15
HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Program Magister Ilmu Gizi Minat Human Nutrition Disusun oleh: CATUR WULANDARI S531408017 PASCASARJANA UNIVERSITAS SEBELAS MARET 2017

HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

  • Upload
    voanh

  • View
    233

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP

ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH

TESIS

Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Program

Magister Ilmu Gizi Minat Human Nutrition

Disusun oleh:

CATUR WULANDARI

S531408017

PASCASARJANA

UNIVERSITAS SEBELAS MARET

2017

Page 2: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP

ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH

TESIS

Oleh:

CaturWulandari

NIM: S531408017

Komisi

Pembimbing

Nama Tanda Tangan Tanggal

Pembimbing I Dr. Risya Cilmiaty A.R,drg, M.Si.,Sp.KG

NIP. 195807101986102001

Pembimbing II Dr. Sapja Anantanyu,M.Si.

NIP. 196812271994031002

Telah dinyatakan memenuhi syarat

Pada tanggal ……………………………

Kepala Program Studi Ilmu Gizi

Pascasarjana UNS

Dr. Diffah Hanim, Dra, M. Si.

NIP. 19640220 199003 2 001

Page 3: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP

ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH

TESIS

Oleh:

CaturWulandari

NIM: S531408017

Telah dipertahankan di depan penguji

dan dinyatakan telah memenuhi syarat

pada tanggal …………………………..

Komisi

Ketua Penguji

Nama

Dr. Prabang Setyono, S.Si.,M.Si

NIP. 197205241999031002

Tanda Tangan Tanggal

Penguji I Dr. Risya Cilmiaty A.R,drg, M.Si.,Sp.KG

NIP. 195807101986102001

Penguji II Dr. Sapja Anantanyu,M.Si.

NIP. 196812271994031002

Direktur

Pascasarjana UNS

Prof Dr. M. Furqon Hidayatullah, M.Pd

NIP. 196007271987021001

Kepala Program Studi Ilmu Gizi

Pasca Sarjana UNS

Dr. Diffah Hanim, Dra, M. Si.

NIP. 19640220 199003 2 001

Page 4: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

KATA PENGANTAR

Dengan memanjatkan puji syukur kehadirat Allah SWT atas rahmat dan

hidayahNya, sehingga penulis dapat menyelesaikan tesis yang berjudul “Hubungan

faktor risiko ibu hamil dan paparan asap rokok dengan berat bayi lahir rendah”.

Penyusunan tesis ini dapat terselesaikan dengan baik berkat bantuan dari

berbagai pihak, maka pada kesempatan ini penulis menyampaikan ucapan

terimakasih kepada:

1. Prof. Dr. Mohammad Furqon Hidayatullah, M.Pd., selaku Direktur Pascasarjana

Universitas Sebelas Maret yang telah memberi izin kepada penulis untuk

mengikuti pendidikan Program Pascasarjana di Universitas Sebelas Maret.

2. Dr. Diffah Hanim, Dra, M. Si., selaku Kepala Program Ilmu Gizi Pascasarjana

Universitas Sebelas Maret Surakarta.

3. Dr. Risya Cilmiaty A. R, drg, M. Si., Sp. KG., selaku Pembimbing Utama yang

telah banyak memberikan petunjuk, saran, masukan yang bermanfaat dalam

penulisan ini.

4. Dr. Sapja Anantanyu, M.Si., selaku Pembimbing Pendamping yang telah

memberikan petunjuk, bimbingan, dorongan serta saran-saran yang bermanfaat

dalam penyusunan tesis ini.

5. Keluarga yang telah memberikan doa dan dukungan demi terselesaikannya tesis

ini.

6. Teman-teman pascasarjana Program Ilmu Gizi TA 2014 yang senantiasa

memberi semangat dalam penyusunan tesis ini.

Penulis menyadari masih banyak kekurangan dalam penyusunan tesis ini,

untuk itu penulis mengharapkan kritik dan saran yang membangun untuk perbaikan

tesis ini. Akhirnya penulis berharap semoga tesis ini dapat bermanfaat bagi penulis

pada khususnya dan bagi pembaca pada umumnya.

Surakarta, Januari 2017

Penulis

Page 5: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

PERNYATAAN KEASLIAN DAN PERSYARATAN PUBLIKASI

Saya menyatakan dengan sebenarnya bahwa:

1. Tesis yang berjudul “Hubungan faktor risiko ibu hamil dan paparan asap rokok

dengan berat bayi lahir rendah” ini adalah karya penelitian saya sendiri dan tidak

terdapat karya ilmiah yang pernah diajukan oleh orang lain untuk memperoleh

gelar akademik serta tidak terdapat karya atau pendapat yang pernah ditulis atau

diterbitkan oleh orang lain, kecuali yang tertulis dengan acuan yang disebutkan

sumbernya, baik dalam naskah karangan dan daftar pustaka. Apabila ternyata di

dalam naskah tesis ini dapat dibuktikan terdapat unsure-unsur plagiasi, maka

saya bersedia menerima sanksi, baik tesis beserta gelar magister saya dibatalkan

serta diproses sesuai dengan peraturan perundang-undangan yang berlaku.

