' ,.., ? ~
' , .... LOI GIOI THIEU •
Bien Hoa - D6ng Nai la dia dau trong cong CUQC khai kha'.n vung Nam B(> cua Vi$t Nam. N<1i day, da thu hut nhi@u cu dan tu iidi khac den sinh song each day tren ba the ky. Dia gi&i cua Bien Hoa xua kha r(>ng l&n, bao g6m nhi@u phan dat thu(>c cac tinh mi@n Dong Nam B(>. M(>t phan dia gi&i cua tinh Bien Hoa xua la ti@n than cua tinh D6ng Nai hi$n nay.
D6ng Nai la m(>t trong nhCtng dia ban phat trien kinh te nang d(>ng (J phia Nam cua dat nu&c. Tren dia ban D6ng Nai, c6 h<1n 30 dan t(>c cung sinh song. Qua trinh phat trign cong nghi$p h6a, hi$n d;;i.i h6a cua D6ng Nai da tiep tyc bien dia ban nay thanh vung dat m(J thu hut cac ngu6n nhan h/c den sinh song, lam vi$c. St/ c(>ng cu nhieu thanh phan dan t(>c qua qua trinh phat trien da lam cho slic thai v@ t(>c nguoi va van h6a cua vung dat nay them da d;;i,ng tren nhi@u linh vtfc.
Van h6a cua D6ng Nai kha phong phu do nhi@u yeu to tac thanh. Trong dong chay van h6a cua dat nu&c n6i chung, cua Nam B(> n6i rieng, van h6a cua D6ng Nai c6 m(>t vi tri quan tr9ng Mi day la vung dat duqc xem la dia dau trong qua trinh khai kha'.n Nam B(>. Nh~n di$n gia tri cac ngu6n di san van h6a ma the h$ ti@n nhan gay dtfng la m(>t vi$c lam c6 y nghia thiet thtfc khi chung ta dang t?p trung cho Cong CUQC xay dy'ng n~n van h6a tien tie'°n, di%m da ban slic dan t(>c.
Bong Nai - Goe nhin van h6a la cong trinh nghien cuu kha cong phu cua tac gia Huynh Van Tai, Phan Dinh Dung. Cac tac gia da c6 qua trinh glin b6, thtfc hi$n nhieu dqt dien
5
da, nghien cuu va cong ho m9t so cong trinh, chuyen khao c6 gia tri khoa h9c ve van h6a Dong Nai nhu: B6ng Nai - di tich van h6a (1991), NguO'i Bong Nai (1993), Truy~n dan gian Bong Nai (1994), Nguai Cha-ro a Bang Nai (1995), Lang Ben Ca xua va nay (1998), Bien Hoa - B6ng Nai 300 nam hinh thanh va phcit trdn (1998), Bfa chi EJ6ng Nai (2001), Go'm Bien Hoa (2004), ve Van h6a dan gian Bong Nam Bq (2004), Van h6a B6ng Nai (2005), Ca so tin nguang va lk h(Ji truyen tho'ng d Bien Hoa (2008) va nhieu de tai khoa h9c khac ... Cung v6'i Stf nhi~t huyet va "d9 tham thau" trong qua trinh nghien cuu tnfc tiep vung dat - con nguai Dong Nai, cac tac gia da c6 nhung g6c nhin da d:;i.ng va tinh te ve van h6a Dong Nai.
Nhung chuyen khao trong c6ng trinh B6ng Nai - G6c nhin van h6a da phan anh dieu nay. V6'i mi)t dung luqng vua phai, cac tac gia da cung cap cho nguai d9c nhung ngu6n tu li~u kha ly thlt. Chuyen khao d§.u tien ve Hanh chinh Bong Nai qua ccic thai ky dttqc slip di;it dllu tien c6 le theo chu y de' ngttai d9c c6 g6c nhin khai quat qua tUng stf thay doi hanh chfnh ve mi)t vung dat v6'i nhung thay d6i, bien di)ng cua n6. Danh xung Bong Nai la chuyen khao duqc phan tfch kha ky v6'i vi~c dan nguon nhung tu li~u da d:;i.ng lien quan. Dieu kha ly thu, nhung ly giai ve danh xling nay tU nhieu ngu6n, nhieu each tiep ci;tn va cling la mi)t van d~ gqi m6' cho nhung ai tiep t1,1c quan tam nghien cuu; d~c bi~t ve dia danh. Cac chuyen khao D6ng Nai - di tich danh thdng, EJ6ng Nai - dau dn tien nhan va nu;tch ngu6n van h6a, Sdc thcii van h6a dan gian EJ6ng Nai la nguon tu li~u quy ve van h6a D6ng Nai. D6 la nhung g6c nhin tren tUng l!nh vljc da g6p phlln lam r6 net ve di san van h6a vi;tt thg, phi vi;tt thg cua ci)ng d6ng cu clan Dong Nai t:;i.o dlfng nen trong qua trinh xay dlfng vung dat nay: di t:ich Itch sli, danh
6
th:ing va nhung lang nghe, von van h6a dan gian ... Nhung von van h6a nay van hi$n hl<u trong dong chay cua dO'i song cu dan U6ng Nai. Cac chuyen khao Van h9c dan gian Hi~p Phuac - Nhon Trq,ch, mnh va rn h(Ji a Bien Hoa, Mie'u, d~n va l§ h(Ji, Mi) qt thq,ch Hang Gan - di tich co' xua d¢c dew la nhung chuyen khao mang tfnh chat chuyen sau ve cac 100i hinh van h6a C~I th~ cua vung dat U6ng Nai.
Tu g6c nhin tong quan cua van h6a U6ng Nai den gi&i thi$u nhung s:ic mau da d0ng cua ttlng dia phucfng hay 100i hlnh di tich, cac tac gia da dem den cho ngu6i d9c nhung ngu6n tu li$u quy d~ hi~u biet them ve vung ciat. U6ng Nai la n<Ji nhieu thanh phan dan t9c sinh song, da d0ng ve tfn nguang ton giao ... chllc chlln S\f phong phu Cua di san va dong chay van h6a van con nhieu van de can duqc khai thac, nghien cuu. Toi hy v9ng cac tac gia se tiep t1,1c c6 nhl<ng cong trl.nh, chuyen khao nghien cuu bo sung, g6p phan nh~n di$n m9t each day du cac silc thai van h6a cua vung dat U6ng Nai den v&i d9c gia.
Cong trinh nay duqc xuat ban la ngu6n tai li$u tot cho nhl<ng ai quan tam den nghien cuu van h6a; d:%tc bi$t doi v&i }ich sli - van h6a cua vung dat U6ng Nai. Tam huyet va Cong SUC trong nghien CUU khoa hQC cua cac tac gia rat dang dt(qc ghi nh~n. Toi tran tr9ng gi&i thi$u den b0n dQc.
PGS, TS. TRAN v AN ANH
7
HANH CHINH DONG NAI ~ ' ' QUA CAC THOI KY
T heo m¢t so sil sach xzta, danh xztng Dimg Nai dzt<;1c dung de chi m¢t v~ng dat. Phu Bien ti;i.p h,1c czla Le Quy Don c6 viiit: "0 phu Gia Dinh, dat D6ng Nai tit
cua bie'n Cdn Gia, Loi (Soai) Rq,p, Cua Dq,i, Cua Tieu ... toan la ritng r¢m hang ngan dijm ... ".r 11
Trjnh Hoai Duc121 trong tac pham khdo cltu Gia Dinh thanh thOng chi da ghi chep: "Ba Ria (Ba DfaJ la vung deit c6 tieng ddu bien giai czla tran Bien Hoa, cha nen cac phu a phia Ede c6 cau ngq,n ngil: Com Nai Rja, ca Ri Rang. Ay la lay xzi Dtmg Nai va Ba Rta (Ba DtaJ lam ten ddu de gQi cd Ben Nghe, Sai Gan, My Tho, Long H6 vao trong d6"1 31•
:Ui;i.i Nam nhat thong chi quyhi thztqng, t¢p V cua Qu6c sil qucm trieu NguyJn c6 nhieu ch6 de c¢p D&ng Nai. nhzt: "clu/ L¢c Da a· phia Nam hq, lztu song Phztac Long, huy~n Phztac Chinh, vi trztac kia la d6ng n¢i ldm hztau nai, nen gQi ten the, hoijc la L¢c D¢ng, tl!-c gQi chq D6ng Nai - Xet sdu tlnh Gia Dinh nia gQi chung la D&ne Nai. la vi luc mai
8
1 Le Ouy Don, PhU Bien l?P t1,1c, O.IV, 16' 243 a., tap 3 (Dan theo Dia chi Dong Nai, Nxb Tong hQ'p Dong Nai, t.;tp 111, trang 101 ). 2 Trjnh Hoai Ellie sinh nam 1765 va mat nam 1825, c6 ten la An, tl,I Chi Son, hi$u Can Trai. La m¢t trong nhO'ng vi d<;ii than, giO' nhieu chuc Vt,J quan trong cua trieu Nguyen. Thoi ky vua Gia Long (1802 - 1820), Trinh Hoai Eluc tling dlfQ'c bo nhi$m chtl'c Hii)p Tong tran Gia Dinh. Cung voi Le Quang Dinh, Ngo Nha.n Tinh du·qc xung tt,Jng la "Gia E>inh tam gia thi". Sach Gia Dinh thanh th6ng chi du'Q'C bien SO<;in kha c6ng phu, cung cap mot nguon tlf li$u quy ve vung dat va con nglfoi cua Gia Elinh xlfa, Nam 8¢ ngay nay. 3 Trinh Hoai Du·c (2005), Gia D/nh thanh th6ng chi, Nxb Tong hQ'p Dong Nai. tr 39, tr.112. (Ban dich cua Ly Vi$! Dung, Huynh Van Toi hi$u dinh).
____________ uo_·N_G_NA_I - (110 ~litJillt i'oa
khai thac, bcit ddu tiL D6ng Nai, nen lay ch6 g6c ma bao trum"ru.
1. Trude nam 1698
Tu cuO'i the ky XVI tr& ve tn.t6'c, tren danh nghia, Dong Nai la m(>t vung dat thu(>c VliO'ng quoc Chan L?p, nhung "thu(>c" m(>t each long leo. Day la m(>t vung dat r(>ng, m(>t sO' cac dan t(>c sinh sO'ng lau dCli nhu: X'tieng, M?, CO' ho, Mnong, ChO'-ro va m(>t it s6c nguCli Khmerr 21 • Cac dan t(>c v§:n song W do, chua hqp thanh dO'n vt hanh chinh. Tren thyc te, day la mQt vung da't ti! do cua cac dan t(>c, la vung da't hoang nhan ca ve kinh te Ian chu quyen.
Tu cuO'i the ky XVI den d~u the ky XVII, vung dat Dong Nai xuat hi~n nhung di dan Vi~t tU mien Dang Ngoai den khai kha'.n, sinh sO'ng. Tien trlnh nh$.p cu cua luu dan Vi~t dien ra lien tµc trong suO't the ky XVII. Tren cef s6· luu dan Vi~t sinh song, chua Nguyen Phuc Nguyen da thiet l?p sci' thu thue' t<::ii PreiKor (We thu9c dta ph$.n Thanh pho Ho Chi Minh hi~n nay).
Sau nay, m(>t b9 ph$.n nguCli Hoa den sinh sO'ng. Sy c6 mi[lt cua nguai Hoa duqc sil sach chep v6'i mO'c thO'i gian dinh vi ro rang: Thang 5 nam Ky Vt (1679), Td.n Thuqng Xuyen va DuO'ng Ng?n Dtch, bay toi nha Minh, khOng phµc nha Thanh da dlln 3.000 nguCli v6'i 50 chiec thuy~n nh?p ctla bign Tu Dungi 31 , xin dinh cu 6' nu6'c ta. Chua Nguyen cha'p thu~n cho vao da't Dong PhO'. Nh6m Long Mon cua
1 Vien Khoa h9c xa h(li Viet Nam, Vien su hoc (1992), Ou6c su quan tri1fo Nguy~n. D;;ii Nam nh;Jt th6'ng chi, tijp V, Nxb Thu~in Hoa, tr.69. 2 Le Quy Elon, PM Bien l?P !1,1c, OIV, to 243 a, t~p 3 (D~n theo Dia chi Dong Nai, Nxb Tong hi;!p Elong Nai, t$p 111. trang 101) 3 Tu· Dung la ten clla bign dc'ii Tran, doi Mac g9i la Tu Khach, doi H$u Le doi l<;1i la TU Dung: nam Thieu Tri nguyen nien (1841) g0 i la Tu Hien, o dia ph$n huyen Phu Loe. phia Nam ci'.ia Thu$n An (Hue).
9
DONG NAI - i-r:c ll&n oa~vlb_&_~_a_, -------------
Duong Ng?n Bjch theo cii'a B?i, cU'a Tieu den djnh cu t?i My Tho. Nh6m Cao, Loi, Liem cua Tran Thuqng Xuyen theo cU'a bien Can Gib' den sinh song i5 xti Ban Lan (We Bien Hoa ngay nay).
Nhu v~y, cho den cuoi the ky XVII, vung dat Bong Nai c6 them nguO'i Vi~t, nguO'i Hoa den khai khifo, cu tru. T0i day, luu dan Vi~t, Hoa da tien hanh khai pha va nhanh ch6ng bien no·i day tr6' thanh vung dat tru phu. Cac chua Nguyen da thiet l~p duvc anh huang t?i day Mng each hinh thanh nhung co sci' quyen lt!c la cac don thu thue, nfim duqc tinh hinh dan cht."mg. Day la nhung co sci' diiu tien de vao thO'i diem nam 1698, chua Nguyen Phuc Chu tien hanh vi~c d?t vung Bong Nai vao slf quan ly chinh thtic cua xti Bang Trong.
2. ThCii cac chtia Nguy~n (1698 - 1802)
Nam Mi;i.u Dan (1698), Chu6'ng co Le Thanh hau Nguyen HLI"u Canh vang m~nh chUa Nguyen Phuc Chu kinh lLfQ"C vao vung dat phuong Nam (hieu la ca vung Nam B9 bay giO'l. Sach Gia EJ?nh thanh thong chi cho biet: "Mua xuan nam thti 8, M~u Dan (1698J, thC1i Hien tang Hieu Minh hoang de (Qu6c chua Nguyen PhUc Chu),. .. trieu dinh sai Thong suat ChLtdng co Le Thanh hau hQ Nguyen (Huu Canh) sang kinh luge dat Cao Mien, 6ng lay dat Nang N?i d?t lam phu Gia Bjnh, l~p diit B6ng Nai lam huy~n Phu<1c Long, dlfng nen dinh Tran Bien, li;i.p xti Sai Con lam huy~n Tan Binh, li;i.p dinh Phien Tran. Moi dinh l~p ra chtic Luu thu, Cai b? va Ky lye de cai trj. Ve v~ thui)c thi co hai ty Xa, L?i de lam vi~c, quan binh thi c6 tinh binh co d9i thuyen thuy b9 va thu(>c binh de hQ v~. Ngan diftm dat dai, dan hon 4 v0n hQ, chieu m(> luu dan W chau Bo Chinh den l~p nghi~p, l~p ra thon, xa, phLfcJng, ap, phan djnh dja gidi,
____________ D_ON_G_N_A~I - fi_oe nlt!z IJdtt ioa
rU<)ng da't, l?p ra to thue, xay dt,tng dinh dien, b? tich. Con chau nguC1i Hoa neu a nO'i Tran Bien duqc quy l?p thanh thanh xa Thanh Ha, con a Phien Tra'n thi l~p thanh xa Minh HuO'ng, r6i cho phep vao hQ tich"111 .
V di vi~c phan chi a dia gi6"i, ell' nguai difl t chuc trong coi, dinh muc thue to dung, lam s6 dinh dien, t6 chuc quan binh ... Nguyen Huu Canh thiet l?p b9 may quan ly hanh chinh dau tien a Nam B{l. Nguoi Vi~t tU cho la luu clan va cac t{lc nguoi khac tr& thanh than clan, diflt du6"i st,t quan ly cua chua Nguyen.
