uumllkeler
bull I Šuppiluliumarsquonın huumlkuumlmdarlığından itibaren Suriyersquonin kuzeyindeki iki
valilik krallığı
Brycersquoa goumlre vassallık sistemi imparatorluk doumlnemindeki askeri girişimlerin
sonucu olarak ortaya ccedilıkmış bir sistemdir ve I Šuppiluliuma ile II Muršili
doumlnemlerindeli girişimlerle birlikte daha fazla gelişmiştir (Bryce 200548) Vassal
uumllkeler kendi yerel youmlneticilerinin youmlnetimindeydi Vassal krallıklarının
yuumlkuumlmluumlluumlkleri ve menfaatleri antlaşma metinlerine dikkatlice yazıldı ve duumlzenlendi
antlaşmalar iki uumllke arasında değil iki kişi arasında gerccedilekleşmekteydi bunlardan ilki
Hitit kralı diğeriyse vassal youmlneticiydi İkili antlaşmadan ziyade kralın ccedilıkarlarını
oumlnemseyen yani tek taraflı antlaşmalardı Şartları ve koşulları hazırlanmış ve kral
tarafından zamanı ayarlanmışsa da onaylanmış olup vassal youmlnetici tarafından da
yemin ile antlaşma kabul edilmektedir Antlaşma bireysel nitelik taşıması sebebiyle
tahta oturan her yeni Hitit kralı zamanında yeni bir antlaşmanın hazırlanması
gerekliliğini doğurmuştur (Bryce 2005 48 vd)
250 Bkz Harita 21
80
Hitit kralları vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaları evlilikler yolu ile
pekiştiriyordu Hitit prenseslerin vassal youmlneticiler ile evlendiriliyor ve vassal
hanedanın soyu soumlz konusu prensesin oğullarından devam ediyordu (Bryce 2005 49)
Vassal terimi iccedilin ldquoišhuil išhaiišhiyardquo kelimesi kullanır bağlamak minnet
altında bırakmak anlamına gelmektedir İki taraf iccedilin de yemin etmek ccedilok oumlnemlidir
yeminde bağlılık kavramı bulunmaktadır (Klock-Fontanille 2005 111) Birkaccedil
durumda Hitit Krallığırsquona bağlı yerel youmlneticiler ldquokuirwanardquo251yani ldquokoruma altına
alınanrdquo olarak belirtilmişlerdir (Bryce 2005 49)
Vasallık antlaşmalarında eşitlik goumlzetilmez Hitit kralı daima uumlstuumln
durumdadır bunu Hitit kralının unvanları ve soyağacı ile birlikte antlaşma metninde
yer aldığı oysa karşı tarafın kısa ve yalın bırakıldığı fark edilmektedir (Klock-
Fontanille 2005 111) Antlaşmalarda vassalın uymak zorunda olduğu şartlar
sıralandırılmıştır
Baş kaldıramaz
Bağımsız bir dış politika uygulayamaz
Buumlyuumlk Kralrsquoın dostları onun dostları Buumlyuumlk Kralrsquoın duumlşmanları onun
duumlşmanları olmalıdır
Savaşa askerleriyle onun yanında girmelidir yani ganimetten pay alamaz
Uumllkesine gelen kaccedilakları Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermek zorundadır
Her yıl Hattušarsquoya gidip krala olan bağlılık yeminini tazelemek ve ona yıllık
vergisini252 oumldemek zorundadır (Bryce 2005 49)
251 Arzawa (topraklarının vassal statuumlsuumlne indirilmeden oumlnce) krallarına Kizzuwatna ve Mittani
krallarına (14yy da Mittani Krallığının Hitit Krallığı tarafından fethinden sonra) uygulandı ve bir
vassal huumlkuumlmdara goumlre daha uumlstuumln konumdaydılar Yıllık vergiden muafiyet fethedilen toprakları kendi
topraklarına ekleme hakkı ve Hitit kralıyla ikili antlaşma yapma hakkı gibi bazı ayrıcalıklara sahiptiler
ama vassal devlet youmlneticilerine goumlre daha az eylem oumlzguumlrluumlğuuml vardı Bağımsız bir dış politikaya hakkı
yoktu ve Hitit Krallığırsquonın muumlttefikleriyle veya yabancı krallıklar ile olan tuumlm ilişkiler Hitit kralları
tarafından sıkıca denetlenmiştir (Bryce 2005 49) 252300 šekel (Bryce 2005 49)
81
Hitit Devleti antlaşmaları vassal krallıklar ile yapılan antlaşmalar ve kendisi ile
eş değer saydığı devlet başkanları arasında hukuka uygun paritetik antlaşmalar olarak
iki gruba ayrılır Vassallar ile yapılan antlaşmaların nedenlerinden biri de vassal
devletlerin kendi arasında siyasi ve askeri accedilıdan ayrılmasıdır Antlaşmada yer alan
huumlkuumlmler vassal huumlkuumlmdarı diğer buumlyuumlk krallıklar ile bağımsız bir ilişki iccedilerisine
girmesini ve diğer vassal krallıklar ile bağımsız siyasi ilişkiyi veya askeri ilişki
kurmasını engellemektedir Şayet bu tarz ilişkilerin oluşması gerekiyorsa konuyu
Hattušarsquoya youmlnlendirmeleri gerekiyordu Hiccedil şuumlphesizki bunun amacı Hitit Krallığırsquona
karşı oluşacak koalisyonların oluşumunu en aza indirgemekti Vassal huumlkuumlmlerine
uymak iccedilin ccedilok sayıda tanrıya yemin etmeye mecburdu Vassal devletler ile yapılan
antlaşmaların orjinal belgelerinin ccediloğunluğu elimize geccedilmemiştir lakin soumlzuuml geccedilen
antlaşmalar ile ilgili atıfları kral yıllıklar gibi tarihi metinlerden oumlğrenebilmekteyiz
(Dinccedilol 1988 36-39 Beckman 1996 2 Bryce 2005 50)
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar genellikle aynı duumlzen iccedilerisinde yer alırdı
(Beckman 1996 2vd Dinccedilol 1988 36)
bull Giriş oumlnsoumlzuuml isimler unvanlar ve Hitit kralının soyu ile ilgili bilgiler burada
bulunurdu Vassaldan bu boumlluumlmde bahsedilmezdi
bull Tarihi giriş Hitit Uumllkesi ile antlaşma yapılacak olan vassal uumllkenin siyasi
ilişkileri hakkında kısa oumlzet halinde denilebilecek bilgiler verilirdi253
bull Huumlkuumlmler bu boumlluumlm antlaşmadan antlaşmaya ccedileşitlilik goumlstermektedir Genellik
ile vassal uumllkelerden alının haraccedilların oumldenmesi gerektiğinde askeri destek
bağımsız diğer yabancı (Hitit Uumllkesi ve vassalı olmayan) uumllkeler ile ilişkinin
kesilmesi Hitit tahtının korunması veliahta tabilik gbi konuları işlemektedir
bull Emanet etme tabletteki antlaşmanın hangi tapınakta muhafaza edildiği ve hangi
tanrıların goumlzetiminde olduğu belirtilmektedir Metinde belirtilen youmlneticiye
yuumlksek sesle okuması da bu boumlluumlmdeydi254
253 Kaška ve Hitit Uumllkesi arasında yapılan antlaşmalarda kısa tarihccedile boumlluumlmuumlnuumln yer almadığı
goumlzlemlenmiştir Kaškalarrsquoın oniki kabilele halinde yaşamaları sebebiyle tek huumlkuumlmdarların
bulunmadığından bu madde antlaşmalarda yer almamıştır (Dinccedilol 1988 36) 254Vassal krallıkların Hitit Uumllkesirsquone krala ve kralın soyuna sadık olması beklenirdi Elimizde vassallar
ile yapılan antlaşma belgeleri oldukccedila az olsa da her yıl vergi olarak altın guumlmuumlş ya da yerel enduumlstri
uumlruumlnlerini oumldemesi beklenirdi Ayrıca antlaşmalarda vassal uumllkeler ile Hitit Uumllkesi arasındaki sınırların
belirlendiği ve accedilıklandığı net bir şekilde goumlruumllmektedir Metnin kopyası Guumlneş Tanrıccedilası Arinnarsquonın
tapınağında yer alırdı ve duumlzenli aralıklar ile vassal kralla okutulurdu (Beckman 2003 762 vd)
82
bull Tanıklık eden tanrıların listesi antlaşma yapan iki tarafında tanrıları bu boumlluumlmde
yer alırdı ve antlaşmaya tanıklık ederlerdi
bull Lanetler ve kutsamalar tanrıların antlaşmayı garantilediğinin karşılığıdır
Lakin bu duumlzene bazen uyulmadığı da goumlruumlluumlrduuml oumlrneğin Hitit Devleti ve
kuzey komşusu olan Kaškalar arasında imzalanan antlaşmada iki devlet arası tarihsel
geccedilmişe yer verilmediği goumlze ccedilarpmaktadır Ayrıca Kaškalar kabileler halinde
yaşadıkları iccedilin taraf olan kişilerin tek tek adlarının sayıldığı ve yanlarına da
tanımlayıcı şu şehirden şu kadar adam gibi ibareler yer almaktadır (Dinccedilol 1988 36)
Vassal antlaşmalarda soyluların da antlaşma tarafları arasında yazıldığı dikkat
ccedilekmektedir bunun nedeni başlangıccedilta belirsizliğini korusa da sonrasında adı geccedilen
şahısların antlaşmanın yazımı sırasında belirli bir rol oynadıkları goumlzlemlenmiştir255
Vassal devletler ile yapılan antlaşmalar bazen ele geccedilmese de kral yıllıkları ya da tarihi
iccedilerikli başka metinlerde de bu antlaşmalara dair atıflar bulunmaktadır bazen
antlaşmanın oumlneminin tekrarlandığı goumlruumllmektedir (Dinccedilol 1988 37-39)
Buumlyuumlk kralın ise antlaşma karşılığında vassal krallığın toprak buumltuumlnluumlğuumlnuuml
koruyacağı ve vassal krallığın kendi toprakları iccedilerisinde kralının iktidar olmasını
garanti eder (Klock-Fontanille 2005 112) Antlaşma şartlarına uymayan krallığın
lanetleneceği belirtilir
Antlaşma metninde yer alan tarihsel girişleri kralın ya da danışmanlarının
yerel meseleleri vassal devletin bulunduğu boumllgedeki belirli problemlere duyarlılığı
ve boumllgenin tarihini ayrıntılı bir şekilde bildiklerini ve bunların tuumlmuuml ile ilgili bir
algılamayla birlikte yansıtmaktadır Hitit krallarının sık sık eşzamanlı olarak
uğraşması gereken buumlyuumlk ve karmaşık devletler goumlz oumlnuumlne alındığında bu kuumlccediluumlk bir
başarı değildi (Bryce 2005 50 vd)
I Šuppililiuma krallığın sınırlarını genişletmek iccedilin yeni fethettiği ve
başkentten oldukccedila uzaktaki eyaletlerin youmlnetimini yerel vassallara veren ilk kraldı
Federatif sistemin en oumlnemli nedenlerinden biri iccedil ve dış askeri faaliyetler iccedilin belirli
miktarda yaya ve arabalı savaşccedilıyı hazır tutmaktı Buna karşılık Hitit Uumllkesi de
255Bu tableti A kentinde X Y Zrsquonin huzurunda katip B yazdı (Dinccedilol 1988 37)
83
vassalının tahtını korumak ve egemenlik haklarını korumayı uumlstlenmekteydi (Dinccedilol
1982 56 Klock-Fontanille 2005 113)
I Šuppiluliuma kız kardeşini Hayaša kralı ile evlendirdikten sonra yaptığı
antlaşmanın 33 maddesinde eskiden aldığı kadını kuma olarak koruyabileceği fakat
onu eş yapamayacağı ayrıca başka bir kadın almaması şartını da koyar256 (Ccedilelebi
2015 59)
I Šuppiluliuma ayrıca Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza ile yapılan evlilik
antlaşmasında Mittani Uumllkesirsquone kraliccedile olacak kızını kumaların iyi karşılaması ve
hiccedilbir kadının kızından eşit ya da kızından uumlstuumln olmaması koşulunu huumlkme bağlar
(Karauğuz 2002 210)
ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı ben buumlyuumlk kral kızım iccedilim Mittani Uumllkesirsquone hayat
verdim Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elimde tuttum ve kızımı ona zevceliğe
verdim Prens Šattiwaza Mittani uumllkesinde kral olsun ve Hitit Uumllkesirsquonin kızı
Mittani uumllkesinde kraliccedile olsun Kumalar sen Šattiwaza iccedilin hoş karşılansın
Fakat hiccedilbir kadın benim kızımdan daha buumlyuumlk olmasın Sen hiccedilbir kadının
onunla eşit olmasına izin verme ve hiccedil kimse onun yanında eşit şekilde durmasın
Sen benim kızımı ikinci dereceye indirme Mittani uumllkesinde o kraliccedileliğe alınsın
Šattiwazarsquonın oğulları ve benim kızımın oğulları ve torunları gelecekte Mittani
uumllkesinde eşit olsun Gelecekte Mittaniler prens Šattiwazarsquoya karşı kızım
kraliccedileye karşı oğullarına karşı ya da torunlarına karşı ayaklanmayı
planlamasın Gelecekte prens Šattiwaza benim oğullarıma eşit ve kardeş olsun
ve prens Šattiwazarsquonın oğulları onun ccedilocukları ve torunları benim torunlarıma
eşit ve kardeş olsunrdquo (Karauğuz 2002 210)
Yukarıdaki iki oumlrnekten anlaşıldığı kadarıyla bir vassal krallık ya da taht
muumlcadelesinde olan bir uumllke ile evlilik yapıldığında Hitit uumllkesinin statuumlsuuml daha uumlstuumln
basmaktadır Saray hayatına karışıp Hitit uumllkesinden goumlnderilen kızının ya da
kardeşinin saray hayatında ve kralın hayatında en oumlnemli mertebede olmasını
256ldquoAzzi uumllkesinden bir kadını eş olarak alma hellip Eskiden aldığın kadını kuma olarak (koruyabilirsin)
Sana buna izin var Fakat onu eş yapamazsınrdquo (Alp 2005 99)
84
sağlamaya ccedilalışmıştır Ayrıca bu durum Hitit Uumllkesirsquone evlilik yapılan uumllke uumlstuumlnde
siyasi bir uumlstuumlnluumlk de sağlamaktaydı
Hitit krallarının vassal youmlneticiler ile yaptıkları antlaşmaların ccedilok sınırlı ve
kısa suumlreli olduğu anlaşılmaktadır ama yine de Hitit Krallığırsquona oldukccedila muumlhim
katkıları olmuştur Hitit kralları acil ve doğrudan ilgi gerektiren boumllgeler ile
ilgilenirken vassal youmlneticiler sayesinde krallığın ccedileşitli boumllgelerinde istikrarın
sağlanmasına yardımcı oldular Evlilikler yoluyla bağlı krallar Hitit ldquobeyirdquo konumuna
yuumlkselir ve resmen kraliyet ailesine dahil edilirdi buna ek olarak panku meclisine uumlye
olurlardı (Brandau - Schickert 2004 275 Bryce 2005 50)
Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler sayesinde Hitit kralları doğrudan veya
dolaylı olarak bu uumllkeleri kontroluuml altına alırdı Hattušarsquoya siyasi muumllteci olarak
gelirlerdi ve kendi uumllkelerine baskı yapmak iccedilin kullanılırlar Sadakatin kanıtlanması
evlilik yoluyla pekiştiriliyordu (del Monte 1974 365)
IIA Mira Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mira 257 Krallığı Hitit Krallığı doumlneminde Batı Anadolursquoda oldukccedila etkili olan
krallıklar arasında yer almaktadır Soumlz konusu krallığın Arzawa258 Krallığı ile olan ilişkisi
sebebiyle de Batı Anadolu tarihi iccedilin oumlnemli bir yere sahiptir
Mira Krallığı Arzawa Uumllkeleri arasında sayılmaktadır ve Mira-Kuwaliya
olarak da anılmaktadır Arzawarsquonın ccedilekirdek boumllgesinde yer aldığı bilinmektedir
Mirarsquonın Arzawarsquonın topraklarını aldığı kabul edilirse başkent Apaša 259 da dahil
olmak uumlzere Karabel Geccedilidirsquonin guumlneyindeki konum ile birlikte
Apašanın=Ephesosrsquoun da Arzawa topraklarına dahil olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Starke
2001 36 Bryce 2009 74 Gander 2017 269vd)
Mira-Hitit ilişkilerinin I Šuppiluliumarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan
suumlredeki metinlerden anlaşılmaktadır Mira Krallığı ile ilgili en oumlnemli bilgilerimizi
257 Kayseri ve Anavarza civarına Akar ve Banaz arasına ve Karyarsquonın Menderes ile Emir arasındaki
boumllgeye lokalize edilmiştir (RGTC VI 269-270 RGTC VI2 105) 258Anadolursquonun guumlneybatısına Aksu ve Menderes arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 42-45 RGTC
VI2 14) 259 Doğu Likyarsquodaki Phaselis ya da HabesosAntiphellosrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 26 RGTC
VI2 8)
85
Manapa-Tarhunta ve II Muršili arasında yapılan antlaşma metni olan CTH 191 ve II
Muršilirsquonin yıllıkları olan CTH 61rsquode Mira bir ya da iki kez geccedilerken Arzawa ile
ilişkiler sıklıkla geccediler Antlaşma metninde yer alan tarihccedile II Muršilirsquonin yıllıkları ile
oumlrtuumlşmektedir (Klinger 2005 125)
Mira Uumllkesi ile ilgili bilgi vermeden oumlnce Arzawa Uumllkesirsquonden biraz bahsetmek
doğru olacaktır ccediluumlnkuuml Alakšandu ile yapılan antlaşma260 metninde Arzawa kraliyet
ailesi ile ilgili bilgiler verilmektedir (Beckman 1996 82-88 del Monte 1974 355
vd) Arzawa Uumllkesirsquonin Hitit metinlerinde ilk olarak I Hatttušili doumlneminde geccediltiği
ve boumllgeye sefer yapıldığını goumlrmekteyiz Arzawa kralı Tarhundaradursquonun Mısır kralı
III Amenofis ile kızını evlendirdiğini ve Hitit Uumllkesirsquondeki buumlyuumlk guumlccediller arasında yer
aldığını anlamaktayız (Starke 2000 251 vd Hawkins 1998(a) 10 Friedrich 1926)
Arzawa Krallığı I Šuppiluliuma zamanında oldukccedila guumlccedilluuml krallıklar arasında
yer alırken Arzawa tahtı iccedilin oluşan ccedileşitli duumlşmanlıklar ve gruplaşmalar nedeniyle
Arzawa Krallığırsquonın zayıfladığı goumlruumllmektedir Bu ccedilekişmelerin Hitit karşısındaki
guumlccedilluuml pozisyonunu etkilediği ve Mašhuiluwarsquonın I Šuppilulumarsquonın goumlzlerinde
Arzawa Krallığırsquonın hanedan arasında oluşan taht kavgasına karışması iccedilin bir koz
durumuna geldiği goumlruumlluumlr Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuuml Arzawa uumlzerinde
yapacağı politikalarını uygulamayı engellemiş goumlzuumlkmektedir (del Monte 1974 358
Starke 2001 38)
Arzawa kralı Tarhundaradursquonun oumlluumlmuumlnden sonra ise Arzawa tahtı iccedilin
Tarhundaradulsquonun ccedilocukları arasında bir muumlcadele yaşanır Mašhuiluwarsquonın
kardeşlerinden kaccedilıp Hattušarsquoya sığındığı goumlruumlluumlr II Muršili doumlnemine ait olan bir
metinden261 I Šuppiluliuma onu ve ailesini bağışlamış fakat I Šuppiluliuma Mittani
Uumllkesirsquonde olduğu iccedilin Mašhuiluwarsquonın durumu ile fazla ilgilenememiştir262 Yine
başka bir metinde263 I Šuppiluliumarsquonın Mittani264 seferi sonrasında Mašhuiluwarsquoı
260 II Muwatallirsquonin Wiluša kralı Alakšandu ile yaptığı antlaşma bkz CTH 76 261 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KBo 44 IV 61-65 262ldquoCcediluumlnkuuml [babam] Hurri uumllkelerinde idi ve o geccedil kalıyordu ve daha uzun suumlre kaldı bu yuumlzden ona
bakamadı ve geri doumlnuumlp atmadı Onun iccedilin onun duumlşmanını [yenemedi] Babasının topraklarını
babasının tahtınını [ona geri veremedi] rdquo (del Monte 1974 357) 263I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma CTH 51=KBo 11 oumly 56-5 264Habur boumllgesi merkezli Yukarı Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 477-478 RGTC
VI 272-273 RGTC VI2 105-106)
86
tahta oturtacağına dair bir bilgi yer almaktadır265 (Beckman 1996 38-44 del Monte
1974 357 vd Uumlnal 2003 21) Burada ismi geccedilen Mašhuiluwarsquonın Boğazkoumly
kazısında bulunan bir fragman sayesinde 266 I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwatti ile
evlenen aynı kişi olduğu bilinmektedir267 (Starke 2000 252 vd) Mašhuiluwarsquonın
uumllkesinden kaccediltığı sırada kral ya da prens olup olmadığı bilinmemekle beraber
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda II Muršili evi barkı ve koltuğuyla birlikte
Mašhuiluwarsquoya geri verdiğini belirtir Bu sebeple Mašhuiluwarsquonın kral ya da kral naibi
olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur (Uumlnal 2003 25)
Mašhuiluwarsquonın Hattušarsquoda ikamet etmesi II Muršilirsquoye Arzawa Uumllkesirsquoni
yıkma fırsatı verir Hitit kralı II Muršili Arzawa tahtında gaspccedilı kral olan ve
Mašhuiluwarsquonın kardeşi olduğu duumlşuumlnuumllen Uhhazitirsquonin uumlzerine sefer duumlzenledi268
Savaş sırasında Mira kralı Mašhuiluwarsquonın Hititler tarafında olduğu goumlruumlluumlr
(Uumlnal2003 30) Arzawa kralı Uhhazitirsquonin denizi aştığı ve Ahhiyawa Uumllkesirsquone
sığındığı belirtilmektedir Uhhazitirsquonin kaccedilışı ile Arzawa Krallığı yenilir269 (Singer
1983 206 Guumlterbock 1983 135 Starke 2001 38 Klengel 1999 191vd Uumlnal
2003 26vd) Belgeden anlaşıldığı kadarıyla270 Arzawa Krallığırsquonın toprakları Hitit
vassal devletleri arasında yer alan Mira ve Hapalla271 arasında boumlluumlşuumllduuml kral olarak
da Mašhuiluwa veya Tarkašnaili kral olarak belirlendi272 (Starke 2000 252 vd del
265ldquoTušratta kralı Šattiwazayı ele geccedilirdikten sonra elimle (yani buumlyuumlk kral Šuppiluliuma) onun
babasının tahtına oturmasına izin vereceğim Buumlyuumlk Uumllke Mittani Uumllkesirsquonin yok olmadığından emin
olmak iccedilin buumlyuumlk kral Hitit Uumllkesi kralı Mittani Uumllkesirsquoni kızının hayatı iccedilin hayata getirdi
Tušrattanın oğlu Šattiwazayı elimle yakaladım ve evliliğe kızını verdimrdquo (del Monte 1974 357 vd) 266 II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61=KBo 44 IV 56-60 267 ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa Arzawa adamı babama muumllteci olarak gelmişti babam onu damadı yaptı ve
ona kızı Muwattiyi kız kardeşimi [evliliğe] verdi Daha sonra kendisine ve bize ve onun oğullarına
yemin etti ve konu uumlzerine yemin ettirdquo (del Monte 1974 356) 268 ldquoAma [Maš]huiluwarsquonın [Mi]ra Impayı (işgal ettiği) tuttuğu iccedilin [Uhhazitirsquonin oğlu] Piyama-
[DLAMA] ona karşı bir savaşccedilı olarak davrandı Ve tanrılarım Mašhuiluwarsquoın yanında durdu ve burada
[Uhhazitinin] oğlu Piyama-[DLAMA]rsquoyı yendi ve onu vurdu Ve [Mašhuiluwa Uhhazitinin oğlu
Piyama-[DLAMA]yı yendiğinde o da Hapanuwa [Uumllkesirsquone taşındı][ve Mira Uumllkesinin yarısı
Maš[uiluwa]šrsquoın yarısıydı fakat diğer yarısı yenildi ve o bir Hitit toprağı oldurdquo (del Monte 1974 359) 269 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIC 270 II Muršilirsquonin yıllıkları CTH 61 = KUB XIV 15 IV 34-49 271 Toros ve Amanos Dağları arasında Ceyhanrsquoın ortasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 79-80 RGTC
VI2 27) 272ldquoSonra Mira Uumllkesirsquone doumlnduumlm ve Mira Uumllkesirsquone karar verdim Sonra Aršani Šarawa ve Impayı
inşa ettim ve onları guumlccedillendirip işgal guumlccedilleriyle meşgul ettim Sonra Mašhuiluwaı Mirarsquoda
goumlrevlendirdim ve Mašhuiluwaya şoumlyle konuştum Sen Mašhuiluwa babama muumllteci olarak geldin ve
babam seni aldı ve seni damadı yaptı ve seninle kız kardeşim Muwattiyi evlendirdi Ama sonra seninle
87
Monte 1974 362 Bryce 2005 196 vd Hawkins 1998(a) 14 Starke 200138 Uumlnal
2003 4) Mira Krallığırsquonın başına Mašhuiluwa Hapalla Krallığırsquonın başınaysa
Tarkašnalli getirilmiştir ve soumlzuuml geccedilen iki şahsın buumlyuumlk olasılıkla Arzawa hanedan
uumlyesi oldukları sanılmaktadır (Niemeier 2002 522) II Muršili seferden geri doumlnerken
600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verir (Uumlnal 2003 35)
Mira tahtına oturduktan sonra Mašhuiluwa ismi bilinmeyen ancak metinlerde
EacuteGALPAP olarak geccedilen Maša273 Uumllkesi kralının isyan ettiğini II Muršilirsquoya haber
verir Mira kralı Mašhuiluwa başlangıccedilta Hitit tarafında yer alsa da sonrasında
Hititlere olan sadakat yeminini bozar Pitašša topraklarına saldırır ve Maša kralı
EacuteGALPAP ile guumlccedillerini birleştirir II Muršili yeni bir sefer hazırlığı yapmaktansa
Mašhuiluwarsquoyı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalıştı lakin Mašhuiluwa Maša Uumllkesirsquone
kaccediltı274 II Muršilirsquonin bu girişimi sonuccedilsuz kalınca Hitit kralı Maša uumlzerine yuumlruumlduuml
ve Maša halkına Mašhuiluwarsquoyı teslim etme emrini verdi 275 (Bryce 2005 212
Gander 2017 270 Klengel 1999 194)
Mašalı soylular Mira tahtında Mašhuiluwa yerine evlatlık oğlunun Mira
tahtında yer almasını istediler ve bu sebeple Mašhuiluwarsquoın uumlzerindeki himayelerini
ccedilektiler Mira vassal kralının Hititlerin uumlst duumlzey yetkililerine kendisini teslim etmesini
de istediler Mašhuiluwa bunu reddetti ve Mašalılar onu yakalayıp II Muršilirsquoye
teslim ettiler Hitit kralı onu Hattušarsquoya goumltuumlruumlp Mira Beyirsquonin yerine vassal huumlkuumlmdar
atamak iccedilin onu elinde rehin olarak tuttu276 (Bryce 2005 213)
ilgilenemezdi ve senin iccedilin (senin) duumlşmanlarını yenemezdi Ama ben sana baktım ve duumlşmanlarını sana
vurdum Ayrıca şehirler inşa ettim ve onları takviye ettim ve onları işgal birliklerine atadım Ve seni
Mirada youmlnetime atadım [Daha fazla] [6]00 kişiyi (senin) kişisel emrine verdim [ve] ona şoumlyle dedi
Mira halkı koumltuuml olduğu iccedilin bunların olması gerekiyordu600 bekccediliniz kişisel bekccediliniz Mira halkıyla
ilgilenmemeli onlara karşı savaşmamalısınrdquo (del Monte 1974 360 vd Beckman 1996 69) 273Kalykadnos Goumlk su uumlzerindeki Lalarisrsquoe Isparta civarlarına Adapazarı civarları ile Menderes ve
Hermos arası gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 264- 265RGTC VI2 102-103) 274ldquoŠallapaya vardığımda Mašhuiluwaya şoumlyle yazdım Buraya bana gel Fakat Mašhuiluwa
succedilunun farkındaydı beni reddetti Guumlneşim ve o da benden oumlnce kaccediltı ve Maša Uumllkesirsquone gittirdquo
(Muršili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect5) (Bryce 2005 212 del Monte 1974 364 Beckman 1996
69-77) 275ldquoMašhuiluwa benim kulumdu ve o benimle tartıştı ve bana karşı konularımı karıştırdı ve benimle
ccedilatışmaya başlamıştı Şimdi benden oumlnce kaccediltı ve goumlrduuml o sana geldi Şimdi onu ele geccedilir ve bana
teslim et Onu ele geccedilirip bana teslim etmezsen ben gelip seninle birlikte uumllkeni yok edeceğimrdquo
(Mursili Kupanta-Kurunta Antlaşması sect6) (Bryce 2005 212 vd Beckman 1996 69-77) 276II Muršilirsquonin yıllıkları bkz CTH 61 = KUB 1939 III
88
Yeni Mira vassal huumlkuumlmdarı ise Mašhuiluwarsquoın yeğeni ve abisinin oğlu
Kupanta-Kurunta idi I Šuppiluliumarsquonın kızı Muwattirsquoyi Mašhuiluwa ile evlendirdiği
bilinmekteydi Evlilikleri boyunca ccedilocukları olmadığı iccedilin Mašhuiluwa abisinin oğlu
olan yeğenini tahtına varis olması amaccedillar Kupanta-Kuruntarsquoyı evlatlık almak iccedilin II
Muršilirsquoden izin istedi II Muršili bu isteği kabul etti ve Mirarsquonın sınırlarını
genişletti277 Mašhuiluwarsquoın Hitit Krallığırsquona karşı isyanı Hitit geleneğindeki oumlnemli
bir sıkıntıyı da beraberinde getirir Hitit geleneğinde bir oğul babasının guumlnahlarından
sorumlu tutulabilir ve ceza oumldeyebilirdi ancak II Muršili Kupanta-Kurunta iccedilin bu
geleneğin uygulanmadığını belirtti278 (Bryce 2005 213 Hawkins 1998(a) 15 del
Monte 1974 363-366 Klengel 1999 151vd Klinger 2005 124 Klengel 1999
194)
II Muršili yukarıda da bahsettiğimiz gibi Kupanta-Kuruntarsquonın Mašhuiluwa
yerine Mira kralı olarak atanmasını talep eden Maša soylularının desteğinin
farkındaydı Ayrıca bu durum Kupanta-Kuruntarsquoyı babasının isyancı faaliyetlerine
karşı aklıyordu Bunlara ek olarak Mira tahtına geccedilmesi duumlşuumlnuumllen başka bir alternatif
de bulunmuyordu bu sayede bir antlaşma ile279 Kupanta-Kurunta Mirarsquonın yeni kralı
oldu280 II Muršili ayrıca Kupanta-Kuruntarsquoyı Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı Manapa-
Tarhunda ve Hapalla kralı Targašnalli ile bir yemin altında birleştirir Batı
Anadolursquodaki vassal devlerler uzunca bir suumlre isyana da başka bir uumllkeyi işgale
277ldquoVe oğlunun yerine Mašhuiluwaa Kupanta-Kuruntayı verdim Sonra Muwattiye ve aynı zamanda
da Kupanta- Kuruntarsquoya ve Mašhuiluwarsquoa yemin altında Mira Uumllkesirsquone ve Kuwaliya Uumllkesirsquone
yerleştirdimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 278ldquoKupanta-Kurunta bilmez misin ki eğer Hattušada biri isyan ederse ve babası guumlnah işleyen bir
oğul guumlnah işlemiş sayılmasa bile babasının evi kendisinden alınır veya başka birine ya da saraya
verilir Ve senin baban Mašhuiluwa succedillu olduğu iccedilin ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın oğlu
olduğun iccedilin sen succedillu olmasan bile ben Guumlneş eğer sana zarar vermeye niyetim olsaydı o sırada seni
suumlrebilirdim Şimdi bile senden babanın evini ve uumllkeni alabilirim Onları başkasına verebilir ve
başkasını uumllkenin youmlneticisi yapabilirimrdquoII Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 68 (Bryce 2005 213 Beckman 1996 69-77) 279II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68 280ldquoCcediluumlnkuuml Mašhuiluwa baban Guumlneşe karşı succedil işledi ve sen Kupanta-Kurunta Mašhuiluwanın
oğluydun hiccedilbir şekilde succedillu olmasan da Benim Guumlneşim Guumlneşim bertaraf edilmiş olsaydı daha
azını reddedemezdi Size karşı goumlstermemek ve sizden babanızın ve toprağın evini alıp başka birine
vermiş olabilir ve bu topraklarda başka bir huumlkuumlm vermiş olabilir Ama şimdi Guumlneşim sizi reddetmek
iccedilin kullanılmadığı iccedilin sizi reddetmedim ve sizden babanızın ve toprağın evinden aldım ve topraklarda
başka bir huumlkuumlm vermedim ve sana babanın ve toprağın evini geri verdim ve seni topraklarda
youmlnetmiştimrdquo II Muršilirsquonin Mira-Kuwaliya kralı Kupanta-Kurunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 68
(Bryce 2005 213 vd Beckman 1996 69-77)
89
kalkışmazlar (Bryce 2005 213 vd del Monte 1974 359 Starke 2001 41
Uumlnal2003 36)
III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan Hitit taht kavgasında Urhi-
Tešuprsquoun Mısırrsquoa kaccedilmasında ve sonrasında gelişen olaylarda Mašturi Hitit kralı III
Hattušilirsquoye sadakatini suumlrduumlrmeye devam eder (Hawkins 1998(a) 16) Tawagalawa
mektubu281 olarak anılan bir belgede282 Mira Krallığırsquonın ismi geccedilmese bile Batı
Anadolu topraklarında yer alan oumlnemli durumları anlatmaktadır bu sayede Mira
Krallığı ile ilgili dolaylı olarak da olsa fikir edinebilmekteyiz Hitit ve Ahhiyawa
Uumllkeleri arasında geccedilen ilişkiden bahsedilmektedir Ahhiyawa Uumllkesi kralı
Piyamaradursquonun muhtemelen doumlnemde yaşlı olduğu duumlşuumlnuumllen Mira kralı Kupanta-
Kuruntarsquonın yerine Mira tahtına kendisinin geccedilmek istediği duumlşuumlnuumllmektedir Šeha
Nehri Uumllkesirsquondeyse bir gaspccedilı kralın varlığı bilinmektedir283 (Hawkins 1998(a) 17
Starke 2000 253)
Latmos Dağırsquondaki kaya yazıtı284 Mašhuiluwa ile Muwattirsquonin manevi oğlu
olan Kupanta-Kuruntarsquoya aittir burada ldquobuumlyuumlk prensrdquo olarak belirtilmektedir
Mašhuiluwa II Muršilirsquoye ihanet ederek tahttan indirilince yerine Kupanta-Kurunta
Mira kralı ilan edilmiştir (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 23)
IV Tuthaliya doumlnemi belgelerinden biri olan Millawanda mektubunda285 Hitit
kralının alıcıya ldquooğlumrdquo diye hitap ettiği goumlruumllmektedir hitap şekli nedeniyle bir
evlilik ittifakı olduğu anlaşılmaktadır ve soumlzuuml geccedilen bireyin muumlttefik ya da vassal bir
youmlneticiden daha fazla yuumlceltildiği goumlruumllmektedir Mira kralı Tarkašnawarsquoya 286
281Hitit kralının Ahhiyawa kralına mektubu bkz CTH 181 282 Mektubun Ahhiyawa kralına yollandığı ve Ahhiyawa kralına accedilıkccedila ldquoBuumlyuumlk kralrdquo denildiği
goumlzlemlenmektedir Metinde Hitit-Ahhiyawa ilişkilerine ters duumlşen hareketleri ile Piyamaradursquoya yer
verilmekte ve Piyamaradu ile Hititlerin goumlruumlşebilmesi iccedilin Piyamaradursquonun guumlvenliğinin teminatı
olarak yuumlksek mevkili bir Hititlirsquoin Ahhiyawa youmlnetimine teslim olması gerektiği
belirtilmektedir(Starke 2001 42 Collins 2007 63vd) Mektup III Hattušili doumlnemine tarihlendirilir
(Starke 200139) 283 Bkz Boumlluumlm IIC 284 Bkz Resim 21 285 Millawanda mektubu bkz CTH 182 286 Tarkašnawarsquonın Kupanta-Kurunta ya da Alantallirsquonin soyundan geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (Hawkins
1998(a) 18) Karabel Anıtırsquondaki yeni okumalara goumlre Tarkašnawarsquonın adının yanında babasının ve
buumlyuumlk babasının isimleri yer alıyordu Tarkašnawa buumlyuumlk ihtimalle IV Tuthaliya ile ccedilağdaş olan son
Mira krallarından Alantallirsquonin oğluydu (Uumlnal 2003 22)
90
yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir bahsedilen doumlnemde Mira Batı Anadolursquodaki en buumlyuumlk ve
en guumlccedilluuml devletlerin arasında yer almaktaydı IV Tuthaliya Tarkašnawarsquoyı Wiluša287
uumlzerine yetkilendirdi (Bryce 2005 307 vd Starke 2000 254 Hawkins 1998(a) 19
Işık - Atıcı - Tekoğlu 2011 28 Guumlterbock 1983 137 vd Starke 2001 42vd
Niemeier 2002 522vd)
Mira kralı Tarkašnawa IV Tuthaliya doumlnemine ve onun ardılı olan II
Šuppiluliuma doumlnemlerinde Mirarsquoda youmlnetici olduğu ve ayrıca Karabelrsquode bulunan
anıtın288 da soumlzuuml geccedilen krala ait olduğu bilinmektedir Guumlcuumlnuuml goumlstermek iccedilin anıt
yapan ilk Batı Anadolu kralıdır Ayrıca Hattuša kazılarında soumlzuuml geccedilen krala ait
Anadolu hiyeroglif yazılı bir muumlhuumlr baskısı289 da ele geccedilmiştir (Hawkins 1998(a) 21
Uumlnal 2003 22 Hawkins 1998(a) 2 Işık -Atıcı- Tekoğlu 2011 28)
Mira Krallığı zaman zaman Hitit Krallığırsquona tabi devletler arasında yer alsa da
oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden hiccedilbir zaman vazgeccedilmemiştir Krallığın Arzawa Krallığı ile
olan yakın ilişkisi de kendisini Batı Anadolursquonun hakimi olarak duumlşuumlnmesine şuumlphesiz
ki yol accedilmıştır Tahta ccedilıkacak bir ardıl bulunmadığında kralın yeğeni başa geccedilirilip
krallığın devamı sağlanmıştır Batı Anadolursquodaki nuumlfuzlarını git gide arttırdıkları be
doumlnemde Hitit kralları dışında ilk kez bir anıt yapıldığı anlaşılmaktadır
IIB Hayaša Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hayaša Uumllkesi Hitit metinlerinde Azzi ile birlikte geccedilmektedir Krallık ile ilgili
en bilinen ve bir o kadar ilgi ccedileken husus ise Hitit geleneklerinden farklı olarak uumllkede
ensest ilişkinin normal bir durum olarak karşılanmasıdır 290 Ayrıca Hukkana ile
yapılan antlaşmada291 uumllkeden ldquoaşağı(lık) koumlpekrdquo olarak bahsedilmiştir292 (Friedrich
1930 Beckman 1996 22-30)
Azzi-Hayašarsquonın II Muršilirsquonin yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Hitit
Uumllkesirsquonin kuzeydoğu taraflarında bir yerde bulunduğuna dair bir ccedilelişki yoktur
287 Goumlksu ccedilevresindeki Elaiousarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 484-485 RGCT VI2 189) 288 Bkz Resim 22 289 Bkz Resim 23 290 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IB7 291I Šuppiluliumarsquonın Hayaša kralı Hukkana ile yaptığı antlaşma bkz CTH 42 292Hititccedile olarak ldquoapizzi URGE7-anrdquo ifade edilmiştir Beckmanrsquoda ldquolowly dogrdquo olarak geccedilmektedir
(Beckman 1996 23)
91
Trabzonrsquoun guumlneydoğusundaki boumllgede yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Azzirsquonin
Guumlmuumlşhanersquonin Kelkit ili civarında olduğuna dair bir goumlruumlş de mevcuttur II
Muršilirsquonin yıllıklarında yer alan Aripša kentinin anlamının ldquodenizin ortasırdquo olduğunu
kabul edersek Azzi-Hayašarsquonın Karadeniz boyunca uzandığı goumlruumllmekte ve Ordu ile
Giresunrsquoun da bu uumllkenin topraklarına dahil olduğu anlaşılmaktadır Ayrıca Azzi-
Hayašarsquonın modern Bayburt Guumlmuumlşhane Erzincan topraklarını da iccediline aldığı
bilinmektedir Ura şehrinin soumlzuuml geccedilen krallığın topraklarında yer aldığı II Muršilirsquonin
yıllıklarında accedilıkccedila goumlruumlluumlr 293 şehir Şebin-Karahisar olarak belirlenen Giresunrsquoa
lokalize edilmiştir (Alparslan 2017(b) 215 vd)
II Tuthaliya zamanında Azzi-Hayaša Krallığırsquonın vassal statuumlsuumlnde yer aldığı
bilinmektedir (Bryce 2005 201) III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada294
ldquoUzaktan Azzi duumlşmanı tuumlm Yukarı Uumllkersquoye geldi ve yağmaladı ve Šamuharsquoyı295
sınırını yaptırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146 Muumlller- Karpe 2017 62)
Azzi-Hayaša Krallığı Yukarı Uumllke topraklarını ele geccedilirip Šamuharsquoya kadar
ilerlediler Zamanla durum Hitit lehine doumlnuumlştuuml ve I Šuppiluliuma duumlşmana karşı
seferberlik başlattı Kral oraya gelmeden kaccediltılar ve bir muumlddet savaştan sakındılar II
Tuthaliya ve I Šuppiluliumarsquonın oumlnderliğinde Hitit ordusu Azzi-Hayašarsquoyı işgal etti
ve Kummaha296 kenti yakınlarındaki kral Karanni Lanni ile karşılaşmaya zorladı Bu
savaşın ccedilıkışını goumlsteren pasaj boumlluumlmuuml eksiktir (Bryce 2005 149)
Hitit seferi Azzi-Hayaša Uumllkesirsquonin fethi ile sonuccedillandı bunun ardından I
Šuppiluliuma Azzi-Hayašarsquoyı Hitit vassal devleti yaptı ve o tarihte Azzi-Hayaša kralı
olan Hukkana ile bir antlaşma yaptı Hukkana I Šuppiluliumarsquonın kız kardeşi ile
evlenerek Hitit kraliyet ailesine bağlandı 297 Antlaşmanın şartlarına uygun olarak
Hayašalılar topraklarına giren tuumlm kaccedilak Hitit tebaasını geri vermek zorunda kaldılar
293ldquoVe Azzi [Uumllkesirsquonin]rsquonin ilk sınır goumlzetleme yeri olan Ura kenti dik bir yerde [yer almaktadır]rdquo
(Alparslan 2017(b) 216) 294 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 295Malatyarsquoya Murat Su ağzı civarından Fıratrsquoa Sivas ve Malatya arasına lokalize edilmiştir (RGTC
VI 338-341 RGTC VI2 137) 296 Kemah Kommagenersquoye lokalize edilmiştir (RGTC VI 220-221 RGTC VI2 83) 297 ldquoHitit Uumllkesirsquonin kralı Šuppiluliuma efendim diyor ki lsquoSen Hukkana duumlşuumlk koumlpek seni yuumlkselttim
ve sana ccedilok iyi davrandım Hayašalılar arasında Hattuša iccedilinde seni ayırdım ve kız kardeşimi sana
evliliğe verdimrdquo (Kosyan 2014 128 Friedrich 1930 Klinger 2005)
92
(Bryce 2005 149 vd Kosyan 2014 128 Klengel 1999 155) Antlaşma metninde
Hukkanarsquodan kral olarak bahsedilmez (Klinger 2005 107)
Kosyanrsquoa goumlre Hayaša Uumllkesi ile antlaşma yapıldığında muhtemelen Hukkana
kaccedilakları elinde tutmuyordu Hukkanarsquonın Hitit kralı tarafından seccedilildiği sadakati
temin etmek ve burada yaşanan sıkıntıları ccediloumlzmek amacıyla Hayaša tahtına kukla
youmlnetici olarak atandığı duumlşuumlnuumllmektedir Antlaşmanın I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya
yaptığı seferden kısa bir suumlre yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir Hukkana youmlneticisi ile ilgili
birşeylerin koumltuuml gittiği bir kehanet metninden298 anlaşılmaktadır Metinde Hayaša
kralı ldquoAzzirsquonin Hukkanarsquosırdquo olarak belirtilmiştir Burada iki adet soru karşımıza
ccedilıkmaktadır bunlardan ilki Hukkanarsquonın Hitit kralına sadık kalıp kalmadığı ve
diğeriyse eğer Azzi Hitit dostuysa gelecekte yani kralın ccedilocukları zamanında da Hitit
dostu olup olmadığıdır (Kosyan 2014 129 vd)
Hayaša adının geccediltiği ilk metin olarak I Šuppiluliumarsquonın icraatlerinde299
goumlrmekteyiz Hayaša kralı Karannirsquonin Kummaha yakınlarında bir savaşın olduğu
geccedilmektedir Savaştan sonra Hayašarsquonın bastırıldığı ve kralın yerine geccedilen Mariya300
isimli biri ile yeni bir antlaşma yapıldığı anlaşılmaktadır Hayašalı Mariyarsquonın koumltuuml
davranışı sebebiyle Hitit kralı tarafından Hattušarsquoda idam edildiği bilinmektedir ve bu
olaya Hukkana ile yapılan antlaşmada da yer verilmektedir Soumlzuuml geccedilen olayın
antlaşma metininde geccedilmesinden oumltuumlruuml Hitit sarayının ensest ilişkiye karşı olduğu301
net bir şekilde anlaşılmaktadır302 (Uumlnal 2014 278 Carruba 1988 62 Klinger 2005
298 Arma-Tarḫunta ve Šaušgatti ile ilgili olan kehanet metni bkz CTH 569 = KUB XVIII 2 299I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz DS 13 300 İki adet Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir İlk Mariya ldquoGuumlneşrsquoin Babasırdquo zamanında yaşamıştır ve
antlaşma metninde geccedilen uyarı boumlluumlmuumlndeki Mariyarsquodır ve koumltuuml davranışı sebebiyle Hattušarsquoda
oumllduumlruumllmuumlştuumlr İkinci Mariya ise Hukkanarsquonın damadıdır Kendi kızını alıp başka bir erkeğe vermelidir
