HUE MOT THOI Single Edit2

V HNG-AN

HU CA MT THI

2

HU CA MT THI V Hng-An

Xut bn ln th nht: Nh xut bn Nam Vt, California, USA, 2006

Copyright by V Hng-An Ba v trnh by: Tc gi.

Hu ca mt thi - Li tha

3

Li tha

C u vng minh nguyt

u t c hng

L BCH

Ngng u trng sng nh gng,

Ci u chnh nh c hng xa vi. TN dch

Ngng u nhn trng sng

Ci mt nh qu xa. V HNG-AN dch

Hu Ca Mt Thi l tp hp nhng bi vit v Hu ca mt thi qua, thp thong bng cung nh, trong hoi nim ca mt ngi xa x vo tui x chiu, nh nh, qun qun. . . .

Trn trng mi bn c cng chia s.

Tc gi, V Hng-An

Hu ca mt thi Trong tp ny

4

TRONG TP NY

ng xa Thnh Ni * 5 nh hng cung nh trong phong cch Hu(1) * 25 nh hng cung nh trong phong cch Hu (2) * 37 Vua T c con ai? * 56 Hu rt *75 Ting Hu, mt ngai ng? * 89 Con ma i * 103 Chuyn cung nh nghe k li * 111 Hu ln ng * 131 M Ngai * 153 Chuyn c * 169 Xun t trong y * 180 Ph thy v ma Xun *191 Voi ca vua * 199 V vua cng ln chc * 212 Hu c t khi m? * 219 Cng cha ly chng * 240 My ln tht th Kinh * 253

*

Hu ca mt thi ng xa Thnh Ni

5

NG XA THNH NI

Tng nhng ngi Hu tha hng. V HNG-AN

Khi ngi bn hi ti qua in thai, Ny, ci trng Thiu sinh qun ngy xa ca Nh Qun khu, nm ng B Tham hay ng B Th? Ti khng ngi trong mt thong mi tr li c, v phi bt b nh lm vic trong my giy phi bt i lp bi thi gian cho qu kh hin ra. Nu bn c c trong tay bn du lch ca Hu ngy nay th d thng cm vi ngi vit trong my dng hai nim ny.

Vic nh c s ph c tn ch c t khi Php h Vit Nam, pht trin th theo m thc phng Ty. u khng bit, ch ring trong Thnh Ni -- tc Kinh


6

thnh Hu -- nh c s n trc ph c tn. Phi t 1945 mi thy nhng con ng trong Thnh Ni c t tn theo kiu mi, cn trc , ngi ta ch gi theo thi quen. Trn con ng, h thy c ci g ni bt, c th ch dn mi ngi mt cch d dng, ngi ta ly ngay vt y lm tn ng. Nh ng m Hn, tc L Thnh Tn ngy nay, chng hn.

Thi ti cn trai tr, ci tn m Hn rt thng dng, nghe d s i vi ngi l, v gi ra cnh hn ma bng qu, nhng i vi my chng, m Hn li l con ng d thng, v c nhiu ngi p. Ch th m trong hi k Thng T ngy xa, nh nh... qun qun, tc gi Qu Chi H ng nh, d nay hai th tc trn u, vn cn nh v k tn vanh vch cc ngi p nay ln chc b, khng b ni cng b ngai. Cng nh ci tn Qun cm m ph vy, nghe m u rng rn, tng nh phi n cm chung vi c hn cc ng, nhng thc t li l mt nh hng c thc n ngon, thc n c o, ngi nm ri c mun tr li gh thm, khng phi ch mt ln. M sao li gi l ng m Hn? Mun bit, phi ti ngay gc ng L Thnh Tn v Mai Thc Loan, s thy c mt ci miu nh, st ngay bn ng, gi l Miu m Hn. Ngy 23 thng Nm nm t Du (5/7/1885), kinh Hu tht th, vua Hm Nghi phi ri cung in chy ra vng rng ni Qung Bnh, cm u cuc khng chin Cn vng. Khi qun Php t Mang C nh ra, phi hp cng qun Php t Ta Khm s bn kia sng Hng ch i hc S phm by gi -- qun nh vo, qun lnh v dn chng cht nh r, sau ngi ta phi o h chn tp th. My chc nm sau, ngi ta pht hin c mt h nh th, bn ht ct em ci tng chn ni Ng Bnh,


7

ri lp miu th, hng nm c ti ngy 23 thng Nm li t chc cng t rt long trng. Truyn thng vn cn gi c cho ti by gi, d bit bao th h qua i. Ci miu tuy nh nhng ni ting nn c dng ch con ng chy ngang trc miu, thnh ra ng m Hn.

T ngoi ca Thng T - Ty gi l Mirador VIII -- i v, con ng thng tp mt mch t Thng Bc cho ti Cu Kho, ra n ca Hu (Mirador I), ngy nay c tn l ng inh Tin Hang, trc 1975 l inh B Lnh ( B Lnh hay Tin Hang cng ch l mt ng h inh Hoa L, nhng chc nghe Tin Hang c kh th hn B Lnh nn i cho n oai?!) Xa kia con ng ny c nhiu tn: an t Thng Bc v n ca Thng T, ngn ngn, li mang tn Ty, Rue de la Citadelle, nhng dn Hu ch quen gi l ng Thng T. on ny tuy ngn nhng c hai tim chp hnh ni ting, tng chp nh cho cung nh, no Nam Phng Hang hu, no vua Bo i, no triu nh , l Tn Tht Dung v Tng Vinh; sau 1945 cn hat ng mt thi gian ri mi chm dt. ng Thng T cn c ngi ta nh vi tim n Lc Thnh v bnh khoi Lc Thin. Lc Thnh th ng ca lu, nhng Lc Thin vn cn sng hng sng mnh v hp dn du khch.

T ca Thng T vo H Thnh th c tn l ng H Thnh, an chy ngang h Tnh Tm c tn l ng Tnh Tm, cn an t Cu Kho i vo, khng nh c mang tn ng Cu Kho hay khng. Nay ai nh, xin nhc gim! T ca Thng T i vo, va v khi ca, s gp con ng chy st chn thnh ct ngang, l ng Thng Thnh. R ngay v tay tri mt an, ni ch T B Trang do nhc s Nguyn Hu Ba sng lp,


8

ngy xa l tr s ca Tam Php Ty hay Tam Php BHnh, c quan x n ti cao ca Nh Nguyn, nlc no dn cng c th ti nh trng ku oan thu nhn n, v cu xt theo th tc khNn cp. Ci vnh trng ku oan ni ting hn c l v b Bi HNgha. ng Bi Hu Ngha, ngi tnh An Giang, Th khoa thi Hung nm 1835, i Minh Mng, lhuyn, b vu oan, mt chc, b y lm lnh. B Bi HNgha t Vnh Long i ghe ra Hu, n Tam Php ty nh trng ng vn np n ku oan cho chc chng thot nn.

Ca Thng T trc 1945

T ca Thng T i v mt an, c con ngang, mang tn Tng Duy Tn. Con ng nxa, on tay tri chy ngang trc Quc T Gim lm trng Trung hc Hm Nghi c tn l ng T Gim; cn an bn tay phi, chy ngang trTa, mang tn l ng Tam Ta. Khun vin Tam Ta ny cng tang thng bin i d lm. u tin, ph ca vua Minh Mng khi ang cn l Hang tlm Thi t, sau vua cho ngi em, mt thi gian, lt xy cha Gic Hang. Ri Ty chim, lm trkhi tht th kinh (7/1885). Sau , ngi ta xy ba ta nh, ta gia dnh cho Vin C Mt, ta bn tri lm

a Tam Php Ty hay Tam Php B i bt c

u oan c p. Ci v Bi Hu

nh An Giang, u ng, lm Tri

y lm lnh. B Bi Hu n Tam Php ty

n ku oan cho chng, cu

ng ct ng ny, ngy Gim -- sau ng Quc c Tam

n vin Tam Ta n, l

n l Hang t, ri i gian, li ly

m tri lnh i ta xy ba ta a bn tri lm

Hu ca mt thi ng xa Thnh N

9

Muse Economique (Bo tng Kinh t), ta bn phquan c vn ca Bo h cnh 6 b ca triu nh, gDelgations aux Ministres, my ng gi l Nha HV y l l do c ci tn Tam Ta. Cng v pha nni khu vc trng Trn Quc Tan ngy nay, xVin Thng T vi hai n v k binh l Khinh Kv Phi K v, khin cho ci tn ca ng Nam blng tr thnh ca Thng T, v ci thnh ngThng t tr thnh mt cch ni quen thuc cmt thi ch my c gi ham chi, trc nt.

Vin C Mt trong Khu Tam Ta, hi u th k 20

Ni theo kiu M, qua khi block Quc Ts gp khu vc ca Vin Bo Tng Khi nh, nay lVin bo tng C vt Hu. Qua khi block nng inh Cng Trng, tc ng Tn Nhxa, v chy ngang trc Ph Tn Nhn, c quan quHang tc, lp ra t i Minh Mng. K cn phpha tay phi l vn hoa Ba Vin, cy cao bng mt, din, c hiu Thun Xng nm ngay bn Thnh, ni ting mt thi Hu, thua chi ting tbch ha Sears ca x Hoa K (!) i vi m ti, ci gb mua sm Thun Xng l s mt, d l ci r

a Thnh Ni

), ta bn phi l c nh, gi l

Nha Hi l. pha ny,

y nay, xa kia l nh K V

ng Nam b qun , v ci thnh ng nga

c ca Hu

c T Gim, nh, nay l

i block ny l ng Tn Nhn ngy

quan qun tr n ph ny,

n hoa Ba Vin, cy cao bng mt, i ng H

ng tm nh ti, ci g

l ci ra


10

ch ci! Trc 1975, trong dy ph Thun Xng ny c tim n Lu Hng ni ting vi nhng mn ln. Ch nghe vn cn nhng hnh nh i ch (?). Ma lnh, i coi phim v, gh y m n mt t cho ln, nghe thit l m bng, v v nh ng ngon.

Nh ni, Thnh Ni chnh l Kinh thnh Hu xa, nn ta khng ly lm l khi nhiu con ng, nhiu khu vc, c tn mang m hng triu nh, d triu nh chng bao gi chnh thc t tn nh th cho nhng con ng. Tan l sn phNm ca dn a phng. T ng t inh Cng Trng/ inh Tin Hang tip tc tin v pha bc, s gp cc con ng Hn Thuyn, xa l ng B Hc , Nguyn Ch Diu tc ng Lc B, ng Dung tc ng B Tham, v Nguyn Biu, tc ng B Th; C ngi ngy nay hi: gi l ng Lc B th d hiu, v ngy xa, t i Minh Mng (1820-1841) c 6 B -- tc Lc B -- ca triu nh, l Li, H, L, Binh, Hnh, Cng, t trn con ng ny 1 Nhng sao li gi l B Tham v B Th? Lm g c cc b nh vy? Ci ny, mun tr li, phi i v c cu t chc ca cc b ngy trc mi hiu c. Cm u mi b l mt Thng th (B trng). Ph t Thng th c T v Hu Tham tri (tng ng Th trng ). K n l T v Hu Th lang (tng ng gim c cc Nha). V th, con ng chy ngang cng ng ca 6 b (B ng) gi l ng Lc B; con ng chy ngang cng ng ca cc Tham tri 6 b gi l ng B

1 ng inh Tin Hang chia cc ng Lc B, B Tham v B

Th thnh hai cm. Cm bn tri, thuc cc b Li (ni v), H (ti chnh, kinh t), L (l nghi v gio dc) ; v cm bn phi thuc cc b Binh (quc phng), Hnh (t php),Cng (cng chnh v kin thit).


11

Tham; v con ng chy ngang trc cng ng cc Th lang l ng B Th. Ngi Thnh Ni xa x lu ngy c khi ln ln ng ny vi ng kia, nhng c mt iu rt d nh, y l v tr ca B Li chnh l ta nh xa, dng lm qun ng ca Qun Thnh Ni . Lm dn Thnh Ni, chng l cha mt ln ti qun xin th thc bn sao giy t hay rng?

Khi B Hc (Gio Dc) c lp ra di i Duy Tn (1907-1916), ngi ta ly ph c ca vua Dc c lm tr s . Con ng chy ngang trc b c gi l ng B Hc, tc Hn Thuyn ngy nay, con ng c nhiu ngi p v qun c-ph Dung, mt thi sinh vin ti lui, nay khng bit cn khng.

Nu con ng Thng thnh chy ngang trc T B Trang c hai hng cy m-u xanh ngt th hai bn ng H Thnh l nhng cy nhn (nhn) ln, lm mi cho m tiu yu ng hng th ba vo mi h v. D l th h n anh (trc 1945) hay n em (sau 1945) ai mun n trm nhn cng phi c b c bn, a leo cy b cnh, a canh chng tun st (thi cn vua) hay cnh st (sau 1945), a lo tNu tn ti sn!

Ng t Mai Thc Loan/inh Tin Hang l mt ng t ni ting ca Thnh Ni: Ng t Anh Danh. Chng c anh no tn Danh c s nghip ln lao ly lm tn c. Anh Danh l gi tt tn ca mt ngi trng o to quan v ca Nh Nguyn, gi l trng Anh Danh Gio Dng. Ni ng t ny c mt trm bin in, trng Anh Danh nm ngay gc . Cng ngay gc ny c to nh xa, ngy trc l dinh ca quan Trung Qun thng, chc quan v cao cp nht ca triu nh, thi Khi nh, m v quan cui cng l Trung Qun thng Nguyn Hu Tin, chng ca cng cha Ngc Sn, con gi th hai ca vua ng Khnh. Ngi Hu thu


12

thng gi ng l C Trung hay C , m t dinh ca ng nay l Ngc Sn Cng cha t, trn ng Nguyn Ch Thanh, mt nh vn in hnh ca c , mt a im hp dn du khch.

Sen h Tnh Tm ni ting c nc, khi phi ni, ch c ci tn H Thnh nghe l tai mt cht. H Thnh l c quan gn gi an ninh v trt t bn trong kinh thnh, tc Thnh Ni, cm u l mt c. C H Thnh rt c uy, v di tay c c lnh tun st, l x lm mt an ninh trt t l c cho lnh bt nht ngay; bn trong Nha H Thnh c nh tm giam, tc gi lao H Thnh. Mt ln c xm ti rn rn chy ra ng coi, ti cng bu theo. Th ra, ng L Thng, L trng phng Hu An, khn en o di, tay kp d, tay xch ni t nu nc ch, ang cng vi my ngi na dn mt ngi n b, b tri hai tay, xung H Thnh giao cho c , v ngi n b ny b bt qu tang b thuc c (?) vo ni nc ch ca mt nh kia, khi gi vo xin nc ung. Sau Cch mng thng 8 (1945), khi vua khng cn, c ln i hc v, ti v l bn ng coi ngi ta dn hai tn Vit gian v lao H Thnh. C by o Vit gian qu c, nay ngh li khng bit gian hay ngay gia thi bui nhiu nhng kh ni lc .Vo thp nin 1960, v tr H Thnh c dng lm c s cho trng N Trung hc Thnh Ni.

