POSLOVNO PRAVOPrimjeri pitanja test I

1. POJAM DRUŠTVA I DRŽAVE

Društvo je pretpostavka egzistencije čovjeka i okvir njegove aktivnosti. Radi postizanja svojih ciljeva ljudi u društvu djeluju neorganizovano ili organizovano. Što je društvo razvijenije, veći je i broj organizacija kroz koje i posredstvom kojih čovjek i društvo ostvaruju svoje ciljeve. Organizacije kažnjavaju prekršaje njihovih pravila o ustrojstvu i funkcionisanju negativnom sankcijom ili nagrađuju za njihovo bolje poštivanje (pozitivna sankcija).Država je posebnim sistemom pravila (pravom) uređena organizacija vladajuće klase sa monopolom fizičke prinude koja stanovništvo na određenoj teritoriji podvrgava svojoj suverenoj vlasti i time u datom društvu održava način proizvodnje i političke odnose koji su u interesu vladajuće klase. Dakle, elementi države su: teritorija, stanovništvo i postojanje suverene javne vlasti. Najvažnija vanjska karakteristika države je monopol za fizičku prinudu. U užem značenju, pod državom podrazumijevamo državnu organizaciju/državni aparat. Država je, u užem smislu, hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolaže monopolom za fizičku prinudu i moći stvaranja pravila ponašanja.

2. VRSTE DRŽAVNOG UREĐENJA

Podjela država prema državnom uređenju pravi se polazeći od toga da li u državi postoji samo jedna ili više državnih organizacija. Prema tome, postoje 2 osnovna tipa državnog uređenja: jedinstvena držaa i složena država.Jedinstvena (unitarna) država ima samo jednu organizaciju vlasti (većina država u svijetu).Složena država je sastavljena od više državnih organizacija. U složenoj državi postoji jedna državna organizacija koja djeluje na cjelokupnom državnom teritoriju (savezna država), i najmanje dvije državne organizacije koje djeluju na dijelovima teritorija savezne države (države članice). Postoji nekoliko historijskih oblika složenih država:1.personalna unija -dvije ili više država, koje se povezuju preko nekih saveznih organa i formalno zadržavaju svojstvo nezavisnih država;2. konfederacija- države članice zadržavaju svoju suverenost, te zakoni savezne države postaju obavezni za članice tek kad ih potvrde njihovi organi. I unija i konfederacija redovito nastaju međunarodnim ugovorom između njihovih članica;3. federacija- država s više državnih aparata u kojoj je savezna država nosilac vlasti i uvijek ima u svojoj nadležnosti vojne, carinske i vanjske poslove.

3. POJAM PRAVA

1

Pravo, sociološki posmatrano, predstavlja jedan od sistema pravila ponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Ono po čemu se pravo suštinski razlikuje od drugih sistema društvenih normi (npr. moralnih) je zahtjev za izvršavanje sankcija od strane državnih organa. Pravo u najširem smislu označava pravni sistem. To je po načelima hijerhije sistematizovan skup pravila ponašanja subjekata u društvu čije neostvarivanje u društvenim odnosima sankcioniše posebna organizacija sa monopolom za fizičku prinudu (država).Pravna norma, skup pravnih normi ili čitav sistem prava ponekad se nazivaju „objektivnim pravom“. Objektivno pravo obuhvata sve pravne norme koje je stvorila država ili neki drugi ovlašteni subjekti. Subjektivno pravo je skup svih onih ovlasti koje za pravne subjekte prizilaze iz objektivnog prava. Elementi subjektivnog prava su: ovlaštenje na vršenje određenih radnji, mogućnost da se one vrše u sopstvenom interesu i zahtjev ili tužba u materijalnom smislu, upućen državnom organu u slučaju kada pravne obveze nisu uredno izvršene. Pojam prava obuhvata i pravni odnos. Elementi pravnog odnosa su subjektivno pravo i obaveza (dužnost određenog ponašanja, vršenje nekih fizičkih radnji koja u krajnjoj liniji može biti ostvarena monopolom za fizičku prinudu).

4. VRSTA PRAVNIH SISTEMA

Prema načinu regulisanja društvenih odnosa, postojeći svjetski sistemi se mogu svrstati u : evropsko-kontinentalne (gdje razlikujemo romansku i germansku školu), anglo-saksonske (jak uticaj precedentnog prava) i sisteme vjerskih i tradicionalnih prava (gdje postoji tijesna veza između države i vjere). Ova podjela rezultat je različite političke historije pojedinih naroda.

5. SISTEM PRAVA I NJEGOVI ELEMENTI

Sistem prava je jedinstvena i neprotivrječna cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih važećih pravnih niormi i njihovim udruživanjem u manje ili veće, niže ili više srodne grupe.Elementi sistema prava su:

1. Pravna norma- osnovni elemenat pravnog sistema;2. Pravna ustanova- zajednički naziv za skup svih pravnih normi koje

zajedničkim metodom regulišu različite strane istog pravnog odnosa;3. Grana prava- skup po pravilu viših, složenijih ustanova koje istim

osnovnim metodom regulušu različite strane istog pravnog odnosa;4. Pravna oblast- velike grupe srodnih pravnih grana. Postoje tri

velike grupe- 1. materijalno i procesno pravo; 2. javno i privatno; 3. domaće i međunarodno pravo.

6. POJAM I ELEMENTI PRAVNE NORME (HIPOTEZA, DISPOZICIJA I SANKCIJA)

2

Pravna norma je osnovna ćelija, atom prava- osnovni elemenat pravnog sistema. Ona to svojstvo ima bez obzira na koju vrstu pravnih odnosa reguliše. Pravna norma predstavlja pravilo ponašanja subjekata (dispozicija) čiji eventualni prekršaj treba da sankcioniše država. Pravna norma je sastavljena iz 2 osnovna elementa: dispozicije i sankcije. Svaki od sastavnih dijelova pravne norme je jedno pravilo ponašanja i ima normativan karakter. Ta dva pravila ponašanja se moraju zajedno nalaziti u pravnoj normi- pravna norma nužno sadrži i naređenje, pravilo o ponašanju i sankciju, pravilo o kazni ako se primarno naređenje ne izvrši. U primjeni pravne norme dispozicija i sankcija se isključuju- može se ponašati po jednom ili drugom, ali nikako se ne primjenjuju oba. Dio pravne norme u kome se sadržani uslovi za primjenu jednog od osnovnih elemenata pravne norme je njegova prepostavka- hipoteza. Hipoteza predstavlja opis stvarnog stanja koje treba da nastane da bi se primijenila dispozicija, odnosno sankcija.

7. DISPOZICIJA I SANKCIJA

Dispozicija je dio pravne norme u kome je sadržano primarno pravilo ponašanja. Dispozicija je normativni dio pravne norme, kojom se naređuje šta treba činiti u datoj situaciji. Željeno pravilo ponašanja koje sadrži dispozicija može biti različito izraženo: kao naređenje, kao zabrana i kao ovlašćenje. Po nekim podjelama, dispozicije mogu biti određene i relativno određene. Određenim se dispozicijama određuje kakvo ponašanje treba da bude, dok relativno određene ostavljuju više ili manje slobode subjektu u kretanju. Po svom kriteriju, dispozicije mogu biti i : kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Sankcija je sekundarno pravilo ponašanja. Može biti i pozitivna i negativna, prema tome kako društvo ocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponašanja iz dispozicije. Njom se prvenstveno označava dio norme koji sadrži pravilo o ponašanju onog ko nije postupio po dispoziciji, ko je prekršio dispoziciju, ponašanju onog koji je pozvan da protiv tog prekršioca primijeni određenu mjeru, da poduzme radnju kojom se prekršiocu oduzima neko dobro. Sankciju treba da primjenjuje država (njen organ). Sankcijom se naziva i mjera koja se poduzima protv počinioca delikta. Da sankcija ne bi ostala neprimijenjena, predviđena je druga sankcija protiv državnog organa ako ne primijenio prvu sankciju. Obično se sistem uređuje tako da se ne ide dalje od treće sankcije.

8. VRSTE SANKCIJE

Sankcije se najprije dijele prema deliktima za koje se primjenjuju. Za krivična djela sankcija je kazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra (npr. čast, sloboda, imovina, život...). Učinilac krivičnog djela se kažnjava zatvorom, novčanom kaznom, smrću, zabranom obavljanja neke funkcije ili nekog posla. Za građanskopravne delikte sankcija je naknada štete. Ona se odnosi na imovinu lica koje je učinilo delikt.

3

AKMinistrativni prekršaji su manje opasne radnje po interese društva, te se kažnjvaju aKMinistrativnom kaznom (oduzimanje imovine, ili slobode, ili časti, ali u blažem obliku nego za krivično djeli).Disciplinske mjere su sankcije za disciplinski prekršaj za povredu neke radne dužnosti. Sankcije još mogu biti (kao dispozicije): određene i relativno određene; te: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom pravnih standarda. Njihovo značenje odgovara tipu pravne norme sa istim nazivom.

9. VRSTE PRAVNIH NORMI PREMA OBIMU I PREDMETU REGULISANJA

Norme se dijele na opšte i pojedinačne, s obzirom da li se odnose na neodređen broj slučajeva iste vrste ili je njom regulisan jedan konkretan odnos. Opšte norme regulišu tačno određenu vrstu odnosa- svoj preKMet regulisanja uređuju unaprijed (npr. lica koja imovinu dužna su plaćati porez). Pojedinačne (individualne) norme se odnose na jedan određen slučaj, tiču se jednog lica. Norme se dijele i prema tome koju oblast društvenog života regulišu, u koju oblast prava spadaju. Razlikujemo: građanskopravne norme (uređuju građanskopravne odnose), krivičnopravne (krivičnopravne odnose), upravne, ustavne norme itd.Materijalno-pravne norme regulišu samo odnose među ljudima u društvu, dok procesno-pravne određuju kako će postupati onaj koji treba da se ponaša prema normi (na I mjestu državni organ). Materijalno-pravne norme se nalaze u raznim zakonima (npr. građanskim, krivičnim), a procesno-pravne norme se nalaze u propisima o postupcima (npr. zakon o građanskom postupku).