bu evlilik Hayašarsquoda uygulanmaktadır ama Hititrsquonin geleneklerini ihlal etmektedir İddia edilen olayın
sorarat olduğu ve kuzeybatıda bulunan halklarda da Hattušarsquodaki kadar yaygın olduğu bilinmektedir
Uumlccediluumlncuuml Mariyarsquonın yukarıda bahsedilen ikinci Mariya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hukkanarsquonın
Mariyarsquonın kayınpederi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir lakin bu durumdan antlaşmada bahsedilmez Hayaša
ile yapılan antlaşmanın eski versiyonunda ldquoHayaša insanları ve Hukkanardquo ile antlaşma yapıldığından
bahsedilmektedir Hitit kralı I Šuppiluliuma Hukkanarsquodan yaşlı ve Hukkanarsquoda 3 Mariyarsquodan yaşlı
olmalıdır Yukarıda bahsedilen 1 ve 2 Mariyarsquonın ilişkisini tespit etmek zordur (Carruba 1988 67vd) 301 Bkz Boumlluumlm IB7 302ldquoKarının kız kardeşi ya da bir başka kadın akrabası sana gelirse ona yiyecek iccedilecek ver yiyin iccedilin
ve neşelenin ama onunla cinsel ilişkiye girmeye kalkışma Buna izin verilemez ve bunun cezası
oumlluumlmduumlrrdquo(Dinccedilol 1982 38 Beckman 1996 27vd)
93
107 Beckman 1996 23) Hukkanarsquonın Mariya olayından sonra Hayašarsquoyı temsil eden
kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Soumlzuuml geccedilen belgelerden yola ccedilıkarak olayların
kronolojik sıralaması İšuwa ve Hayaša Uumllkelerirsquone I Šuppiluliuma tarafından yapılan
sefere dek Kummaharsquodaki savaş Mariyarsquonın Hayašarsquoyı youmlnetmesi ve Mariyarsquonın
Hattušarsquoda infaz edilmesi ve Hukkana ile antlaşma yapılması şeklinde olmalıdır
(Kosyan 2014 130 vd)
II Muršili doumlneminde Azzi-Hayaša kralı Anniya Dankuwa 303 Uumllkesirsquone
saldırmış ve halkını krallığına geri taşımıştır II Muršili bu ilerlemenin karşısında
Azzi-Hayaša Krallığırsquona karşı harekete geccedilti ve boumllgelerin geri verilmesini istedi
Anniya bu isteği reddetti ve Hitit kralı Ura304 sınırına saldırdı Azzi-Hayašarsquoya karşı
yapılan seferlerin II Muršilirsquonin huumlkuumlmdarlığının sekizinci yılına kadar devam ettiği
duumlşuumlnuumllmektedir II Muršili saltanatının dokuzuncu yılına gelindiğindeyse
Anniyarsquonın isyanı hala bastırılamamıştı ve aldığı toprakları almayı reddediyordu
Wašumana305 şehri krallıktan ayrıldığındaysa Pala306 Uumllkesi sorunu ortaya ccedilıktı ve
Nuwanza Pala valisini Hudupiyanzarsquonın yeniden yakalanmasına yardım etmek iccedilin
goumlnderildi (Bryce 2005 201 vd) Hititler Azzi-Hayašarsquoyı istila etti ve yeniden ele
geccedilirdi (Bryce 2005 203 Klengel 1999 184)
II Tuthaliyarsquodan IV Tuthaliyarsquoya kadar olan doumlnemi kısaca oumlzetlersek
(Kosyan 2014 132 vd)
bull I Arnuwanda doumlneminde Kummaha Savaşı boyunca Pahhuwarsquonın 307muumlttefiği
olarak Hayaša şehri308
bull II Tuthaliya doumlneminde Maşathoumlyuumlkrsquoteki No96 mektup sayesinde Hayašarsquoya karşı
savaş hazırlıkları
303 Amasya ve Ccedilorum arasındaki Roma doumlneminde Dacoba olan yere lokalize edilmektedir (RGTC VI
396) 304 Şebin Karahisarrsquoa lokalize edilmiştir (RGTC VI 457-458 RGTC VI2 179) 305 Safranbolursquonun kuzeyi ya da batısına lokalize edilmiştir (RGTC VI 480 RGTC VI2 188) 306 Kızılırmakrsquoın alt batı kısmına Yeni Han ve Hazır Dağı arasına Ilgaz Dağları ccedilevresine Bayburt ve
Erzincan ovasına ve Kastamonu gibi ccedileşitli yerlere lokalize edilmiştir (RGTC VI 297-298 RGTC VI2
118) 307 Erzincanrsquoın kuzeyine lokalize edilmiştir (RGTC VI 296 RGTC VI2 118) 308 Pahhuwalı Mida iccedilin bkz CTH 146 = KUB 1372
94
bull II Tuthaliya doumlneminde Hayaša 309 halkı tarafındanYukarı Uumllkersquonin fethi ve
boumllgedeki Hayašalıların askeri operasyonları
bull II Tuthaliyarsquonın ve I Šuppiluliumarsquonın Hayašarsquoya karşı seferleri ve Kummaha
yakınındaki Karannirsquoye karşı yapılan savaş310
bull Mariya olayı
bull Hukkanarsquonın sadakatinin bitmesi
bull II Muršili doumlneminde Anniya aleyhine yapılan seferler
bull III Hattušili doumlneminde Azzirsquoden Hitit topraklarına gelen 30 kişinin yerleşiminin
duumlşmanca olmasalar dahi gerginlik yaratan durumu311
bull IV Tuthaliya zamanında Azzirsquodeki Lukka ve Kaškalar ile birlikte Hitit youmlneticileri
iccedilin eğitmen olarak bahsedildiği ve daha sonraki kişilere de dikkatli olmalarının
oumlnerilmesi312
bull III Hattušili ve IV Tuthaliya zamanlarına ait birccedilok kehanet metninde Azzi sadık
bir komşu olarak belirtilmez313
Soumlz konusu evliliğin Kaška kabilelerin Hitit topraklarına yapacağı olası
akınları oumlnleme amaccedillı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Azzi-Hayašarsquonın Hitit Uumllkesirsquonden
farklı geleneklere sahip olması bahsi geccedilen uumllkeler arasında yapılan antlaşmada dahi
kendisini goumlstermektedir Hitit krallarının Azzi-Hayašarsquoyı Kuzey Anadolursquoda oumlnemli
bir guumlccedil olarak goumlrmedikleri antlaşma metninde geccedilen ldquosadık koumlpekrdquo ifadesinden de
anlaşılmaktadır Evlilik iccedilin giden prenses hakkında metinlerde bilgiler yok denecek
kadar azdır
309 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 =KBo 628 + KUB 2648 310 I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS Fragman 13 311 Kuumllt envanteri fragmanı bkz CTH 530= KBo 1253 + KUB 48105 312 IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlkler beyler ve prensler iccedilin talimat metni bkz CTH 255 = KUB 2612 12-
15 313 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= KUB 4911 Losorakel bkz CTH
572= KUB 4970 I SU KIN ve MUŠEN birleşik kehanet metni bkz CTH 577= IBoT 132 kehanet
fragmanı bkz CTH 582=KUB 5286
95
IIC Šeha Nehri Uumllkesi ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Hitit yazılı belgelerinden anlaşıldığına goumlre Batı Anadolursquoda yer alan
krallıklar Hitit Krallığı iccedilin daima duumlzenli sefer yapılmasını gerektirecek bir sorun
teşkil etmektedir Šeha Nehri Uumllkesi de bu krallıklarıdan biridir
II Muršili doumlneminde Arzawa kralı Uhhaziti Ahhiyawa kralı ile ittifak
kurarak Hititlere saldırır ve Millawandarsquoyı ele geccedilirir Šeha Uumllkesi kralı Manapa-
Tarhunta Hitit tarafını bırakıp Uhhazitirsquonin tarafına geccediler II Muršilirsquonin ordusuna
Mira kralı Mašhuiluwarsquoda katılır ve Arzawa yenilir Uhhaziti bir kayığa binerek Ege
adalarından birine kaccedilar (Uumlnal 2003 26-30vd)
II Muršili Arzawa Uumllkesirsquone yaptığı seferden geri doumlnerken soumlzuuml geccedilen ittifak
sebebi ile Šeha Nehri Uumllkesirsquonde bulunan Arzawa konfederasyonundaki devletlere
karşı bir ceza seferi başlatır (Niemeier 2002 522 Uumlnal 2003 4) Šeha Nehri Uumllkesi
kralı Manapa-Tarhunta Arzawa Uumllkesirsquonin mağlubiyetini bilmesi sebebiyle II
Muršilirsquoye bir elccedili goumlnderir314 Šeha Nehri Uumllkesirsquonin oumlnceki kralı Muwawalwirsquonin
oğlu kendisini oumllduumlrmek isteyen iki kardeşi yuumlzuumlnden uumllkesinden kaccedilar ve Karkiša315
Uumllkesirsquone sığınır 316 İki kardeşten biri olan Ura-Tarhuntarsquonın yeminini bozması
sebebiyle Hitit desteği ile Manapa-Tahrunda Šeha Nehri Uumllkesirsquonin kralı olarak tahta
oturur ancak yine de Hitit Uumllkesirsquone bağlılık sergilemez Bu nedenle II Muršili Šeha
Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlr ve Šeha Nehri Uumllkesi kralı Manapa-Tarhuntarsquonın annesinin
aracı olması sebebiyle Šeha Nehri Uumllkesi uumlzerine yuumlruumlmekten vazgeccediler ve onu tebası
iccedilerisine alır317 Manapa-Tarhunta Hitit vassalı olarak kabul edilir ve bir antlaşma
yapılır (Friedrich 1930 Bryce 2005 195 vd Ay 2010 7 vd Beckman 1996 77-
314ldquoManapa- Tarhunta bana bir elccedili goumlnderdi ve bana şoumlyle dedilsquo lsquoLordum beni oumllduumlrme Beni itaat
iccediline al Lordum Bana kaccedilan insanları Lorduma teslim edeceğim rdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-9)
(Bryce 2005 195) 315 Alanyarsquoya lokalize edilmiştir (RGTC VI 182-183 RGTC VI2 67) 316 ldquoKardeşlerin seni topraklarından ccedilıkardığında seni Karkiša halkına tavsiye ettim ve aynı zamanda
sizin iccedilin Karkiša halkını da oumlduumlllendirdim Buna rağmen sen benim tarafıma gelmedin ve duumlşman
Uhhazitinin taraflara katıldın Şimdi seni tebamın iccediline mi sokacağımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni 68-
71) (Bryce 2005 195 vd) 317ldquoKesinlikle ona karşı yuumlruumlduumlm ve onu tamamen yok ederdim ama benimle buluşması iccedilin annesini
yolladı O geldi ve dizlerime duumlştuuml ve benimle şoumlyle konuştu ldquoLordum bizi yok etme Bizi Lordum
itaatine al rdquoVe bir kadın benimle buluşmaya ve dizlerime duumlştuumlğuumlne goumlre kadına yol verdim ve oradan
Šeha Nehri Uumllkesirsquone doğru ilerlemedim Ve Manapa-Tarhunta ve Šeha Nehri Uumllkesirsquoni tebam iccediline
aldımrdquo (Ayrıntılı Annal Metni AM 70ndash3) (Bryce 2005 196)
96
81 Singer 1983 207 Klengel 1999 195 Uumlnal 2003 35) Ayrıca II Muršilirsquonin
sefer sonrasında 600 kişilik bir muhafız kıtasını Mira kralı Mašhuiluwarsquoya verdiği
bilinir (Uumlnal 2003 35)
II Muršili ile Manapa-Tarhunta arasında yapılan antlaşmada318 II Muršili
oumlncesinde yani I Šuppiluliuma doumlneminde Arzawa ve Hitit Uumllkeleri arasındaki
ilişkiden soumlz edilir Manapa-Tarhuntarsquonın suumlrguumlne goumlnderilmesinden sorumlu olan
kişinin adı GALDU-aš olarak geccediler I Šuppiluliuma ile Uhhaziti arasındaki ilişkilerin
pekiştiği goumlruumllmekte ama Arzawa Uumllkesinin bir suumlre sonra Hitit Uumllkesirsquone olan
yeminini bozduğu goumlruumlluumlr Bu durum II Muršilirsquonin bir dua metninde319 de yer alır
Kupanta-Kurunta Antlaşmasırsquonda 320 ise II Muršili Kupanta-Kuruntarsquonın babası
Manapa-Tarhunta ve onun babası Muwawalwa zamanında iki uumllke arasında iyi ilişkiler
olduğundan bahseder Bu sayede Muwawalwa ile I Šuppiluliumarsquonın ccedilağdaş oldukları
anlaşılır (Uumlnal 2003 24)
IV Tuthaliya doumlnemine tarihlenen bir metin 321 Manapa-Tarhuntarsquonın IV
Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk babası II Muršilirsquoye karşı huumlkuumlmranlığının ilk yıllarındaki
saltanatından bahsederek başlamaktadır II Muršilirsquonin Šeha Nehri Uumllkesi kralı
Manapa-Tarhuntarsquonın annesi sebebiyle bahsi geccedilen kralı affettiğinden ve Manapa-
Tarhuntarsquonın artan etkinliklerinin oğlu Mašturi zamanında da devam ettiği
belirtilmektedir322 Bronz tablette323 IV Tuthaliya Tarhuntašša kralı ve Mašturirsquonin
isimleri geccedilmektedir Mašturi IV Tuthaliya doumlneminde de oumlnemini ve varlığını
koruyan biri olarak karşımıza ccedilıkar Šeha Nehri Uumllkesirsquonin guumlnahlarının belirtildiği
318 II Muršilirsquonin Manapa-Tarhunta ile yaptığı antlaşma bkz CTH 69= KUB 1949 i 36 319 Arinnarsquonın Guumlneş Tanrıccedilasırsquona ilahiler ve dualar bkz CTH 376=KUB 243 ii 26vd 320 II Muršili ile Mira kralı Kupanta-Kurunta arasında yapılan antlaşma bkzCTH 68 321 Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 322 ldquoBoumlylece Tabarna Tuthaliya () Buumlyuumlk Kral ldquoŠeha Nehri Arazi tekrar ikinci kez yasayı
ccediliğnedi()() Dediler ki lsquolsquo Geccedilmişte () Guumlneşimin buumlyuumlk () - buumlyuumlkbabası silah zoruyla bizi
fethetmedi Guumlneşimin dedesi Arzawa uumllkelerini fethettiğinde bizi silah zoruyla fethetmedi Bizi
fethedecekti ama biz () onun iccedilin succedilu sildik rdquoBundan sonra Tarhundaradu savaş accediltı ve Ahhiyawa
kralına guumlvenirdi Ve Kartal Tepesirsquoe (yani Harana Dağı) sığındı Ama ben Buumlyuumlk Kral [ve] Kartal
Tepeyi baskın duumlzenledim Eve 500 (takım) atıhellip Hitit topraklarına () Tarhundaradu ile birlikte
eşleri ccedilocukları muumllklerini ( vb) getirdim onu taşıdım ve onu Guumlneş Tanrıccedilası kentine Arinnaya
goumltuumlrduumlm() Labarna guumlnlerinden beri hiccedilbir buumlyuumlk kral uumllkeye gitmedi Šeha Nehri Arazisinde bir
kral olan Muwawalwinin soyunu [kişisel adı] yaptım ve xxx takımlarını at ve xxx birliklerine teslim
etmesini sağladımrdquo Yıllık fragmanı bkz CTH 2114=KUB 2313 (Bryce 2005 304) 323 IV Tuthaliya ile Tarhuntašša kralı Kurunta arasında yapılan antlaşma bkz CTH 106
97
metinde324 III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın saltanatları zamanında Mašturi Šeha
Nehri Uumllkesirsquonde kralken ikinci bir guumlnahın gerccedilekleştiğinden bahsedilmektedir
(Hawkins 1998(a) 17 20)
IV Tuthaliyarsquonın Kurunta ile yaptığı bu antlaşmadan sonra Šeha Nehri
Uumllkesirsquonde yeni bir isyan gerccedilekleştiği bilinmektedir Mašturirsquoyi etkisiz kılan
Tarhundaradu isimli birinin vassal krallığı ele geccedilirdiği bilinmektedir Mašturirsquonin
Kurunta ile yapılan antlaşmadaki şahitlerden biri olması sebebiyle bu doumlnemde hala
yaşadığı duumlşuumlnuumllmektedir Mašturirsquonin saltanatı bir isyanla sona erdi ve Šeha Nehri
Uumllkesi tahtta hak iddia eden Tarhundaradu isimli biri tarafından ele geccedilirilir ve bu
isyanın Ahhiyawa kralı tarafından destekleneceğini duumlşuumlnuumlr Ancak beklenen destek
gelmez ve IV Tuthaliya isyanı bastırır III Hattušili doumlnemine ait olan Tawagalawa
Mektubu325 da Šeha Nehri Uumllkesirsquonde gaspccedilı bir kral olduğu destekler niteliktedir
(Starke 2000 25 Uumlnal 2003 38) IV Tuthaliya isyanı bastırdıktan sonra
Tarhundaradu ve ailesi yakalandı ve 500 takım atla birlikte Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona goumlnderildi Hitit muumldahalesi ile Tarhundaradu tahttan indirilmiş ve yerine
Šeha Nehri hanedanından biri getirilmiştir (Singer 1983 207 vd Niemeier2002
522 Uumlnal 2003 19)
IV Tuthaliya zamanında yapılan Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda Šeha Nehri
Uumllkesi ile Hitit Uumllkesi arasındaki IV Tuthaliya doumlnemi oumlncesineki siyasi ilişkileri
oumlğrenebilmekteyiz II Muwatalli doumlneminde Šeha Uumllkesirsquonde Mašturirsquonin kral olduğu
belirtilmiştir Onu kız kardeşi fDINGIRMEŠIR yani Mašanauzzi ile evlendirmiştir III
Hattušili doumlnemine gelindiğinde ise III Hattušili ile Urhi-Tešup arasında yaşanan taht
kavgasında Mašturirsquonin Uhri-Tešuprsquoun tarafını tuttuğu goumlruumllmektedir326 ve metinde
IV Tuthaliya tarafından bu konu ile ilgili succedillanmaktadır Bir vassal youmlneticinin Hitit
tahtına ccedilıkacak olan bir halefi destekleyip desteklemeyeceğine karar vermesi uygunsuz
bir olaydı ve Urhi-Tešuprsquota bu durumu eleştirmişti (Bryce 2005 301 vd) III
324 Annal fragmanı bkz CTH 211 = KUB 2313 325 Tawagalawa mektubu bkz CTH 181 326 ldquoŠeha Nehri Uumllkesinin kralı olan bu Mašturi Muwattalli onu aldı onu kız kardeşi ile evlendirerek
kayınbiraderi yaptı ve onu Šeha Nehri Uumllkesirsquonde kral yaptı Ancak Muwattalli bir tanrı olduğunda
oğlu Urhi-Tešup kral oldu Ama babam (III Hattušili) krallığı Urhi-Tešupdan uzaklaştırdı Ancak
Mašturi olaya katıldı ve Muwattallinin onu kayınbiraderi yaptığı kişi onun oğlu Urhi-Tešupu
korumamıştı ve babamın yanında yer aldıldquoİkinci ruumltbeli bir oğlunu korumalı mıyımrdquo Hiccedil Mašturi
gibi davranır mısınrdquo (Bryce 2005 301)
98
Hattušilirsquonin bir dua metninden anladığımız kadarıyla II Muršili Mašanauzzirsquoyi Šeha
Uumllkesi kralı Manapa-Tarhunta ile evlendirmiştir(Uumlnal 2003 38)
IV Tuthaliya Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki tahtı Manapa-Tarhuntarsquonın babası olan
Muwalwirsquonin soyuna dayandırdırdı Kırk yıl oumlnce Šeha Nehri Uumllkesirsquone vassal tayin
edilmişti ve Hattušilirsquonin kız kardeşi Mašanauzzi ile evliydi ccediliftin vassal taht iccedilin bir
biraz bırakmadığı bilinmektedir bu durum Hattušarsquoda endişe yaramıştı ccediluumlnkuuml soumlz
konusu krallık batının en istikrarlı krallıklarından biriydi (Bryce 2005 304 vd)
Ortakoumlyrsquode ele geccedilen Uhhamuwa isimli bir goumlrevlinin adı belirlenememiş bir
Hitit kralına yazdığı mektup Hitit kralı IV Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilir327 ve
mektupta geccedilen isimlere bakılarak328 IV Tuthaliya Tarhundaradu Uhhamuwa ve
Piyamaradursquonun ccedilağdaş oldukları soumlylenebilir (Uumlnal 2003 19)
Šeha Nehri Uumllkesi Hitit Krallığırsquonın Batı Anadolursquodaki guumlcuumlnuuml yayması iccedilin
oumlnemli bir etki olarak kullanılmıştır Bu durum evlilik yolu ile de pekişmiş ve Šeha
Nehri Uumllkesi Hitit Uumllkesirsquone sadık vassalları arasında yer aldı (Bryce 2009 74)
Mašanauzzirsquonin evliliği konusuna bakacak olursak prensesin bir kez mi yoksa
iki kez mi evlendirildiği konusu ile ilgili de kesin bir goumlruumlşe varılamamıştır329 III
Hattušilirsquonin savunmasındaki sıralamadan anlaşıldığı kadarıyla Mašanauzzirsquonin III
Hattušilirsquoden buumlyuumlk olması gerekmektedir buna ek olarak bir kehanet metninden
anlaşıldığı kadarıyla330 da prensesin yaşı buumlyuumlk olmalıdır331 Manapa-Tarhuntarsquonın
oumlluumlmuuml ya da tahttan indirilmesi sonucunda Šeha Nehri Uumllkesirsquondeki isyan
bastırıldıktan sonra tahta bilmediğimiz bir soydan geldiği duumlşuumlnuumllen Mašturi ile
evlendirildiği duumlşuumlnuumllmektedir Ayrıca Manapa-Tarhuntarsquonın hasta olduğu ve oumlluumlmuuml
327 Metnin II Tuthaliya doumlnemine tarihlendirilmesi iccedilin bkz (Uumlnal 2003 19) 328 ldquoEfendim krala soumlyle Ben kulun Uhhamuwa şoumlyle (der) efendim krala Kupanta-Kuruntarsquonın ve
Tarhundaradursquonun Happuriya kentini kuşatmış olduklarını yazmış olduğumdan şimdi işte bak
Marašalı bir muumllteci Happuriyarsquodan kaccedilarak rahibin huzuruna geldi ve bana şu haberi getirdi
Kupanta-Kurunta(ya) Tarhundaradu ve Kupanta-Kuruntarsquonın oğulları [M]ašturi Piyamaradu (ve)
Kupandazalma hep birlikte Happuriyarsquoda toplanacaklarmış Uhhawaranu Huliyazalmanu Pitašalli x-
lišani (de) onlara katılacakmışrdquo (Uumlnal 2003 19) 329 Šaušgamuwa Antlaşmasında prensesin Mašturi ile evlendiğinden bahsedilmektedir II Muršilirsquonin
itirafları() II Muršilirsquonin guumlnahları ve bir dua metninden Šeha Nehri Kralı Manapa-Tarhunta ile
evlendiği oumlne suumlruumllmuumlştuumlr II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 (Doğan-Alparslan 2012 16
Beckman 1996 98-103) 330 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 331ldquoDini toumlrenlere katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo (Doğan-Alparslan 2012 22 vd)
99
sonrasında tahta geccedilecek bir veliahtının olmaması sebebiyle Mašturirsquonin tahta
geccedilirildiği de duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 22 vd Houwink ten
Cate1974 128 vd Heinhold-Krahmer 1977 228)
Mašturi ile evlendiği kesin olarak Šaušgamuwa Antlaşmasırsquonda
belirtilmiştir332 KUB 2133rsquote333 Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak değil gelin olarak
verildiği duumlşuumlnuumllmektedir Soumlz konusu terimin hem birinin gelini hem de eşi anlamına
geldiği bilinmektedir Konuyla ilgili bir başka goumlruumlş de prensesin ilk eşinin Mašturi
olduğu ikinci eşinin de II Muršili doumlneminde evlendiği Manapa-Tarhunta olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Manapa-Tarhunta II Muršilirsquonin son doumlnemlerinde Hitit Krallığırsquona
karşı koumltuuml birşey yaptığı iccedilin II Muwatalli zamanında yerine Mašturi getirilmiş ve
prenses ile evlendirilmiştir III Muršili (Urhi-Tešup) doumlneminde bilinmeyen bir
sebeple tahta tekrar Manapa-Tarhunta getirilmiş olmasıdır Bu tez kabul edildiğinde
Mašanauzzirsquonin Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak verildiğinde kırklı yaşlarında olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir III Muršilirsquonin halasını hileyle Manapa-Tarhuntarsquoya eş olarak
verdiği duumlşuumlnuumllmektedir Aynı doumlnemde aynı krallığa goumlnderilen iki Mašanauzzi
olması oldukccedila zor goumlruumlnmektedir (Doğan-Alparslan 2012 31vd Heinhold-
Krahmer 1977 231 Jewell 1974 331 vd Beckman 1996 98-103)
Doğan-Alparslanrsquoa goumlre KUB 2133rsquoten334 ccedilıkarılacak sonuccedillar arasında
bull Metindeki ilk yedi paragraf iyi korunmuş olmakla birlikte birbirinden farklı konular
iccedilermekte olup soumlz konusu konular iki vassal krallık ile ilgilidir
bull Metinde geccedilen olaylar muhtemelen kronolojik bir anlatım iccedilermektedir
bull Metinde adı tekrarlanan isim Muršilirsquodir Adı geccedilen kralın II Muršili ya da III
Muršili olduğu duumlşuumlnuumllmekte ya da iki kralın da metinde yer aldığı duumlşuumlnuumllmektedir
332 ldquoMašturi gibi davranma Šeha Nehri Uumllkesi Kralı olan Mašturirsquoyi Muwatalli yanına aldı ve onu
eniştesi yaptı [ ] ve ona kız kardeşi fDINGIRMEŠ-IRrsquoi eş olarak verdi ve onu Šeha Nehri Uumllkesi kralı
yaptırdquo (Doğan-Alparslan 2012 25) 333 II Muršili doumlnemine tarihlenen bir belge bkz CTH 79 334 ldquoArma-Šarruma(nın karısının) sorusu(yla ilgili olarak ise) Muršili (aynı şekilde) Arma-
Šarruma(nın) karısının toprakları iccedilindehellip Šuppiluliuma Beyim insanlar guumlvenilmez olduğu iccedilin senin
oğlun Muršilirsquoye de tekrar emir ver[di] Manapa-Tar]huntarsquotı tekrar uumllkesine yerleştirme Ancak
[Muršili] onu tekrar uumllkesine yerleştirdi Muwatalli Beyim fDINGIR MEŠ-IRrsquoi Manapa-Tarhuntarsquoya
ge[lin olarak belirlemedi] ancak Muršili onu ona verdirdquo (Doğan-Alparslan 2012 27 vd)
100
bull Metinde geccedilen Muršili sonrasında tahta geccedilen Hitit kralı tarafından yazdırıldığı
duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26vd)
Mašanauzzi III Hattušilirsquonin savunmasından anlaşıldığı kadarıyla soumlzuuml geccedilen
kraldan buumlyuumlk olmalıdır buna ek olarak bir kehanet metninde 335ldquodini toumlrenlere
katılmak uumlzere seyahat etmek iccedilin yeterli yaştadırrdquo ifadesi yer almaktadır III
Hattušilirsquonin savunma metninde kardeşleri arasında geccedilen ve II Muršilirsquonin bilinen
tek kızı Mašanauzzirsquodir Mašanauzzi ismi III Hattušilirsquonin savunmasında336 IV
Tuthaliya ile Amurru Kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma metninde337 II
Muršilirsquoye ait olduğu duumlşuumlnuumllen kırık bir metinde338 geccedilmektedir Ayrıca dili Akadccedila
olan Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasında yapılan bir yazışmada Matanazi adının geccediltiği ve
soumlz konusu olan kişinin Hitit kralının kız kardeşinine ait olduğu anlaşılmaktadır
Mašanauzzi isminin Luwice ldquomašanamašnardquo tanrı ve f DINGIRMEŠIR yazılımından
dolayı rica etmek istemek kehanet aracılığıyla tahkik etmek anlamlarına geldiği
bilinmektedir Bu sebeple soumlz konusu prensesin adının anlamının ldquoTanrılar yardımdırrdquo
anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir339 (Doğan-Alparslan 2012 16 22 26)
Matanazi adının geccediltiği bir belge de Mısır ve Hitit krallıkları arasında yapılan
bir mektupta340 yer almaktadır Metinde341 III Hattušili kız kardeşinin ccedilocuğunun
olabilmesi iccedilin Mısırrsquodan bir doktor istediği ve Mısır kralının da buna ithafen cevap
mektubu yazdığı anlaşılmaktadır Soumlz konusu mektubun Kadeš Antlaşmasırsquondan kısa
bir suumlre sonra yapıldığını kabul edilirse Mašanauzzirsquonin o doumlnemde 60 yaş
dolaylarında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Eğer IIRamsesrsquoin bilgisi doğruysa 342
335 Ciğer falı bkz CTH 570 = KUB 56 II 9 336 III Hattušilirsquonin savunması iccedilin bkz CTH 81 337 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 338II Muršilirsquonin dua metni bkz CTH 387 339 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 340 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo XXVIII 30 341 ldquoKardeşim kız kardeşin Matanazi hakkında yazdığın gibi lsquoKardeşim bana onun ccedilocuk
doğurabilmesi iccedilin ilaccedil hazırlayabilecek bir adam yollayabilir misinrsquo ve ben Kardeşime şoumlyle
(soumlyledim) lsquoBak Matanazirsquoyi Kardeşimin kız kardeşini Kral Kardeşin onu tanıyor 50 yaşında Asla
O 60 yaşında Bak 50 yaşında bir kadın hiccedilbir zaman 60 yaşında olduğunu soumlylemez Onun ccedilocuk
doğurması iccedilin herhangi bir ilaccedil yapılamaz Ancak Guumlneş Tanrıccedilası ve Fırtına Tanrısı emir verirse
Kardeşimin kız kardeşi iccedilin bu istek yerine getirilecektir Ve ben Kardeşin Kral ona ccedilocuk sahibi
olması iccedilin bir uzman rahip ve uzman doktor goumlndereceğimrdquo (Doğan-Alparslan 2007 25 vd
Beckman 1996132 Bryce 2003(b) 115 Edel I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272) 342Urhi-Tešup tahtı amcası III Hattušilirsquoye bırakıp Mısır Uumllkesirsquone kaccediltığı iccedilin II Ramsesrsquoin birincil
kaynaktan Hitit kral ailesi ile ilgili doğru bilgi aldığına şuumlphe yoktur (Bryce 1998 215)
101
Matanazirsquonin 58 yaşında ya da daha yaşlı olduğu kabul edilmektedir (Bryce 1998
214 Bryce 2003(b) 115 Doğan-Alparslan 2012 29 Peker - Vos 2010 102 vd
Devecchi - Milller 2011 152 Wilhelm 2006(b) 236vd Collins 2007 61vd Edel
I 1994 178-181 Edel II 1994 270-272 Klengel 1999 263 Klengel 2002 144)
Mašturi ile yapılan bu evliliğin II Muwatallirsquonin Hitit başkentini
Tarhuntaššarsquoya taşıdıktan sonra olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr ccediluumlnkuuml Boğazkoumly arşivlerinde
Šeha Nehri Uumllkesi ile ilgili metinler eksiktir Evliliğin yapıldığı doumlnem ile ilgiliyse II
Muwatallirsquonin tahta ccedilıkışının ilk yıllarında batı ve guumlneybatı icraatlerinin olduğu
doumlnemde olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Mašanauzzi ile Mašturirsquonin henuumlz yirmi yaşına
gelmeden evlendikleri duumlşuumlnuumllmektedir (Doğan-Alparslan 2012 26 Heinhold-
Krahmer 1977 228)
Mašanauzzirsquonin II Muršili tarafından Mašturirsquonin babasına gelin olarak
goumlnderildiği bilinmektedir bu sebeple de tek evlilik soumlz konusudur Ayrıca bu durum
Mašturirsquonin Manapa-Tahruntarsquonın oğlu olduğunu da anlamamıza yola accedilar Boumlylelikle
II Muršilirsquonin soyu belli olan bir krala kız kız kardeşini eş olarak vermesi mantığa
uygun goumlruumllmemektedir (Doğan-Alparslan 2012 28 Ay 2010 7vd)
Hitit prensesinin tek bir evlilik mi yaptığı yoksa iki ayrı kişi ile mi evlendiği
hususu hala tam olarak netleşmemiştir Ancak iki kişi ile evlenmesi ensest ilişki
yasağını dikkate alacak olursak fikrimizce pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir Šeha Nehri
Uumllkesi kralının annesinin Hitit kralına gidip af dilemesi ile kurtulması da Hitit kralının
vicdanını goumlstermesi accedilısından oldukccedila ilgi ccedilekicidir Hitit prensesinin ccedilocuğunun
olmamasına ccedilarenin uluslararası olarak incelenmesi de dikkat ccedilekicidir
Tarhundaradursquonun Šeha Nehri Uumllkesirsquoni gaspı ile Hitit-Šeha arasındaki ilişki bir suumlre
sekteye uğrasa da bu durum geccedilici olmuş uumllkeye yine Hitit yanlısı olan bir yetkili başa
geccedilirilmişti
IID Mittani Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Mittani Krallığı ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda olması sebebiyle Hitit ve
Mısır Uumllkeleri arasında birccedilok muumlcadeleye sebep olmuştur Mittani Krallığırsquonın
kuruluş evresine dair bilgilerimiz oldukccedila kısıtlıdır ve Mittani başkenti
102
Wašukanirsquonin343 henuumlz bulunamamış olması da bu durumda etkendir Mittani Krallığı
doumlneminin buumlyuumlk guumlccedilleri arasında olan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında yer
almıştır ileri doumlnemlerde Hitit vassal krallıkları arasında yer alması sebebiyle komşu
uumllkeler arasında yapılan evlilikler boumlluumlmuuml yerine vassal krallıklar ile yapılan evlilikler
boumlluumlmuumlne dahil edilmiştir
Mittani Uumllkesi Fırat kavsi ve Diclersquonin uumlst kesimleri arasında yer alan
toprakları guumlnuumlmuumlz Şanlıurfa Mardin Diyarbakır ve Siirt ilccedilelerini iccedileren kuzeyde
Elazığ ilinde olduğu bilinen İšuwa ve Alše344 Krallıkları ile komşu olan ortasında
Habur kollarının meydana getirdiği uumlccedilgen alanı kapsamaktadır Kuzey
Mezopotamyadan Kuzey Suriye ve Doğu Anadolunun bazı boumllgelerine uzanan geniş
bir boumllge genişlemesi uumlzerinde kontrol uyguladı (Bryce 2009 477 Yıldırım 2017
152)
Mittani adının ldquoM(a)ittarsquonın (Uumllkesi)rdquorsquonden geldiği yani coğrafi ya da etno-
dilsel bir gruba değil bir insana ait olduğu ve soumlz konusu kişinin ilk ve oumlnemli
youmlneticilerden biri olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2014 68 Peker 2009 89)
Mittani Uumllkesi metinlerde Hanigalbat345 olarak da geccedilmektedir Mittanirsquonin siyasi bir
kimliği Hanigalbatrsquoın ise coğrafi bir tanımlama olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (von Weiher
1973 321 vd)
I Tuthaliyarsquonın Mittani ve Haleprsquoe karşı askeri başarıları Suriyersquonin
egemenliği iccedilin Hitit ve Mittani arasındaki uzun suumlren muumlcadelenin accedilılış hareketinden
biraz daha fazlasını oluşturuyordu (Bryce 2005 142) I Tuthaliya İšuwarsquodan kaccedilıp
Mittani Uumllkesirsquone sığınan asilerin geri goumlnderilmesini istemiş ancak bu geri
ccedilevrilmiştir 346 (Şerifoğlu 2011 130)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı Anadolursquoda
birliği sağladıkları doumlnemde Hititler Mittani ile duumlşmanlıktan kaccedilındılar Doumlnemde
İšuwarsquoya karşı yuumlruumlyerek Šuppiluliuma iki krallığı ccedilatışmaya sokmakta guumlccedilluumlk
343 Mardin yakınlarına lokalize edilmiştir (RGTC VI 479-480 RGTC VI2 187) 344Murat Suyu ile Diclenin uumlst kısımları arasına lokalize edilmiştir (RGTC VI 10 RGTC VI2 3) 345 Kuzey Mezopotamyarsquoya lokalize edilmiştir (Bryce 2009 287-288 RGTC VI 77-78 RGTC VI2
25-26) 346 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE
103
ccedilekmedi Artık Hitit egemenliğinin Anadoluda yeniden kurulmuş olması sebebiyle
Mittanirsquoye askeri bir goumlsteri zamanı gelmişti (Bryce 2005 156) Mittani Krallığırsquonın
I Šuppiluliuma doumlneminde Yukarı Mezopotamya ve Suriyersquode guumlccedilluuml bir etkisi
bulunmaktaydı ve bu durum boumllgedenin Hitit topraklarına katılmasına buumlyuumlk bir engel
teşkil etmekteydi (Sir Gavaz 2012 2825 vd) Pekerrsquoe goumlre Mittani Krallığı uumlzerine
yapılan seferin iki sebebei vardı bunlardan ilki Mittani kralı Tušrattarsquonın Hitit vassal
krallıklarından olan Nuhašše kralı Šarrupširsquoyi oumllduumlrmek iccedilin soumlz konusu krallığa
saldırması ve ikincisi Mittanilerin İšuwa boumllgesinde ccedilıkardıkları ayaklanmalardır347
(Peker 2009 123)
Mittani Uumllkesirsquondeki siyasal durum da I Šuppiluliumarsquoyı soumlzuuml geccedilen doumlnemde
hareket etmeye teşvik etmiş olabilir Mittani tahtında oturan Artamamarsquonın
Mittanirsquonin İšuwa toprakları uumlzerindeki kontroluumlnuuml yeniden kurmaktan sorumlu kişi
olabileceği ayrıca II Tuthaliyarsquonın saltanatı sırasında İšuwarsquonın Hititrsquoe saldırması iccedilin
İšuwarsquoyı tahrik etmiş olabilir Mittani kralı II Šuttarnarsquonın oumlluumlmuuml sonrasında Mittani
Uumllkesirsquonde taht kavgası olduğu goumlzlemlenmektedir Kralın oğlu ve ardılı olan
Artašumara bir subay olan Uthki tarafından oumllduumlruumllduuml ve tahta kuumlccediluumlk kardeşi Tušratta
geccedilti (Bryce 2005 156)
Mittani tahtını isteyen başka bir kişi daha vardı bu II Artatamarsquoydı Mittani
kraliyet ailesinin bir ferdi olduğunu oumlne suumlrduuml Anlaşıldığı kadarıyla II Artatama
Mittani nuumlfusunun oumlnemli bir unsurunun sadakatini sağladı ve lsquokralrsquo olarak biccedilimlendi
genccedil Tušrattarsquoya ve onun krallığının istikrarına ciddi bir tehdit oluşturmaktaydı Hitit
kralı I Šuppiluliumarsquoda bu durumdan faydalanmak istedi (Klengel 1999 160vd)
Hitit kralı başlangıccedilta muhalafeti hafife almış goumlruumlnmektedir Mittani kralı Tušratta
firavun III Amenhoteprsquoe yazdığı bir mektupta348 rakibi Hitit Uumllkesirsquone karşı bir zafer
kazandığını iddia etti ve firavuna zafer ganimetinin bir kısmını goumlnderdiğini belirtti
(Bryce 2005 157)
Tušrattarsquonın mektubunda belirttiği zafer abartılı bir girişimle İšuwarsquonın
kontroluumlnuuml yeniden sağlamak iccedilin Fırat boyunca bir Hitit seferi sırasında meydana
347 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIE 348ldquoDuumlşman uumllkeme geldiğinde Efendim Tešup onu iktidarıma teslim etti ve ben onu fethettim Uumllkesine
doumlnen kimse yoktu Hitit uumllkesinin ganimetinin bir parccedilası olarak şu anki mektubu bir araba iki at bir
erkek ve bir kadın hizmetliyle goumlnderiyorumrdquo (EA 17 30ndash8) (Bryce 2005 157)
104
gelmiş olabilir durum boumlyleyse de Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya hala guumlccedilluuml ve tehlikeli
bir krallık ile karşı karşıya olduğu izlenemi verecekti Ayrıca Tušrattarsquonın zaferinin
boyutunu abartabileceği de goumlzlerden kaccedilmamalıdır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
yaptığı saldırılarını oumlnceden karmaşık diplomatik hareketler ve antlaşmalarla oumlnceden
planlayan yetenekli bir ordu komutanının resmini sunmaktadır Šuppiluliuma
Tušrattarsquonın krallığı toprakları ve muumlttefikleriyle ilgili buumlyuumlk bir saldırıya hazırlık
suumlrecinin bir parccedilası olarak rakibini bir dizi diplomatik ittifakla buumlyuumlk destek
kaynaklarından ayırmayı amaccedilladı I Šuppiluliumarsquonın Mittani tahtında hak iddia
eden II Artatama ile muumlzakere ettiği ve onu ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo olarak kabul ettiği
anlaşılmaktadır Soumlz konusu antlaşma muhtemelen II Artatamarsquonın Tušrattarsquoya
yenildiği ve suumlruumllduumlğuuml sırada Mittani tahtına katılmasını desteklemek amacıyla
yapıldı (Bryce 2005 157 vd)
Suriye seferinden oumlnce ve soumlzuuml geccedilen sefere hazırlanmanın bir parccedilası olarak
Nuhašširsquonin 349 Šarrupši adındaki kralı I Šuppiluliumarsquonın sadakatini kazandı bu
durum Mittani kralının ona sahip olduğuna ve Mittanirsquoye bağlılığına aykırıydı
Tušratta durumun intikamını almak istedi lakin Šarrupširsquonin I Šuppiluliumarsquodan
istediği yardıma Hitit kralının yanıtının gecikmediği goumlzlemlenmektedir Antlaşma
metninde geccedilen bu yardımın350 Nuhašši topraklarını işgal eden Mittani Uumllkesirsquone
karşı olduğu anlaşılmaktadır351 (Bryce 2005 166)
Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde boumllgedeki durumu oumlzellikle de iki olayın
tetiklediği accedilıktı Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši
adındaki bir adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir
başka Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir kuvvet goumlnderdikten sonra
Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa topraklarını Alše Krallığırsquonın
349 Kuzey Suriye boumllgesine Asi Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilmiştir (Bryce 2009 515-516 RGTC
VI 291-292 RGTC VI2 116) 350I Šuppiluliumarsquonın Nuhašše kralı Tette ile yaptığı antlaşma bkz CTH 53 351ldquoMittani Uumllkesirsquonin kralı Šarrupšiyi oumllduumlrmeye ccedilalıştığında Mittani Kralının elit birlikleriyle ve
onun arabalarıyla birlikte Nuhašši topraklarını işgal etti Ve ona saldırdığında o zaman Šarrupši
elccedilisini Hitit Uumllkesirsquonin kralına goumlnderdi lsquoHitit Uumllkesirsquonin kralı hizmetccedilisiyim Beni kurtarınrsquo Ve ben
Guumlneşim savaşccedilılara ve atlara desteğini yolladım ve Mittaninin kralını birlikleriyle ve Nuhašši
Uumllkesindeki savaş arabalarıyla birlikte suumlrduumlmrdquo(Bryce 2005 166 Beckman 1996 50-54)
105
sınırına kadar fethetti ve daha sonra guumlneye inip Mittani topraklarına saldırdı Mittani
başkenti Wašukanirsquoyi işgal edip yağmaladı Hitit ilerlemesine hazırlıksız yakalanan
Tušratta etkili bir direniş sunmaktan yoksundu ve Hititlerin eline duumlşmeden oumlnce
birlikleri ile birlikte başkenti terketmekten başka bir seccedileceği yoktu I Šuppiluliuma
bir dizi sefer ile Mittanirsquoya bağlı olan buumltuumln yerel krallıkları352 Fıratrsquotan Akdeniz
sahillerine Halep Mukiš 353 Niya 354 Arahtu 355 Katna 356 ve Nuhašširsquoye kadar
Mısırrsquoın sınır boumllgesinde yer alan Abarsquoya kadar uzaklaştı Ele geccedilirilen devletlerin
youmlneticileri aileleri ile birlikte Hattušarsquoya goumlnderildi (Bryce 2005 161)
I Šuppiluliumarsquonın tek bir sefer gerccedilekleştirip elde ettiklerini anlattığı bir
pasajdan357 kuumlccediluumlk de olsa tatmin olmadığı anlaşılmaktadır (Bryce 2005 163) Hitit
kralı boumllgeye ikinci bir sefer duumlzenledi ve altı yıl iccedilerisinde bir dizi askeri harekat
başlattı bu harekatlar Mittanirsquonin nihai boyun eğmesi ve Şamrsquoın kuzeyine kadar olan
Suriye topraklarının Hitit kontroluumlnuumln pekiştirilmesi ile sonuccedillandı I
Šuppiluliumarsquonın Suriyersquoden ayrılması Fıratrsquoın batısındaki Mittani guumlcuuml ile
Tušrattarsquonın guumlccedillerinin yeniden birleştirme girişimini başlattı Kargamıš topraklarının
etrafındaki boumllgelerden Fırat boumllgesine kadar duumlşmanlıklar alevlendi Haleprsquote vekil
olarak bırakılmış Hitit prensi Telipinu olaya muumldahale etti ve Mittani kuvvetlerine
karşı bir keşfe oumlncuumlluumlk ederek isyanı bastırdı Murmuriga358 kasabasında bir kış kampı
kurdu Telipinu bir goumlruumlşme iccedilin babasının yanına gitti ve Lupakki komutasındaki 600
askerden oluşan Hitit garnizonu ve savaş arabalarını arkasında bıraktı Suriyersquodeki
durum istikrarsız kaldı Kargamıš geri alınamadı ve Mittani birlikleri Fırat boumllgesini
işgal edip Murmurigarsquodaki Hitit ordusunu kuşattılar (Bryce 2005 176 vd Wilhelm
2015 69-79 Murnane 1990 22 Klengel 1999 159)
352 Bkz Harita 22 353 Kuzeydoğu Suriyersquoye Ugaritrsquoin kuzeyine lokalize edilmiştir (Bryce 2009 482 RGTC VI 275
RGTC VI2 106-107) 354 Asi Nehrirsquondeki Apamearsquoya lokalize edilir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 355 Nuhašši Uumllkesirsquonin Kuzey Suriyersquode yer alan şehri guumlnuumlmuumlz Ariharsquoya lokalize edilir (RGTC VI
28-29 RGTC VI2 9) 356 Suriye merkezinde bir şehir As Nehrirsquonin doğusuna lokalize edilir (Bryce 2009 578-580 Klengel
1969 109 RGTC VI 197) 357ldquoKral Tušrattarsquonın duumlşmanlığı yuumlzuumlnden buumltuumln bu toprakları bir yıl iccedilinde yağmalayıp Hattirsquoye