2. Publikasi sebagian atau keseluruhan isi tesis pada jurnal dan Pascasarjana UNS

sebagai institusinya. Apabila saya melakukan pelanggaran dari ketentuan

publikasi ini, maka saya bersedia mendapatkan sanksi akademik yang berlaku.

Surakarta, Februari 2017

Mahasiswa

Catur Wulandari

S531408017

Page 6: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

Catur Wulandari, 2016. Hubungan Faktor Ibu Hamil dan Paparan Asap Rokok

dengan Kejadian BBLR. Tesis. Pembimbing I: Dr. Risya Cilmiaty A.R, drg,

M.Si.,Sp.KG, II: Dr. Sapja Anantanyu,M.Si. Progam Studi Ilmu Gizi, Pascasarjana,

Universitas Sebelas Maret Surakarta.

ABSTRAK

Latar Belakang: Angka Kematian Bayi yang tinggi di Indonesia, sebagian besar

disebabkan karena ibu melahirkan bayi dengan berat lahir kurang dari 2500 gram.

Hal tersebut ditunjukkan dari hasil SDKI tahun 2007 yaitu BBLR telah

menyebabkan kematian bayi sebanyak 29 per 1000 kelahiran hidup (Depkes, 2008).

Penelitian ini bertujuan untuk menganalisis hubungan faktor ibu hamil (umur, jarak

kehamilan, status KEK, anemia) dan paparan asap rokok dengan BBLR

Metode: Jenis penelitian ini adalah studi korelasi dengan pendekatan retrospektif.

Subjek penelitian adalah 80 ibu yang melahirkan bayi BBLR dan BBLN dengan

umur kehamilan aterm di RSUD Dr. Harjono Ponorogo, dipilih dengan metode

purposive sampling. Teknik pengumpulan data dengan rekam medik dan pedoman

wawancara. Data dianalisis dengan analisis logistik linear dan diolah dengan SPSS

18.0 for windows.

Hasil: Terdapat 22,5% ibu hamil dengan umur risiko tinggi (< 20 dan > 35 tahun),

8,8% ibu hamil dengan jarak kehamilan < 2 tahun, 18,8% ibu hamil dengan status

KEK (LiLA < 23,5 cm), 47,5% ibu hamil mengalami anemia ringan, 87,5% ibu

hamil terpapar asap rokok. Tidak ada hubungan umur ibu hamil dengan BBLR

(p=0,155), ada hubungan jarak kehamilan dengan BBLR (p=0,034), ada hubungan

status KEK ibu hamil dengan BBLR (p=0,039), ada hubungan anemia pada ibu

hamil dengan BBLR (p=0,047), ada hubungan paparan asap rokok dengan BBLR

(p=0,001).

Kesimpulan: Tidak ada hubungan umur ibu hamil dengan BBLR, ada hubungan

jarak kehamilan dengan BBLR, ada hubungan status KEK ibu hamil dengan BBLR,

ada hubungan anemia pada ibu hamil dengan BBLR, ada hubungan paparan asap

rokok dengan BBLR.

Kata Kunci: umur, Jarak Kehamilan, Status KEK, Anemia, Paparan Asap Rokok,

BBLR

Page 7: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

Catur Wulandari, 2016. The Correlation Between Pregnant Women Risk Factor

And Exposure To Cigarette Smoke With Low Birth Weight Infants. Thesis.

Supervisor I: Dr. Risya Cilmiaty A.R,drg, M.Si.,Sp.KG, II: Dr. Sapja Anantanyu,

M.Si. Nutrition Science Graduated Program. Sebelas Maret Unervisity.

ABSTRACT

Background: The high infant mortality rate in Indonesia was caused by mother

delivering a baby with birth weight less than 2500 grams. This was shown from the

Demographic and Health Survey in 2007 which has led to mortality of low birth

weight infant in 29 per 1000 live births (Depkes, 2008). This study aimed to analyze

the relationship between maternal factors (such us: age, birth spacing, chronic

energy deficiency, anemia), and exposure to cigarette smoke with low birth weigth

infant.

Method: The study was a correlation study with retrospective approach. The

subjects were 80 mothers who delivered both normal birth weight infants and low

birth weight infants with a term gestational age in Hospital Dr. Harjono Ponorogo,

this research applied purposive sampling method. Data collection techniques were

done by using medical records and interview guidelines. Data were analyzed by

logistic analysis of linear and processed with SPSS 18.0 for windows.