10. VRSTE PRAVNIH NORMI PREMA STEPENU ODREĐENOSTI DISPOZICIJE

Razlikujemo: kogentne norme, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom pravnih standarda. U kogentnim normama (apsolutno određenim, kategoričkim) su dispozicije određene, zna se tačno kakvo se ponašanje traži. Protiv subjekta slijedi sankcija, ako se ne ponaša tačno prema pravilu ponašanja. Alternativne norme sadrže dva ili više pravila ponašanja, od kojih subjekat kome je norma upućena (adresat) može odabrati koje hoće. Ove norme su relativno određene.Dispozitivne norme sadrže pravilo ponašanja, ali i subjektima ostavljaju da riješe svoj odnos kako im odgovara, da stvore pravilo ponašanja koje žele. Tek ako to adresati ne urade, primijeniće se pravilo ponašanja iz pravne norme. Ove norme su karakteristične za obligacione ugovore i najčešće sadrže rečenicu „ako nije drugačije ugovoreno“.Diskrecione norme sadrže ovlaštenja državnom organu da postupi kako smatra da je najbolje, tj. daju diskrecionu vlast. Ova sloboda državnih organa je ograničena okolnostima i ciljem koji se želi postići. Ona ne smije biti korištena u korist službenih lica koji sačinjavaju taj organ. Ovlaštenja iz diskrecionih normi se vrše na osnovu i u okviru propisa.

4

Ima normi koje sadrže u dispoziciji neki nedovoljno određen pojam (standard), koji ima relativno značenje. Kao standardno ponašanje se uzima ono koje je tipično, koje se pod datim uslovima prosječno ili najčešće dešava u datoj sredini u to vrijeme- npr. pošten čovjek, brižljiv domaćin...Ove norme se još nazivaju elastičnim, jer se donose u situaciji gdje pravilo ponašanja nije moguće postaviti kategorički.

11. VRSTE GRANA PRAVA I NJEN POJAM

Pravnom granom se naziva skup po pravilu viših, složenijih ustanova koje istim osnovnim metodama regulišu širu oblast društvenih odnosa. Određivanje granica pojedinih grana sve više postaje stvar ugovora.Najvažnije pravne grane: Ustavno pravo (kojim se postavljuju temelji ekonomskog, političkog i socijalnog uređenja jednog društva), Upravno pravo (sistem pravnih normi kojim se određuje ustojstvo državnih upravnih organa, određuju njihovi međusobni odnsi, odnosi upravnih organ prema trećim licima i propisuju pravila o načinu njihovog postupanja), Krivično pravo (sistem normi kojim se kao delikt definišu najteže povrede društvenih interesa i predviđaju sankcije za njih). Delikti krivičnog prava se dijele na: krivična djela i prestupe u širem smislu. Za metod krivičnog prava važi načelo legalitet- NULLA POENA SINE LEGE-nema kazne bez zakona); Međunarodno poslovno pravo (uređuje odnose između pojedinaca i organizacija, koji u sebe nose elemente inostranosti), Međunarodno javno pravo (čiji su preKMet prava i obaveze država i međunarodnih organizacija javnog karaktera)....Odnose koji nastaju povodom stvari i u robno-novčanoj razmjeni izražavaju građansko i poslovno (trgovinsko) pravo.

12. VRSTE PRAVNIH AKATA I NJIHOVA SADRŽINA

Pravni akt je tekst koji sadrži jednu, više ili mnogo pravnih normi. Pod pravnim aktima mislimo i na radnje koje imaju pravne učinke- pravne radnje. Pravni akt se materijalizira u jednoj radnji (fizičkoj ili psihičkoj). Sadržina pravnih akata određena je suštinom psihičkih akata koji ga čine. Osnovni sadržaj svakog pravnog akta predstavlja individualna ili kolektivna odluka volje (neko htijenje). Da bi se osnovni sadržaj konkretnog pravnog akta mogao što lakše uočiti i saznati, nužno je pravni akt što detaljnije označiti. Tih oznaka je više (subjekt koji donosi pravni akt i njegov položaj, ime akta i najopštije označenje njegovog sadržaja, postupak, vrijeme i mjesto stvaranja akta).Pravni akti se klasificiraju kao i pravne norme: državni akti, akti drugih organizacija i akti građana; ustavni i zakonodavni akti, akti šefa države, akti vlade, sudski i upravni akti, viši i niži akti: opći i individualni akti; generalni i partikularni akti; akti ustavnog, građanskog, porodičnog, finansijskog, trgovačkog, radnog i socijalnog, krivičnog prava; akti materijalnog i proceduralnog (formalnog) prava.

13. OBLIK PRAVNOG AKTA – STVARANJE PRAVNOG AKTA

5

Oblik pravnog akta je pojam složen iz nekoliko elemenata: 1. Nadležnost- ovlaštenje za donošenje konkretnog pravnog akta. Ova

nadležnost se konstatuje u nekoj pravnoj normi- obično onoj koja zauzima viši rang u hijerhiji normativnog poretka.

2. Postupak za njegovo donošenje-treba da bude garancija akta koji iz njega proizilazi. Zato važnije akte prati složenija procedura- što je akt značajniji, procedura koja mu prethodi je složenija.

3. Materijalizacija akta- „tjelesna radnja kojom se akt spolja izražava, kao i materijalno sredstvo pomoću kojeg se obezbjeđuje eventualno njegovo trajanje“. Ovo izražavanje akta može biti: usmeno,nedvosmislenim pokretima ili drugim radnjama (konkludentne radnje) i pisano, a izuzetno se i šutnji pridaje dejstvo. Pisani akt je danas najčešći vid materijalizacije akta.

14. KRITERIJI PODJELE PRAVNIH AKATA

Sadržaj i oblik akata su najčešći kriteriji podjele pravnih akata. Prema sadržaju, pravni akti se dijele na: one koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente (svi pravni akti kojma je stvorena bilo opšta, bilo pojedinačna pravna norma, bilo dispozicija ili sankcija pojedinačne norme- npr. ugovori sa klauzulom o ugovornoj kazni, upravni akti, presude...) i one koji ne sadrže pravne norme (odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze neke već postojeće pravne norme). Primjer ovih drugih su izjave volje koje su uslov za primjenu pojedinih pravnih normi- npr. prijava za upis na fakultet, tužba sudu....

15. HIJERARHIJA PRAVNIH AKATA

Hijerhija pravnih akata ovisi od moći subjekata, državnih i društvenih, koji ih stvaraju. Možemo je predstaviti kao:

1. Ustav-najviši akt pravnog poretka;2. Zakon- najznačajniji akt razrade ustava;3. Opći podzakonski akti političko-izvršnih ili upravnih organa

(uredbe, naredbe, odluke);4. Opći podzakonski akti sudskih organa (sudski precedenti);5. Običajno pravo (opći akti nastali preuzimanjem i sankcionisanjem

običaja od strane državne vlasti);6. Akti društvenih organizacija (opći akti koje stvaraju državne

organizacije na osnovu ovlaštenja i naknadno potvrdom državne vlasti).

16. VRSTE OPŠTIH PRAVNIH AKATA

Opšti pravni akt unaprijed i na uopšten način reguliše niz i više ili manje određenih ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Među njima razlikujemo: Ustav, zakon, podzakonske akte, akte društvenih organizacija, običaj, sudske akte i ugovore.

6

17. VRSTE POJEDINAČNIH PRAVNIH AKATA

Pojedinačnim aktom se reguliše jedan konkretan, neponovljiv i već postojeći odnos. On se donosi „unazad“ i zato je po pravilu bezuslovan. U slučaju pravne praznine (nepostojanja opšte norme za društveni odnos koji bi morao biti unaprijed regulisan) pojedinačni pravni akt se donosi na osnovu opšteg. Dakle, on predstavlja konkretizaciju općeg akta. Pojedinačni pravni akt može/ali i ne mora sadržati konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadrži- radi se o potpunom pojedinačnom pravnom aktu. Ako sadrži samo dispoziciju ili sankciju- to je nepotpuni pojedinačni pravni akt.Razlikujemo: Upravne akte, Pravne poslove i sudske akte.

18. USTAV

Pod ustavom podrazumijevamo najvažnije radnje organizacije državnog aparata vlasti i pravnog poretka. U pravnom smislu, ustav je sistem opštih pravnih akata, koji sadrže pravne principe organizovanja monopola fizičke prinude. On predstavlja i skup pravnih normi kojima se ustanovljava i konstituira politički i pravni poredak jednog globalnog društva. U hijerhiji akata on je najviši pravni akt. Međutim, on ne može riješiti sva pitanja od bitnog interesa za vladajuću klasu i društvo u cjelni. Ta pitanja moraju biti uređena posebni propisima. Odredbe tih propisa čine ustavno uređenje (pojam širi od ustava). Minimum ustava čine odredbe o „vlasti i njenom odnosu prema društvu, čovjeku“, bez njih nema ustava. Nadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organima. U savremenim republikama, ta nadležnost pripada više ili manje demokratski izabranom vrhovnom predstavničkom tijelu.Postupak donošenja ustava odlikuje se većom dužinom i većom složenošću. U njemu po pravilu učestvuju svi domovi predstavničkog tijela, predviđena je posbna procedura predlaganja i posebna većina za izglasavanje ustava.Ustave, prema načinu materijalizacie, možemo podijeliti na pisane (ustavni principi i ustavne norme su obuhvaćeni pisanim dokumentima i pisanim aktima) i nepisane (načela nisu napismeno utvrđena, ali su se formirala i uvriježila tokom parlamentarne prakse). Ako ima više dokumenata, koji nisu jedinstveni i cjeloviti, pisani ustav se naziva nekodifikovanim. Kodifikovani ustav je onaj pisani ustav u kome su osnovne ustavne norme i najvažniji principi obuhvaćeni jednim jedinstvenim opštim pravnim aktom.Promjena ustava može biti izvršena na zakonit i nezakonit način. Uspješnim revolucijama/kontrarevolucijama dolazi do nezakonitih promjena ustava. Zakonite promjene označavaju evoluciju istog društveno-ekonomskog uređenja.Promjena ustava može se izvršiti tako da se donese poptpuno novi tekst. Stari tekst ustava se može djelimično izmijeniti i amanKManima (predstavljaju promjenu propisa kome se dodaju).