Vung dat D6ng Nai co ten gQi la dinh Tran Bien thu{lc huy~n Phu6"c Long, phu Gia Dinh. Dinh la tr?i quan quan. Huy~n Phu6'c Long c6 dia gi6"i duqc u6"c dinh kha r(mg thu{lc mien Uong Nam B9 ngay nay, g6m: U6ng Nai, Binh DuO'ng, Binh Phu6'c, Ba Ria - Vung Tau va m{lt phan Binh Thu?n; m{lt phan Thanh pho H6 Chi Minh (bao g6m qu?n 2, qu?n 9, qu?n Thu Due). Luc nay, clan so cua ca phu Gia Dinh hO'n bon V?n hQ/t(tc 40.000 ngliCti.
Vao gil"ta the ky XVIII, ca vtmg dat Nam BQ duqc chia lam 3 dinh, 1 tran; gom: dinh Tran Bien, dinh Phien Tra'n, dinh Long H6 va tran Ha Tien. Nam 1776, sau khi danh b?i chua Nguyen, Dong Dinh VuO'ng Nguyen Lu d6i dinh Tran Bien thanh Bien Tran. Nam 1788, chiem lai duO'c toan Nam B9, Nguyen Anh chia dat Gia Dinh lam .5 dinh: Tra'n Bien, Phien Tran, Vinh Tran, Tran Dinh, Ha Tien.
3. Thoi cac vua Nguy~n (1802 - 1861)
Nam 1802, Nguyen Anh Ien ngoi, lay nien hi~u la Gia Long. Nam 1808, Gia Long sEip diflt l?i hanh chfnh vung
1 Trinh Hoai Due (2005), Gia Dinh thanh th6ng chi, Nxb Tong hQ'p Dong Nai, tr 39, tr.112. (Ban dich cua Ly Vi$t Dung, Huynh Van Toi hieu dinh)
11
dat Nam B(>. Theo d6, phu Gia Dinh duqc g9i la Thanh Gia Dinh. Cac dinh truac day doi thanh tran tryc thu(>c Thanh Gia D!nh. Dinh Tran Bien d6i thanh tnfo Bien Hoa. Huy~n Phudc Long nang Ien thanh phu. Bon t6ng cua huy~n Phuac Long la Phudc Chanh, Binh An, Long Thanh, Phuac An duqc nang thanh bon huy~n. Huy~n Phuac Chanh g6m 2 tong la Phudc Vinh, Chanh My, c6 85 them. Huy~n Binh An g6m 2 tong Binh Chanh, An Thuy, c6 119 th6n, xii, phuO-ng). Huy~n Long Thanh g6m 2 tflng Long Vinh, Thanh Tuy, c6 63 them, phuO-ng. Huy~n Phuac An g6m 2 t6ng An Phu, Phuac Hung, c6 43 them, phuO-ng.
Nam 1820, hoang tU- Dam Ien ngoi vua, lay nien hi~u Minh M~ng. Nam 1821, Minh M~ng thtjc hi~n xep d?t mi)t so dO"n v! hanh chfnh. Tuy theo di~n tich va dan so cua moi huy~n ma tang so tong Ien khac nhau.
Ch:ing h~n, hai t6ng cua huy~n Phuac Chanh la Phudc Vinh, Chanh My duqc chia thanh 6 tong la: Phu6'c Vinh Thuqng, Phu6'c Vinh Trung, Phu6'c Vinh H~, Chanh My Thuqng, Chanh My Trung, Chanh My H~, c6 101 th6n, xa. Hai tong Binh Chanh, An Thuy ci'.ia huy~n Binh An chia lam 8 tong la: Binh Chanh Thuqng, Binh Chanh H~, Binh Chanh Trung, Binh Chanh Tay, An Thuy Thuqng, An Thuy Trung, An Thuy H~, An Thuy Dong, c6 89 xii, th6n a'p.
Hai tong Long Vinh, Thanh Tuy cua huy~n Long Thanh duqc chia lam 4 tong la: Long Vinh Thuqng, Long Vinh H~, Thanh Tuy Thu9·ng, Thanh Tuy_,_ c6 53 a'p, th6n, xa. Hai tong An Phu, Pht(6'c Hung cua huy~n Phuac An duqc chia thanh 4 tong la: An PhU Thuqng, An Phu H~, Phu6'c Hung Thuqng, Phuac Hung H~, c6 42 xa, th6n, phuO-ng.
12
Kh<ii ll.L<Jc dta giai tinh Bien Hoa trong Llf,c tlnh Nam Ky thai tri~u Nguykn.
Nam 1832, Minh Mi;mg slip xep l;;i.i dcm vj hanh chinh toan qu6c, cac dcm vj tran d6i thanh tinh. Tran Bien Hoa d6i thanh tinh Bien Hoa. Cac chuc quan ddu tinh cung thay d6i danh xting, d~t chuc Tudn vu kiem nhi~m chuc v1:1 B6 chanh va An sat, d?t du6'i quy~n cua chuc T6ng d6c An Bien (tac Phien An va Bien Hoa). Luc bgy giC1, toan Nam Bi;> c6 sau tinh, g6m: Bien Hoa, Gia Djnh, Djnh Tub'ng, VInh Long, An Giang, Ha Tien; nen dugc gc;>i la Nam Ky l1:1c tinh.
13
Tu nam 1837, tinh Bien Hba c6 2 phu Phu6'c Long, Phu6'c Tuy va 6 huy¢n: Phu6'c Chanh, Binh An, Long Thanh, Phu6'c An; hai huy¢n m6'i la Long Khanh, Ngai Giao. Phu Phu6'c Tuy thanh l?p tren cei s& 2 huy¢n Long Thanh, Phu6'c An. Huy¢n Long Khanh thanh l?p tren cei s& tach ph§.n dat phia Bile cua 2 huy¢n Long Thanh, Phu6'c An g6m 6 t6ng: Long Xueing, Long Cei, An Tn;tch, An Vien, T?p Phu6'c va Khanh Nhan. Huy¢n Ngai An duqc thanh l?p tren cei sci' nguai dan thieu so <1 thti An Lqi hqp v6'i 3 t6ng nguai Kinh chia thanh 5 tong.
Nam 1838, tinh Bien Hoa c6 2 phu Phu6'c Long, Phu6'c Tuy va 7 huy¢n, g6m: Phu6'c Chanh, Binh An, Long Thanh, Phu6'c An, Long Khanh, Ngai Giao, Phu6'c Binh (huy$n m6'i Phu6'c Binh du9·c thanh l?p tren cei s& clit t6ng Chanh My Hi:i ci.ia huy$n Phu6'c Chanh va cac ti;ic nguai thieu so cua 3 phi.i Binh Lqi, Dinh Quan va huy$n Phuck Binh chia thanh 4 tong: Phu6'c Thanh, Binh Sein, Binh Tuy, Binh Cach. Nam 1840, tren CCi sQ- Cua 81 buon lang ngu(1i dan tQC thieu SO quy phyc, di;tt thanh bon thti: Tan Binh, Tan Dinh, Tan Thu~n, Tan Lqi.
Nam 1851, tinh Bien Hoa c6 2 phU Phu6'c Long, Phu6'c Tuy va 4 huy$n Phu6'c Chanh, Binh An, Long Thanh, Phu6'c An. (Bai bo ba huy$n: huy$n Phu6'c Binh quy ve phu Phu6'c Long; huy$n Long Khanh vao phi.i Phu6'c Tuy; huy~n Ngai An nh?p vao huy$n Binh An).
14
BIEN FJONG
Vung ddt Bien Hoa - D6ng Nai thai huy~n Phuac Long, phil Gia Dinh.
CJ -z I
-l ;, I'
Vung dtit Bien Hoa - EJ6ng Nai thai phil Phuac Long.
4. Thoi ky thu{>c Phap (1861 - 1945)
Thang 12, lien quan Phap - Tay Ban Nha tien danh thanh Bien Hoa. Ngay 18/12/1861, thanh Bien Hoa rai vao tay quan Phap. Quan Phap v§.n sl't d1,mg d!a gidi phan chia tinh cua tri~u Nguyen c6 tU nam 1832.
Nam 1862, theo Hoa uo·c Nham Tuat (ngay 9/5) ky giua tri~u dinh Hue va Phap, tinh Bien Hoa cung vdi tinh Gia D!nh, D!nh Tu(Jng la thui)c d!a cua Phap. Quan Phap v§.n giu nguyen Cd cau hanh chinh Bien Hoa cho den nam 1863. Tinh Bien Hoa v§.n con 2 phu Phudc Long, Phudc Tuy va 4 huy~n la Phudc Chanh, Binh An, Long Thanh, Phudc An.
Nam 1864, ba tinh mi~n Dong Nam B9 b! Phap chia lam 7 tieu khu chi huy. Tinh Bien Hoa chia thanh 2 tieu khu la Bien Hoa va Ba Rja. Den nam 1865, Phap chia ba tinh mi~n Dong Nam Bt) thanh 13 si'J Tham Bi~n (si'J Thanh Tra). Tinh Bien Hoa duqc chia thanh 5 sCi, g6m: Bien Hoa, Thi'.1 Dliu Mt)t, Ba Rta, Long Thanh, Bao Chanh. Nam 1866, Phap chia ba ti'.nh mi~n Dong Nam Bt) thanh 13 d!a h?t. Tinh Bien Hoa chia lam 6 dta h?t, g6m: Bien Hoa, Ba Rja, Long Thanh, Thu Due, Bao Chanh.
,_ -·
DONG NAI - j_rfo n&!t ctdtz &a
Long Thanh tni6'c day, c6 10 tong 105 lang), Ngai An (g6m dta ban chau thanh Thu Bue va huy~n Ngai An tn16'c day, c6 4 tong 35 lang). Sau, cac h~t Thanh Tra d6i ten thanh Tham Bi~n. Noi trt sa gQi la Toa Tham Bi~n; nguai Vi~t quen gQi Toa Bo. Ngay 29 thang 10 nam 1868, Thong doc Nam Ky xoa b6 Toa Tham Bi~n Thl.'1 Bue, nh~p dta h~t vao toa Tham Bi~n Sai Gon. Elia ban TM Bue tach him khOi Bien Hoa.
Tu nam 1871, Thong doc Nam Ky xoa b6 Toa Tham Bi~n Long Thanh, thtjc hi~n vi~c sap nh~p m(lt so d!a h~t. Tinh Bien Hoa con 3 s& Tham Bi~n la: Bien Hoa, Ba Ria, Thu Dau M<)t. Ngay 5 thang 1 nam 1876, Thong doc Nam Ky chia lanh tho Nam Ky thanh 4 khu vtfc hanh chinh, moi khu v~tc c6 m(>t so titfo khu, d!a gi6'i tuong ducmg v6'i m<)t phu hay m<)t huy~n thO-i Nguyen, c6 m<)t so t6ng va m<)t so lang. Tinh Bien Hoa chia thanh 3 tieu khu, gom: Bien Hoa (dat huy~n Phu6'c Chanh va huy~n Long Thanh tru6'c day), Thu Dau M9t (dat phu Phudc Long, huy~n Blnh An truc'fc day), Ba Ria (dat phu Phu6'c Tuy, huy~n Phu6'c An va huy~n Long Khanh tru'6'c day) thu<)c ve khu VlfC I Sai Gon.
Nam 1881, tinh Bien Hoa c6 9 t6ng, 121 lang. Nam 1887, ca Nam Ky c6 22 sa Tham Bi$n, trong d6, tinh Bien Hoa c6 4 sa Tham Bi~n, gom: Bien Hoa, Ba Rta, Thu Dau, Cap Saint - Jacques (Vung Tau - con gQi la 6 Ca'.p duqc tach ra W Ba Rtal.
Ngay 12/0111888, Toan quyen Bong Duong ra Ngh! dtnh xoa b6 Tieu khu hanh chinh Thu Dd-u M<)t, nh?p phan dat vao Tieu khu hanh chinh Bien Hoa. Elen ngay 19 thang 12 nam 1892, Tieu khu hanh chinh Thu Dau M<)t duqc thanh l?p l~i.
Ngay 01/5/1895, Thong doc Nam Kyra Nghi dtnh tach
18
---------------'D'-'-O_NG'-N_A_I - foe tuf;-,f? {J{tfl, Joa
thi xa Cap Saint - Jacques (Vung Tau) khoi Tieu khu hanh chinh Ba Ria, l?p thanh thanh pho tlf trj. Nam 1897, tinh Bien Hoa c6 14 t6ng, 170 lang.
Ngay 20/01/1898, thanh pho tlf tri Cap Saint - Jacques (Vung Tau) duqc nh?p Ii:ii vc'fi Ba Ria, g<;>i chung la khu Cap St - Jacques. Sau m9t nam, khu Cap Saint Jacques d6i thanh t6ng duqc m9t thO-i gian ngifo, li:ii tach Ba Ria va Cap Saint - Jacques thanh 2 don vj hanh chinh d9c l?p.
Nam 1899, chinh quyen thu9c dia Phap c6 slf thay d6i ldn ve si1p xep cac don vi hanh chinh. Ngay 1 thang 11, Phap l?p s& Tham Bi$n Dong Nai Thuqng (Haut Donnai). M9t ph§.n dat vung Dinh Quan ct'.1a Bien Hoa bj ci1t nh?p vao Dong Nai Thuqng (nam 1901, tinh Dong Nai Thuqng bj bai bo, nh?p vao tinh Binh Thu?n. Den nam 1920, tinh Dong Nai Thuqng duqc l?p li:iil.
Ngay 20/12/1899, Toan quyen Dong Duong ra Nghj djnh di5i cac dja hi:it Tham bi$n & Nam Ky thanh tinh. Tinh Bien Hoa thanh l?p tren co siJ dja h?t Bien Hoa, do m9t vien Tham Bi$n cai trj, g<;>i la chu tinh.
Nam 1901, tinh l.Y. Bien Hoa di[it ti:ii xa Binh Tnt6'c (We
thanh pho Bien Hoa ngay nay), gom 15 ti5ng, 151 lang. Toan tinh c6 di$n tich trong lua la 26.373 ha; h$ thong duO-ng b9 c6 chieu dai 399,2 km (quoc 19 52,1 km, tinh 19 100,3 km, hLfo'ng 19 264,8 km, dtib°ng can da 156, 7 km, dtib°ng dat 242,5 km); tilng chieu dai cac du la 1.832 m. C6 98 dja diem khai thac da xanh, 150 diem khai thac da ong, 17 lo g?ch, 21 lo ren, 80 tri:ii cua g6, 4 tr?i dong ghe, 9 khu rung cam.
Nam 1903, Toan quyen Dong Duong thanh l?p qu?n Chua Chan gom 4 t6ng nguO-i dan t9c thieu so a b'.nh Bien Hoa. Qu?n tru&ng la m9t vien Kiem lam nguO-i Phap.
19
DONG NAI ·foe 11&/b oct1i &a
Nam 1912, qwfm Xuan L(>c du<Jc thanh l?p, gom 3 t6ng: Binh Lam Thu<Jng, Phu6'c Thanh, An Vien.
Nam 1924, tinh Bien Hoa c6 17 t6ng, 172 lang. Mi;mg lu6'i giao th6ng duang sa dai 713,5 km (trong d6 quoc 19 chiem 151,6 km, tinh 19 287,8 km, hucmg 19 278,l km, duang rai nht,ta 161,8 km, duang can da 405,7 km, duO'ng da't 146 kmJ. Tflng chieu dai cac d.u la 3.541 m (d.u slit 93lm, d.u go 2.610m).
Nam 1925, qu?n Chua Chan bi bai bO, thanh l?p hai qu?n Phu Rieng va Vo Dile iJ tinh Bien Hoa.
Nam 1927, qu?n lY. Phu Rieng chuygn ve Bu Khoai va d6i ten la qu?n Song Be, qu?n lY. Vo Diic chuygn ve Xuan L(>c va d6i ten la qu?n Xuan L9c; l?p qu?n Dong Nai, lY. sCi d:;it t;:ii Thanh Son. Tinh tru&ng Bien Hoa la Pierre Marty.