T H Thnh i v, s gp h Tnh Tm bn tay tri, lu Tng Th bn tay phi, ri qua cu Kho s dn n ba ng, ca Hu, Mang C v vng Lng Y, ni c thng bn ni kh cho ti ngy theo v ra ring, v cng t ti khng c dp lui ti na, cng hn 40 nm!


13

Ngay c con ng Mai Thc Loan kia, ngy xa l ng ng Ba v dn ra ca ng Ba, Ty gi l Mirador IX, c tn chnh thc l Chnh ng nhng hu nh t ai thm nh. T khi nh nc xy hai bn ng nhng ngi nh kiu mi, bn li cho cng chc Nam triu, a s l cc ng Tha phi, nn cng c nhiu ngi gi con ng ny l ng Tha Phi! T ca ng Ba i v, gp ngay con ng chy st b thnh ct ngang, Pha bn tri gi l ng Nh thng, v c mt nh thng nh nm trn , cn pha bn phi c tn l ng Ch Xp, v c ci ch nh, Ch Xp. Ngy nay, c hai con ng u mang tn chung l ng 68.

Bc chn n Hu, ci p vo mt du khch trc tin l K i cao sng sng. Ngi Hu chng bao gi dng hai ch K i, ci cho sch v, giy t. H c Ct c m gi. V th, con ng chy ngang di chn K i c gi l ng Ct C, ngy nay mang tn l ng ch Khim. Cng con ng ng ch Khim ny, ngy xa, ty mi on m mang mt tn khc nhau. Chng hn, on gn Quan Tng i -- tc i quan st thin tng ca c quan Khm Thin Gim c gi l ng Nam i. Dn khng cn bit n Quan Tng i l ci chi, h thy c mt ci i dng ln trn mt thnh pha nam, trng ep , d thy, nn gi l Nam i, thnh cht tn.

Cng trong ci gc kinh thnh pha ty nam ny c n X tc nn c ng X Tc. Ci n X tc ny, by gi th nh ca ph ht, ch ngy xa, rt trang nghim, l ni vua phi lo cng t hng nm. n th thn X Tc l v thn coi gi t ai, ma mng, em li s an n cho t nc. Hai ch x tc, v th cn c ngha


14

l t nc, t quc. im c o ca n ny l khi lp n vo nm 1806, vua Gia Long ra lnh cho 23 trn v 4 doanh (tnh ngy nay) t Nam Quan n C Mu) u phi la ch t sch, ly mu dng v Kinh hip li lm nn tng trn cng ca n, tng trng s thng nht lnh th ca t nc. Tht l mt vic lm trn trng v y ngha.

Chung quanh hong thnh tc i Ni c 4 con ng bao bc. Con ng chy song song vi b thnh i Ni pha ng l ng Hin Nhn, v chy ngang trc ca Hin Nhn, ca pha ng ca i Ni, dnh cho phi nam v ra. m tang ca vua cng i ra ca ny, v Ng Mn ch dnh cho vua ang ti v. C iu ti khng nh r l ng ny c i tn lm ng an Th im khi no. Hai bn ng, pha Quc T Gim, l hai hng phng v; cn pha Lc b, l hai hng cy mui, cho bng mt ma h v nhng chm tri mui chi cht, nh nh ht cm, m l nhc hi lm n bn sng ch to bng ng hp, nghe n lp bp rt vui tai. Cc ng Lc b, B Tham, B Th u thng gc vi ng Hin Nhn, v cc c, cc quan xa kia u do ng ny m v trong Ni (i Ni) chu vua. Qua khi ng ba an Th im/ ng Thi Thn mt an ngn, bn tay phi l trng n tiu hc an Th im, trng cp 1 u tin dnh cho con gi trong Thnh Ni. Nguyn n mang tn Ty l cole des Jeunes Filles , c l c i tn thnh an Th im sau khi Nht o chnh Php (9/3/0945). Trng c xy trn khun vin ca Vin St c.

Trong cng mt khun vin, gii hn bi bn ng ngy nay l inh Tin Hong, Ng S Lin, an Th


15

im v Nht L m c n 3 c quan u lng vo nhau, xy mt ra ba hng khc nhau, l: Nha H Thnh, Vin St v Quc S Qun. Con ng nh chy ngang trc Quc S Qun, ni lin ng H Thnh (inh Tin Hang) v ng Hin Nhn (an Th im) c gi l ng S Qun, sau gi l ng Ng S Lin. Trong khun vin ca Quc S Qun c mt ci ging nc rt trong dn gi l ging S Qun -- ma h khng bao gi cn, pha tr rt ngon, tc truyn l ging xa ca lng Din Phi c, m t b sung cng lm kinh thnh.

V pha nam, chy ngang trc ca Ng Mn l ng Ng Mn, nay gi l ng 23 thng 8. C l ngi ta mun nhc li ngy 23/8/1945, ci ngy vua Bo i tuyn b thai v, trao quyn cho Vit Minh, chm dt ch qun ch cui cng ca Vit Nam sau 143 nm tr v (1802-1845). 2 Cc ng Ng Mn, Ct C u c trng m u. L m u xanh quanh nm, nhng bn tr khng quan tm ti v p . Tri m u mi l ci hp dn, c ti cui tun hai ba a cng xm r nhau i lm tri m u em v gt sch v, phi kh, lm bi nh chi. Thu , bi thy tinh cng c, nhng l th xa x ca con Ty v con nh giu.

V pha ty, ng Ng Mn chm dt bng ng Chng c, tc L Hun, con ng bc pha ty i Ni, chy di ra n Ng H, con sng o ct ngang kinh thnh, vi hai cng Ty thnh thy quan v ng thnh thy quan, cho php nc lu thng t ty sang ng. Ngy xa, khi t Ty Lc cn l ni lp trng

2 n 30/8/1945 mi lm l trao n kim tng trng vng quyn

cho i din Vit Minh trc lu Ng Mn.


16

thi Hng v thi Hi th c n ma thi, con sng Ng ny u c thuyn ca s t v thn nhn t cc ni v kinh, nghe m ngai ti k li nh th, v k thi Hng cui cng m ra nm 1918, ti cha m mt, lm chi bit!

Cng ging nh ng Hin Nhn pha ng, con ng pha ty c gi l Chng c v chy ngang trc ca Chng c, ca pha ty ca i Ni, dnh cho phi n v ra. m ma ca cc b Thi hang Thi hu (b ni vua) v Thi hu (m vua) u a qua ca ny. i xa, ch ngha cng mnh, h n ng th phi ly vic lm t ci lng nhn hu l chnh, cn n b th phi lm sng ci c hnh ca mnh, nn mi t tn ca Hin Nhn v Th Nhn dnh cho phi nam, v ca Chng c, Qung c dnh cho phi n. Ngy h nng nc, cc b trong ni cung mun ra sng Hng hng mt hay tm mt th theo ca Chng c ra khi Hang thnh, ri theo ca Qung c m ra khi Thnh Ni. Nm 1944, ti c xem m b Tin Cung, m rut vua Khi nh, b ni ca vua Bo i, l do bu theo ng anh bn ngoi, ng chen chc hai bn ng Chng c xem ci m to cha tng c. Trong v tht th kinh nm 1885, vua Hm Nghi cng tam cung lc vin c ph ra ca Chng c, ri theo ca Hu m that ra khi kinh thnh.

V pha bc, ng Chng c thng gc vi cc ng L Thin, kit L Thin, v Cu t. ng L Thin nay l Trn Bnh Trng, cn Kit L Thin tc ng Trn Cn, l con ng nh hn, chy song song vi ng L Thin, cch mt qung ngn v pha bc. Ni c rnh r nh th cng l nh thng bn c nhc tung ch hn 40 nm xa Hu, nhiu hnh nh ch cn l


17

nhng bng m. Thu cn hc trng Vit Anh, tc Nguyn Tri Phng sau ny, c mi bui sng, ma cng nh nng, ti u phi tt vo ng L Thin, ni c nh ng L Dc, L trng phng Hu An c (k ng L Thng), r my thng bn i cng cho vui ng xa; c vy 4 nm rng ca thi hc nht cp, tc cp 2 ngy nay. Nh trong Thnh Ni, vy m a no cng phi li b qua tut bn kia sng Hng hc. Ch nhng a con nh gu mi c xe p, v mi n khi u trung hc, Thy ti mi cho chic xe p lm hc tr trng Quc Hc! Li ni lang bang ri; ci ng ny c tn L Thin, chng phi k nim tn ca mt ng h L tn Thin no u. L Thin l tn ca mt n v ng trn trm ngi, gm 3 i, tuyn t dn lng Phc Yn, Tha Thin, vn ni ting nu n kho, chuyn lo vic nu c cng t v yn tic ca triu nh -- ch khng phi cho vua, v vua c mt i qun u bp ring, gi l Thng Thin. Hi u triu Nguyn, L Thin ng pha ng i Ni, n i Minh Mng (1821) mi di v ni ny.

Gi l ng Cu t nay l Nguyn Thin Thut -- v ng ny dn n mt cy cu xy bng gch bc qua h, dn vo ca Chng c. Khu vc cn k ng ny l khu Cu t, cng c nhiu ngi p, khin Qu Chi khng qun k trong bng phong thn, xin c c Thng T ngy xa, nh nh...qun qun s gp. Gia thp nin 1960 tr v trc, trn ng ny c mt ci ch nh nhm vo bui sng, gi l ch Cu t. Khi ti ln ln, trn con ng ny cn hin hu hai c s, nguyn l ch tr ng ca hai n v qun i thi trc, l V Hu Ng v V T Tam. Khong thp nin 1960, ngi ta ph b nhng ngi nh nt ca V Hu Ng,


18

lp ra mt ci ch thay th cho ch Cu t thng nhm mt cch mt trt t. iu bun ci l ch c bng hiu kh ln, bng tn, vit ch xanh, Ch V Hu Ng nhiu ngi c m khng hiu ci chi -- dng trn hai ct tr b th. C ngi hi ti, Rng khng gi Ch Cu t, m li li gi Ch V Hu Ng, nghe mt tai qu!, ti ci, Qua bn Thnh ph m hi.

i v pha Bc mt i, s gp V T Tam. Chnh s hin din ca ci v ny m ng ba L Hun/ng Thi Thn c tn l Ng Ba T Tam, lm ci mc cho my b tr gi cuc xe ko t ch ng Ba v, y v Ng Ba Ta Tam, my xu? Nin kha 1946-1947, v T Tam c dng lm trng s cho trng tiu hc Trn Cao Vn mi thnh lp. Nh ti gn , nhng khi v cn lnh trng nn khng c vo. n khi c ngi b con c b dng lm Cai trng, mi theo chn ng ta vo xem, th t ra l c s lm thuc sng cung cp cho b phn Ha lnh Ct C, dng bn ng lnh. Ngy xa, thuc sng ca ta l mt hn hp gm ba th, c gi nh v trn u vi nhau, y l lu hynh, dim tiu v than thu u (su ng). Cn thy c ci chy gi than, lu hynh, v rt nhiu nong phi thuc sng. Thuc sng bm kn mt nong nh c trt bng hc n. Bn tr chng ti cy thuc sng ra, em gi nh ri lm pho t chi!

Song song vi ng Chng c l ng Nh -- trc 1975 c tn Cng , nay l Nguyn Tri -- chy t ca Nh pha nam cho n ca An Ha pha bc. Trong Thnh Ni, c hai con ng chy theo hng bc nam, rt di, rt thng, y l ng H Thnh pha ng v Nh pha ty. u ng Nh


19

ny l nh ca mt thng bn thn, t hi cn tiu hc. Mt ba ti chi, v qun kha, mt bng ngay chic Velo Solex, lai xe gn my nh ca Php thi thp nin 1960, bun ngNn ng c tun.

Hai bn ng Chng c, tc L Hun, trng ton phng v, ma h trng tht l rc la. Khng hiu sao gia nhng hng phng v , on gn ng ba Yt Kiu/L Hun li chen vo mt cy su. C l cng lu i lm, v n cao, to, bn tr chng ti khng leo ln c. Ti ma su chn, ch c nc sm n cao-su (ging thun) xm vo m bn, ha may c tri b v ming. Ch ngi mi su chn cng chy nc ming cc! T Qung Nam tr v, khng thy c loi cy ny.

i v pha bc, ng Chng c, tc L Hun, gp ng Ca Hu tc Yt Kiu. Trong k c tui th ca ti, y l con ng chnh tr v pha ty nhng kh vng v, nh no cng c vn rng, ch no khng nh ca th thy mc ton bi rm, y cy ng sc v cy mm xi. Khi i qua khu Tn Miu, miu th vua Dc c, do vua Thnh Thi (1889-1907) lp nn, thy sao m u qu; sau 1945, ch cn l ng gch vn. Trong khu Tn Miu ny, hi xa c nh thy Tr ., mt ng gio t, d c ting, con nt a no nghe cho i hc thy Tr . th mt my mo xo, nhng cha m li rt tn nhim. Ti c hn hnh hc h vi thy nm ln lp Ba hay lp Nh chi , v c chng kin cnh thy tr my anh hc tr li tht l n tng, no m bng, b r th ging, da qu x mt v.v., nhiu a s khc rng, thm thit, ti cng s, nhng nay nh li, thy bun ci, v tan l n php da dm ch thy khng c c tm hnh h con nt.


20

Qua khi ng ca Hu mt qung ngn, th ng Chng c gp ng Ha Bnh, nay l ng Thi Thn, con ng bao mt bc ca i Ni. Ca Ha Bnh xy nm 1811, i Gia Long, l ca pha bc ca i Ni, ban u c tn l Cng Thn, sau vua Minh Mng i lm a Bnh (1821) ri Ha Bnh (1833) v gi nguyn cho ti ngy nay. i Ni c bn ca, Ng Mn l ca dnh cho vua, c tnh cch nghi l; Hin Nhn th dnh cho phi nam, cn Chng c th dnh cho phi n, ring ca Ha Bnh tuy b ngai khim tn hn cc ca khc nhng li l ca hn hp, a dng. Vua vo ra i Ni thng dng ca ny, nht l t khi c xe hi (i Duy Tn, 1907-1916), v xe c th n tn thm, ni vua . Con ng, v th mang tn Ha Bnh, mi cho n sau thng 3/1975 mi i lm ng Thi Thn nh hin nay.