19. ZAKON I PODZAKONSKI AKTI

7

Pravni akt koj je u hijerhijskoj ljestvici pravnih akata oKMah iza ustava nazivamo zakon. Zakonom se konkretiziraju, razrađuju i sankcionišu ustavni principi. Ustav zato određuje oblik i sadržaj zakona. Zakon se definiše kao pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme (pojedinačne/opšte). Pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne bude ukinut izričito ili donošenjem novog zakona koji reguliše istu materiju (Lex posterior derogat legem priorem).Oblik zakona je određen donosiocem, postupkom i materijalizacijom. Subjekt nadležan za donošenje zakona je uvijek najviše predstavničko tijelo (ovo važi za državne, federalne i kantonalne zakone). Zakonodavna procedura po složenosti oKMah dolazi nakon ustavne. Postupak donošenja zakona se sastoji iz nekoliko faza: inicijativa za donošenja zakona (može biti politička i pravna), izrada nacrta i prijedloga, pretres prijedloga u stručnim tijelima i u domovima skupštine uz mogućnost obavljanja javne rasprave, usvajanje prijedloga putem glasanje, eventualno usaglašavanje stavova nadležnih vijeća, proglašavanje zakona od strane poglavara države i objavljivanje u službenom glasilu. Podzakonski akti su svi pravni akti niži od zakona, bez obzira ko je njihov donosioc i šta sadrže. Podzakonski akti su, u užem smislu, opšti akti državnih organa nižih od skupštine. Podzakonski akti mogu sadržati i pojedinačne pravne norme.Ukoliko se ovakav akt donosi radi regulisanja pitanja prethodno obuhvaćenog zakonom, norme koje sadrži podzakonski akt moraju se kretati u granicama zakona- princip zakonitosti podzakonskih akata. Postoji više vrsta podzakonskih akata koje donosi vlada (najviši upravni organ) i drugi organi uprave:Podzakonski akti: Uredbe za primjenu zakona (najvažniji akti izvršnih organa-vlade,neposredno ispod zakona i nužne, jer zakon ne može obuhvatiti sva područja koje regulira. Objavljivanje uredbe u službenom listu je uslov za njeno važenje); Odluka (nema velike razlike od uredbe-samo u širem preKMetu reguliranja), Uputstva (određen postupak organa uprave pri provođenju nekog pravnog propisa i instrukcije za rad službenih lica i službi u organima uprave).

20. AKTI DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA

Država usvaja opšte akte društvenih organizacija u pravni poredak na 3 načina:

1. pravno iniciranje- određivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi društvena organizacija pravni akti;

2. pravno sankcioniranje- usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donošenja nisu imali pravni karakter;

3. pravno iniciranje i pravno sankcioniranje-država svojim propisom određuje da je akt društvene organizacije pravni akt, ako da određeni državni organ potvrdi.

21. OBIČAJI

8

Običaj je društvena norma koja nastaje tako što se izvjestan način ponašanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekta ne formira svijest da je takvo ponašanje obavezno i u budućim identičnim situacijama. Običaji se dijele, prema teritoriji na kojoj nastaju, na: opšte (važe na teritoriji cijele države), regionalne i lokalne. Dijele se i prema personalnom kriteriju (personalni partikularizam). Tu imamo opšte običaje (važe za pripadnike jednog društva) i posebne običaje (važe za pojedine uže grupe). U oblasti privređivanja običaji se dijele na opšte i posebne- bitno u poslovnom pravu. Pravilo koje određuje hijerarhiju običaja u slučaju međusobnog sukoba je- jači je ,i prvi primjenjiv običaj koji potiče sa užeg područja.Da bi država sankcionisala običajno pravilo i priznala ga kao izvor prava: dotični običaj ne smije biti suprotan postojećim pravnim propisima, načelima pravnog poretka i moralnim principima datog društva; te običaj mora biti u skladu sa osnovama društveno-ekonomskog uređenja.Kada je utvrđeno da običaj postoji, da može biti izvor prava, državni organi ga mogu na 2 načina sankcionisati (pretvoriti u pravno pravilo): 1. zakonodavnim putem- da jednim državnim pravnim izvorom propišu državnim organima koji primjenjuje sankcije da za pojedine običaje primjenjuje te sankcije ; 2. sudsko-izvršnim putem – da izvršni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju običaje, stvarajući običajno pravo.Običajno pravo je skup pravila nastalih kao običaj, ali pretvorenih u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane državnih organa. Norma običajnog prava je po porijeklu običajna, a po sankciji (karakteru) pravna.

22. SUDSKI AKTI

Sudski akt se može odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih organa po posebnom sudskom postupku. Najznačajniji sudski akti su: presuda, rješenje i načelan stav.Presuda je suski akt kojim se „odlučuje o tužbenom zahtjevu,odnosno o preKMetu spora“. Presuda se može svrstati u pojedinačne pravne akte, čiji je osnovni sadržaj odluka o konkretnoj sankciji. Određena je kao izvor prava za stranke u sporu, međutim da li će to predstavljati i za druge, zavisi od pojedinačnog suda. Ako presuda postane izvor prava i za druge slučajeve, formira se sudska praksa (donošenje istih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno sličnim sporovima u dužem vremenskom periodu). Rješenje je suski akt kojim sud „rješava o svim pitanjima, osim o preKMetu spora“. Rješenjem se donosi odluka o pitanjima koje je potrebno prethodno raščistiti da bi se mogla donijeti odluka o sankciji.

23. UGOVORI

Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili više strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos između njih. To je pravni akt svrstan u pravne poslove. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke regulišu

9

ugovorom, ugovori mogu imati različit karakter i spadati u razne grane prva (npr. porodično, građansko.....).U teoriji prava je ugovor koji sadrži opšte pravne norme izvor prava. Međunarodni ugovori koji sadrže opšte norme se ne smatraju izvorem prava, nego građom za akt ratifikacije (kojim se međunarodni ugovor usvaja u domaći pravni poredak). Ugovor koji sadrži pojedinačnu normu (dispoziciju), može se smatrati izvorem prava.

24. UPRAVNI AKTI

Upravni akt, je po sadržaju, „pojedinačan akt kojim se određuje dispozicija koja subjekta čije ponašanje reguliše obavezuje i protiv njegove volje“. Obavezujući je, te se donosi po posebnom upravnom postupku (najvažniji dio procedure je kod nas regulisan Zakonom o opštem upravnom postupku-ZUP).

25. PRAVNI POSLOVI

Pravni posao je pojedinačan pravni akt nedržavnog subjekta koji je on na osnovu ovlaštenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Pravni posao može sadržati i pojedinačnu dispoziciju i pojedinačnu sankciju (tada se radi o potpuno pojedinačnom pravnom aktu).U stvaranju pravnog akta mogu učestvovati dva ili više nedržavnih lica zajedno. Nedržavni subjekt podrazumijeva sva lica sa pravnom sposobnošću koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom naređivanja zasnovanoj na suverenoj vlasti.Pravni posao obavezuje samo njegove stvaraoce- on je „neimperativan“ pravni akt. Pravni posao se pojavljuje u različitim granama prava: radnom, međunarodnom, javnom, porodičnom, nasljednom i svim granama imovinskog prava.

26. IZVORI PRAVA U MATERIJALNOM I FORMALNOM SMISLU

Svei društvene činioce koji utiču na stvaranje i pimjenu pravnih normi, kao i činjenice preko kojih se te norme saznaju- nazivamo izvori prava. Prema tome da li stvaraju ili samo izražavaju normu, svi izvori prava se mogu podijeliti na materijalne i formalne. Materijalne izvore prava definišemo kao one društvene činjenice i one činioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Dijele se na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve društvene činjenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. Njihov bitan element je i stepen razvijenosti datog društva. U subjektivne izvore ubrajamo pojedince, grupe, čitave klase koje aktivno učestvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi.Formalni izvori prava su akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobličuju; to su svi pravni akti koji sadrže bilo opštu, bilo pojedinačnu pravnu normu.

10

27. PRAVNI ODNOS – PRAVNE ČINJENICE I DOGAĐAJI

Društveni odnosi uređeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Dvije bitne komponente pravnog odnosa su: ovlaštenje jednog subjekta i dužnosti drugog subjekta. Ovlaštenje i dužnost su u korelaciji u pravnom odnosu- svakom ovlaštenju jednog subjekta odgovara dužnost drugog subjekta i obratno. Ukoliko se ovlaštenje vrši u sopstvenom intresu- to je subjektivno pravo, ako se vrši u tuđem interesu- to je nadležnost. Odnosi ovlaštenja i obaveza između subjekata se moraju vršiti povodom nečega, na nečum. To su objekti prava. Društveni odnos postaje pravni ako su njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekom činjenicom kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. Takve činjenice nazivaju se pravne činjenice. Pravne činjenice su okolnosti i fakti za koje objektivno pravo veže nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa. Pravne činjenice se dijele na : događaje (sve promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća ljudske volje i svijesti) i ljudske radnje (izraz čovjekove aktivnosti, mogu biti preduzete bez volje ili voljno-značajnije). Voljne ljudske radnje se dijele, sa stanovišta prava, na dozvoljene i nedozvoljene radnje ili delikte.