Nam 1928, thanh l?p qu?n Chau Thanh Ci tinh lY. Binh Tru6'c va qu?n Tan Uyen v6'i trt si'J t;:ii ch<J Tan Uyen.
Nam 1936, tinh Bien Hoa c6 di~n tich la 11.044 km2 .
Nam 1939, tinh Bien Hoa c6 5 qu?n v6'i 16 t6ng, 119 xa; gom: qu?n Chau Thanh (3 t6ng: Chanh My Thu<Jng,. Phu6'c Vinh Trung, Phu6'c Vinh Thuqng); qu?n Long Thanh (3 t6ng: Long VInh Tht(<Jng, Thanh Tuy Thuqng, Thanh Tuy H;:i); qu?n Xuan L(>c (4 t6ng: Binh Lam Thuqng, An Vien, T?p Phu6'c, Phu6'c Thanh); qu?n Tan Uyen (3 t6ng Phu6'c Vinh H;:i, Chanh My Trung, Chanh My H?) va qu?n nui Ba Ra (4 t6ng: Binh Cach, Thu?n Lqi, Tan Th_u?n, Binh Tuy). Di~n tich la 11.234 km2, trong d6 di~n/tich trong lua la 44.200 ha. Dan so c6 166.000 ngu'ai vc1i m?t d(l trung binh 14 nguCii tren 1 km~
Nam 1943, dan so tinh Bien Hoa la 183.000 nguai, trong
20 (
-------- _____ D_ON_G_N_AI_- j_oc nitti ofilt ioa
d6 nguoi Vi$t 139.000 nguoi, nguoi Hoa 3.000 ngl.ioi, ngl.ioi Phap 580 nguoi, dan ti)c thieu so chiem 40.000 ngl.ioi.
5. Thoi ky khang chie'n cho'ng Phap (1945 - 1954)
Thang Tam nam 1945, chinh quyen ve tay nhan dan. Toan bi) tinh Bien Hoa duqc chinh quyen Vi$t Minh tiep quan tren CCf cau hanh chinh trl.idc d6. Tinh ly la qu?n Chau Thanh, thi xa Bien Hoa.
Nam 1946, sau nhung ngay di)c l?p ngifo ngiii, tinh Bien Hoa bi quan Phap chiem d6ng; diflc bi$t la cac vung thi xa, thi tran. Ve mi[lt hanh chinh, thlfc dan Phap van giU nguyen CCf cau truc)'c nam 1945.
Nam 1947, ve phia each m?ng, chinh quyen rut ve ho?t di)ng vung Tan Uyen. Uuqc Slf chap thu~n cua Uy Ban Khang chien hanh chinh Nam Bi), tinh Bien Hoa thanh l?p qu?n Song Be (J phia Bong va Bong Blic Chien khu B.
Nam 1948, tren dia ban tinh Bien Hoa, Uy Ban Khang chien hanh chinh Nam Bi) chia qu?n Chau Thanh ra g6m hai dein vi: thi xii Bien Hoa va huy$n Vinh Cliu.
Nam 1951, chinh quyen each m?ng nh;%p hai tinh Bien Hoa, Thu Dau M('>t thanh tinh Thu Bien. Tinh Thu Bien thui)c Phan Lien Khu mien Bong, g6m 7 huy$n: Han Quan, Lai Thieu, Ben Cat, Thu Bue, Tan Uyen, Vinh Cliu, Xuan Li)c, huy$n can cu B6ng Nai va 2 thi xa Bien Hoa, Thu Dau M('>t. Huy$n Long Thanh cua tinh Bien Hoa nh?p vao tinh Ba - Chq (Ba Ria va Chq L6'n hqp thanh Ba Chq).
U6i v&i chinh quyen thljc dan, tinh Bien Hoa van giu nguyen Cd cau nhl.i giai do?n trl.i&c. Trong nam 1951, chinh quyen thu(lc dia, Phap d6i qu~n Ba Ra thanh qu?n Song Be, cat chuyen vao tinh Thu Dau M(lt.
21
22
6. Thoi ky khang chie'n cho"ng My (1954 - 1975)
Tinh Thu Bien thanh l~p nam 1951 t6n ti:ii cho de'n thang 4/1955. Chinh quyen each mi:ing tach tinh Thu Bien thanh hai tinh Bien Hoa va Thu Dau M()t nhu truck nam 1951. Tinh Bien Hoa va t6n ti:ii cho den thang 9/1960.
Nam 1960, chinh quyen each m~mg thanh l~p tinh Long Khanh tren co sCi tach m()t phan tU tinh Bien Hoa. Bta gi6'i cua tinh Long Khanh tuong ung dta gi6'i cua chinh quyen Sai Gon thanh l~p vao nam 1957, gilm phan da'.t Xuan L()c va Btnh Quan (bao g6m ca huy~n Tan Phu ngay nay). Tu thang 9/1960, chinh quyen each mi:ing thanh l~p Ii:ii tinh Thu Bien tren co sCi sap nh~p hai tinh Thu Dau M()t va Bien Hoa.
Tu thang 7/1961, chinh quyen each mi:ing chia tach tinh Thu Bien thanh tinh: Bien Hoa, Thu Dau M()t, Phu6'c Thanh. Bta gi6'i ti'.nh Phu6'c Thanh tuong tang v6'i tinh Phu6'c Thanh ma chinh quyen Sai Gon thanh l~p vao nam 1959, gilm: 2 tong Chanh My H?, An Phu6'c H? cua qu~n Tan Uyen va m()t phan da'.t qu~n Dinh Quan thu(>c tinh Long Khanh.
Thang 3/1963, chinh quyen each mi:ing hQ'p nha'.t 3 tinh Bien Hoa, Ba Rta, Long Khanh thanh tinh Ba Bien. Tinh Ba Bien t6n ti:ii cho Mn thang 12/1963.
Tu thang 12/1964, chinh quyen each mi:ing chia tinh Ba Bien thanh 3 tinh: Bien Hoa, Ba Ria va Long Khanh nhu nam 1963.
Nam 1965, chinh quyen each m?ng chia tach tinh Bien Hoa thanh 2 don vi hanh chinh la Bien Hoa Ul (gilm thi xa Bien Hoa) trvc thu(>c Trung uong Cl,lc mien Nam; tinh Bien Hoa nong th6n (gilm cac huy~n Long Thanh, Nhon Tr?ch, Vinh CU'u, khu vvc Trang Born).
23
Thang 10/1966, chinh quyen each m?ng sap nh?p hai tinh Ba Rja va Long Khanh thanh tinh Ba Ria - Long Khanh. Tinh Ba Ria - Long Khanh t6n t?i cho den thang 5/1971. D6ng thO'i, thanh l?p huy$n Trang Born cua tinh Bien Hoa nong th6n.
Thang 10/1967, chuan b! chien truO'ng cho cut)c T6ng cong kich va n6i d?y xuan M?u Than, chinh quyen each m?ng bo tri cac d<m v! hanh chinh nhti sau: sap nh?p 2 huy$n Vi:nh Cll'u va Trang Born cua tinh Bien Hoa nong thon vao tinh Bien Hoa Ul; thanh l?p Phan khu 4 g6m cac dia ban: Long Thanh, Nhon Tr?ch, mt)t so sa cao SU Binh Son, Siph va mt)t so xa phia Nam huy$n Thu Due (nay thut)c dja ph?n qu?n 9, Thanh phi) H6 Chi Minh).
Tu thang 5/1971, B9 Chi huy Mien b6 tri l?i chie'n truO'ng. Thanh l?p Phan khu Thu Bien tren ca si1 sap nh?p Phan khu 5 (d!a ban Thu D..iu M(Jt) vai tinh Bien Hoa Ul; thanh l?p Phan khu Ba Rja - Long Khanh tren co sO' sap nh?p tinh Ba Rja - Long Khanh vai Phan khu 4. Phan khu Ba Ria - Long Khanh g6m 3 th! xa: Long Khanh, Ba Rta, Yung Tau va 9 huy$n (Xuan L(>c/g6m ca vung Dinh Quan, . Long Thanh, Nhon Tr?ch, Chau Duel Chau Thanh va Due Th?nh, Long Dat/ Long Dien va Dat Do, Xuyen Mt)c, Cao Su, Thu Due, Duyen Hai /C:ln Gia). Cac phan khu nay t6n t?i cho den thang 10/1972.
Tu thang 10/1972, chinh quy~n each m?ng giai the cac phan khu va thanh l?p l?i don vi hanh chinh ca'p tinh. Tinh Bien Hoa g6m Bien Hoa nong thon va Bien Hoa Ul; tinh Ba Ria - Long Khanh v6'i dja giai nhu thO'i ky tU thang 10/1966 den thang 5/1971.
Thang 6/1973, chinh quyen each m?ng chia tinh Bien Hoa thanh 2 don vi hanh chinh: Thanh ph6 Bien Hoa tren
24
__________ =.:DO'-'-'. N'-'-'-G-'--'NA--'--1 · fi_oo n!i!b O£ttz, Joa
co sci' thi xa Bien Hoa; tinh Bien Hoa nong than, g6m cac huy$n Long Thanh, Nhon Tri:ich, Thong Nhat, Tan Uyen, Vinh CU'u, Ciin Gid.
Thang 10/1973, B9 Chi huy Mien thanh l?p tinh can cu Tan Phu g6m c_ac huy$n Tan Uyen (tinh Bien Hoa nong than), huy$n Dfnh Quan (tinh Ba Ria - Long Khanh), huy$n Dqc L?p (bao g6m vung Bu Chap, Ly Lich) va huy$n Phu Giao (dia ban thw)c tinh Binh Duong ngay nay). Toan tinh c6 27 xa v6'i so dan 22.000 nguai. Hai huy~n Tan Uyen, Phu Giao n§.m tren tryc 19 14, 16 thu(>c vung tranh chap giua chinh quyen each mi:ing va chinh quyen Sai Gon. Ca hai huy~n deu giap v6'i huy$n D(>c L?p, Ci giUa la can cu giai ph6ng.
Tu nam 1973 de'n thang 4/1975, d!a ban Bien Hoa - D6.ng Nai g6m cac don v! hanh chinh sau: tinh Bien Hoa nong than, Bien Hoa do tht, tinh Ba R!a - Long Khanh va tinh Tan Phu.
Nam 1975, sau khi ho~m toan giai ph6ng, Trung uong Cyc thanh l?p cac Ban quan quan cac d!a ban, g6m: tinh Bien Hoa, thanh pho Bien Hoa, tinh Ba R!a - Long Khanh, thanh pho Vung Tau, Linh Tan Phu.
Doi v6'i chinh quyen Sai Gon, nam 1956, da thy'c hi~c CUQC cai each hanh chinh khlip toan mien Nam. Ngay 22/10/1956, chinh quyen Sai Gon ra slic 1$nh so 143 NV d&: "thay d6i d!a gi6'i va ten Do thanh Sai Gon - Chg L6'n cung cac tinh va tinh ly ti:ii Vi~t Nam". Dia gi6'i va d!a danh cac tinh a mien Nam thay d6i nhieu, m9t so tinh m6'i duqc thanh l:;tp.
Ngay 03/01/1957, chinh quyen Sai Gon ra Ngh! dinh thanh l?p don v! hanh chinh tinh Phti6'c Tuy tren eel s&
25
DONG NAI - fi_oc 11&/z (}{lit !loa
hqp nhat 2 tinh Ba Ria va Vung Tau. Tinh lY. PhucS'c Tuy d$t ti;ti Phu6"c Le. Toan tinh c6 6 qu?n, g6m: Chau Thanh, Xuyen M(lc, Long Bien, Dat D6, Vung Tau, Can Gia. Tinh PhuO'c Tuy t6n ti;ti cho den nam 1960 c6 nhUng thay doi ngay 20/3/1958 bai bi:\ qu$n Dat D6 nh$p vao qu?n Long Dien; ngay 29/111959 thanh 1$p qu$n Quang Xuyen tren ca s& phan dat phia B~c qu?n Can GiC1.
Ngay 24/ 4/1957, chinh quyen Sai Gon tach qu?n Xuan L<)c thu(lc dia ban tinh Bien Hoa thanh 1$p tinh Long K.hanh. Tinh Long Khanh g6m 2 qu?n Xuan L(lc, Dinh Quan c6 3 tong Binh Lam Thuqng, Binh Tuy va Ta Lai. Tinh lY. d$t ti;ti thi tran Xuan L(lc.
Ngay 3/5/1957, chinh quyen Sai Gon ra Nghi dinh an dinh cac dcrn vi hanh chinh tinh Bien Hoa, tinh lY. d$t ti;ti thi xa Bien Hoa. Tinh Bien Hoa g6m 4 qu$n: Chau Thanh (qu$n lY. d$t ti;ti Bien Hoa), Tan Uyen (qu?n ly di[tt ti;ti chq Tan Uyen), Di: An qu?n lY. d$t t?i xa An Binh), Long Thanh (qu?n lY. d?t ti;ti xa Phu6"c L(lc). Toan tinh c6 11 t5ng, voi 11 tong: Phu6"c Vinh Thuqng, Long VInh Thuqng, Phuoc VInh Trung, An Phuoc Hi;t, Chanh My Trung, Chanh My Hi;t, Chanh My Thuqng, An Thuy, Long VInh H?, Thanh Tuy Thuqng, Thanh Tuy Hi;t.
Ngay 29/ 6/1957, chinh quyen Sai Gi'm ra Nghi dinh dt m(lt phan dat cua qu?n Dinh Quan tinh Long Khanh chuy~n vao tinh m6"i Binh Tuy (tinh Binh Tuy duqc thanh l?p ngay 20/10/1956 tren ca si'J 2 qu?n Ham Tan, Tanh Linh cua tinh Binh Thu?n hqp v6'i m(lt phan ~d&t cua tinh D6ng Nai Thuqng).
Ngay 21101/1959, chinh quyen Sai Gon thanh l?p tinh Phu6"c Thanh tren ca sa qu?n PM Giao cua tinh Binh DuO"ng, qu?n Tan Uyen thu(lc tinh Bien Hoa va m(lt phan
26
____________ D_O_NG_N_A_I - j_rk !Z&lt tlfht Jcia
dat qu?n Dinh Quan thu(>c tinh Long Khanh. Tinh Phu&c Thanh thu(>c d~ nhat Quan khu, g6m 3 qu?n: Hieu Liem, Tan Uyen va Phu Giao. Tinh Phu&c Thanh t6n t0i cho den nam 1967 thi giai the.
Ngay 09/9/1960, chinh quyen Sai Gon thanh l?p qu?n Nhon Tr0ch (treii c6 sO' dat thu(>c qu?n Long Thanh cua tinh Bien Hoa) va nh?p 2 qu?n Quang Xuyen, Can GiO' (tinh Phu&c Tuy) vao tinh Bien Hoa. Nhu v?y, tinh Bien Hoa c6 6 qu?n g6m: Chau Thanh, Di: An, Long Thanh, Nhcm Tr0ch, Quang Xuyen, C:in Gi<J.
Ngay 2517/1961, chinh quyen Sai Gon ra Sac l~nh, t0m th<Ji nh?p phan dat phia Nam tinh Phu&c Thanh (qu?n Tan Uyen) vao tinh Bien Hoa.
Ngay 10/10/1962, chinh quyen Sai Gon ra Sac l~nh 192, cat t6ng Long Vinh H0 cua qu?n Di: An, tinh Bien Hoa nh?p vao qu?n Thu Due, tl'.nh Gia Dinh.
Ngay 7/3/1963, chinh quyen Sai Gon dBi ten qu?n Chau Thanh thu(>c tinh Bien Hoa thanh qu?n Due Tu. Ngay 22/3/1963, d6i ten qu?n Chau Thanh ra qu?n Due Tu. Thanh l?p qu?n m&i Cong Thanh thu(>c tinh Bien Hoa, qu?n lY. d~t t0i Tan Phu. Nhu v?y, tinh Bien Hoa c6 8 qu?n la: Due Tu, Cong Thanh, Tan Uyen, Di: An, Long Thanh, Nh6n Tr0ch, Quang Xuyen, Can Gi0 (bai b6 ca'.p t5ng).