Ngi nh ni ti sinh ra v ln ln nm trn con ng ny nn mi i thay ca n c nh hn trong k c. ng Ha Bnh c gii hn bi ng on Th im v ng L Hun (Chng c), ngy xa rt vng v v ni ting nhiu ma, khng phi ti ch nghe ngi ta n m cn nghe c chuyn ma do m ti k li. Hai bn ng, trc 1945, l hai hng dng liu c th, gc to phi hai ba ngi m mi ht, bng l rm rp, nhiu m kh. Mt ln, cy dng cao nht b st nh gy i. M ti k khi st nh, ngi ta (?) thy mt bng trng nhy qua cy dng khc, b bnh lun con tinh d lm, trnh c c ba Thin li! Sau , ngi ta n ht hai hng dng ny v trng li bng cy nhn (nhn). Con ng v th, trng sng sa hn v khng nghe ai k chuyn ma na.


21

Ngy nay th nh ca mc ln lin tc t u cho ti cui ng, ch trc kia, nht l trc 1945, con ng Ha Bnh ch c hai xm nh hai u ng, mt ch gip vi on Th im, chng nm nh vi ci nh Phng Trung Hu, pha sau l nh nhc s Ng Ganh; v mt xm khc, ch gip vi ng L Hun, vi vn vn bn nh. Gia hai cm nh ny l mt khong trng ln gm hai vt t rng mnh mng gi l Hu B (ch khng phi Hu B, nh c ngi Php vit sai), chia i bi ng Canh Nng tc Phng Hng. Hi trc, ngi Php lp S Canh Nng (Service Agricole) pha bn phi con ng nn mi sinh ra ci tn . Khu Canh nng l mt vn bch tho L con nt chng ti thng vo kim m cy bt-bt lm banh chi, r nhau hi soi, gt v qu, v chy vt gi ln c trn my ng phu lm vn Canh nng. Hu B l ni vua ra tp nga, ci nga do chi, ngha l vng cm a, nn ngy xa c hai bc tng ln v di, chy t thnh i Ni ra cho n ng M Khi, tc Thch Hn v Nht L ngy nay, ngn cch xm nh dn v ni vua gii tr. Gi l M Khi v hi xa c M Khi s , l tu nga ca vua nm trn ng ny. Trn ng ny cng c tu voi. Ngay ni gc ng Phng Hng/ Nht L, bn ny ng l mt ci miu nh v bn kia ng l c s u tin ca Trng B Cng, tn thn trng K thut Hu. Ci miu ru phong np di hai cy bng c th, c tn chnh thc l Thch thn tng qun miu. Khi ti cn Hu vn thy a phng th cng, nay khng bit cn hay khng. Quanh gc bng, la lit ng to, bnh vi. l miu th hai pho tng bng ca Nguyn Vn Thnh v L Vn Duyt, hai danh tng ca vua Gia Long, m gc gc vic th phng hai pho tng ny l


22

ti tm hiu ca nh Hu hc thi danh Lopold Cadire.

Khi ngi ta ph b hai bc thnh ngn khu vc Hu B, khng bit vi gch vo u m ch cn li ci mng. Vo ma lt, khi nc dng ngp c khu mnh mng nh bin nhng nc ch ngang lng, bn tr chng ti trong xm r nhau ng b chui, ra tha h cho chng, a nghch.

By gi nh li th ti thy v tr xm nh ca ti tht l tin li v c nhiu ci th hn cc xm khc trong Thnh Ni. Ngy h, tha h banh v th diu, v c t trng ngay trc mt nh; sn bay Thnh Ni sau lng, vt t Hu B trng tri, tha h xem my bay loi b gi ca vua Bo i, ca ng Su ng Nm g ct cnh h cnh.

C s xy dng kin c u tin trn vt t Hu B ny, pha on Th im, l trng Trung hc T thc o Duy T, xy di thi Tng thng Dim, hnh nh ca Hi ng hng Qung Bnh, nay l Trung tm Gao dc K thut Tng hp Thnh Ni. Sau bin c Mu Thn (1968), hng dy chung c vch vn lp tn c hi h dng ln cho nhng gia nh mt nh mt ca v bom n, nht l nhng ngi tm tr trn thng thnh ca Thng T. Con ng Ha Bnh t khng cn mt ch trng, nht l khi dy nh ca my ng s quan xut hin ven ng M Khi.

Hi u th k 20, khi chng kin s thay i ca Nam nh di tc ng ca t nhin, T Xng cm thn rng :


23

Sng kia ry nn ng, Ch lm nh ca, ch trng ng khoai. m nghe ting ch bn tai, Git mnh cn tng ting ai gi .

Trong hi c ca ti, s i thay khng n t thin nhin; tt c u do con ngi, l nhng lp sng ph hng ca thi i tc ng qua nm thng. Trong ging i thay cng thy mnh trong y, thp thang bng bun, vui...Cng may vn cn ci tn Thnh Ni m gi v m nh. Nu c ng hng no c nhng ging ny m thy ngi vit ni sai, ni by, ni thiu, xin lm n ch gim, rt ly lm bit n./

V HNG-AN [email protected]


24

Hu ca mt thi nh hng cung nh (I)

25

NH HNG CUNG NH TRONG PHONG CCH HU (I)

Hi cn qut mi ngang, khi c thy ti cho bit mi i a th trn bn th l a kim giao, ti khoi lm,em ngay vic y khoe m ln vi l bn th l mi xanh cng lp v cng xm, hn nh ta cng c ca qu! Bn c bit ti sao khng? V a kim giao c mt c im tr danh, khng khoe c th m c lm.

V pha Ty Nam Hu, cch th trn Cu Hai chng 15km v pha Ty, sng sng ngn Bch M vi cao trn 1500m. Cu Hong Bo i vi my ng Ty thuc a c th lc u c bit th ngh mt trn ni ny. Nhng Bch M khng ch ni ting l ni ngh mt tuyt ho vi cnh quang xinh p m cn ni ting vi cy kim giao. l mt loi cy khng ln, g mu trng ng, khi kh, va nh, va dai va cng. Gp cht c, t mu trng ng, g ng sang mu thm en. Cc vua Nh Nguyn, li dng u im ny, dng a kim giao phng nn u c. Chn thm cung thng c nhiu b s. Nhng g xy ra trong bn bc tng cao ca Hong thnh (i Ni) qu l nhng b mt hp dn, v chuyn trong Ni mt khi c truyn ra ngoi hn khng thiu phn thm bt mu m, do kh m bit u l h, thc. Th nn ngay c n vic n ung thng nht ca vua cng d to thnh huyn thoi. Ti tng nghe b ngoi ti k rng vua ch dng a kim giao m thi, mi ba mt i, dng xong l vt. Ni nu cm cho vua cng th: mi


26

ba mt ci om t. Trong ci tr non nt ca ti hi y, h b ngoi k chuyn th hng m ln m nghe cn i k li vi bn b cho oai, cn chi phn bit thit gi. V chng, trong cnh sng ngho nn hi y, ci kiu n xong l vt a, p om, qu tht ch c vua m thi ! Mi v sau, qua sch v v qua nhng nhn chng ca mt thi vng son cung nh, nht l thy ti, v Nht ng Th v cui cng ca Triu Nh Nguyn, ti mi c th tm bng lng vi nhng hiu bit tng i chnh xc hn, chng hn, vic n ung hng ngy chn cung nh.

Triu Nh Nguyn, c hai b phn lo vic Nm thc. Ph trch nu nng c bn cho cc yn tic v t l, k gi ca triu nh l L thin. Dn lng Phc Yn Tha Thin vn ni ting nu n kho, thng c chn lm lnh L thin. Trong bn con ng bao quanh i Ni hin nay, c ng L Hun bc pha ty. u ng L Hun, pha Ct C, c mt con ng nh mang tn L thin. l ni n v lm vic ca b phn L thin ngy trc. Cn lo i ch v nu n hng ngy cho vua v tam cung lc vin l Thng thin.

Thng thin l u bp ring ca vua v Hong gia nn phi gn vua tin phc v. Do , lnh Thng thin c trong khu T Cm Thnh, l khu vc nghim mt nht trong i Ni.

Ngoi tr vua Bo i do chu nh hng ca vn ho Ty phng nn sng chung vi v con ti in Kin Trung cn t i vua Khi nh tr v trc, vua sng khu vc ring, khng chung ng vi v con nh dn d.


27

Ni ti i Ni l ni ti cung in. Khi no gi l cung, khi no gi l in? C ngi cho rng v hnh thc, cung in chng khc g nhau. l loi kin trc kiu cung nh, di, to, cao, rng (theo tiu chuNn Vit Nam xa); ch khc nhau ch cng dng. Nh dnh cho phi n c gi l cung; v d Hong hu cung Khn Thi (Khn l mt qu trong Bt qui, thuc m, ch v n, ng u l Hong hu). Cn in l dinh th dng vo vic cng, vic triu nh; v d vua lm vic ti in Cn chnh v n ti in Cn thnh (Cn l mt qu trong Bt qui, thuc Dng, ch v nam, ng u l vua). Ring ti, cn c vo thc t kin trc th c th thy c rng cung v in khc nhau qui m kin trc. Nu in l mt kin trc c lp 3 th cung l mt khu vc kin trc trong c in, lu. cc, v nhiu c s ph thuc khc.4

y, hy ni v thi Khi nh. Hng ngy, Thng thin i ch cho c Hong gia nhng ch m nhn vic nu nng cho ring vua m thi. Thc phNm mua v c phn phi cho tam cung lc vin, th n s lo vic nu nng cho cc b (Thi hu, Hong hu . . .) cho hp khNu v tng ngi.

Th ly mt ba n ca vua Khi nh lm in hnh. Thc n c sa san ti nh bp (cn gi l nh tr, tr c ngha l bp) ca s Thng thin. Cm cha nu. Thc n nu chn xong, c cho vo qu sn son, vo

3 V d in Thi Ha, v cc in khc trong T Cm thnh, nh

Cn Chnh, Vn Minh, ng Cc v.v. 4 V d trong khu vc cung Din Th c ta nh chnh l in Th

Ninh, nh T Tr, lu Tnh Minh, Trng Du t, Phc Th am v.v


28

sing 5 ph khn , c che hai lng vng v c lnh Thng thin khin vo in Kin trung. y c mt nh bp. Lnh Thng thin by gi mi nu cm cho nng, cng hm li thc n dn ln. Cnh ng An Cu tuy nh nhng c ting v c mi mu rung tt nht ring cy mt loi la ngon gi l la Nhe, go ht nh, cm mm v rt thm, ch dnh ring cho Hong gia .

V hnh thc, mm cm ca vua l mt mm gi, c n ba mi lm mn. in l nh rng mm cm ca hong phi c tam thp ng phNm v (35 mn). Bn ng vi la ln: mt mnh vua m xi n 35 mn, n chi ht. y, Mao Trch ng i tic Tng thng Nixon Nhn Dn i Snh c n 90 mn, th sao? Ci hay l ch ny: lnh Thng thin c tha thng minh kt hp hi ha gia nguyn tc v nhu cu thc t cng s tinh t, m thut trong cch dn mm. Ba mi lm mn khng c ngha l ba mi lm mn n. Th nn chic da mi chanh vi vi lt t l mt phNm v; chic tha s trn da cng l mt phNm v. Du vy, ba mi lm mn k cng hi nhiu nn phi dn ra mi th mt t, ch khng th m y mc ln nh chn dn gian. Chn da ton l kiu, mang ch Ni ph vi hnh rng nm mng v bng men xanh. Rng l biu tng ca vua, c nm mng; rng v ngoi dn gian ch c bn mng thi, vi phm iu ny l mt trng ti ( y cng l mt du hiu gip ngi chi c phn bit s ng dng v s thng thng). l loi s Giang Ty, c t ring cho triu nh v hong gia.

5 Mt dng an bng tre, to bng ci nong, ng knh chng 2m,

c thnh cao khong 10cm, c quai di, hai ngi khin bng n. Thng thin v L thin dng sing chuyn ti n t ni ny qua ni khc.


29

Khu vc ng Ba, Gia Hi, Bao Vinh l ni tp trung cc thng nhn ngi Hoa. Triu nh mun mn hng g, gi cc nh bun c ting y n, t hng theo mu chn. n ma gi thun, khi cc thng nhn Qung ng, Phc Kin sang bun bn, s nhn cc mi ny em v t lm bn Tu kp nm sau giao hng.

V a, khng nht thit phi dng a kim giao nh b ngoi ti k, cng khng phi a ng bt vng hay a mun bt bc nh ngi ta n i, m ch l a tre thng thng, v vua Khi nh thch nh th, c l v a tre nh, d gp. Mi ba n, nh vua s dng mt i a v mt chic tm bng. Thy ti gom hai th ny li, em v cho gia nh dng, v nh vy, hi b ti c ci hn hnh (?!) nhn ngm, s m v s dng ng dng ph thi. Tre ct gi, lng tre di v thng, phi tht kh, c bn tay thin ngh ca lnh Thng thin chut vt, nn i a c dng p nh mt cp di trng tin bng my : lng bng, nh, cm rt m tay v gp. . . ht trt.

Xin c m mt du ngoc v ci c gi l tm bng. Khng bit trong s cc c gi cao nin c v no cn nh loi tm ny khng? Ti ngh l sn phNm pht xut t tc nhum rng. Chic tm di c cy bt bi, c mt u nh ging u tm thng thng dng


30

Vua Khi nh ng thin Hnh ny chp vo dp vua Khi nh ch ta mt tic khan i cc quan ln ca triu nh Hu ti in Cn Chnh trong l mng sinh nht th 40 ca vua (T tun i khnh). Vua ngi ring mt bn, cc quan c bn tic khc. iu ny cng th hin trong ba cm hng ngy.

xa rng, cn u kia ln bng mt a, c ngi vt dng sng ra p nh nh cho x u v mn, ta trn nh mt a hoa vn th. Tm m c bng nn c gi l tm bng (ngi Hu thng hi hoa l bng). Cc c nhum rng en, sau khi n cm xong, xa rng ung nc sch ming, bn dng u bng ch sch rng, ri mi ri li hm rng bng thuc xa cho hm rng lun c bng p, nht l phi n. 6

6 Trong ln xut bn trc, chng ti ni rng ngi ta dng u

bng ch sch rng v nhng vo thuc xa ri li rng cho p. Theo c Trn Trng Phc, mt nhn s lo thnh ca Hu, ni vy khng ng, u bng ch dng ch sch rng m thi. Ngi vit xin sa li theo c Phc.


31

Vic vua n cm c gi l hong ng thin hay ngi ng thin. Vua ring, khng n chung mm vi v con. n mt mnh khng c vui, ngha l khng c ngon cm, nn lun lun c hai trc thn (quan trc) thuc hng ng quan (Vn t t phNm tr ln, V phi t tam phNm ) ngi hu chuyn vua cho vui ba n, gi l chu thin. Bo v vua, hu h vua trong tng ming n gic ng v sinh hot hng ngy l Th v. Vua ngi trn sp sn son thp vng hay ngi ti bn, cng loi sn son thp vng hay cNn xa c, dng ba. Hai trc thn chu thin ngi chnh chch i din, khng gn qu khi v l nhng cng khng xa qu khi phi ni ln khi i thoi. Vua ch ng trong cu chuyn. l mt cuc mn m t do, vua c th hi h mi th ti vua thch. i vi cc trc thn chu thin, nu gp ngi vua knh trng hay c cm tnh c bit, vua c th mi h n cm. khng phi l ban yn m l vua ban thin. ng tng nghe vua mi n l xch gh x vo ngi chung mm, coi chng mang ti khi qun. Theo lnh vua, th v s gi Thng thin dn ring cho trc thn mt mm khc ti mt bn khc.

n xong, vua trng ming bng g? Khng nht nh, ma no thc , v vic ny do cc b Phi, Tn cung phng ch khng phi do Thng thin lo. u cng l mt c hi tt cc b c dp by t s sn sc cho chng nh m dn d thng lm.