28. SUBJEKTIVNO PRAVO I NJEGOVI ELEMENTI

Subjektivno pravo je ovlaštenje koje pripada pravnim subjektima na osnovu pravnih normi. Elementi subjektivnog prava su: ovlaštenje, sopstevni interes titulara i zahtjev (tužba) u materijalnom smislu.Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da od od drugog lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. Jedno ovlaštenje može sadržati i više pravno dozvoljenih mogućnosti ponašanja- „podovlaštenja“.Interes titulara objašnjava smisao ovlaštenja i ukazuje na cilj radi kojeg se ono uspostavlja i vrši. Interes titulara se kroz ovlaštenje može relizovati u granicama koje su neposredno/posredno postavljene objektivnim pravom. Sve iznad toga predstavlja zloupotrebu prava.Zahtjev je objektivnim pravom obezbijeđena mogućnost nosioca subjektivnog prava da se u slučaju u kojem se ne poostoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljno izvršavanje obaveza, obrati nadležnom državnom organu, radi obezbjeđenja i zaštite ovlaštenja prinudnim putem. Postoji više podjela subjektivnog prava. Na osnovu mogućnosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, razlikujemo: prenosiva (tu spadaju „javna prava“- koja nastaju naredbom državne vlasti) i neprenosiva (imovinska prava). Prema dejstvu, razlikujemo apsolutna subjektivna prava (čije ovlaštenje djeluje prema svim subjektima- erga omnes) i relativna subjektivna prava (čije ovlaštenje djeluje samo prema tačno određenom nosiocu obaveza- inter partes).

11

29. POJAM I VRSTE OBJEKATA PRAVA

Objekat prava obuhvata sve ono na šta su upereni i na čemu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. To je i sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos. Razlog pravnog odnosa- razlog zbog koga se sastaju volje, je njegov objekat. Svaka grana prava posebno utvrđuje svoje objekte i njihove osobine. Karakteristika objekata imovinskog prava je da se oni moraju nalaziti u pravnom prometu- in commercio. Njihova druga karakteristika je njihov imovinski karakter. Ogleda se u tome što se ovi objekti mogu neposredno izraziti u novcu, ili tome što su tijesno povezani za prava i interese izrazive u novcu.Prihvaćena je četvorna podjela objekata u imovinskom pravu: stvari, ljudske radnje, lična dobra i intelektualni produkti kao objektima subjektivnih prava koji se mogu nalaziti u prometu i izrazivi u novcu.

30. LJUDSKE RADNJE

Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se može manifestovati kao činjenje i davanje (pozitivne radnje) ili kao propuštanje i trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti (negativne radnje). Ljudska radnja mora biti određena, dopustiva, te biti imovinske prirode.

31. LIČNA DOBRA

PreKMet prava mogu biti i lična dobra. To su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva od ličnosti kao pravnog subjekta- npr. život, zdravlje, ime, čast, znanje, društveno priznanje... Ova dobra dobijaju ekonomsku vrijednost u imovinskom pravu, kada ih na neki način možemo izraziti novčanim ekvivalentom.

32. PROIZVODI LJUDSKOG DUHA

To su uglavnom naučna, tehnička i umjetnička djela- ponekad nazvani „bestjelesne stvari“ ili „intelektualne tvorevine“.Tvorac intelektualnih tvorevina može s njima raspolagati i izvlačiti iz njih materijalnu korist- nastaje imovinskopravni odnos. Prava iz tog se zavisno od objekta nazivaju autorskim, pronalazačkim pravima i pravima industrijske svojine. Najvažniji objekti ove grupe su autorsko djelo, izum (pronalazak), tehničko unapređenje i „know-how“ („znati kako“, „znanje i umijeće“).

33. ZASTARA

Zastara je pravni institut po kome prestaje mogućnost prinudnog ostvarenja prava usljed nevršenja tokom zakonom određenog dužeg vremena. Zastara je gubljenje tužbe u materijalnom smislu ili zahtjeva. Zastara olakšava pravni promet, otklanja mnoge teškoće i zloupotrebu

12

(posebno u pogledu dokazivanja nekog prava), pojačava pravnu sigurnost. Zastara stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose.

34. ODRŽAJ

Održaj je pribavljanje nekog prava protekom vremena pod određenim okolnostima. Da bi se održajem steklo pravo, potrebno je da je držanje tuđe stvari savjesno. Savjesno držanje znači da držilac misli o sebi da je vlasnik te stvari, budući da je do stvari došao na dopušten, zakonit način.

35. PREKLUZIJA

Prekluzivnim rokom naziva se vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravo- pravo traje onoliko koliko je propisom određeno. Kad se u prekluzivnom roku radnja ne izvrši, pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi državni organi po službenoj dužnosti paze na postojanje prekluzije.Razlika između prekluzije i održaja- prekluzijom se pravo gubi usljed protoka vremena, a održajem se pravo stiče usljed protoka vremena. Zajedničko im je što se faktičko stanje pretvara u pravno.

36. POJAM SUBJEKATA PRAVA

Subjekti prava su nosioci prava, nadležnosti i obaveza. Njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, mogućnost da mogu imati prava i obaveze naziva se pravna sposobnost. Grupi ljudi i kolektivitetu može, pod određenim uslovima pravnog poretka, biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava naziva se pravnim licem.

37. FIZIČKO LICE I NJEGOVE SPOSOBNOSTI

Moderno pravo priznaje svakom čovjeku, svakom fizičkom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje dovoljno je da dijete bude živo rođeno i da ima čovječiji oblik. Smrću fizičko lice prestaje biti subjekat prava. Sud može, pod preciznim zakonskim uslovima, nestalo fizičko lice proglasiti umrlim.Oznake po kojima se pravni subjekti razlikuju jedan od drugog, se nazivaju atributi pravnog subjekta. Atributi fizičkog lica kao pravnog subjekta su: ime, prebivalište i boravište i državljanstvo. Svaki je čovjek subjekat prava. Ta njegova mogućnost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravna sposobnost. Pravna sposobnost je najopštije pravno stanje koje objektivno pravo priznaje svim ljudima. Poslovna sposobnost je takvo pravno stanje subjekta prava da može preduzimati voljne radnje relevantno za pravo. Pravni odnos može nastati i iz delikta. Sposobnost, stanje pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnošću.

38. PRAVNO LICE I NJEGOVI ELEMENTI

Pravno lice je društvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija, koja ima svoje posebne društveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj

13

pravni poredak priznaje svojstvo subjekta prava (pravni subjektivitet). Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarajućeg registra u kome se vode njegovi statusni podaci.Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljedeći elementi:

a) da postoji čvrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formuliše svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa trećim licima i ostvaruje svoje zadatke;

b) da ta organizacija ima svoj cilj radi kojeg je osnovana i da ima zadatke koje treba da ostvari radi postizanja tog cilja. Zadaci treba da su u skladu sa interesima društva;

c) da istupa u svoje ime radi vršenja prava i obaveza, da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencije pojedinaca okupljenih u toj organizaciji;

d) da ima svoju posebnu (samostalnu) imovinu, odvojenu od imovine svakog člana tog pravnog lica i da samostalno odgovara.

Pravno lice mora takođe posjedovati atribute, koji određuju njegov pravni subjektivitet. To su: ime/ firma, prebivalište/sjedište i državljanstvo/pripadnost.

39. OBLICI SPOSOBNOSTI PRAVNOG LICA

Pravna lica ne mogu imati, niti vršiti ona prava i obaveze koje se vezane samo za fizička lica. Ona imaju posebnu pravnu sposobnost u odnosu na fizička lica. Poslovna sposobnost znači sticanje i vršenje prava i obaveza svojim svjesnim radnjama- izjavom volje. Pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje fizičkih lica koja ulaze u sastav njegovih organa. Pravnom licu je priznata i deliktna sposobnost, koja ga čini odgovornim za delikte.

40. ZASTUPSTVO I NJEGOVI OBLICI

Zastupstvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, daje izjave volje za drugo lice, ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla (radnje) prelaze na to drugo lice. To je vršenje neke pravne radnje, za tuđi račun i u ime drugog. To znači da se posljedice navedene radnje odnose na onog za koga za preuzete. Dakle, i pravni i ekonomski rezultati pripadaju zastupanom.Najvažniji kriteriji za klasifikaciju zastupništva su osnov i obim ovlaštenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu činjenicu na kojoj odnos zastupanja počiva. Prema tome, zastupstvo se dijeli na: zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadležnog organa i zastupanje po punomoćju/ugovorno zastupstvo.Za poslovno nesposobna lica postoji zakonsko zastupstvo. Zakonom je određeno da ta lica moraju biti zastupana i ko ih zastupa.

14

Statutarno zastupništvo je zastupanje na osnovu statuta, odredbi i drugih samoupravnih opštih akata ili pravila. Najčešći vid ovog zastupanja je sudsko zastupstvo, koje se zasniva rješenjem nadležnog suda.Za poslovno sposobna lica, koja neće/ne mogu da vrše pravne radnje postoji ugovorno zastupstvo. Kod ovog zastupstva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik određuje se ovlašćenjem zastupljenog- PUNOMOĆ. Ugovorni zastupnik naziva se punomoćnik, a zastupljeni- vlastodavac ili nalogodavac.Punomoć je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da će u okviru punomoći smatrati punomoćnikove pravne radnje za svoje.Zastupništvo može biti opšte (generalno) ili posebno (specijalno). Po opštem zastupništvu, zastupnik može da obavlja sve poslove ili širi krug poslova za svpga vlastodavca. Kod generalnog ovlaštenja, ovlaštenje na davanje izjava volja na tuđe ime i za tuđi račun je određeno na najuošpteniji način, ili po rodu, po vrsti. Posebnim zastupništvom se zastupnik ovlašćuje na jedan ili na nekoliko konkretno određenih poslova. Ovlašćenje može biti i neograničeno (prepušta se zastupniku da radi kako nalazi za ppotrebno, bez posebnog naloga i uputstva) i ograničeno (zastupnik se ograničava i treba da radi po uputstvima).