Ngay 17/11/1965, chinh quyen Sai Gon cat 2 qu?n Quang Xuyen, Can GiO' thu(>c tinh Bien Hoa nh?p ve tinh Gia Dinh. Tinh Bien Hoa con 6 qu?n: Due Tu, Cong Thanh, Tan Uyen, Long Thanh, Nh6n Tri;ich. Tinh Bien Hoa t6n t0i cho de'n thang 4/1975.
Nam 1967, chinh quyen Sai Gon thanh l?p qu?n Ki~m Tan thu(>c tinh Long Khanh. Tinh Long Khanh c6 3 qu?n: Xuan L(>c, Dinh Quan, Ki~m Tan va t6n t0i cho Mn thang 4/1975.
27
7. ThCli ky thO'ng nha't da't nu'dc (1975 - nay)
Thang 0111976, Chinh phi'.1 Cach m?ng Lam thb'i C(mg hOa mien Nam Vi$t Nam thanh l?p tinh Bfmg Nai tren cct s6' sap nh?p cac tinh: Bien Hoa, Ba Ria - Long Khanh, Tan Phu (hai huy$n Tan Dyen va Phu Giao cua tinh Tan Phu d.t chuyen vao t'inh Song Bel. Tinh Bong Nai co thanh pho Bien Hoa, th! xa Yung Tau; cac huy$n Thong Nhat, VInh CU'u, Xuan L(lc, Tan Phu, Long Thanh, Chau Thanh, Long Bat, Xuyen M(lc, Duyen Hai, 1 quan dao, gom 154 phub'ng, xa, th! tran.
Ngay 29/12/1978, Quoc h(li nu'O'c C(mg hoa Xa h(li chu nghia Vi$t Nam, quyet d!nh chuyen huy$n Duyen Hai cua tinh Uong Nai nh?p vao Thanh pho Ho Chi Minh. Tinh Uong Nai con 1 thanh pho, 1 th! xa va 8 huy$n, 1 quan dao.
Ngay 30/5/1979, Quoc h(li nu&c C(mg hOa Xa hQi chu nghia Vi$t Nam quyet d!nh tach th! xa Vilng Tau va xa Long Son thu<?c huy~n Chau Thanh khoi d!a ph?n tinh B6ng Nai thanh l?p U~c khu Vilng Tau - Con Dao. Tinh Uong Nai con 1 thanh pho va 8 huy$n, 1 quan dao, gom 141 phub'ng, xa, th! tran.
Ngay 09/12/1982, H(li dong B(l trui1ng nu6'c C(lng hoa Xa hQi chu nghia Vi$t Nam ra QU so 193, thanh l?p huy~n Trub'ng Sa (toan b9 khu vtfc quan dao Truang Sa - thu(lc huy$n Long Uat). Tinh Uong Nai co 1 thanh pho va 9 huy$n. Tu thang 12, huy$n Trub'ng Sa duqc Quoc hQi chuygn nh?p vao tinh Phu Khanh. Tinh Uong Nai con-l?i 1 thanh pho va 8 huy$n.
Ngay 23/12/1985, H9i dong B9 tru6'ng nu6'c C(>ng hOa Xa h(li chu nghia Vi$t Nam ra QU so 284, thanh l?p Thi xa Vinh An tren ca s6' huy$n Vinh CU'u va 2 Lam trub'ng Hieu
28
___________ B_O_NG_N_A~I -§oc n&:tt odtb ioa
Liem, Ma Da cua huy$n Tan PhU. T!nh Dong Nai c6 1 thanh ph6, 1 thi xa, 7 huy$n, gom 147 phuC1ng, xa, thi tran.
N gay 10/4/1991, H9i dong B9 trucing nu<'1c CHXHCNVN ra QD s6 107, chia huy¢n Xuan L9c thanh 2 huy$n Long Khanh, Xuan L(>c; chia huy$n Tan Phu thanh 2 huy$n Tan Phu, Dinh Quan. -
Ngay 12/811991, Qu6c hQi nu<'1c C(>ng hoa Xa hQi chu nghia Vi$t Nam quyet dinh d.t chuy~n 3 huy$n Chau Thanh, Long Dat, Xuyen M9c ci'1a tinh Dong Nai nh?p vao tinh m<'1i Ba Ria - Vung Tau. Tinh Dong Nai c6 1 thanh ph6, 1 thi xa, 6 huy¢n, gom 119 phuC1ng, xa, thi tran.
Ngay 23/6/1994, Chinh phu nu<'1c CHXHCNVN ra Nghi dinh s6 51, chia huy$n Long Thanh thanh 2 huy¢n: huy¢n Long Thanh va huy¢n Nhcm Tr~ch.
Ngay 29/8/1994, thanh l?p l~i huy$n Vinh Ci'tu tren cef SfJ thi xa Vinh An.
Ngay 21/8/2003, Nghi dinh s6 97/2003/ND - CP cua Chinh phu nuac C(>ng hOa Xa hQi chu nghia Vi$t Nam thanh l?p huy$n Th6ng Nhat, Trang Born tren cef sa chia tach huy¢n Th6ng Nhat truac day, nang huy$n Long Khanh tra thanh Thi xa Long Khanh, thanh l?p huy$n Clim My tren cef SfJ m(lt s6 xa cua huy$n Long Khanh va huy$n Xuan L(>c.
Ngay 05/02/2010, Nghi quyet so 05/NQ - CP cua Chinh phu nu<'1c C9ng hoa Xa hQi chi'1 nghia Vi¢t Nam do Thu tu<'1ng Nguyen Tan Dung ky sap nh?p them b6n xa cua huy$n Long Thanh; gom cac xa An Hoa, Long Hung, Phu<'1c Tan va Tam Phu<'1c nh?p vao thanh pho Bien Hoa.
29
30
""""''" 0...Xl6.s0"'10ni1
Huy.,.,'6
SOn11.Mo
Bia gi<'Ji tlnh D6ng Nai hirn nay (m(>t phdn cua tlnh Bien Hoa tru<'Jc day).
DONG NAI -§_oc wfm omz, Ma
HiQn nay, Dong Nai la dcm vj hanh chinh cap tinh thu(>c mien Dong Nam B9 cua ViQt Nam, nflm (J vj tri 10 22'30" den 10 36' vi B:ic va 107 10' Mn 106 4'15" kinh Dong; la vung dat noi lien git(a Nam B(>, clfc Nam Trung B9 va Nam Tay Nguyen. Tinh Dong Nai c6 diQn tich 5.903,940 km2
, chiem 1,76% <li~n tich w nhien cua ca nt16'c va 25,5% di~n tich W nhien vung Dong Nam B9, gii1 vj tri quan tr~mg trong vung phat trien kinh te tr9ng diem phia Nam cua da.'t nt16'c. ·
Hi~n nay, tinh Dong Nai c6 173 phucmg, xa, thj tra.'n. Trong d6: Thanh pho Bien Hoa (23 phtiO'ng, 07 xa), Thj xa Long K.hanh (06 phuong, 09 xa), huy~n Tan Phu (01 thj tran, 17 xa), huy~n Djnh Quan (01 thj tran, 13 xa), huy~n Xuan L(>c (01 thj tran, 14 xa), huy~n Ca'm My (13 xa), huy~n Long Thanh (01 thj tran, 18 xa), huy~n Nhcm Tr~ch (12 xa), huy~n Thong Nhat (10 xa), huy~n Trang Born (01 thj tra.'n, 16 xa), huy~n VInh Ci'.iu (01 thj tran, 09 xaJ. Ve vj tri dja ly, tinh Dong Nai giap: Phia Dong giap tinh Binh Thu?n, phia Tay giap Thanh pho Ho Chi Minh, phia Tay B:ic giap tinh Binh Duong, Binh Pht16'c, phia Nam giap ti'.nh Ba Rja - Vung Tau, phia B:ic giap tinh Lam Dong.
Ket qua T5ng dieu tra dan s6 va nha (J nam 2009, dan so tinh Dong Nai c6 2.486.154 ngu'O'i; trong d6 c6 1.231.279 nam, 1.254.875 nil. Nhu v?y, tinh Dong Nai c6 clan s6 dong hang thu 5 cua Vi~t Nam, dung hang thu hai trong so cac tinh thanh mien Dong Nam B(>. M?t d9 dan so theo ti I~ 421 ngtiO'i/ km 2 C6 tren 30 thanh phan dan t9c sinh s6ng. NguO'i Kinh chiem so lt<qng nhi~u nh:l't v6'i ti 1$ 92,8% clan so, ke den nguO'i Hoa, Cha-ro, Cham, Nung, M~, Ca ho, X'tieng, Khmer va cac clan t9c anh em khac.
Dong Nai c6 vj tri bet sue quan tr9ng, la clia ngo phia
31
dong Thanh pho H6 Chi Minh - m9t trung tam kinh te lan cua ca phia Nam, noi Nam Trung B9, Nam Tay Nguyen vc1i toan bq vung Bong Nam B(> bO'i cac tuyen giao thong huyet m?ch nhu' quoc 19 lA, quoc 19 51 va tuyen duang silt Thong Nhat... Vi the, B6ng Nai dugc coi nhu la "ban le chien luge" giua ban vung cua cac tinh phia Nam. N6 khong chi c6 vai tro tn:mg yeu trong phat trien kinh te, xa hQi ma con c6 y nghia d~c bi~t ve kinh te ket h9"P an ninh quoc phOng va moi trui'Jng cua vung kinh te tr9ng diem phia Nam.
Ve c<1 cau hanh chinh, B6ng Nai c6 01 thanh pho Bien Hoa, 01 th! xa Long Khanh va 09 huy~n g6m: Ca'm My, Dinh Quan, Long Thanh, Nh<1n Tr?ch, Tan Phu, Th6ng Nhat, Trang Born, Vinh CU'u va Xuan Lqc.
f0n'l
TAI LI¢u THAM KHAo 1. Ban Chap hanh Bang h9 tinh B6ng Nai (1997),
L?ch sil" Ddng C(Jng sdn Vi~t Nam tinh D6ng Nai 1930 - 1995, Nxb B6ng Nai.
2. Ban Chap hanh Bang b9 huy~n Dinh Quan (2006), Lfch szi Dang b(J huy~n D?nh Qucm (1945 - 2005), Nxb B6ng Nai.
3. Ban Chap hanh Bang b9 huy~n Long Thanh (2008), Lfch szi Dang bf) huy~n Long Thanh 1930 - 1975, Nxb T6ng hqp B6ng Nai.
4. Ban Chap hanh Bang b9 Thanh ph6 Bien Hoa, H9i Khoa h9c Lich si'.t B6ng Nai (1999), Ltch sit Dang bq thanh ph6 Bien Hoa (1945 - 2005), Nxb B6ng Nai.
5. Ban Chap hanh Bang b9 Thi xa Long Khanh (2009), L?ch sli Dang bf) Th? xii Long Kh6-nh (1930 - 2007), Nxb B6ng Nai.
32
15. Tu<;1ng th&n Vishnu (Long song D6ng Nai)
Tuqng duqc phat hi~n vao thang 12/1999 t?i long song B6ng Nai (do?n xa Hoa An, thanh .pho' Bien Hoa). Kich thuac t6ng th~ tuqng: cao 1,60m, r9ng 62cm. Tuqng lam b~ng da sa th?ch mau xam xanh, m?t da lang min, vai hinh dang thdn Vishnu tuctng do'i nguyen v~n co 4 tay, da mat hai canh tay truac va mQt ban chan trai. Tuqng duqc tl;lC theo tu the' dung, ddu dQi mu Mukuta hinh chop bat giac co 3 bang trang tri each nhau b~ng nhung duong ranh khuye't sau vao tam. MG trang tri 8 bong hoa hinh Mt thap, o giua co nh1,1y hoa hinh gdn tron t?o cho b6ng hoa co dang ti.fa nhu ng9n thap. Phia duai mu la m9t vanh khan bao kin mai toe phia truOC, 6p vao hai hen va duqc buQC gut (J sau gay.
Khuon m?t tron ngifo, viing tran r9ng thap, net m?t thanh tu. Chan may ngang tlfa nhu duong go nho no'i li~n chinh giua tren so'ng mui va he1i cong d~u v~ hai hen tren miit. MAt dai co hai mi n6i va kMc trong miit, mGi cao thiing, canh no r9ng. Mi~ng r9ng moi day, moi tren kha giin vai mui, moi ng~m W nhien vai ve hi~n diu. Tuqng co ria mep n6i cong len, ham rau quai non khiic chim net mong mo (lam cha'm), c~m hai b?nh va che doi. Hai tai dai ngang vai c~m. 16 tai khoet sau dai hinh long thuy~n da'u ve't cua vi~c deo bong tai.
C6 tuqng cao 3 ngifo, vai tuqng r9ng, nglfc no b1,1ng M triin va ta thlfc, eo nhO, lung diiy d~n. b1,1ng to vtta phai, 16 ro'n tron sau. Phdn than tuqng duqc mai lang, nhi1n nh1,1i, co ve bong bih sang. Xam-po't m?c dai tai tren dftu go'i, ngang lung co thiit dai lung tre1n. Khoa dai lung hinh chu nh~t. Xam-po't duqc quan W phai sang trai. Phia truac xam-p6t c6 giai c9t ddu day xoe ra c6 hinh ria mep, phia duai kh6a giai co hinh hai chie'c mo neo buong thdng dung, chie'c hen ngoai ngAn, chie'c ben trong dai giin b~ng mep duai xam-p6t. Mep tren cua xam-po't kh6ng om sat eo ma hC1i nglta ra.
33
Dt.tc1i xam-pOt dciu gOi hai gb n6i, cAng chan c6 hinh tru thAng tren Ian duai nho, phia sau ong chan co thanh da, ban chan m~p nglin c6 kh:ic m6ng va dung tren b~ chan de'.
Nhin chung phong each tugng Vishnu thu(\c ngM thu~t tugng tron thai Ang Co, giai do?n Ba Phuon the' ky XII - XIII.
16. Chan tr.t<;1ng nil thtin Uma (Long song D6ng Nai)
Chan tugng bil.ng d6ng dugc phat hi~n t?i long song D6ng Nai (cung d!a di~m vdi tugng Vishnu). Kich thudc con l?i cua tugng: cao 66cm, rqng 20cm. Tugng bil.ng d6ng mau den d6 r&ng c6 dang nguai m?c ao choang dai chi con tU d§.u goi tdi ban chan dung tren m?t de' chu nh~t glin li~n vdi chan de' hinh khoi tli
di~n nhO d§.n v~ day. Ban chan tugng m~p ngifo c6 khllc m6ng tron trong rat mum mim, xinh xlin.
GiUa M m?t truck cua de', phia dudi hai ban chan c6 hinh d§.u ho n6i giin len tren m?t de'. D§.u ho chinh di~n, hai si.tng cong ngugc len tU ngoai vao trong. Hai chop cua sling nho cao khOi m?t de'. Chan tu'qng Uma thuqc ngh~ thu4t van h6a Champa, c6 nien di;ti khoang the' ky XIV - XV.
Ngoai nhi1ng tugng tron k~ tren, a D6ng Nai con phat hi~n mqt SO cac phac phU dieu (du'Ctng net Chl,lm tu'ctng doi Cl,ln, khQng ro net) hinh ngu'ai, hinh v~t thieng, hinh vu nu, d§.u tttqng Ph~t ... va mqt vai Linga - Yoni t?i cac d!a di~m phat hi~n va di chi khao c6 hQc niim rai rac trong tinh. Nien dl,li cua cac phU dieu tU khoang the' ky XI de'n the' ky XIII, XIV sau CN. Cac phac phU dieu dttgc che' tac tren da quanh (con gQi la da keo) m~t da s§.n sui c6 chua nhi~u hl,lt soi thl,lch anh kha thO va hl,lt cat Ian, nhi~u ke ha, 16 befog, c6 mau nau do, mau h6~g, slit. Net ch?m tr6 kha thO set, hlnh ch?m chi hi~n !en nhung dttang net Ian.