Cm xong, th v dng ln mt khay ln gm cc mn trng ming nh ch, mt, bnh, tri cy. . . Tt c c ch bin v trnh by vi k thut v ngh thut thng ng. C khi vua khng ban thin, nhng t lng sng


32

i, vua c th chn mt mn c bit no trong mm trng ming biu v quan trc thn. l ngi ban n. Qu tng ny, v quan khng phi cm tay mang v. Mn qu c ring ra; sau ba n, th v s chuyn mn qu cho Thng thin vi ch th r rng. Lnh Thng thin s cho qu vo qu sn , trong sing, ph khn , c lnh che lng xanh, khing n tn nh. Ti y, v quan c mt vi khn o chnh t n nhn n vua lc nc, ming nh nhng ting to.

ng ngh rng mm cm no ca vua cng ton l nem cng ch phng. Cao lng m v n hoi cng n, nn nu vua t thch th nhng mn bnh dn v c Hu, nh ruc s, da mn kho, da ci, rau mung luc chm nc tm kho nh, c bng th kho kh v.v. cng c dn ln trang trng trong tiu chuNn ba mi lm phNm v.

*

Hn hai mi lm nm trc , mt anh bn ngi Cn Th b ra vng Ho tuyn (Qung-Tr-Th Thin), c ln ni vi ti bn ly c ph qun ng Tn:

-Tui ni ci ny anh ng gin: ngi Hu cc anh thit l cu k, anh thy khng ? Nhn vo mm gi, thy tm lum, khng bit bao nhiu mn. Da n chng ln t kia, ng um sm nhng ni thit, c da tui la va mt ming. Sao khng mc cho y t, dn cho y da nh trong tui, c phi khe hn khng? By ra nhiu da, nhiu chn, nhiu t, ra dn thm mt. Ci g cng mi th mt cht. My con tm vi my ming tht kho rim cng chim mt da. Nm ming ch gi vung nh con


33

c cng lm mt da. Ci ci da (mung, tha) vi my lt t cng mt da. .

.

Ri li cn mc na. Gi th tui thy cng quen ri, ch hi mi b i ra y, ln u tin thy b bn xu-xoa u i nn, vai gnh hng, chn i t m mc o di, tui nhn ci mun cht. Trong tui, nh anh thy , c dp chi long trng mi mc o di, ch cn lm n bun bn, ch ba . . . th c b ba cho khe. Ni nng th l php qu chng. Ln u tin nghe ni tha ba m thi cm, tui chng hng khng hiu. May m tui cha dnh c no y. B ny lm r Hu chc mt.

Qu tht ti khng nhng khng gin anh bn ngi Cn Th m li cn bit n l ng khc, bi v nhng thc mc d thng ca anh nh thc trong ti s suy ngh v ci iu t bao lu nay quen thuc qu, n xem nh mt iu t nhin, bnh thng, m s tht, khng bnh thng cht no.

Hy nhn li qu kh mt cht. T nghip Vng cho n nghip , ngoi tr my mi nm gin on, l thi h Trnh v Ty Sn lm ch, Nh Nguyn ng tr trn t Ph Xun hn 400 nm (1558, Nguyn Hong vo trn th Thun Ha; 1945, vua Bo i thoi v). Ngay t bui u, chng t s c lp ca mnh trn giang sn mi, cc cha Nguyn canh ci nhiu mt chng hn t chc cai tr, quan ch, thi c, thm ch n c cch n mc. Bn cnh nhng ci chung , khng th khng c ci ring. l vic to cho dng h nhng c quyn nhm mc ch va hng th va gia tng gi tr cng c uy quyn. l mi ni thi cc cha; i vi cc vua sau ny, khi giang sn thng nht mt mi,


34

vic t bi cng c phong cch cung nh cho c bit hn, cho ra v vng hn, chc chn phi c. Mm cm thng nht vi 35 phNm v l mt in hnh nh.

Du rng thnh cao ho su qu c ngn cch cung nh vi cuc sng dn gian nhng khng phi v th m phong cch sng ny khng lan ta nh hng ra ngoi. Chnh tng lp qu tc gm gia nh cc quan li, cc qun cha, cng cha xut gi, cc ng hong ti tui trng thnh c php ra m ph ring, sng gn vi dn chng v.v. l u cu chuyn nh hng ca li sng cung nh ra dn gian.

Lch s tin ha chung ca nhn loi chng t khuynh hng ca con ngi l hng thng, bao gi cng tm n ci tt p hn nng cao cuc sng vt cht cng nh tinh thn. Tng lp qu tc khi du nhp phong cch cung nh vo trong gia nh h, trc ht nhm tha mn nhu cu ca giai cp, nhng chnh nh vy m phong cch ny qua nm thng thm dn nh hng vo sinh hot ca dn gian tr thnh n np t nhin.

Ci m ti tm gi l phong cch Hu bao gm mi kha cnh sinh hot hng ngy ca ngi dn Hu, biu l qua cch n, mc, , ngn ng, c x v.v. to thnh mt nt ring, khng ln vi cc min khc ca t nc. Thc mc d thng ca anh bn ngy no c th hiu c khi phng chiu hnh nh mm cm 35 phNm v ca vua ln trn mm gi (c k) ca dn gian.

Ti sao li l mm gi m khng phi l mm cm thng nht? Phi thy rng l mt s phng tc rt


35

sng to, va st vi hon cnh kinh t, va by t c lng tn knh i vi t tin m khng phm thng i vi vua, ng thi cng tha mn c khuynh hng nng cao phNm cht cuc sng.

Ni th khng c ngha l ch thy nh hng ca cung nh trn mm gi. Trong cuc sng hng ngy, nh hng ny cng bng bc trn tng mm cm gia nh, ch c khc l tng lp x hi cng cao th nh hng cng r. Chng hn, i vi mn n gin nht l rau mung luc, c nhiu gia nh khng nhng chn rau ngon, luc cho xanh mm nh, m khi dn ra da, ngn rau cn phi c tt hai ra cho cng rau tr thnh mm mi, ngon mt v d n hn. Gi lm da cng thng c ngt u ngt r cho nc da c trong v khng ni bt, ch khng phi ch n gin ra sch v u l xong.

Mt ng Bang t hi hu, n hi sa st vn thng phe phNy qut giy n nh bn m hi t tm, ti bn. C ba mi vui cuc chi, qun c gi cm. B v gi dnh phn cho chng bng mt mm cm rt tm tt, gm nm mn, dn trn chic mm ng bng long, che lng bng cNn thn. Nm mn l:

-Da rau mung luc, -Chn nc chm, -T nc rau luc vi my tri c chua ta ni bp bnh. -Da ci mung, mi chanh v hai tri t xanh, -Da rau mung xo ti.


36

R rng l tt c c nm phNm v nhng chung qui cng rau mung thi. Thit ch c Hu, Hu ca ngy xa.

Tht ra, vn nh hng cung nh trong phong cch Hu l mt ti khng nh, i hi mt s nghin cu su rng, bao gm nhiu kha cnh sinh hot, nh ni qua trn, trong khi bi ny ch mi ni n chuyn n m thi v rt khi qut. Xin coi y ch l nhng nt phc tho, chm ph, c tnh cch gi . C dp s xin gi tip v nh hng cung nh qua ngn ng, y phc. . .

V Hng-An San Jose, 7-1992

Hu ca mt thi Vua T c con ai?

37

NH HNG CUNG NH TRONG PHONG CCH HU (II)

Kh m xc nh n thi im no th hnh nh c n sinh ng Khnh vi mi tc th, chic nn bi th v t o trng tr thnh mt trong nhng biu tng ca x Hu, mang c tnh tng trng gi cm chng khc g su nhp cu Trng Tin mm mi, dng sng Hng lng l v thp Thin M c knh soi bng lung linh.

Hn hnh nh duyn dng yu kiu v nn th khng phi c hnh thnh do mt quyt nh ca B Gio Dc, buc hc sinh trung hc nam n phi ng phc, nh ngi ta c th ngh mt cch n gin. C l n phi c k tha t mt phong cch Hu, thm m t hng trm nm, lm cho ngi ph n Hu, trong mt thi qu kh khng xa, d giu hay ngho, nhn du hay bun gnh bn bng, cng khoc chic o di trn mnh khi bc chn ra ng.

Anh bn ngi Cn Th ca ti ln u tin bc chn n Hu nhn ci mun cht khi thy b bn xu-xoa vai gnh hng, mc o di, m . . . chn t ! l mt hnh nh y v cu k v mu thun ca ngi Hu so vi li sng bnh d ca ngi min Nam. . . Mc d


38

tr nh ngy cng ti t vi thi gian, nhng mt trong nhng hnh nh thi th u cn in m trong k c ti trn t khch ny l m M v m Ngi.

M M l mt ngi n b t c v thn, sng trong mt cn lu xiu vo sau lng lu ng Hong Tng . M sinh nhai bng ngh ni v: V Tht th Kinh , V C Thng Tm, V M i. . . Hng ngy, vi cp sanh bng g trc ln nc bng nh mun, m bc d dm khp mi no ng ca Hu ni v, kim vi xu nht. Ging m khn khn, khi phi ln ging din t, c con ngi m o ca m rn ln cng cp mt trng d, ph ha hu hiu vo tnh tit cu chuyn bi thm v lm cho nc mt ngi nghe kh m ngn c tun tro. B ngoi ti v m ti nc mt nh th khng bit my ln, d ni dung cu chuyn c cc b thuc nm lng. Ti gi l nhng git nc mt nui sng m M. D c cc nh th, d lm ngh ht do ca mt k n xin, m M vn lun lun mc o di, mt manh o di v chm v p.

Cn m Ngi, c kh hn m M mt t, ngay trong xm ti, v vn ling sinh nhai l i trin ging, chic n gnh ln nc v my ci mt v mng ng no me, i, o, su, kh ngt, sim, ht mc, ht st . . . ma no thc ny, cung cp qu vt cho bn th l mi xanh nht qu nh ma th ba hc tr. T thi bt tit, m Ngi cng o di . . . chn t. Thm ch n my o, my ch lng Chung hay Ca Thun, ngi tanh rnh, gnh c chy o o, lm y v chi rt ngt, m hi m k tm lum . . vy m cng o di.


39

Ch phong kin no cng to ra ng cp vi s phn bit v c quyn c li trong i sng, v l mt nguyn tc phi c nhm mc ch duy tr quyn uy ca ch v s hng th ca ngi ngi trn. Nhng c quyn c li c th hin r rt trong trong li n, mc v . Giai cp quan quyn, ngoi phNm phc vua ban, h cn c kh nng may mc vi la l gm vc, ch tc theo s thch trong khun kh ca lut php. Cc b c chng lm quan, d nhin cng c thm ly, c sc phong ty theo chc tc v a v ca chng, t c nhng quyn li ph thuc i km. Chic o mng ph (mnh ph) ca cc b cng vi chic khn vnh v sau c phng tc v ph bin trong x hi qua chic o ci khoc ngoi v ci khn vnh ry i u ca cc c du ngy nay. Nhng g v n mc c vua qui nh, d nhin khng ai dm vi phm, nhng khng cm c nhng ch tc m phng t nhng qui nh lm cho cuc i ti p hn. Chng hn, ph n vo cc dp l lc, khng phn bit giai tng, nu c iu kin ti chnh vn din c o m hai m ba nh ai. M hai l mc hai lp o di, m ba l ba lp. 7 Cc b chn mu theo gam cc b thch v bo th may cc o cng mt ln. V sao? V cc o phi mc chng ln nhau v cc mu sc phi c ph by nn th phi o may mt ln mi tnh ton c. o trong bao gi cng hp v ngn hn o ngoi khi mc vo cc lp o m st nhau v khi bc i, nhng t o theo bc chn phe phNy khoe mu theo th lp, trng p mt v khc l hn ngi.

7 Theo c Trn Trng Phc, mt nhn s Hu lo thnh Mountain

View, California, th c c o m 5, nhng rt kn th may.


40

o m hai, m ba, o gm, o mnh ph hay bt c loi o p no cng phi i vi qun xp con, l loi qun c hai ba ng xp nh, rng nm su ly, chy hai bn hng. ng xp chy dc t lng xung lai. Hai t o gp nhau va ng ng xp ca qun.

Khn vnh v o mng ph, tin thn ca khn v o ci ca c du ngy nay.

Ph n Hu bnh dn cn c mt kiu o di khc rt sng to, l o ni khoc. Cm n v o mc l hai vn bc thit trong cuc sng, nn cng tit kim cng tt. Th nn khi cc b c o di rch vt hoc rch vai, rch c, thy chm v cng k m b i th ph ca tri,


41

vy nn cc b mi em na di lnh ln ca ci ny chp vi na trn lnh ln ca ci kia, to thnh mt chic o mi vi hai mu sc khc nhau, c khi rt nh. Din t nh th, bn c cng hiu c ch ni trong o ni khoc l g. Th cn khoc l g? y khng phi l mt t m, n c mt ngha ngang hng vi ni.

Nh ni, mc o di ra ng l php lch s ti thiu ca ph n Hu, bt k giu ngho sang hn. T ra lch s, n np, con nh, l iu cn thit, d n rau n mm i na, nhng . . . thit tnh m ni, i lc cng phin toi. Bc ra u xm hi thm cht vic, ra qun u ng ch c Ca Thun gnh ln, bc qua nh b Cu cch c ba nh xin t l chanh nng tht . . . m cng mc nguyn chic o di sao? C v long trng qu! th, tit h oi , c vic g quan trng phi chu cc hnh trong chic o di nh th ? Trong nhng trng hp , chic o ni khoc tht l thch hp: qu vi ci o, cc b khoc ln mnh, khng x tay, ch ci mt khuy cho chic o khi ri, v c th ung dung do xm, vn gi c php lch s m khng thiu thoi mi! Trong ngh c ln ca ti, chic o ni khoc ny l mt sng to c gi tr nh gi tr sng to ca mn cm hn.