41. POJAM OBLIGACIONOG PRAVA

Obligaciono pravo (obavezno pravo-lat. obligatio- obaveza) je skup pravnih normi koje regulišu obligacione odnose. Obligacioni odnos je takav pravni odnos među određenim licima u kome je jednom lice obavezno da drugom licu izvrši određenu činidbu, a to drugo lice ima pravo, ovlaščenje, da traži od prvog da mu to učini. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa robe i usluga.Ovlašćeno lice ima pravo da traži, zahtijeva- POVJERILAC (VJEROVNIK)-AKTIVNA STRANA OBLIGACIJE. Njegovo ovlašćenje se naziva „tražbinom“, „potraživanjem“. Na drugoj strani imamo lice dužno da nešto učini- DUŽNIK (pasivna strana obligacije).Dužnik mora poKMiriti obavezu povjeriocu, da učini što je povjerilac ovlašćen da od njega traži. Povjerilac može dužnika da prinudi i putem intervencije državne vlasti da učini što je dužan u tom odnosu (pravni odnos). Obligacija je zaštićena i može se ostvarivati tužbom sudu.

42. POJAM I KARAKTERISTIKE OBLIGACIONOG ODNOSA

Obligacioni odnos je građansko- pravni odnos, odnosno pravni odnos između tačno određenih lica i povodom tačno dređene radnje. Obligaciono pravo je relativno, tj. ne djeluje prema svima i njegov nosilac nije zaštićen protiv bilo čijih radnji. Povjerilac ima obavezu svoje pravo iz obligacije ostvariti samo prema svom dužniku. Kupac ne može sam uzeti kupljenu stvar, nego mu je mora predati prodavac.Obaveza iz obligacije, je po pravilu, pozitivna (aktivna). Dužnik je obavezan da nešto učini ili da nešto da. Tipična tužba za zaštitu obligacije je građansko-pravna tužba- tužba da se potvrdi da postoji potraživanje

15

(obligacija), a zatim tužba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protiv dužnika koji neće da poKMiri tražbinu svog povjerioca su upravljena protiv njegove imovine- karakteristična sankcija popravljanje štete. Obaveza iz obligacije je uvijek imovinska i ostvaruje se na imovini dužnika (njegova pasiva, dug).

43. POJAM I VRSTE OBLIGACIONIH RADNJI

Obligacioni odnos je određen pravnom normom. Dispozicijom pravne norme određeno je ponašanje lica (subjekta) u toj obligaciji. To njihovo ponašanje, ono što treba da rade u tom obligacionom odnosu naziva se OBLIGACIONOM RADNJOM (činidbom, prestacijom).Obligaciona radnja može se sastojati u davanju (dare) neke stvari, u činjenju (facere), u nečinjenju (non facere- uzdržavanju da se nešto učini, propuštanju da se nešto učini) ili trpljenju (pati). Obligaciona radnja može biti pozitivna (aktivna) i negativna (pasivna). Obaveza dužnika na davanje i činjenje je pozitivna činidba, dok su propuštanje i trpljenje negativne činidbe.

44. OBILJEŽJA OBLIGACIONE RADNJE

Obligaciona radnja mora:1. biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos- mora biti izraziva u novcu; 2. treba da je određena, da se zna o kojoj se činidbi radi. Treba se znati koju stvar dužnik treba predati povjeriocu, šta treba da uradi, kako da to uradi, na kom mjestu i kada. Kao određene obligacione radnje, smatraju se i tzv. odredive radnje (radnje za koje su subjekti obligacije odredili samo neke podatke, elemnte, na osnovu kojih se činidba može identifikovati). Ovdje spadaju naročito alternativne i generično određene činidbe. Dužnik može biti obavezan da preda ovu ili onu stvar, da izvši ovu ili onu radnju (alternativno, jednu ili drugu). PreKMet obligacije mogu biti i radnje povodom stvari određenih po redu i vrsti. PreKMet je odrediv i kad su strane ostavile trećem licu da ga odredi. Ako ga neće/ne može odrediti, obligacioni odnos je ništav. Ako je preKMet obaveze nemoguć, nedopušten, neodređen ili neodrediv, obligacioni odnos je ništav.

45. SUBJEKTIVNA I OBJEKTIVNA MOGUĆNOST

Radnja treba da je moguća. Ali ako radnju ne može uraditi dužnik, a neko drugo lice bi to moglo učiniti, takva radnja može biti preKMet obligacije (subjektivna nemogućnost). U slučaju subjektivne nemogućnosti, obaveza je valjana. Dužnik može platiti nekom drugom ko tu radnju može izvršiti, ili povjeriocu nadoknaditi štetu zbog neizvršenja.

46. OBLIGACIJE PREMA VRSTI RADNJE

16

1. Prema tome, da li se radnja sastoji u davanju i činjenju, ili u nečinjenju i trpljenju, razlikujemo aktivne (pozitivne) i pasivne (negativne) obligacije. 2. Obligacije su strogo lične ako je činidbu dužan da izvrši samo dužnik i niko drugi. Ostale su obligacije nelične- činidbu može za dužnika izvršiti i neko drugi. Nelične su obligacije obično pozitivne (povjeriocu je svejedno ko će mu dati stvar ili izvršiti radnju).3. Prema tome da li se radnja obligacije može izvršiti u određenom (kratkom) vremenu ili izvršenje traje duže vremena, obligacije su trenutne (predaja prodate stari ili prevoz u jednoj ili nekoliko tura, jednoj za drugom) ili trajne (npr. zakup). 4. S obzirom da li je radnja obligacije djeljiva (može se izvršiti u dijelovima) ili nedjeljiva (ne može se rastavljati dio po dio, a da to ne uništi njenu suštinu i smanji vrijednost), obligacije su djeljive (npr. dug u novcu) i nedjeljive. Obligacije su nedjeljive usljed prirodnih ili ekonomskih svojstava radnje, po zakonu ili ugovoru kada su se subjekti obligacionog odnosa sporazumjeli da dužnik izvrši činidbu odjednom (u cjelini). 5. Obligacije se dijele i na jednostavne (proste) i sastavljene (složene). Jednostavna obligacija je npr. prodaja predatih stvari kupcu; obaveza se može sastojati od jedne ili više radnji, a stvari se mogu predati odjednom ili od više puta (kroz duže vremena). Kod složene obligacije je dužnik obavezan preduzeti više radnju, koje sve zajedno sačinjavaju preKMet obligacije. Ovakva obligacija se može sastojati i iz jedne glavne i sporednih obligacija (nisu samostalne, služe uvećanju ili dopuni glavne obligacije).6. Obligacije mogu biti i novčane i nenovčane, s obzirom na to da li je dužnikova obaveza da povjeriocu da novac, ili neku stvar.

47. OBLIGACIJE PREMA NAČINU ODREĐIVANJA RADNJE

Obligaciona radnja treba da bude poznata i da bude na neki način određena. Radnja obligacije može biti i odrediva (npr. da su neke osobine poznate, ili će ih neko naknadno odrediti)- može biti različito određena. Po kriteriju kako je određena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne (specijalne), generične (određene po vrsti), alternativne i fakultativne. Specijalna (individualna) obligacija je ona kod koje se zna na koju je činidbu dužnik obavezan. Oobligacija se može ispuniti samo izvršenjem te radnje (činidbe). Generične obligacije su one kod kojih je preKMet obligacije određen samo po redu, vrsti. Obično se radi o zamjenjivim stvarima čija vrsta može biti određena šire ili uže. Kod ovih obligacija, dužnik se ne oslobađa obaveze ako stvar propadne, čak ako je to bez njegove krivice. PreKMet obligacije mogu biti dvije ili više radnji, a dužnik je dužan izvršiti samo jednu od njih- Alternativna obligacija. Obaveza se izvršava jednom ili drugom radnjom. Koja će to biti, zavisi od dogovora stranaka. Ako strane nisu ništa odredile, pravo izbora zakonski pripada dužniku. Obaveza se ne gasi, nego se ograničava na preostali preKMet, bez obzira na to ko je imao pravo izbora. Ako je neka od predviđenih radnji postala

17

nemoguća krivicom onoga ko je imao pravo izbora, u principu može birati između preostalih radnji onu koju hoće.Fakultativna obligacija se tiče jedne određene radnje, ali je dužnik ovlašten da obligaciju ispuni i izvršenjem druge, opet određene radnje. Razlika između ove i alternativne obligacije je da je kod alternativne obligacije preKMet više činidbi, a kod fakultativne samo jedna. Ukoliko dođe do naknadne objektivne nemogućnosti izvršenja radnje (preKMeta obligacije), obligacija prestaje. Obligacija prestaje i kada naknadno postane nemoguće izvršiti radnju (preKMet obligacije) usljed krivice povjerioca. Još imamo prirodne (naturalne) obligacije, koje nisu pravno zaštićene (ne mogu se ostvarivati putem suda), ali su pravno priznate. Dužnik može izvršiti obavezu ako hoće, ali ga povjerilac ne može natjerati na izvršenje. Kad dužnik izvrši obavezu, smatra se da je ispunio obligaciju. Dužnik koji je ispunio naturalnu obligaciju u zabludi, ne može tražiti povraćaj.

48. MNOŽINA SUBJEKATA U OBLIGACIJI

U obligacionom odnosu jedan subjekt je nosilac prava (povjerilac), drugi je nosialc obaveza (dužnik). Jedan potražuje, drugi duguje. Ovi subjekti mogu biti i fizička i pravna lica. Svaki od subjekata obligacije i nešto potražuje i istovremeno nešto duguje, svaki od njih je istovremeno i nosilac obaveze i nosilac ovlaštenja (npr. kupoprodaja). Činidba se sastoji istovremeno u davanju i primanju- dvostrane (dvostrano obavezne) obligacije. U obligacionom odnosu se može naći u isto vrijeme više lica kao povjerioci, ili više lica kao dužnici, ili u istoj obligaciji ima i po više povjerilaca i po više dužnika. Radnja obligacije može biti djeljiva, da više lica bidu obavezni, ili da se pojave kao povjerioci, ili svi zajedno ili svaki ponaosob. Radnja obligacije može biti i takva da se ne može dijeliti i da svako lice na dužničkoj strani može ispuniti samo cijelu obligaciju.