goumltuumlrduumlm Onları Niblani Dağından ve Fıratın karşı kıyısını topraklarıma dahil ettimrdquo (Bryce 2005
163 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 358 Karkamış Krallığı iccedilerisinde Fırat Nehrirsquonin orta kısmında yer alır (Bryce 2009 482-483 RGTC
VI 276)
106
Hitit kralı I Šuppiluliuma ile oğlu Telipinu arasındaki buluşma Aşağı Uumllkersquode
Udarsquoda bir bayram kutlaması sırasında gerccedilekleşti Buluşmanın asıl amacı oumlzellikle
Kargamıš boumllgesi olmak uumlzere kralın Suriyersquodeki mevcut askeri durumu hakkında
bilgi vermek ve durumu kontrol altına almaktı Suriyersquode Hitit kralı ve oğlunun
yokluğunda boumllgedeki Hitit kontroluuml azalmıştı Murmurigarsquodaki Hitit garnizonu
Mittani birliklerinin eline geccedilme tehlikesiyle karşı karşıyaydı Mısır kralı
Akhenatonrsquoun yerine geccedilen Tutankamonrsquoun Hititlerin Mısırrsquodan aldıkları
boumllgelerdeki Hitit nuumlfuzunu zayıflattığı ve Mısırrsquoın boumllgedeki prestijini ve
zenginliklerini yeniden kazanmaya ccedilalışması sebebiyle Mısır Krallığı Kadešrsquoe karşı
bir saldırı başlattı Mittani Krallığı hala zayıftı ve Mısır Krallığı Suriyersquodeki guumlcuumlnuuml
geri kazanmaya ccedilalışıyordu (Bryce 2005 177 Klengel 1999 159vd)
Hitit kralı I Šuppiluliuma kış bittiğinde Suriye uumlzerine youmlneldi
Tegaramarsquoda359 askerlerini ve savaş arabalarını toparladı ve oğlunun komutasındaki
bir ordu ve veliaht prens Arnuwanda ile erkek kardeşi Zidarsquoyı ldquoMuhafızların Şefirdquo
olarak goumlrevlendirdi I Šuppiluliumarsquonın askeri başarıları boumllgeye gelişinin yolunu
accedilarak Kargamıš kentinin fethini ve bu durum da Mittani Krallığırsquonın ortadan
kaldıracak son eylem olacaktır Hitit kralı şehri kuşatmaya hazırlanırken bir yandan da
Mısır ile ilişkilerini iyi tutmaya ccedilalıştı lakin Mısırlılar Hititlerin kendi toprakları
olduğunu iddia ettikleri Kadešrsquoe ccediloktan saldırmışlardı Lupakki ve Tarhunta-zalma
komutasındaki Hitit birlikleri Mısırrsquoa tabi olduğu bilinen Amkarsquoya360 karşı saldırı iccedilin
boumllgeye goumlnderildi I Šuppiluliuma Mısır elccedilisi Hanirsquoye Hitit Krallığırsquonın barışccedilıl
olduğunu ama Mısır Uumllkesirsquonin olmadığını ve bu sebeple Amkarsquoya saldırıldığını
belirtmiştir361 Olayın sonrasında Mısır hanedanlığı bir kriz iccedilerisine girdi (Bryce
2005 177 vd Schulman 1978 44 Klengel 1999 160)
359 Elbistanrsquoın batısındaki Roma şehri Pagrumrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 383-384 RGTC VI2 154)
360Orta Suriyersquodeki Biqa1113089 vadisinde Mısır topraklarının sınırına lokalize edilir (Bryce 2009 38 RGTC
VI 13) 361ldquoBen kendim [] arkadaş canlısıydım ama sen birdenbire koumltuumlluumlk yaptın () Ve Hurri Uumllkesi
kralından () aldığım Kadeš erkeğine saldırdınız Bunu duyduğumda oumlfkelendim ve kendi birliklerimi
savaş arabalarımı ve lordlarımı yolladım Boumlylece boumllgenize ve Amka Uumllkesirsquone saldırdılarrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 DS p 97 fragman 28 e3 iv 1ndash8) (Bryce 2005 178 Bryce 2003(b)
185)
107
I Šuppiluliuma Haleprsquoe oğlu Telipinu ve Kargamıšrsquoa Šarri-Kušuh gibi
goumlrevlileri atayarak Hitit egemenliğini anavatanın dışında kalan boumllgelere empoze
etmek amacıyla bir adım attı ve bu sebeple Mittani Krallığırsquonın yıkımını sağladı
Mittani esaretinden serbest bırakılan Asur Uumllkesirsquonin ilerleyen doumlnemlerde tehdit
olacağı goumlzlemlenmektedir (Bryce 2005 180) Biblos prensi Rib-Haddarsquonın firavun
III Amenhoteprsquoe goumlnderdiği bir mektupta 362 Hitit kralının ldquoMittani kralının tuumlm
uumllkelerinirdquo fethettiği ilgili bir bilgi yer almaktadır363 (Wilhelm 2015 72 Murnane
1990 6 de Mieroop 2007 105vd Peker 2009 126)
Mittani kralı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwaza krallık tahtını işgal etti I
Šuppiluliuma Artatamarsquoyı ilk Suriye seferinden oumlnce Mittani kralı olarak
destekleteceğini belirtmişti ve bu desteğini Tušrattarsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden sonra
gerccedilekleştirdi Taht Tušrattarsquonın oğluna geccedilti bu durum Artatamarsquonın oğlu III
Šuttarnarsquonın tepki vermesine sebep oldu Şayet Tušratta gaspccedilıysa oğlunun tahtta
hakkı yoktu Šattiwazarsquonın tahtı bırakmaya zorlanması ve hayatta kalmak iccedilin ilk oumlnce
Babilrsquoe ve sonrasında da Hitit Uumllkesirsquone kaccedilması ile sonuccedillanan bir muumlcadele başladı
Artatama ile yapmış olduğu oumlnceki herhangi bir antlaşmanın aksine I Šuppiluliuma
daha sonra Šattiwazarsquonın arkasında duracağına dair soumlz vermiş olabilir Tušrattarsquonın
oumllduumlruumllmesi oğlu Šattiwazarsquonın Hitit kralının muumlttefiki olan babasının krallığından
kalan toprakları youmlneteceğine dair bir teşebbuumlsle Mittani prensinin bu desteği oumldemesi
gerekiyordu ama Šattiwaza tahttan indirildi Yeni youmlnetim Hattušarsquoya karşı duumlşmanca
davranmak zorundaydı Šuppiluliuma iccedilin bu durum bilhassa Asur tehdidine goumlre
boumllgede daha buumlyuumlk bir tehlike arz etmekteydi Mittani kralı Šuttarna Asur Krallığırsquona
yanaştı Mittani Krallığırsquonın geri kalanı Asur etkisine girseydi Fıratrsquoın batısındaki
boumllgeler ve oumlzellikle de Kargamıš ciddi risk altında olurdu (Bryce 2005 184 vd)
I Šuppiluliuma Šattiwaza ile olan ittifakını kızlarından birini vererek bir
antlaşma yaptı Antlaşma metnine goumlre 364 I Šuppiluliuma onu Mittani tahtına
362 EA 75 363 ldquoKral efendimiz Hitit kralının Mittaltni|gt Kralının tuumlm vasal() topraklarını elinde
bulundurduğunu oumlğrenebilirrdquo (Wilhelm 2015 72 Peker 2009 126) 364 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 51
108
oturtacaktı ve kızını da ona verip antlaşmayı sağlamlaştırdı 365 (Dinccedilol 1982 39
Grayson 1980 111 Hazenbos 2006 241 Yıldırım 2017 161 vd Klengel 1999
165) Antlaşma metninde Šattiwaza ldquokralın oğlurdquo olarak belirtilirken ldquokralrdquo olarak
zikredilmez (Wilhelm 2005 114)
Mittani tahtına Šattiwazarsquonın yeniden oturmasını sağlama amacıyla Hitit kralı
kral naibi Šarri-Kušuh ile birlikte Fırat Nehri boyunca ortak bir sefer yapmaya
hazırlanabilmek iccedilin Kargamıšrsquoa goumlnderdi366 (Klengel 1999162vd) Hitit ve Mittani
askerleri Mittani prensinin oumlnderliğinde Mittani başkentine yuumlruumlduumller Asur kralı
Ašur-Uballit işgalcilere karşı yapılan ufak ccedilatışmaların dışında Hititler ile buumlyuumlk bir
ccedilatışmaya girmekten kaccedilındı Šarri-Kušuh ve Šattiwaza askeri bir başarı kazandı Hitit
kralı tarafından Mittani Uumllkesirsquonin sınırları kuumlccediluumlltuumllduuml ve Hitit Krallığırsquona tabi duruma
geldi Antlaşmada yer alan sınırlardan anlaşıldığı kadarıyla Fırat Nehrirsquonin hem
doğusunda hem de batısında Kargamıš Krallığırsquonın genişlediği anlaşılmaktadır 367
(Bryce 2005 185 de Mieroop 2007 34vd Klengel 1999 164vd)
Hanigalbat kralından ismi bilinmeyen bir Hitit kralına yazılmış bir
mektubun368 kronolojik olarak tarihlendirilmesi I Šuppiluliuma doumlnemine Mittani
Uumllkesirsquonin Hitit yenilgisinden sonraki bir tarihe ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel
1963 287)
365ldquoKral Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum onu Babasının tahtına oturtacağım Buumlyuumlk bir
uumllke olan Mittani mahva uğramasın diye kızının hatırına buumlyuumlk Hitit kralı bu uumllkeyi yeniden
canlandırdı Tušrattarsquonın oğlu Šattiwazarsquoyı elinden tuttum ve kızımı ona eş olarak verdim Šattiwaza
kralı olduğuna goumlre Hitit uumllkesinin kralının kızı da Mittani uumllkesinde kraliccediledir Sen ey Šattiwaza
kızımın uumlzerine başka kadın alma Ona başka bir kadın eşdeğer durumuna gelmesin kızımı ikinci kadın
derecesine indirme Šattiwaza gelecekte benim oğullarımın gerccedilek kardeşi ve eşitidir Šattiwazarsquonın
ccedilocukları da benim ccedilocuk ve torunlarımın eşiti olacaktırhelliprdquo (Dinccedilol 1982 39 Hazenbos 2006 241-
244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50 de Mieroop 2007 34) 366ldquoTušrattanın oğlu Šattiwaza tarafından desteklendikten sonra babasının tahtına oturmasına izin
vereceğim Ve buumlyuumlk bir uumllke olan Mittani topraklarının tahrip edilmemesi iccedilin Hitit Kralı Buumlyuumlk Kral
Mittani uumllkesinin yaşamasına izin verecekrdquo(Bryce 2005 185 Hazenbos 2006 241-244 Wilhelm
2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 367ldquoBen Buumlyuumlk Kral Hitit Kralı Mittani topraklarını fethettim Kralın oğlu Šattiwaza zamanında onları
yendim Tušratta zamanında onları fethettim Arkamdaki Fırat nehrini ve Niblani Dağını sınırlarım
olarak kurdum Aštata topraklarının tuumlm şehirleri Murmuriga Sipri Mazuwati Surun bu ilccedilelerde []
oğlum Piyaššiliye tahsis ettim Mittani topraklarında yer alan diğer alandaki Aštata topraklarının tuumlm
kentleri Igal [] Ahuna ve Terqa Aštata topraklarındaki bu şehirler kralın oğlu Piyašsšili Kralın oğlu
Šattiwaza ile birlikte Fıratrsquoı geccedilip Irritersquoe girmişler buumltuumln bu şehirlerde Piyaššilirsquonin aldığı diğer
alanlarda onları tutmasına izin vermiş Piyaššiliye aittirlerrdquo (Bryce 2005 185 vd Hazenbos 2006
241-244 Wilhelm 2005 113-121 Beckman 1996 38-50) 368 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179 = IBoT 134
109
Mittani ve Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkinin oldukccedila inişli ccedilıkışlı olduğu
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesirsquonin İšuwa Krallığırsquondan kaccedilan asileri Hitit
Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi sebebiyle karşılıklı olarak bir kutuplaşmaya gidildiği
goumlzlemlenmektedir Mittani Uumllkesi yeri geldiğinde Hitit yanlısı yeri geldiğindeyse
Asur yanlısı bir politika izlemiştir Mittani Krallığı jeostratejik konumu sebebiyle
Hitit İmparatorluğunun Asur tehlikesine karşı tampon bir boumllge olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Mittani Uumllkesirsquondeki taht kavgasından yararlanıp başarılı bir politika
uygulayan Hitit kralı I Šuppiluliuma Šattiwaza ile kızını evlendirip boumllgedeki
nuumlfuzunu kuvvetlendirmiştir ve deyimi yerindeyse Šattiwazarsquoyı kendi uumllkesinde kukla
bir youmlnetici olarak atamıştır
IIE Išuwa Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
İšuwa Krallığı coğrafi konumunun oumlnemi nedeniyle yuumlzyıllar boyunca ccedileşitli
devletlerin arasında gerginliğe ve ccedilatışmaya sebep olmuştur Yazılı belgelerden
anladığımız kadarıyla ilk olarak Hitit ve Mittani Uumllkeleri arasında daha sonra Hitit ve
Asur Uumllkeleri arasında soumlz konusu boumllge paylaşılamamıştır (Hawkins 1998(b) 282
Klengel 1968 76)
İšuwa isminin hem bir şehri hem de aynı isimli bir krallığı belirttiği
duumlşuumlnuumllmektedir ve boumllgede bulunan bu şehrin soumlz konusu boumllge iccedilin oumlnemli bir
konumda yer aldığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 247) İšuwarsquonın Yukarı Uumllkersquoyi az
ccedilok sınırlayan bir konumda olduğu anlaşılmaktadır ve Elazığ civarlarına yani Yukarı
Uumllkersquonin dolu sınırında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Alparslan 2017(b) 210 Hawkins
1998(b) 281)
Sınırları tam olarak belirlenemese de Yukarı Mezopotamya Ovası ile Diclersquonin
uumlst kısımlarının sınırı olduğu kabul edilmektedir I Tuthaliya zamanında İšuwalıların
Mittani topraklarına kaccedilması ya da I Šuppiluliumarsquonın İšuwarsquoya karşı kazandığı
zaferin ardından İšuwalıların Mittanirsquoye gidişleri coğrafi yakınlık sebebiyle
anlaşılmaktadır Eğer Murat Suyursquonun İšuwarsquonın kuzey sınırını temsil ettiği kabul
edilirse modern Tunceli şehri farklı bir boumllgede olmalıdır İšuwarsquonın Tuncelirsquonin
kuzeyindeki Munzur Dağlarırsquona kadar ulaştığı ya da bu sıra dağların guumlneyinde
bulunduğu goumlzardı edilmemelidir İšuwa Uumllkesirsquonin doğu sınırı Toros Dağlarırsquonın
110
kuzey youmlnuumlnden diğeri ise Murat Suyursquonun guumlney youmlnuumlne doğru eğilmesiyle verildi
ve bu nedenle soumlzuuml geccedilen uumllke bağımsız bir coğrafi birim sunmuştur (Alparslan
2017(b) 212 vd Klengel 1968 63)
İšuwarsquonın Mezopotamya ile Anadolu arasındaki geccediliş boumllgesi uumlzerinde yer
aldığı duumlşuumlnuumllmektedir Metinlerde369 yer alan İšuwarsquonın sınır komşuları arasında batı
ve kuzeybatı sınırında Yukarı Uumllke ve guumlneyde Mittani bulunur370 Tegaramarsquonın
İšuwa sınırında yer alan komşuları arasında bulunduğu ve Eski Asur belgelerinde de
yer aldığı bilinmektedir Malatiya371 ve İšuwarsquonın sınırlarının Fırat Nehri ile ayrıldığı
goumlruumllmektedir (Alparslan 2017(b) 213) Pahhuwarsquoda İšuwarsquonın komşuları arasında
yer alıyor olmalıdır ccediluumlnkuuml Pahhuwalı esirlerin İšuwarsquoya kaccediltığına dair bir belge soumlz
konusudur 372 II Muršili doumlnemine ait bir metin sebebiyle Hatrarsquonın 373 İšuwa
toprakları iccedilerisinde bulunduğu duumlşuumlnuumllmektedir374 (Alparslan 2017(b) 214)
İšuwa Uumllkesi Eski Hitit belgelerinde yer almamaktadır İšuwa ile ilgili ilk kesin
kayıt II Tuthaliya doumlnemine tarihlenmektedir ama kayıdın yer aldığı tarihin I
Šuppiluliuma doumlnemine ait olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Mittani kralı Šattiwaza ile
yapılan bir antlaşmada375 İšuwa boumllgesine ilk seferin kral I Šuppiluliumarsquonın babası
II Tuthaliya doumlneminde yapıldığı ikinci seferin ise I Šuppiluliuma doumlneminde
yapıldığı belirtilmektedir ve İšuwarsquonın duumlşmanca bir tavır takıldığından
bahsedilmektedir (Yiğit 1995 244) Antlaşmanın İšuwa ilgili olan boumlluumlmuumlnde II
Tuthaliya doumlneminde İšuwa halkının Hattirsquoye karşı duumlşmanca bir tavır sergilediğinden
bahsetmektedir ve bu tavrın Hitit Uumllkesirsquone karşı bir ilan niteliğinde olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 14 vd Hawkins 1998(b) 282 Klengel1968 65
vd)
369 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwazarsquonın antlaşması bkz CTH 511 370ldquoBabamın zamanında İšuwa topraklarına giren askerler ve topraklar Kurtališša kentinin askerleri
Arawanna kentinin birlikleri Zaziša Uumllkesi Kalašma() Uumllkesi Timana uumllkesi Haliwa Dağı Karna
Dağı Turmitta şehri birlikleri Alha Uumllkesi Hurma Uumllkesi Harana Dağı Tegarama Uumllkesirsquonin yarısı
Armatana kentinin askerleri Tepurziya kentinin birliklerihelliprdquo I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza
arasındaki antlaşma bkz CTH 51(Alparslan 2017(b) 213) 371 Malatyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 257-258 RGTC VI2 100) 372 Pahhuwalı Mida bkz CTH 146 = KUB 2372 373 Samsatrsquoa lokalize edilir (RGTC VI 104 RGTC VI2 37) 374 I Muršilirsquonin Anadolu seferleri bkz CTH 12 = KUB 3164+ iii 49 375 I Šuppiluliuma ile Mittani kralı Šattiwaza arasında yapılan antlaşma bkz CTH 51
111
Ayrıca III Hattušili doumlnemine ait bir belgede İšuwarsquodan bahsedilirken yine II
Tuthaliya doumlnemine yine İšuwarsquoya 376 atıfta bulunulmaktadır 377 Hitit Uumllkesirsquonin
duumlşmanlarından bahsedilirken soumlz konusu boumllgeden de bahsedilmesi ve ayrıca
Tegarama isimli bir yere saldırı yapılıp yağmaladığından bahsedilmektedir (Yiğit
1995 244 vd Altman 2000 13) Ayrıca Maşathoumlyuumlk No 96 mektubundan yola
ccedilıkarak İšuwarsquonın Hurrilerrsquoe yakınlık goumlsterdiği ve soumlz konusu doumlnemden itibaren
Hitit hakimiyetinden ccedilıktığı duumlşuumlnuumllmektedir (Altman 2000 12 vd)
II Tuthaliyarsquonın huumlkuumlmdarlığı zamanında Mittani Kralırsquonın desteğiyle İšuwa
Hitit Uumllkesirsquone karşı silahlanmıştı II Tuthaliya boumllgede ccedilıkan isyanı bastırmakta
başarılı oldu ve muhtemelen İšuwa uumlzerindeki kontroluuml yeniden kurdu İsyancıların bir
kısmının Mittani Krallığırsquona kaccediltığı ve Mittani otoritesine sığındığı
goumlzlemlenmektedir Mittani kralına isyancıların iadelerini iccedileren bir talep goumlnderilse
de bu talebin reddedildiği378 anlaşılmaktadır (Bryce 2005 127vd Altman 2000 12
Hawkins 1998(b) 283)
Mittani Uumllkesi ilerleyen doumlnemde İšuwa Uumllkesirsquoni işgal eder ve yağmalar II
Tuthaliyarsquonın kuzeybatı veya batıda seferde olduğu tahmin edildiğinden dolayı bu
işgali engelleyemedi II Tuthaliya Batı Anadolu ve Kaška379 uumlzerindeki fetihlerinden
sonra İšuwarsquoda hakimiyetini yeniden tesis eder lakin durum kalıcı değildi İšuwa
Mittani Krallığırsquona sadık olmaya devam eder Hitit kralının boumllgeye duumlzenlediği
seferler ise kalıcı bir sonuccedil getiremez Hitit Krallığırsquonın doğu sınırlarının Mittani
Krallığı ve muumlttefikleri tarafından işgal edilme tehlikesi vardı (Bryce 2005 128)
376 IIIII Tuthaliya zamanında İšuwa Krallığı Hitit Krallığı ile Mittani Krallığı arasındaki boumllgede
bulunuyordu ve bu sebeple stratejik olarak buumlyuumlk oumlneme sahipti (Bryce 2005 127) 377 III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 378 ldquoİšuwa halkı Guumlneşimden oumlnce kaccediltı ve Hurri topraklarına indi Ben Guumlneşim Hurriye şu kelimeyi
yolladı benim succedillu olan vatandaşlarımı iade et rdquoFakat Hurriler Guumlneşrsquoe şu soumlzleri geri goumlnderdilsquo
Hayır Bu şehirler daha oumlnce buumlyuumlkbabamın guumlnlerinde Hurri topraklarına gelmişlerdi ve oraya
yerleşmişlerdi Daha sonraları Hatti Uumllkesirsquone muumllteci olarak geri doumlnduumlkleri doğrudur Ama şimdi
sonunda sığırlar istikrarlı bir şekilde seccediltiler onlar da kesinlikle uumllkeme geliyorlar rdquoBu yuumlzden
Hurriler kaccedilaklarımı bana iade etmedi Guumlneşimrdquo I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile
yaptığı antlaşma bkz CTH 41 (Bryce 2005 128) 379 Kuzey Anadolursquoya lokalize edilir (Bryce 2009 374-375 RGTC VI 190-192 RGTC VI2 72-73)
112
I Šuppiluliumarsquonın Kizzuwatna kralı Šunašurra ile yaptığı antlaşmada380 da
İšuwalıların krala karşı duumlşmanlığa başladığı bu sebeple de kralın onların uumlzerine sefer
duumlzenlediğinden bahsedilmektedir ayrıca İšuwalıların yenildikten sonra Hurri
boumllgesine kaccediltıkları kral I Šuppiluliuma kaccedilan kişileri istediğinde ise Hurrilerin kralı
geri ccedilevirdiği anlaşılmaktadır Ayrıca yine I Šuppiluliumarsquonın Nuhaššeli Tette ile
yaptığı antlaşma metninde 381 İšuwa ile ilişkilerden bahsedilmektedir I
Šuppiluliumarsquonın İšuwa ile ilişkilerini iccedileren bir metinde382 İšuwarsquoya getirilmiş olan
NAMRAlsquolardan bahsedilir bu sayede Šunašurra Antlaşması ile bir bağlantı
kurulabilmektedir (Yiğit 1995 245 Klengel 1968 66vd Beckman 1996 13-22
Beckman 1996 50-54)
I Šuppiluliuma doumlneminde İšuwarsquonın istilası Fırat Nehri boyunca ve buna ek
olarak Mittani Krallığırsquonın kalbine yakın bir keşif amacı taşımaktaydı (Bryce 2005
156) Hitit kralı I Šuppiluliuma doumlneminde oumlzellikle de iki olayın tetiklediği accedilıktı
Tušrattanın Suriyedaki Nuhašši Uumllkesirsquone youmlnelik saldırısı Šarrupši adındaki bir
adamın Šuppiluliumarsquoya bağlılığını ilan ettiği ve İšuwa topraklarında bir başka
Hititlere karşı isyanda bulunmalarıdır Šuppiluliuma Šarrupširsquoyi desteklemek iccedilin bir
kuvvet goumlnderdikten sonra Hitit kralı Fırat boyunca ordusuna liderlik etti İšuwa
topraklarını Alše Krallığırsquonın sınırına kadar fethetti (Bryce 2005 161)
III Hattušili doumlnemine tarihlenen bir vesikada383 ldquoİšuwa duumlşmanı geldi ve
Tegaramarsquonın topraklarını yağmaladırdquo ibaresi geccedilmektedir (Bryce 2005 146)
III Hattušili ve IV Tuthaliya doumlnemlerine Asur Krallığırsquonın tehlike haline
gelmesi sebebiyle İšuwa Hitit Krallığı iccedilin politik accedilıdan oldukccedila oumlnemli bir boumllgede
bulunmaktaydı ccediluumlnkuuml Hitit ve Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllge goumlrevi
goumlrmekteydi (Yiğit 1995 245)
Nişantepersquode yapılan kazı ccedilalışmaları sırasında Ališarrumarsquoya ait olduğu
duumlşuumlnuumllen bir muumlhuumlr384 ele geccedilmiştir Burada bahsedilen muumlhuumlruumln Korucutepersquode
bulunan muumlhuumlrdeki Ališarruma ile aynı kişi olduğunun kanıtı olarak goumlsterildi Singer
380 I Tuthaliyarsquonın Kizzuwatna kralı Šunaššura ile yaptığı antlaşma bkz CTH 41 381I Šuppiluliuma ile Nuhašše kralı Tefte arasında yapılan antlaşma bkz CTH 53 382I Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 383III Hattušilirsquonin hekur Pirwarsquosından vergi muafiyeti metni bkz CTH 88 384 Bkz Resim 24
113
soumlzuuml geccedilen muumlhuumlrlerin farklı hiyeroglifler ile belirtilip aynı kişinin adı olduğunu
belirtse de De Martino iki farklı kişi olabileceklerini de duumlşuumlnmektedir Ališarruma
isminin ldquoŠarruma dedirdquo anlamına geldiği duumlşuumlnuumllmektedir (de Martino 2010 109
vd)
De Martino Ališarrumarsquonın adının geccediltiği metinleri şu şekilde toparlamıştır
bull KBo 1421 Ališarrumarsquonın Pirwarsquoya ibadet ettiği metin sebebiyle III Hattušili
zamanına ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk zamanlarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
bull KBo 830 CTH 297 Ališarrumarsquonın Hitit kralı ile birlikte yer aldığı metinde
Amurru kralı Bentešinarsquonın da yer alması sebebiyle belgenin kronolojik
tarihlendirilmesinin III Hattušili ya da IV Tuthaliyarsquonın ilk doumlnemlerinde yer aldığı
duumlşuumlnuumllmektedir
bull KUB 4080 metinde sanıkların ifadeleri ve duruşma tutanağı ile ilgilidir Metinde
Ališarrumarsquonın Kilušhepa ile yakın bir ilişki iccedilinde olduğu goumlzlemlenmektedir
Korucutepersquode yer alan muumlhuumlr baskısı ile de tanıdığımız Lupakki Hitit kralı
tarafından goumlnderilen KBo 181 fragman numaralı mektubun goumlndericisidir
Muhtemelen IV Tuthaliya kraliccedileye DUMUMUNUSLUGAL adındaki birinin
sağlığı ile ilgili bilgilendirir385 ve bu kişinin Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir386
Metin III Hattušili ve IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında Hitit mahkemesinde goumlrev
yapan yuumlksek ruumltbeli kişilere ve uumlst duumlzey kişilere atıfta bulunmaktadır
bull KUB 4090 metinde Ališarrumarsquonın eşinin oumllduumlğuuml belirtilmektedir
bull KUB 541 metinde mahkeme sırasında yapılan komplolar belirtiliyor ve Šaušgaziti
isimli birinin Ališarrumarsquoyı yakın bir tehdide karşı uyardığı anlaşılmaktadır ve
ikilinin Naninzirsquoye ve onu krallığına karşı olduğu belirtilmektedir (de Martino
2010 110 vdd)
385ldquo[Şoumlyle] ki İšuwa kralı buumlyuumlk Karpattuya sevgili babam soumlyle sevgili babamla (ilgili) her şey iyi
olsun ve tanrılar sevgili [ba]bamı nezaketle korusun Majesteleri kraliccedile iyi[dir] Sevgili babam ne
olursa olsun bana yazabilirrdquo (Klengel 1976 86) 386 Metinde yer alan ldquosevgili babamrdquo ifadesi sebebiyle mektubu yazan kralın Hitit sarayı ile evlilik yolu
sayesinde bir yakınlık kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Klengel 1976 87)
114
Yukarıda saydığımız metinlerin hiccedilbirinde Ališarrumarsquonın İšuwa kralı unvanı
bulunmamaktadır lakin metinlerde geccedilen kişi adları ve Korucutepersquode bulunan muumlhuumlr
sebebiyle Ališarrumarsquonın İšuwa kralı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Ališarrumarsquonın yuumlksek
ruumltbesi Amurru Kralı Bentešina Hitit kralı ve kraliccedilesi ile ilişki iccedilerisinde olması
sebebiyle de Ališarrumarsquonın kral olduğunun ispatı olarak goumlruumllmektedir (de Martino
2010 113)387
Bronz tablette388 İšuwa kralı olarak Ališarrumarsquonın değil Ehlišarrumarsquonın yer
aldığı goumlzlemlenmektedir Veliahtın metinde yer alması IV Tuthaliya ile yakın bir
ilişki iccedilerisinde bulunduğunu akla getirir ya da Ališarrumarsquonın bir skandala karıştığı
fikrini de doğurur Muhtemelen III Hattušilirsquonin oğullarından biri olan ve IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi olan Hešnirsquonin 389 başlattığı ayaklanmaya katıldığı da
duumlşuumlnuumllebilir ama bu isyanın tarihlendirilmesinden sonra duumlşuumlnuumllmesi gereken bir
konudur Metnin Ehlišarruma henuumlz prens iken yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir
Ališarrumarsquonın ise ya oumllduumlğuuml ya da goumlrevden alındığı duumlşuumlnuumllebilir (de Martino 2010
114)
IV Tuthaliya zamanına ait olan Ulmi-Tešup antlaşmasında390 İšuwa kralının
adı geccedilmektedir Antlaşma tanıkları arasında İšuwa Beyi Arišarruma sayılır Yine IV
Tuthaliya doumlnemine tarihlenen adı okunmayan Hanigalbat kralının Hitit kralına
goumlnderdiği mektupta391 Asur ile Hanigalbat Uumllkeleri arasındaki ilişkiye Hitit kralının
kızması yer almakta bu durumu İšuwalı Ehlišarrumarsquonın Hanigalbat kralına bildirdiği
belirtilir Metinde Hitit İmparatorluğursquonun Hanigalbat Uumllkesi uumlzerinde soumlz sahibi
olduğunu belirtirken İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquona bağlı olduğunun belirtilmesi son
387 De Roos ise Kilušheparsquonın oumlnce Arišarruma daha sonra Ališarruma ile evlendiğini ileri suumlrmektedir
(de Roos 2005 215) 388 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 389 Hešni ile ilgili metinler goumlz oumlnuumlnde bulundurulduğunda bronz tablette yer almamasının sebebinin
Kurunta ile yapılan soumlzleşme sırasında Hitit youmlnetici ccedilevresini terk ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Konuyla
ilgili metinlerin tarihi sıralaması Ehlišarrumarsquonın prens olduğu metin bronz tablet metni ve IV
Tuthaliya ile Kurunta arasında yapılan antlaşma metni şeklinde olmalıdır Soumlz konusu metinlerin
katalog numaralarına sırasıyla bakacak olursak Metal envanterler bkz CTH 242=KUB 4096
Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106=Bo 86299 Hanigalbat kralının mektubu
bkz CTH 179=IBoT 134 şeklinde ortaya ccedilıkacaktır (Glocker 2011 255) 390 Tarhuntaššarsquonın krallarıyla yapılan antlaşmalar bkz CTH 106 391 Hanigalbat kralının mektubu bkz CTH 179
115
derece ilgi ccedilekicidir (Yiğit 1995 245) Metnin III Hattušilirsquonin son yıllarında ya da
IV Tuthaliyarsquonın ilk yıllarında yazıldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 255)
İšuwalı Ehlišarrumarsquonın bir başka metinde ldquoprensrdquo olarak geccediltiği
goumlzlemlenmektedir Metinde geccedilen belirli kişilerin Ulmi-Tešup antlaşmasında yer
alması sebebiyle Ehlišarrumarsquonın Ališarrumarsquodan sonraya tarihlenmesi gerektiği
kabul edilmektedir Korucutepersquode yapılan kazı ccedilalışmalarında uumlccedil adet muumlhuumlr
bulunmuş olup bunlardan 1392 ve 2393 numaralı muumlhuumlrler Ališarrumarsquoya ait olup 3394
numaralı muumlhuumlrse Ehlišarrumarsquoya aittir 2 nolu muumlhuumlr baskısında Ališarruma adının
yanında kuumlccediluumlk hiyeroglifleri ile ldquoki-lu-x-he-pardquo ismi geccedilmektedir Bu kişinin de Hitit
metinlerinde geccedilen Kilušhepa olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Yiğit 1995 246 Hawkins
1998(b) 284 Glocker 2011 256vd )
Hitit kralı III Hatušilirsquonin zamanına ait olan bir metinden 395 anlaşıldığı
kadarıyla Ališarrumarsquonın tarihsel olarak Arišarruma ve Ehlišarrumarsquodan oumlnce İšuwa
tahtında yer aldığı anlaşılmaktadır396 Metinde verilen tarihsel olay sıralamasından
yola ccedilıkarak III Hattušilirsquonin oumlnceden yaptığı bilinmeyen bir antlaşmanın ortaya
ccedilıktığı anlaşılmaktadır III Hattušilirsquonin kardeşi Halpašulipirsquonin397 bilinmeyen bir
sebepten oumltuumlruuml İšuwa Uumllkesirsquone goumlnderildiği anlaşılmaktadır (Glocker 2011 258
vdd)
Metinde Hitit kralı III Hattušilirsquonin II Muwatallirsquonin vefatından sonra Urhi-
Tešup yerine tahta ccedilıkması da geccedilmektedir oumlnceki olaylar anlatılırken mevcut olaylar
ile ilgili de bilgi verilmektedir Ališarrumarsquonın kral olarak tanınması sebebiyle vassal
ile yapılan bir evliliği duumlşuumlnmek muumlmkuumln goumlruumllmektedir (Glocker 2011 262 vd)
392 Bkz Resim 25 393 Bkz Resim 26 394 Bkz Resim 27 395Ayrı tarih metin parccedilaları bkz CTH 215 = KBo 50182 396ldquoAşağıda Hatti kralı olan buumlyuumlk kral olan Tabarna Hattušili] [Muršilirsquonin oğlu buumlyuumlk kral Hatti
Uumllkesi kralı [Šuppiluliuma]rsquonın torunu [buumlyuumlk kralı Hatti kralı Hattuši[li Kuššar kralı][
Halpašul]upi abim[dir] [] [] Ve onu İšuwarsquonın k[ral]ı yaptı [Ağabeyim Tanrı olur] olmaz
[aldım] Majesteleri Ališarr [uma hellip] hellip Ve onu [İšuwa kral]ı yaptımVe efendisine guumlnah işleyen hellip]rdquo
(Glocker 2011 258) 397 Soumlzuuml geccedilen metinde yer alan ldquoKralın youmlnetimi başladırdquo ifadesine yakınlığı sebebiyle bahsedilen
kişinin Halpašulipirsquoyi ifade ettiği varsayılabilir (Glocker 2011 262)
116
İšuwa Uumllkesirsquonin Hitit kraliyet ailesinin bir prensine verildiği duumlşuumlnuumllmektedir
bu durumun en geccedil III Muršili Urhi-Tešup doumlnemine işaret ettiği duumlşuumlnuumllmektedir398
(Glocker 2011 265)
Halpašulipirsquonin Hattušarsquoyı youmlneten kraliyet ailesinin uumlyesi olması ve
Ališarrumarsquonın Hurrice teofor bir isim olması sebebiyle Halpašulipirsquonin Ališarruma
ile aynı kişi olduğu fikri oumlnerilmiştir Kraliyet ailesi uumlyelerinin Tešup ve Šarruma
isimlerini kullanarak ikinci bir isim ile adlandırılması yaygın bir durumdu ancak
kaynaklarda konu ile ilgili tam bir kanıt bulunmamaktadır Eğer bu duumlşuumlnce doğruysa
Halpašulipirsquonin oğulunun İšuwa tahtına geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir (Glocker 2011 268
vd)
Adı bilinmeyen bir İšuwa kralından Hitit kralı ve kraliccedilesinin yanında yuumlksek
bir makam sahibi olan babasına goumlnderilen bir mektup 399 bulunmaktadır İšuwa
kralının babasının Hitit sarayında oumlnemli mevkide yer alan goumlrevli olması oldukccedila ilgi
ccedilekicidir Metinde geccedilen kralın en geccedil IV Tuthaliya zamanına tarihlenebileceği
duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml IV Tuthaliya doumlneminde en son İšuwarsquoda kral bulunduğunu
goumlrmekteyiz doumlnemin sonrasındaysa İšuwa Hitit Uumllkesirsquone doğrudan bağlı bir boumllge
olarak karşımıza ccedilıkmaktadır (Yiğit 1995 246)
III Arnuwanda doumlnemine tarihlenen ldquoPahhuwalı Mitardquo konusuna sahip bir
belgedeyse400 İšuwa kralından soumlz edilmez ancak bazı sınır boumllgeleri ve İšuwalı
yaşlıların Hitit kralına ve hanedanına sadakat askeri yardım vb konularda yemin
ettikleri goumlzlemlenmektedir bu sebeple de İšuwarsquoda bir kralın varlığının doumlnemde soumlz
konusu olmadığı anlaşılmaktadır (Yiğit 1995 246)
İšuwa ile Hitit Uumllkeleri arasındaki ilişkilerin Asur Krallığırsquonın guumlccedillenip
yayılmaya başlamasıyla ortaya ccedilıktığı goumlzlemlenmektedir Ayrıca bir metinde401 sınır
savunmasında İšuwarsquonın asker vermekle yuumlkuumlmluuml olduğu belirtilir Asur ve Hitit
kaynaklarına bakıldığında İšuwarsquonın Hitit Devleti yıkılmadan oumlnce bağımsız olduğuna
398Kralın ruumlyası iccedilin bkz CTH 583 = KUB 155 + 399 Kral ya da kraliccedilenin mektubu bkz CTH 188 400 Pahhuwalı Midarsquonın metni bkz CTH 146 401I Arnuwandarsquonın il valileri iccedilin talimatları bkz CTH 261
117
ya da Asur hakimiyetine girdiğine dair herhangi bir ipucu bulunamamaktadır (Yiğit
1995 246 vd)
IV Tuthaliya Nihiriyarsquodaki 402 Asur yenilgisinin ardından İšuwa kralına
mektup goumlnderdi ve onu azarladı403 İšuwarsquonın Hitit Krallığırsquonın ccediloumlkuumlşuumlnden oumlnce ya
da Asur youmlnetimi altındayken bile bağımsız olduğuna dair bir işaret yoktur (Klengel
1968 74 Bryce 2005 318)
İšuwa Uumllkesi Hitit-Mittani ve Hitit-Asur Krallıkları arasındaki tampon boumllgede
yer almaktaydı İšuwa ile ilgili idari bir metinde404 Hititli uumlst duumlzey bir yetkilinin
Yukarı Fırat boumllgesine doğru Hitit sınırını teftişe geldiği anlaşılmaktadır Muhtemelen
Asur Krallığırsquonın yayılmasına karşı bu boumllge sıkı bir şekilde denetlenmekteydi (Yiğit
1995 247 Klengel 1976 85)
İšuwa Krallığırsquondan Eski Hitit doumlnemi vesikalarında bahsedilmemesine karşın
Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın guumlccedillenmesi ile birlikte Anadolu iccedilin oumlnemli bir
jeostratejik bir konumda bulunması sebebiyle Hitit Krallığırsquonın ilgisini ccedilekmeye
başlamıştır ve boumllgenin oumlnemli konumu Asur tehlikesi karşısında uumlst seviyeye
ulaşmıştır Hititlerin boumllgedeki nuumlfuzlarını arttırmak iccedilin yaptığı diplomatik evlilik ile
başarılı bir politika izlediği goumlzlemlenmektedir Hitit-Asur Uumllkeleri arasında tampon
bir boumllge oluşturulmuş ve Asurrsquoun Anadolursquoya ilerleyişi bir nebze de olsa kesilmiştir
İšuwarsquodaki beyliklerin bir ccedilatı altında birleşmemesine rağmen Kilušhepa ile evlenen
kişinin İšuwa Uumllkesi uumlzerindeki en nuumlfuzlu kişi haline geldiği aşikardır Soumlz konusu
evlilik gerek Hitit Uumllkesi gerekse İšuwa Uumllkesi iccedilin başarılı sonuccedillar doğurmuştur
IIF Amurru Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
Denize kıyısı olması ve deniz ticaretinde kullanılan yolların ana ccedilekirdeğinde
yer alması sebebi ile ve buna ek olarak kara ticareti uumlzerinde de muumlhim bir boumllgede
yer alması sebebiyle Amurru Krallığı oldukccedila oumlnemlidir Hitit ve Mısır Krallıkları
402 Lokalizasyonu belirtilmemiştir (RGTC VI 281 RGTC VI2 111) 403ldquoBenim iccedilin (durum) benim iccedilin farklılaştığından kendinizden benden bir yer tuttun Yanımda
değilsin Nihriyadan yalnız kaccedilmadım mı Duumlşmanın Hurri topraklarından benden aldığına goumlre
Alatarmada kendi başıma kalmamış mıydımrdquo (KBo 414 II 7 V Bryce 2005 318) 404 Tarih metni fragmanı bkz CTH 214=KBo XVI 42
118
boumllgede hakimiyet kurmak istemiş Amurru Krallığı ise soumlzuuml geccedilen iki krallık arasında
yer bulmaya ccedilalışmıştır
Amurru ismi ilk olarak MOuml 3 ve erken 2 bin yıl metinlerinde modern Suriye
boumllgesinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kapsayan ve batıdan Mezopotamyarsquodan Akdeniz
kıyılarına uzanan geniş bir alana yayılan coğrafi bir terim olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır Asi Nehri ve Levant boumllgeyi topraklarını da kapsamaktadır (Bryce 2005
167 Bryce 2009 41vd Sir Gavaz 2010 1vd) Mari ve Alalah405 arşivlerinde terim
daha kısıtlı bir merkezi ve guumlney Suriye boumllgesi iccedilin kullanılmaya başlandı Mısır kralı
III Tutmosis huumlkuumlmdarlığında Mısır askeri guumlcuumlnuumln genişlemesiyle birlikte Mısırrsquoın
boumllgelerine Orontes Nehri ile merkezi Levant kıyısı arasında uzanan accedilıkccedila
tanımlanmış bir jeopolitik bir yer olarak belirtilmiştir Amurru Krallığı ile ilgili
bilgileri Amarna yazışmaları ile Ugarit ve Hitit arşivlerinden oumlğrenmekteyiz
Amarna tabletlerinde III Amenoteprsquoe mektup yazan Abdi-Aširta isimli birinin
varlığı goumlzlemlenmektedir Kendisini Habiri hanedanının beyi olarak belirtmektedir
ve Mısır Uumllkesirsquone bağlı olduğu anlaşılmaktadır406 Boğazkoumlyrsquode yer alan belgelerde
Abdi-Aširtarsquonın varlığına dair bir ip ucu bulunmamaktadır bu sebeple Amurrursquonun
Abdi-Aširtarsquonın oğlu Aziru zamanında devlet olarak siyasi bir yapıya doumlnuumlştuumlğuuml
duumlşuumlnuumllmektedir (Sugi 1960 13)
I Šuppiluliumarsquonın Suriye seferleri sırasında Amurru yerel boumllgede yer alan
ve en goumlze ccedilarpan youmlnetimlerden biriydi Aynı zamanda uumlzerinde uumlstuumlnluumlk kurmaya
ccedilalışan komşularına ve buumlyuumlk guumlccedillere bunun zahmetli bir durum olduğunu kanıtladı
(Bryce 2005 167 Murnane 1990 8 vd)
Amurru Kralı Aziru Mısır Kralı Akhenatonrsquoa Hitit saldırganlığı ile ilgili
goumlruumlşuumlp Hititlere karşı Mısır topraklarını savunmak iccedilin Mısır asker ve savaş
arabalarını istedi Ancak Mısırlı yerel yetkililere youmlnelik şikayetleri ve Hititlere karşı
yardım talebi firavunun işbirliği yapmadığını kanıtladı ve buna ek olarak Hitit kralına
tabi olmaya ve fethettiği toprakları Hitit kralına teslim etmekten başka ccedilaresi
olmadığını da kanıtladı (Bryce 2005 171)
405r Asi Nehrinin kuzeyine Tuumlrkiyenin guumlneydoğusundaki Amik ovasında yer alan Tel Accedilanarsquoya
lokalize edilir (Bryce 2009 22-24 RGTC VI 5 RGTC VI2 2) 406ldquoBuumltuumln Amurru topraklarını kral iccedilin koruyorum Lordumrdquo (Sugi 1960 13)
119
Baaluya ve oğlu olduğu duumlşuumlnuumllen Beti-ilursquodan Azirursquoya yazılan bir mektupta
Lupakki komutasındaki Hitit birliklerinin Amka topraklarında olduğu ve şehirleri ele
geccedilirdiğini belirtildi Mittani Uumllkesi iccedilin daha endişe verici olansa Zitanarsquonın
komutasındaki 90000 Hitit piyade kuvvetinin Nuhašši Uumllkesirsquone geldiği
bildiriliyordu Hem kuzeyde Nuhašširsquoden hem de guumlneyde Amka uumlzerinden
Amurrursquoya karşı Hitit Krallığırsquonın bir saldırısına işaret etmekteydi Bu durumda
sadece tehlikede olan Amurru Krallığı değildi Hititler Amkarsquoyı istila edince Mısır
oumlzerkliğini ihlal etmişlerdi ve bu suumlreccedil devam ederse Suriyersquode bulunan Mısır
topraklarına fazla ihlal soumlz konusu olabilirdi (Bryce 2005 172 vd Klengel 1964 76
vd Schulman 1978 45)
Amurru kralı Mısır kralı ile goumlruumlşmek iccedilin Mısırrsquoa gitti ve doumlnuumlşte Aziru
Mısırrsquoa bağlılığını yardımcısı Baaluyarsquonın Amurru kralının yokluğunda başladığı
Ugarit kralı II Niqmaddu ve bir Hitit vassalının bir anlaşmazlığı suumlrduumlrerek korudu
İki youmlnetici arasında bir antlaşmaya varıldığında Aziru Hitit tebasında bulunan
Kadešli Aitakkama407 ile ittifak kurmaya başladı (Bryce 2005 173 Klengel 1964 74
vd Klengel 1999 157vd)
Mısır kralı ikinci kez Azirursquoyu Mısırrsquoa ccedilağırdı ancak Amurru kralı Hitit
kralının Nuhašši ve Amurrursquonun istila etmesinden korktuğu gerekccedilesiyle ziyareti
ertelemişti bu durumun sonrasında Azirursquonun bahanesi olduğu ortaya ccedilıkmıştır Aziru
boumllgedeki kendi konumunu guumlccedillendirmek iccedilin zaman kazanmak ve aynı zamanda
Mısırrsquoın isteklerini reddetmek iccedilin zaman kazanmaya ccedilalışmaktaydı Aziru Hitit
kralına hizmet edip etmeyeceğini ciddi olarak duumlşuumlnmeye başlamıştı Akhenaton
boumllgedeki diğer elccedililerinden aldığı raporlar sebebiyle endişelenmekteydi Soumlz konusu