Hnh nh cm hn c ch tc trong mc ch tiu th cm ngui ca ti hm trc vi vt liu sn c trong tm tay: ruc, m hn l lun lun sn c trong nh; mn bc h, bp chui, rau thm, t ti . . . c sn sau vn. Ch cn chu kh i con m bn hn i ngang ng l c y thnh phn cho mt ba n khoi khNu. Khng c mt sng to no va tit kim li va c tnh ngh thut cao tuyt vi n th, va v ngh thut va v nhn


42

sinh. Ci o ni khoc ra i cng trong iu kin tng t.

Sau nm 1975, vi np sng vn minh th hin t nhng nh cao tr tu, t o di cht bin i nh mt qu kh. Trong mt ln i qut vi thu cho mt gia nh n chuNn b m ci, ti c nghe mt mNu i thoi l th gia hai b sui v chic o di truyn thng.

Bn ng gi Hu, thuc gia nh c cng vi cch mng. ng trai gc Qung Bnh, b m l mt cn b trung cp lm vic ti H Ni, c con trai vo lm vic Sign v gp ngi yu . C hai dn nhau v Hu, n m t H Ni vo lm l ci.

B sui gi: -Ch c em theo o di khng? B sui trai: -Ch ni o di g c? -Th o di mc vo cc dp l nh ci hi nh ri n. -, lm g c. Loi o xa ri, ngoi ta ha may ch c my b c gi by tm mi mi cn c loi o . By gi, np sng vn minh, tin cng tc, sinh hot, l lc g ngi ta cng n mc n gin thi. - ngoi th c, ch y ci hi nh ri m mc ra khng c m, b con ngi ta ci cht. Thi, ch c ngi cng bng em . . .ch coi ci m mc va v ng th ly mai mt mc khi lm l. m th phi theo phong tc , lm khng ging ai, thin h ngi ta ci, em chu khng c m.

-, , hay nh. M lm sao ch c nhiu o di p th ?


43

Cu chuyn xy ra vo ma h 1985. Cng may nh c i mi t duy nn nay chic o di truyn thng sng li, nu khng, ngh may o di chng mi nm na th tuyt ging v cc nh dn tc hc quc t hn s kh cng tm kim ci gi l quc phc ca mt nc c hn bn ngn nm vn hin!

Thnh ng n Bc mc Kinh ph bin khp mi min, ai cng bit. Ch n vi ngha l ni nng hay n ung, ngi ta vn cn bn ci, cha ai chu ai, nhng mc Kinh th ngha qu r rng, hin nhin. Do nh hng ca li sng cung nh, vic n mc chn kinh tr thnh mt tiu chuNn thi trang chng khc g th gii khi hng v thi trang Paris hay New York.

Vua Minh Mng, sau cuc kinh l min Bc (ng gi Bc tun, 1821), thy li mc vy ca ph n ngoi khng c nh, h chiu bt phi thay i cch n mc. D lun nhao nhao ln phn i, phn nh qua bi ca dao sau :

Thng Tm c chiu vua ra, Cm qun khng y, ngi ta hi hng. Khng i th ch khng ng, i, th phi lt qun chng, sao ang? C qun th ra ng ng, Khng qun, v ng u lng trng quan.

Cng may l con ngi c hng hng thng, dn d ri cng hiu n th no l ngon, mc th no l p, v d phn i, dn d ri chic vy si dy nh mo cau kia cng lui v qu kh, nhng ch cho chic qun di tha tht, hi ho vi chic o di xinh p, lm tn


44

gi tr ca ngi ph n Vit Nam. Trong tin trnh lm p cho dn tc, Hu khng du dim nim hnh din m ng. Nu bi th o la H ng a Nguyn Sa vo lch s vn hc th ngi dn Hu cng bit n nhc s Hong Nguyn vi T o Tm. Mu Tm Hu tr thnh mt c trng ca Hu m mng v trm mc. T n i, ngy nay nhng t o trng sng li bn b sng Hng, ni li mt truyn thng tng nh mt hn k t ci nm 1975 .

O

Nu nh hng cung nh trn cch n mc nng v phong thi hn l vt cht th xem ra nh hng ny trn ngn ng c v phong ph hn. Hn l v li ni khng mt tin mua v giai tng no cng c th ng gp vo s phong ph mt cch d dng, ty nhn thc v cm tnh. Theo thin ngh, cung nh nh hng trn li ni ca ngi Hu qua hai yu t tc ng: s bt buc phi king hy v s phn bit ng cp qua ngn ng.

Nh hi cn b, anh ch em chng ti nhiu ln b b m la ry l bt hiu, v l, ch v trong lc ni nng khng kp suy ngh trc sau phm vo trng hy, dng nhng ch trng tn ng b ni, ng b ngoi hoc cc bc trng thng khc. i, bit bao king c phi theo, lm sao my a nh nh cho xu: no king tn ng b, t tin, no king tn vua cha, no king tn thn hong, khai canh . . . C em ti sinh ra, c t tn l Xun Minh, trong nh thng gi tt l Minh. Ti nh rng ci tn Minh c gi u chng bn nm thng th thy m ti bo c nh t nay phi gi tn em l Min. Ti hi m: Ti rng li i tn em? Tn Min nghe d


45

m. M ti cho bit l cu ti ngh i tn, v tn Minh trng vi tn ca mt bc trng thng bn ngai, ang cn sng. Rt kinh nghim , khi nh ti c thai a con u, hai v chng ti chn mt lot tn con trai v con gi, xong a danh sch cho thy ti duyt. Nhng ci tn phm hy c gch b, phn cn li, chng ti c th m dng t tn cho cc con.

Vo na trc th k XX, khi nh hng ca t tng Ty phng cha ly g lm su m, hu nh i a s ngi Vit, theo truyn thng, quan nim rng ci tn rt ng trng, nht l khi a v ngi trong x hi cng cao, hoc khi ngi qu vng. Gi tn tc ca ngi khc l mt thi bt knh. V vy, t s knh trng, phi king tn ngi , ch c gi bng chc tc, a v hoc th bc trong gia nh m thi. V d, trc nm 1945, Hu v Qung Tr, khi ngi ta mun ni n ng Nguyn Hu Bi, Thng th B Li ca triu nh Hu trc 1932, thng gi l c Qun Phc Mn, v ng c phong lm Phc Mn Qun Cng.

Trong cc dp ma chay, cng gi, khi cc thy c s, ip (nu cng Pht), thng ngn nga ln ging, th nhng n tn ngi qu c, lin xung ging nh th thm l t lng tn knh ngi khut. Thi cn cp sch n trng tiu hc (cp 1), ai trong chng ta hn cng hn mt ln bng mi cch bo v cho c ci thng tn b (hc b ) thy c pht ra ch v khng mun cho a bn ngi bn cnh c thy tn cha m mnh, s c ngy n em ra chi. Ro tn ng b, cha m ca i phng ra m chi l mt thi m l cng tt. trong dn gian m cn th, hung g i vi tng lp thng tr ng quyn.


46

Triu i no cng coi trng s king tn ca cc vua cha v iu ny thng c th hin bng lut php, ngha l bt buc mi ngi phi thi hnh. Hy ly mt th d v ci tn ca T Hin, mt trong hai ca bin ca Tha Thin m khng mt ngi Hu no khng bit. Nguyn ca bin ny i Nh L t tn l T Dung. Khi Mc ng Dung cp ngi Nh L, bn ra lnh i tn l T Khch. Khi Nh L trung hng, chim li c Thun Ha, lin ra lnh tr li tn c l T Dung. o Duy T, khi theo chn nhc gia t Khnh Ho ra Ph Xun mu cu mt cuc tin thn di thi cha Nguyn Phc Nguyn (Cha Si), ghe ca ng vo ca T Dung ngc dng Hng n kinh . i cnh sinh tnh, o Duy T sng tc bi ca T Dung Vn k thc tm s ca k cha gp thi. Nhiu ngi khng r nguyn y, ly lm l ti sao o Duy T vo ca T Hin m li gi l T Dung? Ci tn T Dung tn ti n nm 1841 th chm dt. Nm , hong t Min Dung ln ni ngi vua, ly nin hiu l Thiu Tr (1841-1847). Gi T Dung l phm trng hy, nn B L phi tu xin i li tn khc; ci tn T Hin ra i t .

Thi trc, th sinh di bt c triu i no cng ly lm lo s v vic phm hy v vic ny s dn n nhng hu qu lm khi tht t hi. Trc mi k thi, nhng qui nh v vic king hy c thng bo cho th sinh r v thy no dy hc tr i thi cng phi dy k iu . Tuy nhin, v phi king hy qu nhiu, c khi nh khng xu, s st vi phm l thng.

n triu Nh Nguyn,xem ra vic king hy cng trm trng hn. Mt ng vua Nh nguyn thng c nm tn:


47

-Danh t: l tn tc, tn mc ni, tn do cha m t khi mi sinh ra.

-Ng danh: l tn mi, nhn lnh khi ln lm vua. Vua Minh Mng (1820-1841) sau khi chn 20 ch c ngha hay, vit theo b Nht (mt tri), cho khc vo Kim sch (sch ng bng nhng l vng dt mng, thay cho giy) v qui nh rng khi mt hong t c chn ni ngi, s khng dng tn c na, m phi mang mt tn mi, ly theo th t ghi trong Kim sch. Tha mnh Tri, nhn lnh nhim v mi y thing ling v cao c, vy phi c tn mi v phi t ra xng ng vi tn mi . y l ngha ca s ch tc Kim sch.

-Nin hiu: l tn ca triu i ng thi. V d Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr . . . l nin hiu.

-Thy hiu: l tn gi khi cht, tn dng khn khi cng bi (tn cng cm). Khi vua bng h, triu nh dng thy hiu, ngha l t tn mi cho vua. V d thy hiu ca vua Minh Mng l Nhn Hong .Vic t tn mi cho ngi qu vng l mt vic ph bin i vi mi ngi (tn ny s c vit vo l triu ) ch khng phi l mt c quyn ca hong gia.

-Miu hiu: sau khi chn ct xong, vua qu c s c th ti Th miu v Triu nh li ngh mt tn mi th, gi l miu hiu. V d vua Gia Long c miu hiu l Th T, vua Minh Mng l Thnh T.

Khi vua mi ln ngi, B L c nhim v r sot li tt c mi a danh trong nc, xem c ni no trng tn vi vua khng. Nu c th phi dng s ngh xin i tn mi, v danh t v ng danh l trng hy, tuyt i khng c ni n, vi phm s b ghp vo ti khi qun, l mt trng ti theo php lut xa. Quan hay dn c tn trng vi tn ca vua cng phi lo i gp. Thm ch, i


48

vi cc quan nu c h hay ch lt trng vi tn vua mi cng phi thay i. Khi hong t ng ng tr thnh vua Kin Phc (1884) th dng h Trng ng, mt th gia vng tc Qung Ngi, phi i thnh Trng Quang khi trng tn vi vua.

Nh vy, c mi ln c vua mi, trong dn gian li c thm nhng ch phi king c, khng c ni ti, c ngha l phi sng tc ra ch mi dng. Ci tn ca vua thing ling cho ti ni cc s thn khng dm vit thng tn vua vo s m phi vit theo li chit t, ai mun bit th t ghp li, s c c l ch g.

Hn c ngi s t cu hi: vic king tn ngi u phi l mt c im ca Hu, bng c l trong Nam, ngi ta king tn ng T Qun L Vn Duyt nn gi duyt l dt, king tn cha Nguyn Phc Nguyn nn gi nguyn l ngun. Cn ngoi Bc, ngi ta king tn cha Trnh Tng nn gi tng l tng v.v. v v.v.

Vng, chng ti cng hiu iu , nhng iu cn lu y l Hu, chn kinh , gn mt tri, do vic king hy cng c t nng hn cc ni khc. Trong vic king hy ny, gii no phi chp hnh trc v chp hnh trit ? chnh l gii quan li m Hu l ni th sn. Chnh pht xut t gia nh cc quan li m nh hng lan vo qun chng, mt kiu nh hng dy chuyn, nh chng ti c dp trnh by trong bi trc, khi ni v nh hng cung nh qua cch n ca ngi Hu (Ting Sng Hng, Dallas,1992).


49

Thy ti vn lm quan di hai triu Khi nh (1916-1925) v Bo i (1925-1945), hi chng ti mi bt u cp v i hc c dn l phi king hy ca hai ngi, ngoi tn ca cc ng b ni v ngoi. Vua Khi nh c tn l Bu o, vua Bo i c tn l Vnh Thy. Th l chng ti phi gi hn o l hn c lao, gi thy l th. Khi mun ni o ngc th phi ni l tr ngc. Th hi lc by gi, di s h ca ngi Php, vua Vit Nam khng cn thing nh ngy trc m cn n th hung h l vo lc thnh thi ca ch.

Hng c ngi Hu bin thnh hng , hoa tr thnh bng, v vy ngi ta th gi l hoa hng nhng ngi Hu c l bng hng, ch v king tn vua T c (hy l Hng Nhm) v tn ca ca b H Th Hoa, thn mu vua Thiu Tr. Tnh Thanh Hoa tr thnh Thanh Ha v trch nhm tr thnh trch nhim cng l th.

O

Nu c nhng ch c Hu m chng ta c th truy tm c ngun gc ca s thay i nh dn chng i khi trn th cng c nhng ch c Hu khc m chng ta kh bit do u m thnh hnh, ngoi tr kt lun mt cch chung chung l do vn king hy m ra. Chng hn ngi Hu thng gi m l m, c vng gi cu m l c m, gi nc l nc, bn l bin, lt l lt, v t khi phn bit s khc nhau gia mu v mi, v.v.


50

S king hy qu c nh hng trn li ni ca ngi Hu, nhng thc s khng mnh m v su xa bng nh hng ca vn phn bit ng cp qua ngn ng, pht xut t trt t cung nh.

Do nh hng ca truyn Tu, ca ht bi, ci lng, nn khng t ngi ngh rng trong cuc sng hng ngy ni cung cm hn hong gia cng gi nhau nh tiu thuyt tng m t. chng hn con gi m l mu hu, m gi con lm vua l vng nhi v.v. Ti cng hn mt ln ngh nh th cho n khi bit c s tht. Hong gia Nh Nguyn gi nhau kh bnh d nhng trong s bnh d vn hm cha tnh cch vng gi. Chng hn:

-Vua gi m (hong thi hu) l ; -Hong thi hu gi vua l Con hay Hong ; -Vua gi hong hu (hay Nht giai phi) v cc th phi bng B; -Con gi vua cha l c Cha; -Chu gi b l c B; -Em gi anh l c Anh (hay c Yn), gi ch l c Ch; -Hong gia v triu thn gi v vua qu c (bng h) l c Tin v cc v vua i trc l Lit Thnh.

Vua xng vi cc quan l Trm hay Ta v gi cc quan l ngi. t lng yu mn th gi l khanh, hoc tn trng hn na th gi l thy. Cc quan khi i thoi vi vua th xng l chng ti. Nhng danh xng nh thn, h thn, cng c th dng hoc khng trong i thoi nhng tuyt i phi dng trong giy t dng ln


51

vua (s, biu). Ngoi tr hong thi hu, cn tt c, t hong hu tr xung cho ti cc quan v th dn, m u i thoi vi vua, d trc tip hay gin tip, u phi dng ch tu hoc tu m u cu ni.