49. RAZLIKA PROSTE, RAZDIJELJENE I SOLIDARNE OBLIGACIJE

Kad je radnja obligacije djeljiva, a svaki dužnik duguje samo svoj dio duga, takva obligacija je razdjeljena (podijeljena, prosta zajednička) obligacija. Razdjeljena obligacija je, u stvari, skup više samostalnih pojedinačnih obligacija. Svaki dio tražbine (prava) ima svoju pravnu egzistenciju. Svaki sapovjerilac ima pravo tražiti samo svoj dio tražbine, a svaki sadužnik je obavezan ispuniti samo svoj dio duga. Kod množine subjekata u jednoj obligaciji njihov međusobni odnos može biti i tako uređen da su svi sadužnici obavezni da izvrše cijelu čindbu, i da su svi sapovjerioci ovlašćeni da traže izvršenje cijele činidbe. To su solidarne obligacije. Princip je : jedan za sve, svi za jednoga. Odnos solidarnosti može postojati na strani povjerilaca (aktivna solidarnost), kao i na strani dužnika (pasivna solidarnost), a može istovremeno i na obje strane.

18

Kao što su svi povjeriocu sapovjerioci, tako je i svaki dužnik sadužnik za cijeli dug. Svaki dužnik može izvršiti činidbu bilo kom povjeriocu i time se odnos razrješava (izvršena je činidba). Nijedan sadužnik ne skida sa sebe obavezu time što izvrši dio činidbe. Kod solidarne obligacije nema svog dijela kao kod podijeljene- svi sudužnici duguju cio dug, bez obzira na koliki su dio činidbe izvršili. Odnos solidarnih dužnika i solidarnih povjerioca zavisi od njihovog sporazuma. Onaj koji ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traži od ostalih sadužnika da mu nadoknadi svaki od njih onaj dio koji otpada na tog sadužnika- pravo regresa. U solidarnoj obligaciji, je dakle, obaveza svakog sadužnika da izvrši cijelu činidbu, ali ne i da snosi cio teret. Teret je raspodjeljen na sve dužnika, prema dijelu koji na svakog od njih pripada po sporazumu, po zakonu, ili po posljednjoj volji ostavioca.Vanjski (spoljni) odnos je karakterističan za solidarne obligacije- postoji jedinstvena tražbina i solidarni povjerioci su prema dužniku jedna cjelina, kao i solidarni dužnici. Ako se izvrši obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje. Solidarna obligacija mora proisticati iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona.

50. CESIJA

Ako se u istoj obligaciji mijenja povjerilac, to se naziva ustupanjem tražbine ili cesijom. Ustupanje tražbine najčešće biva pravnim poslom- najčešće do toga dolazi ugovorom. Izuzetno do toga može doći jednostranim pravnim poslom- kad npr. ostavilac za slučaj smrti ostavlja nekom svoje potraživanje. Ugovorom stari povjerilac (cedent) prenosi svoju tražbinu na svoga saugovarača- novog povjeioca (cesionara). Dužnik (cesua) ostaje isti, kao što i dug, čnidba ostaje isti. Ustupanje može biti izvršeno više puta: svaki povjerilac može tražbinu cedirati na novog cesionara. Do cesije može doći i na osnovu sudske odluke, a može i na osnovu zakona (rjeđi slučajevi). Može se ustupiti cijela tražbina ili njen dio. Ako je tražbina ustupljena uz naknadu, cedent odgovara i za njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet), on odgovara samo ako je ugovorom o ustupanju predviđeno.Za punovažnost cesije ne traži se pristanak dužnika. Dužniku je svejedno kome će dugovanu činidbu izvršiti. Njegova obaveza prema ranijem povjeriocu prestaje tek kad sazna za promjenu. On duguje onoliko koliko je dugovao, i ranije do ustupanja tražbine.

51. INTERCESIJA

Ako se subjekt mijenja na pasivnoj strani, dakle, ako se mijenja dužnik u istoj obligaciji, radi se o preuzimanju duga (prijemu), primanju duga- intercesiji. Dug može preuzeti neko drugi potpuno, tako da se dužnik potpuno oslobodi obaveze, a da u obavezu ulazi novi subjekt, preuzimalac duga (intercedent). Tu se mijenja subjekt obligacije na dužničkoj strani (privativna intercesija). Može se, međutim, i preuzeti dužnička obaveza

19

tako da ostane i stari dužnik i da pored njega dolazi još novi. Subjekti ostaju isti, ali se na dužničkoj strani pojavljuje još jedan pored onog ranijeg- kumulativna intercesija. Do preuzimanja duga može doći i po sporazumu, a i na osnovu zakona (rjeđe). Dug preuzima novi dužnik ugovorom sa dotadašnjim dužnikom. Potreban je i pristanak povjerioca- povjeriocu nije svejedno ko je dužnik, jer novi dužnik može biti i nesiguran, pa da se tim dovede u pitanje potraživanje povjerioca.Dug se može preuzeti i na osnovu ugovora između povjerioca i novog dužnika, u kom slučaju nije potrebno tražiti pristanak ranijeg dužnika-pristupanje duga.

52. POJAM I VRSTE IZVORA OBLIGACIJE

Obligacija je građansko-pravni odnos, koja nastaje usljed nekih događaja i okolnosti (pravnih činjenica i pravnih stanja), za koje pravna norma veže njihov nastanak. Pravne činjenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije su izvori obligacija, razlozi usljed kojih nastaju obligacije. Izvorom obligacije se smatra ono što građanski zakonici pojedinih zemalja uzimaju za izvor obligacije, odnosno kako dijele obligacije. Ti su izvori različiti:

1. pravni poslovi uopšte, a posebno ugovori;2. jednostrani građansko-pravni poslovi;3. prouzrokovanje štete;4. sticanje bez osnova (neopravdano ili neosnovano

bogaćenje);5. poslovodstvo bez naloga.

53. PROUZROKOVANJE ŠTETE

Treći izvor obligacije je prouzrokovanje štete. Dakle, da bi nastala obligacija, trebalo bi da je do štete došlo krivicom onoga usljed čije je radnje šteta nastala. Međutim, danas dolazi i do štete i bez krivice neposrednog učesnika u tom prometu i u ti odnosima. U mnogim odnosima je skoro nemoguće odrediti krivicu učesnika za nastanak štete, zbog čega moderno pravo u nekim slučajevima nameće obavezu na naknadu štete i kad krivica štetnika ne postoji (ili nije utvrđena). Šteta može biti prouzrokovana štetnom radnjom lica sa kojima štetnik ne stoji u pravnom odnosu- građansko-pravna deliktna odgovornost. Šteta se može nanijeti i ugovornom partneru neizvršavanjem ili neurednim izvršavanjem ugovornih obaveza- ugovorna odgovornost.

54. NEOSNOVANO BOGAĆENJE

Četvrti izvor obligacija je sticanje bez naloga (neopravdano, neosnovano bogaćenje). Sticanje bez osnova stvara obavezu da vrati ono što je neosnovano primljeno. Ovdje jedan dio nečije imovine prelazi u imovinu drugog lica bez punovažnog pravnog osnova (npr. pravnog posla- kupoprodaje, poklona, zajma, zakupa...), premda na zakonit način. Obligacija ovdje nastaje iz osnova neopravdanog (neosnovanog)

20

bogaćenja- do toga nije došlo nedopuštenom radnjom (npr. krađom), nema delikta.Obligacija iz neosnovanog bogaćenja se razlikuje od obligacije na naknadu štete po tome što se kod obaveze na naknadu štete traži krivica štetnika, kao i da je šteta prouzrokovana njegovom protivpravnom radnjom. Kod obligacije iz neosnovanog bogaćenja je dovoljno samo to da se jedno lice obogatilo na račun drugog i da za to nije bilo pravnog odnosa (nepažnja utiče na visinu naknade). Čest slučaj nastanka ove obligacije je što neko u zabludi ili neznanju plati nešto što nije dugovao.

55. POSLOVODSTVO BEZ NALOGA

Ako neko u dobroj namjeri poduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlašćenja, to se naziva poslovodstvom bez naloga (vršenje tuđih poslova, djelovostvo bez punomoći). Ako preuzetu radnju prihvati i odobri to drugo lice, nastaje odnos kao kod zastupanja. Ukoliko ne odobri, nastaje ova obligacija- kao kada zastupnik prekorači ovlašćenje.

56. PRAVNI POSLOVI KAO IZVOR OBLIGACIJE

Prvi, najbogatiji i najčešći izvor obligacija su pravni poslovi uopšte, a posebno ugovori. Ugovori su izjave volje dvaju ili više lica kojima se ta lica sporazumijevaju upravo zato da među njima nastane određeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvrše dogovorenu činidbu.Drugi izvor obligacija su jednostrani građansko-pravni poslovi- obligacija kao dvostrani pravni odnos nastaje izjavom volje samo jednog lica.

57. POJAM I NAČINI PRESTANKA OBLIGACIJE

Svrha obligacije je da dužnik ispuni radnju i da time zadovolji određeni interes povjerioca. Time ostvaruje njen sadržaj i obligacioni odnos prestaje (gasi se).Postoje razni načini prestanka obligacije: ispunjenje, nemogućnost ispunjenja, prestanak subjekta, kompenzacija, novacija, konfuzija, oproštaj duga, poravnjanje, zastarjelost.