raporlarda Azirursquonun Katnarsquodaki şehirleri ele geccedilirdiği ve Sidonrsquodan408 Zimredda ve
Kadešrsquoten Aitakkama ile işbirliği yaptığı belirtiliyordu Oumlzellikle Kadeš ile yaptığı
antlaşma firavunu harekete geccedilirdi ccediluumlnkuuml Aitakkama Kadeš tahtına bir Hitit vassalı
olarak yerleştirilmişti İhanet succedillaması ile Akhenaton Azirursquonun ya da oğlunun ona
407 EA 151 69-73 408 Beyrutrsquoun guumlneyinde Luumlbnan kıyısına lokalize edilir (Bryce 2009 649-652 RGTC VI 327)
120
oumlnceden belirttiği bir talepte bulundu409 ve Azirursquonun soumlzuumlnde durmasını istedi (Bryce
2005 174 Klengel 1964 74 vdd Noth 1948 230vd Murnane 1990 13)
Firavunun bu talebi karşılıksız kaldı ve Azirursquonun Hitit Uumllkesirsquone olan
bağlılığını accedilık bir şekilde ilan ettiği duumlşuumlnuumllmektedir Hitit kralı ile birkaccedil kez iletişim
kurduktan sonra I Šuppiluliuma ile bir vassallık antlaşması yaparak durumu
resmileştirdi410 Metinde Azirursquonun dost olduğu prensler arasında Mizri411 Hurri
Nuhašše Niya Halpa Kargamıš sayılmaktadır Hitit kralının korunmasına ve boumllgesel
ittifaklar yoluyla Hitit konumunun pekiştirilmesine bağlı olarak II Niqmaddu ve
Aitakkama gibi yerel youmlneticiler ile birlikte uumllkesini guumlvenli bir şekilde kurtarabildi
buna ek olarak oumllene dek Hitit İmparatorluğursquona sadık kaldı (Bryce 2005 175 Sir
Gavaz 2012 2829 Klengel 1964 63 vd Klengel 1974 72 vd Freydank 1960
356- 381 Beckman 1996 32-37)
Freydank tarafından I Šuppiluliuma doumlnemindeki Amurru Uumllkesi ile olan
ilişkisi şu şekilde kronolojik olarak sıralanmıştır
bull Hititlerin Suriyersquoye seferleri
bull Azirursquonun Hititler ile antlaşma yapması
bull Hititlerin daha sonra yaptığı Suriye ve Mittani uumlzerine seferleri
bull Aitakkamarsquonın Kadešrsquoten sınır dışı edilmesi
bull Yeni bir sefer iccedilin Aitakkama ile Hititlerin ittifakı
bull IV Amenofisrsquoin tahta ccedilıkışı
bull Hititlerin Suriye boumllgesine sefere devam etmeleri
409 ldquoŞimdi kral şoumlyle seslendi Qidsa (Kadeš) huumlkuumlmdarı barış yaptınız İkiniz birlikte yiyecek ve guumlccedilluuml
bir iccedilecek alıyorsunuz Ve bu doğru Neden boumlyle davranıyorsun Kralın doumlvuumlştuumlğuuml bir huumlkuumlmdarla
niccedilin barışın hellip Ama hizmetini kral iccedilin yaparsan kralının kralın senin iccedilin yapamayacağı şey nedir
Herhangi bir sebepten oumltuumlruuml koumltuumlluumlk yapmayı tercih ederseniz koumltuumlluumlğuuml hain olaylar yaparsanız o
zaman tuumlm ailenizle birlikte siz kralın baltası tarafından oumlluumlrsuumlnuumlzhellipVe sen yazdığında şoumlyle dedin
Kral Lordum bu sene beni bırak ve sonra gelecek sene kralım Lorduma gideceğim Eğer bu
imkansızsa oğlumu benim yerime goumlndereceğim-- Kral Lordun senin soumlylediklerine uygun olarak bu
yıl sana (şoumlyle) soumlyluumlyor Kendine gel (şimdi) ya da oğlunu goumlnder ve tuumlm toprakların yaşayan kralını
goumlreceksin (EA 162 22) (Bryce 2005 174 vd) 410 I Šuppiluliuma ile Amurru kralı Azirursquonun arasındaki antlaşma bkz CTH 49 KBo 1013 411 Hititlerrsquoin Mısır Krallığırsquonı belirtmek iccedilin kullandıkları kelime olarak belirtilmiştir (RGTC VI 273-
275 RGTC VI2 106)
121
bull Mukiš Halpa ve Kadešrsquonın Hitit ile iyi geccedilinmesi
bull Azirursquonun Mısırrsquoa karşı sadakat zamanı
bull Nuhaššeli Tette ile antlaşma yapılması
bull Azirursquonun Mısırrsquoda kalması
bull Mısırrsquodaki 18 hanedanın sonu
bull Hitit ve Amurru Uumllkesi arasında antlaşma yapılması (Freydank 1960 380 vd)
Azirursquonun oumlluumlmuumlnden sonra torunu Tuppi-Tešup tarafından Amurru Uumllkesi
kısa bir suumlre youmlnetildi ve II Muršili ile bir antlaşma imzaladı412 (Friedrich 1926
Beckman 1996 54-59 Miller 2008 543 Cohen 2017 303 Devecchi - Miller 2011
141) Mısırrsquoın boumllgedeki yeniden etki yaratmasına rağmen Tuppi-Tešuprsquoun Hititli
youmlneticilerine ihanet ettiğine dair bir kanıt bulunmamaktadır (Beckman 1996 54
Devecchi - Miller 2011 142)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı413 Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti
II Muwattalli Kadeš Savaşı sırasında Mısır tarafını tutan Amurru kralı Bentešinarsquoya
karşı oumlfkeliydi Krallık Hitit kontroluumlne geri getirildikten sonra Bentešina mahkemeye
ccedilıkarıldı ve tutsak edildi 414 Amurru kralına yapılan bu succedillama buumlyuumlk ihtimalle
yersizdi ancak yine de Amurru kralı Hitit Uumllkesirsquone nakledildi III Hattušili
Bentešinarsquonın goumlrevinden alınmasını istedi ve II Muwatallirsquode bunu kabul etti
Amurru kralının yerine Šapili isimli biri geccedilti Bentešina Yukarı Uumllkersquode III
412Nuḫašše ile Barga arasındaki sınır anlaşmazlığına ilişkin mahkeme kararı ve Amurrudan Duppi-
Tešub ile antlaşma bkz CTH 63 KBo 33 413 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1 414 ldquoGuumlneşimin seferleri ne olursa olsun o zaman Tanrılar beni destekliyorsa ve ben de Amurru
topraklarını fethederim Silahla fethetmek mi yoksa benimle barış mı yapsın Ve Amurru kralını ele
geccedilirdimhellip Tanrılara hediyeler vereceğimrdquoDua ve ruumlya metinleri parccedilaları bkz CTH 590 = KBo 996
(Bryce 2005 240 vd)
122
Hattušilirsquonin youmlnettiği Hakmišrsquoe415 goumlnderildi (Bryce 2005 240 vd Murnane 1990
54 Altman 2003 743)
Hakmišrsquote kaldıktan sonra Hitit kralı III Hattušilirsquonin kızı Gaššulawiya ile
evlenir Bentešinarsquonın adı bilinmeyen kızı da Hattušilirsquonin oğlu Nerikkali ile evlenir416
ve bu sayede Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquonin ilk hanımı olur artık Amurru soyu Hitit
kraliccedilesinin oğulları ile devam edecekti (Singer 1991(a) 168 Cohen 2017 303)
Bentešinarsquonın başka bir eşi olduğu bilinmesine rağmen antlaşma metninde417 soumlz
konusu evlilikler ile Hitit prensesinin Amurru Uumllkesirsquonde kraliccedile olması gerektiği accedilık
bir şekilde belirtilmiştir Prensesten doğacak olan erkek ccedilocukların ve soyun devamı
olan torunların Amurru tahtının varisleri olduğu da yine metinde yer almaktadır
Amurru tahtına Bentešinarsquodan sonra geccediltiği bilinen Šaušgamuwa soumlzuuml geccedilen
prensesin soyundan gelmektedir (Roumlllig 1974 20)
IV Tuthaliya tahtını korumak amacıyla 418 Amurru kralı Šaušgamuwa ile
antlaşma yapmıştır419 (Bryce 2005 301 Miller 2008 548) Antlaşmanın ilgi ccedilekici
konularından biri de Ahhiyawa Krallığırsquona ait olan gemilere uygulanan yasağın
metinde yer almasıdır420 (Devecchi 2010 244 Steiner 1989 395) Ayrıca Hitit kralı
Amurru kralına Amurru Uumllkesirsquone gelecek olan Asurlu tuumlccarları kabul etmemesini
aynı şekilde Amurrulu tuumlccarların da Asur Uumllkesirsquone gitmemesi iccedilin ambargo
uyguladığı bilinir 421 bu durum Asurrsquoun Miken ve Mısır Krallıkları ile ticaret
415 Amasyarsquoya lokalize edilir (RGTC VI 65-67 RGTC VI2 22-23) 416ldquoOğlum Nerikkali evliliğe Amurru Uumllkesi Bentešinanın kızını alacak Ve kralın kızı Gaššulawiyayı
Amurru Uumllkesirsquone evlenmek iccedilin Bentešinanın kraliyet evine verdim Amurru Uumllkesirsquonde o kraliccedile
olacak Kızımın oğlu ve torunu(ları) sonsuza kadar Amurru Uumllkesirsquoni youmlnetecekrdquo (Bryce 2005 268
Beckman 1983(a) 109 vd Ebeling 1926 379-380 Beckman 1996 96 Doğan-Alparslan 2012
123vd) 417 III Hattušili ile Amurru kralı Bentešinarsquonın antlaşması bkz CTH 92 418ldquoCcediluumlnkuuml ben seni yarattım Šaušgamuwa kayınbiraderim boumlylece Guumlneşi krallıklarında koru
Bundan sonra da krallığımın oğullarını torunlarını ve onların torunlarını koru Bununla birlikte
Guumlneşin meşru kardeşleri ve Guumlneşin babasının ešertu eşlerinin oğulları olanlar ikincisi olanları da
dahil olmak uumlzere kraliyet koumlkenli olanların hepsi onların hiccedilbiri krallığı arzu etmezler Mašturi gibi
davranmardquo (Bryce 2005 301 Beckman 1996 98-102 de Mieroop 2007 102vd) 419 IV Tuthaliya ile Amurru kralı Šaušgamuwa arasında yapılan antlaşma bkz CTH 105 420ldquoAhhiyawa Uumllkesirsquonin gemilerinin gitmesine izin vermerdquo (Devecchi 2010 244 de Mieroop
2007104) 421ldquoTuumlccarınız Asurrsquoa gitmeyecek ve onun tuumlccarının uumllkenize girmesine izin vermeyeceksiniz O
uumllkenizden geccedilemez Uumllkenize girerse onu alıp Majesteleriye goumlnderin Bu mesele sizin iccedilin bir yemin
altına yerleştirilmiştirrdquo (de Mieroop 2007 104)
123
yapmasına engel olacak ve Akdeniz duumlnyasındaki ticarette soumlz sahibi olamamasına
sebep olacaktır Antlaşmada Hitit Krallığırsquonın dostlarına dost duumlşmanlarına ise
duumlşmanca bir tavır sergilemesi istenmiştir422 (de Mieroop 2007 103 Devecchi 2010
246 Steiner 1989 399 vd)
IV Tuthaliyarsquoya ait olan bronz tablette Šaušgamuwarsquodan bahsedilirken ldquokralın
kayınbiraderirdquo teriminin kullanılması kral olmadan oumlnce Hitit prensesi yani IV
Tuthaliyarsquonın kardeşi ile evlenmiş olduğunu akla getirmektedir (Singer 1991(a) 172)
Bu evlilik Amurru ve Hitit uumllkeleri arasında yapılan uumlccediluumlncuuml evliliktir
Šaušgamuwarsquonın IV Tuthaliyanın kız kardeşi ile evlendiği anlaşılmaktadır
evlendiği kişinin Šaušgamuwarsquonın annesinin uumlvey kardeşi ya da kardeşi olduğu tahmin
edilir Ayrıca antlaşmada bir ardıllığın bulunmuyordu yani soyun devamı
beklenmiyordu (Roumlllig 1974 20) Šaušgamuwarsquonın bilinen son Amurru kralı olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010 175 Singer 1991(c) Sugi 1960) Ancak Singerrsquoe
goumlre Mahhaza isminde Šaušgamuwarsquodan sonra bir kralın varlığı goumlze ccedilarpmaktadır
Ugaritlsquote bulunan mektuplardan birinde423 ele geccedilen bir bilgide424 Amurru ve Ugarit
tanrılarının sayılması Ugaritli Abušgamarsquonın Amurrulu birine mektup yazdığı
ihtimalini guumlccedillendirmektedir Metinde yer alan kişinin adının Mahhaza olması
sebebiyle Amurru kralınının soumlzuuml geccedilen kişi olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Singer 2010
177) Amurru Krallığırsquona ait bilgiler Hitit Krallığırsquonın yıkılması ile birlikte son
bulmaktadır (Singer 1991(c) 69)
Amurru Krallığı coğrafi konumu nedeniyle Mısır Babil ve Ahhiyawa Uumllkeleri
ile yoğun bir ticari ilişki iccedilerisindeydi Hititlerin burayı vassal yapmasında şuumlphesiz
bu sebep de hakimdir Bentešinarsquonın Kadeš Savaşırsquonda Mısır lehine bir politika
izlediği ve bu sebeple Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderildiği bilinmektedir III Hattušili
422 ldquoMısır kralı majestelerinin [arkadaşı] olduğunda o da senin arkadaşın olacak [Ama]
majestelerinin duumlşmanı olduğu zaman o da sizin [duumlşmanın] olacaktır Ve bana eşit olan krallar Mısır
Kralı Babil Kralı Asur Kralı ve Ahhiyawa Kralıdır Mısır kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o
da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Babil
kralı majestelerinin arkadaşı olduğunda o da senin arkadaşın olacak ama majestelerinin duumlşmanı
olduğunda o da senin duumlşmanın olacak Asur kralı majestelerinin duumlşmanı olduğu iccedilin senin de
duumlşmanın olacaktırrdquo (de Mieroop 2007 103vd) 423 RS 1524+50 424ldquoBoumlylece Abušgama der ki [Ugarit Uumllkesi] kralı kardeşim şoumlyle diyor lsquoİyilik seninle olsun Amurru
tanrıları ve Ugarit tanrıları kralın tanrıları efendiniz sizi guumlvenle korusunrsquordquo (Singer 2010 177)
124
zamanında Bentešina ile olan ilişkilerin iyiye gittiği ve III Hattušilirsquonin kızı
Gaššulawiya ile Bentešinarsquonın evlenmesi ve III Hattušilirsquonin oğlu Nerikkalirsquonin
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile evlenmesi sonucunda iki uumllke arasındaki politik
ilişkilerin oldukccedila iyileştiği goumlzlemlenir Urhi-Tešup olayında Bentešinarsquonın III
Hattušili lehine bir propaganda yuumlruumlttuumlğuuml anlaşılmaktadır Bentešinarsquonın oumlnceden bir
eşi olduğu bilinmesine rağmen Gaššulawiya Amurru Uumllkesirsquone kraliccedile olarak
goumlnderilmiştir ve Amurru Krallığırsquonın soyunun Hititli prensesten devam etmesi şartı
konulmuştur Yaptıkları antlaşmalarda Ahhiyawa ve Asur Uumllkelerirsquone karşı yapılan
ambargo uygulamalarının da yer alması Hititlerin Amurrursquodaki guumlcuumlnuuml goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Hititler Amurru Uumllkesirsquoni krallıklarına katmakta oldukccedila başarılı bir
politika uygulamışlardır
125
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
III HITIT KRALLIĞI VE KOMŞU UumlLKELER ARASINDA YAPILAN
EVLILIKLER
Hitit Krallığırsquonın var olduğu doumlnemde Hititler doumlrt buumlyuumlk guumlccedil arasında
sayılmıştır Diğer buumlyuumlk guumlccedillerse Mısır Babil ve Asurrsquodur Hitit Krallığı soumlzuuml geccedilen
iki krallıkla yani Babil ve Asur ile yapılan diplomatik evlilikler sayesinde karşılıklı
siyasi ilişkilerini geliştirmeye ccedilalışmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde başarılı da olmuştur425
Eskiccedilağrsquoda devletler arasında kullanılan politik araccedillar arasında savaş ve ele
geccedilirme ile saraylar arası evlilikler antlaşmalar ve ittifaklar bulunmaktadır (Peker
2013 64) Hititlerin diplomasi alanındaki gelişmiş olduğu antlaşma metinlerinde net
bir şekilde ortaya ccedilıkar ve buna oumlrnek olarak eşitlik esasına bağlı olarak yapılan Kadeš
Antlaşması verilebilir (Peker 2013 74 Dinccedilol 1988 40) Hititccedile antlaşma kelimesi
ldquoishiulrdquo ya da ldquolingaisrdquo terimi kullanılmaktaydı ayrıca Akadccedila aynı anlama gelen
ldquorikiltu(riksu)rdquo ya da ldquomamiturdquo kelimesinin de Hattušarsquoda kullanıldığı bilinmektedir
(Beckman 2003 759)
Daha oumlnce de belirtildiği gibi eşit devletler ile yapılan antlaşmalarda şartlarındaki
duumlzende
bull Antlaşma belgesini hazırlayan huumlkuumlmdarın adını iccedileren kısım (Preablum)
bull Taraflar arasındaki ilişkiyi oumlzetleyen kısa tarihccedile
bull Antlaşma şartlarını iccedileren maddeler
bull Succedilluların iadesini iccedileren formuumll
bull Yemine şehadet eden tanrıların listesi
bull Yemini bozanın lanetlenmesi ve tarafların takdisi boumlluumlmleri şeklindedir (Dinccedilol
1988 36)
Krallar kız kardeşlerini ya da kızlarını rakip ya da kendine bağlı uumllkelerin
kralları ile evlendirerek bu uumllkeler ile ilişkilerini sağlamlaştırmışlardır Ayrıca bu
425 Ccedilalışmada ki yer alan Hitit ve ccedilağdaş kralların tarihlendirmeleri iccedilin bkz Tablo 31
126
sayede prenseslerin dış politika uumlzerinde pasif de olsa bir roluuml olduğunu
anlayabilmekteyiz (Taş 2007 114) Evlilik amacıyla goumlnderilen prenses iccedilin antlaşma
metninde bir statuuml belirtilmiyorsa gittiği saraydaki eşlerden biri oluyordu ve uumlst sınıf
değersizler olmanın oumltesine geccedilemiyordu Ccedilocuk doğurma ve kraliyetin diplomasi
aracı olarak goumlruumlluumlyorlardı (Ccedilelebi 2007 142)
Hitit Devletirsquonin politik ilişkilerine ilişkin diplomatik belgelerin buumlyuumlk bir
ccediloğunluğu Hitit başkenti olan Hattušarsquoda bulunmuştur diplomatik metinlere
ulaştığımız ikinci oumlnemli kent ise Ugaritrsquote ele geccedilmiştir (Dinccedilol 1988 40)
Eskiccedilağrsquoda yapılan kraliyetler arası evlilikler doumlnemin uluslararası politik
hayatında oumlnemli araccedillardan biridir Başarılı bir evlilik savaştan daha etkin daha
dayanıklı sonuccedillar getirmeliydi ve zamansız boşanmalar devletler arasında oluşan
dengeleri sarsabilirdi Hitit kralları ccedileşitli vassalları ile arasındaki iyi ilişkilerin
varoluşunda yasal ccedilıkarlara sahipti ve en azından bir noktaya kadar aralarında yaşanan
şiddetli uyuşmazlıkları oumlnlemek iccedilin ccedilaba sarf edecekti veya zaten ortaya ccedilıkmış
uyuşmazlıkları olsaydı da onlara son verecekti (Yaron 1963 23 vd)
Hitit ve Mezopotamyalı youmlneticiler kızları ve kız kardeşlerini yabancı uumllke
kralları ile evlendirdiklerinde onlara bu durumun uumlstuumlnluumlk verdiklerinden ccedilok mutlu
olurlardı Mısır firavunları yuumlksek ruumltbeli yabancı kadınları haremine sokmaktan
hevesli olmasına karşın yurt dışında bir kızlarını ya da kardeşlerini goumlndermeyi
kesinlikle istemezler Mısırrsquoda bulunan Babilli prensesin kardeşinin elccedilileri ile oumlzel
olarak goumlruumlşmesine izin verilmediğini ya da Zannanzarsquonın firavun Akhanatonrsquoun dul
eşi ile Mısır Uumllkesirsquone evliliğe giderken oumllduumlruumllmesi olayındaki gibi diplomatik evlilik
yapanların yeni ve yabancı sosyal ccedilevrelerinde tamamen guumlccedilsuumlz oldukları
duumlşuumlnuumllmektedir Lakin bu iki durumun tam tersi olarak I Šuppiluliumarsquonın evlendiği
Babilli prensesin eşinin oumlluumlmuumlnden sonra II Muršili ile iktidar muumlcadelesi verdiği
goumlzlemlenmektedir ama yine bu durum yeni kral tarafından toplanan oumlzel bir mahkeme
ile ccediloumlzuumlmlendiği anlaşılmaktadır (Beckman 2013 208 vd Miller 2017 98 vd)
Mektuplarda aile ilişkileri terminolojisi kullanıldığı goumlze ccedilarpmaktadır Bu
durum kraliyetler arası diplomatik değişimde oumlnemli bir rol oynamıştır İki buumlyuumlk
kralın birbirlerine kardeş olarak hitap etmesini iccedileren aile kavramı kendi
127
hanedanlarına mensup diğer uumlst duumlzey uumlyelere de bu şeklide hitap edilmesini
sağlamıştır yani II Ramsesrsquoin oğlu Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye ldquobabamrdquo olarak
yazdığı Ramses ve III Hattušilirsquonin Puduheparsquoya eşlik ettiği mektupta firavunun Hitit
kraliccedilesine ldquokız kardeşimrdquo Puduheparsquonın ise firavuna ldquoerkek kardeşimrdquo olarak hitap
ettiği goumlruumllmektedir (Bryce 2003(b) 74vd) Urhi-Tešup tahta ccedilıktığında Asur kralı
Adad-nirarinin yazdığı mektuba cevap olarak 426 Adad-nirarirsquoyi eşiti olarak
goumlrmediğini belirtti ve ldquokardeşrdquo kelimesini kullanmasını sert bir şekilde eleştirdi427
III Hattušilirsquonin ise bu hatayı duumlzelttiği goumlruumllmektedir428 (Bryce 2003(b) 76vd
Hoffner 2009 322vd)
Antlaşmalar evlilikler yolu ile pekiştirildikten sonra bu durum buumlyuumlk krallar
tarafından arasında yapılan mektuplaşmaların konularını oluşturmaktaydı (de
Mieroop 2006 168) Yapılan evlilikler Oumlnasya huumlkuumlmdarlarını sanki bir koumlyde
yaşıyorlarmış gibi aynı topluluğa ait oldukları duumlşuumlncesini guumlccedillendirmektedir Oumlrneğin
Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır kralı III Amenhoteprsquoi sarayının accedilılışına davet
ediyordu (de Mieroop 2006 169 Bryce 2003(b)80) II Ramses III Hattušili ile
Kadeš Barış Antlaşmasırsquonı imzaladıktan sonra Hitit kralını uumllkesine davet ettiği
goumlzlemlenmektedir III Hattušilirsquonin cevabı belli olmasa da başlangıccedilta daveti kabul
ettiği goumlruumllmektedir II Ramses bir mektubunda429 III Hattušilirsquonin mektubundan
alıntı yaparak Hitit kralının bu daveti onayladığını belirtmiştir430 (Bryce 2003(b) 80)
Saraylar arasındaki mesafe oldukccedila uzaktı ve gidiş-doumlnuumlş yolu aylarca zaman alırdı
bu durum goumlnderilen prenseslerin ve elccedililerin yaşamları iccedilin de buumlyuumlk tehlike arz
etmekteydi (de Mieroop 2006 169)
Bryce tarafından karşılıklı mektup goumlnderiminde belirli bir duumlzen olduğu
duumlşuumlnuumllmektedir Bu duumlzeni Hitit-Mısır oumlrneği ile şu şekilde accedilıklanmıştır
426 II Muwatallirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 171 427ldquoSize neden kardeşlik hakkında yazmalıyım İyi şartlarda olmayanlar geleneksel olarak kardeşlik
hakkında birbirlerine yazıyorlar mı Size kardeşlik hakkında hangi hesaba yazmalıyım Sen ve ben bir
anneden mi doğdukrdquo (Bryce 2003(b) 76vd Beckman 1996 138-139 Hoffner 2009 323vd) 428 III Hattušilirsquonin I Adad-nirarirsquoye mektubu bkz CTH 173 429 AumlHK No 422-25 430ldquoKardeşim bana şoumlyle yazmıştı Kardeşin sana gelecek ve Kral kardeşin seni ziyaret etme oumlnerisini
yerine getirecek ve kardeşin de senin topraklarına girecek Kardeşi huzurunda goumlruumlnmek iccedilinrdquo (Bryce
2003(b) 80)
128
bull Krallığın resmi dilinde ve krala danışarak katip bir oumln taslak hazırlar
Puduheparsquonın Ramsesrsquoe yazdığı mektup taslağı bu fikri ortaya koymaktadır
bull Taslaktaki hatalar duumlzeltilip eklenmesi gerekenler dahil edildikten sonra kral
taslağın son halini onaylar ve Akadccedilarsquoya ccedilevrilir
bull Akadccedila versiyonu Mısırrsquoa goumlnderilir Firavunun okuyabilmesi iccedilin Mısırcarsquoya
ccedilevrilir
bull Hitit Krallığırsquondan goumlnderilen mektuba Mısırca bir cevap hazırlanır ve
firavunun onayı na sunulması iccedilin oumln taslak olarak hazırlanır
bull Mısırca yazılan cevap mektubu firavundan onay aldıktan sonra Akadccedilarsquoya
ccedilevrilir
bull Akadccedila mektup Hitit Krallığırsquona gitmek uumlzere yola ccedilıkar ve Hattušarsquoya iletilir
(Bryce 2003(b) 56)
Mektuplaşmalarda yer alan konular arasında muhakkak ki en muumlhimi yakınlığı
suumlrduumlrmek amacı ile goumlnderilen hediye değiş tokuşu ile ilgiliydi Hediye verilmesinin
iki sebebi vardı huumlkuumlmdarların yerel olarak bulamadıkları luumlks malları elde etmelerini
sağlamak431 ve diğeriyse karşılıklı saygı prestij ve kardeşlik sistemini guumlccedillendirmekti
Hediyenin aynı değerinde bir hediyeyi goumlnderen tarafa vermek oumlnem arz ediyordu
ayrıca yeni kral tahta ccedilıktığında diğer krallardan hediye aldığı zafer kutlamalarında ya
da antlaşma yapıldığında karşılıklı hediye değiş tokuşu olduğu bilinmektedir (de
Mieroop 2006 170 Bryce 2003(b) 79vd)
Goumlnderilen hediyeler değerli ve yarı değerli malzemeden işlenmiş objelerden
oluşmakta ve mektuplardaki hediye listelerinden ayrıntılı bir şekilde
oumlğrenilebilmekteydi Ayrıca soumlz konusu olan hediyeler haydutlar iccedilin oldukccedila cazip
bir hedefti Kafile goumlnderilirken piyadelerden ve savaş arabalarından can ve mal
guumlvenliğinin korunması iccedilin yararlanılmaktaydı (Bryce 2015 40 Bryce 2003(b)
97vd)
431 Ender ve egzotik bir luumlks olan altın tuumlm taraflar iccedilin oumlzellikle oumlnemliydi Sadece Mısır topraklarında
altın madeni bulunduğu iccedilin Mısır hediye olarak altın goumlnderirken diğerleriyse at bakır zanaat
uumlruumlnlerihellip vb hediyeleri yollamaktaydılar (de Mieroop 2006 170)
129
Eski Oumlnasyarsquoda yapılan evliliklerin aşk evliliklerinden ziyade politik amaccedillı
evlilikler olduklarını kabul etmeliyiz Politik niyetler arasında her iki taraf siyasi
derecede eşit olarak guumlccedilluuml olsaydı aile bağlarının oluşturulması karşılıklı ilişkiyi
tarafsız kılabilirdi Evlilik ortaklarından biri taraflardan daha guumlccedilsuumlz olursa guumlccedilluuml olan
zayıf olanı bağlamak iccedilin bir kızını guumlccedilsuumlz olan tarafa verebilir zayıf ortaksa guumlccedilluuml
tarafta olan prensesin koruması hizmetini sunardı Ayrıca bu durum zayıf olan tarafa
aile bağlantısı sayesinde diğer nuumlfuzlu aileler ile arasında da prestij kazandığı dikkate
alınmalıdır Siyasi evlilikler krallığın topraklarına yeni dahil edilen halkları ya da
kabileleri entegre etmek ya da artık goumlz ardı edilemeyecekleri siyasi iktidar
muumlcadelesinde bu kadar guumlccedilluuml faktoumlr haline gelmek iccedilin kullanılabilir (Roumlllig 1975
11)
Diplomatik evlilikler başlangıccedilta ldquoBuumlyuumlk Guumlccedillerrdquo olarak anılan hanedanları
birleştirmek iccedilin kullanıldı ve bu tuumlr evlilikler buumlyuumlk devletler ve kuumlccediluumlk prenslikler
arasında uzlaşma aracı olması sebebiyle hızla yayıldı Şikayet ve ccedilatışma gibi başlıca
alanların kilit unsuruydu (Miller 2017 98) Askeri ve ekonomik accedilıdan da yararlı
olması sebebiyle zorunlu olarak değil goumlnuumllluuml bir katılım ile diplomatik evliliklerin
yayılımı daha da guumlccedillenmiştir Daha sonraki doumlnemlerdeyse soumlz konusu evlilikler
hoşgoumlruumlnuumln ve karşılıklı saygının bir işareti olarak kullanılmaya başlanmıştır (Roumlllig
1974 23)
Hanedanlar arası evlilik buumlyuumlk guumlccedilleri birbirine bağlayan ilişkilerin yanı sıra
şikayet ve ccedilatışmanın başlıca alanlarından birinin kilit unsuruydu ve bu konu aynı
zamanda Amarna Mektuplarının en ılımlı geccedilitlerinin bazılarını da iccedileriyor Amarna
doumlnemi Oumlnasya krallıklarının birbirleri ile evlilik yoluyla akraba olup ilişkilerini
guumlccedillendirdikleri bir doumlnemdir Mısır Babil Mittani Krallıkları arasında bir yapılan
evlilikleri konu alır Alašiyarsquoda Mısır ile evlilik gerccedilekleştirmek istemiş lakin
girişimin sonucu bilinmemektedir Hitit Krallığı ise bu doumlnemde hanedan arasında
yaşanan that muumlcadeleleri sebebi ile adından soumlz ettirememiş ve krallıklar arasında
yapılan soumlz konusu diplomatic evlilikler suumlrecindeki yerini alamamıştır
130
IIIA Babil Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIA1 Babil ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
Babil Krallığı Eski Oumlnasyarsquoda kurulan krallıklar arasında adından soumlz ettirenler
arasında yer almaktadır Hititler ile ilişkileri belirli krallar doumlneminde olmuştur Buumlyuumlk
guumlccediller arasında yer alan Hitit Mısır Mittani ve Babil Krallıkları arasında yapılan pek
ccedilok mektuplaşma sayesinde doumlnem ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahibiz
Babil Krallığırsquonın başkenti Babil Fırat Nehrinin bir kolu uumlzerinde yer alan
Bağdatrsquoın 90 km guumlneybatısında bulunan bir Guumlney Mezopotamya şehridir (Bryce
2009 99) Babilrsquoden ve Guumlney Mezopotamyaya guumlneyden Bağdattan Basra
Koumlrfezine uzanan boumllgeyi kapsamaktadır (Bryce 2009 103)
I Muršilirsquonin Babilrsquoi fethi Eski Krallık doumlnemindeki Hitit askeri başarısını
goumlstermesi accedilısından oldukccedila oumlnemlidir Bu doumlnemde Babil yağmalanmış ve tanrıları
alınmıştır (Oates 2004 89 Brinkman 2017 7 Klengel 1999 63) Babil Krallığı ile
Halpa kentinin yakın ilişkisi sebebiyle I Muršilirsquonin boumllgeye sefer duumlzenlediği
duumlşuumlnuumllmektedir Buumlyuumlk olasılıkla Hammurabi hanedanının oumlluumlmuumlne işaret etmekte
ve Babilrsquoin tarihinde bir doumlneme son bulmaktadır Sonraki doumlnemlerde Babil
tarihinden bahsedilirken ldquoŠamšuditana zamanında Hititler Akkadrsquoa doğru
yuumlruumlduumllerrdquo432 ifadesi ile geccedilmişe atıf yapılmıştır Hammurabi hanedanının son uumlyesi
Šamšuditanarsquodır ve soumlz konusu Hitit saldırısı Babil kralının oumllduumlğuuml tarihte yani lsquoOrta
Kronolojirsquo olarak adlandırılan MOuml 1595rsquoe tarihlendirilmiş olmalıdır Hitit metinleri
konu ile ilgili Babil kralına atıfta bulunulmaz Aynı şekilde Babil vesikalarında da Hitit
kralının adından bahsedilmemektedir yine de Hititlerin Babilrsquoi fethettiği bilinmektedir
(Bryce 2005 98)
Hititlerin Babilrsquoin fethi sırasında Marduk heykelini aldıkları bilinir Babil
arşivinde Marduk Kehaneti ismili metnin bir kopyası sayesinde Marduk heykelinin
geri doumlnuumlşuuml ile ilgili bilgiler verilmektdir433 Babilrsquoin fethi ile ilgili bilgi veren bir
432 BM 96152 Babil Chronicle 20 Satır 11 (ed Grayson 1975 156) 433 Hattiye gidiyorum emrini verdim Hattiyi araştırdımsoruşturdum Onun orta yerinde Anu-
guumlcuumlmuumln tahtını kurdum Onun orta yerinde 24 yıl oturdum Onun orta yerinde Babilliler ile ticar[et]i
tesis ettim Onun [ ] onun varlıklarını değerli şeylerini Sippar Nippur [ve Bab]ilin [iccedilinde] goumlzettim
[ Bir Babil kralı] ortaya ccedilıktı ve beni Babile getirdirdquo (Peker 2009 52)
131
başka ccedilivi yazılı belge ise Agum-kirkime metnidir Agum-kirkime metninde 434
Hititlerin aldığı heykelin Hana şehri etrafından geri alındığından bahsedilir Metinde
geccedilen ldquoHanardquo kelimesinin Hititleri ifade ettiği duumlşuumlnuumlluumlr Hititlerin aldığı soumlz konusu
heykel 24 yıl sonra Babil şehrine geri doumlnmuumlştuumlr (Peker 2009 52-55 Brinkman
1972 281)
Hitit kralı I Muršilirsquonin seferlerinden uzun vadeli kazanımlar goumlrmek zordur
Oumlzellikle Babil seferi amacı ve Muršilinin bunun beklentileri ile ilgili bazı temel
soruları guumlndeme getirmektedir I Muršilirsquonin Hitit topraklarını Haleprsquoten Babilrsquoe
kadar genişletmeyi sanmadığı duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml soumlz konusu boumllge Hitit
topraklarından oldukccedila uzakta bulunuyordu ve boumllgede Hitit hakimiyetini tesis etmek
oldukccedila zor olurdu Dolayısıyla Babilrsquoin fethi bu boumllgede bir Kassit hanedanının
kurulmasına olanak sağlayacaktır (Bryce 2005 99)
Hitit seferleri Hititlerle Kassitler arasındaki ittifaktan Hititlerin Babilin
zengin yağmacıları olma teşviğinden ve Kassitlerden Babilde yeni bir youmlnetici
hanedanı yaratma ihtimalinden doğmuştur Hitit-Kassit ittifakı hem Suriyede hem de
Anadoluda hali hazırdaki huumlrriyet siyasi ve askeri genişleme tehdidine yardım etmiş
olabilir Nitekim Halep ve Babilin yok edilmesini kaydeden belgenin pasajı da
Hurriler ile Hititlerin ccedilatışmasına atıfta bulunmaktadır Babil seferi I Muršili
tarafından sadece ganimet iccedilin değil boumllgedeki Hurri tehdidine karşı gelecekteki
Kassit hanedanının desteğini kazanmak iccedilin de uumlstlenilmiş olabilir (Bryce 2005 99)
Kassitlerin boumllgede yer alan I Deniz Uumllkesi hanedanı ile bir muumlcadele iccedilerisinde
olduğu bilinmektedir Kassitlerin Hitit ilerleyişinin karşı durmamalarının ya da
duramamalarının sebeplerinden birinin de bu olduğu oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Peker 2009
59)
434 ldquoBuumlyuumlk [tanrılar] safkutsal ağızlarıyla Esagilin [ve] Babilin efendisi Mardukun Babile geri
doumlnmesini emrettikleri zaman Marduk Tintire geri doumlnmek iccedilin yola koyuldu Benim [huumlkuumlmdarlığımı
seven] Mardukun [geri doumlnuumlşuumlnuuml] dikkatle duumlzenledim Marduku Babile geri almak iccedilin yola ccedilıktım
benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduka yardım ettim ve Šamaša koyun kahini aracılığıyla sordum Bir
uzak uumllkeye Hanalıların Uumllkesine (elccedili) goumlnderdim ve onlar Marduk ve Sarpanitumu elleriyle
aldılar Benim huumlkuumlmdarlığımı seven Marduk ve Sarpanitumu Esagil ve Babile geri getirdim Onları
soruşturmada onaylanmış olduğu uumlzere Šamašın evine geri getirdimrdquo (Peker 2009 53)
132
Seferin bir başka amacı ise kişisel ya da teşvik edici olabilirdi I Hattušili
doumlneminde yapılan savaşlar sebebiyle I Hattušili Akkad kralı Sargonrsquoa rakip olarak
goumlsterilmiş ve uumln kazanmıştı Bu geleceğin devamını sağlamak iccedilin I Muršili de
dedesinin askeri icraatlerine eşit buumlyuumlkluumlkte askeri işler yapmak zorunda kalmış
olabilirdi435 (Bryce 2005 99)
III Hattušilirsquonin Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta436 III Hattušili ve
II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir lakin
iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin Babil
kralı Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan DUMUMUNUS GAL
terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile evlendiği goumlruumlşuuml ortaya
atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin
III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-Turgu ve II Kadašman-Enlil
sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin Babil olduğu oldukccedila
muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
Kadašman-Turgursquonun veliaht olan oğlu erken yaşta oumllduumlğuuml iccedilin Babilrsquode Hitit
karşıtı olduğu bilinen vezir İtti-Marduk-balatu guumlccedil kazanmıştı bu sebepten oumltuumlruuml III
Hattušili tahta II Kadašman-Enlilrsquoin ccedilıkmasını sağlamaya ccedilalışmış437 ve bu durum
Babil Uumllkesirsquonde hoş karşılanmamıştır Hitit kralı II Kadašman-Enlilrsquoi Asur Uumllkesi
uumlzerine sefere teşvik eder438 (Oates 2004 98 Klengel 1999 271)
435 Halep ve Babil Kuzey Suriye ve Mezopotamyada Mari doumlneminden bu yana (MOuml 19 yy ve 18
yy) en guumlccedilluuml krallıkların merkezleriydi Muršili onları fethettikten sonra yalnızca dedesinin kalıbında
bir savaşccedilı olmadığını aynı zamanda Suriye ve Mezopotamyanın buumlyuumlk krallarının da değerli bir
halefini olduğunu goumlsterdi (Bryce 2005 99) 436 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110 437ldquoTanrılar beni yaşatır ve egemenliğimi korurken baban oumllduuml ve ben kardeşlik ilişkilerimize yaraşır
şekilde onun yasını tuttum Babanın oumlluumlmuumlnden sonra yapılması gerekenleri yaptıktan sonra
goumlzyaşlarımı kuruladım ve Karduniašrsquoa [Babil Uumllkesi] bir elccedili goumlnderdim ve Karduniaš yuumlksek
goumlrevlilerine şu mesajı ilettim lsquoKardeşimin oğlunu kral olarak tutmazsanız size duumlşman olur ve gelip
Karduniašrsquoı istila ederim ama eğer krallığı devam ederse bir duumlşmanınız size karşı ayaklandığında
veya herhangi bir tehlikeyle karşılaştığınızda bana haber verin gelip size yardım ederimrsquo O guumlnlerde
kardeşim daha ccedilocuk olduğu iccedilin kimse bu tabletleri ona okumamıştır herhalde Artık o eski yazıcılar
hayatta değiller tabletler arşivlerde bile tutulmuyor sana nasıl okunsun kirdquo (Beckman 1996 134
Mineck 2006 277 Oates 2004 98) 438ldquoKardeşime daha soumlyleyeceklerim var Duyduğuma goumlre kardeşim artık bir erkek olmuş ve sıkccedila ava
gidiyormuş Tanrı Adad kardeşim Kadašman Turgursquonun oğlunun adını boumlyle uumlnluuml ettiği iccedilin ccedilok
mutluyum Derim ki lsquoGit ve duumlşman [Asur] uumlzerine bir saldırı duumlzenle ve ben de kardeşimin kaccedil duumlşman
oumllduumlrduumlğuumlnuuml oumlğreneyim Kardeşime derim ki lsquoBaban iccedilin savaşa hazırlık yapan ve sonra da evde
oturan kral derlerdi Duumlşman topraklarına bir ve duumlşmanı yenrdquo (Beckman 1996 137 Mineck 2006
279 Oates 2004 98)
133
Babil-Hitit ilişkisi Hititlerin Babilrsquoi fethi ve yağması ile başlamış ve Babil
hanedanının değişmesine sebep olmuştur Babil ile siyasi ilişki savaş ile başlamış olsa
da sonrasında oldukccedila dostane ilişkiler kurulmuştur Buumlyuumlk guumlccediller doumlneminin soumlzuuml
geccedilen iki oumlnemli krallığı arasında kralların birbirine mektup goumlnderdikleri kızlarını
verdikleri ve akraba oldukları goumlruumllmektedir Kralların birbirleri ile iyi geccedilindikleri
soumlylenebilir III Hattušilirsquonin Babil Krallığırsquonın siyasi hayatına karışmaya ccedilalışması
Babilliler tarafından hoş karşılanmamıştır Ayrıca Hitit kralının Asur tehlikesine karşı
Babil kralını Asurrsquoa karşı bir sefere teşvik ettiği goumlruumllmektedir III Hattušili Babil
Krallığırsquona olan tutumunda oldukccedila hassas davranmış ve dostane ilişkilerinin
bozulmaması iccedilin elinden geleni yapmıştır
IIIA2 Babil Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Babil Krallığı Eskiccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar soumlzuumlnuuml ettirmiş ve doumlneminde
kuumlltuumlruumlnuuml diğer toplumlara yaymış bir krallıktır Hitit ve Babil Krallıkları arasındaki
mesafe guumlnuumlmuumlz ulaşım araccedillarıyla yakın olsa da Eskiccedilağrsquoda bir hayli uzaktı lakin bu
durum siyasi ticari ve sosyal ilişkilerin kurulmasına tabiki engel değildi Babil Krallığı
ile yapılan diplomatik evliliklerin bakacak olursak
bull Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Malnigal ya da Tawananna ile evlenmesi
bull Babil kralı II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile evlenmesi
bull Hitit kralı IV Tuthaliyarsquonın adı bilinmeyen Babilli bir prenses ile evlenmesidir
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın Babil Uumllkesirsquonden gelen eşi Tawananna439 Hitit
sarayında yıllar geccedilirdikccedile guumlcuumlnuuml ve nuumlfuzunu arttırmış goumlruumlnmektedir Ugarit kralı
II Niqmaddu ile yapılan antlaşmadaki muumlhruumln uumlstuumlnde isminin yazdığı bilinmektedir
I Šuppiluliumarsquonın saltanatının ilerleyen yıllarında daha guumlccedilluuml bir konuma geldiği
duumlşuumlnuumllmektedir I Šuppiluliumarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra da kraliyet ailesine
huumlkmetmeye devam etti ve yeni kral Arnuwandarsquoyı hareketleri ile kızdırdı Babilli
prenses konumunun taşıdığı tuumlm guumlccediller ve ayrıcalıklar ile kocasının oumlluumlmuumlne rağmen
kendi yaşamı boyunca kraliccedilelik makamını koruyacaktı Doumlneme ait metinlerde440 II
439 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 440 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
701 5- 13= KBo 14 4
134
Muršililsquonin ve Arnuwandarsquonın Tawanannarsquoya karşı hoşgoumlruumlluuml olduğu ifade
edilmektedir441 (Bryce 2005 207)
II Muršilirsquoye goumlre442 Tawanannarsquonın hazine dairesini aradığı desteğe yardım
iccedilin soyduğu iddia edildi ve šiwanzanni-rahibesi olarak konumu kurbanları adakları
ve tapınak arazilerini tahsis etme yetkileriyle devlet kuumlltuumlnuumln varlıkları uumlzerinde buumlyuumlk
bir kontrol sahibi olması sağlanmıştır443 II Muršili ilk başta uumlvey annesine karşı
harekete geccedilmekten kaccedilındı ve Tawanannarsquonın isminin yazılı olduğu bir dizi muumlhuumlr
kralın Tawanannarsquonın kraliccedilelik statuumlsuumlnuuml kabul ettiğini goumlstermektedir buna ek
olarak II Muršilirsquonin yaptığı seferlerin uzun suumlreli olması Tawanannarsquonın davranışları
uumlzerinde kısıtlayıcı bir etki yapmasını etkilemiş olabilir (Bryce 2005 208)
II Muršilirsquonin eşi Gaššulawiyarsquonın 444 hastalığının gizemli olduğu
duumlşuumlnuumllmekteydi ilk olarak hastalık tanrıccedila Lelwanirsquoye atfedildi prensesin kuumlltuumlnuumln
ihmal edildiği iddiasıyla cezalandırıldı lakin Gaššulawiya eşinin saltanatının
dokuzuncu yılında oumllduuml II Muršili eşinin oumlluumlmuumlnden kraliccedileyi sorumlu tuttu ve eşine
kara buumlyuuml yaptığını duumlşuumlnduuml445 Tanrılar Tawanannarsquonın succediluna karar verdi ve II
Muršilirsquode bunu onayladı Tawananna saraydan kovuldu fakat hayatı bağışlandı446
441 ldquoAma babam bir tanrı olduğunda Arnuwanda kardeşim ve ben Tawanannaya hiccedilbir zarar
vermedik ya da herhangi bir şekilde onu aşağılamadık Kralın evine ve Hatti topraklarına babamın
oumlmruumlnuumln huumlkuumlm suumlrduumlğuuml gibi erkek kardeşimin hayatında da onları youmlnetmişti Ve kardeşim bir tanrıya