Linga - Y oni dttgc lam Mng sa th?ch mau xam den va xam tr!'ing, c6 ke't ca'u m!n, rlin cling, ky thu~t d1,1c deo kha chinh xac,
34
g6e e?nh ngay ngiin. Mi}t da biing phAng va duqe mai nh~n. D?e hi~t Linga e6 hlnh dang kha hi~n thi,te, chiee Linga Da Lak e6 le tUng duqe eiim di,tng vao 16 hlnh hiiu d1,1e (J giua h6n nuoe eua Yoni (trong eung di tieh) hqp thanh m(>t v~t thO" thieng di,tng len trong kien true Da Lak (Nam Cat Tien, D6ng Nai). Day la d?ng tha kha ph6 hien trong d?o Hindu vao nhftng the ky sau CN (J
vung Nam Dong Due1ng. Nien d?i eua ehUng thu(>e giai do?n Tien Ang Co (ho?e H~u 6e Eo) khoang the ky XVII - XVIII sau CN. Linga e6 e?nh vuong 97em, day lOem; Yoni eao 66em, duO"ng kinh trung hlnh 30em.
Tu nam 1996 - 2001, nhieu phat hi~n ve s6 luqng Ian d6 g6m va tuqng duoi song D6ng Nai h6 sung eho suu t~p hi~n v~t vl)n h6a th<:ti ky SC1 slt (J D6ng N ai ...
II. M{>t vai nh~n djnh
Cach nay 147 nam, tren da't D6ng Nai nguO"i ta da e6 nhftng phat hi~n khao e6 h9e lien quan den eae nen van minh e6, den eae nha nuoe e6 d?i diiu tien (J mien Nam Vi~t Nam - Nam Dong DucJng. Tu hue phU dieu tuqng thiin Vishnu h~ng sa th?eh e6 bai minh van phia sau khiie ten Hoang ti1 Champa la Nauk Klaun Vijaya (1421 - ?) duqe tlm tha'y nam 1863 eho den hue tuqng Vishnu h§.ng sa th?eh tlm tha'y duoi song D6ng N ai nam 1999 da eung ca'p cho cae nha nghien euu khao e6 hQc va van h6a m9t h9 suu t~p tuc;rng tha eo anh huang sau siie eua van Ma .An D(> tren vung da't nay.
Danh gia qua ngM thu~t dieu khiie tuqng tha (ra't tinh xao va trlnh d(> ehe' tac cao) va nien di;i.i eua ehUng da giup ehung ta nh~n ra di~n m?o eua Van h6a D6ng Nai 15 the' ky diiu Cong nguyen hao g6m eae giai do?n eua Van h6a 6e Eo (phat tri~n ri,te ra (J toan vung d6ng M.ng song Cl'tu Long tU the' ky thu III - VI sau CN), giai do?n phat tri~n nen Van h6a Hi%u Oe Eo (J D6ng
35
Nai (the' ky VI - VIII), giai do?n Van h6a Ang Co sam (the' ky IX - X) va giai do?n Ang Co mu9n (the' ky XII - XV).
B9 st.tu t~p tttc;tng tho cua Hindu giao phat hi¢n a D6ng Nai tuang ling voi ba giai do?n phat tri8'n Van h6a H~u Oc Eo (hay Ti€n Ang Co), Van h6a Ang Co sam va Van h6a Ang Co mu9n.
Trong giai do?n Van h6a Oc Eo phat tri8'n n/c rcr, D6ng Nai duang nhu t?m thai mat di vi tri la ddu du chie'n luqc quan trc;mg nhttang cho st! phat tri8'n tren toan vung d6ng b~ng song CLi'u Long. Biit ddu tlt the' ky VII sau CN, D6ng Nai buoc vao giai do?n moi, noi day dii nhanh ch6ng phat tri8'n n~n van h6a t?i chO tren co sa tie'p noi, ke' thlia n~n Van h6a Oc Eo a chau th5 song CLi'u Long trong di€u ki¢n l!ch sLi' khac trttoc. N~n van h6a nay duqc gQi la n€n Van h6a H~u 6c Eo c6 khOng gian phan b6 r9ng lon g6m trung luu va h? It.tu song D6ng Nai va con triii dai tren mi~n dat phia Dong chau th5 song CLi'u Long. Trong d6, vung Bien Hoa - Long Thanh la m9t trung tam phat tri8'n a h? lttu song D6ng Nai c~n bi8'n; vung Nam Cat Tien la m9t trung tam lon a trung luu - n9i d!a, hqp thanh the' can Mng cho St! t6n t?i va phat tri8'n n~n van h6a nay. N~n van h6a nay c6 vi the' d6i sanh voi Van h6a Ti~n Ang Co tren dat Campuchia - Thai Lan. Vao khoiing the' ky IX sau CN, n6 ddn bie'n mat trttoc' st! phat tri8'n cua n~n van h6a Ang Co a phia Tay va Van h6a Champa a duyen hiii phia Dong.
Hai n~n Van h6a Ang Co, Champa tie'p n6i nhau ldn luqt ma r(mg anh huang cua chung tren dat D6ng Nai ma t~p trung chu ye'u a vung Bien Hoa. d cac vung khac nhat la vung trung luu song D6ng Nai, truy~n th6ng van h6a Ti~n sLi' mu9n bAt ddu Mi ph1,1c tra l?i trong c9ng d6ng cu dan biin d!a ( truy€n th6ng van h6a D?i Lang cua cac dan t9c it nguai Nam Lam D6ng - BAc D6ng Nai) h4u du~ cua cu dan Phu Nam, Oc Eo (?).
Nhu v~y trong khoang 15 the' ky d&u Cong nguyen, Van
36
' ,.. ?
TAI LI~U THAM KHAO
1. Nguy~n Cong Binh, Le Xuan Di~1m, M~c I>ubng, Van h6a va cu dan d6ng bdng song C!lu Long, Nxb. Khoa hQc Xii hQi.
2'. Nguy~n Thua Hy, Tim hie'u Van h6a An FJq, Nxb. Van h6a, Ha Ni;'>i, 1986.
3. I>6 Ba Nghi~p (chu bien), Van h6a khdo co' h<;>c FJ6ng Nai 10 the' ky ddu cong nguyen, So Khoa hQc Cong ngh$ Moi truang tinh I>6ng Nai, Tai li~u Bao tang I>6ng Nai, 1996.
4. Nguy~n Thi Nguy~t, Tuqng Vishnu long song FJ6ng Nai, H6 sC1
hi~n v~t. Bao tang I>6ng Nai, 1999.
5. Nguy~n Thi Nguy~t, Chan tuqng Uma lOng song FJ6ng Nai, H6 sC1 hi~n v~t. Bao tang D6ng Nai, 1999.
6. Nguy~n Thi Nguy~t, Phcit hi?n tuqng dci Vishnu, Th6ng tin D6ng Nai sci 4, 2000.
7. Uy ban Khoa h9c Xa hQi Vi~t Nam, Vi~n Dong Nam A, FJieu khdc Cham, Nxb. Khoa h9c Xii hQi, 1988.
37
GOM CO SONG E>ONG NAI
,., ong E>6ng Nai biit ngu6n tu cao nguyen Langbiang d6
~B'\' ra clia bi@'n Ciin Gia dai 610km, di ngang qua dia ban ~~'. · thanh ph6 Bien Hoa, D6ng Nai (do?n di qua tinh D6ng <~~;./~ Nai dai 220km). Long song E>6ng Nai ngoai vi~c cung
cap thuy san mtac ng9t vung mi~n Dong, mtck sinh ho?t, cat xay dl;fng, thUy di~n con la nai chua iin nhi~u di~u ky di~u lien quan den thanh tl;fU van h6a cua elf dan c6 D6ng Nai hang tram nam trliac. Vao nam 1977, ngli dan da phat hi~n ra m(>t s6 tlfqng da c6, d6 g6m, d6 d6ng a long song D6ng Nai, ma ra nhi~u htiang nghien CUu khoa h<;>c trong va ngoai tinh vi£ n~n van h6a Cb CJ
vung dat nay. E>iiu thang 11 nam 1994, m9t ngli dan d!a phliang tinh ca vat dliqc m(>t s6 d6 g6m khong men thu(>c lo?i hinh binh, hu, ghe ... tliang dcii con nguyen v~n trong khi danh Mt thUy san a song E>6ng Nai do?n Cu lao Rua. Lien tiep trong 4 nam (1994 - 1998), nhftng ngli dan ven song D6ng Nai da tryc vat dtiqc vo s6 d6 gcim cling tliang ung vai lo?i hinh g6m phat hi~n ban diiu nhling phong phu va da d?ng han nhi~u. Cung trong khoang thai gian tren, ca quan chuyen man ph6i hqp vai ngli dan d!a phliang t6 chuc tryc vat, thu tMp va dua v~ kho ca sa bao tang b9 hi¢n v~t g6m 1.141 hi$n v~t, trong d6 c6 1.090 hi~n v~t la d6 g6m g6m du lo?i hinh c6 men, khong men, d6 sanh su va tren 50 hi~n v~t d6 d6ng, da chU yeu dliqc khai thac ticdo?n Cu lao Rua (thanh phci Bien Hoa) den Ben G6 (huy~n Long Thanh).
I. Khao ta su'u t~p cd v~t
1. N6i: 62 hi~n v~t, phiin Jan con nguyen v~n, m(>t s6 bj vcr
38
quanh vanh mi~ng, duqc lam tU dat set pha cat rat phong phu v~ kigu dang, hoa van, ky thu~t che' tac ke't hqp khuon voi ban xoay, ban d~p, hbn ke. Nhin chung da so n6i c6 hinh dang nhu: mi~ng loe, mep tron, thanh mi~ng thAng hol)c hcti lorn, c6 thlit, vai xuoi, b1.,mg hinh du d~t ne1 (J giua hol)c gdn day, day l6i tron. Mau gom khong thudn nhat. Hoa van chu ye'u la ducmg Vl:;lch, dliang an song song,cduang rl:;lCh ciit cheo hinh thoi, hinh 0 tram, mlit cao ... Cao tU 5cm de'n 18cm, mi~ng r(mg tU 7cm de'n 17cm. C6 nien dl:;li khoang the' ky XVII trc1 v~ sau.
2. Nlip d~y: 56 hi~n v~t, chat li~u chU ye'u b~ng dat set nhuy~n pha cat llln mqt it soi nhO mau nau. Ba so con kha nguyen v~n voi nhi~u kich thuoc, ki~u dang khac nhau. Cac nlip d~y duqc tl:;lO dang nl'ta hinh tron d~p; dinh cong phAng, giua c6 num Clim hinh banh tron giua lorn. Vanh mi~ng khum vao trong, mep ve tron. Ml)t ngoai gom c6 mau xam den, mau gl:;lch; ml)t gom phia trong thuang c6 mau nhl:;lt hctn. Hdu he't cac nlip d~u M m()c, khong trang tri hoa van. Chi~u cao tU l,2cm de'n l lcm; duang kinh mi¢ng r()ng tU 7 ,5cm de'n 25cm. Nien dl:;li khoang the' ky XVI - XVII ho~c mu()n hctn. D~c bi~t, c6 4 hi¢n v~t duqc xac djnh nien dl:;li Set Angco Mn khoang the' ky IX - X.
3. Au: 17 hi~n v~t, duqc lam tU dat set l9c ky, tl:;lO dang b~ng ban xoay. Dang thon cao, can doi. Mi~ng hcti khum, c6 ga mep mong. Than r()ng phia tren mi~ng, xien tum ddn xuong day. Chan de' mong hcti loe choai ra ngoai. Duqc phu men rl:;ln mau vang nhl:;lt ho~c xanh 11:1c. C6 chi~u cao 5,4cm de'n 19cm; mi~ng r()ng tU 5,6cm de'n 15cm. Nien dl:;li gdn gui voi truy~n thong gom Ang Co giai dol:;ln tU the' ky XII - XIII.
4. Coi: 154 hi¢n v~t, chie'm so luqng lon trong b() sliu t~p voi nhi~u kigu dang khlic nhau nhung nhin chung d~u c6 xlictng gom mjn, chlic, di? day Ion, tho n~ng. Che' tac bdng ban xoay ke't hqp voi dai cuqn c6 st,( tu sl'ta bdng tay. Coi c6 mi¢ng rqng, mep tren rqng bAng ngang ho~c hcti I6i xien vao trong. Than hcti l6i
39
nh9n a g§.n mi~ng, phia dt.toi thu dfin v~ day. Long coi sau trung, xt.tcmg gom c6 mau nau gi;ich, Mng gi;ich, xam, xam triing hai nga h6ng. Chi~u cao tU 6cm den 15, lcm; mi~ng r9ng 10,Scm den 24,Scm. Ni@n di;ii khoang the ky XVI - XVII, m9t so c6 nien di;ii° mu9n hem khoang the ky XVIII - XIX.
5. Bat: 39 hi~n v?t, cha"t li~u da"t set nhOy~n pha cat h1n it soi nhO mau nau thlim. Mi~ng r9ng, mep mi~ng he ra ngoai. Vanh mi~ng phAng, h6ng b§.u trbn d§.n v~ phia day. De bAng, m?t de phia ngoai cong vong len. Gorn duqc nung a nhi~t d9 kha cao, xucmg gom cling. Kich tht.tO'c cao tU 5,2 de'n 9,7cm; mi~ng r9ng tU 10,lcm Mn 21cm. Nien di;ii khoang the' ky XVI - XVII.
6. Trach: 22 hi~n v?t, duqc lam tU dat set pha cat min ho?c thO, che' tac bAng ban xoay ho?c bilng khuon va bAng tay. Dang can dOi (m9t so c6 dang thO). Mi~ng loe, c6 uon cong, vai xuoi, b1,mg 16i d~t- nh9n a gfin day. E>t.tqc trang tri van d4p, khiic vi;ich thanh nhung dt.tcrng song song dan xen nhau. Trach la m9t loi;ti d6 dt,tng c6 kich tht.tO'c nho. Chi~u cao tU 3cm de'n 8,6cm; mi~ng r9ng tU 9cm den 13 cm. Nien d~i giUa the' ky XVII.
7. Ch?u: 1 7 hi~n v?t, chat li~u dat set pha cat thO, lam bAng ban xoay, d9 nung kha cao (g§.n nht.t sanh). E>a so than ch~u xien vat ho?c thAng dung, day Mng. Rieng mep mi~ng co khac nhau: c6 loi;ii mi~ng khum, mep phAng; c6 loi;ii mi~ng thAng dling, mep be ngang. E>t.tqc trang tri cac dt.tb'ng chi chim. Cao tU 4,7cm den 14 cm; mi~ng r9ng tU 16cm den 43cm. Nien di;ii khoang the ky XVII v~ sau.
8. Am c6 quai: 31 hi~n v?t, duqc lam tU dat set min c6 pha it cat, d9 nung cao, xt.tang gom co mau nau
0
do, Mng, nau, xam. Che tac bAng ban xoay. C6 quai gdn a IDQt hen than doi xung vO'i vbi. Mi~ng dling, tha"p; mep mi~ng vo tron ho?c phAng; c6 ngiin, than no a phdn tren va thu ddn v~ day. Day bling. Mi~ng voi xien dung. Toan than dg mQc. Co chi~u cao tU 7 ,2cm de'n 14,5cm;
40
mi~ng r9ng tU 5,2cm de'n 9,3cm. Nien di;ti khoang the' ky XVII­ XVIII.
9. Blnh voi: 31 hi~n v~t, cha"t li~u thUQC loi;ti set min, dQ nung cao, d.n. Than lam bling ban xoay, quai lam bling tay. Than hlnh cdu, vai nc1 tron, b1,mg thu dfo xu6ng duai. Day b~ng, m9t s6 c6 chan de' tha"p dung ho~c choai ra ngoai. Men duqc phU tU tren vanh mi~ng xu6ng toan than, de' d~ mQC. V Oi CaC hoa van khAc vi;tch, hoa van dAp n6i g6m cha"m dai, o tram, ga"p khuc tam giac, vi;tch song song, hinh hoa la, canh sen ... Chi~u cao tU 5,4cm de'n 14,lcm. Nien di;ti khoang the' ky XVI - XVII, m9t s6 thu9c the' ky tU XVIII- XIX.