Result: There were 22.5% of pregnant women with high-risk age (<20 and >35

years), 8.8% of pregnant women with birth spacing <2 years, 18.8% of pregnant

women with the status of chronic energy deficiency (LiLA <23.5 cm), 47.5% of

pregnant women having mild anemia, 87.5% of pregnant women exposed to smoke.

There is no correlation between age of pregnant women and low birth weight (p =

0.155), but there was a correlation between birth spacing and low birth weight (p =

0.034), there was also a correlation between the status of chronic energy deficiency

of pregnant women and low birth weight (p = 0.039). Moreover, there was a

correlation between anemia in pregnant women and low birth weight (p = 0.047),

and there was a correlation between exposure to cigarette smoke and low birth

weigth (p = 0.001).

Conclusions: There was not any correlation in some parts, such as between age of

pregnant women with low birth weight, between birth spacing and low birth weight,

and between anemia in pregnant women and low birth weight. However, there were

significant correlations between the status of chronic energy deficiency of pregnant

mothers and low birth weight, between exposure to cigarette smoke and low birth

weight.

Keywords: Age, Birth pacing, Chronic energy deficiency, anemia, Exposure to

Cigarette Smoke, Low birth weigth infant.

Page 8: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

DAFTAR ISI

HALAMAN SAMPUL DALAM .................................................................... i

HALAMAN PENGESAHAN PEMBIMBING ............................................... ii

HALAMAN PENGESAHAN PENGUJI ........................................................ iii

KATA PENGANTAR ..................................................................................... iv

PERNYATAAN KEASLIAN DAN PERSYARATAN PUBLIKASI ............ v

ABSTRAK ....................................................................................................... vi

ABSTRACT ..................................................................................................... vii

DAFTAR ISI .................................................................................................... viii

DAFTAR TABEL ............................................................................................ xi

DAFTAR GAMBAR ....................................................................................... xii

DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................... xiii

DAFTAR SINGKATAN ................................................................................. xiv

BAB I PENDAHULUAN ............................................................................... 1

A.Latar Belakang ....................................................................................... 1

B.Rumusan Masalah .................................................................................. 3

C.Tujuan Penelitian .................................................................................... 4

D.Manfaat Penelitian.................................................................................. 4

BAB II TINJAUAN PUSTAKA .................................................................... 5

A.Kajian Teori .......................................................................................... 5

1.Kehamilan ................................................................................... 5

2.Antenatal Care ............................................................................ 7

3.Perkembangan Janin.................................................................... 10

4.Berat Bayi Lahir Rendah ............................................................. 11

5.Status Gizi Ibu Hamil .................................................................. 19

6.Kekurangan Energi Kronis .......................................................... 22

7.Anemia Kehamilan...................................................................... 23

8.Asap Rokok dan Kehamilan ....................................................... 24

B.Penelitian yang Relevan ................................................................... 26

1.Hubungan antara Usia Ibu Bersalin dengan Kejadian BBLR ..... 26

Page 9: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

2.Hubungan antara KEK dengan Kejadian BBLR ......................... 26

3.Hubungan antara Paritas dan Jarak Kehamilan dengan

Kejadian BBLR .................................................................... 27

4.Hubungan antara Paparan Asap Rokok dengan Kejadian

BBLR ...................................................................................... 28

C.Kerangka Berfikir ............................................................................. 28

D.Hipotesis ........................................................................................... 29

BAB III METODE PENELITIAN ............................................................... 30

A.Tempat dan Waktu Penelitian .......................................................... 30

B.Jenis Penelitian ................................................................................. 30

C.Populasi dan Sampel Penelitian........................................................ 31

D.Variabel Penelitian ........................................................................... 32

E.Definisi Operasional ......................................................................... 32

F.Instrumen Penelitian ......................................................................... 35

G.Alur Penelitian.................................................................................. 35

H.Cara Kerja Penelitian ....................................................................... 36

I.Pengolahan Data ................................................................................ 36

J.Analisis Data ..................................................................................... 38

K.Etika Penelitian ................................................................................ 40

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN ....................................................... 42

A.Hasil Penelitian ................................................................................ 42

1.Gambaran Lokasi Penelitian ....................................................... 42

2.Analisis Univariat........................................................................ 43

3.Analisis Bivariat .......................................................................... 46

B.Pembahasan ...................................................................................... 54

C.Keterbatasan Penelitian .................................................................... 60

BAB V KESIMPULAN, IMPLIKASI, DAN SARAN ................................ 62

A.Kesimpulan ...................................................................................... 62

B.Implikasi ........................................................................................... 62