Vua th phi khc ngi thng, do nhng g lin h ti cng vic v cuc sng hng ngy ca vua cng c th cch ring din t. Vua n th gi l Ngi ng thin; vua ng l Ngi ngi hay Ngi ng ngi; vua ng cha dy l Ngi ngi cha tnh; vua bnh gi l Ngi se mnh; vua cho ai ci g th gi l Ngi ban hay Ngi n t. Ngi ban cng c ngha l vua ra lnh, vua truyn phn, vua ni v mt iu g . Nu ba cm ca vua vi ba mi lm phNm v c th c m phng tr thnh mm gi c bit ca ngi Hu th li ni nng ca cung nh, qua trung gian ca ng cp quan li v gia nh h, hn phi gy t nhiu nh hng trong cch ni ca ngi Hu.

Ngi Hu chng ta, nht l lp c, hn khng l g phong cch ca cc m (danh xng ch nhng ngi trong Hong tc, bt k nam hay n) trong cch n ni, lun lun biu l ci v quyn uy, i cc, c khi n gn nh gi to, nu nhn di mt kha cnh khc. Mt giai thoi k rng c mt m vn l con chu ca mt ng hong, nhng v n chi qu nn cnh nh tr thnh sa st, thng phi vay mn, thm ch, c khi phi xin tin ca ngi quen bit trc kia m tiu. Th nhng kiu xin ca m cng khc ngi ta. Xin vi xu mua khoai lang luc n cho i nhng m li ni: N, c tin dng m t nhiu m chm u my c khoai. Nu khng phi l Hu, bit v cc m, tht kh thng thc cu ni y tnh hi hc .


52

Trong giao tip, i vi vua, mun ni mt iu g, tt c phi m u bng tu. Cn quan cp nh ni vi quan cp trn th phi tha hoc bNm, c khi cn phi thm ch knh ng trc nu mun t lng cung knh hn, hoc mun gi ging nnh. Nhng li ni ny cng p dng trong dn d khi h i thoi vi nhng ngi c a v hoc nhng bc tui tc, trng thng trong gia nh.

V cch mi n, t lng knh trng, ngi Bc bao gi cng ni mi .(ng, b, anh, ch . . .) xi cm. Vi ngi Hu, ti thy c mt lot t ng phong ph ni v vic n, p dng cho tng i tng khc nhau, ty theo mi tng quan th bc gia nh hoc x hi gia hai bn, biu l tnh ng cp r rt. Chng hn:

- t lng knh trng th mi xi cm, thi cm; -Va phi, lch s, th mi dng cm; -Ngang hng, cng trang la, thn mt th mi n cm; -Coi thng, ni vi k di tay, ni vi by qun, sp nh,ni gin di, ni lm y, th c: lm nm ba ht, mn mt bng, nch, n, ta, dng, tp, tp...

Ngi ta k rng hi cn ch thuc a, Chnh S Mt thm Trung k, Lon Sogny, rt thng tho ch Hn v ting Vit. Tuy vy, ng ta vn khng ngng tm cch hc hi thm, bt c u, vi bt c ai. thng hiu ngn ng ca gii bnh dn x Hu, Sogny thu mt chic xe ko, dn mi bui chiu khi n gi tan s th em xe n trc ca Ta Khm ch quan ln i do mt. Mt khi ngi trn xe, Sogny tm mi cch gi chuyn v chuyn tr rm r vi anh phu ko xe. Thy quan


53

ln bnh dn, li thng tho ting An-Nam, anh phu ko xe t ra rt hng khi trong nhng ln ko xe ch quan i do. Sau mt thi gian thc tp nh th, Sogny cm thy vn ling ngn ng bnh dn ca mnh ng b vng vng hung, bn th tm cch t trc nghim kh nng. Mt bui chiu, quan ln ni vi anh phu xe ko : T ba ni, tau cho php mi ni bt c cu chi m tau khng hiu th tau thng cho mi mt ng bc. Anh xe ko tng mnh nghe lm, v ng bc lc by gi c gi tr ln lm, mt cuc xe chng nm, su xu, chy m hi trn mi c, nay ch ni chi chi m c c ng bc, sng bit chng m. y vy m khng d n. My ba lin tip, anh ta u tht bi, v quan ln rnh ting An-Nam qu, ni chi quan cng hiu. Mt hm, anh cht ngh ra diu k, bn em ra thc hnh ngay. Sau khi quan ln an ta trn nm xe, anh xe ko va nng cng xe ln va hi:

-Da, bNm quan ln, chiu ni ngi ta cha m i gii sm ri?

Sogny khng ngi khi nghe cu hi. Im lng mt lt, ng ta ln ting:

-Gii! Ra l mi c thng mt ng bc nh tau ha. Mi ni cu n ngha l rng?

-Da, c chi m. Con ch hi quan ln l quan xi cm cha m i chi, i do sm nh th ny. Nh qu nh ma ti con, c khi gi n cm l ta hoc dng, cn gi i chi, i do l i gii.

Ci iu anh xe ko ngh ra l my lu nay anh c gng dng ngn ng lch s ni chuyn vi quan ln


54

cho khi tht l, do quan hiu ht. Nay th cho quan nghe ngn ng ca bn cng inh xem sao. Qu tht quan chu thua. Cu chuyn khng bit cha c bao nhiu phn trm s tht, nhng ngha ca n tht th v: quan ln tuy hc gii thit nhng khng phi ci g ngi cng bit ht; mun bit, phi tn tin cho thy, m thy l anh phu xe ko.

Khng bit bn no gp bi hc nh trng hp ca ti hi cn b nh th ny cha? Mt ln, sau khi n xong hai chn cm, ti bung a rt lui, v trc lt d hai chn ch u en ri. Thy ti hi:

-Rng ba ni con n t ra? -D, tha thy, con no ri. -, nhng ln sau con ng ni no ri. Khi ngi trn hi nh ra m con tr li no ri, ngi ta c th hiu lm l con ni ly. Con nn ni l con va bng ri, khng ai trch mnh c.

Ch no ngi Hu c th hiu theo ngha bng, biu l mt s chn ngy v mt tm l trc mt hnh ng hay li ni ca k khc i vi mnh: nghe hn ni, tau no c rut.

Ch c trong ngn ng Hu cng c mt ngha kh phc tp, ty ng cnh m n mang ngha khinh trng khc nhau. Khi dng ch c gi mt ngi c chc tc a v hay tui tc, th c mang ngha knh trng. Nhng khi dng ch c gi mt ngi n ng i n xin, mt ngi n ng sng bng ngh lam l th c mang ngha l thng. C Ngo, c Tru Hu thuc loi ny. Ngoi ra, hng ngy ngi ta cng nghe ni v


55

nhiu loi c khc, chng hn c th n, c th mc, c n my v.v.

Phn bit m khng phn bit, s lp l trong ngn ng ny phi chng cng l mt c im ca Hu ?

Ngi Bc thng dy cho tr bit gi d bo vng phn bit hai cch tr li, bit khi no th d, khi no th vng. Ngi Hu cng p dng iu nhng hi khc mt cht. Trong gia nh Hu, khi tp cho tr con tr li cu hi ca ngi ln, tr con c dy phi ni l d c, d khng, d cha, d ri, . . . ch khng c ni trng rng c, khng, cha, ri. Ch d i vi ngi Hu tr thnh mt ch m cn thit, m u trong mi cu ni, d l cu hi hay cu tr li cng vy. Thiu n, l thiu lch s, nu khng ni l v l. l mt c im m ngi ngoi tnh i khi cho l cu k.

Nhng iu va trnh by khi qut trn c ci ngy nay khng cn hoc phai nht, nhng c ci vn ang hin hnh trong mi gia nh. S i thay l mt tt yu v cuc sng l mt dng sng lun lun i mi bi nc t trm khe nghn sui tun dn v to nn dng nc v tn. Du cn hay mt, nhng c im y cng mt thi to nn ci gi l phong cch Hu./

San Jose, 8/93


56

VUA T C CON AI?

Thn tng anh i, nh nhng ngy khoai sn vi nhau Tin Lnh.

V Hng-An

Mt hm ang cong lng nh sn trn i, mt anh bn cng i bng cao hng hi: Anh hay k chuyn s, vy anh c bit chuyn ngi ta n rng vua T c l con ca ng Trng ng Qu khng? Anh c tin vy khng? Ti ci: , chuyn th ti c nghe, nhng tin th cha tin, thin h pha chuyn thiu g, cn phi tm hiu cn k mi tm thi kt lun c. C iu v chuyn ny, c ln em ra hi thy ti th ng c li k cho ti nghe mt chuyn lin h v phong thy m ng c v tin l tht , iu ny mi lm cho ti t ra nhiu nghi vn. -Chuyn ra sao? -Thi ng i, dp khc, nh sn mt thy cha m k ni g.


57

K t , hn hai mi nm tri qua, nay mi c dp tr li ti ny.

Trng ng Qu l ai?

l mt gng mt ln di triu Nh Nguyn, mt v i thn tr ct tri qua 4 i vua: khi nghip lm quan vo cui i Gia Long (1802-1820), ri dn dn thng quan tin chc n tt nh danh vng di cc triu Minh Mng (1820-1840), Thiu Tr (1840-1847) v T c (1847-1883). Trong i Nam Nht Thng Ch (tnh Qung Ngi), mc Nhn Vt, s thn Nh Nguyn ghi vn tt tiu s ca ng nh sau:

Trng ng Qu: ngi huyn Bnh Sn, hng cng i Gia Long. ng Qu l ngi khai khoa hng tin Qung Ngi. u i Minh Mnh sung ng cung bn c, sau thng chc Binh b Thng th sung C mt i thn, nm th 14 gia Thi t thiu bo, nm th 15 sung chc Kinh lc i s, i khm c rung t su tnh Nam k, thng Hip bin i hc s, vn gi cng vic Binh b; nm th 17 sung Kinh lc i thn Thanh Ha, nh tan th ph, khi tr v vn gi chc c; nm th 20 tn phong tc Tuy Thnh Nam; nm th 21 vng c mnh sung Ph chnh. Nm Thiu Tr th 1, v c cng gip rp, thng th Vn minh in i hc s, gia Thi bo, qun l Binh B kim C Mt Vin, li kim Quc S Qun Tng ti, tn phong Tuy Thnh T. Li xt thy ng Qu c nhiu cng tr hoch v vic bnh nh Trn Ty, khi c sng biu dng cng lao, tn ng Qu c khc vo khNu sng Bo i nh cng, l khNu sng ng hng th nht. Ngy thng 9 nm th 7, vng danh hiu C mnh lng


58

thn, sung Ph chnh. Nm T c th 1, thng Cn chnh in i hc s, tn tc Qun cng, sung ging quan Kinh Din. Sau v gi yu, c xin ngh, v qu cht, th 73 tui. ng Qu tri th bn triu, hn 40 nm gi vic c yu, c tng Thi s, cho thy l Vn Lng, th ph Th Miu. C tp Hc Vn hnh th.

Ai c cc b chnh s ca Nh Nguyn (i Nam Thc Lc, nh, tam v t k, hoc Quc Triu Chnh Bin tot yu) u c th thy tot ln mt iu rt r rng l c ba i vua, t Minh Mng, Thiu Tr, n T c u c mt s tin tng, tn nhim, trng n v u i c bit i vi Tuy Thnh Qun Cng Trng ng Qu. Chnh v vy m trc khi nhm mt, vua Minh Mng c bit giao trng trch ph t ngi con k v l vua Thiu Tr cho ng vi sc phong C Mng Lng Thn 8 kim Ph Chnh i Thn. By nm sau, trc khi bng h, vua Thiu Tr cng lp li iu , khi t ht tin tng ni v lo thn ny trong vic ph t vua mi T c. Chnh v vy m vua T c phong tng ng danh hiu Lng Triu C Mng Lng Thn vo nm 1850, nm T c th 3.

Khi chp thun cho ng Trng ng Qu ngh hu, vua T c t chc tin a rt l trng th: no lm th tng, no ban ng tu v cc loi thuc qu, li bo cc quan a tin. Ton b h thng cung trm v quan a phng trn on ng t Hu n qu nh ng Qung Ngi c lnh phi lo cung n phng tin di chuyn v n . Vua cho php ng trong thi gian ngh hu h thy c vn g ch nc li dn th c dng mt s ln vua, v quan tnh c bn phn phi chuyn

8 By ti gii lnh s mnh chm lo gip vua tr.


59

s ny v kinh theo h thng cung trm. Quan tnh cng c lnh phi thng ti lui thm ving, v nu gp vn kh gii quyt, phi ti thnh th kin ca lo thn h Trng v.v. Khi Trng ng Qu mt, vua cho tng t Th Miu. 9 l mt vinh d rt ln, ch dnh cho cc i cng thn, nhng ngi m quc gia phi tri n v th phng.

Ngi ta n rng . . .

Ngi ta n rng b T D, v vua Thiu Tr, v b v ca ng Trng ng Qu l hai ch em rut, c mang v sinh con trai cng mt lc. Li dng vic ny, ng Qu thc hin m mu tro con vi to bo v sau. Ly c thm ch, b Trng ng Qu b theo con trai vo cung v khi v nh tro con ca b T D. Ngi ta ni rng Hong t Hng Nhm, v sau l vua T c, chnh l con ng Trng ng Qu vy. Ngi ta cn dm thm rng c nhn vua T c th bit; vua khng trng tro, p trai nh hng l ngc cnh vng thng c, m nc da li ngm ngm, thm mt hi r hoa v hu qu ca bnh u ma hi cn b, nn mt rng chng ra dng vng gi cht no. th li th tng yu ui, khng c con ni di.

Ln n, ti em tin n ny ra hi thy ti th ng c khng nhng xc nhn c bit v tin n m cn k thm mt cu chuyn v phong thy lin h n dng h Trng Qung Ngi nh mt tr li gin tip bng dn

9 Trc Th miu (th cc vua Nguyn) trong i Ni l Hin Lm

cc, hai bn Hin Lm cc c hai nh dng th cc cng thn. Ngi no c th y gi l tng t Th miu.


60

chng v s ng nghim ca phong thy trong i ngi. Cu chuyn nh th ny :

Thu hn vi, thn ph ca ng Trng ng Qu nh ngho, lm ngh a ngang Mt hm, c mt ngi Tu ti ni th ri khi bn. ng ta gi , nn n xin qua v gp vic, thn ph ng Qu chu kh quay tr li rc khch. th li cn khng ly tin , v thy ng ta c v l mt ng thy Tu ch khng phi ngi bun bn tm thng. Vi hm sau, chng nh xong cng vic, ngi Tu tr li, ni vi thn ph ng Trng ng Qu rng Ti coi tng ng phc hu, tuy ngho nhng khng tham, li bit trng ngi. Ti lm thy a l lu, qua vng ny, bit y c mt cuc t rt tt, pht cng danh ph qu n bc vng, nhng ri tuyt t. Theo sch v, th l huyt:

Nht i tm thng, Nh i pht vn chng, Tam i pht vng, T i tuyt.