10. Ong nh6: 41 hi~n v~t, lam bling da"t set pha cat min, c6 mc?t it pha cat thO. Che' tac Mng ban xoay, xucmg g6m d~u d~n. thucrng c6 mau h6ng, nau do, nau den, nau vang, vang slim ... mi~ng loe xien, r9ng, vanh mi~ng be ngang b1,mg nc1 hinh cdu d~t ho~c hinh ban cdu. Day phil.ng ho~c 16i nh~. Cao tU ll,5cm Mn 24cm; mi~ng r(mg tU 10,7cm de'n 19,Scm. Nien di;ti khoang the' ky XVI - XVII.
11. Le;>: 133 hi~n v~t, khac bi~t v~ hinh dang ca"u tl;J.o va trinh d9 ky thu~t che' tac. Duqc lam bling da"t set nhuy~n c6 llin cat va nhi~u hl;lt soi nhO. G6m min, chilc c6 mau nau, nau sftm ho~c vang slim, gl;J.ch vang. Che' tac theo 16i dai cu(>n ke' hqp ban xoay. C6 dang thon cao, mi~ng loe r(>ng, mep mi$ng day duqc ve tron. Than nc1 r(>ng ngang duai vanh mi$ng, xien nhO ddn xu6ng day. Day Mng (khoang 30 hi~n v~t vanh mi~ng khum vao trong). Lol;J.i Ian c6 kich thuac cao tU 13,5cm den 14,2cm; mi~ng r(>ng 8,8cm de'n 10,2cm. Nien dl;li khoang the' ky XVI - XVII.
12. Dia den - chan den: 53 hi~n v~t. phdn lan khOng con nguyen v~n. cha"t li~u la da"t set min, lam bling ban xoay ke't hqp dai cu(ln, d(l nung cao. G6m ba b9 ph~n hqp thanh: phia tren la dia den c6 dang m(lt bat nhO, tha"p, mi~ng loe ngang ho~c khum;
41
c6 uon cong, b1,mg na tron a phdn tren, thu hE;!p dfin ve phia du6'i; day biing. Dia den gfo vai chan tn,i, chan tr1:1 h~p phia tren na r(mg ve phia dt.tai, khOng trang tri hoa van. M~t gom mau h6ng gi;i.ch, nau nhi;i.t, nau sam. Chieu cao tu 2,7cm de'n 27,5cm. Nien di;i.i khoang the ky XVI - XVII.
13. Binh con ti~n: 70 hi~n v~t, cha't li~u lam biing da't set min, lam bling ban xoay, c6 d(> nung cao, xuang rAn chAc, c6 mau xam, xam h6ng, nau do. Dang hinh can doi, mi~ng c6 ga mep nh<;m sAc. Than tlfa hinh con ti~n ho~c hinh Ian can. Phfin Ian cac chan de duqc ti;i.o thanh Mi nhieu tdng hE;!p tren r(>ng duai day bling. Tren than va vai trang tri hoa van khAc vi;i.ch d11C:1ng chi chim, van cham dai hinh xuang ca ho~c nhung duang song song thAng hay uon hlnh chu s o tram. Cao w 8,3cm Mn 53cm. Nien di;i.i thu(>c giai doi;i.n Angco, the ky XII - XIII.
14. Vo c6 quai (ho~c tai): 30 hi~n v~t, duqc lam bling dat set min ho~c thO, ky thu~t che tac bling ban xoay. Mi~ng r(>ng, mep mi~ng day cong tron; vai xuoi; b1,mg na hoi I6i thu dfin ve day; m~t day hoi lorn ho~c bling. Than c6 phu 16'p men mong mau xam, nau xam, nau tim. Hoa van ke khuon nhi;i.c, u6n luqn hlnh Ian s6ng. Cao tU 8,5cm Mn 41,6cm; mi~ng r(>ng tU 7,5cm den 19,3cm. Nien di;i.i khoang the ky XVI - XVII.
15. Vo khOng quai: 97 hi~n v~t, loi;i.i nay so luqng kha nhieu. Chat li~u. mau sAc kha phuc ti;i.p, nhieu kich ca, ki~u dang. Duqc chia thanh hai loi;i.i Ian:
- Lo~i c6 dQ nung cao, xuang cMc, mi~ng h~p. Cha't li~u dat set min ho~c thO. Lam bling ban xoay. Dang can d6i, than na tron, vai khum nh~. day biing ho~c hai lorn. Tren vai thuang trang tri hoa van. duang chi nlim ngang. Hfiu het khOng trang men.
- Lo~i c6 d(> nung ra't cao, xuang nfo cung vai nhling chiec VO di;i.ng nho nhiin, deu; mi~ng loe nh~. c6 ngiin, vai no rong,
42
b1,mg 16i trcm a glin vai duai thu h~p, day biing nho. Tren vai trang tri nhung ducrng r?ch song song each d~u nhau, van V?ch song nuac, van cham dai. Phlin Ian M m(>c, m(>t so it trang men mau n§.u den, reu, xam. Kich thuac cao tU 3cm den 28,5cm; mi~ng r(>ng 3cm den 14,Scm.
Nien d?i cua ca hai lo?i khoang the ky XII - XIII va the ky XVII- XVIII.
16. Kendy: 10 hi~n v~t, chat li~u dat set mjn, lam biing ban xoay, d9 nung cao. Than c6 dang hinh du d~p na trcm Ian nhat a khoang giUa byng. Chan de choai thap, mi~ng hai loe. Toan than duqc phu men nhung da bi tr6c. Cao tU 5,4cm Mn 22cm. Mi~ng r(>ng tU 1,9cm den 15cm. Nien d?i the ky XII - XIII, dl)c bi~t c6 hai hi~n v~t nien d?i rat sam tU the ky I - VIII.
17. Hu: 42 hi~n v?t, chat li~u dat set pha cat c6 lfo it soi nhO. Buqc t?o dang biing ban xoay. Dang thap, tron. Mi~ng hai h~p; c6 thap, dung loe v~ phia mep mi~ng ; mep mi~ng ve mong, cong tron. Vai cong hai xien, hOng na r(mg a giua thon h~p dlln xuong day. Bay bAng hai 16i vong len tren. Cao tU 5,8cm den 14cm; mi~ng r(mg tU 4,8cm den 8,5cm. Nien d?i khoang the ky XVI - XVII.
18. Chum - che: 8 hi~n v?t, chat li~u dat set pha cat tho, che tac Mng ban xoay, c6 d<? nung cao. Dang thon cao, mi~ng nhO loe xien, c6 thap, vai na tron, byng na phia tren thu xien dlln v~ day, day biing. Trang tri cac dticrng chi n6i, chim, nhung bang hinh canh hoa. Chi~u cao tU 28cm den 7 4cm, mi~ng r<)ng tU
10,3cm Mn 32cm. Nien d?i khoang the ky XII - XIII.
19. Cac kifo binh khac: 23 hi~n v?t, chat li~u dat cat mjn, che tac bil.ng ban xoay, g6m cac lo?i:
- Binh nh<;m day: 5 hi~n v?t. Nien d?i khoang the ky IX - x.
43
- Binh c6 nho mi~ng h~p: 10 hi~n v~t. Nien d?i khoiing the ky IX- X.
- Binh chop day Mng:. 5 hi~n v~t. Nien d?i khoiing the ky XII - XIII.
- Binh hinh du day 16i tron: 3 hi~n v~t. Nien d?i khoiing the ky XII - XIII.
Ngoai nhung lo?i hinh kg tren, trong b9 suu t4p con c6 m<)t so hi~n v~t khac nhu: sieu, to su, dia su, hQp... c6 nien d?i khoiing the' ky XVII- XVIII v~ sau.
II. M{>t vai nh~n djnh
1. Suu t4p gom long song D6ng Nai la suu t?p hi~n v~t phong phU, da d?ng v~ lo?i hinh, kigu dang va cong d1,mg. San phllm v6'i hon 30 chUng lo?i va hang ch1,1c kifo dang g6m:
- Lo?i hinh sinh ho?t gia dinh nhu: n6i, a'm, sieu (dung M dun na'.'u); chen, to, dia, binh voi, 6ng nh6 (dung M an uong); binh, hu, ghe, vo, chum, ch~u, che (d6 dl,l'ng).
- Lo?i hinh sinh ho?t tho cung ton giao nhu: binh con ti~n, au, hQp c6 nli:p d~y, binh lan chan de cao (khii nang dl,l'ng tro hoa tang); dclu tugng (tugng tho ho~c d6 tuy tang ... ); chan den, bat nhang (sinh ho?t, tho cung ... ).
2. Day la suu t~p gom mang phong each siin xua'.'t ra't khac nhau nhu:
- Truy~n thong gom ti~n Ang Co - Ang Co g6m ba giai do?n:
+ Giai do?n ti~n Ang Co (hay h~u 6c Eo): tieu bi~u la cac lo?i binh c6 voi (kendy). Nien d:;ii khoang the ky VII - VIII.
+ Giai do?n so Ang Co (con g9i la Kulen): gctm cac lo?i
44
blnh c6 nhO mu~ng h~p, c6 n:ip di%y, hQp, au, blnh day nhi;m (chai). Nien d?i khoang the ky IX - X.
+ Giai do?n Ang _Co (hi~n vi%t chiem s6 h.tgng kha nhi~u): gom cac lo?i d?.c trlfng nhu: chum, blnh c6 voi, binh con ti~n, binh hinh chop day bfing, binh qua Mu day l&i tron, vo. Nien d?i khoang the' ky XII - XIII.
- Ti%p hqp gfiii. gui voi truy~n th6ng g6m Ang Co: gom cac lo?i trach, au, 19, c6i. Nien d?i khoang the' ky VIL
- -Truy~n th6ng g6m su Trung Qu6c: bao gom nhi1ng san phifm du nhi%p va ca nhung san pham siin xuat t?i ch8 nhung ky thui%t va ki@u dang duqc mo phOng theo do g6m SU Trung Hoa nhu: den- chan den the ky XVII duqc ct! dan t?i ch8 phOng theo do g6m su Hoa thai cu6i Minh d§.u Thanh; a'm c6 quai voi hinh tr1,1 th~ng gAn chech phong theo do su thai Khang Hy the ky XVII - XVIII; vo c6 quai, lu huang (bat nhang) phOng theo thCti Minh Gia Tinh the ky XVI.
- Truy~n tho'ng go'm D?i Vi~t: xuat xu a mi~n B:ic va mi~n Trung Vi~t Nam voi hai chUng lo?i dl\ic trung la: noi va binh voi chie'm so' lugng dang kg trong b(l suu t~p. Nien d?i khoiing the ky XVII - XVIII.
- G6m Nam bq g§.n gih voi g6m Trung Hoa: san xua't a vung da't Nam b9 dugc cai tien cho phU hqp voi thi hieu cua nguC1i sli d1,1ng, do v~y, vua mang tinh ban dia, vua c6 tinh truy~n th6ng cua Trung Hoa nhu: coi, ghe 6ng, bat, nAp di%y. Nien d?i the' ky XVI - XVII va XVII - XIX.
3. Xua't xl1 cua suu t~p go'm long song va ca c6 v~t da, d6ng, ro rang kha phuc t?P· San phifm mang phong c~ch siin xua'.t khac nhau, nien d?i ding khac nhau va chiic ch:in chu nhan cua chung cung la nhung tqc nguoi khac nhau. Vi~c phat hi~n va thu th~p m9t b9 suu t~p Ian g6m c6 a long song Dong Nai trong ph?m vi
45
tU cu lao Rua den Ben G6 gqi cho chung ta suy doan den mqt cang thi c6 a Bien Hoa va b9 su'u t~p c6 v~t tren la hang h6a bi chlm dcim tren dt.tang It.tu chuyen tren song. Ty I~ gom nguyen v~n khoang 1/3 b9 st.tu t~p, da so blnh c6 mi~ng loe bi be mi~ng, binh voi Mu het bi gay quai; chi m(lt so ghe dt.1ng lo?i sanh, n6i, coi va blnh mi~ng tum la con nguyen va mai.
Cac nha khao c6 hQc thuqc Vi~n Khoa hQc xa h(li Yung Nam b9 cho ding cang c6 Bien Hoa c6 the da trai qua hai thai ky Ian:
+ Thai ky thu nhat: c6 the ton t?i tU khoang the' ky VI - VII den XII - XIII thai ky cua van h6a Ang Co phat trien rt,tc ra. Vi v~y, nhii'ng san phifm cua thai ky nay phlln Ian la nhii'ng do dung trong sinh ho?t ton giao c6 chat lt.tqng cao, duqc che tac cdn th~n, m(lt so c6 trang tri hoa van.
+ Thai ky thu hai: tuang ung vai cang th! Cu lao Pho phat trien m?nh vao khoang thai gian tU the ky XVI - XVIII. Nhung san phifm cua thai ky nay chu yeu la do dung trong sinh ho?t thuang ngay d6 Ia do gia dyng. San phifm gom thuC:tng thO, day va it trang tri hoa van. Tu rat lau, vung da't Cu lao Pho da ti.tng c6 m~t con nguai den sinh song. Muoi the ky dliu cong nguyen, da't Dong Nai da dung hqp cac n~n van h6a cua cu' dan Phu Nam, Chan L?P va Champa. Theo Tdn Rieu Thu~n: ngay xtta tren R?ch Lo Gorn a Cu lao Ph6 c6 puk (x6m) ngttC:ti Cham san xua't cac lo?i ghe, lu, hG, ng6i, tra, trach, om ... Cu6i the ky XVI, nguC:ti Vi~t den khai pha va cu tru a vung da't nay. The ky XVII, nguai Hoa theo Tdn Thuqng Xuyen vao sinh ca l~p nghi~p ... Dai s6ng cua Cu' dan Cu lao Ph6 vai nhi~u nganh ngh_f;·ho?t d(lng giao It.tu buon ban, trao doi hang h6a, siin v~t slim wit khien nai day sam tra nen do hQL Tac gia Trinh Hoai Due da mieu ta v~ m(lt cang D?i Ph6 - Tnfo Bien trong Gia B?nh Thanh thong chi (nam 1820) va chung to day Ia m9t cang Ian c6 quan M giao thucmg r(lng rai vai vung chau th6 song Cliu Long, vung dilt duyen hai
46
Tay Nam va ca Nam A ...
Trong sttu ti%p gom long song c6 nhieu lo?i hinh thui;>c gom Vi~t, Hoa, Cham nien d?i tttcmg t1ng voi thai ky phat trign cua Cu lao Pho. Song nhi1ng dau tich gom con l?i a R?ch Lo Gorn, Cu lao Pho cho toi nay qua nhieu dqt nghien cuu, dieu tra va khao sat cua cac nha khao cc> h<;>c c6 nhieu cu li~u nhat ve truyen thong cua gom D?i Yi~t (Trung bi;>) va gom Vi~t goc Hoa (phOng theo gom Trung Quoc) da dttqc san xuat n<1i day. Khao sat cua Tr~n Anh Dung va TS. Ha Van Cifn (Vi~n Khao c6 h<;>c Vi~t Nam) thang 1/2001 da tim thay dau ve't cua nen lo nung gom cua nguai Vi~t cung nhung san phftm gom nguyen v~n nhu ghe dung, binh voi (cung lo?i voi gom long song) va ca manh bao nung sanh hoan toan ttf<Jng ung voi kigu lo va san pha:m cua khu lo gom My Xuyen (xa Phong Hoa, huy~n Phong Dien, Thua Thien Hue' khai qui%t nam 1993) c6 nien d?i the' ky XVII - XVIII. Lo
. gom a R?ch Lo Gorn chi san xuat gom sanh da nau, xam nh?t, xam den, chat li~u set t?p, pha cat nhQ, mi%t dQ cat trong Xl1<1ng it. Nhu vi%y, trong xuat XU cua gom long song c6 san phifm cua gom D?i Vi~t duqc nhung thq gom mien Trung di cu li%p nghi~p de'n Cu lao Pho the' ky XVI - XVII buoc dau c6 c<1 sa.