58. ISPUNJENJE

Ispunjenje, isplata, izvršenje obligacije je normalan način prestanka obligacije- dužnik izvršava povjeriocu onu radnju koju je bio obavezan izvršiti. Niti povjerilac može tražiti da mu dužnik uradi nešto drugo, niti dužnik može nametnuti povjeriocu da mu izvrši drugu činidbu, osim one na koju su bio obavezao. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dužnik izvršava činidbu, povjerilac prima ispunjenje.Povjerilac je dužan primiti ispunjenje, i od svakog lica koje ima neki pravni interes da obaveza bude ispunjena- čak i kada se dužnik protivi tom

21

ispunjenju, kao i kad dužnik ne zna da neko treće lice ispunjava njegovu obavezu.Ispunjenje obligacije se može izvršiti: povjeriocu; licu određenom zakonom, sudskom odlukom, ugovorom ili trećem licu koje je za to ovlastio povjerilac.Dužnik treba izvršiti obligaciju pravilno, uredno, tačno prema njenom sadržaju (kako je predviđena obligacijom). Obligacija je uredno ispunjena kad su subjekti svoje radnje izvršili na način, na mjestu i u vrijeme koji odgovaraju njenom sadržaju.

59. NEMOGUĆNOST ISPUNJENJA

Može se desiti da nastanu takve okolnosti usljed kojih se obligacija ne može ispuniti. Ako je zbog okolnosti za koje dužnik ne odgovara postalo nemoguće ispuniti obligaciju, onda obligacija prestaje. Tada nema ni obaveze naknade štete. Dužnik mora da dokaže činjenice koje isključuju njegovu odgovornost.Kod prestanka obligacije usljed nemogućnosti ispunjenja, razlikujemo da li je preKMet obligacije: individualno određena ili generično određena stvar. Ako je stvar određena po rodu, generično, obligacija ne prestaje ni kad stvar propadne slučajno, jer je moguće dati drugu takvu stvar-čak i ako je stvar propala bez dužnikove krivice. Ako je preKMet obligacije individualno određena stvar, pa propadne bez dužnikove krivice, obligacija će prestati. Ako je bilo dužnikove krivice, obligacija se pretvara u dužnikovu obavezu naknade štete.Ukoliko dođe do toga da obavezu ne mogne ispuniti jedna strana bez svoje krivice, prestaje obaveza i sa druge strane.

60. KOMPENZACIJA

Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed čega prestaju obje obligacije čiji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u međusobnom odnosu povjerioca u prvoj i dužnika po drugoj obligaciji, kompenzacijom prestaju obje obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi.Obligacija će potpuno prestati, dugovi se izravnavaju ako su jednako (ako se potražuju jednake vrijednosti, ako su im isti iznosi). Ukoliko dugovi nisu jednaki, kompenzacijom prestaje manji dug, a veći dug prestaje za onoliko koliko je bila vrijednost manje obaveze. Do kompenzacije može doći voljom oba subjekta obligacije, a može i jednostranim zahtjevom jednog subjekta (najčešće). Za jednostranu kompenzaciju postavljeni su sljedeći uslovi:

a) da postoje dvije obligacije između dva ista lica;b) tražbine obiju obligacija trebaju biti jednorodne- da stvari koje su

preKMet obligacije budu iste vrste, istog roda;c) obje tražbine treba da su dospjele, da je došlo vrijeme kad treba i

jednu i drugu izvršiti;d) tražbine treba da su likvidne- da su čiste i da se u slučaju spora

mogu lako i brzo dokazati.Kontokorent neki smatraju vrstom kompenzacije- sastoji se u tome da stranke ugovore da će svaka od njih međusobna potraživanja unositi u

22

jedan jedinstven račun (konkorent, tekući račun) i da će, s vremena na vrijeme, taj račun, svaka svoj, zaključiti i potraživanje prebiti, a saldo će isplatiti ona strana čiji dug bude veći. Za kontokorent je važno da je to jedinstven račun, da pojedine stavke ne postoje samostalno. Zato nijedna stranka ne može raspolagati sa tražbinom koja je unesena u kontokorent.

61. NOVACIJA

Novacija (prevoj) je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Novacija se ubraja u načine prestanka obligacije, jer postojeća obligacija prestaje i dužnik se oslobađa stare obaveze, a povjerilac više ne može tražiti ispunjenje te obligacije. Da bi došlo do prenova obligacije, trebaju biti ispunjeni sljedeći uslovi:

a) da su stranke htjele da umjesto postojeće nastane nova obligacija- trebaju jasno izraziti tu namjeru;

b) stara obligacija morala je biti punovažna;c) stara i nova obligacija se moraju razlikovati u nečem bitnom

(preKMetu ili pravnom osnovu);Promjena subjekata obligacije nije novacija.

62. PRESTANAK SUBJEKATA

Smrt subjekta obligacije u načelu ne povlači gašenje obligacije, već prava i obavze prelaze na nasljednike. Usljed smrti subjekta obligacije prestaje obligacija (pravo) vezano strogo za ličnost subjekta obligacije. Ove obligacije mogu nastati sporazumom stranka, ili dužnikova radnja može biti strogo lične prirode (samo on je može ispuniti- npr. plaćanje alimentacije), i na osnovu zakona (rjeđe).

63. OSTALI NAČINI PRESTANKA OBLIGACIJA

Obligacija može prestati i sljedećim načinima:a) Otpuštanjem duga (oprostom duga). Za praštanje duga

potreban je pristanak dužnika. Otpuštanje duga je, ustvari, ugovor o poklonu. Ako hoće da se odrekne svog potraživanja, a dužnik ne prihvata oprost, povjerilac može dugovani preKMet položiti kod suda (čime se rješava obaveza, oslobađa duga i obligacija prestaje). Povjerilac se može odreći i potraživanja zbog toga što mu je dužni izvršio neku drugu činidbu, a ne onu koja je bil preKMet obligacije- oprost duga za naknadu. Dug se može oprostiti i djelomično- onda se obligacija gasi samo u dijelu koliko je dug oprošten.

b) Konfuzijom - sjedinjavanjem tražbine i duga u istoj ličnosti (kad se u istoj ličnosti nađu svojstva povjerioca i dužnika). Konfuzija, dakle, predstavlja situaciju u kojoj se ne zna ko je povjerilac, a ko dužnik- neko sam sebi duguje. Solidarna obligacija u slučaju konfuzije prestaje samo za onog dužnika na koga je prešla tražbina u kojoj su se sjedinili dužnik i povjerilac- a za ostale ne prestaje.

23

c) Protekom vremena - neki obligacioni odnosi su određeni da duže traju i tu se obaveza dužnika sastoji u nizu radnji, koje se ponavljaju u jednakim vremenskim razmacima (npr. mjesečno plaćanje stanarine). Za takve obligacije može biti unaprijed određeno vrijeme dokle će trajati (nekad je određeno i zakonom). Ako takvim obligacijama vrijeme trajanja nije određeno-one prestaju otkazom (izjava volje jedne strane kojom u određenom času prestaje obligacioni odnos).

d) Poravnjanjem (nagodbom) - ugovorom između subjekata jedne postojeće obligacije, kojom oni svoja nejasna i osporavana potraživanja i dugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvrđuju šta ostaje da jedna drugoj učine, šta ko duguje, šta ko potražuje. Do poravnanja dolazi uzajamnom popuštanjem obiju strana jedne obligacije. Pravno dejstvo poravnanja je u tome što se prvobitnoj obligaciji mijenja sadržaj. Do poravnanja može doći i u parnici pred sudom- sudsko poravnanje, koje ima pravnu snagu sudske odluke.

e) Silom zakona- kojim se poništavaju, ukidaju i uopšte gase neki obligacioni odnosi- nerijetko slučaj u revolucijama.

f) Zastarjelošću - uticajem vremena na pravne odnose.

64. PREDMET I METOD POSLOVNOG PRAVA

Poslovno pravo (Business Law, trgovačko, trgovinsko pravo) predstavlja posebnu granu pravnog sistema koja se bavi prvenstveno privatnopravnim odnosima u profesionalnom privrednom poslovanju. Od upotrebe sinonima '“privredno pravo“ treba odustati, jer nije uobičajen u porecima zasnovanim na tržišnoj ekonomiji.Poslovno pravo prvenstveno reguliše odnose ekonomskog prometa u koje subjekti stupaju sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Zato se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno. PreKMet trgovinskog prava u buržoaskim zemljama i poslovnog prava kod nas u najširem smislu jesu svi odnosi koji se tiču trgovine u pravnom smislu te riječi ( svi oni odnosi koji nastaju u toku privređivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi). Stoga se trgovinsko pravo definiše kao „skup propisa koji se tiču trgovine“, a poslovno pravo kao skup normi koje uređuju odnose u privrednom poslovanju. PreKMet poslovnog prava dakle obuhvata status odnosa privrednih subjekta, odnose industrijske svojine, dio pravila koja regulišu odnos privrednih sujekata i države, obligacione odnose- naročito u dijelu koji reguliše ugovore robnog i novčanog prometa, mjenično i čekovno pravo i pravila konkurentskog djelovanja na tržištu. Profesionalno obavaljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike preKMeta poslovnog prava. Ishodišna tačka metoda poslovnog prava je građansko-pravni metod.