doumlnuumlştuumlğuumlnde Tawanannaya hiccedilbir koumltuumlluumlk yapmadım ya da hiccedilbir şekilde onu aşağılamadım Kralın
evini ve Hatti topraklarını babamın ve benim kardeşimin hayatında youmlnetirken aynı şekilde onları
youmlnetmiştir Ve eşinin yaşamında (yuumlreğine ()) Ve eşinin yaşamında ona olan şeylerin yasaklandığı
guumlmruumlklere [bunlar iccedilin hiccedilbir değişiklik yapmadım ]rdquo (Bryce 2005 207) 442 II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH
70 = KUB 144 443ldquoTanrılar babamın tuumlm evini vasi Tanrısı ve Tanrının ldquotaş evirdquo ni ldquotaş evinerdquo nasıl ccedilevirdiğini
goumlrmuumlyor musunuz Šanhara diyarından getirdiği bazı şeyler (oumlr Babil) Hatti [] de diğerlerine teslim
ettiği nuumlfusa () O hiccedilbir şey bırakmadı Babamın evini yok ettirdquo (Bryce 2005 208) 444 Detaylı bilgi iccedilin bkz IA2b 445ldquoBenim cezam karımın oumlluumlmuuml Bu daha iyi oldu mu Onu oumllduumlrduumlğuuml iccedilin hayatım boyunca ruhum
karanlık oumlluumller diyarına gider Benim iccedilin dayanılmaz oldu () Bana () Yas verdi Tanrılar kimin
gerccedilekten cezalandırıldığını bilmiyor murdquo II Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın
succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo 48 II 24ndash6 iii 1ndash4 (Bryce 2005 209) 446ldquoOnu idam etmedim ama onu šiwanzanni-rahibeliği makamından aldım Kehanet makamından
azledilmesi gerektiğine karar verdiği iccedilin onu goumlrevden aldım ve ona bir ikamet yeri verdim Onun
arzusu hiccedilbir şeyden yoksun Yiyecek ve iccedilecek var Her şey onun emrinde duruyor Onun iccedilin hiccedilbir
şey eksik değildir O yaşıyor Goumlzleriyle cennetin guumlneşini goumlruumlyor Ve hayattan biri olarak ekmeği
yiyor Benimki sadece bu bir cezadır Onu bir şeyle cezalandırdım onu saraydan aşağı goumlnderdim
Onu šiwanzanni-rahibe makamından tanrılardan alıkoydum Benimki sadece bu bir cezadırrdquo II
135
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir metinde Hitit kralı III Hattušili kraliccedileye
yapılanlara dahil olmadığını belirtti447 (Bryce 2005 208-210)
Hitit-Babil arası mektuplaşmalar sayesinde anladığımız konulardan biri de
Hitit Krallığırsquonın Babil Krallığırsquondan doktor talep ettiğidir448 II Muwatalli doumlneminde
Hattušarsquoya geccedilici olarak gelen iki doktorun varlığı bilinmekte ve III Hattušili
doumlneminde bir rahip goumlnderildiği anlaşılmaktadır Doktorlar ve rahip Babilrsquoe geri
doumlnmeyince Kadašman-Enlil Hitit Krallığırsquonda yasadışı olarak alıkonulduklarını
iddia etti III Hattušili Babil kralının bu iddiasını reddetti III Hattušili ağabeyinin
onları zorla alıkoyduğunu belirtti449 ve şu an onların nerede olduğu ile ilgili bir fikrinin
olmadığını soumlyledi Doktorunsa durumunun iyi olduğu haberini verdi450 ve uumllkesine
doumlnmekte oumlzguumlr olduğunu accedilıkladı 451 III Hattušilirsquonin talebi uumlzerine Kadašman-
Enlilrsquoin bir başka doktoru Hattušarsquoya goumlndermeyi kabul ettiğini goumlrmekteyiz
Doktorun bilinmeyen bir sebepten oumltuumlruuml oumllduumlğuuml ve III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumln normal
yollardan olduğunun ispatı iccedilin doktorun malları ve doktorun babasını ile birlikte
goumlrevlilerini goumlnderdi Ayrıca Babilrsquoden heykeltraş istediğini de ekledi (Bryce
2003(b) 118vd Beckman 1996 132-137)
III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir mektupta452 III Hattušili
ve II Muwatalli zamanından beri Babil ile olan dostane ilişkilerden bahsetmektedir
lakin iki krallık arasında yapılan bir evliliğin soumlzuuml geccedilmez Hitit kralı III Hattušilirsquonin
Muršilirsquonin I Šuppiluliumarsquonın dul eşi Tawanannarsquonın succedilları ve suumlrguumlnuuml iccedilin duası bkz CTH 71= KBo
48 II 9ndash20 (Bryce 2005 209) 447ldquoTawanannaya karşı davada hizmetkarınız sarayda gerccedilekleşti babam Tawanannanın guumlcuumlnuuml
reddettiğinde kraliccedile tanrının hizmetccedilisi olsa da sen tanrıccedila hanımım tanıyan tek kişi sizdiniz
Ruhunuzda kraliccedilenin guumlcuumlnuumln kısıtlanması iradenizle uyumluysa ya da olmasaydıhellip Bana gelince ben
bu meseleye hiccedilbir şekilde katlanamadımrdquo III Hattušili ve Puduheparsquonın Arinnarsquonın Guumlneş
Tanrıccedilasırsquona duası bkz CTH 383= KUB 147 ve KUB 2119 (Bryce 2005 210 Beckman 1983(a)
109) 448 III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 449 ldquoErkek kardeşim Muwatallinin huumlkuumlmdarlığı sırasında bir rahip aldılar Bir doktor ve onları
Hattirsquode alıkoydu onunla tartıştım lsquoNeden onları alıkoyuyorsun Doktoru goumlzaltına almak doğru
değildir rdquo III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172=KBo 110 KUB 372
(Beckman 1996137 Bryce 2003(b) 118) 450 ldquoAslında burada iyi benim akrabam olan bir kadın ile evlirdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b)
118) 451ldquoEğer diyorsaldquo Kendi uumllkeme doumlnmek istiyorum rdquo uumllkesine geri doumlnecek Raba-ša-Marduku
goumlzaltına alabilir miydim rdquo (Beckman 1996 137 Bryce 2003(b) 118) 452III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172 = KBo 110
136
Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe goumlnderdiği bir başka mektupta yer alan
DUMUMUNUSGAL terimi sebebiyle IV Tuthaliyarsquonın Babilli bir prenses ile
evlendiği goumlruumlşuuml ortaya atılmıştır III Hattušilirsquonin Babil kralını buumlyuumlk kral olarak
goumlrduumlğuuml mevcut dizelerin III Hattušili zamanından kalma olduğu ve Kadašman-
Turgu ve II Kadašman-Enlil sırasıyla baba ve oğulu işaret ettiği mektubun adresinin
Babil olduğu oldukccedila muhtemeldir (Houwink ten Cate 1996 44)
III Hattušilirsquonin doumlnemine ait bir kahinin varlığı ile Kadašman-Turgursquonun
kardeşine goumlnderdiği bir hekimin varlığı goumlz oumlnuumlnde bulundurulursa Babilli prensesin
Hitit prensi ile ya da Hitit prensesinin Babil kralı ile evlendiği duumlşuumlnuumllmektedir
Yukarıda bahsedilen metnin yazıldığı zamanın II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının son
zamanlarında geccediltiği duumlşuumlnuumllmektedir ve soumlz konusu evliliğin henuumlz gerccedilekleşmediği
anlaşılmaktadır Konu ile ilgili kaynaklardan sonuncusu453 evlilik muumlzakerelerinin
Kadašman-Turgu zamanında henuumlz sonuccedillanmadığı anlaşılmaktadır Mısır ve Hitit
Uumllkeleri arasında yapılan evliliği terminus post quem kabul edersek II Ramsesrsquoin 34
yılı Kadašman-Turgursquonun oumlluumlmuuml ve II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının ilk yıllarında
arasında yer alacaktır ve bu durum da II Kadašman-Enlilrsquoin ilk yıllarını evlilik
soumlzleşmeleri ile sonuccedillanması iccedilin muhtemel bir zaman yaratacaktır II Ramsesrsquoin
saltanatının 16 yılı II Kadašman-Enlilrsquoin 1 saltanat yılı kabul edilirse II Ramsesrsquoin
34 yılı II Kudur-Enlilrsquoin saltanatının sonuna duumlşecek ve terminus ante quem kabul
edilecektir Bu durum da III Hattušilirsquonin II Kadašman-Enlilrsquoe evlilikten soumlz etmeyen
mektubu ile Puduheparsquonın kutlama iccedilin II Ramsesrsquoe yazdığı mektup arasında on yıl
gibi tahmini bir zamana izin verecektir II Kadašman-Enlilrsquoin saltanatının sonuna
doğru ya da huumlkuumlmdarlığı doumlneminde evlilikler bir suumlre daha kutlanacaktır (Devecchi
2017 118vd)
IV Tuthaliyarsquonın eşinin adı bilinmese dahi Puduhepa ile II Ramses arasındaki
bir mektuptan yola ccedilıkarak454 Babilli prenses olduğu duumlşuumlnuumllmektedir455 Amurrursquonun
kızı olarak belirtilen kişi Nerikkali ile evliydi Babilrsquoin kızı da muhtemelen IV
453 Farklı mektupların fragmanları bkz CTH 210 = KUB 26 88 454 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB XXI 38 455ldquoKraliccedilenin benim aldığım Babilrsquoin kızı ve Amurrursquonun kızı Hatti halkından oumlnce benim iccedilin bir
oumlvguuml kaynağı değil miydi Buumlyuumlk Kralın kızını bir yabancıyı kızım olarak aldım (Bryce 2005 297
Miller 2017 99 Beckman 1996 128)
137
Tuthaliyarsquonın eşi olmalıydı (Bryce 2005 297 Beckman 1983(a) 110 Singer
1991(b) 265vd Klengel 1999 288vd)
II Ramses Babil Uumllkesi ile yapılan evlilik haberine tepki goumlsterdi ve artık
Babil tahtında oturan kişinin ldquoBuumlyuumlk kralrdquo olarak anılmaması gerektiğini belirtti456
Mektupta bahsi geccedilen Babil kralı II Kudur-Enlil olmalıydı ve II Ramsesrsquoin Babil
kralını kuumlccediluumlmseyici ifadelerine rağmen Hitit youmlnetimi Babil kralını ldquoBuumlyuumlk kralrdquo
olarak goumlrmeyi suumlrduumlrduuml Hitit ve Babil Uumllkeleri arasında soumlz konusu evlilik
gerccedilekleştiyse bu II Kudur-Enlil tahta ccedilıkmadan oumlnce babasının doumlneminde yapılmış
olmalıydı Yapılan evlilik iki uumllke arasındaki bağları guumlccedillendirdi ve Asur tehlikesine
karşı soumlz konusu bağların kuvvetlenmesi oldukccedila oumlnemliydi Nerikkali bir vassal
youmlneticinin kızı ile evliyken IV Tuthaliyarsquonın buumlyuumlk kralın kızı ile evlendirilmesi
onun statuuml bakımından uumlstuumln oması accedilısından da oumlnem teşkil etmekteydi IV Tuthaliya
doumlnemine tarihlenen bir fal metni Babilli prenses ve Puduhepa arasındaki
anlaşmazlıklar ile ilgili bir takım bilgileri iccedilermektedir457 (Bryce 2005 297 vd) Bu
konuda Pattiya isimli bir kadının adı geccedilmektedir ve bu kişinin IV Tuthaliyarsquonın
kayınvalidesi olabileceği fikri oumlne suumlruumllmuumlştuumlr (Singer 1991(b) 332) ve Devecchirsquoye
goumlre bu tezin aşağıdaki nedenlerden dolayı doğruluğunun duumlşuumlk olabileceği duumlşuumlnuumlluumlr
bull Kehanet metninde 458 kraliccedile Puduhepa IV Tuthaliya olduğu duumlşuumlnuumllen kralın
Pattiyarsquonın kızı ile evli olduğu soumlylenir ama metinde Pattiyarsquonın kızı
DUMUMUNUSGAL olarak geccedilmez459
bull Eğer Pattiya Babilli prensesin annesiyse bir Babil kraliccedilesi olmalıydı ve bir Babil
kraliccedilesi neden Hitit Uumllkesinde bulunmaktaydı
bull Pattiya Hitit mahkemesinden ceza aldı ve Arušna tanrısının hizmetine girdi460 lakin
bir Babil kraliccedilesinin kovulup bu kadar kolay bir şekilde uzaklaştırılabileceği pek
olası goumlzuumlkmemektedir
456ldquoEğer lsquoBabil Kralı Buumlyuumlk Bir Kral değil derseniz o zaman Babilin durumunu bilmiyorsunuzrdquo
(KUB 2138 oumly 55ndash6) (Bryce 2005 297 Beckman 1996 128 Hoffner 2009 286vd) 457 Bkz Boumlluumlm I2B5 458 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85 459 Soumlz konusu durum kraliccedilenin kimliğini doğrulamamızı zorlaştırmaktadır DUMUMUNUSGAL
olarak geccedilmemesi Babil hanedanına mensup olup olmaması ile ilgili mevcut sorunun guumlncelliğini
korumasına neden olmaktadır 460 Arušnarsquonın tanrılarının kuumlltuuml hakkında bir kehanet metni bkz CTH 566 = KUB 2270 oumly 85
138
bull Pattiya Babilce bir isim olmayıp muhtemelen Hurrice bir isimdir (Devecchi 2017
119 vd)
IV Tuthaliyarsquonın Babill bir prenses ile evlendiğini ccedilivi yazılı belgelerden
bildiğimiz iccedilin Pattiyarsquonın Babilli olduğu duumlşuumlnmeliyiz Babil sarayında sadece
kraliccedileler kralın eşi olarak bulunmuyordu Cariyeler ve ikinci eşler de sarayda
bulunmaktaydı Bu sebeple bizce Pattiyarsquonn kraliccedileden ise Babil sarayında yer alan bir
cariye olabileceği fikrini akla getirmektedir ccediluumlnkuuml cariyeden doğan ccedilocukların da
prens ve prenses unvanı aldıkları bilinmektedir
II Kudur-Enlil ile Hitit prensesinin evliliklerinden olan oğullarının Babil kralı
tarafından oğul olarak adlandırılmaması muhtemeldir Hitit kralları prenseslerini
yabancı youmlneticiler ile evlendirirken evlilikten doğacak olan ardılların ileride kral
olmaları gerektiğini duumlşuumlnmektedir ve bu durum Babil ile yapılan evlilikte de
geccedilerliliğini korumaktadır Babilliler ise Hitit prensesinin oğlunu gayrimeşru mirasccedilı
sayabilirlerdi Ardılı Hattušarsquoya goumlndermek sorunu ccediloumlzmeyecekti ccediluumlnkuuml Hititler bu
durumu sessizce kabul etmeyecekti ve ardıl Hitit kralının elinde bir koz olurdu Bu
sayede onu Babil tahtına oturtabilmek iccedilin her şeyi muumlmkuumln kılacaktı (Devecchi
2017 121)
Eski Oumlnasyarsquonın oumlnemli guumlccedillerinden biri olan Babil Krallığı ile aradaki
kilometrelere rağmen başarılı bir politika izlendiği anlaşılmaktadır Bu durum ilk başta
Babilrsquoin fethi ile başlasa da sonrasında yapılan ccedileşitli evlilikler ile ortam yumuşatılmış
ve krallar adeta birbirlerinin kardeşi olmuşlardır Doumlnemin buumlyuumlk guumlccedillerinin bir ccedilatı
altında toplandığı ve savaştan ziyade barışın huumlkuumlm suumlrduumlğuuml hediye değiş tokuşu ile
de bu durumun pekiştirildiği goumlruumllmektedir Ayrıca Hitit sarayına gelin olarak gelen
Babilli prenseslerin sarayda oumlnemli bir nuumlfuzlarının olduğu da akıldan
ccedilıkarılmamalıdır Amarna Ccedilağırsquondaki krallıklar arası sosyal ve kuumlltuumlrel etkileşimi geccedil
de olsa yakalayan Hititlerin buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılmasının ardından bu durumu
perccedilinlemek iccedilin diğer buumlyuumlk guumlccediller arasında sayılan Babil Krallığı ile evlilik yoluna
gittiğini goumlrmekteyiz Hititler doumlnemin şartlarına ayak uydurmuş ancak Babilrsquoden
gelen prenseslerin Hattušarsquoda saray entrikaları ccedilevirmesine engel olmamamışlardır
Pattiya isimli kişinin fikrimizce Babil kraliccedilesinden ziyade Babil sarayında yer alan
bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir Sonuccedilta cariyeden doğan ccedilocuklar da prens ya da
139
prenses unvanları taşıyabilmekteydiler III Hattušilirsquonin torunu Babil Krallığırsquonda
veliaht olarak goumlruumllmese dahi bu durum pek oumlnemsenmemiş ve iki krallık arasında
barış huumlkuumlm suumlrmeye devam etmiştir Babilrsquoden doktor ve zanaatkar talebinde
bulunulmuş ve karşılıklı hediyeler ile ilişki sıcak tutulmaya ccedilalışılmıştır
IIIB Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler ve Yapılan Evlilik
IIIB1 Mısır Krallığı ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik Ilişkiler
IIIB1a Hitit ve Mısır Krallıkları Arasındaki Ilk Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı şuumlphesiz ki tarihi arkeolojik alanları ve buluntuları ile uumlnlenmiş
Eskiccedilağ medeniyetlerinden biridir Mısır Krallığı Levant boumllgenin hakimiyken
Anadolursquoda guumlccedillenen Hititler kendilerine rakip olarak tarih sahnesine ccedilıkmıştır ve
boumllgede yapılan savaştan sonra ilk uluslararası barış antlaşması olan Kadeş Barış
Antlaşmasırsquonın iki tarafı olmuşlardır
Hititlerin Suriyersquodeki ilk varlığı Mısırrsquoda 12 hanedan doumlnemine
rastalamaktadır (Breasted 1905 153) Hitit Mısır Uumllkeleri arasındaki ilk etkileşim
Mısırrsquoın 18 Hanedanrsquoı doumlnemine Hititlerde ise Eski Hitit Doumlnemirsquone rastlar İki
uumllkeninde ortak amacı Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmak ve buradaki krallıkları kendi
topraklarına katmaktı (Peker -Vos 2010 88) Hitit Krallığırsquonın Mittanirsquoyle olan yakın
ilişkisi Suriye topraklarında Mısır ve Hitit gibi iki guumlcuumln karşı karşıya gelmesine neden
olacaktır I Sethi boumllgede yeniden Mısır uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kurmak amacıyla boumllgeye sefer
duumlzenledi Kadeş Antlaşmasırsquonın imzalanması Yakındoğursquoda genel bir siyasi değişim
bağlamı iccedilinde yer alır (Desplancques 2006 93 vd) Hitit Krallığı Mittani guumlcuumlnuuml
uzaklaştırmak amacıyla oluşturduğu seferlerde Mittani uumllkesinin başkenti
Waššukannirsquoyi ele geccedilirip duumlşman topraklarında rahatlıkla ilerledi ayrıca Mısır
firavunu Akhenatonrsquoun dini reformları sayesinde uumllkesinde bozulan asayişten
yararlanıp guumlnuumlmuumlz Suriye iccedillerine ilerleyip Luumlbnanrsquoı sınır yaptı (Llyod 2012 38)
III Tutmosis MOuml 1440rsquota Doğu Akdeniz kıyılarından ilerleyerek Haleprsquoi
fethetti Hitit Uumllkesi dikkatli davranıp Mısır Krallığırsquona vergi vermeyi kabul etti
Firavunun oumlluumlmuumlyle birlikte Halep Hitit desteğini de yanına alarak Mısır Krallığırsquona
140
karşı geldi lakin bu sefer guumlccedil dengesi değişmiş Halep461 Mittani Uumllkesirsquone bağlılık
yemini etmişti (Macqueen 2009 48 vd Santosuosso 1996 426 Oumlzkan 2007 81)
II Zidanta 33 yılındaki Suriye seferinden doumlnuumlşuumlnde Mısır Kralı III Tutmosisrsquoe
hediyeler goumlnderen Hitit kralı olabilir462 (Klengel 1999 96) Sekiz yıl sonra jest aynı
kral ya da halefi tarafından tekrarlandı Hitit-Mısır ilişkileri Anadolunun
kuzeydoğusundaki Hitit kenti Kuruštamadan Suriyedeki Mısırlı boumllge topraklarına
insan taşımayı iccedileren resmi bir antlaşma ile daha da guumlccedillendirilmiştir bu konu
Kuruštama antlaşması olarak bilinen ve daha sonra iki metin iccedilinde atıfta bulunulan
bir belgeden kaynaklanmaktadır Belgenin tarihi kesin olmamakla birlikte bu
doumlnemde Hitit-Mısır antlaşması veya ittifakı olarak bahsedilebilmektedir Metinde yer
alan soumlz konusu insan sevkiyatının Hatti ve Mısır arasındaki ittifakın bir parccedilası olarak
bir askeri birliklerin goumlnderilmesini iccedilermiş olabileceği oumlne suumlruumllduuml463 Mısır Uumllkesi
ile diplomatik ilişkilerin resmileşmesinde Hitit Krallığı oldukccedila avantajlıydı Hititler
Mısırrsquoın Anadolu toprakları iccedilin bir tehdit oluşturduğunu duumlşuumlnmemekteydiler
Hititlerin esas kaygısı olan Mittani saldırganlığına karşı mevcut topraklarının
korumasını sağlamak istiyorlardı Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında boumllgesel bir ccedilıkar
ccedilatışması olmaması durumunda Mittani Uumllkesirsquone karşı kurulan bir ittifak Mısır ve
Hitit Uumllkelerirsquonin yararına olabilirdi464 (Bryce 2005 119 Santosuosso 1996 427vd)
I Tuthaliya zamanında Hitit Uumllkesi kaos ortamında bulunuyordu kuzeyden
Kaškalar kuzeydoğudan Azzi-hayaša doğudan İšuwa Uumllkesirsquone pek ccedilok sefer
duumlzenlemiştir ve uumllkede refah olmaması uumllkenin batı topraklarında bulunan vassal
krallığa ilginccedil bir fikir meydana getirdi Arzawa krallığı Mısır krallığı ile irtibata geccedilti
ve El Amarnarsquoda yer alan belgede Mısır sarayı ile evlilik yapılmak istendiği ve Arzawa
kralının doumlnemin diğer guumlccedilleri gibi ldquoBuumlyuumlk Kralrdquo terimiyle anılmak istemesini belirtti
(Macqueen 2009 49 vd) Arzawa kralının kendini doumlneminde yer alan diğer guumlccedilluuml
devletleri ile bir tutmak istemesinin nedeni Hitit krallığının guumlccedilsuumlz durumundan
yararlanıp kendi topraklarının hamisi olup dış uumllkeler ile ilişkilerde Hitit krallığına
461 Halep tekrar ITuthaliya zamanında Hitit Uumllkesirsquone bağlandı (Macqueen 2009 48 vd) 462 Firavuna hediye goumlnderen Hitit kralının II Zidanta ya da II Huzziya olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Peker
-Vos 2010 91) 463Goumlnderilen Hititlilerrsquoin asker olduğu ve muhtemelen Mısır ordusuna paralı asker olarak işe alındıkları
duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 119) 464 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IID
141
bağlı kalmak istememesidir bu nedenle boumlyle bir guumlcuuml elinde tutmak iccedilin de aklına ilk
gelen olgu evliliktir Evliliğin gerccedilekleştiğine dairse bir kanıt bulunmamaktadır
(Macqueen 2009 50)
Hitit ve Mısır Krallıkları arasındaki ilk politik etkileşimler ekonomik ve
jeostratejik konumu sebebiyle Suriye Boumllgesirsquonde etkin olmaya ccedilalışmışlardır Hitit
Uumllkesi daha sonrasında kendi iccedil sorunlarına youmlneldiği iccedilin soumlzuuml geccedilen boumllge uumlzerindeki
etkinliğini kaybetmiştir
IIIB1b I Šuppiluliuma Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
I Šuppililiuma doumlneminde Suriye boumllgesindeki asayiş yeniden sağlandı
Kizzuwatna boumllgesini vasalı yaptı ve Mittani Krallığırsquonı boyundurluğu altına aldı
(Klock-Fontanille 2005 29) Yakındoğursquoda oumlnemli merkezler olan Halep ve
Karkamış kentlerinin başına guumlvendiği kişileri getirdi ve Karkamıšrsquoı Hattuša
kentinden sonra ikinci oumlnemli merkez haline getirdi ayrıca Hitit kral yardımcısı da
burada ikamet ediyordu Piyaššili babası IŠuppililiuma tarafından birinci kral
yardımcılığına getirildi ve Hurri ismi olan Šarri-Kušuhrsquou aldı ( Klock-Fontanille
2005 30) Hitit kralı Šarri-Kušuhrsquou Mittanirsquonin ele geccedilirilmesi goumlrevine vermiş ve
Kargamıš Krallığırsquonın boumllgedeki guumlvenlikten sorumlu olmasını sağlamıştır (Sir Gavaz
2012 2828)
Firavun Akhenatonrsquoun tahta ccedilıktıktan sonra yaptığı din reformu sonrası Mısır
Suriye ve Filistinrsquodeki etkinliğini kaybetmekle kalmayıp boumllgede bulunan oumlnemli
liman kentlerini de kaybetmişlerdir Ugarit Hititler ile ittifak yapmıştır ve Biblos
Ribadadirsquonin huumlkuumlmdarlığını kaybetmesinden sonra Azirursquonun safhına geccedilmiştir I
Šuppiluliuma Alalah ve Haleprsquoi nuumlfuzu altına alır ve Aziru Hititler ile antlaşmak
zorunda kalır Daha sonrasında da Şam Mısırrsquoda kalması dışında buumltuumln Suriyersquoye
hakim olur465 (Hornung 2004 110)
Hitit kralı I Šuppiluliuma Mısır kralı ile ihtilaftan uzak durmaya istekliydi
Mısırrsquoın Suriyersquodeki etkisi Akhenatonrsquoun huumlkuumlmdarlığında azalmış gibi goumlruumlnse de
Mısır Uumllkesi hala Guumlney Suriye ve tuumlm Filistin boumllgesinde bulunan topraklardaki
465 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
142
krallıkların hakimiyetine sahipti Buna ek olarak Mısır-Mittani ittifakı da hala
geccedilerliliğini korumaktaydı Amarna doumlnemindeki mektuplardan Akhenatonrsquoun kendi
boumllgesindeki siyasi ve askeri gelişmeleri yakından izlediği accedilıktır bu sebeple I
Šuppiluliuma firavun ile diplomatik ilişkiler kurarak Mittani ile olan ccedilatışmasında
Mısır kralının katılımını en aza indirmeye ccedilalıştı Kral kardeşinin etki alanına
muumldahale etme isteği iki krallığın diplomatik ilişkilerini oldukccedila sıkıntıya
sokmaktadır Mısır kralı Filistin boumllgesinde bulunan yerel youmlneticilerden Hititlerin
yıkıcı faaliyetleri ile ilgili ve Hititlerin boumllgeye askeri muumldahalede bulunduğu ile ilgili
şikayetler aldı Hititlerin yaptığı bu faaliyetlerin Akhenatonrsquoun saltanatının sonuna
kadar Hitit-Mısır barış durumunu tehlikeye atmadığı goumlzlemlenmektedir
Akhenatonrsquoun halefi Smenkharersquoye yazdığı bir mektupta 466 I Šuppiluliuma ile
arasında sıcak bir ilişkinin olduğunu belirtmektedir I Šuppiluliumarsquonın Akhenaton ile
olan ilişkisi habercisinin inandığı kadar yakın olmayabilir Firavunun oumllduumlruumllmeden
oumlnce Hitit Uumllkesirsquone karşı buumlyuumlk bir sefer iccedilerisinde olması muhtemeldir Hitit kralı
Mısırlı kralı kardeşiyle genel bir strateji ve tutarlı bir dostluk suumlrduumlrme istediğini
gerccedilekleştirmiştir (Bryce 2005 158vd)
Akhenaton I Šuppiluliuma ile dostluk ilişkilerini suumlrduumlrmek istiyordu ve
ayrıca Suriyersquodeki Mısır topraklarına saygı duymasını istiyordu Firavun Hitit kralı ile
ccedilatışmak istemedi Rib-Haddarsquonın Amurru kralı Azirursquoya karşı harekete geccedilme
talebine cevap verirse onu Hitit tarafına suumlruumlkleyecekti Rib-Haddarsquoya destek vermeyi
reddetse firavunun elde ettiği her toprağı Azirursquoya neredeyse teslim etmek anlamına
gelmekteydi (Bryce 2005 171) Suriye boumllgesinde bulunan Mittani Krallığı Hititler
tarafından yıkıldıktan sonra467 Mısır soumlzuuml geccedilen boumllgede Hitit ccedilıkarları iccedilin suumlrekli bir
tehdit olarak kaldı ve eskiden Mısırrsquoa tabi bulunan boumllgeleri geri kazanmaya
ccedilalışabilirdi (Bryce 2005 180 Bryce 2006 2) Akhenatonrsquodan sonra yerine geccedilen
firavun Tutankamonrsquodur ccedilok genccedil yaşta vefat etmesi uumlzerine Mısır tahtı sahipsiz
kalmıştır I Šuppililiuma Amurru Kralı Aziru ve Ugarit krallıkları ile bağımlılık
466ldquoNe benim babanıza goumlnderdiğim haberciler ne de babanın şu şartlarda yapmış olduğu istekleri
Birbirimiz arasında en yakın arkadaşlık ilişkisinden başka birşey kurmayalım rsquo bunları reddetmedim
Babanın bana soumlylediği her şeyi kesinlikle her şeyi yaptım Ve kendi isteğim babana yaptığım asla
reddetmedi Bana her şeyi verdirdquo (EA 41 7-13) (Bryce 2005 158) 467 Detaylı bilgi iccedilin bkz IID
143
antlaşması yaptığında Mısır Kralı Tutankamon bu durum karşısında sessiz kaldı468
(Klock-Fontanille 2005 30)
Mısır kraliccedilesi I Šuppiluliumarsquoya oğullarından biri ile evlenmek istediğini
belirten bir mektup goumlnderdi ve Zannanza yola Mısırlılar tarafından oumllduumlruumllduuml469
Mısır tahtına Ay470 isimli biri geccedilti Hitit prensinin oumllduumlruumllme emrini veren muhtemel
kişi olarak goumlsterilir Tahta ccedilıkan yeni firavuna I Šuppiluliumarsquonın yazdığı mektupta
firavunun prensin oumlluumlmuuml ile ilgili succedillamaları uumlstlenmediğini goumlruumllmektedir Hitit kralı
oğluna yapılan bu suikasti ldquoşahinin korumasız bir kuşa saldırmasırdquo olarak
nitelendirmiştir Hitit kralı oğlunun intikamını almak istiyordu (Bryce 2005 182 vd
de Martino 2006 57 vd Sayce 1926 168vd Oumlzkan 2007 83vd Bryce 2003(b)
103vd) Firavun Ay Mısır kuvvetlerinin guumlcuuml konusunda I Šuppiluliumarsquoyı uyardı
ve Hitit kralının kendi masumiyetine inanacağını umdu dostane ilişkiler kurmaya
ccedilalıştı I Šuppiluliuma yeni Mısır tahtına ccedilıkmış kralın dostane ilişki kurma isteğini
reddetti ve veliaht prens olan oğlu Arnuwandarsquonın komutasındaki Hitit ordusunu
Guumlney Suriyersquodeki Mısır sınırlarını geccedilti ve boumllgede bulunan şehirlere saldırdı
Boumllgede bulunanlar esir alındı ve Hitit vatanına goumlnderildi471 (Bryce 2005 183)
I Šuppiluliuma doumlneminde Hitit Krallığırsquonın Suriye Boumllgesirsquonde yeniden guumlccedilluuml
konuma geldiği goumlruumllmektedir Mısır Krallığırsquonda ise firavun Akhenaton doumlneminde
din reformu sebebi ile ccedilıkan iccedil karışıklıklar bastırılmaya ccedilalışıldığı iccedilin Mısırlıların
Suriye Boumllgesi ile yeterince ilgilenemekdikleri goumlzlenmektedir Akhenaton
sonrasında tahta ccedilıkan Mısır kralı Tutankamon erken yaşta oumlluumlnce Hititler Suriye
Boumllgesirsquondeki hakimiyetlerini guumlccedillendirmişlerdir Oumllen firavunun eşinden gelen
evlilik mektubu ile I Šuppiluliuma Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona
goumlndermiş Ancak Zannanzarsquonın evlenmek amacıyla Mısırrsquoa giderken yolda
oumllduumlruumllmesi uumlzerine iki uumllkesinin arasındaki politik gerilim yeniden artmıştır
468 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF 469 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB2 470 Tutankamonrsquoun mezarında bulunan duvarlardan birinde Ay tasvir edilmiş ve meazın
muumlhuumlrlenmesinden oumlnce son toumlreni gerccedilekleştirdiği anlaşılmaktadır Tutankamonrsquoun babası
Akhenatonrsquoun zamanında soumlzuuml geccedilen firavuna en yakın ve en guumlvenilir danışmanlardan biri olmuştur
ve Tutankamonrsquou huumlkuumlmdarlığı doumlneminde de etkisini arttırmaya devam etmiştir Tutankamonrsquoun
oumlluumlmuuml uumlzerine kendisini Mısır tahtının hakimi olarak goumlrmekteydi (Bryce 2005 182 vd) 471 Esirler Hitit Uumllkesirsquoni perişan eden ve nuumlfusu azaltan bir vebayı da yanlarında getirdiler Hitit veliaht
prensi olan Arnuwandarsquonın da su sebeple oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 183)
144
IIIB1c II Muršili ve II Muwatalli Doumlneminde Mısır Krallığı ile Politik Ilişkiler
Mısır Krallığı ile yaşanan gerginliğin devam ettiği goumlruumllmektedir Hitit kralı II
Muršili doumlneminde Ugarit kralı II Niqmaddu Hitit tarafında yer alan bir politika
uyguluyordu lakin bahsi geccedilen krallar bir antlaşmanın uygulanmasından oumlnce Ugarit
kralı oumllduuml Yerine geccedilen oğlu Arhalba bağımsız bir politika izledi ve Mısır kralı
Horemheb ile diplomatik temaslarda bulundu Hitit guumlccedilleri Mısırlılarrsquoı boumllgeden
suumlrmeyi başardı II Muršili Mısır kuvvetlerini karşılamaya giderken Zilunarsquoya ulaştığı
sıralarda Mısırlılarrsquoın yenildiğini ve vatanlarına geri doumlnduumlklerine dair sevindirici bir
haber aldı (Bryce 2005 201) II Muwatalli Anadolursquodaki olaylar ile ilgilenirken
Mısır kralı I Seti bu durumu fırsat bilip Guumlney Suriye krallıklarını ele geccedilirdi (Bryce
2005 229 Hornung 2004 115 Spalinger 1981 309) I Seti Karnakrsquotaki anıtında
kendisini ldquoHititleri yenenrdquo472 olarak belirtmiştir I Seti huumlkuumlmdarlığı sonuna kadar
muhtemelen Kadeš ve Amurru Mısır kontroluumlnde kaldı473 I Setirsquonin huumlkuumlmdarlığının
suumlrduumlğuuml olayı takip eden yıllarda Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında huzursuz bir durum
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 229 vd) I Šuppiluliuma doumlneminde Mısır
Krallığı ile yaşanan gerginlik yavaş yavaş doruk noktaya ulaşmış ve Kadeš Savaşırsquona
kadar da bitmemiştir
IIIB1d Kadeš Savaşı
Kadeš kenti Oumlnasyarsquoda yuumlzyıllardır belirleyici bir rol oynamaktaydı Asi
nehrinin verimli vadisinde yer almakta ve Suriyersquonin iccedil kesimlerini Akdeniz sahiline
bağlayan kıyı boumllgesinden geccedilen birkaccedil yoldan birine hakimdi Soumlzuuml geccedilen kent
oldukccedila geniş bir boumllgenin denetim altında tutulmasında oldukccedila muumlhim bir oumlneme
sahipti (Wilkinson 2013 399)
Mısır kralı II Ramses yayılmacı bir politika guumlduumlyordu ve Mısır kralı I
Šuppiluliumarsquonın zamanında alınan Suriye boumllgesindeki toprakları tekrar kendi
uumllkesinin topraklarına katmak istiyordu Mısır Amurrursquoya kadar ilerleyip burayı ele
472ldquoYuumlce Boğa [hazır] Asiaticsi kızdıran Hititleri yenen şeflerini oumllduumlren kanlarında devrilen
aralarında bir dil ateşi gibi savaşan onları olduğu gibi yapan değilhellip Majestelerirsquonin yaşayan esirleri
olarak getirdiği Mısırı tanımayan uumllkelerin şeflerihellip Zafer uumllkeyi harap ettiğinde geri doumlner Hatti
topraklarını koklayarak korkak isyancıların durmasına neden oldurdquo (Bryce 2005 229) 473 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
145
geccedilirdi bu sayede sınırı Ugaritrsquoe kadar dayanmış oldu Hititler Mısırrsquodan kaybettiği
toprakları almak iccedilin orduları ile boumllgeye geldiler (Hornung 2004 117)
Mısırrsquoda yer alan Abu Simbel 474 Luksor 475 Tebrsquodeki Ramesseum 476
Abidos 477 Karnak tapınaklarının duvarlarını suumlsleyen tasvirler 478 ve metinler
sayesinde bilgi edinilmektedir (Bryce 2005 234 de Martino 2006 63 Noth 1948
232vd Wilson 1927 287) Mısır Uumllkesi kayılarında Hitit ordusuna katılan vassal
devlet orduları ile birlikte ayrıntılı bir şekilde listelendiği ve buumltuumln Hitit Uumllkesirsquonin
savaşa katıldığına dair bilgi metinde goumlze ccedilarpmaktadır479 II Ramsesrsquoin belirttiğine
goumlre Hitit ordusu 3500 savaş arabası ve 3700 piyadeden oluşan 47500 askere sahipti
Sayının abartılı olduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 235 Peker - Pelvanoğlu 2018
72 de Mieroop 2007 129 Collins 2007 54 Klengel 2002 65 Doğan-Alparslan
2012 119) Amurru kralının bazen Hitit leyhine bazen de Mısır leyhine bir politika
izlediği goumlruumllmektedir480
II Ramses Teb kentindeki tanrı Amonrsquoun ordusu Heliopolisrsquoteki Ra ordusu
Memfisrsquoteki Ptah ordusu ve muhtemelen Tanisrsquoteki Sutekh ordusunu Pi-Ramses
şehrinde topladı (Wilkinson 2013 400 vd Goedicke 1966 72 Edel 1950 211
Santosuosso 1996 428) ve Filistin sahiline doğru ilerlemeye başladı II Ramses
Amon tuumlmeninin başında bulundu ve Kadešrsquoe doğru yola koyuldu diğer soumlzuuml edilen
uumlccedil boumlluumlğuumln Amon tuumlmeninden oldukccedila geride kaldığı anlaşılmaktadır Mısır ordusu
duumlşman topraklarında olduğu iccedilin arkada kalan tuumlmenleri beklemesi gerekiyordu ama
474 Bkz Resim 31 475 Bkz Resim 32 476 Bkz Resim 33 477 Bkz Resim 34-35-36 478 Bkz Resim 37 479ldquoMajesteleri Kadeš kasabasına geldi ve şimdi Kadešin yağmaladığı duumlşmuumlş biri gelmişti ve şu ana
kadar tuumlm yabancı uumllkeleri bir araya getirmişlerdi Hatti topraklarının tamamı gelmişti Nahrin (yani
Mittani) Arzawa Dardany Keškeš (yani Kaška) Maša Pitašša Arawanna Karkiša Lukka
Kizzuwadna Karkamıš Ugarit Kedy Nuhaššinin tuumlm şehri Mušanet Kadešhellip Dağları ve vadileri
kapladılar ve ccedilokluklarından dolayı ccedilekirge gibiydiler Karada hiccedilbir guumlmuumlş kalmadı buumltuumln mallarını
elinden aldı ve onları savaşmak iccedilin onlarla buumltuumln yabancı uumllkelere verdirdquo (Kadeš Yazıtı P40ndash53 Bryce
2005 235 Faulkner 1958 94 Wilson 1927 268vd Klengel 2002 63 Doğan-Alparslan 2012 117) 480 Detaylı bilgi iccedilin bkz Boumlluumlm IIF
146
bu durumun tersi bir bakışla arkada kalan tuumlmenlerin beklenmediği goumlruumllmektedir
(Bryce 2005 235 vd)
Orontes nehri civarında bulunan Šabtuna yakınlarındaki Amon tuumlmeni iki
bedevi ile karşılaştılar Bedeviler kabilelerine mensup kişilerin Hitit hizmetinden
ayrılmak istediklerini ve Mısır kuvvetlerine katılmak istediklerini belirttiler Yapılan
sorgulamanın sonucunda kabile şeflerinin Halep topraklarından kuzeye doğru olan
Hitit ordusuyla birlikte olduklarını belirttiler481 Lakin bu durum bir uydurmacadan
ibaretti Bedeviler II Muwatalli tarafından II Ramsesrsquoin pozisyonunu ortaya ccedilıkarmak
iccedilin goumlnderilmişti II Ramses bu uzağa duumlştuuml ve bedevilerin soumlylediklerinin
doğruluğuna inandı Amon tuumlmeni ile birlikte Kadešrsquoin kuzeybatısındaki yerini aldı
Diğer Mısır tuumlmenleriyse hala geride bir konumda bulunmaktaydılar Amon tuumlmeninin
kamp kurması iccedilin durduğu sırada II Muwatalli tarafından goumlnderilen iki bedevi kaşif
Hititler tarafından ele geccedilirildi ve Hitit ordusunun gerccedilek yeri boumlylelikle anlaşılmış
oldu 482 (Bryce 2005 236 de Martino 2006 64 vd Wilkinson 2013 401 vd
Goedicke 1966 75vd Alt 1943 1vd Faulkner 1958 94vd Pelvanoğlu 2018 48
Wilson 1927 287vd Peker - Pelvanoğlu 2018 72vd Santosuosso 1996 433vd
de Mieroop 2007 39 Collins 2007 55vd Klengel 1999 216 Klengel 2002 64
Doğan-Alparslan 2012 118vd)
Mısır birlikleri Šabtuna şehrindeyken II Muwatallirsquonin Tahruntašša
Uumllkesirsquonden yola ccedilıktığı duumlşuumlnuumlluumlrse Kargamıšrsquoa gitmek yerine Amurru toprakları
youmlnuumlne ve guumlneydeki Kadešrsquoe ilerlemek iccedilin Halep ccedilok daha uygun bir konumda
bulunmaktadır (Doğan-Alparslan 2012 122)
481ldquoHattušarsquonın eline duumlşen kabile reisleri olan kardeşlerimiz bizi firavunun hizmetccedilisi olacağımızı ve
kendimizi Hatti huumlkuumlmdarınandan ayıracağımızı soumlylemek iccedilin bizi majestelerine (Mısır kralına)
yolladılar Sonra majesteleri onlar şoumlyle dedi lsquo Sizi majestelerine bunu bildirmek iccedilin goumlnderen
kardeşleriniz neredeler rsquo Ve majestlerine şoumlyle demişler lsquo Hattirsquonin zavallı huumlkmuuml Hattirsquonin eline
duumlşenler iccedilin Tuniprsquoin kuzeyinde Halep diyarındadır ve duyduğu zaman firavunun (ccedilok fazla) guumlneye
gelmesine korkmuştur Firavun kuzeye geldirdquo (Kadeš Yazıtı B8ndash18 Bryce 2005 236) 482ldquoSonra Majesteleri dedi ki lsquoSiz kimsiniz rsquo lsquoBiz Hatti kralına aitiz rsquodiye cevapladılar O (II
Muwatalli) majestelerinin (Mısır kralı II Ramses) nerede olduğunu goumlrmemizi istedi Onlara
(bedeviler) majesteleri dedi lsquo O Hatti kralı nerede rsquo Tuniprsquoin kuzeyindeki Halep diyarında olduğunu
duydum diye cevapladılar lsquoHattirsquonin huumlkuumlmdarı (ccediloktan) muumlttefik olduğu bir ccedilok yabancı uumllkeyle
birlikte geldihellip Goumlruumlyorsunuz silahlı ve eski Kadešrsquoin arkasında savaşmaya hazırlar rsquordquo (Kadeš Yazıtı
B35ndash51 Kitchen 1982 54ndash6 Bryce 2005 237 Klengel 2002 67vd)
147
II Ramses bu durum karşısında oumlncelikle Ra ve Ptah tuumlmenlerinin acele bir
şekilde Amon tuumlmeninin yanında olmasını istedi Sutekh tuumlmeniyse en uzak mesafede
yer almaktaydı Hitit ordusu Kadešrsquoin guumlneyine geccedilip nehri geccedilti ve Ra boumlluumlmuumlnuumln
tam ortasına girdi483 Tamamen habersiz yakalanan tuumlmen saldırıdan oumlnce ayrıldı
Mısır askerleri II Ramses ve Amon tuumlmeni tarafından kurulan ve Hitit savaş
arabalarının takibiyle Mısır kampına kaccediltılar Hitit savaş arabaları Mısır kuvvetlerini
kuşatırken firavun karşı saldırı başlattı484 (Bryce 2005 237 vd Goecike 1966 76vd
Alt 1943 14 Faulkner 1958 98vd Santosuosso 1996 438vd)
II Ramses doumlnemi metinlerine goumlre bu savaş Mısırrsquoın zaferi ile
sonuccedillanmıştı 485 ve iddiaya goumlre II Muwatalli Mısır zaferini kabul etti firavuna
saygılarını sundu ve firavuna merhameti iccedilin yalvardı486 II Ramsesrsquoin zaferinin bir
kurmacadan ibaret olduğu duumlşuumlnuumllmektedir ccediluumlnkuuml Mısır kralının ccedilok fazla askeri
desteğe ihtiyacı bulunmaktaydı ve ani Hitit saldırısı Mısır kuvvetlerini felakete
suumlruumlklemiş olabilir Amurru Uumllkesirsquonden Mısırrsquoa gelen yardımın belgelerde
belirtilmediği halde kabartmalarda Mısır kampına yaklaşan duumlzenli bir ordu
goumlzlemlenmektedir ama onların gelişi Hitit guumlcuumlnuuml sadece Mısırrsquoın uumlccediluumlncuuml ve
doumlrduumlncuuml tuumlmenleri gelene kadar dağıtabilirdi (Bryce 2005 238 vd Karauğuz 2007
52vd)
483 Bkz Harita 31 484ldquoSonra majesteleri (II Ramses) doumlrt nala gitmeye başlamış ve Hattinin duumlşmuumlş olanlarının evine
girmiş kendi başına tek başına ve onunla birlikte yalnız kalmamıştıhellip Hattirsquonin duumlşmuumlş olanlarının
yanı sıra onlarla birlikte olan birccedilok yabancı uumllkeden oluşan 2500 savaş arabasını dış tarafında
kıstırıyorduhellip Seni ccedilağırdım Babam Amon ben ccedilokluğun ortasında olduğumu bilmiyordum Tuumlm
yabancı uumllkeler bana karşı birleştiler kendimle yalnızım başkaları benimle değil sadece savaş arabalı
birliklerim değil ccedilok sayıda piyadem de beni terk etti Onlara bağırmaya devam ettim ama
ccedilağırdığımda hiccedilbiri bana seslenmedihellipOnu aradığımda Amonu buldum bana elini verdi ve