Sttu ti%p gom long song thlfc slf la mi;>t kho tang c6 vi%t vo gia, la Mng chung hUng h6n cho. truyen th6ng lam g6m lau dai cua cu dan D6ng Nai. Bi;> hi~n vi%t giup cho gioi nghien cuu khoa hQC nhung CU li~u quan tr9ng Ve m(>t nen van minh Ccl ltiu VlfC song D6ng Nai thai ky S<1 su Mn ci%n d?i c~n duqc kham pha bao t6n. D?c bi~t, vai tro quan tr9ng cua song D6ng Nai trong d6 c6 cang c6 Bien Hoa n<1i giao luu hang h6a dia phtt<1ng va cac nttac trong vung vao nhi~u the ky truoc day.
47
... " . TAI LI~U THAM KHAO
1. Le Xuan Di~m, Bui Chi Hoang va Nguy~n Van Long, Buac ddu giam dtnh suu tqp d6 co' thu thqp tit ·zong song FJ6ng Nai, Tu li~u Bao tang D6ng Nai, 1995.
2. Tran Anh Dung, Ha Van C§'n, Bao cao di~u tra- tham sat khdo co' h9c a m¢t so' tlnh mi&n Dong Nam b¢ nam 2000 - 2001, Tu li~u cua Nguy~n Thi Nguy~t, 2001.
3. Triin Hieu Thu~n. C6 m¢t dai so'ng go'm a Bien Hoa, T~p chi Van h6a ngM thu~t so 155, 1997.
48
VAN HOA CAC DAN TOC BAN DIA • •
VAN H6A DONG NAM.A QUA DOI S6NG cAc DAN TQC BAN DIA DONG NAI
rr .. ·· ~ an ~6a '~OJ!~, Na~ A bao g6m van h6a c~a c~: ~~n t~c • \~~ thu9c cac quoc gia trong khu vJ!c. Ngay tu tha1 tien su, ~.,,J cac cu dan tren da't nuoc Vi~t Nam dii c6 nhf!ng m6i ~~J quan M va giao luu ra't r<;mg voi the gioi ben ngoai. Cac
bling chung v~ khao c6 hQc ti~n sli' va sa sli' Vi~t Nam da chling minh n~n van h6a Hoa Blnh - Biic San tU Vi~t Nam dii vugt bi~n khai Mn voi cac dao thu(>c Thai Blnh Duang. Ta't nhien, van h6a Vi~t Nam kh6ng th~ khong c6 moi quan h~, giao luu vai van h6a cac nuoc Dong Nam A. d tUng khu vJ!c, tUng dia phuang · van h6a cac Cti dan ban dia luon CO Slf anh htiong qua li;ti Cua van h6a Dong Nam A.
I. Vai net v~ cac dan t9c ban dja D6ng Nai
D6ng Nai la m(>t tinh thu(>c mi~n Dong Nam bi;> nai c6 nhi~u c(>ng d6ng cu dan sinh s6ng. Thai ky ti~n sli', vung da"t D6ng N ai la m(>t trong nhung trung tam van h6a d6 da cua Nam bi;> tUng dugc m~nh danh la van h6a D6ng Nai. Thai ky sa sl't, da't D6ng Nai li;ti la m(>t trong nhung nai c6 nhi~u di tich kien true c6 tan du cua n~n Van h6a 6c Eo ma chu nhan cua n6 la cac cu dan c6 Phu Nam c6 iinh hu0ng mi;tnh me cua van h6a Dong Nam A. The ky XVI - XVII, nguai Vi~t vao khai kha':n vung da"t D6ng Nai la dja d§.u cua Nam bl) luc ba"y gia. Ngoai nguai Vi~t, cu dan 0 D6ng Nai con c6 cac dan t(>c it nguai ban dia nhu: Charo, Mi;t, Stieng, Caho ... ia h~u du~ cua cac cu dan c6 mang d~m dau a"n van h6a Dong Nam A.
Trong s6 cac dan t<)c biin dia, dang k~ v§.n la nguai Charo
51
s6ng t~p trung dong dao a d!a ban tinh .E>6ng Nai. Tqc ngubi Charo thu<?c nh6m lo~.i hinh nhan chung Anhdonedieng, v~ m~t ngon ngu, thuqc ngu h¢ Mon - Khame, dong Nam A, chua c6 cha viet rieng cua dan tqc minh.
Ngubi Charo duqc gQi biing nhi~u ten khac nhau nhu: Ro, To, Xop (Coop), hay Da Ro ... Ngubi Charo tt,t gQi minh la Chrau Jro vai nghia: Chrau/ ngubi, Jro/ ten bi? tqc. Ngubi Charo c6 cac hQ thubng g~p nhu: I>i~u, Th6, Tong, Lam, Bao, Ly, Duang, Mai, H6ng ...
Theo th6ng ke dan s6 ngay 1/4/1999 tren dia ban .E>6ng Nai, dan s6 Charo c6 khoang 11.000.000 ngubi (dung hang thu 3/ 40 dan tqc sinh s6ng a dia phuang); s6ng t~p trung chU ye'u t?i cac ap Ly Lich, xa PM Ly, huy¢n Vinh Cliu; xa Tue Trling, huy¢n Dinh Quan; xa Xuan Vinh, xa Xuan Binh huy¢n Long Khanh; ap Trung San, xa Xuan Truong; ap Binh Hoa, xa Xuan Phu; xa Xuan Th9 ... huy¢n Xuan Lqc; xa Phuac Binh, huy~n Long Thanh va mqt s6 hQ s6ng rai rac a huy¢n Th6ng Nhat.
N gubi M? duqc gQi biing nhi~u ten khac nhau nhu: Chau M?, Che M?, M? Ngan, M? X9p, M? To, M? Krung, M? Xre, M? Hoang. HQ s6ng t~p trung t?i cac xa Ta Lai, huy¢n Tan Phu; ;xa Hi¢p Nghia, huy¢n Dinh Quan.
Ngubi Stieng con c6 ten gQi la Xa .Dieng, s6ng t~p trung t?i xa Ta Lai, huy¢n Tan Phu~ mqt s6 khac song a ap 4, xa Xuan Hling, huy¢n Xuan Lqc.
II. Van h6a cac dan t9c ban dja
Xet v~ m~t van h6a, cac dan tqc Charo, M?, Stieng a .E>6ng Nai d~u c6 nhung d~c tning van hoa v~ v~t chat va tinh thiin mang anh huang cua van h6a .Dong Nam A. Nhung diitc trling van h6a d6 dttqc bi€u hi~n c1,1 th€ qua cac m~t nhtt:
52
1. D<1i s6ng kinh te'
Doi s6ng van h6a v~t cha"t cua cac dan t(lc ban clta bao g6m cac hoi;tt d(lng san xua"t nong nghi~p dl,fa tren phu<1ng thiJc "an cay rung, u6ng nuac troi", canh tac du canh du cu, tren nuang dy. Nguoi Charo, Mi;t, Stieng dinh cu tren cac vung rung nui trung du a D6ng Nai. Elia ban cua hQ thuong a tren nhung suon d6i hol}c a sau tron.g rung nui. Doi s6ng l~ thuqc vao thien nhien.
Cong cy san xua"t nong nghi~p vai cac lo~i cha gi;tc, riu, gl!i, cu6c cao co; v~t dyng sinh hoi;tt nhu: chay c6i gia g~o; cong cy ngh~ d~t, ngM dan lat; cong cy san Mt g6m c6 na, ten, My thU rung ... Ng11oi Charo chuyen lam rily tren nuang d6i, dao cu chyp. N g11oi Mi;t va Stieng n6i tie'ng vai ngM tr6ng bong d~t vai va rem cong cy, vu khi.
Tu thang Ba am !ich, nglioi ta Mt ddu d6n cay rung, X~C co M lam rily. Nhi@u ba con tin rilng, ne'u dQn si;tch riiy xong truac rilm thang ba thi dy se it co va dugc mua. Sau nhung tr~n mua giong ddu mua nli'a cu6i thang ba am lich, h9 Mt ddu gieo gi6ng ti'.a hi;tt. Dan ong cfim hai cay ch9c 16 ddu nh9n dai khoang 2m di tn.tac, nguoi phy nu di sau cdm 6ng bo hi;tt. Ong tia bilng do~n 16 o hol}c m1a dl,fng hi;tt gi6ng. Khi ti'.a h~t, nguai phy nu d6c h~t ra ban tay tha ti! do d<? 2 - 3 hi;tt vao tUng 16 r6i dm 6ng tia g~t la"p da"t l~i.
Theo t;%p quan, ba con ti'.a h~t riiy cu xong mai de'n riiy mai. Cach lam nay, c6 ca sa khoa hQc: riiy mai tuy tia sau nhting vi mau mo h<1n nen cay tr6ng viln phat tri~n kip v(fi cay tia truCtc. Tren manh da"t riiy, ba con tr6ng nhi@u lo~i nhu: blip, d~u van, di%u r6ng, ml.tap... d' ngoai cung; tr6ng khoai mi ben trong va trong cling (tlic a giua) nguoi ta tia lua va me xen vd'i Mp.
Ngay nay, nhi~u ba con bie't tr6ng lua nuac va thanh th~o ky thui%t (cham s6c lua va b6n phan) nhu nguoi Vi~t. Nhling nai c6 sKn nuac, hQ c6 th€ lam hai vy m(lt nam (dong xuan va he
53
thu). Ruqng lua nuac cho nang suat cao hem h~n lua r~y. nang suat cao va 6n dinh, tham canh t6t c6 thg d?t 4 tan/vi,ifha.
Vi~c hai luqm rau rung, nam, mang, cu va qua rung la ngu6n thu nh~p ph1,1 cua nhi~u gia dinh. Nguai ta hai ta't ca cac lo?i cay c6 tM an duqc trong d6 c6 dQt may non c6 vi dfog la thanh ph~n khOng thg thieu duqc trong m6n canh b6i truy~n th6ng cua nguai Charo. M6n canh b6i nau vai thit rUn.g (cheo, khi, nai, huau) phai kh6 nem sa, at, mAm, mu6i .... Hay m6n canh la hep nau vdi g?O te gia bqt tu'Ong ttf nhu' m6n sup ...
Xva kia, ba con thuang di san t~p th~ bAng ten, na, ho~c danh b~y. Ngay nay ba con di san ca nhan ph6 bien hon. Con thu bi Mn h? duqc chia cho bacon, h9 hang. Neu la thU Ian nhu: trau, bO rltng, min ... thi ca lang, soc, palay nau nuang an u6ng ca tu~n li~n. MQi nguai say sua ca hat, nhay mua vui ve. Ai san duqc thu cilng d~u cling Yang Bri (Th~n rUn.g) M cam an rUn.g cho h9 cai an. Ham rang thu rung (cheo, s6c, vuqn, khi, m~n. ch6n, nai, heo rl!ng ... ) duqc nguai di san phai kh6, treo thanh day tren xa nha M danh dau thanh tich di san gioi cua h9 (thuang thay a gia dinh nguai Charo). Ngay nay, vi~c di san thU rl!ng chi la ngu6n thu ph1,1 that thuang a vai ncri con chim vii thu rl!ng.
2. Cdu true gia dinh - xa h(.>i
Nguai Charo gQi lang la patay, dublay; nguai M? gQi la bOn; nguai Stieng gQi la soc, bOn, bu ... la don vi hanh chinh cua mqt t~p hqp gia dinh cling dong hQ, ho?c vai tqc xen ke. Ranh gidi lang kh6ng ro r~t. g6m vai nha san dai (sau nay la vai ch1,1c nha san nhO) a cling mqt dia di~m cu tru. Xua kia dung d~u m6i nha dai c6 vi trucrng h9 hay tqc trucrng gQi la ong dliu nhang - voh yang va (nguai Charo), chau doong (nguai M?), tom yau (nguai Stieng) ho?c vi gia lang hay h9i d6ng gia lang c6 quy~n hanh giai quyet cac vi~c trong trong mc?t lang, palay, bOn, soc ...
54
Day la nhung nguai gia c6 uy tin, nhi~u kinh nghi~m duc;tc mQi nguai trong lang tin nhi~m va tuan ph1,1c. Cac vi nay thuang c6 nhi~u tai san nhu: trau, che, defog la ... la nhung thu c6 gia ttj kinh te ca·o la do'i tuqng duc;tc lang dua ra ngii gia quy doi d~ thuang hay ph?t v? ...
TruO'c day M tho'ng nha dai con t6n t?i thi quy@n quan ly thu9c v@ nguCli ph1,1·nl!. Nguai m~. nguCli vc;t c6 quy~n quyet dinh mQi vi~c trong nha. Con gai duc;tc quy tr9ng han con trai, con trai la'y vc;t thi a r~ trong nha co gai. Cung theo d6, vai c~u (anh cua m~) ra't quan tr9ng c6 vi tri quyet dinh trong vi$c giai quyet cac chuy~n gia dinh nhu: cuO'i hOi, ma chay ... Ngay nay, che d9 m§.u M khong con, vi tri nguai nam duqc ton tr9ng va quy~n quan ly cling nhu trach nhi~m nuoi so'ng gia dinh d~u thu<?c v~ nguCli ch6ng, nguCli cha, nguCli con trai trong gia dinh.
Xii hQi Charo, M?, Stieng chua phan h6a giau ngheo. Nguai Charo khOng c6 no l~ trong nha nhu nguai Stieng.
Nguai Stieng gQi t9c truang la tom yau c6 quy~n tiep khach va cung thfo linh. Xii hQi Stieng chia lam 3 h?ng:
- Cac nha kha gia c6 nhi~u chieng, che, ghe ruc;tu, trau, ho ...
- Cac gia dinh binh thuClng (so' nay dong nhttt).
- H?ng toi doi (dik hay dek) la nguai a, tu binh ho~c nguai mile nc;t khOng tra n6i phai di a. Nay lo?i dik khOng con.
H9 c6 nhung lu~t t1,1c truy~n mi$ng ma m6i thanh vien trong lang d~u phai theo. Cac vi phi;tm nhu: ph1,1 nu chli'a hoang, loi;tn luan, vao nha dii c:im la ca'm ... d~u bi xt1 phi;tt: b! don, an phi;tt che, heo, ga, ruc;tu ....
a. Nha lJ
Nguai Charo, Mi;t, Stieng a nha san. M6i m(>t gia dinh phan
55
bo trong m6i ngoi nha san. Trucrc day, ngucri Charo, M?, Stieng d~u cu tru trong ngoi nha dai, d6 la ca'u true cua m9t gia dl.nh Ian. Ngoi nha ra't. dai c6 khi den giln 100 met. Mtii lang (bOn,
s6c, palay, dubldy) c6 vai day nha dai. Mtii day nha dai la m9t gia dinh lcrn cling t9c hQ, chia lam nhi~u gia dinh h?t nhan.
Nha san cao chl!ng l,5m, dt,tng theo hucrng dong tay tranh m~t trcri di qua don dong nha, hai clia hOng c6 hai thang bAng gti ho~c tre. Thang ngucri di a ben trai, thang chu6ng ga (nhi ier) a tay m~t. Nha c6 tr5 m9t so clia s6, clia ra vao khOng c6 canh d~ dong ma ma dt,tng nhli phen liep. Khoang giua r9ng rai la nai ng6i chai an cam. Khoang san phia dong duqc dAp m9t o da't chong chay M lam bep dun na'u. NU'a san nha phia tay la S?P tre dai cao han san m9t chUt duqc trai chieu d~~ lam nai ngli cua gia dinh. Phia tren nai ngu la ban tho Nhang cung nhang lua.
Ngoai nha a, nguai Charo, M?, Stieng con dt,tng them cac nha san nhO (choi) M lam kho lua. D9ng v~t nhu heo, ga, vjt thl. tha nuoi ducri n~n nha san ...