C.Saran ................................................................................................. 63

DAFTAR PUSTAKA ...................................................................................... 64

Page 10: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

LAMPIRAN .................................................................................................... 70

Page 11: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

DAFTAR TABEL

Halaman

Tabel 3.1. Definisi Operasional Penelitian ........................................................... 33

Tabel 4.1 Distribusi Frekuensi Responden ........................................................... 44

Tabel 4.2 Tabulasi Silang Umur Ibu Hamil dengan BBLR .................................. 47

Tabel 4.3 Chi Square Test Variabel Umur Ibu Hamil dengan BBLR .................. 48

Tabel 4.4 Tabulasi Silang Jarak Kehamilan dengan BBLR .................................. 48

Tabel 4.5 Chi Square Test Variabel Jarak Kehamilan dengan BBLR .................. 49

Tabel 4.6 Tabulasi Silang Status KEK dengan BBLR .......................................... 50

Tabel 4.7 Chi Square Test Variabel Status KEK dengan BBLR .......................... 50

Tabel 4.8 Tabulasi Silang Anemia Kehamilan dengan BBLR ............................. 51

Tabel 4.9 Spearman’s Rho Test Variabel Anemia Kehamilan dengan BBLR ..... 52

Tabel 4.10 Tabulasi Silang Paparan Asap Rokok dengan BBLR ......................... 53

Tabel 4.11 Spearman’s Rho Test Variabel Paparan Asap Rokok dengan BBLR . 54

Page 12: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

DAFTAR GAMBAR

Halaman

Gambar 2.1 Kerangka Berfikir Hubungan Faktor Risiko Ibu Hamil dan Paparan

Asap Rokok dengan BBLR .................................................................................29

Gambar 3.1 Alur Penelitian.................................................................................35

Page 13: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

DAFTAR LAMPIRAN

Halaman

Lampiran 1. Biodata Peneliti 70

Lampiran 2. Informed Consent 71

Lampiran 3. Daftar Pertanyaan Wawancara 74

Lampiran 4. Tabulasi Variabel Ibu Hamil 81

Lampiran 5. Tabulasi Variabel Jarak Kehamilan 84

Lampiran 6. Tabulasi Variabel Status KEK Ibu Hamil 87

Lampiran 7. Tabulasi Variabel Anemia Kehamilan 90

Lampiran 8. Tabulasi Variabel Paparan Asap Rokok 93

Lampiran 9. Tabulasi Variabel Kejadian BBLR 97

Lampiran 10. Tabulasi Silang dengan SPSS 100

Lampiran 11. Uji Statistik Bivariat 102

Lampiran 12. Tabulasi Silang Dimensi Variabel Paparan Asap Rokok 104

Page 14: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

DAFTAR SINGKATAN

AKB : Angka Kematian Bayi

ANC : Antenatal Care

ASI : Air Susu Ibu

BB : Berat Badan

BBLR : Berat Bayi Lahir Rendah

BBLER : Berat Bayi Lahir Ekstrem Rendah

BBLSR : Berat Bayi Lahir Sangat Rendah

BKKBN : Badan Kependudukan dan Keluarga Berencana Nasional

CI : Confidence Interval

Depkes : Departemen Kesehatan

Dkk : Dan Kawan-Kawan

Dr. : Dokter

Hb : Hemoglobin

HPHT : Hari Pertama Haid Terakhir

K1 : Kunjungan Pertama

K2 : Kunjungan Kedua

K3 : Kunjungan Ketiga

K4 : Kunjungan Keempat

KEK : Kekurangan Energi Kronis

Kemenkes : Kementerian Kesehatan

Kg : Kilo Gram

KIA : Kesehatan Ibu dan Anak

KMK : Kecil Masa Kehamilan

LiLA : Lingkar Lengan Atas

MDGs : Millenium Development Goals

NKB-SMK : Neonatus Kurang Bulan Sesuai Masa Kehamilan

NKKBS : Norma Keluarga Kecil Bahagia Sejahtera

OR : Odd Ratio

P : Probability

Page 15: HUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN … fileHUBUNGAN FAKTOR RISIKO IBU HAMIL DAN PAPARAN ASAP ROKOK DENGAN BERAT BAYI LAHIR RENDAH TESIS Oleh: CaturWulandari NIM: S531408017

PB : Panjang Badan

RI : Republik Indonesia

Riskesdas : Riset Kesehatan Dasar

RSUD : Rumah Sakit Umum Daerah

SDKI : Survei Demografi dan Kesehatan Indonesia

SPK : Standar Pelayanan Kebidanan

TORCH : Toxoplasma, Rubella, Cytomegalovirus, dan Herpes

WHO : World Health Organization

WUS : Wanita Usia Subur