(i th nht ch tm thng thi. Nhng n i th hai th pht v s nghip vn chng, c ngi t cao. i th ba pht n bc vng. Nhng n i th t th tuyt t)

Nu ng mun th ti lm gip cho, gi l tr ci n i ng ca ng.. Thn ph ng Trng ng Qu ngNm ngh mt lt ri xin nhn, v th huy hong mt i cn hn gia nh c quanh quNn trong cnh


61

lm thu lm mn mi Th l ng thy a l Tu gip thn sinh ng Trng ng Qu (i th nht) ci tng ngi m ca thn ph ng ta vo ci huyt m c bit . Sau sinh ra ng Qu (i th hai), thng minh hc gii, t, lm quan to ba triu. ng Qu sinh ra vua T c (i th ba) v vua T c khng c con ni ging (i th t), phi nui cc chu gi bng bc lm con, T i tuyt, ng y nh thy a l ni.

u l s tht?

Ci tin n v thn th ca vua T c c lin h n ng Trng ng Qu, ti c nghe hi cn i hc nh cp (cp 3 by gi), nhng nghe qua ri b, v thy chng c g hp dn, v n cng thuc loi tin n kiu nh ni rng vua Bo i khng phi l con ca vua Khi nh m l con ca ng ny ng kia v.v. Nhng v sau, khi trng thnh hn mt cht, li c thch tm hiu lch s, nh li chuyn c nn mi em ra hi thy ti th c nghe cu chuyn va k. Qu tnh cu chuyn c v hp dn v chi tit mi l, nhng khng phi d tin. NhNm tnh ci tui ca thy ti (ng c sinh nm 1897) th ti bit rng hn c cng ch nghe ai k li chuyn m thi, nn ti mun th tm xut x ra sao, bn hi:

-Chc ng Gim Tm k chuyn cho thy nghe? (ng ny l Thi gim trong cung cm, bit nhiu chuyn thm cung b s, thng k cho thy ti nghe)

Thy ti p ngay: -Khng, chuyn ny do ng ni k. C k cho ng

ni nghe, ri ng ni k li cho thy.


62

Chnh ci xut x ny lm cho ti suy ngh.: cu chuyn thc h nh th no m truyn ming trong gia nh quan li n i ti l bn i?? Ong c ti lm Th lang B H triu T c (1848-1883), c con gi g cho vua Dc c (1852-1883), b c phong lm Nh giai Trim phi. B l thn mu cu ng Bu Lim, tc gi l ng Hong Mi, m Ph ng Hong Mi nay l trng Trung hc Gia Hi. ng ni ti l Cng B T chc i ng Khnh (1884-1888), Thnh Thi (1888-1911) V thy ti, hy V Vn Lang (1897-1977) l Nht ng Th v cui cng ca Nh Nguyn. Cu chuyn khng phi c lu truyn trong dn chng m li c lu truyn trong gii quan li triu nh. iu y chng t n phi c mt c s ng tin no nn mi c mt hp lc nh th. Vy th s tht u ? l mt nghi n m ti rt mun gii quyt nhng cha c c hi thun tin.

Mun lm sng t vn ny, theo ti ngh, t ra cng cn phi lm r nhng im cn bn ny:

1) Gia gia nh ng Trng ng Qu v b T D c mi lin h no chng?? 2) ng Trng ng Qu c ngi con trai no cng tui vi vua T c khng?

3)Vo thi im ngi ta ni n v tro con, liu ng Qu c quyn uy v th lc thc hin m mu khng?...

Nhng nghi vn va nu c th c gii quyt nu c c trong tay mt ti liu quan trng, y l gia ph h Trng Qung Ngi. Ch mi my mi nm th c may n vi ti khi c anh ch bin nin san


63

Ting Sng Hng (Dallas, Texas) cho tham kho cun gia ph (n bn Rono, kh nh, 1990, do Ban Trng Tu Gia Ph Trng Tc bin son v n hnh Vit Nam) trong T Sch Ting Sng Hng.

Theo , thy t h Trng ng t H Tnh vo nh c ti M Kh, Qung Ngi, n i thn ph ng Trng ng Qu c c Trng ng Phc - l i th 6.

C Phc (1758-1801) tng lm Tri huyn M Hoa (M c) Qung Ngi, di thi Ty Sn; khi Nguyn Vng (vua Gia Long sau ny ) chim li Qung Ngi, ng c lu dung v lm n Hu Tuyn V, ph Qung Ngi. ng sinh c 4 nam, 4 n, trong , ng Trng ng Qu l con th ba.

Nh vy thn ph ng Trng ng Qu u c phi xut thn dn d tm thng nh cu chuyn phong thy k?

ng Qu c su b v: - B Tin tht phu nhn tn Bi Th Hng, l con gi ca ng Tin qun Ty Sn h Bi; - B Chnh tht Nht phNm phu nhn l Ngc L Qun cha, con gi ng Phc Long Cng. B l em thc b vua Gia Long. - B Nh Phu nhn Nguyn Th c, khng r l lch; - B Nh Phu nhn Trn Th c, khng r l lch; - B Nh Phu nhn Ng Th c, khng r l lch; - B Nh Phu nhn L Th Hnh, khng r l lch.

ng v cc b sinh c 12 nam, 9 n. S cho ta bit rng b T D (1810-1901) , v vua

Thiu Trc(1841-1847), thn mu ca vua T c (1847-


64

1883), l con gi ng Phm ng Hng ( 1765-1825) ngi G Cng. ng Hng l L B Thng th, khai quc cng thn triu Gia Long. B hy l Phm Th Hng, ni ting l ngi c hc vn v c hnh, nn mi 15 tui c b Thun Thin Cao Hong Hu (v th hai ca vua Gia Long, thn mu vua Minh Mng) tuyn vo cung.

Nh nu, trong cc b v ca ng Qu, khng c ai h Phm c. Vy cn c vo u m ni rng v ng Qu v b T D l ch em rut ???

Trong cc ngi con trai ca ng Qu, c hai ngi c lu danh trong s sch. l ng Trng Quang n (1833-1913), con ca b Ngc L Qun cha, ti kim vn v, v cng nh cha, lm quan n tt phNm triu nh. ng n c 7 b v, trong , b th hai, Nh phm phu nhn Phm Th Hip l chu b T D y l mt chi tit ng lu .

Ngi th hai l ng Trng Quang (1837-1886), lm quan n Tham tri B Binh, c nhiu chin cng, tng ph vua Hm Nghi ra lp cn c chng Php H Tnh, sau t tit.

R rng c hai ng ny u nh tui hn vua T c (sinh 1828, i Minh Mng) Ngi cng tui vi vua T c l ng Trng ng Tr (1828-1902) con trai th hai ca ng Qu v b Tin tht Bi Th Hng. ng Tr c 4 b v, trong b v chnh l cng cha An M, con th t ca vua Thiu Tr, v vy, ng c phong lm Ph M y.


65

Ngoi ra, trong tc ph h Trng c ghi li mt cu chuyn phong thy l th vo i ng Trng ng Hng (1650-1720), v t th hai ca Trng tc M Kh, Qung Ngi. Cu chuyn c ghi li trong gia ph nh sau:

Nguyn ng c s nghip ring, bn vn nh c mt cy i th b trc gc sau mt cn bo ln, v ng pht hin ti y mt chum vng. ng em v chn li.

Hn mi nm sau, hm n, bng c mt ngi Tu l, t xa n ni ny, i qua li nhiu ln nh c tm mt vt g. ng vi n hi th ngi ny em s tht trnh by, sau li a t chc th ca ng b ngi y li, cho ng xem.

Sau khi xem xong, ng ni: -Vic ny qu c.

Ri thnh tht mi ngi Tu v nh ch ni chn vng.

Sau khi o ln, xem xt li, thy s vng vn cn y nguyn nh chc th ghi, nn qu khm phc, ri ngh tng ng mt na t n, nhng ng nht mc t chi, ng ni: -y l ca ci ca tin nhn qu ng, lo phu khng ly lm g.

Bt c d, ngi Tu ny quay heo lm l t thn linh ri tht i m than rng: -ng Phc Th ny tuy ngho kh, d c nghn vng m khng em dng, nay tng cng khng nhn, ci thnh tnh ny, nghn nm ch c mt.

Xong xui, xin co bit v nc. Ba nm sau, ngi ny tr li, dn theo mt thy

a l danh ting ngi Tu, n xin ving ng v


66

ngh tm tng ng mt huyt m c bit bo n ng, v c cu khon rng: Giai thnh thng thng, th xut hu cng. Tm dch: Ngi m ny rt p, i i c cng hu.

l ngi M LM, ta lc ti x G Ra, thuc x Tr Sn.

n y, ti thy vn sng t ra nhiu lm: y l ngi ta trn ln thc v h phng ra mt tin n tht thit, nu khng ni l y c , v vua T c v ng Trng ng Qu.

Tht vy, r rng l gia i gia nh ca lo thn h Trng v b T D c quan h thn tnh, l chu gi b T D bng c l con du ng Qu ( ch khng phi em b T D l v ng Qu). R rng l trong s cc ngi con ca ng Qu, c ngi cng tui vi vua T c, nhng khng th c s nh tro c, nh s dn chng sau. R rng l trong tc Trng c cu chuyn phong thy lin quan n s thnh pht ca dng h, nhng cu chuyn ny thuc i th hai ch khng phi i th su ca thn sinh ng Qu, v khng c ci huyt no gi l T i tuyt.c

By gi, xin th phn tch kh nng nh tro con. Vua T c sinh nm 1828, i Minh Mng. Vua Minh Mng l mt ng vua ni bt nht ca Nh Nguyn, rt c u c t chc, k cng, v quyt on. Chnh vua lp ra Tn Nhn Ph thng nht qun l Hong tc mt cch cht ch. Ngoi tr vua Gia Long (vua u) v vua Bo i (vua cui), cc vua Nh Nguyn khng c l


67

lp thi t. Vua k v c ch nh trong di chiu v ch sau khi vua bng h, di chiu mi c m ra tuyn c bit ngi k v l ai. Vua Minh Mng mt nm 1841 v vua Thiu Tr mt nm 1847, khi vua T c mi 19 tui.

Nu ng Trng ng Qu c mu to ln v sau nn by ra vic tro con nh ngi ta n i, th khng nhng chng ta ngy nay m ht thy mi ngi mi i phi nghing mnh bi phc ng Qu, bi v ng l mt Gia Ct ti sinh, ti tr tuyt vi, tin liu mi chuyn, sp t mi vic t 19 nm trc, lc m ngay chnh vua Thiu Tr, lc by gi ang cn l hong t Min Dung, cha chc bit mnh c c lm vua hay khng !!!

Mt khc, gi nh ng Trng ng Qu c mu , th th hi vi a v ca ng lc by gi, khi vua T c mi ra i (1828), c tm vc khuynh lot Triu nh, dm qua mt mt ng vua thng minh, sc so v quyt on, nh vua Minh Mng khng?

Cn c vo gia ph, ng c nhn vo cui i Gia Long, nm 1819, v khi nghip cng danh vi chc Hnh tNu B L. Chn nm sau, Nm Minh Mng th 9 (1828) nhn ch d giao sang B Li, lo trch nhim hng dn cc quan mi chnh n y phc vo bi kin, sung chc Hnh tNu Vn Th Phng. Cng nm y, sung chc Qun l Cng vic Vn Th Phng. Thng 10 thng Thng bo Thiu khanh (thp hn Hng l Thiu khanh mt bc), gi cng vic Qun Cai Phng. (Trng Tc H Ph, H 7, tr.5) Vi chc v ny, theo quan ch Nh Nguyn, th ng mi ch l quan Ng phNm,


68

ngha l quan b ch cha phi l quan ln, hng i thn. Khng th no c chuyn mt ng quan mi vo hng Ng phm m c mu son ot vi tnh ton lu di gh gm nh vy.

Mt khc, vic tro con, nu xy ra, hn phi c s ng la ca b T D. Mt ngi ni ting c hnh v tn qun nh b T D chc chn khng bao gi tn tr mt vic lm in o cng thng nh th.

Tm li, tin n ni rng vua T c l con ca ng Trng ng Qu hon ton l mt tin ba t y dng . C cu chuyn phong thy cng nm trong dng loan tin tht thit .

Mt cu hi c t ra l: ai ba chuyn nh th? V, vi dng g? Thit tng mt cht lch s vo thi c th gip chng ta mt li gii p.

Huynh tng tn

Khi vua Thiu Tr bng h (1847), ngi con trng l Hng Bo tht vng ng cay v khng c ni ngi. Theo di chiu, ngi k v l hong t th hai, tn Hng Nhm, tc vua T c sau ny. L do l, Hng Bo, theo nhn xt ca vua Thiu Tr, l ngi ham chi, thiu c, li con v th, trong khi hong t Hng Nhm tuy con th nhng con b v chnh, li ni ting hay ch v c . ginh li ngai vng lun lun nung nu trong u ng hong tht th ny v th lc nc ngoi l ni ng mun da vo ginh li quyn bnh t tay ngi em khc m.


69

Thng 1 nm 1851, ng toan trn sang Singapore cu vin ngi Anh nhng c mu bi l. ng khc lc nn n, ni vi vua T c rng nay ng ngho kh nn ngi ta khi d ng, c lm hi ng nn ng phi tm ni khc sng ch khng c g khc. Vua T c khng lm ti, li an i v chu cp tin bc sng cho ra v hn. Du vy, An Phong Cng Hng Bo vn m thm t chc tay chn trong v ngoi nc ch c hi o chnh. Nm 1855, do mt ngi trong bn t co, triu nh ph v c m mu ni ng ngoi hip ny v ht trn gi . trnh ting ni da xo tht, vua giao v n cho triu nh lun ti (nh ngh) v Hng Bo b kt n lng tr. Vua T c gim xung cn chung thn, tch thu ti sn, cm con Hng Bo khng c mang h Nguyn Phc m phi mang h m l h inh. Hng Bo v ut c, xu h, tht c cht trong ngc. Nhng s vic cha phi chm dt . Mi lm nm sau, n li c hm nng tr li di mt hnh thc khc.