sevindimhellipYaptığım her şey geccedilmeye geldi Mont() gibiydim Sağa ateş ettim ve solumla
yakalandımhellipAracımın ortasında atımdan oumlnce yayılan 2500 savaş arabasını buldum Onlardan biri
savaşmak iccedilin elini bulmadıhellip Timsahların suya daldığı gibi yuumlzlerinin uumlzerlerine duumlşmelerine neden
oldum Kendi dileğime goumlre onları oumllduumlrduumlmrdquo (Kadeš Yazıtı P80ndash140 Bryce 2005 237 vd) 485ldquoO zaman askerlerim beni oumlvduumlhellip Benim yuumlksek subaylarım ve at arabalı birliklerim guumlccedilluuml kolumu
buumlyuumltmek iccedilin ve benim adımı yuumlceltmek iccedilin geldilerhellip Buumltuumln topraklar karşısında ordunun huzurunda
buumlyuumlk bir zafersinhellip Hattirsquonin arkasını sonsuza dek kırdınrdquo (Kadeš Yazıtı P235ndash50 Bryce 2005 238) 486ldquoBunun uumlzerine Hattinin sefil youmlneticisi ldquoSiz Sutekh Baalsınızrdquo diyerek bana Rarsquonınki gibi bir
isim goumlnderdi ve saygı duydu Sizlerin korkusu Hatti Uumllkesindaki bir sembolduumlr Mısır Uumllkesi ve Hatti
Uumllkesi onlar sizin hizmetccedilileriniz sizin ayaklarınız altındadırhellip Senin ilişkilerinde zor olma muzaffer
kral Barış savaşmaktan iyidir Bize nefes verinrdquo (Kadeš Yazıtı P295ndash321 Bryce 2005 238)
148
Hititler duumlzenli Hitit birliklerinin yanında vassal birlikler ve paralı askerlerden
oluşan bir ordudan oluşmaktaydı Mısırrsquoa youmlnelik ilk şok saldırısının başarısı
sonucunda Mısır kampına ulaşıldığında yağmalama ve yağma umutları ile disiplinli
bir şekilde savaşmaları oldukccedila muhtemeldir Mısır belgelerindeki abartmalara
rağmen Hititlerin de oumlnemli kayıtlar verdikleri aşikardır Savaşta katledilen Hitit
subaylarının listeleri Ramesseumrsquoun duvarında belirtilmektedir buna ek olarak bazı
isimler Abydos ve Abu Simbelrsquode bulunan II Ramsesrsquoin tapınaklarında da goumlruumlluumlr bu
sebeple bunların doğruluğundan şuumlphe etmek yersizdir Mısır kayıtları savaşı
firavunun ezici bir zaferi olarak tasvir ederken Hitit kayıtlarıysa II Muwatallirsquonin
zaferi olarak belirtir Muhtemelen II Ramses ve guumlccedillerinin uzun uğraşlar sonucunda
yıkıcı yenilgiden kurtulduğu ve savaşın bir ccedilıkmaza girdiği duumlşuumlnuumllmektedir Uzun
vadedeyse II Muwatallirsquonin galip olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Hitit saldırısından sonra
II Ramsesrsquoin kuvvetleri daha da guumlneye ccedilekilmişlerdi Mısır kuvvetlerinin geri
ccedilekilmesi Aba Uumllkesi (Şam boumllgesi) ne kadardı ve bu durum II Muwatalli tarafından
takip edildi Aba Hititlerin eline duumlştuuml ve II Muwatalli Hattirsquoye doumlnmeden oumlnce onu
kardeşi III Hattušilirsquonin kontroluuml altına verdi487 (Bryce 2005 239) Ayrıca Ugarit ve
Amurru Uumllkelerirsquonin de Hitit Krallığırsquonda kalmış olması da bu durumu destekler
niteliktedir (de Martino 2006 64vd)
II Muwatalli savaşın galibi olmasına rağmen savaş sonrasında yeni başkent
olan Tarhuntaššarsquoya doumlnduumlğuumlnde Kadeš Savaşı ile ilgili bir hiyeroglif yazıtın ya da bu
oumlnemli başarısını anlattığı tabletin olup olmadığı bilinmemektedir II Muwatallirsquonin
yazılı belgelerinin Tarhuntaššarsquoda olduğu duumlşuumlnuumllmekte ve Suriye boumllgesindeki
başarılarını da kilden tabletler uumlzerine yazdırdığı duumlşuumlnuumllmektedir (Archi 1997 5vd
Doğan-Alparslan 2012 117)
Amurru Krallığırsquonın Hitit Krallığırsquona yeniden bağlanması II Muwatalli iccedilin
Kadeš Savaşırsquonın en oumlnemli getirileri arasındaydı Soumlzuuml geccedilen krallığın kontroluuml
oumlzellikle Hitit egemenliğinin bulunduğu guumlneybatı kanadında stratejik konumu goumlz
487ldquoCcediluumlnkuuml kardeşim Muwatalli Mısır kralı ve Amurru kralı karşısında Mısır ve Amurru krallarını
yendiğinde Abaya geri doumlnduuml Muwattalli kardeşim Abayı yendiğinde ohellip Hattirsquoye geri doumlnduuml ama
beni Abaya bıraktırdquo III Hattušilinin III Arma-Tarḫuntanın serveti ile ilgili kararnamesi bkz CTH
86=KUB 2117 i 14-21 ccedilift kopya KUB 3127 2ndash751 (Bryce 2005 240)
149
oumlnuumlne alındığında Suriyersquodeki Hitit youmlnetiminin guumlvenliği iccedilin kritik oumlneme sahipti488
Savaşın Mısır accedilısından sonucuysa II Ramsesrsquoin yaşadığı kayıplar ve toprak
kaybının Mısırrsquoın Suriyersquodeki statuumlsuumlne ve otoritesine ciddi bir darbe vurdu ve Kenan
ve Filistin boumllgelerindeki yerel youmlneticiler Mısır otoritesine karşı ccedilıktılar ve II
Ramses askeri operasyonlar ile direniş merkezlerini ele geccedilirdi (Bryce 2005 240
vd)
Suriye boumllgesi siyasi ve ticari accedilıdan oumlnemli bir konumda yer almaktaydı
Mısır-Hitit boumllgeyi kendi topraklarına katmak iccedilin amansız bir muumlcadele iccedilerisine
girmişlerdi Soumlz konusu boumllge iccedilin Mısır ve Hitit Krallıkları arasında yaşanan uzun
suumlreli gerginlik sonunda Kadeš Savaşırsquonın patlak vermesine sebep olmuştur Kadeš
Savaşı sonrasında Hititlerin Suriye topraklarını terk etmemesi soumlz konusu boumllgede
Hitit Krallığırsquonın hakimiyetinin devam etmesi anlamına gelmektedir Ayrıca savaş
sırasında Hitit Krallığırsquonın iki casusunun bedevi kılığında Mısır ordusuna
goumlnderilmesi de savaş taktiği olarak yazılı belgelere aktarılmış hem ilgi ccedilekici hem de
doumlnem belgelerinde fazla rastlamadığımız tuumlrden bir bilgi olarak karşımıza
ccedilıkmaktadır
IIIB1e Kadeš Savaşı Sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları Arasındaki Politik
Ilişkiler ve Urhi-Tešuprsquoun Hitit Krallığırsquondan Kaccedilması
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ile Hitit Krallıkları arasındaki koumltuuml ilişkilerin
yeniden duumlzeldiği goumlruumllmektedir Hitit tahtına II Muwatallirsquoden sonra oğlu Urhi-
Tešuprsquoun geccedilmesi gerekiyordu lakin Hitit taht muumlcadelesi yaşandı Sert bir muumlcadele
sonucunda Urhi-Tešup oumlnce Alašiyarsquoya oradan da Mısırrsquoa geccedilti Mısır sarayından
sığınma talep etti ve Mısırrsquoa kaccediltı (Doğan-Alparslan 2012 127vd) Hitit kralı III
Hattušili Urhi-Tešuprsquoun derhal geri iadesini istedi ve Mısır kralı IIRamses bu isteği
geri ccedilevirdi bu durumu III Hattušilirsquonin Babil kralı II Kadašman-Enlilrsquoe yazdığı bir
mektup sayesinde bilmekteyiz489 (Bryce 2005 265 Wilkinson 2013 415 Wouters
488 Bkz Boumlluumlm IIF 489ldquoBaşka bir uumllkeye kaccedilan duumlşmanım Mısır Kralına gitti Ona Duumlşmanımı getir dediğimde duumlşmanı
getirmedi Sonra ben ve Mısır Kralı birbirinin duumlşmanı oldu ve babana (yani Kadašman-Turgu) şoumlyle
yazdım Mısır Kralı duumlşmana yardım etmeye gitti Baban kralın elccedilisini tutturdquo III Hattušilirsquonin II
150
1989 226 Helck 1963 87 Bryce 2003(b) 205vd Singer 2006 31 Klengel 1999
232vd)
III Hattušili ile II Ramses arasında yapılan antlaşma III Hattušilirsquonin ldquogaspccedilı
kralrdquo tanımından ccedilıkıp uluslararası tanınmasına yardımcı oldu490 (Murnane 1990
55vd) III Hattušili antlaşma yapılmadan bir suumlre oumlnce firavundan statuumlsuumlnuumln hak
ettiği saygıyı goumlremediği iccedilin şikayet edip II Ramsesrsquoe yazmıştı Mektupta firavuna
Urhi-Tešuprsquoun artık Hitit kralı olmadığını hatırlatıyordu II Ramses bu duruma sert
bir şekilde cevap verdi491 ve III Hattušilirsquoye karşı boumlyle bir saygısızlık yapmadığını
belirtti III Hattušili firavundan Urhi-Tešuprsquou iade etmesi girişimleri başarısızlıkla
sonuccedillanınca firavunla yapacağı bir antlaşma Urhi-Tešuprsquoun Hatti tahtını yeniden
elde etme girişimlerini desteksiz bıracaktı ve belki de soumlz konusu antlaşma II
Ramsesrsquoi Urhi-Tešuprsquou III Hattušilirsquonin otoritesine teslim etmesine sebep olabilirdi
Ayrıca antlaşma III Hattušilirsquonin miras hakkını da onaylayacaktı bu durum oumlzellikle
II Muwatallirsquonin ikinci bir oğlunun varlığı ve II Muwatallirsquonin torunlarının taht
uumlzerinde yeniden hak iddia etmesi ihtimallerin duumlşuumlnecek olursak oldukccedila oumlnemli bir
iccedilerik olduğu accedilıktır II Muwatallirsquonin tahta ccedilıkan buumlyuumlk oğlu Urhi-Tešup uumllkeyi
babasından sonra 7 yıl gibi bir suumlre youmlnetmiştir Kuumlccediluumlk oğlu Ulmi-Tešup ise
Tarhuntašša vassal kralı ve IV Tuthaliyarsquodan sonra Hitit tahtına oturduğunu
goumlrmekteyiz (Doğan-Alparslan 2012 67vd) III Hattušili iccedilin yapılan bu antlaşmanın
oldukccedila karlı olduğu ortadadır lakin II Ramses tarafından bakıldığındaysa
antlaşmanın kazanccedilları belirsizdir Suriye boumllgesindeki aktif seferlerinin azalması
boumllgenin Hitit hakimiyetinde olmasını kabul ettiğini goumlsterebilir ya da buumlyuumlyen Asur
Kadašman-Enlilrsquoe mektubu bkz CTH 172= KBo 110 ve KUB 372 Wouters 1989 230 Byce 2005
265 Bryce 2003(b) 206) 490ldquoBirlik kurmak ve aralarında sonsuza kadar barış kurmak iccedilin Mısır Kralı İmparator Ramses-
Meiamon ile Hatti Kralı İmparator Hattušili şu terimler ile anlaştılar İmparator Mısır Kralı buumltuumln
Uumllkerlerin generali Setirsquonin oğlu Mısır Kralı buumlyuumlk general Ramesersquoin torunu İmparator Mısır
Kralı buumlyuumlk general Hatti Kralı Hatti Kralı Šuppililiumarsquonın torunu Hatti Kralı buumlyuumlk general
Hattušilirsquoyerdquo (Klock-Fontanille 2005 110) 491ldquoKardeşimin bana yazdığı şu sert soumlzleri yeni duydum (soumlyluumlyorum) lsquoNeden bana buumltuumln bu
kelimeleri bir hizmetccedili gibi yazıyorsun rsquo Hizmetccedililerimden birine yapacağım gibi sana yazdığım doğru
değil Krallığa ulaşmadın mı Bunu bilmiyor muyum Kalbimde sıkı bir şekilde aşılanmadı mı Roluumlnuuml
kral olarak yerine getir Uumlstelik yazmış olduğunuz Urhi-Tešubun bu işini duydum Bana onun hakkında
şunları yazdınız lsquoOnun yerine kral oldum rsquordquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urḫi-Tešup ile ilgili
mektubu bkz CTH 155= KUB 322 KBo 28 3 oumly 5ndash9 (Bryce 2005 276 Bryce 2003(b) 84 Klengel
2002 106 Edel I 1994 50-51 Edel II 1994 77-78)
151
tehlikesinin de bu durumda bir etken olması muhtemeldir Mısır kralı uzun bir
zamandır sefer yapmıyordu ve zafer sağlayamadığı iccedilin bu bir diplomatik başarıydı
bu durum Mısır Uumllkesirsquonin uluslararası mecrada hala buumlyuumlk bir guumlccedil olarak kabul
edildiğini goumlsteren bir antlaşmaydı (Bryce 2005 276 vd)
Uluslararası Kadeš Barış Antlaşması II Ramsesrsquoin saltanatının 21 yılında Pi-
Ramses kentine akdedildi492 Biri Hattušarsquoda493 diğeri Pi-Ramsesrsquote olmak uumlzere iki
adet antlaşma metni bulunmaktaydı İkisi de antlaşmanın şartlarını ilgili soumlzleşme
ortağının bakış accedilısından sunmuştur Hitit versiyonu ilk başta Akadccedila guumlmuumlş bir tablet
uumlzerine yazılmış ve daha sonra Mısırcaya ccedilevrildiği Mısırrsquoa goumlnderilmiştir Mısırca
antlaşma metni kopyaları Karnak ve Ramesseumrsquodaki Amon tapınağı duvarlarına
yazılmıştır494 Antlaşmanın Mısırlı versiyonu Mısırrsquoda yazılmıştı ve III Hattušilirsquoye
goumlnderilmeden oumlnce Akadccedilaya ccedilevrilip guumlmuumlş bir tablet uumlzerine yazılmıştı(Bryce
2005 277 vd de Martino 2006 68 Mynarova 2014 5 Edel 1950 198 Klengel
2002 76) Hitit ve Mısır antlaşma metinleri karşılaştırıldığında genellikle aynı
duumlzende yer aldığı ve anlam accedilısından bakıldığındaysa benzer ifadeleri ele aldığı goumlze
ccedilarpmaktadır (Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981)
Antlaşmadan Napterarsquonın Puduheparsquoya yazdığı mektupta 495 da bahsedilmektedir
(Langdon - Gardiner 1920 204vd)
Antlaşmanın iki versiyonu bağımsız olarak hazırlandığı ve aralarındaki oumlnemli
meselelerin kapsamlı bir şekilde tartışıldığı ve hazırlıkların oumlncesinde muumlzakere
edildiği ve tutarsızlıklardan uzak olduğu accedilıktır boumlylece kapsamlı diplomatik
iletişimin sonucunda ulaşılmış olan resmi antlaşma yapıldı Antlaşmada yer alan
oumlnemli huumlkuumlmler arasında tarafların birbirlerine karşı saldırmazlık maddesi herhangi
492ldquoYıl 21 Peret (Kış) 1 Guumln 1 ay Majesteleri Ramesses IIhellipŞu an Majesteleri Pi-Ramsesin şehir
ccedileyreğinde babası Amen-Re-Horakhti-Atumu memnun eden şeyi yapıyorduhellipMısırrsquoın uumlccedil kraliyet elccedilisi
Hatti Tili-Tešub ve Ramoseun birinci ve ikinci kraliyet elccedilileri ile birlikte ve Ramose ve Kargamıš
Yapušili elccedilisi Hattinin Buumlyuumlk Kralı Hattušilinin Firavuna getirilmesinin neden olduğu guumlmuumlş tableti
taşıyan ile birlikte elccedilisi Tili-Tešub ve elccedilisi Ramoseun eliyle Guumlney ve Kuzey in Usimare Setepenre
nin Rarsquonın oğlunun Ramsesrsquoin Kralının Majestelerinden barışı istemek iccedilin geldilerrdquo (Kitchen 1996
79ndash80 Bryce 2005 277) 493 III Hattušilirsquonin Mısır kralı II Ramses ile yaptığı antlaşma bkz CTH 91 494 Karnak Tapınağırsquonın ve Ramesseumun duvarlarına kaydedilen Mısır metnini Akadccedila metnin bir
ccedilevirisini temsil eder (Mynarova 2014 5) 495 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
152
bir isyan ya da saldırı durumunda her birinin diğerinin yardımına geleceğine dair
madde 496 ve kaccedilakların kendi uumllkesine geri goumlnderme maddeleri bulunmaktaydı
Antlaşma Mısır-Hitit ilişkilerinde ileriye doumlnuumlk bir adım olsa da antlaşma ortakları
arasındaki gerginlik tam olarak son bulmamıştı Geccedilmişte yaşanan duumlşmanlıkların
hatırası devam etmekteydi III Hattušilirsquonin II Ramsesrsquoe firavunun Kadeš Savaşırsquonı
tasvirini protesto ettiği bilinmekte ve II Ramsesrsquoin de Kadeš hakkında soumlyledikleri
şeylerden oumltuumlruuml oumlzuumlr dilemediği anlaşılmaktadır II Ramsesrsquoin zaferinin versiyonlarını
tekrarladı lakin Hitit kralı ile antlaşmaya ve şartlara uyacağına dair guumlvence verdi497
III Hattušili II Ramsesrsquoin Hitit kralının youmlnetimini net bir şekilde goumlstermesini istedi
ve Mısır kralı da bu durumu belirtti 498 ve Urhi-Tešuprsquou Hitit Krallığırsquondan
uzaklaştırma eylemini onayladı ve Mira Kralı Kupanta-Kuruntarsquoya verdiği yanıtta da
bu durumu accedilıkccedila belirtti499 III Hattušilirsquonin soyundan herhangi birinin kendisine
karşı bir ayaklanma başlatması halinde firavun III Hattušilirsquoyi askeri destekte
bulunacağının garantisini verdi500 (Bryce 2005 278 vd de Mieroop 2006 168
Wilhelm 2006(a) 238 Langdon - Gardiner 1920 Meissner 1918 Spalinger 1981
Bryce 2006 5vd Klengel 1999 267)
Suriyersquodeki Mısır menfaatleri nedeniyle II Ramses Urhi-Tešuprsquou kendi
uumllkesinde tutmaktan memnuniyet duymaktaydı lakin bir yandan da III Hattušilirsquonin
duumlşmanlığını kazanmamaya oumlzen goumlsteriyordu Urhi-Tešup Mısır desteğine sahip
496 Bu maddenin Asur tehlikesine karşı konulduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2006 4) 497ldquoGoumlrduumln muuml topraklarımızın buumlyuumlk Tanrılar onlar bizim yaptığımız yemin soumlzuumlne tanıklık ediyorlar
Dahası yeminimi bir kenara bırakmadım Yeminine itaat ettim Ben de ona barışa ve kardeşliğe sıkı
sıkıya bağlı kalacağımhelliprdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektup bkz CTH
156=KBo 115(Bryce 2005 287 Edel I 1994 58-64) 498ldquoElbette Hatti topraklarının buumlyuumlk kralı sizsiniz Guumlneş Tanrısı size vermişti ve Fırtına Tanrısı size
babanın babasının bulunduğu yerde Hatti uumllkesinde oturmak iccedilin (hakkı) verdirdquo II Ramsesrsquoin III
Hattušilirsquoye Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 155 (Bryce 2005 287 Edel I 1994 52-
57 Edel II 199479-85) 499ldquoMısır toprakları kralı Buumlyuumlk Kralın Buumlyuumlk Kralı Hatti Toprakları kralı kardeşim iyi bir kardeşlik
iccedilinde iyi bir barış iccedilinde yaptığı iyi ittifakı not edin Guumlneş Tanrısı ve Fırtına Tanrısı bunu sonsuza
kadar bağışladı Daha fazla not edin Urhi-Tešup hakkında bana yazdığınız konuyla ilgili olarak Hatti
Uumllkesi kralı Buumlyuumlk Kral dilediğim gibi ele aldırdquo II Ramsesrsquoin Mira kralı Kupanta-Kuruntarsquoya mektubu
bkz CTH1661=KBo 124 KUB 323 ve KUB 384 (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8 Bryce 2003(b)
85 Singer 2006 30 Edel I 1994 74-77 Edel II 1994 124-129) 500ldquoHattušilinin oğluhellipHatti Kralı Hattušilinin yıllar sonra Hatti Kralının babası Hattušilinin yerine
yapılacaktır Hatti topraklarının soyluları ona karşı geldiyse Mısır Uumllkesi kralı Ramses bunlardan
intikam almak iccedilin piyade ve savaş arabası goumlnderecek (Bryce 2005 279 Bryce 2006 8vd)
153
olsaydı tahtı geri almak iccedilin ciddi bir girişimde bulunabilirdi ama bu durumun
gerccedilekleşmediği goumlruumllmektedir Urhi-Tešuprsquoun antlaşmanın kaccedilakların uumllkesine geri
goumlnderilmesi şartı gereğince Hitit Uumllkesirsquone teslim edilmesi gerekiyordu lakin Urhi-
Tešuprsquoun II Ramsesrsquoin haberi olmadan uumllkeden ayrıldığı anlaşılmaktadır Urhi-Tešup
Suriye civarına geri doumlnmuumlş gibi goumlruumllmektedir III Hattušili Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığı
haberini alınca kardeşi II Ramsesrsquoe yazar ve firavunun peşinden gidip onu
yakalamasını ve bunun iccedilin gerekirse tuumlm kaynaklarını seferber etmesi gerektiğini
belirtir 501 Eğer Urhi-Tešup Nil Deltasırsquonda suumlrguumlne goumlnderildiyse bu durumun
Hattušarsquodaki yeni youmlnetimi oldukccedila tedirgin ettiği aşikardır Firavunun kaccedilağı bulma
ccedilabalarına rağmen Urhi-Tešup Hitit Uumllkesirsquone geri doumlnduuml ve II Ramses kaccedilağı nerede
arıyacağına dair III Hattušilirsquoye tavsiyelerde bulundu Hitit kralının rızası dışında
gerccedilekleşen bir olay olması sebebiyle II Ramsesrsquoe oumlfke dolu bir mektup yazdı ve
firavun mektubu okuduktan sonra yine oumlfke dolu bir mektupla karşılık verdi Urhi-
Tešuprsquou yerini bilmediğini belirtti502 II Ramses Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesinde
olduğu ile ilgili doğru soumlyluumlyor olabilirdi Urhi-Tešuprsquoun hayatının geri kalanında
Mısır ve Hitit otoritesinden kurtulduğu ve Guumlney Anadolursquoda suumlrguumlndeyken bir krallık
kurduğu duumlşuumlnuumllmektedir (Bryce 2005 280 vd Bryce 2003(b) 209vd)
Hitit ve Mısır uumllkeleri arasında antlaşma doumlneminde elccedililik yaptığını bildiğimiz
ldquoPa-rekh-anrdquo ccedilivi yazılı metinlerde 503 ise Pirihnawa olarak geccedilmektedir 504 Hitit
Uumllkesirsquonden Mısır Uumllkesirsquone giden kervanın kuşkusuz Suriye boumllgesinden geccediltiği
duumlşuumlnuumllmektedir Ugaritrsquote ccedileşitli metin kaynakları ve Filistinrsquoden elde edilen dağınık
501 ldquoMısır Kralı Buumlyuumlk Kral piyadesini ve savaş arabalarını kendilerine goumlstermeli ve Urhi-Tešupu
Mısıra goumltuumlrmek iccedilin altınını guumlmuumlşlerini atlarını bakırını ve kıyafetlerini harcamalıdır Hattiye
karşı guumlccedilluuml ve savaş accedilmaya izin vermeyecek rdquo (Bryce 2005 280) 502ldquoUrhi-Tešup meselesi hakkında bana yazdığın şeylere gelince lsquoOnun Kadeš Uumllkesirsquone gittiği durumu
doğru değil Halep topraklarına gitmiş olduğu durumu doğru değil O Kizzuwadna Uumllkesirsquone gittiği
durumu doğru değilrsquo - boumlylece yazdınız Bak Urhi-Tešup meselesi hakkında yazmış olduğunuz şu
soumlzleri şu şekilde anlamadım lsquoOnu Mısır Uumllkesirsquone getirinrsquo Nerede olduğunu bilmiyorum [Bir kuş
gibi uccediltu]rdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoya Urhi-Tešup ile ilgili yazdığı mektuplar bkz CTH 156=KBo
115 (Bryce 2005 281 Wouters 1989 231 Bryce 2003(b) 209 Edel I 199458-65 Edel II 1994
68-69) 503 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektubu bkz CTH 158 504ldquoKız kardeşime soumlyle kız kardeşimin elccedilisi olan Tili-Tešup şimdi kız kardeşimin elccedilisi Riamaššii kız
kardeşimin elccedilisi Pirihnawa elccedilim ve Zinapa ve Mania eşliğinde benden oumlnce geldi Bana kız
kardeşimin sağlığını Buumlyuumlk Kralın sağlığını Hatti Kralının erkek kardeşimin sağlığını ve oğullarının
sağlığını anlattılar Ve ccedilok sevindimrdquo (Bryce 2003(b) 60 Beckman 1996 129-131 Edel I 1994
106-109 Edel II 1994 161-178)
154
buluntular Mediggo kentinde ele geccedilen Hitit fildişinin iki kralın arasında imzalanan
guumlmuumlş tabletin varlığını sembolik olarak goumlsterebileceği duumlşuumlnuumllmektedir (Singer
2006 29)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki savaşın ve barışın Šaušgamuwa
Antlaşmasırsquonda da geccediltiği goumlruumllmekte ve Amurru Krallığı sebebiyle savaştıkları ama
artık barış iccedilinde oldukları belirtilmektedir 505 (Klengel 2002 80) IV Tuthaliya
kuzeni Kuruntarsquonın aniden hastalanması sebebiyle Mısırrsquoa tıbbi uzmanlığı sebebi ile
yazdı ve firavun Hitit kralına tavsiyeler verdi506 Kuruntarsquonın Mısır tıbbı sayesinde
iyileştiği anlaşılmaktadır (Bryce 2005 303 Karauğuz 2007 53 Bryce 2003(b)
117 Klengel 2002 144)
Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki ilişkiler oumlnemli ticaret yollarının geccediltiği
Levant boumllge sebebiyle kesişmiştir Genellikle iki uumllke arasında duumlşmanca bir tutum
soumlz konusudur Mittani Krallığırsquona karşı ilk başta ortak bir karar ile soumlzuuml geccedilen krallığa
karşı bir politika izleseler de oumlzellikle Hititlerin Mittani Krallığırsquonı yıkması ile birlikte
ikili tekrar boumllgenin hakimiyeti iccedilin karşı karşıya kalır Ayrıca boumllgede yer alan
Amurru Krallığı uumlzerinde hakimiyet kurma ccedilabası ile bu durum daha net bir şekilde
goumlzlemlenebilmektedir I Šuppiluliuma doumlneminde artan ve net bir şekilde
goumlzlemlenen duumlşmanlık Kadeš Savaşırsquonda patlak vermiştir Kadeš Savaşırsquonın galibi
bilinmese de Suriye Boumllgesirsquonde yer alan toprakların Hitit Krallığırsquonda kalması
savaşın Hitit lehine sonuccedillandığının bir goumlstergesi olarak yorumlanabilir Hitit-Mısır
ilişkilerinin yumuşamasını sağlayan bir etken olmuştur ve evlilikler mektup ve hediye
değiş tokuşu gibi bir ccedilok etmen ile siyasi tarih devam etmiştir Ancak Hitit tahtında
hakkı olan Urhi-Tešuprsquoun oumlnce Kıbrısrsquoa arkasından da Mısır Krallığırsquona kaccedilması iki
505 ldquoFakat majestemin babasının kardeşi Muwatalli kral olduğunda Amurrulular ona şoumlyle soumlyleyerek
ona karşı succedil işlediler lsquoBiz sana sadık koumlleler idik Şimdi artık senin koumllelerin değilizrsquo Ve onlar Mısır
Uumllkesi kralına gittiler ve majestemin babasının kardeşi Muwatalli ile Mısır Uumllkesi kralı Amurrulular
yuumlzuumlnden birbirleriyle savaştı Muwatalli onu yendirdquo (Karauğuz 2002 198 Beckman 1996 98-102) 506ldquoGoumlrduumln muuml şimdi yazıyı ve Pariamahu doktorunu goumlnderdim Tarhuntašša Uumllkesi kralı Kuruntaya
ilaccedil hazırlamak iccedilin goumlnderildi ve yazdığınız gibi tuumlm ilaccedilları tahsis edilecektir Size geldiğinde
Tarhuntašša Uumllkesi Kralı Kuruntayı goumlrevlendirir ve onun iccedilin ilaccedil hazırlayabilir Ve Kurunta ile
birlikte olan ve Mısıra gitmelerine izin veren bu iki doktoru goumlnder Yazı ve doktor Pariamahu ona
ulaşır ulaşmaz o guumln bu iki doktor faaliyetlerini sonlandırmalıdır Bak ne soumlylediğini anladım Bu
sırada yazar ve doktor Pariamahu yolda ve yazdığınız gibi her tuumlrluuml ilacı paylaşıyorrdquo II Ramsesrsquoin
III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 1633= KUB 367 (Bryce 2005 303 Bryce 2003(b) 117
Edel I 1994 170-171 Edel II 1994 260)
155
uumllke arasında bir kriz yaşanmasına sebep olmuştur Hitit kralı muumllteciyi geri isterken
firavun başlangıccedilta bu durumu kullanmış fakat sonrasında Urhi-Tešuprsquoun kaccediltığını
belirtmiştir Kadeš Barış Antlaşması şartları arasında yer alan hanedan soyunun
devamının kral olarak kabul edilme maddesi de bu durum ile ilgilidir Hitit-Mısır siyasi
ilişkisinin yuumlzyıllar boyu inişli ccedilıkışlı bir şekilde gittiği goumlzlemlense de sonunda barış
ve kardeşlik duygusu iki uumllke arasında huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
IIIB2 Mısır Krallığı ile Yapılan Evlilikler
Hitit-Mısır ilişkileri Kadeš Savaşı ve Kadeš Barışırsquonı getiren olaylar silsilesi
ccedilerccedilevesinde ele alındıktan sonra her iki saray arasında kız alığ vermenin ne şekilde
olduğu bu boumlluumlmde ele alınmıştır Hitit ve Mısır Krallıkları arasında bilinen uumlccedil adet
evlilik ya da evlilik talebi bulunmaktadır Bunlardan ilki belki de en ilgi ccedilekicisi oumllen
Mısır kralının eşinin I Šuppiluliumarsquonın oğullarından birini kendine eş olarak
istemesidir İkinci evlilik III Hattušilirsquonin bir kızı ve II Ramses arasında
gerccedilekleşmiştir Uumlccediluumlncuuml evlilikse IV Tuthaliya zamanında III Hattušilirsquonin bir diğer
kızı ve II Ramses arasında gerccedilekleşmiştir
I Šuppiluliumarsquoya Karkamıš kuşatmasında Mısırrsquodan ilginccedil bir mektup geldi
(Roumlllig 1974 18 Bryce 2005 178 Schulman 1979 177) Mektup507 firavundan
değil kraliccedileden gelmekteydi Kraliccedilenin adı mektupta yer almaz ancak ldquodahamunzurdquo
yani anlamı kralın eşi olan Mısır terimiyle belirtilmiştir Eşinin adı metinde
ldquoNiphururiyardquo olarak geccedilmektedir (de Martino 2006 56 Bryce 2005 179 vd
Wilhelm 2004 73vd Bryce 1990 97vd Wilhelm 2009 110vd Karauğuz 2007
50vd Meissner 1918 32vd Pelvanoğlu 2018 47vd Devecchi - Miller2011 147
Murnane 1990 23 Bryce 2003(b) 179 Klengel 2002 44vd) Mısır kralının
kimliğini belirlemek oumlnem arz ediyordu kralın Akhenaton ya da Tutankamon olduğu
ile ilgili goumlruumlşler mevcuttur lakin prenomen Nebkhepurersquonin ccedilivi yazımının
Tutankamonrsquou ifade ettiği anlaşılmıştır Kraliccedilenin ise Mısır kayıtları sayesinde
Aneksunamun olduğunu bilmekteyiz Akhenaton ve Nefertitirsquonin altı kızından biriydi
507 ldquoBenim oğlum yok Ama birccedilok oğlunuz olduğunu soumlyluumlyorlar Bana oğullarından birini verirsen
kocam olur Asla bir hizmetccedilimi kullanamayacağım ve onu kocam yapamayacağımrdquo I
Šuppiluliumarsquonın icraatleri bkz CTH 40 DS p 94 fragman 28 a iii 11ndash15 (Bryce 2005 178 Klengel
2002 45)
156
ve uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk kızı Firavun olan eşinin oumlluumlmuuml sırasında Tutankamonrsquodan uumlccedil yıl
yaşlı ya da daha yaşlıydı ve tahmini olarak yirmi bir ya da yirmi iki yaşlarındaydı
(Bryce 2005 179)
Kraliccedile eşinin vefat ettiğini bir ccedilocuğu olmadığını ve uumllkesinden biri ile
evlenmek istemediğini yazmaktadır Yakındoğursquoda diğer uumllkelerin haremlerine
prensesler goumlnderildiği bilinmektedir lakin bu mektuba kadar prens istendiğine dair
bir kayıt bulunmamaktadır Hitit kralının soumlz konusu mektubu aldığında firavunun
henuumlz oumllduumlğuumlnuuml bilmediği tahmin edilmektedir (Schulman 1979 179) Soumlz konusu
mektup sadece doumlnemin şartları iccedilinde değil ayrıca Mısır Uumllkesi iccedilinde oldukccedila ilginccedil
bir durumdu Mısır Krallığırsquonın birccedilok farklı saraydan prenses aldığı halde başka bir
saraya prenses goumlndermediği bilinmektedir Ayrıca evliliği isteyenin prenses değil de
bir kraliccedile olması oldukccedila şaşılacak bir durumdur Babil kralı I Kadašman-Enlil Mısır
kralına yazdığı bir mektupta ldquoEskiden Mısır kralının kızı hiccedilbir uumllkeye evlenme
amacıyla verilmezdirdquo demektedir (Schulman 1979 179)
Saraylar arası evlilik o ccedilağda oldukccedila olağan bir uygulamaydı Krallar arasında
bağ kuruluyor ve eşit guumlccediller birbirleri ile akraba oluyorlardı Genellikle bir kral diğer
uumllkenin kralına kızlarından birini ya da kız kardeşlerinden birini yolluyor ve evlilik
bağı bu sayede kuruluyordu Ayrıca soyun devamı da genellikle goumlnderilen prensesin
ccedilocukları uumlzerinden devam ediyordu Mısır Uumllkesirsquone goumlnderilen prensesler hep cariye
konumunda kalmışlardı ve hiccedilbir zaman kraliccedilelik konumuna ulaşamamışlardı Soumlzuuml
geccedilen mektupta ise bir krallık soyunun değişmesinden bahsediyordu Normalde diğer
uumllkeye bir prenses goumlnderilip gittiği uumllkede kraliccedile olurken burada tam tersi bir durum
olan kraliccedilenin uumllkeyi youmlnetmek ve kendisine eş olması iccedilin bir kral istediği
anlaşılmaktadır (Schulman 1979 179 Klengel 1964 80) Tuhaf ve acayip bir durum
olduğu kesindir Mısır Krallığı mektubun geldiği doumlnemde siyasi ve askeri accedilıdan zayıf
bir konumda bulunmaktaydı (Schulman 1979 187)
Başta boumlyle olağan dışı bir duruma inanmadıkları iccedilin kraliccedile ikinci kez mektup
yollamıştır I Šuppiluliuma Hattušaziti adlı bir hizmetkarını olayı araştırması iccedilin
Mısırrsquoa goumlnderdi Diplomatik evlilikler Eskiccedilağrsquoda sıklık ile rastlanılan bir olgu olsa
dahi firavunun dul eşinin evlilik ittifakı sunması soumlzuuml geccedilen doumlnem iccedilin oldukccedila
157
alışılmadık bir durumdur Bir kraliccedile yabancı bir prense krallığının tahtını teklif
etmekteydi (Bryce 2005 179 de Martino 2006 57 Klengel 1999 163 Klengel
2002 46) I Šuppiluliuma bu durumu ldquoHayatım boyunca boumlyle bir şey asla başıma
gelmedirdquo diye belirtecekti (de Mieroop 2007 123 Collins 2007 49 Klengel 2002
45)
Hattušaziti yanında Mısır kraliccedilesinin oumlzel elccedililerinden biri olan Hani508 adlı
bir adam ile birlikte Hitit kralı I Šuppiluliuma ile buluştu buluşma Hitit sarayının
suumltunlu seyir odasında gerccedilekleşti Burada Hattušaziti kralına Mısır kraliccedilesinden
oumlfkeli bir mektup verdi 509 kraliccedile eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve oğlunun olmadığını
belirtmektedir I Šuppiluliuma bu durum karşısında bunun bir komplo olduğu
sonucuna vardı510 Mısır kraliccedilesinin isteğinin tutarsız olduğu duumlşuumlnuumllmekteydi ama
daha sonra Mısır elccedilisi Hanirsquonin Hitit kralı I Šuppiluliuma ile yaptığı goumlruumlşmelerde
Hitit kralına karşı olan yaklaşımı uzlaştırıcı ve hoşgoumlruumlluumlyduuml511 (Bryce 2005 180vd
Klengel 1999 161vd)
Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın oğlu II Muršilirsquonin yıllıklarından oumlğrendiğimiz
kadarıyla 512 Hitit kralının Mısır kraliccedilesinin soumlzuumlne sonunda guumlvendiği
anlaşılmaktadır I Šuppiluliuma Zannanza513 isimli oğlunu Mısır kraliccedilesine eş olarak
508 Mısır Krallığırsquonın tecruumlbeli ve başarılı bir temsilcisi olarak bilinmektedir (Bryce 2005 181) 509ldquoNeden beni aldattılar dedin Oğlum olsaydı kendimin ve uumllkemin yabancı bir uumllkeye karşı utanccedil
kaynağı olur muydum Bana inanmadın ve benimle konuşmadın bile Kocam oumllduuml Oğlum yok Asla
bir hizmetccedilimi almam ve onu kocam yapmam Başka bir uumllkeye yazmadım Sadece senin iccedilin yazdım
Birccedilok ccedilocuğun olduğunu soumlyluumlyorlar Oumlyleyse bana bir oğlunu ver O bana koca olacak Mısırda kral
olacak (DS pp 96ndash7 boumlluumlm 28 a 3 50 ndash a iv 12) 129 (Bryce 2005 180 vd de Mieroop 2007
122vd Bryce 2003(b) 184 Collins 2007 49 Klengel 2002 46) 510ldquoOnlar (Hitit Kuvvetleri) uumllkeniz olan Amkarsquoya saldırdığında muhtemelen korkuyordunuz ve bana
oğlumun (benim gibi) goumlrevini sormaya devam ettiniz O bir şekilde rehin haline gelecek Onu kral
yapmayacaksınızrdquo (DS s 97 frag 28 e3 iv 8ndash12 Bryce 2005 181) 511ldquoEy efendim Bu bizim uumllkemizin utancıdır Kralın bir oğlu olsaydı yabancı bir uumllkeye gelip kendimiz
iccedilin bir efendimiz olmasını ister miydik Efendimiz olan Niphururiya oumllduuml Onun oğlu yok Efendimizin
karısı yalnız Mısırrsquodaki krallık iccedilin efendimizin (I Šuppiluliuma) bir oğlunu arıyoruz Ve kadın iccedilin
hanımefendimiz iccedilin onu kocası olarak arıyoruz Ayrıca başka bir uumllkeye gitmedik sadece buraya
geldik Şimdi efendimiz bize bir oğul verrdquo (DS s 97ndash8 parccedila 28 e3 iv 13ndash25 Bryce 2005 181
Klengel 2002 46) 512II MuršilildquoBabam ccedilok sevinccedilliydi o kadının soumlzuumlne uyuyordu ve kendisini bir oğulla meseleyle
ilgileniyordurdquo (DS S 97 frag 28 a iv 13 -15 Bryce 2005 181 Klengel 2002 46) 513 I Šuppiluliumarsquonın beş oğlu bulunmaktaydı bunlardan uumlccedil tanesinin belirli goumlrevleri bulunmaktaydı
en buumlyuumlk oğlu Arnuwanda veliaht prensti ikinci oğlu Telipinu ve uumlccediluumlncuuml oğlu Šarri-Kušuh Suriye
boumllgesinde bulunan Halpa ve Kargamıš şehirlerine youmlnetici olarak atanmıştı En kuumlccediluumlk oğlu Muršili o
158
goumlndermeyi duumlşuumlnduuml Diplomasi silahlı kuvvetten daha az maliyetle oumlnemli politik
hedeflere ulaşılmasını sağlamıştır I Šuppiluliuma oğullarından birinin Mısır kralı
olma ihtimalini ccedilekici bulmakta ve bu sayede Hitit topraklarını ccedilok uzun bir mesafeye
kadar genişletebilirdi Hitit kralının konuyla ilgili en buumlyuumlk sıkıntısı oğlu
Zannanzarsquonın guumlvenliğiydi ve Mısırrsquoa gittiğinde zarar goumlrmeyeceğine ikna olduktan
sonra oğlunun Mısır Krallığırsquona gitmesini onayladı (Bryce 2005 181 vd Schulman
1979 177vd Wilhelm 2006(a) 237 Klengel 1999 163 Klengel 2002 47)
Zannanza Mısırrsquoa olan yolculuğuna başladı ve I Šuppiluliuma başkent Hattušarsquoya
doumlnduumlğuumlnde oğlunun Mısırrsquoa vardığı haberini bekledi Hitit elccedilisi Zannanzarsquonın
Mısırrsquoa yaptığı yolculuk sırasında oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml bildirdi Hitit kralı Mısırlılarrsquoı
oğlunun cinayetinden sorumlu tutuyordu514 (Bryce 2005 182 Murnane 1990 24vd
Bryce 2003(b) 187vd Collins 2007 49 Klengel 2002 47vd) Zannanzarsquonın
oumlluumlmuumlnuuml sonucunda Hitit ve Mısır Uumllkeleri arasındaki duumlşmanlık arttı Bu durum
Kadešrsquote yapılan savaş ile sona erdi515 (Bryce 2005 183 Klengel 1999 163vd)
III Hattušili doumlneminde Mısır kralı II Ramses ile evlenen iki prenses olduğu
bilinmektedir (Schulman 1979 186) İlk evliliğin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 34
yılında ikinci evliliğinse ilk evlilikten sonra fazla suumlre geccedilmeden olduğu ve III
Hattušilirsquonin vefatından sonra yani IV Tuthaliya zamanında yapıldığı
anlaşılmaktadır İkinci evliliğin tanımlamasında ldquodiğer kızırdquo ifadesi dikkat ccedilekicidir
Goumlnderilen ilk prensesin kısa bir suumlre iccedilerisinde oumllmuumlş olduğu tahmin edilmektedir
(Schulman 1979 192vd Meissner 1918 63 Bryce 2003(b) 111 Collins 2007 62
Klengel 1999 287vd Klengel 2002 126) İlk goumlnderilen prensesin zamanında Hitit
Krallığırsquonın guumlcuumlnuumln azaldığı duumlşuumlnuumllmektedir (Schulman 1979 191) Mısırrsquoa giden
prensesin adının Hititccedilersquosini bilmesek dahi Mısırca ismi olan ldquoMarsquoat-neferu-rerdquo
ldquoRarsquonın guumlzelliği gerccedilektirrdquo anlamına geldiği bilinmektedir (Uumlnal 2014 350
Meissner 1918 62 Klengel 2002 136) Mısır metninde yer alan prensesin Hititccedile
doumlnemde ccedilocuk yaşta ya da ergenlik ccedilağlarındaydı Bu sebeple sadece doumlrduumlncuuml oğlu geriye kalıyordu
(Bryce 2005 181 Klengel 2002 46vd) 514 II MuršilildquoBabam Zannanza cinayetini duyduğunda Zannanzaya ve konuştuğu tanrılara
ağlamaya başladı lsquoOh Tanrılar Koumltuumlluumlk yapmadım ama Mısır halkı bunu bana yaptı Onlar ayrıca
uumllkemin sınırına saldırdılar rdquo I Šuppiluliumarsquonın icraatleri CTH 40 = KUB 194 (Bryce 2005 182
Bryce 1990 100 Murnane 1990 24) 515 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIIB1
159
isminin Šauškanu olduğu duumlşuumlnuumllmekte (Klengel 2002 128) ve prenses iccedilin ldquoyuumlzuuml bir
tanrıccedilanınki gibi guumlzeldirdquo denilmektedir (Kılıccedil - Duymuş 2007 96)
III Hattušili II Ramsesrsquoe evlilik ile ilgili goumlnderdiği mektupta516 Babil ve
Asur krallarının Hitit kralına yapılacak evlilik ile ilgili yazdıklarını ve Mısır kralının
Babil kralının kızını da kraliccedile olarak krallığına istediğini ama Hitit prensesinin Mısır
Krallığırsquona gideceğini bildiği iccedilin onu goumlndermeyi duumlşuumlnmediğini ve bunun doğru
olmadığını belirtmiştir 517 (Klengel 2002 121) II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye
goumlnderdiği mektupta518 III Hattušilirsquonin oumlnceden goumlnderdiği bir mektuba atıf yaparak
prensesi goumlndereceğini ve ccedileyizinin Babil kralının goumlnderdiği ccedileyizden daha buumlyuumlk
olacağını soumlylediğini belirtmiştir519 (Klengel 2002 122)
II Ramsesrsquoin Hattušilirsquoden atlar değerli taşlarla kaplı bir kadeh abanoz yatak
ve 335 šekel ağırlığında Hitit kralı III Hattušilirsquonin bir heykeli de bulunmaktaydı II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği hediyeler arasındaysa bir maymun
bulunmaktaydı Koumllelerin de iki saray arasında sıkccedila hediye olarak goumlnderildiği
bilinmektedir Hediyeler kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri tarafından da verildi ve alındı
Elccedililer sadece kral iccedilin değil bazen kraliyet ailesinin diğer uumlyeleri ve diğer saray
uumlyeleri iccedilin de kendi geldikleri uumllkeden hediyeler getirdiler Mısır kraliccedilesi Naptera
Hitit kraliccedilesi Puduheparsquoya 88 šekel ağırlığında altın on iki telli bir kolye boyalı keten
kıyafetler goumlnderdi520 (Bryce 2003(b) 91 Beckman 1996 123 Klengel 2002 98)
Puduheparsquoya gelen hediyeler arasında keten dokumalar rengarenk kumaşlar elbiseler
altından kolyeler altın ile guumlmuumlşten yapılma bilezikler kıymetli taştan yapılmış doğan
heykelciği yuumlzuumlk iccedilki kapları renkli bisus iplikleri ile dokunmuş tunikalar abanoz
516 II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 711 517ldquoKardeşime soumlyle Şimdi Babil kralı ve Hanigalbat kralı bana şoumlyle yazdı lsquo Hitit kralının kızı Mısır
kralına goumlnderilecek ve Mısır kralı onu Mısır Uumllkesirsquonin kraliccedilesi yapacak ama kızımı onların yerine
koymuşrsquo Bu krallar bana boumlyle yazdı Ama onlar Babil Uumllkesi kralının kızını istediği iccedilin onlara (onu)
kraliccedileliğe vermeyi duumlşuumlnmuumlyorum Bir kızı başka bir kızın yerine koymak doğru değilrdquo (Klengel 2002
121 Edel I 1994 94-95 Edel II 1994 153-154) Asur Krallığı o doumlnemde Kuzey Mezopotamyarsquoyı ele
geccedilirmişti bu sebeple Hanigalbat kralı olarak kast edilen Asur kralı olmalıdır (Klengel 2002 121) 518 II Ramsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz CTH 159=KUB 337 + KBo
117 519ldquoGerccedilekten gelin sana gidecek ve acele etmesine izin vereceğim Babil kralının kızından ve Zulabi