4. Trang ph~c, trang sue
Trang pht,1c cua cac dan t9c biin dja a D6ng Nai tuang doi dan gian. N gucri Charo trucrc kia chi qua'n vay ho~c kho, phia tren d~ trdn. Viii m~c do h9 ti! d~t la'y vcri nhfrng hoa van tuang doi dan gian: nhung day hoa van ch?Y song song ngang than vai. Ng11ai M? m~c vay va ao bil.ng th5 cifm do chinh h9 d~t la'y. Trang tri tren vai th6 Clim M? ra't phong phu voi nhung hinh chim thu, hoa van, hQa ti et hinh hQc xen ke ... Truoc kia ngM d~t th6 cdm cua ngucri M? ra't n6i tieng, h9 tr6pg bong, keo sqi va dung khung d~t thU cong thO SCI M d~t cac lo?i chan dllp, ao, vay, kho ... ra't d~p mil.t. Sau nay, ngh~ d~t cua h9 da bj mai m9t .. Nhfrng nam gdn day, dtj an quy Sida Tht,1y Di~n da khOi pht,1c ngh~ d~t truy~n thong nay cho nguai M? a Lam D6ng va D6ng Nai. Nam 2006, quy Foudation tai trq cho Chi hQi Van ngh~ dan
56
gian D6ng Nai tht,fc hi~n dt,i an khoi ph1,1c ngM d~t th6 c§'.m cho ba con nguoi Mi;t (a"p 4, xa Ta Lai, huy~n Tan Pht.'.t). Day ciing la nhung tin hi~u dang mung cho hoi;i.t d9ng khOi ph1,1c va bao t6n ngh~ thu Cong truy~n th6ng cua d6ng bao dan tQC 0 dia pht1C1ng.
Trang ph1,1c cua nguoi Stieng cting la ao, vay, kh6 d~t b~ng vai sqi bOng voi hoa van th6 ciim d~c siic. Xua kia ngh~ d~t vai, chan tuong d6i phCLbl'en a nguoi ph1,1 nu Stieng, nay hliu nhu da bien ma"t.
Trang sue cua cac dan t(k tieu bigu voi nhling chu6i h~t cuom du mau siic, khuyen tai b~ng nga voi, khuyen tai b~ng d6ng, nhOm, kim loi;ti, vong deo tay, vong deo c6 bling bi;i.c, vong deo chan xoiin nhi~u vong nhu lo xo, nh~n d6ng ... D~c bi~t, nguoi Mi;i. va Stieng deo khtiyen tai bilng nga voi ra"t lon (duong kinh va chi~u dai khoang tU 5- 6cm). HQ quan ni~m 16 tai cang r9ng bao nhieu thi cang d~p ba"y nhieu cho toi khi dut dai tai thi d6 m6'i th~t d~p ... Day la tan du v~ phong t1,1c ca rang cang tai cua cac dan tc?c Dong Nam A c6 xua.
5. Nh~c cv. truy~n tho'ng
Nhi;tc Cl,l truy~n tho'ng cua cac dan tc?c D6ng N ai phong pht.'.t v6'i cac loi;J.i khen Mu, khen lt.'.ta, ken moi, be? c6ng chieng sli d1,mg trong rn hQi 16'n va quan tr~mg, chieng tre, mo tre, tu va, sao ... gAn li~n voi nhung phong t1,1c tl%p quan sinh ho~t van h6a l~ hQi nong nghi~p c6 truy~n cua cac dan tQc. Nguoi Charo tieu bigu vO'i cac loi;ti ken moi, ken lt.'.ta, dan tre, chieng tre, c6ng chieng. Nguoi M~ tieu bigu vO'i cac lo~i khen b~u, mo, tu va sung trau. Nguoi Stieng n6i tieng vO'i dan tre, tu va, khen Mu va c6ng chieng.
6. Tin ngdong dan gian
Cac dan tc?c ban d!a D6ng N ai tho da thfo, tin ngtrong nguyen thuy c6 liP"" quan ml%t thiet vO'i ngM nong c6 truy~n. HQ tin V?n v~t hliu linh, ta'.t ca mQi v~t d~u c6 thlin linh. Cac vi thftn
57
duqc tha nhu: Yang Va (than Lua), Yang Bri (than rUn.g), Yang Dal (than suoi), Yang Re (than rdy), Yang M11 (than ruqng), Yang Nhi (than nha hay th6 cong) ... Mqt trong nhung Ie cung quan tr9ng. cua cac dan tqc ban d!a la Ie cung than Lua (Sa Yang Va) den nay viln con bao t6n nhi~u net d?c sil.c (d~c bi~t a dan t9c Charo).
0 m6i s6c cua nguai Stieng thuang c6 mqt mieu nhO tha Neak ta d6 la ng§.u tuqng nho Mng g6 ho?c da. Theo m9t so nha nghien cuu thl tin nguang tha Neak ta van la cua nguai Khame ma nguai Stieng da vay muqn trong qua trlnh giao lliu van h6a. Nguai Stieng tM th<in m?t trai, th§.n sam set cai quan dat dai, th§.n m~t trang coi s6c vi~c g~t hai va cay coi ... Ngoai ra h9 tin ding c6 m(>t so ac than va ma quy. LB ch?t cui c~nh go moi ho?c ng6i du6'i goc cay cao to ma v~ nha sau d6 bj b~nh thl nguai ta san bAng go moi, ch~t h~ cay d6. Trong s6c thuang c6 ba bong coi b6i giai chuy~n xa'u cho cac gia dinh.
7. Phong t1].c t~p quan, I~ h<}i
Cac dan t9c ban dia D6ng Nai thuang t6 chuc Ie cung than Lua vao khoang thang 3 am lich sau khi mua Vl,I thu ho~ch dii xong va chwfo bi cho m9t mua v1,1 m6'i. Trucrc day Ie cung Nhang cua d6ng bao Charo duqc t6 chuc trong nhi@u ngay, chwfo bi cho Ie cung ngubi ta chufo bi nhi@u thu: vao rling ch?t cay vang ngh$ v~ dt,tng neu, dao cu ch1,1p, cu nan, cu ml, hai la hep, ch?t d9t may, ch?t ong 16 o na'u cam lam, la'y la re cay M u lam ruqu can ... Tru6'c khi tien hanh Ie, nguai ta dt,tng neu a giua san nha M m9i nguai biet tham gia dt,t Ie cung. Cay neu ciing la bi~u tuqng cho le hQi va tuqng trung cua cac T.6 than lua, T6 than rung va T6 than nha. Le v~t cung Nhang Lua g6m c6: dau heo, thit ga, long m@ ga, banh day me den; cam lam, trau cau, bong It.la, cay chuoi non, cay mia, hoa cau ... Nghi le duqc t6 chuc a tUng gia dinh, chu nha cling tu:in tv a T5 nhang nha va kho lua.
58
Kem theo cac nghi le cung con c6 nhung sinh ho?t van h6a ngM thu?t ca mua, danh c6ng chieng dien ra (J xung quanh cay neu. Mei djp Ie cung Nhang an mung lua mcri la djp d~ ba con t?p trung vui chO"i sinh ho?t c(mg d6ng cua dan t(>c vung mi~n Dong Nam b(>. Trucrc day, M th6ng Nha dai con t6n t?i thi I@ cung Yang Va mang tinh t?p th~ keo dai khoang m(>t tufo rn. Nay tUng hQ nhO 1§.n lugt ~ung (J moi a"p tufo ti! keo dai trong su6t thang 3 am ljch.
Le hQi 16'n nha"t cua nguai M? la le hQi mua (nor he). Vao ngay le, nguai ta la'y hai cay tre non cao W 2 - 3m dt,tng thanh cay neu. Tren d§.u cay tre che nho ng<;m lam 6 lua b6ng xoe ra. Tren cac nhanh c6 trang trf nhung the tre mong dai v6'i hoa van hinh h9c vuong tron hoi;tc hinh con de each di~u ... ra"t sinh d(>ng. Che ntgu dn dugc bay iJ du6'i cay neu. Bu6i t6i, chu nha gie't ga vit, heo, ho~c trau M lam le cung. Le v?t thuerng c6 thit heo, thit ga, trliu cau, thit rung nu6'ng, ccrm lam ... Gia chu tt,t cung khong mai thi:iy chang hoi;tc ba bong nhu nguai Charo. Nhung bai kha"n cua cac dan t(>c Ch<1ro, M?, Stieng c6 n(>i dung tuO"ng tt,t nhau. Chu nha dQc lcri theo nhjp di~u hOa hin v6'i tie'ng c6ng chieng ta"u len r(>n ra, soi d(>ng. Leri cung dugc djch y chinh d?i khai nhu: C&u th&n Lua giup da de' gia dinh c6 lua an, duqc v~y thi t6i mung an ga vjt, heo, de cd nam .... Dung lam cho t6i d6i, ti€p life
cha t6i lua (duqc mua). Xin th&n Lua an heo, ga, vjt, de cho t6i ...
Khoang ba nam dan trong bOn t6 chuc le cung thcin rung (la Yang Bri). H9 g6p g?o, rugu, ga, vjt ... dem ra mieu la dt,tng tren duang di vao rung lam le cung, mong Yang Bri cho ba con nhung ngu6n tht,tc phftm tU rl!ng nhu: thu rung, mang, d§.u chai, m~t ong ... Gia lang khil"n vai, cung xong nilu nu6'ng an u6ng vui ve trong tie'ng c6ng chieng r(>n ra.
Ngoai le mung lua m6'i, nguoi M? va Stieng (J D6ng Nai con c6 le dam trau (hay con gQi la le an trau) nhu cac dan t(>c iJ Tay Nguyen, cung thlin Lua, thfo rung vao mua cung thcin Lua. Cu
59
ha nam hon l?i lam rn hie'n sinh (te' trau), c6 khi vai hon glin nhau g6p lam chung. Nay rn dam trau it duqc t6 chuc do di~u ki~n kinh te' cua d6ng bao con nhi~u kh6 khan (tru nhung dip do nha nude tai trq kinh phi t6 chuc).
Trong m(>t nam, nguoi Stieng c6 m(>t so rn nong nghi~p c6 truy~n nhu: cung veha (ciiu an) diiu nam, cung thiin da't, cung thiin Lua, cung cam mO'i, cung pha bao (cung tra rn thiin song suoi). Tu thang Ch?P am lich trcr di, sau khi thu ho?Ch lua xong, nguoi Stieng lam le cung thiin Lua (khu6l bra bar) tuang W le an nhang cua nguoi Charo. Cac gia dinh gie't ga, m6 heo, ho~c m6 trau an uong, ca hat vui ve trong m(>t ngay. Day la le hQi ldn nha't trong nam cua nguoi Stieng. Loi kha'n ding c6 y nghia tuang W nhu a nguoi Charo va M?.
III. Anh hu'dng cua van h6a Dong Nam A trong doi s6ng cac dan t9c ban dja
Da't nude Vi~t Nam c6 nhi~u dan t<;>c thifo so chung song. Khai ni~m Bach Vi~t vua c6 tinh nhan chung, vua mang tfnh van h6a xa hQi. Tu nguoi Thai a phia Bile de'n nguoi Charo, M?, Stieng, Khame a phia Nam, m<;>t thl!c th~ c<;>ng d6ng t(>c nguoi phong phu, da d?ng cfiu t?O nen CUQC song trong khong gian van h6a, xa hQi thong nha"t, da d?ng.
Moi dan t(>c d~u c6 m<;>t CUQC song lao d<;>ng, tu duy, sang t?o tren m(lt vung canh quan thu~n lgi cho slf canh tac nuang rliy ho?c tr6ng lua nude, tr6ng Mu bi, khoai cu ... N6i chung d6 la n~n van minh lua nude, nuang r§.y, ho~c n6i nhu m(>t so nha nghien cuu phuang Tay la m<;>t n~n van :filf~h biiu bi, khoai cu, n~n van minh thvc v~t cua vung Dong Nam A.
Dia ban Dong Nam A vdi khi Mu nhi~t ddi h~u n6ng va lf m da t?o nen tu duy con nguoi kh6ng th~ kh6ng mang nhung anh hi.fang cua thien nhien va tie'ng n6i th~ hi~n tu duy d6.
60
Khong gian sinh ho~t cr day vlia co cai phi nhieu, nhu thu~n. tdm tu, hba binh. Cai yeu t6 "am tinh"cua nhung d6ng b~ng ng~p nuoc cua ru(mg m~ xanh tuoi, cua rling cay nguyen thuy quanh nam um tum, ·mt.ta dam le the... Song ngoi Mm cua nhi~u ca, bi~n ca menh mong ...
Van hoa cac dan t<)c ban dia D6ng Nai la m<)t phuc hqp van h6a cua cac dan t<)c·a-ti~u vung Dong Duong va vung Dong Nam A. d tttng sinh ho~t cua cac dan t<?c d~u mang tinh cc;mg d6ng (ngay nay da co it nhi~u thay d6i). Van hoa cua hQ n6i len voi cac d~c tru'ng cua cac dan t<)c co ngu6n g6c nong nghi~p, s6ng glin bo rling, con l~ thu<?c vao thien nhien. Doi s6ng con chua cao. Kinh te nong nghi~p s6ng du canh du cu. La cac dan t(lc co tie'ng noi theo ngu M Mon Khome, chua co cha vie't rieng cua dan t(lc minh.
Van hoa cac dan t<)c ban dia D6ng Nai la m(lt b(l ph~n cua van h6a D6ng Nai gop ph~n vao vi~c hinh thanh, t6n t~i va kh&ng dinh ban siic van h6a dan t<)c Vi~t Nam luon c6 quan h~ m~t thiet voi van h6a Dong Nam A. Co th~ thB:y qua m(lt s6 bi~u hi~n nhu:
- Kinh te san Mn, hai luqm: Dong Nam A la cai noi cua nong nghi~p. d giai do~n dliu la kinh te' hai luqm. Con nguoi d\fa vao thien nhien chu ye'u s6ng d\fa vao th\fc v~t. H9 khai thac nhi1ng lo~i d~c san cua rling nhu: tre, nua, g6, khoai, cu c6 b<)t; tr6ng cac lo~i cau, dlia, mia, chu6i... hoan toan tuong ung voi kinh te' cua cac dan t<)c ban dia D6ng Nai.
- Canh tac lua la ho~t d(lng kinh te chu yeu cua cac dan t(?c D6ng Nai. Day ding la d~c di~m kinh te chu yeu cua van h6a Dong Nam A.
- Nha C1 tieu bi~u cua cac dan t(lc D6ng Nai la nha san, d~c di~m chinh cua kien true nha cr Dong Nam A. Ki~u nha san rB:t thich hqp voi hoan canh cua Dong Nam A, m(lt vung rling nui,
61
nhi~u thu v~t c6 thg lam hl',li den con ngubi. Ngoi nha dl;fng tren nhung c(>t tr1,1 ra'.t phU hgp vai moi truang a:m uat v~ mua h~. M(>t cai thang g6 di len ctra chinh theo chi~u d9c vai nhi~u ctra ph1,1 theo chi~u ngang cua nha dai. Tuy theo hoan canh va tu duy tung t(>c nguai ma hinh thuc ngoi nha dai ngiin khac nhau, ho?c l~ thu(>c vao s6 lugng ngubi trong m(>t gia dinh ma ngoi nha che cha.
- Td.u cau: hllu nhu le v?t cung cua cac dan t(>c ban dia D6ng N ai d~u c6 tr:lu cau, day la m(>t trong nhi1ng d~c tntng tieu bigu cua van h6a phong t1,1c t?p quan Dong Nam A.
- Vai tro cua ngubi ph1,1 nu: c6 thg n6i, che d(> m§.u M dii tung t6n t~i a Dong Nam A. Ngubi ph1,1 nu c6 vai tro quan tr9ng trong gia dinh. T1,1c con gai tim ch6ng, con trai a rg ... thubng c6 a cac dan t(>c a D6ng N ai va ca vung Dong Nam A. N guai ph1,1 nu quan ly gia dinh, lam kinh te, nuoi d~y con cai, quyet dinh m9i vi~c M tr9ng ... Hi~n nay, vi tri nguai ph1,1 nu dii khac xua nhi~u, tuy v?y tan du cua che d(> m§.u quy~n viin con rai rat trong m(>t s6 lu?t t1,1c cua c