Vua T c tuy khng phi l hn qun bo cha g, nhng di triu i ny hu nh t nc khng c mt ngy thanh bnh. Ni lon v ngoi xm thay nhau din ra khp ni. Ngay ti kinh , ba anh em on Trng, on Hu i v on T Trc, ly danh ngha ph t inh o (con ca Hng Bo) ly li ngi v chnh thng, tm cch lt vua T c qua mt bin c thng c gi l gic Chy vi.

thc hin mu ny, v chnh tr, ba anh em h on cng Trng trng Ha, Phm Lng, lp ra Sn ng Thi Tu Hi lm ni gp g v qui t ngi


70

cng ch hng. V qun s, h b mt tuyn truyn v nm c s qun lnh v dn phu ang xy dng c s Vn Nin lm lc lng nng ct. Nguyn vua T c ang cho xy lng ca ng ti vng ni Vn Nin, mt i cng trnh thuc loi nin cng nguyt cng nn phi tp trung rt ng qun lnh v dn phu. Thng ch Nguyn Vn Xa ch huy cng trng mt cch h khc, th bo, to nn mt ni phn ut ngm ngm trong m qun dn lao kh. iu ny c phe h on khai thc trit , th hin qua cu ca dao cn truyn n ngy nay:

Vn Nin l Vn Nin no? Thnh phi xng lnh, ho o mu dn.

Na m 16/9/1866 (8/8 bnh dn) di s ch huy ca phe h on, lc lng dn, qun Vn Nin v trang bng gm gio v chy gi vi (v vy mi gi nm na l gic Chy vi) ni dy, lt thng ch Xa v tay chn, ri rng rng ko v kinh thnh, xng vo i Ni quyt bt cho c vua T c. Nh phn ng kp thi ca ton cn v di quyn ch huy ca Chng v H Oai, vua T c thot nn trong ng t k tc v cuc phn lon b p tan ngay trong m . 10 Anh em h on b bt, v khi phi ni v s phn ca phe chin

10 Trong khi chin u, H Oai b on Trc chm t mt l tai,

nhng sau m cht Trc v bt sng on Trng. Do cng trng ny, vua T c phong cho ng lm Thng ch Dinh Long V, tc Dng Ngha T, Qun lnh Th v i thn, thng mt th bi bng vng c khc 5 ch Sc t Trung Dng Tng, mt th bi khc bng ngc qu, mt ci nhn vng gn kim cng, v 10 lng vng. ng lm n Tin Qun Thng kim T Qun (nht phNm quan V) (Theo i Nam Chnh Bin Lit Truyn )


71

bi. iu ng ni l c gia nh inh o u b x t , d khng c bng c tham gia trc tip vo v to phn.

Thu t trong lng T c

Chin tranh tm l?

Khng phi bc vo thi vn minh hin i mi c chin tranh tm l. iu ny cha ng chng ta lm t lu. Chng hn, vo th k 15, trong cuc khng chin chng qun Minh, Nguyn Tri cho ngi kn o ly mt vit trn l rng my ch L Li vi qun, Nguyn Tri vi thn (L Li lm vua, Nguyn Tri lm ti). Kin ln theo vt mt m n, to nn nt ch l m mt cch t nhin nh do thnh thn no vit ra. Th l mt n trm n ngn v uy tn ca L Li, ngi c coi l tha mnh Tri lm vua, ln cao trong lng dn, mt yu t quan trng gp phn trong cuc chin tranh ginh c lp. Hu nh khng c ng vua no dng nghip li khng c mt huyn thoi thin mnh bao ph . Nu c mnh li to uy tn cho ngi cm u thuc


72

phe ta th hn khng thiu ngn n tm l nhm h b i phng.

Qua v n Hng Bo v gic Chy vi, vua T c r rng l i tng ca mt s tranh chp quyn lc. V Trng ng Qu vi hai ln vinh d mang danh hiu C mng lng thn, l ngi h tr nng ct cho quyn lc , nn c hai cn phi c h b uy tn . Chnh v vy m trong ci tin n r tai kia c hai u c mt khng kht.

Qua tin n , ngi tung tin mun cho ngi nghe hiu ngm rng cp bi trng T c-Trng ng Qu l hon ton bt xng trong a v cao tt ca h lc by gi. Vua l th ln sng, nh tro ch chng phi l ngc cnh vng g, cn by ti th thuc loi mu m gian c nn thin bt dung gian, pht cho ci n tuyt t. Vy th phi lm g by gi? Phi tr gian t, phi khi phc chnh thng. Ai xng ng l dng di chnh thng y? hi, tc khc thy ngay cu tr li: Cn ai hn An Phong Cng Hng Bo v hu du ca ng !

Phi cng nhn tc gi tin n ny l mt tay khn ngoan, th on c hng. Thi thng, t khng m ni c, ngha l ni dng ng th rt kh thuyt phc ngi nghe. V vy, ngi ta b cong s tht, trn ln tht v gi rt kho khin ngi nghe d dng b hp dn, thuyt phc. Trong hon cnh thng tin b hn ch vo thi , ngi nghe khng th no kim chng tht gi nhng g c r tai. V chng, tin r tai thuc loi thm cung b s bao gi cng hp dn, v cu chuyn c th m lan truyn v lu truyn.


73

Nay th ti tin rng nhng tin n v mi quan h m m gia vua T c v ng Trng ng Qu u l sn phNm chin tranh tm l do phe i lp tung ra trong cuc tranh chp quyn lc lc by gi nhm h b uy tn ca gii cm quyn. Phi ch my mi nm mi c c hi gii quyt c mt nghi vn lch s, t ra cng cho ring mnh, mi hay i tm s tht khng d.

V HNG-AN San Jose, 7/2000

GHI CH: Bi ny ng trn tp ch TING SNG HNG, Dallas, Texas,USA,2000, pp.13-18, di nhan Vua T c l ai?

Hu ca mt thi Hu rt

75

HU RT

Khi ni Hu rt, ti mun k chuyn ch c Hu mi c, khng ln vo u c . . . Nc i b Cha

Tri thng Su Hu. Mi bui sng m gi Nam thi sm, ha hn mt ngy nng kinh ngi. Cht xong ba cy chui s cho by heo bn con nh , ch Ln i vo bp, xin b ngoi ti nc ung. Ch bit bao gi b ti cng c mt ni nc ch ti ngon lnh, khng ch Trui th cng ch Tun. Va nghing ci om (ni) nc ch rt vo ci t snh, ming ch bi bi la ln:

-Ui chao! Nc ch chi ca m va ngui ngt va trong nh nc i b cha, ri .

B ti tr li:

-Ci con ni n ni v duyn m. D chi c nc i b cha cho mi ung. Sng ni m Li bn tru ch cha i

Hu ca mt thi Hu rt

76

ngang y th ly m ra ch ti nu, m ch ngui vi nng.

Ngoi Hu ra, c l khng c mt a phng no khc c li din t c o v bun ci nh vy. Va thanh va tc. Bnh dn v qu tc c mt hu. ch long ti a ca mt ni ch ti hay mt m tr n lc khng cn nhn ra mu sc hay hng v thng c ca n na, ngi ta mn n ci trong tro ca nc i b cng cha cho d gy n tng khi so snh. Trong tr c cht phc ca ngi bnh dn x Hu thi xa, thu vng son cung nh cn rc r, c l ci g thuc v vua cha cng c phNm cht tuyt ho. Th nn l cng cha l ngc cnh vng th khng nhng ng nhin nng phi c ci nhan sc tuyt m nh tin nga gang th, m n ci cht thi kia ca nng cng trong tro khc thng v khng c ci mi v u kh ngi nh ca m tin dn, nn rt ng em ra lm mu mc so snh ! Qu l mt ngh ng nghnh him c v rttiu lm

Nga Thng T

Gia tra, ang thim thip trn chic vng gai mc di hai gc v sa im mt, ti bng git mnh v ting b Cu Th cnh nh:

-Li i, Li! Li i, Li!

Khng c ting ch Li tr li.

-a m chy qua nh b Mi ku con Li v y tau biu. Con ni ngy cng h. H ra l chy rong nh nga

Hu ca mt thi Hu

77

Thng T, khng lo nh trng coi nh ca chi hKhng bit nh b Mi c lm chay ht bi chi khng mtra m cng qua t tp chuyn tr.

Hnh nh ca nga Thng T qua nt v ca Gras, BAVH.

Li nga Thng T. Trong mi ca ra vthnh Hu, c l ca ng Nam vi ci tn thng tThng T l quen thuc vi mi ngi hn cnhng ngi ngoi tnh c ln n Hu. Ngnh qun ci tn chnh thc ng Nam d ba chng Nam Mn c khc trn mt ci bng vi ltrn vm ca vn cn . Ngi ta ch bit c Thv hi xa xa, khi triu Nguyn cn lm ch t nc mt n v k binh tinh nhu, mang tn Thng ngay bn trong ca. C l nhng con nga ThT thng xut hin trc mt ngi dn qua nhthao din, tp luyn hay tun phng vi ting v ngdn, ting h di no ng, nhng bng nga thong hi

Hu rt

a chi ht. i chi khng m

a Gras, BAVH.

a ra vo Kinh n thng tc n c, k c

i ta hu ba ch

ng vi ln gn t c Thng T

t nc, mang tn Thng T,

a Thng i dn qua nhng ln

ng v nga dp a thong hin

Hu ca mt thi Hu rt

78

thong mt, rm rt trn ng, nhng ma nga ci ng c by ra nhng cnh kh coi trn nhng bi c ven ng v.v. gy n tng v mt ci g thng xuyn ng chuyn, n o, khng chu yn, c khi l liu lng lon kh coi, khng ng c ni ch ng ngi v.v. n tng c lin h vi trng hp nhng c gi thiu nt na du dng, khng thch khng kh gia nh m ch mun rong chi chm xm, t tp, ln la. Tin xa hn na, l hnh nh ca nhng ph n trc nt, lng nhng trong vn quan h trai gi.

Con gi Hu m b xp vo loi nga Thng T th thit l ht m. . .

a con v Ni

Trng n chi , hi mn mt cun sch hay m ti va kim c. Ti bo cho Bnh, bn chung ca hai a, mn hm kia ri. Trng th di chp ming:

-Mi a cho thng n mn cng cm bng nh a con v Ni. Chc tau khng c hy vng chi c c.

Bnh c tt chng qun. Mn ci g ca ai thng lc mt hoc lu ngy ri qun tr, coi nh ca . . . mnh. Bn b thng cho rng a cho Bnh mn ci g c ngha l s mt lun, rt t hy vng vt hon c ch. Trng th di l v th. Nhng sao li a con v Ni?

Di nh hng ca Nho gio v trong ch qun ch, vic trai nm th by thip l iu x hi v lut php chp nhn nh mt c quyn ca nam gii. m n ng dn d m cn c nh th, ni g n ng qun vng.

Hu ca mt thi Hu rt

79

Cung A-Phng ca vua Tn Thy Hong ni ting trong lch s, vn hc v truyn thuyt vi s lng cung n ln n hng nghn. Cc vua Nh Nguyn tuy khng bng cc vua Trung Quc v s ngi p trong hu cung, nhng vn c hng chc b phc v bn mnh, ngoi cc b v chnh thc. Vic mt ngi p no do mt c may hy hu c lt vo mt xanh ca vua ri mt bc nhy ln ngi v cao sang m c gi no cng m c nh trng hp ca b Nguyn phi -Lan, v vua L Thnh Tng, vn l mt thn n lng Th Li tnh Bc Ninh l iu thng c nhiu trong chuyn c tch hn trong thc t. Thc t ph phng hn nhiu. V vy , khi c lnh truyn tuyn chn cc thiu n xun th p ngi p nt a vo cung cm, cc bc cha m c con gi xinh p trong la tui mi tm i mi phi mt phen mt n mt ng. C ngi s hi: b c con gi c tuyn lm cung phi khng phi l mt nim hnh din, mt dim phc hay sao m li u lo lm chuyn?

Cung On Ngm Khc ca Nguyn Gia Thiu tr li cho cu hi . May mn c nh vua sng i v c mt a v xng ng trong cung cm lm v vang cho cha m, lng nc, l iu kh khn cng nh trng s c c vy.

iu chc chn l mt khi c a v kinh , nhp vo i Ni, thng c gi tt l Ni, trong khu vc cung cm thuc T Cm Thnh, th ngi con gi vinh hnh bt c d cng nh Kinh Kha thu no bn sng Dch chuNn b sang t Tn: trng s v giai nhn u mt i khng tr li!

Hu ca mt thi Hu rt

80

D cuc sng v sau c th huy hong hay ch m thm trong bng ti cung nh, s phn ca ngi con gi tin cung coi nh chn cht sau my vng thnh quch. Cha m cm bng nh mt con. Khi vua bng h, thn phn ca cc cung n hon ton ty thuc vo lng tt ca vua mi. Mt s may mn c th c tr v nguyn qun lm li cuc i. cn a s c a n sng ti khu vc lng tNm ca v vua va qua i tip tc hu h khi hng cho n khi chnh h c hng khi.

a con v Ni c ngha l s mt con, chng khc g vt s hu ca mnh a cho ngi khc mn ri b mt hn. ng l mt li v von khng ging ai, mt c sn ca ngi dn sng gn gi chn cung nh.

ng B cho lng nh

Li nh mt bui tra n, m ti i ch v, ang chuNn b ba cm tra th ting b Cu hng xm hi vng sang:

-C i ch v ri ? Rng ? Con c hanh khi ri ngon nh ra, m c c mua c khng?

-Khng. Con m ni thch thu tri, ai mua cho ni. Ha l mua n ng B cho lng nh th tui cng mua .

Vi ci tui Nh chuyn khoa hi (lp 11), ti tm hiu rng m ti mun ni l mt cuc u t khng ng, nhng ti khng th hiu ng B l ai m lng li c th nh v c. Ti c hi nhng m ti

Hu ca mt thi Hu rt

81

khng ct ngha c ngn ngnh, ch ni vn tt rng ng B l ng Gim, ln ri bit.

Bn trong Kinh thnh Hu c mt khu vc rng ln thm nghim, kn cng cao tng. l Hong thnh, tc i Ni, gi tt l Ni. i Ni c nhiu khu vc khc nhau, trong quan yu hn c l T Cm thnh. y chnh l ni cc vua Nh Nguyn iu khin gung my cai tr t i Nam Quan cc Bc cho n mi C Mau cc Nam. y cng l ni vua n ng, gii tr, sng i sng gia nh, nh mi con ngi khc. T Cm thnh c nhiu lu i, cung in, mang nhiu tn gi khc nhau, l ni vua v bu on th t c tr. Do nh hng ca s Tu, khi ni n tam cung lc vin ngi ta thng ngh rng l chn hu cung ca vua, bao gm cc b v chnh thc v m v l nng hu , thng c gi l cung phi m n. iu ny c th ng vi Tu v mt s triu i khc ca Vit Nam, cn theo ch chng ti bit, khi cp n Nh Nguyn, nht l t i Minh Mng n Khi nh, my ch tam cung lc vin nn c hiu chnh xc hn mt cht.

O

Hu ca mt thi Hu rt

82

Nm thi gim (hnh bu thip)

Vua lm vic ti in Cn Chnh hay in Vn Minh, v n ti in Cn Thnh, cn chnh phi th ti cung Khn T

Documents

HUE MOT THOI Single Edit2