kralının kızından daha buumlyuumlk bir ccedileyiz vereceğimrdquo (Klengel 2002 122 Edel I 1994 141-143 Edel
II 1994 217-228) 520 II Ramsesrsquoin eşi Napterarsquonın Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 167
160
ağacından kirişler III Hattušilirsquonin goumlz rahatsızlığında kullanması iccedilin sandık dolusu
ilaccedil bunlar arasındaydı 521 (Uumlnal 2014 391 Klengel 2002 143) Mısır prensi
Šutahapšap Hitit kralı III Hattušilirsquoye ağırlığı 93 šekel olan iyi altından beyaz taş
boynuzlu ve siyah goumlzluuml oumlkuumlz şeklinde bir kadeh hediye etti (Beckman 1996 122
Edel I 1994 34-36 Edel II 1994 59-61) ve bunu mektubuna ekledi522 Hediyeler
goumlndericiden alıcıya tebrik ve iyi niyet dilekleri iccedileren mektuplar ile birlikte gitti
Yazışmalar ccedilerccedilevesinde sunulmasına rağmen bu belgelerin esas amacı hediyeleri
tanımlamak ve accedilıklamak ile onları kimin goumlnderdiği ve alıcılarının kim olduğunu
accedilıkccedila belirtmeye youmlnelikti (Bryce 2003(b) 91vd)
Evlilik sonrasında II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoyi Mısır Uumllkesirsquone ccedilağırdığı
bilinmektedir III Hattušili başlangıccedilta bu teklifi kabul etti sonra firavun Kenan
boumllgesine gideceğini ve III Hattušili ile doğu deltada bulunan ikametgacirchında
kendisine refakat etmesini isteğini yineledi523 Soumlz konusu davetin Mısır Uumllkesirsquonin
ihtişamını sergilemek iccedilin ya da II Ramsesrsquoin imajını diğer kralların arasında arttırmak
iccedilin olduğu soumlylenebilir III Hattušili bu daveti ayaklarındaki rahatsızlık sebebiyle
geri ccedilevirdi buna rağmen iki uumllke arasındaki sıcak ilişki devam etti ve Mısırrsquoa ikinci
bir prenses goumlnderilmesi ile birlikte bu durum daha da kuvvetlendi Koptosrsquotaki buumlyuumlk
tapınakta bulunan stel 524 uumlzerinde bu durum sunuldu Yapılan soumlz konusu ikinci
evliliğin III Hattušilirsquonin oumlluumlmuumlnden sonra Puduhepa tarafından gerccedilekleştirildiği
duumlşuumlnuumllmektedir525 (Bryce 2005 284 vdd)
521 ldquoPirihnawa ile gitmesi iccedili bir atlı araba ayarladım ve memur haberci Pirihnawa ile birlikte Amurru
Uumllkesi prensi Bentešinarsquoya gitti Bentešinarsquoya getirdiği tuumlm ilaccedilları verdi ve Bentešina Pirihnawarsquodan
sonra size getirilmesi iccedilin duumlzenlediği ilaccedilları kardeşime sargu-memuru goumlnderdirdquo (Bryce 2003(b)
116 Edel I 1994 2-9 Edel II 1994 18-19) 522 II Ramsesrsquoin oğlu prens Šutahapšaprsquoın III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 169 523ldquoGuumlneş Tanrısı (Mısır) ve Fırtına Tanrısı (Hattinin) ve tanrılarım ve benim Kardeşlerimin tanrıları
Kardeşimin Kardeşini goumlrmesine neden olacak ve benim Kardeşim gelip beni goumlrmek iccedilin bu iyi oumlneriyi
yerine getirebilir Ve sonra birbirimizi kralın (Ramsesin) oturduğu yerde yuumlz yuumlze goumlrebiliyoruz Bu
yuumlzden Kardeşim ile tanışmak ve yuumlz yuumlze goumlruumlşmek ve onu topraklarımın iccediline almak iccedilin Kenanrsquoa
gideceğimrdquo II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH161=KBo 281 (Kitchen 1982
90 Bryce 2005 285 Edel I 1994 22-24 Edel II 1994 39-41) 524 Bkz Resim 38 525 ldquoHattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı zengin ve muazzam buumlyuumlkluumlkte Kaškanın zengin ve muazzam
ganimetleri olan Hattinin zengin ve muazzam ganimeti olan Zodun zengin ve muazzam ganimetleri
olan -ki yazmada bile bilinemeyen- zengin ve devasa ganimetleri goumlnderdi Guumlney ve Kuzey Mısır kralı
Usimare Setepenre Re oğlu II Ramses ve aynı şekilde birccedilok at suumlruumlsuuml birccedilok sığır suumlruumlleri bir suumlruuml
suumlruuml keccedili bir ccedilok oyunun suumlruumlsuuml diğer Kızıya goumlnderilmeden oumlnce Guumlney ve Kuzey Mısır kralı Usimare
161
II Ramses III Hatušilirsquoye kızını Mısır Uumllkesirsquone hala goumlndermemesi sebebiyle
serzenişte bulunmuştur 526 Puduhepa mektubunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde gelin
goumlnderme sırasında yaşanan gecikmenin uygun bir ccedileyiz toplamak iccedilin harcanan
suumlrenin neden olduğunu accedilıklamıştır Hattušarsquoda ccedilıkan yangının kraliyet hazinesinde
olduğu duumlşuumlnuumllmektedir Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektupta kardeşinin
beklemesini ve başka eşi olup olmadığını sormuştur527 Ayrıca hazırlıkların bittiğini
ve prensesin yolda olduğu haberini verdi ve II Ramses bu duruma youmlnelik yazdığı
mektupta firavununun mutlu olduğu anlaşılmaktadır 528 Metinlerde Hattušarsquodan
goumlnderilen ccedileyizin ayrıntılı bir şekilde aktarıldığı goumlruumllmektedir529 (Bryce 2005 282
vd)
Mısır ile yapılan ilk evlilik antlaşmasında prensesin ccedileyizinin toplanmasındaki
gecikmeler gelin ve ccedileyiz goumlnderilmeden oumlnceki tuumlm formalitelerin tamamlanmasının
bir kaccedil yıl gibi bir suumlreye uzadığı duumlşuumlnuumllmektedir Ccedileyiz nakliyesinin iki aşamada
gerccedilekleştiği bunlardan ilki iccedilin Puduhepa II Ramsesrsquoten hayvanların ve koumllelerin
goumlnderimini guumlvenli bir şekilde sağlayabilmek iccedilin suumlvari istedi Puduheparsquonın
Setepenre Renin oğlu II Ramses Mısıra hayat verdiği iccedilin ikinci (boumlyle) bir olaydı (Koptos Stel
7ndash11 Kitchen 1996 111) 526 ldquoŞimdi sen Kardeşim bana şoumlyle yazdınlsquoKardeşim bana yazdı lsquoSana bir kız goumlndereceğimrsquoAma
onu alı koydunuz ve bana Onu bana neden vermedinhellip Şu anda onu sana veremem Biliyor musun
siz benim kardeşim olarak Hatti Evi ateşten yok edildiğini biliyor mu Urhi-Tešup onu Buumlyuumlk Tanrıya
verdi Urhi-Tešup orada (seninle) olduğundan ona sorrdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz
CTH 176=KUB 2138 oumly 7rsquo-12 rsquo) (Bryce 2005 282 Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins
2007 62 Hoffner 2009 283 Bryce 2003(b) 107 Beckman 1996 126 Edel I 1994 216-223 Edel
II 1994 322-344 Klengel 2002 106) 527ldquoKardeşimin hiccedil karısı yok mu Kardeşim onları (yani evlilik duumlzenlemeleri) kardeşliğini ve (bizim)
haysiyetini dikkate almaz mırdquo II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176=KUB 2138
(Hoffner 2009 286 Beckman 1996 128 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 528ldquoKardeşimin bana goumlnderdiği tableti goumlrduumlm ve Hattinin Buumlyuumlk Kraliccedilesinin kız kardeşimin bana
ccedilok nezaketle yazdığı tuumlm meseleleri not ettimhellip Hatti Kralı Buumlyuumlk Kral bana şunları yazdı İnsanların
gelmesine izin verin kızımın kafasına iyi yağ doumlkuumln ve Mısır Kralı Buumlyuumlk Kralın evine getirilebilir
lsquohellip Kardeşimin bana yazdığı bu karar muumlkemmel muumlkemmelhellip (bizim) iki buumlyuumlk uumllke sonsuza kadar
bir toprak haline gelecekrdquo IIRamsesrsquoin III Hattušili ve Puduheparsquoya yazdığı evlilik mektubu bkz
CTH 1592= KUB 363 12 20 (Kitchen 1982 85 Bryce 2005 283 Klengel 2002 128 Bryce
2003(b) 109) 529ldquoSonra (Hattušili) en buumlyuumlk kızının ondan oumlnce on altıncı altın guumlmuumlş ve bakırdan onlardan
sınırsız atların sığır keccedili ve koyunların on binlerce altın guumlmuumlş ve bakırdan getirilmesiyle getirildi
Uumlstelik Guumlney ve Kuzey Mısır Kralı Usimare Setepenre Renin oğlu II Ramessese getirdikleri uumlruumlnler
hayattaydı Sonra bir kişi Majesteleri bilgilendirmek iccedilin şoumlyle dedi Hattinin Buumlyuumlk Huumlkuumlmdarı en
buumlyuumlk kızını her tuumlrden haraccedilla goumlnderdi Yolları (Hattinin Prensesi ile birlikte Hatti Prensi ile
birlikte)rdquo (Kitchen 1996 94 Bryce 2005 283)
162
isteğinin gerccedilekleşmesi oldukccedila oumlnem taşıyordu ccediluumlnkuuml Hitit Krallığırsquonda o doumlnemde
yoğun bir kıtlık yaşanıyordu ve canlıları taşıyan kervanın Mısır Krallığırsquona ulaşması
uumlzerinde yağma ve talan hareketleri artacaktı Puduhepa II Ramsesrsquoe cevap
vermemesinden dolayı sitem etti III Hattušili II Ramsesrsquoe kızının ayrılmaya hazır
olduğunu belirtti II Ramses ise bu durumu sevinccedille karşıladı530 Yazışmalarda duumlğuumln
kervanına Hitit birlikleri tarafından Hitit prensi belki de Nerikkalirsquonin eşlik edeceği
bildirildi Hitit kraliccedilesi kervana Suriyersquonin guumlneyindeki Mısır sınırına kadar eşlik
edecektir II Ramses boumllgedeki valilerinden birine kervanın can ve mal guumlvenliği iccedilin
ve ayrıca tuumlm ihtiyaccedillarının karşılanması iccedilin talimat verdi (Bryce 2003(b) 108vd)
Duumlğuumln alayındaki can ve mal guumlvenliğinin sağlanması iccedilin buumlyuumlk bir askeri kuvvete
ihtiyaccedil vardı ayrıca bu durum Ramses ve Puduhepa arasındaki mektuplaşmalarda da
net bir şekilde goumlzlemlenmektedir IIRamses ile Puduhepa arasındaki mektuplaşmalar
genellikle ccedileyiz ve başlık parası ile ilgilidir (Bryce 2005 282 Singer 1991(b) 268)
Askeri kuvvete bu kadar ihtiyaccedil duyulmasının bir başka sebebiyse konvoyda bulunan
Kaškalı esirlerin531 koyun ve davarların da alayda bulunmasıydı (Bryce 2003(b) 109
Klengel 2002 128 Klengel 2002 130 vd)
Evlilik II Ramsesrsquoin saltanatının 34 Yılında gerccedilekleşmiştir Mısır uumllkesi
hangi krallıkla evlilik yaptığına bakmaksızın eşinin geldiği saray kralından uumlstuumln
pozisyonda bulunmayı yeğlerken bu durum Hitit krallığında zıttıydı Hitit kralı bu
durumu bağlayıcı birleştirici bir guumlccedil olarak goumlruumlyorlardı Mısır sarayı ccedileyiz iccedilin fazla
maddiyat talep etse de Hitit sarayı iccedilin boumlyle bir durum soumlz konusu değildi Hitit
prensesinin gittiği uumllkede bir tuumlr denetim ya da baskı uygulamaya youmlnelik bir durumda
olduğu goumlruumllmektedir Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi
goumlzuumlkse de iki uumllkenin diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir
Soumlz konusu prensesin Hititccedile adı bilinmemektedir lakin Mısırca M3t-Hr- nfrw-Rˁ
şeklinde geccedilmektedir ldquoRersquonin guumlzelliği olan ve Horusrsquou goumlrenrdquo anlamına gelmektedir
Evlilik stelinde III Hattušili kızını getiren bir ricacı gibi goumlzuumlkse de iki uumllkenin
530 ldquoHarika harika kardeşimin bana yazdığı bu durum Guumlneş Tanrısı Fırtına Tanrısı Mısır Uumllkesi
Tanrıları Hatti Uumllkesi Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkemizin sonsuza dek birleşeceğini verdirdquo (Bryce 2003(b)
109) 531Kaškalı esirlerin kaccedilıp boumllgedeki diğer seyyahların guumlvenliğini tehlikeye sokmamaları iccedilin sıkı bir
goumlzetim altında tutulmaları iccedilin II Ramses Puduheparsquoya ısrarcı olmuştur (Bryce 2015 40)
163
diplomasi ilişkilerinde şartların eşit olduğu goumlzlemlenmektedir (de Martino 2006
70vd) Puduhepa kızının ilk eş konumunda olmasını ve Mısır kraliyet soyunun
devamının kızı sayesinde suumlrmesini istese de girişimlerinde pek başarılı olamamış ve
kızı Piramsesrsquoten goumlnderilmiş ve Fayum yakınlarındaki Hayum isimli bir yere
goumlnderilmiştir (Singer 1991(b) 268)
II Ramses Hitit prensesinin gelişini Hitit Krallığırsquonın Mısır Krallığına bir
saygı goumlstergesi olarak kabul etti ve dahası haraccedil olarak belirtti532 Mısırlıların kızlarını
başka uumllkelere gelin olarak yollamamalarının sebebi burada net bir şekilde
anlaşılmaktadır Başka krallığa gelin giden kızları ldquoharaccedilrdquo olarak goumlrmekteydiler
(Bryce 2003(b) 110)
Šeha Nehri Uumllkesi kralı Mašturi ile III Hattušilirsquonin kız kardeşlerinden birinin
evlendiği bilinmektedir 533 Hitit kralının kız kardeşi Matanazi iccedilin Mısır kralı
IIRamsesrsquoten kız kardeşinin ccedilocuğunun olması iccedilin istemesi534 belki de bu sebepten
oumltuumlruumlduumlr Mektubu alan firavun o yaşta bir kadının bir ccedilocuğunun olamayacağını ve
doktorların mucize yaratamayacağını soumlylemiştir (Singer 1984 208 Oumlzkan 2007 85
Devecchi - Miller 2011 151 Beckman 1996132 Edel I 1994 178-181 Edel II
1994 270-272)
Mısır kraliccedilesinin tablette adının bulunduğu alanda kırıklar olmasına rağmen
Mısır hanedanına ait soy ağacı sayesinde ismini oumlğrenebildiğimiz Teyersquonin III
Hattušilirsquoye yazdığı mektupta 535 ldquobenim oğlum senin kardeşinrdquo 536 ifadesi
geccedilmektedir Mektubun devamında kraliccedilenin iyilik dilekleri barış temennileri ve
goumlnderdiği hediye listesi537 yer almaktadır (Edel 1974 106vd) II Ramsesrsquoin henuumlz
532ldquoSonra Hitit kralı en buumlyuumlk kızının oumlnuumlnde altın guumlmuumlş ccedilok bronz koumllelerin goumlrkemli haraccedil ile
getirilmesine neden oldu Sınırsız atların ve sığırların keccedililerin koccedilların sınırsız koccedillarının sınırsız -
yayılması - Ramessese getirdikleri aidatlardırdquo (Kitchen 198286 Kitchen 1996 86ndash96 Bryce
2003(b) 110) 533 Detaylı bilgi iccedilin bkz IIC 534II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163= KBo 2830 535 II Ramsesrsquoin annesi Teyersquonin III Hattušilirsquoye goumlnderdiği mektup bkz CTH 168 536ldquohellip Buumlyuumlk kral Mısır Uumllkesirsquonin kralı benim oğlum senin kardeşin iyidir Oğulları ve uumllkesi de
iyidirhelliprdquo (Edel 1974 111) 537ldquo[İyi] altından X şekel ağırlığında bir kadeh Byssosrsquotan ccedileşitli renklerde keten kumaşlar Byssosrsquotan
parlak renkli bir elbiserdquo (Edel 1974111)
164
prens konumundayken IV Tuthaliyarsquoya mektup 538 goumlnderdiği bilinmektedir
Mektubun iccedileriğinde iyilik dilekleri ve hediye listesi yer almaktadır (Beckman 1996
123vd Edel I 1994 46-47 Edel II 1994 72-73 Klengel 2002 104)
Puduheparsquonın Mısır kralı II Ramses ile yazdığı bir mektupta539 Hattušarsquodaki
hazine boumlluumlmuumlnuumln yandığını ve inanmıyorsa Mısır Uumllkesirsquone kaccedilan ve IIRamsesrsquoin
yanında bulunan Urhi-Tešuprsquoa sormasını istemektedir540 (de Roos 2006 22 Singer
2006 34 Klengel 1999 234) Puduhepa II Ramsesrsquoe yazdığı mektuplardan birinde
kızı iccedilin ccedileyiz olarak vereceği koyun sığır ve koumllelere karşılık olarak tahıl istemişti
bunu istemesinde Hitit Uumllkesirsquonin ccedilektiği kuraklığın sebep olduğu duumlşuumlnuumllmektedir
(Taş 2008 24) Hitit Uumllkesi prensi Hišmi-Šarrumarsquonın Mısır Uumllkesirsquone ziyarette
bulunduğu ve doumlnuumlşte Hatti Uumllkesirsquone tahıl sevkiyatı ayarladığı belirtilmektedir II
Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektuba goumlre541 tahıl yuumlkluuml gemilerin hızlı bir
şekilde Hitit Krallığına ulaşımı sağlanacaktı II Ramsesrsquoin yazdığı bir başka
mektupta542 da gemilerin yapılışı ile ilgili bilgiler yer almakta ve oumlnuumlmuumlzdeki sene bir
geminin daha Hitit Krallığırsquona doğru yola ccedilıkacağının haberi verilmektedir543 (Peker -
Vos 2010 103 Klengel 2002 150)
IIRamsesrsquoin Puduheparsquoya yazdığı bir mektupta iyi dileklerini ve prensesin
Mısır Uumllkesirsquone gelişinden dolayı sevincini şu şekilde belirtmektedir
ldquoAmonrsquoun sevgilisi guumlneşin oğlu Mısır kralı Buumlyuumlk Ramses şoumlyle der Hatti
Uumllkesirsquonin kraliccedilesi Buumlyuumlk Kraliccedile Puduheparsquoya soumlyle İşte ben kardeşin iyiyim
Evlerim oğullarım ordularımi atlarım arabalarım iyidirler Uumllkemde buumlyuumlk
538II Ramsesrsquoin adı belirlenememiş bir kral ya da kraliccedileye mektubu bkz CTH 165= KBo 2844 539 II Ramsesrsquoin Puduheparsquoya mektubu bkz CTH 176 = KUB 2138 540ldquoKardeşim Hatti evini bilirhellip [hellip] Sa[ray] [yan]dı Kalanı Urhi-Tešup Buumlyuumlk Tanrırsquoya verdi [Urhi]-
Tešup oradayken oumlyle olup olmadığını sorhellip (Wouters 1989 233 Helck 1963 88 Collins 2007 62
Hoffner 2009 283 Edel I 1994 216-223 Edel II 1994 322-344) 541II Ramsesrsquoin III Hattušilirsquoye yazdığı mektup bkz CTH 163 = KBo 285(+)6 542 Akadccedila tarih metni fragmanı bkz CTH 216 = KUB 382 543 ldquoKardeşime Bu gemiye gelince sizin onu getirdiğinizi ile şimdi oumlğrendim ve elccedililerimi Amurru
kralına goumlnderdim Şoumlyle ldquoOnu Hatti uumllkesinin kralına getirrdquo - onu işten ccedilıkardılar hellip Bakın şimdi
size bir gemi goumlnderdim ve gelecek yıl size ikinci bir gemi goumlndereceğim Marangozlarınız size
getireceğim bu gemilerin bir kopyasını ccedilıkarmalılarhellip ve ccedilizimini yapmalılar Bu gemileri inşa etmeniz
gerekiyor ve kardeşim ccedilerccedileveleri () ustaca yapmalı Zift ile gemileri dışarıdan ve iccedileriden
korumalıdırlar bu sebeple denizin ortasında batmalarına izin vermemek amacıyla bu gemilere su
girmemelidir (ve) helliphellipKralın getirmiş olduğu bu gemi iccedilin plan - o bir tablete kaydetti ldquo Akadccedila tarih
metni fragmanı bkz CTH 216=KUB 382 (Edel I 1994 186-187 Edel II 1994 283-284 Klengel
2002 150)
165
oumllccediluumlde iyilik vardır Sen kız kardeşim iyi olasın Evlerin oğulların orduların
atların arabaların iyi olsunlar Evlerin oğulların orduların atların arbaların
iyi olsunlar Soyluların iyi olsunlar Uumllkende buumlyuumlk oumllccediluumlde iyi olsun Kız
kardeşime şunu soumlyle İşte habercilerim kız kardeşimin habercileri ile birlikte
bana geldiler Onlar bana kardeşimin Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk kralın
iyiliğini bildirdiler Onlar bana kız kardeşimin iyiliğini kız kardeşimin
oğullarının iyiliğini uumllkelerinizin iyiliğini bildirdiler Kardeşimin kız kardeşimin
ve uumllkelerinizin iyilik haberlerini alınca ccedilok sevindim ve şoumlyle dedim lsquoCcedilok şuumlkuumlr
iyidirlerrsquo Kız kardeşimin bana goumlnderdiği mektubu goumlrduumlm ve Hatti Uumllkesirsquonin
buumlyuumlk kraliccedilesi kız kardeşimin pek guumlzel bir biccedilimde yazdığı konuları işittim Kız
kardeşime şoumlyle soumlyle Kardeşim Hatti Uumllkesirsquonin kralı Buumlyuumlk Kral bana şoumlyle
yazdı lsquoKızımın başına iyi kokulu yağı doumlkecek kimseleri goumlnder Onlar onu Mısır
Kralırsquonın buumlyuumlk kralın evine goumltuumlrsuumlnlerrsquo İşte kız kardeşim bana boumlyle yazdı
Kardeşimin bana bildirdiği bu karar ccedilok ve pek ccedilok guumlzeldir Mısırrsquoın Tanrıları
ile Hattirsquonin Tanrıları iki buumlyuumlk uumllkeyi ebediyen bir uumllke olarak birleştirmek iccedilin
bizi bu karara sevk ettilerrdquo (Darga 1976 43)
II Ramses prensesin gelişinden dokuz ay sonra kızının duumlnyaya gelişini kutladı
ve adını Neferu-Re koydu Bebeğin doğumu Hattušarsquoyı da ccedilok mutlu etti Hattušili
Ramsesrsquoe yazdığı mektupta ldquoBir oğul var edemiyor musun Ama kızını duyduğuma
sevindimrdquo demektedir IIRamsesrsquoin kraliccedile Nefertarirsquoden ve diğer cariyelerinden bir
suumlruuml oğlu bulunmaktaydı Puduheparsquoya bir ccedilok hediye goumlnderen Mısır kraliccedilesinin
Hitit prensesi Mısır Uumllkesirsquone ulaşmadan oumlnce oumllduumlğuuml duumlşuumlnuumllmektedir (de Roos
2006 23 vd Meissner 1918 63 Klengel 2002 138vd)
Puduheparsquonın kızını II Ramsesrsquoin ana eşi olarak tanımasını istemesine rağmen
Hitit prensesi Fayyumrsquoda bulunan hareme goumlnderildi Puduhepa evliliğin
sonuccedillarından memnun olmalı ki IV Tuthaliya kralken ikinci kızının evliliğini de
duumlzenlemek istedi Koptos ve Abydosrsquotaki stellerden bu evliliğin gerccedilekleştiğini
bilmekteyiz (de Roos 2006 24) II Ramsesrsquoin harem kayıtlarına goumlre Hititli bir
prensesin II Ramsesrsquoin tahta ccedilıkışının 61 yılında yaşadığı belirtilmiştir (Klengel
2002 141)
166
Hitit kralının Mısır haremine bir kızını gelin olarak goumlnderdiği bilinmekle
beraber sonrasında ikinci bir kızını da iki buumlyuumlk guumlccedil arasındaki ilişkiyi belgelemek
amacı ile goumlnderdiği de bilinmektedir Prenses buumlyuumlk olasılıkla Babilrsquoden gelen
prenses ile aynı evde bulunmaktaydı (Roumlllig 1974 19)
Hitit-Mısır arasında yapılan diplomatik evlilik girişimi ile diplomatik evlilikler
bazen başarı ile bazen ise başarısızlık ile sonuccedillanmıştır Hitit kralı I Šuppiluliumarsquonın
hayatı boyunca başına boumlyle birşey gelmediğini yani bir kraliccedilenin başka bir uumllkenin
prensini kendisine eş olarak istemesi sadece kendi doumlnemi iccedilin değil şu an bile hala
ilgi ccedilekici ve şaşkınlık verici bir durumdur Talep I Šuppiluliumarsquonın oğlu
Zannanzarsquonın oumlluumlmuuml ile sonuccedillanmış ve iki uumllke arasındaki gerginlik uumlst duumlzey bir
boyuta ulaşmıştır III Hattušili doumlneminde II Ramses ile yapılan evlilikse Kadeš
Savaşı sonrasında uumllkeler arasındaki ilişkinin yatışması olarak goumlruumllebilir Mısır
Krallığırsquondan III Hattušilirsquonin goumlz hastalığı iccedilin ilaccedil Šeha Nehri Uumllkesirsquonde evli olan
ve ccedilocuğu olmayan Mašanauzzi iccedilin doktor yine Kuruntarsquonın rahatsızlığı iccedilin doktor
ve uumllkedeki kıtlık nedeniyle tahıl istenmiştir Duumlşmanlığın guumlzel bir dostluğa
doumlnuumlştuumlğuuml buradan da goumlzlemlenebilir Ayrıca iki uumllke arasında kraliccedileler arasında
krallar arasında kralın prense yazdığı mektuplar gibi pek ccedilok farklı alıcı ve pek ccedilok
farklı goumlnderen bulunmaktadır Mektuplarda iyi dilek temennilerinden sonra
goumlnderilen hediyelerin ayrıntılı bir listesi yer almaktadır IV Tuthaliya zamanında III
Hattušilirsquonin bir diğer kızının II Ramsesrsquoe eş olarak goumlnderildiği bilinmektedir Hitit
kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince Mısır Krallığırsquonda iki prensesin
aynı zamanda bulunmadıkları accedilıktır III Hattušilirsquonin hangi kızı olduğu belli olmasa
dahi firavundan hamile kaldığı ve bir kız ccedilocuk duumlnyaya getirdiği bilinmekte ve bu
durum iki uumllke arasındaki kesin bir dostluğun goumlstergesi olmuştur
Bu boumlluumlmde diplomatik evliliklerin en iyi oumlrneklerini veren Mısır-Hitit
sarayları arasındaki evliliklerin ele alınmadan oumlnce konunun daha iyi anlaşılması iccedilin
bu evliliklere zemin teşkil eden tarihi olaylar tuumlm youmlnleriyle ele alınmıştır Kadeš
Savaşı ve Kadeš Barışı gibi sadece Hitit tarihine değil tuumlm duumlnya tarihine mal olmuş
olaylar ccedilerccedilevesinde tarihsel bir geri bakış yapılmıştır
167
SONUCcedil
Ccedilalışmamız Hitit Krallığırsquonın vassal krallıklar ve komşu krallıklar ile yaptığı
evlilikleri konu edinmiştir Evlilik akdini gerccedilekleştiren Hitit Krallığı ile evliliğin
yapıldığı uumllkenin politik ilişkileri de konumuza dahil edilmiştir Soumlz konusu evlilikler
Hitit politikasında diğer krallıklar ile arasında etkin bir araccedil ve amaccedil olarak
kullanılmıştır Konuyu incelerken sadece evliliklere değil Hitit sarayında kadın ve
Hitit aile hukukunda kadın konuları incelenerek kadının durumu aydınlatılmaya
ccedilalışmıştır Kadının Hitit doumlnemindeki durumu berraklığına ulaştıktan sonra yapılan
evlilikler ve evlilik antlaşmalarında belirtilen bazı maddeler daha net bir ccedilekilde
accedilıklığa kavuşmuştur Ayrıca tarihte adından fazla soumlz edilmeyen kadının evlilikler
sayesinde tarihte yer edinebildiği de goumlzlemlerimiz arasındadır
Yapılan ccedilalışmanın birinci boumlluumlmuuml iki kısma ayrılmış olup ilk olarak Hitit
kraliyet ailesinde kadın olgusu araştırılmıştır Oumlncelikle kraliccedile prenses cariye ikinci
eş gibi saray hayatında kadın ile ilgili unvanlar incelenmiştir Eski Hitit Doumlnemi ve
İmparatorluk Doumlnemirsquonde saray hayatında ve Hitit politik hayatında aktif rol uumlstlenen
kraliccedileler kralın kızları ya da kralın kız kardeşleri olan prenseslerin icraatleri
anlatılmaya ve yaşamlarına ışık tutulmaya ccedilalışılmıştır Hitit kraliyet ailesindeki
kadınları incelememiz sayesinde saraya evlilk yoluyla gelen prenseslerin durumunu
daha net algılamamızı ve saraydan evlilik sebebiyle vassal ve komşu uumllkelere
goumlnderilen prenseslerin ise kendi uumllkelerindeki konumlarını anlamamızı sağlamıştır
Birinci boumlluumlmuumln devamında ise Hitit Krallığırsquonda kadının durumu
incelenmiştir Masallar rituumleller ve doğum ile ilgili bilgi veren metinler gibi filolojik
verilerde kadının Hitit Uumllkesirsquondeki konumu belirlenmeye ccedilalışılmıştır Kadının sosyal
yaşantısını anlamamızı sağlamaya en buumlyuumlk destek Hitit kanunlarından gelmektedir
Hitit Aile Hukukursquonda kadının yeri aydınlatılmaya ccedilalışılmıştır Hitit kanun
maddelerinin eksik kaldığı kısımlarda Asur Ticaret Kolonileri doumlnemi metinlerine
başvurulmuş ve soumlz konusu doumlnemden yola ccedilıkarak Hitit doumlnemindeki boşluklar
doldurulmaya ccedilalışılmıştır
Hitit Aile Hukuku başlık parası verilip ccediliftin ilk adımı atmasından itibaren
ccedileyiz lewirat ve sorarat iccedil guumlveyisi kavramı hamilelik ve annelik hakları ensest
ilişki kız kaccedilırma zina ve tecavuumlz miras ve boşanma hakları gibi konular
168
accedilıklanmaya ccedilalışılmıştır Kadının istemediği kişi ile evlendirilmeye ccedilalışıldığı
durumlarda goumlnluumlnuumln istediği ile evlenebileceği eğer erkeğin ekonomik durumunun
olmaması dahilinde iccedil guumlveyisi olarak kadının ailesi ile yaşayabileceği
goumlzlemlenmektedir Eşlerden birinin oumllmesi durumunda ise evlenilen tarafın
ailesinden biri ile evlendirilerek haklarının korunacağı anlaşılır Kadın mirastan pay
alabildiği erkek gibi kadının da boşanma hakkı olduğu nafaka alabildiği olası bir
tecavuumlz durumunda haklarının korunduğu goumlzlemlenir İlgi ccedilekici noktalardan biri ise
annelik hakları ve hamile kadının hem canının hem de bebeğinin yasa maddesi
gereğince koruma altına alınmasıdır
Ccedilalışmamızın ikinci boumlluumlmuumlnde Hitit Krallığırsquona bağlı krallıklar olarak
belirttiğimiz vassal krallıklar ile yapılan politik evliliklerin nedenleri ve vassal
krallıklar ile olan politik tarih anlatılmıştır Oumlncelikle vassal krallık tanımı yapılarak
antlaşma şartlarında yer alan oumlnemli noktalar vurgulanmıştır Vassal krallıklar ile
yapılan antlaşmalarda Hitit prensesinin vassal uumllke kralının ilk eşi olması gerekliliği
metinlerinde yer almaktadır Evlilik yapılan kralın oumlnceden bir ilk eşinin olması bu
durumu değiştirmemekte ve vassal kral Hitit prensesinden sonra bir başka kadın
alamamaktadır
Mira Krallığı ile yapılan evliliğin Batı Anadolursquoda yer alan toprakları kontrol
etmek ve Hitit huumlkuumlmranlığını etkin kılmak amacı ile yapılmıştır Mira Krallığırsquonın
Arzawa Krallığı ile olan yakın ilişkisi de Batı Anadolursquonun hakimi olarak goumlruumllmesi
ve bu evliliğin gerccedilekleşmesinin altında yatan sebeplerden biridir İlişkiler iyi
tutulmaya ccedilalışılsa da Mira Krallığı hiccedilbir zaman oumlzguumlrluumlk muumlcadelesinden
vazgeccedilmemiştir Hititler Hattušarsquoya kaccedilan Mira kralı Mašhuiluwarsquoyı yeniden tahtına
oturtacak ya da Mira kralı Mašhuiluwarsquodan sonra tahta ccedilıkacak ardıl bulunmadığı iccedilin
tahta ccedilıkacak kişi olarak kralın yeğeni Kupanta-Kuruntarsquoyı belirleyecek kadar Mira
Krallığı uumlzerinde oumlnemli bir nuumlfuza sahip olmuşlardır
Hayaša Krallığı ile yapılan evliliğin Kuzey Anadolursquoda yer alan Kaška
kabilelerin olası akınlarını oumlnlemek sebebiyle yapıldığı duumlşuumlnuumllmektedir lakin
metinde yer alan aşağı(lık) koumlpek ifadesi ile Hitit Krallığırsquonın Hayaša Krallığırsquonı
oumlnemli bir siyasi guumlccedil olarak goumlrmediği aşikardır Antlaşma metninde ensest ilişkinin
yasaklandığı goumlruumlluumlr Hayaša Krallığırsquonın adetlerinin ve geleneklerinin Hitit
169
Krallığırsquondan farklı olduğu ama Hitit prensesi ile yapılan evlilik sonrasında eskisi gibi
davranılamayacağı belirtilmiştir
Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evliliğin Mašturi ile mi yoksa Manapa-Tarhunta
ile mi gerccedilekleştirildiği konusu henuumlz netlik kazanmamıştır lakin Hitit kanunlarında
yer alan ensest ilişki yasağını goumlz oumlnuumlnde bulunduracak olursak aynı aileden bir kişi
ile evlendiği anlaşılmaktadır Prensesin ccedilocuğunun olmaması yapılan evlilikten
istenilen sonucu verememiş ve soumlz konusu durum Hitit-Mısır Krallıkları arasındaki
mektup yazışmalarına konu olmuştur Firavun II Ramses prensesin ellili ya da altmışlı
yaşlarda olduğunu ccedilocuk doğurmasının muumlmkuumln olmadığını mektubunda belirtir
ancak yine de doktor goumlndermeyi ihmal etmez Šeha Nehri Uumllkesi ile yapılan evlilik
Batı Anadolursquonun Hitit topraklarına dahil edilmesi iccedilin oumlnem arz etmekteydi Šehalılar
genel olarak Hitit yanlısı bir politika izlemişlerdir
Mittani Krallığı ile ilişkiler I Tuthaliya doumlneminde başlar I Šuppiluliuma
doumlneminde Mittani topraklarını Hitit topraklarına katılması ve Mittani Krallığırsquonın
Hitit vassal krallıklarından biri olması ile son bulur İšuwa Uumllkesirsquonden kaccedilan asilerin
Mittani Uumllkesirsquone sığınması ve Mittanilerin asileri Hitit Uumllkesirsquone geri goumlndermemesi
ve Mittani Uumllkesi politik ccedilıkarına goumlre Hitit Krallığı ya da Asur Krallığı yanında yer
alması Hitit-Mittani gerilimini doruk noktaya taşımıştır Mittani ile yapılan evlilik soumlz
konusu boumllgenin jeopolitik konumu sebebiyle Asur Krallığırsquona karşı tampon bir boumllge
olarak kullanılmıştır
İšuwarsquonın yuumlkselişi Mittani ve Asur Krallıklarırsquonın boumllgede guumlccedil kazanması ve
soumlzuuml geccedilen iki krallık ile Hitit Krallığı arasında oumlnemli bir konumda bulunması sebebi
ile olmuştur Boumllgenin konumu Asur Krallığı tehlikesi sebebi ile uumlst noktaya
ulaşmıştır İšuwalı asilerin Mittani Uumllkesirsquone kaccediltığı bilinmekteydi İšuwalıların
beylikler halinde yaşadığı anlaşılmakta ve Kilušhepa ile evlilik ile yapan kişinin İšuwa
Uumllkesirsquonde en nuumlfuzlu konuma geldiği goumlzlemlenmekte ve soumlz konusu evliliğin gerek
Hitit Krallığı gerek İšuwa Krallığı iccedilin başarılı sonuccedillar doğurduğu anlaşılmaktadır
Hititlerin Amurru Krallığırsquonı vassal krallıklarından biri yapmak istemesinde
soumlzuuml geccedilen krallığın ticari faaliyetlerinin oumlnemi buumlyuumlktuumlr Amurru Krallığı ccedilıkarlarını
goumlz oumlnuumlnde bulundurarak zaman zaman Hitit Krallığı zaman zaman ise Mısır Krallığı
lehine politika izlemiştir Kadeš Savaşı sırasında Mısır lehine icraatleri sebebi ile II
Muwatalli zamanında Hitit Uumllkesirsquone suumlrguumlne goumlnderilir Daha sonra Hitit Krallığırsquonda
170
tahta geccedilen III Hattušili doumlneminde Hitit-Amurru ilişkilerinin duumlzeldiği
goumlruumllmektedir Urhi-Tešup olayında Amurru kralı Bentešinarsquonın III Hattušili lehine
politika izlediği goumlruumlluumlr III Hattušili kızı Gaššulawiya ile Amurru kralı Bentešinarsquoyı
Amurru kralı Bentešinarsquonın kızı ile oğlu Nerikkalirsquoyi evlendirerek krallıklar
arasındaki bağları daha da guumlccedillendirir Ayrıca Bentešinarsquonın ilk eşi olduğu bilinmesine
rağmen Gaššulawiyarsquonın ilk eş olacağı ve Gaššulawiya-Bentešina ccediliftinden olacak
ccedilocukların ve onların ccedilocuklarının Amurru tahtının sahipleri olacağı antlaşma
metninde belirtilmiştir Amurru kralı Bentešinarsquodan sonra tahta ccedilıkan ardılı
Šaušgamuwarsquonın Hitit prensesinden olduğu bilinmektedir Hititler tarafından
Ahhiyawa ve Asur Krallıkları gemilerine Amurru Krallığırsquonın ambargo
uygulanmasının istenmesi Hititlerin Amurru Krallığırsquondaki guumlcuumlnuuml net bir şekilde
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızın uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde komşu uumllkeler arasında yapılan evlilikler
incelenmiştir Buumlyuumlk guumlccediller olarak anılan Hitit-Mısır-Babil Krallıklarırsquonın kraliccedile kral
ya da veliaht prenslerinin birbirlerine goumlnderdikleri mektuplarda kardeşim kız
kardeşim babam gibi oldukccedila samimi bir ilişkinin varlığı goumlzlemlenmektedir Yapılan
hediye değiş-tokuşunda ise ezoterik malların bulunması ve goumlnderilen hediyelerin
ayrıntılı bir şekilde sıralandığını da goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Hitit-Mısır-Babil
Krallıkları arasında barış doumlneminin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml soumlylenebilir Yapılan evlilikler
krallıkları birbirleri ile yakın ilişkiler kurmalarını ve karşılıklı saygı ve kardeşlik
bağlarını guumlccedillendirmektedir Evlilik amacı ile goumlnderilen Hitit prenseslerinin vassal
krallıklar ile gerccedilekleştirilen evliliklerde ilk eş yani kraliccedile oldukları bilinmekte iken
komşu uumllkeler ile yapılan evliliklerde antlaşma metinlerinde boumlyle bir şart
konulmamıştır Prensesler evlendikleri kral iccedilin saraydaki eşlerden biri konumunda
olmaktaydılar
Babil Krallığı ile politik ilişkiler I Hattušilirsquonin Babilrsquoi fethi ile başlamıştır
Sonrasında devam eden ilişkiler daha ccedilok dostane şekilde devam etmiştir I
Šuppiluliumarsquonın Babilli prenses ile II Kudur-Enlilrsquoin Hitit prensesi ile ve IV
Tuthaliya doumlneminde olmak uumlzere uumlccedil adet evlilik gerccedilekleştiği bilinmektedir
Doumlnemin iki buumlyuumlk guumlcuuml arasında yer alan Hitit ve Babil Krallıklarırsquonın birbirlerine
karşı barışccedilıl bir politika izledikleri goumlruumllmektedir Babil sarayından gelen prenseslerin
Hattušarsquoda oldukccedila nuumlfuz elde ettikleri ve bir dizi saray entrikasına konu oldukları
171
bilinmektedir Ayrıca Babil Krallığırsquondan doktor ve zanaatkar talebinde de
bulunulmuştur bu durum yapılan evliliğin oumlnemli getirileri arasındadır IV Tuthaliya
doumlneminde geccedilen metinde Pattiya isimli kadının kimliği ise tam olarak ccediloumlzuumlme
ulaşmamıştır Babilli prensesin annesi olarak yer alsa da Babilli bir kraliccedilenin Hitit
Krallığırsquonda bulunmayacağı goumlruumlşuuml mevcuttur Fikrimizce Pattiya Babil sarayında yer
alan bir kraliccedileden ziyade bir cariye olduğu duumlşuumlnuumllebilir
Mısır Krallığı ile siyasi ilişkilerin ilk olarak Suriye Boumllgesirsquone jeostratejik ve
ekonomik nedenlerinden oumltuumlruuml huumlkuumlmranlık kurma ccedilabası ile ortaya ccedilıktığı ve soumlzuuml
geccedilen boumllgenin Hitit-Mısır Krallıklarını karşı karşıya getirdiği goumlruumllmektedir I
Šuppiluliuma doumlneminde Eskiccedilağrsquoın oldukccedila sıradışı olaylarından biri yaşanmıştır
Mısır kraliccedilesi Hitit kralı I Šuppiluliumarsquoya eşinin oumllduumlğuumlnuuml ve tahta geccedilecek bir
varisinin olmadığını belirtip I Šuppiluliumarsquonın oğullarından biri ile evlenmek
istediğini yazmıştır I Šuppiluliuma ilk başta bu duruma inanmaz ve kraliccedileden ikinci
bir mektup daha gelir Hitit kralı bu konunun gerccedilekliğini araştırdıktan sonra
Zannanza isimli oğlunu Mısır Krallığırsquona damat olarak yollar ancak henuumlz Mısır
Krallığırsquona ulaşamadan yolda oumllduumlruumlluumlr I Šuppiluliuma oumlfke ile Mısır Krallığırsquonın
Suriye Boumllgesirsquonde yer alan topraklarına saldırır I Šuppiluliuma doumlneminde yeniden
yaşanmaya başlayan gerginlik Kadeš Savaşırsquona kadar devam etmiştir
Kadeš Savaşı sonrasında Mısır ve Hitit Krallıkları arasındaki gerginliğin son
bulduğu goumlzlemlenmektedir Hitit ve Mısır kraliyet aileleri arasında yazılan bir dizi
mektup ve hediye değiş-tokuşu ile soumlz konusu iki krallık arasındaki politik ilişkilerin
iyiye gittiği goumlzlemlenmektedir Atlar keten dokumalar altın ve guumlmuumlşten kolyeler
ve bilezikler iccedilki kapları gibi mektuplarda liste olarak belirtilen ccedilok ccedileşitli hediyeler
soumlz konusudur Urhi-Tešuprsquoun Hitit Uumllkesirsquonden oumlnce Alašiya sonrasında ise Mısır
Uumllkesirsquone kaccedilması ile kısa suumlreli bir gerginlik yaşanır II Ramses ile III Hattušili
arasında yapılan antlaşma da firavun III Hattušili ve ardıllarının tahttaki hakkını tanır
ve boumlylelikle II Muwatallirsquonin oğulları olan Urhi-Tešup ve Ulmi-Tešuplsquoun ve
ardıllarının Hitit tahtında hak iddia etmeleri engellenmiş ve Kadeš Barış Antlaşması
yapılmıştır
Hitit prensesin goumlnderilmesi ve ccedileyiz hazırlıkları da mektup konularının
arasında yerini almaktadır Hitit kralının Šeha Nehri Uumllkesi kralı ile evlenmiş
Mašanauzzirsquonin ccedilocuk sahibi olabilmesi iccedilin Mısır Krallığırsquondan doktor istemesi III
172
Hattušilirsquonin rahatsızlıkları iccedilin Mısırrsquodan merhem istenmesi Mısır ile diplomatik
evliliğin getirilerinden biridir
Goumlnderilen iki Hitit prensesi olduğu bilinmekte ve ilkinin Mısır Krallığırsquona
ulaştıktan kısa bir suumlre sonra vefat ettiği duumlşuumlnuumllmektedir İki prensesin aynı anda
Mısır Krallığırsquonda bulunması Hitit kanunlarında yer alan ensest ilişki yasağı gereğince
pek muumlmkuumln goumlruumllmemektedir İkinci goumlnderilen prenses ile II Ramsesrsquoin bir kız
ccedilocukları olduğu bilinmektedir
Amarna Ccedilağı ile başlayan politik evliliklerin Hititlerrsquoin buumlyuumlk guumlccediller arasında
yer bulmasıyla birlikte Hitit Krallığırsquonın da politik evlilikler yapan krallıklar arasında
olduğu goumlzlemlenmektedir Vassal krallıklar ile yapılan evlilikler Hititlerin
Anadolursquoda yer alan krallıklar uumlzerindeki hakimiyet ccedilabasını goumlzler oumlnuumlne
sermektedir Ezoterik ve değerli malların bir uumllkeden diğer uumllke kralına ulaşımı hediye
değiş-tokuşu ile kolaylaşmış krallıklar arasında doktor ve zanaatkar isteği ile de
doumlnemin bilim ve teknolojisi paylaşılmıştır Ayrıca yapılan evlilikler sayesinde
doumlnemin guumlccedilluuml uumllkeleri arasında yer alan Mısır Hitit ve Babil Krallıkları arasında uzun
suumlreli bir barış doumlnemi huumlkuumlm suumlrmuumlştuumlr
173
KAYNAKCcedilA
Abbas MR ldquoThe Bodyguard of Ramesses II and the Battle of
Kadeshrdquo Eacutegypte Nilotique et Meacutediterraneacuteenne Sayı
9 2016 syf 113-123
Alexander Robert L ldquoContributions to The Interpretation of the Franktin
Reliefsrdquo III Uluslararası Hititoloji Kongresi
Bildirileri Nurol Matbaacılık Ankara 1998 syf 15-20 Alp Sedat Hitit Ccedilağında Anadolu Tuumlbitak Yayınları 2005
Ankara
Alparslan Metin II Muršili Ve Doumlnemi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Eskiccedilağ ve Kuumlltuumlrleri Anabilim Dalı
Hititoloji Bilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi
İstanbul 2006 ldquoDie Gattinnen Muršili II Eine Betrachtung des heutigen
Forschungsstandes und seiner
Interpretationsmoumlglichkeitenrdquo Studie Micenei Ed Egeo-
Anatolici Vol XLIX 2007 syf 31-37 Eski Anadolursquoda Ticaret (MOuml II Binyıl) Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları 2010 İstanbul
ldquoHitit Devleti iccedilin GAL MEŠEDIrsquonin Statuumlsuuml ve Oumlnemirdquo
Boğazkoumly-Hattuša Ergebnisse der Ausgrabungen Sayı
25 Berlin 2017(a) syf 287-297
ldquoThe East Upper Land İšuwa-Malatiya Azzi-Hayaša
Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies Section 1
Vol 121 Leiden 2017(b) sys 209-218
Alparslan M Doğan-
Alparslan M
Alpman Adil
ldquoDas Hethitische Siegel Innovation einer multilingualen
Gesellschaftrdquo BYZAS Sayı 23 İstanbul 2017 syf 49-
59
174
ldquoAnadolursquoda Evlatlık Alma Muumlessesesirdquo Ankara
Uumlniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi
Cilt 28 Sayı 3-4(Temmuz) Ankara 1970 syf 317-322
Alt D A ldquoNoch einmal zur Schlacht bei Kadešrdquo Zeitschrift
des Deutschen Palaestina-Vereins Deutscher
verein zur Erforschung Palaestinas Band 66 Heft 1
1943 syf 1-20
Atlman A ldquoThe İšuwa Affair in the Šattiwaza Treaty (CTH 51A
obv 10-24) Reconsideredrdquo Ugarit Forschungen
Internationales Jahrbuch fuumlr die Altertumskunde
Syrien-Palaumlstinas Vol 32 2000 syf 11-21
ldquoRethinking the Hittite System of Subordinate Countries
from the Legal Point of Viewrdquo Journal of the American
Oriental Society American Oriental Society Vol 123
No 4 (October-December) 2003 syf 741-756
Archi A ldquoEgyptians and Hittites in Contactrdquo LrsquoImpero
Ramesside Convegno Internazionale (Vicino Oriente-
Quaderno 1) Roma1997 syf 1-15
Ardzinba Vladislav Eski Anadolu Ayinleri ve Mitleri Ccedilev O Uravelli
Kafdav Yayınları Ankara 2010
175
Ay Şeyma ldquoHitit Siyasi Tarihirsquonde Šeha Nehri Uumllkesi ve Oumlnemirdquo
History Studies Vol 22 Samsun 2010 syf 1-13
Balkan K ldquoEti Hukukunda İccedilguumlveylikrdquo Ankara Dil Tarih
Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi Sayı6 1948 Ankara syf
147-152
Inandıkrsquota 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Ccedilağına
Ait Bir Bağış Belgesi Ankara Anadolu Medeniyetleri
Araştırma Vakfı Yayınları Ankara 1973
Beal Richard H ldquoStudies in Hittite Historyrdquo Journal of Cuneiform
Studies Vol35 No12(Jan-Apr) The American Schools
of Anatolian Research 1983 syf 115-126
Beckman Gary ldquoMesopotamians and Mesopotamians Learning at
Hattušardquo Journal of Cuneiform Studies Vol35 No
12 The American School of Oriental Research 1983(a)
syf 97-114
Hittite Birth Rituals Otto Harrossowitz Studien zu
Boğazkoumly-Texten Heft 29 Wiesbaden 1983(b)
Hittite Diplomatic Texts Society Of Biblical Literature
1996
ldquoInternational Law in the Second Millennium Late
Bronze Agerdquo Handbook of Oriental Studies I72 A
176
History of Ancient Near Eastern Law Brill Press Vol1
Leiden- Boston 2003 sys 253-277
ldquoForeigners in Ancient Near Eastrdquo Journal Of The
American Oriental Society Vol133 No2 (April-June)
2013 syf 203-216
Beran Th Die hethitische Glyptik von Boğazkoumly 1 Die Siegel und
Siegelabdruumlcke der vor- und althethitischen Perioden
und die Siegel der hethitischen Grosskoumlnigeauml Berlin
1967
Bilgin T ldquoOfficials and Administration in the Hittite Worldldquo
Studies in Ancient Near Eastern Records Vol 21
BostonBerlin 2018
Bin-Nun Shoshana R ldquoWho Was Tahurwaili the Great Hittite Kingrdquo Journal
of Cuneiform Studies Vol26 No2 (Apr) The
American Schools of Oriental Research Press 1974
syf112-120
The Tawananna in the Hittite Kingdom Carl Winter
Universitaumltsverlag 1975 Heidelberg
BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of James B
Nies New Haven 1917
177
Bozkurt Tuumllin ldquoHititler Oumlrneğinde Levirat Olgusuna Sosyal
Antropolojik Yaklaşımrdquo VII Uluslararası Hititoloji
Kongresi Bildirileri (Ccedilorum 25-31 Ağustos 2008) Anıt
Matbaa Cilt1 Ankara 2010 syf 131-138
BrandauBridget
Schickert Hartmut
Hititler Bilinmeyen Bir Duumlnya Imparatorluğu
Arkadaş Yayınevi 2004 Ankara
Braudel F Bellek ve Akdeniz Metis Yayınları 2007 İstanbul
Breasted James H ldquoWhen did the Hittites enter Palestinerdquo The American
Journal of Semitic Languages and Literatures The
University of Chicago Press Vol 2 No 3(April) 1905
syf 153-158
Brinkman JA ldquoForeign Relations of Babylonia from 1600 to 625 BC
The Documentary Evidencerdquo American Journal of
Archaeology Vol 76 1972 syf 271-281
ldquo1 Babylonia under the Kassites Some Aspects for
Considerationrdquo Karduniaš Babylonia under the
Kassites The Proceedings of the Symposium Held in
Munich 30 June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and
Historical Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf
1-44
178
Bryce Trevor ldquoHatusili I and the Problems of the Royal Succession in
the Hittite Kingdomrdquo Anatolian Studies Vol31 1981
Ankara syf 9-17
ldquoThe Death of Niphururiya and Its Aftermathrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 76 1990 syf 97-105
ldquoHow Old Was Matanazirdquo The Journal of Egyptian
Archaeology Sage Publications Vol 84 1998 syf 212-
215
Hitit Duumlnyasında Yaşam ve Toplum Dost Yayınevi
Ankara 2003(a)
Letters of the Great Kings Of The Ancient Near East
Routledge London 2003(b)
The Kingdom of the Hittites Oxford University Press
2005
The lsquoEternal Treatyrsquo from the Hittite Perspectiverdquo The
British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan
Sayı 6 2006 syf 1-11
179
The Routledge Handbook of the Peoples and Places of
Ancient Western Syria Routledge London and New
York 2009
Hitit Savaşccedilıları Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları
İstanbul 2015
Carruba O ldquoDie Hayaja-Vertraumlge Hattisrdquo Festschrift Otten zum 75
Geburtstag Documentum Asia Minoris Antiquae
Wiesbaden 1988 syf 59-75
ldquoDie Tawanannas des Alten Reichesrdquo Festschrift fuumlr
Sedat Alp Hittite And Other Anatolian And Near Eastern
Studies In Honor of Sedat Alp Ankara 1992 syf 73-89
CHD Chicago Hittite Dictionary Chicago
Cohen Y ldquoThe Historical Geography of Hittite Syria Philologyrdquo
Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol 121
Leiden 2017 syf 295-310
Collins Billie J The Hittites And Their World Society of Biblical
Literature Atlanta 2007
Ccedilelebi Binnur Anadolursquoda Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve
Oumlnemi Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
180
Kadın Ccedilalışmaları Anabilim Dalı (yayımlanmamış
yuumlksek lisans tezi) 2007 Ankara
Eskiccedilağrsquoda Kadın Arkeoloji ve Sanat Yayınları 2015
İstanbul
CTH LAROCHE E Catalogue des Textes Hittites Paris
Editions Klincksieck 1956-1958
Darga Muhibbe ldquoPuduhepa An Anatolian Queen Of The Thirteenth
Cenetury BCrdquo Arif Muumlfid Mansel Armağanı 2 1974
Ankara syf 336-361
Eski Anadolursquoda Kadın İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat
Fakuumlltesi Yayınları No 2033 İstanbul 1976
Anadolursquoda Kadın Yapı Kredi Yayınları İstanbul
2013
de Martino Stefano ldquoA tentative Chronology of Kingdom of Mittani from its
Rise to the Reign of Tušrattardquo Mesopotamian Dark Age
Revisited 2002 syf 35-42
Hititler Dost Yayınevi Ankara 2006
ldquoAli-Šarruma Re Di İšuwardquo Studi Micenei ed Egeo
Anatolici Sayı 52 In ricordo di Fiorella Imparati a dieci
anni dalla scomparsa 2010 syf 109-117
181
ldquoThe Mittani State The Formation of the Kingdom of
Mittanirdquo Constituent Confederate and Conquered
Space the Emerge of the Mittani State Berlin Studies
of the Ancient World Vol 17 BerlinBoston 2014 syf
61-74
de Mieroop Marc Van Antik Yakındoğursquonun Tarihi Dost Yayınevi 2006
Ankara
The Eastern Mediterranean In The Age of Ramesses
II Blackwell Publishing Oxford 2007
del MONTE G F ldquoMašhuiluwa Koumlnig von Mirardquo Orientalia Nova Series
Vol 43 1974 syf 355-368
DesideriPaolo
JasinkAnna
Margherita
Cilicia Dallrsquoetadi Kizzuwatna alla conquista
macedone Torino Le Lettere 1990
Desplanques Sophie Antik Mısır Dost Kitabevi 2006 Ankara
Devecchi Elena ldquoAmurru between Hatti Assyria and Ahhiyawa
Discussing a recent hypothesisrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie Band
100 Mainz 2010 syf 242- 256
ldquo4 Of Kings Princesses and Messengers Babyloniarsquos
International Relations during the 13th Century BCrdquo
182
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2017 syf112-122
Devecchi EMiller J
L
ldquoHittite-Egyptian Synchronisms and their Consequences
for Ancient Near Eastern Chronologyrdquo Egypt and the
Near-East - the Crossroads Proceedings of an
InternationalConference on the Relations of Egypt
and the Near East in the Bronze Age Prague
September 1ndash3 2010 Ed Jana Myranova Charles
University in Prague 2011 syf 139-176
Dinccedilol M Ali ldquoHititlerrdquo Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi Yazır
Matbaacılık Cilt1 Ankara 1982
ldquoAşella Rituumleli (CTH 394) ve Hititlerrsquode Salgın
Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir
Bakışrdquo Belleten Cilt XLIX Sayı 193 Ankara Nisan
1985 syf 1-40
ldquoHititlerin Devletlerarası Antlaşmalarırdquo Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan-2
Mayıs İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi
Basımevi 1988 syf 35-46
183
ldquoHitit Yasalarının Ana Ccedilizgileri ve Eski Oumlnasya Hukuku
İle Etkileşimirdquo Anadolu Araştırmaları Dergisi
Sayı12 1990 syf 83-100
ldquoMuumlhuumlrlerrdquo Tarihoumlncesinden Demir Ccedilağırsquona
Anadolursquonun Arkeoloji Atlası Arkeoatlas No 20111
İstanbul syf 264-265
Dinccedilol Belkıs Eski Oumlnasya Toplumlarında Succedil Kavramı ve Ceza
Tuumlrk Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Yayınları İstanbul
2003
ldquoHitit Yasalarırdquo Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu
Yapıkredi Yayınları İstanbul 2013 syf 520-529
Dinccedilol Ali Dinccedilol B
Hawkins
JDWilhelm G
ldquoThe Cruciform Seal from Boğazkoumly Hattusa Tafel
6 Festschrift Peter Neve 1993 syf 87-106
Dinccedilol Ali Alparslan
M
ldquoHitit Muumlhuumlrcuumlluumlğuuml (Glyptik)rdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 392-404
Doğan-Alparslan M Hitit Kralı II Muvatalli Kişiliği ve Icraatı Tuumlrkiye
Eskiccedilağ Bilimleri Enstituumlsuuml Zero Kitap-Yayım-Dağıtım
İstanbul 2012
184
ldquoHititlerrsquode Kadınrdquo Aktuumlel Arkeoloji Dergisi Sayı32
Mart-Nisan İstanbul 2013 syf 70-79
DS Guumlterbock H ldquoThe Deeds of Suppiluliuma as Told by
His Son Mursili IIrdquo Journal of Cuneiform Studies
Band 10 New Haven 1956 syf 41-68
EA J AKnudtzon Die El-Amarna-Tafeln Vorderasiatische
Bibliothek Band 2 Leipzig 1915 Nachdruck Aalen
1964
Ebeling E ldquoAus dem Funde von Boghazkoumli Aus dem Vertrage des
Koumlnigs Hattušil III von Hatti mit Koumlnig Bentešina von
Amurrurdquo Altorientalische Texte Zum Alten
Testament Berlin Leipzig 1926 syf 379-380
Edel E ldquoKBo I 15 + 19 ein Brief Ramsesrsquo II mit einer
Schilderung der Kadešschlachtrdquo Zeitschrift fuumlr
Assyriologie und Vorderasiatische Archaumlologie
Walter de Gruyter Verlag Neue Folge Band 15 (Band
49) Berlin 1950 syf 195-212
ldquoZwei Originalbriefe der Koumlnigsmutter Tuja in
Keilschriftrdquo Studien zur Altaumlgyptischen Kultur
Helmut Buske Verlag Band 1 1974 syf 105-146
185
Die Aegyptisch- Hethitische Korrespondenz I-II
Opladen 1994
Faulkner R O ldquoThe Battle of Kadeshrdquo Mitteilungen des Deutsches
Archaumlologischen Instituts Abteilung Kario Otto
Harassowitz Verlag Band 16 Teil II Wiesbaden
1958 syf 93-111
Freydank H ldquoEine Hethitische Fassung des Vertrages zwischen dem
Hethiterkoumlnig Šuppiluliuma und Azur von Amurrurdquo
Mitteilungen des Instituts fuumlr Orientforschung Band
VII Berlin 19591960 syf 356-381
Friedrich J ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 1 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft Leipzig 1926
ldquoStaatsvertraumlge des Hatti-Reiches in Hethitischer
Spracherdquo Teil 2 Mitteilungen der Vorderasiatisch-
Aumlgyptischen Gesselschaft 341 Leipzig 1930
Gardiner A Geschichte des alten Aumlgypten Stuttgard1965
Gander M ldquoThe West Philologyrdquo Handbook of Oriental Studies
Section 1 Vol 121 Leiden 2017 syf 262- 280
186
Gilan A ldquoFormen und Inhalte althethitischer historischer
Literaturrdquo Texte der Hethiter Heft 29
Universitaumltsverlag Winter Heildelberg Germany 2015
Glocker J ldquoAlišarruma Koumlnig von İšuwardquo Altorientalische
Forschungen Vol 38 2011 syf 254-276
Goedicke H ldquoConsiderations on the Battle of Kadeshrdquo The Journal
of Egyptian Archaeology Sage Publications Vol 52
(December) 1966 syf 71-80
Grayson A K ldquoMittanirdquo Encyclopedia of Ancient Civilizations New
York 1980 syf 109-111
Gurney OR Hititler Dost Yayınevi Ankara 2001
Guumlnbattı C Kuumlltepe-Kaniş Anadolursquoda Ilk Yazı İlk Belgeler
Kayseri Buumlyuumlkşehir Belediyesi Kuumlltuumlr Yayınları Kayseri
2017
Guumlterbock Hans G ldquoHittite Hieroglyphic Seal Impressions from
Korucuteperdquo Journal of Near Eastern Studies Vol 32
No 12 (January - April) The University of Chicago
Press 1973 syf 135-147
187
ldquoObservations on the Tarsus Seal of Puduhepa Queen of
Hatti Journal of the American Oriental Society
Vol117 No1 (January March) syf143-144 1997(a)
ldquoThe Hittite Seals in the Walters Art Galleryrdquo The Journal of
the Walters Art Gallery Vol 36 Essays in Honor of Dorothy
Kent Hill The Walters Art Museum Publisher 1977(b) syf 7-
16
ldquoThe Hittites and the Aegean World Part 1 The
Ahhiyawa Problem Reconsideredrdquo American Journal of
Archaeology Vol 87 No 2 April Archaeological
Institute of America 1983 syf 133-138
HAB Sommer FFalkenstein A Die hethitisch-akkadische
Bilingue des Hattušili I (Labarna II) Bayerischen
Akademie der Wissenschaften Neue Folge 16 Muumlnchen
1938
Haase Richard ldquoZur Deutung Der sectsect 37 und 38 Der Hethitischen
Rechssammlungrdquo Anadolu Araştırmaları İstanbul
Edebiyat Fakuumlltesi Basımevi Cilt II Sayı 1-2 İstanbul
1965 syf 251-256
188
ldquoDer Inzest in den soghethitischen Gesetzenrdquo Die Welt
des Orients Bd 9 H1 VandenhoeckampRuprecht 1977
syf72-76
ldquoEhescheidung auf hethitisch Anmerkung zu den sectsect bdquo26
ardquo bdquo26 brdquo 31 bis 33 und bdquo33rdquo der hethitischen Gesetzerdquo
Die Welt des Orients Bd 24 Vandenhoeck ampRuprecht
Press 1993 syf 50-54
ldquoDrei Kleinigkeiten zum hethitischen Rechtrdquo
Altorientalische Forschungen Akademie Verlag Band
21 1994 syf 65-72
ldquoUumlberlegungen zur erlaubten Toumltung eines Menschen in
der hethitischen Rechtssammlungrdquo Die Welt des
Orients Bd 27 Vandenhoeck ampRuprecht Press 1996
syf 36-44
ldquoNekromantie in den hethitischen Rechtsratzungrdquo Die
Welt des Orients Bd35 Vandenhoeck amp Ruprecht
Press 2005 syf 62-67
Hawkins J D ldquoTarkasnawa King of Mira Tarkondemos Bogazkoumly Sealings
and Karabelrdquo Anatolian Studies Vol 48 1998(a) syf 1-31
189
ldquoThe Land of İšuwa The Hieroglyphic Evidencerdquo III
Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri Ankara
1998(b) syf 281-295
Hazenbos J ldquoHittite Historical Texts I ldquoThe end of Mittani (CTH
511)rdquo The Ancient Near East Historical Sources in
Translation 2006 syf 241-244
Heinhold-Krahmer S Arzawa Texte der Hethiter Band 8 Heidelberg 1977
Helck W ldquoUrhi-Tešup in Aumlgyptenrdquo Journal of Cuneiform
Studies The American Schools of Oriental Research
Vol 17 No 3 1963 syf 87-97
Herdbordt S Die Prinzen- Und Beamtsiegel der Hethitischen
Grossreichszeit auf Tonbullen aus dem Nişantepe-
Archiv in Hattusa Verlag Philipp von Zabern Mainz am
Rhein 2005
Herdbordt S
Bawanypeck D
Hawkins JD
Die Siegel der Grosskoumlnige und Grosskoumlniginnen auf
Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa
Darmstadt-Mainz 2011
Hoffmann Inge Der Erlaszlig Telipinus Carl Winter Universitaetverlag
Heidelberg 1984
190
Hoffner H A Jr The Laws Of The Hittites Koninklijke Brill 1997
Leiden Netherlands
Letters From The Hittite Kingdom Society Biblical
Literature Atlanta 2009
Hornung Erik Mısır Tarihi Kabalcı Yayınevi İstanbul 2004
Hout van den Theo P
J
ldquoHethitische Thronbesteigungsorakel und die
Inauguration Tudhalijas IVrdquo Zeitschrift Assyriologie
und Vorderasiatische Archaumlologie Band 81 Berlin
1991 syf 274-300
ldquoHitit Krallığı ve İmparatoprluğursquonun Kısa Tarihirdquo
Hititler Bir Anadolu Imparatorluğu Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2019 syf 11-29
Houwinkten ten Cate
Philio HJ
ldquoHittite Royal Prayersrdquo Numen Vol16 Fasicule 2
(September) Brill Press 1969 syf81-98
ldquoThe early and late phases of Urhi-Tešuprsquos Careerrdquo
Anatolian Studies Presented to Hans Gustav
Guumlterbock on the Occasion of his 65th Birthday I
1974 syf 123-150
191
ldquoThe Hittite Dynastic Marriages of the Period between
ca1258 and 1244 BCrdquo Altorientalische Forschungen
Akademie Verlag Band 23 Berlin 1996 syf 40-75
ICK Inscriptions cuneacuteiforms de Kuumlltepe I Hrozny B Prag
1952
Işık F Atıcı
MTekoğlu R
ldquoDie nachhethitische Koumlnigsstele von Karakuyu beim
Karabel-Pass Zur kulturellen Kontinuitat vom
bronzezeitlichen Mira zum eisenzeitlichen Ioniardquo Asia
Minor Studien Band 66 Bohn 2011 syf1-33
Imparati Fiorella Hitit Yasaları İtalyan Kuumlltuumlr Heyeti Yayınları Ankara
1992
Jewell ER The Archaeology and History of Western Anatolia
During the Second Millennium BC Dissertation of
University of Pennsylvania Michigan 1974
Karauğuz Guumlngoumlr Boğazkoumly Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit
Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri Ccedilizgi Yayınevi
Konya 2002
ldquoHitit Devletinin Siyasi Antlaşmaları Uumlzerine Bir
Değerlendirmerdquo Mısır- Hitit Edebi Barış Antlaşması
(Kadeş) ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir
2007 syf 49-62
192
Hitit Mitolojisi Ccedilizgi Kitabevi 2015 Konya
Karasu Cem ldquoCcedilivi Yazılı Belgelere Goumlre Eski Anadolu Kadını
Hakkında Bazı Goumlzlemlerrdquo Ccedilukurova Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Cilt 15 Sayı 3
(Arkeoloji Oumlzel Sayısı) 2006 syf 45-66
KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoumli I-VI (WVDOG 30 und
36) Leipzig 1916-1923 Bd VIIvd ndash Berlin 1954
Kılıccedil Y Duymuş H
Hande
ldquoHititlerrsquode Kadın ve Siyasetrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil
Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı42 Cilt26 Ankara 2007
syf85-99
Kılıccedil Yusuf ldquoEski Mezopotamya ve Anadolu Toplumlarında Kadının
Sosyal Durumurdquo Tuumlrkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi
Dergisi Yıl9 Sayı1 Nisan-Ağustos 2005 syf 32-41
Kitchen K A Pharaoh Triumphant The Life and Times of
Ramesses II Warminster 1982
Ramesside Inscriptions Translated and Annoyed
Translations Vol2 Oxford 1996
Klinger J ldquo5 Die Historischen Einleitungen der Arzawa-Vertraumlge
Muršili II mit Manapa-Tarhunta von Šeha und Kupanta-
Kurunta von Mira und Kuwalijardquo Texte der Umwelt des
193
Alten Testaments Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge
Herrscherinschriften und andere Dokumente zur
politischen Geschicte 2005 syf 124-129
Klengel H ldquoAziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der
Amarnazeitrdquo Mitteilungen des Instituts fuumlr
Orientforschung Band X Berlin 1964 syf 57-83
ldquoDie Hethiter und İšuwa Oriens Antiquus Vol 7 1968
syf 63-76
Geschichte Syriens im 2 JahrtausendTeil 2 Mittel-
und Suumldsyrien Institut fuumlr Orientforschung
Veroumlffentlichung 70 Berlin 1969
ldquoNochmals zu İšuwardquo Oriens Antiquus Vol 15
Fasicule 2 1976 syf 85-89
ldquoGeschichte des Hethitischen Reichesrdquo Handbook of
Oriental Research Band 34 1999
ldquoHattuschili und Ramsesrdquo Kulturgeschichte der
Antiken Welt Band 95 Verlag Philipp von Zabern
Mainz am Rhein 2002
Klock-Fontanille I Hititler Dost Kitabevi Ankara 2005
194
Kosyan A ldquoRulers of Hayaša Hukkanardquo Aramazd Armenien
Journal of Near Eastern Studies Vol VIII Issues 1-2
Yerevan 2014 syf128-134
KoumlroğluKemalettin Eski Mezopotamya Tarihi İletişim Yayınları İstanbul
2006
KTS Keilschrifttexte in den Antiken Museen zu Stambul
Donbaz V Freiburger altorientalische Studien Beihefte
Altassyrische Texte und Untersuchungen Band 2 1989
KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoumli Berlin 1921
Langdon S Gardiner
Alan H
ldquoThe Treaty of Alliance between Hattušili King of the
Hittites and the Pharaoh Ramesses II of Egyptrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Sage Publications
Vol 6 No 3(July) 1920 syf 179-205
Lloyd Seton Tuumlrkiyersquonin Tarihi Tuumlbitak Yayınevi Ankara 2012
Laroche E ldquoDocuments hieacuteroglyphiques Hittites provenant du palais
drsquoUgaritrdquo Ugaritica III (ed Schaeffer) Paris 1956
syf 97-160
ldquoGlossaire de la Langue Hourriterdquo 1 A-L 2M-Z Revue
Hittite et Asianique Organe de la Socieacuteteacute des Eacutetudes
Hittites Band 34 Paris 1976
195
Macqueen JG Hititler ve Hitit Ccedilağında Anadolu Arkadaş Yayınevi
Ankara 2009
Meissner Bruno ldquoDie Bezihungen Aumlgyptens zum Hattireiche nach
attischen Quellenrdquo Zeitschrift der Deutschen
Morgenlaumlndischen Gesellschaft Harrassowitz Verlag
Vol 72 No 12 1918 syf 32-64
Miller Jared L ldquoThe Rebellion of Hattirsquos Syrian Vassals and Egyptrsquos
Meddling in Amurrurdquo 6 Hititoloji Kongresi Part II
Studi Micenei ed Egeo Anatolici Vol 50 2008 syf
533-554
ldquo3 Political Interactions between Kassite Babylonia and
Assyria Egypt and Hatti during the Amarna Agerdquo
Karduniaš Babylonia under the Kassites The
Proceedings of the Symposium Held in Munich 30
June to 2 July 2011 Vol 1 Philological and Historical
Studies De Gruyter BostonBerlin 2007 syf 93-111
Mineck KR ldquoHittite Historical Text II ldquoA Letter from the Hittite King
Hattušili III to Kadašman-Enlil II King of Babylonia in
Akkadianrdquordquo The Ancient Near East Historical
Sources in Translation Oxford 2006 syf 275-279
196
Muntingh LM ldquoThe Social and Legal Status of Free Ugaritic Femalerdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol 26 No 2(April) 1967 syf102-112
Murnane W J The Road To Kadesh A Historical Interpretation Of
The Battle Reliefs Of King Sety I At Karnak Orient
Institute Of The University Of Chicago Chicago -
Illinois 1990
Muumlller-Karpe A ldquoThe East Archaeology the Upper Land Azzi-Hayaša
İšuwardquo Handbook of Oriental Studies Section 1 Vol
121 Leiden 2017 syf 58-74
Mynarova Jana ldquoLost in Translation An Egyptological Perspective On
the Egyptian-Hittite Treatiesrdquo Annals of The Naprstek
Museum Vol 352 2014 syf 3-8
Neufeld Ephraim The Hittite Laws LuzacampCo Ltd London 1951
NiemeierWolf-
Dietrich
ldquoHattuşa ve Ahhiyava Arasındaki MillavandaMilet
Sorunurdquo Hititler ve Hitit Imparatorlugu Bonn
Kunst-und Ausstellungshalle der Bundesrepublik
Deutschland 2002 syf521-523
Noth M ldquoDie Stadt Kades am Orontes in der Geschichte des
zweiten Jahrtausends v Chrrdquo Die Welt des Orients
Vandenhoeck amp Ruprecht Verlag Band 1 Heft 3 1949
syf 223-233
197
Oates J Babil Arkadaş Yayınevi Ankara 2004
Oettinger Norbert ldquoAnatolische Etymologienrdquo Historische
Sprachforschung Historical Linguistics Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag 108 Bd 1 H 1995 syf 39- 49
Otten H ldquoDie Hethitischen historischen Quellen und die
altorientalische Chronologierdquo Abhandlungen der
Geistesund Sozialwissenschartlichen Klasse Nr3
1968
Oumlzkan Suumlleyman ldquoUumllkemizde Bulunmuş Mısır Eserlerine Goumlre Anadolu-
Mısır İlişkilerirdquo Tarih Incelemeleri Dergisi Sayı
XXIII İzmir 2007 syf 77-116
Pelvanoğlu T ldquoHitit Savaş Sanatırdquo Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul
2018 syf 44-50
Peker Hasan Suriye Uumlzerindeki Hitit Hakimiyetinin Kurulması
MOuml II Binyılda Eski Yakındoğuda Suumlper Guumlccediller ve
Kuumlccediluumlk Devletler İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Doktora Tezi İstanbul 2009
ldquoHitit Devletirsquonin Uluslararası İlişkileri ve Politik
Enstruumlmanları Savaş ve Diplomasirdquo Hititler Yapı Kredi
Yayınları İstanbul 2013 syf 64-78
198
Peker HVos De
Julien
ldquoHitit-Mısır Buumlyuumlk Duumlşmanlıktan Kardeşliğerdquo
Arkeoatlas No 201001 İstanbul 2010 syf 82-103
Peker H Pelvanoğlu
T
ldquoGeccedil Tunccedil Ccedilağının İki Suumlper Guumlcuuml Suriyede Karşı
Karşıya İyi Kardeşlik ve İyi Barıştan Oumlnce Kadeş Savaşırdquo
Aktuumlel Arkeoloji Sayı 61 İstanbul 2018 syf 70-75
Reyhan Esma Hitit Devletirsquonde Siyaset ve Youmlnetim Bilgin Kuumlltuumlr
Sanat Yayınları Ankara 2017
RGTC IV Wolfgang Roumlllig Die Orts-Gewassernamen der
altassyrischen Zeit (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes=4) Wiesbaden Dr Ludwig
Reichert 1991
RGTC VI Del Monte G F Johann Tischler Die Orts-
Gewassernamen der Hethitischen Texte (Reacutepertoire
Geacuteographique des Textes Cuneacuteiformes= RGTC 6)
Wiesbaden Dr Ludwig Reichert 1978
RGTC VI2 Del Monte G F Die Orts- Gewassernamen der
HethitischenTexte (Reacutepertoire Geacuteographique des
Textes Cuneacuteiformes= RGTC 62) Wiesbaden Dr
Ludwig Reichert 1992
de Roos J ldquoDUMUMUNUSLUGAL Reconsideredrdquo Anatolica
Vol 31 2005 syf 211-215
ldquoMaterials For A Biography The Correspondence of
Puduhepa With Egypt and Ugaritrdquo The Life And Times
199
Of Hattušili And Tuthaliya IV Leiden 2006 syf 17-
26
Roumlllig Wolfgang ldquoPolitische Heiraten im Alten Orientrdquo Saeculum Vol
25 1974 syf 11-23
RS Ras Shamra-Texte
Ruumlster CNeu E Hethitisches Zeichenlexikon Studien Zum Boğazkoumly-
Texten Beiheft 2 Wiesbaden 1989
Santosuosso A ldquoKadesh Revisited Reconstructing the Battle Between
the Egyptians and the Hittitesrdquo The Journal of Military
History Vol 60 No 3 (July) 1996 syf 423-444
Savaş Ouml Savaş ldquoKizzuuatnalı Buumlyuumlk Hitit Kraliccedilesi Puduheparsquonın Evlilik
Anıtı ile Oumlluumlm Anıtırdquo La Cilicie Espaces et Pouvoirs
Locaux Table Ronde Internationale 2-5 November
İstanbul 1999 syf 95-114
Sayce A H ldquoWhat Happened After the Death of Tutrsquoankamunrdquo The
Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration
Society Vol12 No 34 (October) 1926 syf 168-170
Schulman Alan R ldquoAnkhesenamun Nofretity and the Amka Affairrdquo
Journal of the American Center in Egypt American
Research Center in Egypt Press Vol 15 1978 syf 43-
48
200
ldquoDiplomatic Marriages in the Egyptian New Kingdomrdquo
Journal of Near Eastern Studies The University of
Chicago Press Vol38 No 3(July) 1979 syf 177-193
Sever H ldquoAnadolursquoda Nişanın Bozulması Hakkında Verilmiş
Kaniš Karumu Kararırdquo Belleten LVI 2171992 Ankara
syf 665-675
Siegelova J ldquoAppu-Maerchen und Hedammu-Mythusldquo Studien zu
den Boğazkoumly-Texten Heft 14 Otto Harrassowitz
Wiesbaden 1971
Singer I ldquoWestern Anatolia in the Thirteenth Century BC
according to the Hittite Sourcesrdquo Anatolian Studies
Vol33 The British Institute of Archaeology at Ankara
1983 syf 205- 217
ldquoA Concise History of Amurrurdquo Harvard Semitic
Studies Vol4 Scholar Press Atlanta Georgia 1991(a)
syf 135-195
ldquoThe Title ldquoGreat Princessrdquo in the Hittite Empirerdquo Ugarit
Forschungen Internationales Jahrbuch fuumlr die
Altertumskunde Syrien-Palaumlstines Verlag
ButzonampBercker Kevelaer Sayı23 Darmstadt 1991(b)
syf 327-338
201
ldquoThe ldquoLand of Amurrurdquo and the ldquoLands of Amurrurdquo in the
Šaušgamuwa Treatyrdquo Iraq Band 53 1991(c) syf 243-
252
Muwatallirsquos Prayer to the Assembly of Gods Through
the Storm-God of Lighting American Schools of
Oriental Research Amerika 1996
Hittite Prayers Writings from the Ancient World
Society of Biblical Literature Vol11 Atlanta 2002
ldquoThe Urhi-Teššub Affair in the Hittite-Egyptian
Correspondencerdquo The Life and Times of Hattušili III
and Tuthaliya IV Nederlands Enstitut 2006 syf 485-
498
ldquoMahhaza King of Amurrurdquo Hethetica Vol XVI
Belccedilika 2010 syf 175-180
Sir Gavaz Oumlzlem ldquoMOuml 14yy Hitit Amurru İlişkilerirdquo KUBABA
Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi Sayı 15 2010
syf 31-41
ldquoHitit İmparatorluğunun Suriye Ve Yukarı Mezopotamya
Ticaret Yolları Uumlzerindeki Hakimiyet Politikasırdquo 38
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Ccedilalışmaları
Kongresi Cilt VI Ankara 2012 syf 2819-2837
202
SommerF
Faklenstein A
ldquoDie Hethitisch-akkadische Bilingue des Hattusilis I
(Labarna II) Abhandlungen der Bayer Akademie der
Wissenschaften Neue Folge Heft 16 Muumlnchen 1938
Soysal Oğuz ldquoNoch Einmal zur Šukziya-Episode im Erlaszlig Telipinus
Orientalia Nova Series Vol59 No 2 Gregorian
Bibilical Press 1990 syf 271-279
Spalinger A ldquoConsiderations on the Hittite Treaty between Egypt and
Hattirdquo Studien zur Altaegyptischen Kultur Helmut
Buske Verlag Band 9 1981 syf 299-358
Starke F ldquoMirardquo Neue Pauly Band 8 Stuttgard 2000 syf 250-
255
ldquoMilattan Oumlnce İkinci Bin Yılın Guumlccedil Dengesi İccedilinde
Troiardquo Duumlş ve Gerccedilek Troia Homer Kitabevi İstanbul
2001 syf 447-487
Steiner G ldquoldquoSchiffe von Ahhijawardquo oder ldquoKriegsschifferdquo -von
Amurru im Šauškamuwa-Vertragrdquo Ugarit-
Forschungen Band 21 Darmstadt 1989 syf 393-411
Stol M ldquoWomen in Mesopotamiardquo Journal of the Economic
and Social History of the Orient Vol38 No2 Brill
Publisher 1995 syf 123-144
203
Sugi I ldquoDer Vertrag zwischen Tudhalijaš IV mit IŠTAR-muwaš
von Amurrurdquo Orient Vol 1 Tokyo 1960 syf 1-22
Suumlel Ayguumll ldquoHitit Kadının Hukuki Durumurdquo Uluslararası 1
Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990)
Uumlnal Ofset Ankara 1990 syf 239-253
ldquoŞapinuvarsquodaki Kraliccedile Hakkındardquo Anatolia Antica
Studi in Memoria di Fiorella Imparati Eothen 11 Cilt
2 Roma 2002 syf 819-826
ldquoHitit Devletirsquonin Bir Diğer Başkenti Şapinuvardquo
Muhibbe Darga Armağanı Sadberk Hanım Muumlzesi
Yayını İstanbul 2008 syf 457-474
Suumlel A Suumlel M ldquoOrtakoumly Araştırmalarırdquo Idol Dergisi Yıl 8 Sayı 28 Ocak-
Şubat-Mart 2006 syf 14-21
ldquoBaşkent Şapinuva Hitit Duumlnyasındaki Yeri Ve Oumlnemirdquo 1
Ccedilorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu 2011 syf 93-
110
Şahinbaş Erginoumlz G Hititlerrsquode Anatomi ve Tıp İstanbul Uumlniversitesi
Edebiyat Fakuumlltesi Yayınları Rektoumlrluumlk No 4218 Dilek
Ofset İstanbul 1999
204
Şerifoğlu T E ldquoBetween the Hittities and Mittanians Malatya-Elazığ
during the Late Bronze Agerdquo Ancient Near Eastern
Studies Vol 48 2011 syf 126-163
Taş İlknur ldquoUgarit Kralı Ammištamru ile Amurrulu Prenses
Arasındaki Boşanma Davası ve Diplomatik ve Hukuksal
Sonuccedillarırdquo Mısır Hitit Edebi Barış Antlaşması (Kadeş)
ve Eski Oumlnasyarsquoda Barış Paneli Nevşehir 2007 syf
113-125
Hitit Kralı IV Tuthaliya Asur Devletirsquone ve
Suriyersquodeki Vassal Krallıklara Youmlnelik Politikası
Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2008
Tischler J Hethitisches Etymologisches Glossar Teil I a-k
Innsbruck 1983
Hethitisches Handwoumlrterbuch Innsbruck 2001
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil III
Lieferung 10 TD3 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil II2
Lieferung 13 S1 Innsbruck 2004
Hethitisches Etymologisches Glossar Teil IV
Lieferung 15 U Innsbruck 2010
205
Tsevat M ldquoThe Husband Veils a Wife (Hittite Laws 197-98)rdquo
Journal of Cuneiform Studies Vol 27 No4 October
1975 syf 235-240
Uumlnal Ahmet Hititler Devrinde Anadolu Cilt 2 İstanbul 2003
ldquoEski Anadolursquoda Feminizmin Oumlncuumllerinden Bir Kraliccedile
Portresi Kizzuwatnalı Puduhepardquo Idol Dergisi Sayı 24
Ankara 2005 syf 5-16
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolI Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(a)
Hititccedile Ccedilok Dilli El Soumlzluumlğuuml VolII Verlag Dr Kovač
Hamburg 2007(b)
Eskiccedilağ Anadolu Toplumlarında Puduhepa ve
Zamanı (Kadın Anayanlı Bir Hitit Kraliccedilesi) Hitit
Uumlniversitesi Basım Ankara 2014
Yaron A ldquoA Royal Divorce at Ugaritrdquo Orientalia Nova Series
Gregorian Biblical Press Vol32 No 11963 syf 21-31
Yıldırım Nurguumll ldquoMittani Kralı Tušrattarsquonın Mektupları Ccedilerccedilevesinde
Diplomatik Evlilikler Uumlzerine Bir Değerlendirme
Archivum Anatolicum Sayı 111 2017 syf 151-168
206
Yiğit Turgut ldquoTarih Oumlncesi ve Hitit Doumlneminde İšuwa Boumllgesirdquo Tarih
Araştırmaları Dergisi Cilt 17 Sayı 28 Ankara 1995
syf 232-251
ldquoHitit Kral Ailesi Uumlyelerinin Siyasal Etkinliği Uumlzerinerdquo
Tarih Araştırmaları Dergisi Sayı 29 Cilt 19 1997 syf
233-245
ldquoHitit Krallığırsquonda Veliahtın Belirlenmesi Uumlzerinerdquo
Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Tarih
Araştırmaları Dergisi Sayı 34 Cilt22 2003 Ankara
syf 141-147
ldquoHaštayar und Kadduširdquo Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoe
Armağan Vita Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and
Ali Dinccedilol Ege Yayınları 2007 syf 797-801
Watson W G E
Wyatt N
Handbook of Ugaritic Studies I39 Brill Publisher
LeidenBostonKoumlln 1999
Wilhelm G ldquoGeneration Count in Hittite Chronologyrdquo
Mesopotamian Dark Ages Revisited Proceedings of
an International Conference of SCIEM 2000 Vienna
8th-9th November 2002 ed H Hunger - R Pruzsinszky
Wien 2004 syf 71-79
ldquo3 Der Vertrag Šuppiluliumas I von mit Šattiwazza von
Mittanirdquo Texte der Umwelt des Alten Testaments
207
Neue Folge Band 2 Staatsvertraumlge Herrscherinschriften
und andere Dokumente zur politischen Geschicte 2005
syf 113-121
ldquoKadeş ve Suumlper Guumlccedillerin Barış Antlaşmasırdquo Uluburun
Gemisi 3000 Yıl Oumlnce Duumlnya Ticareti Deutsches
Bergbau-Museum BochumYayınları Bochum 2006(a)
syf 237-242
ldquoRamses II von Aumlgypten an Hattušili III von Hatti uumlber
eine Arznei zur Herbeifuumlhrung einer Schwangerschaftrdquo
Texte aus der Umwelt des Alten Testaments Neue
Folge Band 3 2006(b) syf236-237
ldquoMuršilis Konflikt mit Aumlgypten und Haremhabs
Thronbesteigungrdquo Die Welt des Orients Vandenhoeck
amp Ruprecht Verlag Band 39 Heft 1 2009 syf 108-116
ldquoSuppiluliuma and the Decline of the Mittanian
Kingdomrdquo Qatna Studien Supplementa Band 2
Wiesbaden 2015 syf 69-79
von Weiher E ldquoMittanirdquo Festschrift Heinrich Otten Wiesbaden
1973 syf 321-326
Wilkinson Toby Eski Mısır Say Yayınları İstanbul 2013
208
WilsonJohn A ldquoThe Texts of Battle of Kadeshrdquo The American Journal
of Semitic Languages and Literatures The University
of Chicago Press Vol 43 No4 (July) 1927 syf 266-
287
Wouters W ldquoUrhi-Tešub and the Ramses-Letters from Boghazkoumlyrdquo
Journal of Cuneiform Studies The AmericanSchools
of Oriental Research Vol 41 No2(Autumn) 1989 syf
226-234
WVDOG Wissenschaftliche Veroumlffentlichungen der Deutschen
Orient-Gesellschaft Leipzig- Berlin 1900
209
EKLER
TABLOLAR
Esk
i Krallık
Doumlnem
i
Hitit Kral Listesi Yaklaşık Tarihler (MOuml)
I Hattušili 1650-1620
I Muršili 1620-1595
I Hantili 1595-
I Zidanta
Ammuna
I Huzziya -1500
Telipinu 1500-1475
Ort
a Krallık
Doumlnem
i
Tahurwaili 1475-
Alluwamna
II Hantili
II Zidanta -1450
II Huzziya 1450-
I Muwattalli
I Tuthaliya 1420-
I Arnuwanda
II Tuthaliya
III Tuthaliya () (Genccedil)
İmparatorluk
Doumlnem
i
I Šuppiluliuma 1350-1320
II Arnuwanda 1320-1318
II Muršili 1318-1290
II Muwattalli 1290-1273
III Muršili 1273-1267
III Hattušili 1267-1240
IV Tuthaliya 1240-1220
Kurunt(iy)a
III Arnuwanda 1210-
II Šuppiluliuma -1200
Tablo 11 Hitit Kral Listesi (van den Hout 2019 15)
210
Tablo 12 Tablo 1 Hitit ve Ccedilağdaşlarının Kral Listesi (Beckman 1996)
211
Harita G1 Hitit Krallığırsquonda Diplomatik Evlilikler (Ccedilizim Selmin
Yuumlzbaşoğlu)
212
Harita 21 Hitit Krallığı (Bryce 2005 53)
213
Harita 22 Mittani Krallığı ve Suriyersquode yer alan şehirler ve krallıklar (Bryce
2005 162)
214
Harita 31 Kadeš Savaşı krokisi (Goedicke 1966 77)
215
RESIMLER
Resim 11 Ašmunikalrsquoin Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafe1 3)
Resim 12 Tawanannarsquonın Muumlhruuml (Carruba 1998 115)
216
Resim 13 Puduheparsquonın Muumlhruuml (Herbordt- Bawanypeck- Hawkins 2011
Tafel 33 85)
Resim 15 Alacahoumlyuumlk Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomalacahoyukalaca15jpg)
217
Resim 16 Aslantepe Kraliccedile Tasviri
(httpswwwhittitemonumentscomarslantepearslantepe07htm)
Resim 17 Fraktin Kaya Kabartması Kraliccedile Tasviri (Savaş 1999 110-111)
218
Resim 18Tuthaliya ve Taduheparsquoya Ait Muumlhuumlr Kalıbı (Suumlel-Suumlel2011 107)
Resim 19 I Šuppiluliuma ile Malnigalrsquoin muumlhuumlr baskısı (Herbordt-
Bawanypeck- Hawkins 2011 Tafel 3 18)
219
Resim 110 Taşccedilı Kabartması
(httpswwwhittitemonumentscomtascitasci01jpg)
Resim 111 Puduheparsquonın Tarsusrsquota bulunan muumlhruuml (Desideri-Jasink 1990
92)
220
Resim 21 Latmos Dağlarırsquondaki Kaya Yazıtı
(httpswwwhittitemonumentscomsuratkayasuratkaya07jpg)
221
Resim 22 Karabel Anıtı
(httpswwwhittitemonumentscomkarabelkarabel04jpg)
222
Resim 23 Tarkašnawa Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1977(b) 12)
Resim 24 Ališarruma Muumlhuumlr Baskısı (Herbordt 2005 Tafel 8 98a-98b)
Resim 25 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
223
Resim 26 Ališarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973 138)
Resim 27 Ehlišarrumarsquoya Ait Muumlhuumlr Baskısı (Guumlterbock 1973
138)
224
Resim 31 Abu Simbel Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 121)
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
225
Resim 32 Luksor Tapınağırsquondaki Kadeš Savaşı betimlemesi
(Abbas 2016 120)
226
Resim 34 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
Resim 35 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
122)
227
Resim 36 Abidosrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Abbas 2016
121)
Resim 37 Karnakrsquotaki Kadeš Savaşı betimlemeleri (Bryce 2005
235)
228
Resim 38 Koptosrsquota bulunan evlilik steli
(httparkeofilicommisirin-en-buyuk-kraliyet-dugunlerinden-
birinin-icyuzu)