65. OSOBINE METODA POSLOVNOG PRAVA

Ishodišna tačka metoda poslovnog prava je građansko-pravni metod. Specifičnosti metoda privrednog prava su: izgled zajedničkih osnovnih

24

principa metoda građanskog i privrednog prava, izvori prava, pojedina materijalno—pravna tehnička rješenja i postupak za ostvarenje prava.Jednakost stranaka u odnosu i ravnopravnost njihovih volja je potrebno razumjeti kao uslovne i veoma elastične standarde. Postojanje subjekata u monopolnom ili oligopolnom položaju je činjenica koju pravo priznaje, ali ne dozvoljava zloupotrebu položaja, zbog čega se razvilo pravo konkurencije. Princip slobodne incijative stranaka i autonomije njihovih volja, važi samo u okviru objektivnog prava i morala, ali su njegova ograničenja u privrednom pravu specifična (npr. preduzeća javnih službi su obavezna da zaključe ugovor sa svakim tražiocem usloga pod istim uslovima). Sankcija imovinske prirode je bitno obilježje privrednog prava, ali još imamo neimovinske sankcije vanugovornog karaktera (vrše se stihijski, usljed formiranja loše poslovne reputacije).Prometljivost prava mora ostati bitna metoda poslovnog prava. Javnopravni metod, metod subordinacije (naređivanja), je duboko prodro u poslovno pravo. Karakteristike privrednih odnosa prouzrokovale su velik broj odstupanja u rješenjma poslovnog ugovornog prava. To su: pojava formularnih ugovora i opštih uslova poslovanja, afirmacija načela formalnosti (ugovor se smatra zaključenim tek kad je sporazum stranaka postignut u određenom- najčešće pisanom obliku), mogućnost zaključivanja ugovora o uslugama u privredi ćutanjem (zastupništvo, špedicija i posredovanja naročito). Izgubljena dobit se uvijek nadoknađuje, a položaj povjerioca je olakšan u oblasti dokazivanja. Potraživanja iz ugovora su jače obezbijeđena, a isti instituti ponekad (zaloga, pridržaj) daju veća prava povjeriocu nego u građanskom pravu. Poslovanje uz naknadu se uvijek pretpostavlja.Sporove poslovnog prava često sude posebni trgovački/privredni sudovi, čiji se postupak odlikuje sumarnošću, kratkošću i sažetošću, čemu doprinose pojednostavljena pravila dokazivanja. Razvili su se posebni sudovi privrednika- arbitraže.

66. POJAM I VRSTE IZVORA POSLOVNOG PRAVA

Druga značajna oblast u kojoj se ogleda specifičnost metoda poslovnog prava su njeni izvori. Ovi izvori ne moraju biti sveobuhvatni, njihova svrha je da pravno urede pitanja čija rješenja u građanskom pravu ne odgovaraju potrebama privrede, ili pitanja u građanskom pravu koja uopšte nisu riješena. Posljedica pojave specifičnih propisa je i velika primjena trgovačkih termina i drugih stručnih izraza.Od ostalih izvora prava treba posebno spomenuti običaje- običaj u poslovnom pravu ima daleko veću ulogu nego u građanskom pravu.

67. ZAKON KAO IZVOR POSLOVNOG PRAVA

Zakoni su najvažniji izvor poslovnog prava. Zbog opštosti i jednoobraznosti regulisanja imovinskih odnosa, najbolje odgovaraju zahtjevu pravne sigurnosti u ekonomskom prometu i u poslovnim odnosima. Zakoni kojima se uređuju: vanjskotrgovinka politika, carinska

25

politika, monetarna politika, uspostavljanje i funkcionisane zajedničkih i međunarodnih komunikacija, međuentitetski transport i zračni promet su u nadležnosti države BIH. U drugim oblastima zakone donose entiteti. Među najvažnijim zakonima u oblasti poslovnog prava su oni koji uređuju status subjekata poslovnih odnosa: trgovac, trgovačkih društava (preduzeća). U najvažnije zakone spadaju ovi zakoni objavljeni u „Službenim novinama Federacije BIH“: Zakon o preduzećima (ZOP), Zakon o stranim ulaganjima (ZSU), Zakon o zadrugama (ZOZ), Zakon o osiguranju imovine i lica, Zakon o bankma (ZOB), Zakon od ruštvima za upravljanje fonodovima i o investicionim fondovima (ZDUFI), Zakon o registru vrijednosnih pappira (ZRVP), Zakon o komisiji za vrijednosne papire (ZKVP). Od zakona se mora spomenuti i Zakon o obligacionim/obveznim odnosima (ZOO), koji načelno ne pravi razliku između rješenja za građansko i poslovno pravo. Ostali najvažniji zakoni su: Zakon o trgovini, Zakon o kontroli cijena, Zakon o unutrašnjem platnom prometu i Zakon o finansijskom poslovanju.Za naše zakone (izvore poslovnog prava), karakteristično je da se oslanjaju na postojeću građsnko-pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila bivšeg Austrijskog građanskog zakonika. Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog načina uređivanja odnosa. Izvršeno je i ujednačavanje sistema i pojedinih rješenja sa uporednim zakonodavstvom i međunarodnim sporazumima, čija je BIH članica.

68. PODZAKONSKI AKTI I AKTI SAMOREGULACIONIH ORGANIZACIJA

Od svih podzakonskih akata kao izvor poslovnog prava najvažniji su oni koje donosi vlada (nalaze se neposredno ispod zakona i služe određivanju načina provođenja zakonskih akata). Jedna od najvažnijih uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisi u sudski registar preduzeća i pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.Treba i spomenuti akte koje donose niži upravni organi- naročito ministarstva. Tu spadaju: pravilnici, uputstva i naredbe. Donose se na osnovu izričitog zakonskog ovlaštenja ili ovlaštenja sadržanog u uredbi Vlade. Imaju provedbeni karakter.Najvažniju ulogu u emisiji i prometu dugoročnih vrijednosnih papira (dionica, obveznica, certifikat) ima Komisija za vrijednosne papire u FBIH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBIH. Komisija je regulacioni organ nadzora. U oblasti tržišta kapitala, značajnu ulogu imaju samoregulacione organizacije- berza i organizacija profesionalnih posrednika. One utvrđuju pravila i standarde berzanskog poslovanja vriednosnim papirima, te pravila za članove organozacije profesionalnih posrednika, brokere i dilere.

69. DOBRI POSLOVNI OBIČAJI I TRGOVINSKI OBIČAJI

26

„ Dobri poslovni običaji“ su pravila poslovne etike i obavezujući se na njihovo poštovanje zakonodavac je postavio jedan od korektiva strogosti i zloupotrebi propisa. Privredne komore rade na razvijanju dobrih poslovnih običaja i izdaju potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene „dobrog poslovnog običaja“ je izričita naredba zakonodavca. „ Trgovinski poslovni običaji“ predstavljaju poslovne običaje u užem, pravno-tehničkom smislu. Poslovni običaji su norme koje nastaju kao rezultat pravne svijesti privrednika bilo neposredno, bilo udruženih u pojedina privredna tijela. Da bi jedno u društvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u bolasti privrede, potrebno je da ispuni izvjesne uslove- mora biti razumno, izvjesno, notorno i prihvaćeno od većine privrednika.Trgovinski poslovni običaj se može odrediti i kao u privrednoj praksi stvoreno pravilo postupanja u određenoj struci, ili u privredi uopšte.Trgovinske poslovne običaje je moguće podijeliti prema više mjerila. Na osnovu teritorijalne obuhvatnosti, dijele se na : opšte (koji važe na cijeloj državnoj teritoriji), regionalne i lokalne. Prema strukama u kojima važe, običaji se dijele na: opšte (horizontalna- koji važe u svim privrednim djelatnostima) i posebne (vertikalne- koji se primjenjuju samo u pojedinim strukama). Ove podjele su važne ako dođe do sukoba raznih vrsta običajnih pravila- tada su jači oni običaji koji dolaze sa užeg teritorijalnog ili strukovnog područja. Osnovi primjene „trgovinskih poslovnih običaja“ su različiti. Ukoliko on sadrži rješenje suprotno od dispozitivnih odredbi ZOO, primjenjivaće se samo ukoliko je to izričito ugovoreno.

70. UZANSE – POJAM I VAŽENJE

Uzanse su dobri poslovni običaji, sistematizovani u zbornike. Stvaranje uzasni teorijski znači samo konstatovanje postojećih običajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakše primjene. Zavisno od toga koji su običaji preKMet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na opšte (koje važe za sve poslove u privredi) i posebne (koji se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili određenim vrstama poslova jedne struke). U slučaju međusobnog sukoba uzansi jače su one koje dolaze sa užeg područja.Donosilac uzansi je po pravilu nedržavni organ. Ukoliko se državni organ, najčešće sud, pojavljuje kao redaktor uzansi, on uvijek ima tijesnu vezu sa privrednim životom. Zbog toga se tvrdi da uzanse spadaju u autonomno privredno pravo.Donosioci uzansi su ovlaštene javne ili polujavne privredne organizacije (npr. berze) i profesionalna udruženja (komore, udruženja industrijalaca). Uzanse strogo važe samo na osnovu volje stranaka. One su lex contractus (ugovoreni zakon). Osnov primjene uzansi je, dakle, šutnja stranaka. Poznavanje uzansi i pristanak na njihovu primjenu se ne pretpostavljaju kada su u pitanju nečlanovi. Uzanse njih obavezuju samo onda kada su pristali na uzanse. Pristanak se može izričito dobiti i konkludentnim (prećutnim) radnjama, pa čak samo i zaključivanje ugovora sa članom korporacije koja je donijela uzanse.

27

Državni organi vrše ograničenu kontrolu nad donošenjem uzansi. Cilj te kontrole je prvenstveno zaštita javnog interesa.

71. UGOVOR KAO IZVOR POSLOVNOG PRAVA

Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao- sporazum dva (ili više) lica po kome se u smislu njihovih međusobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da će drugoj strani nešto određeno dati, učiniti, dopustiti ili nešto propustiti, odnosno ne učiniti, a ova to prihvata, odnosno po kome se obje strane na ovaj način uzajamno obavezuju i uzajamno prihvataju obavezu druge strane. Da bi obligacioni ugovor bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduzeća ili individualni trgovci i da radnja na koju se stranke obavezuju spada u registrovanu privredu djelatnost barem jedne od njih.Obligacioni ugovor služi regulisanju konkretnog odnosa određenih stranaka, sadrži pojedinačnu normu ili pojedinačnu dispoziciju, te ima individualan karakter i , po pravilu, kratkotrajno dejstvo. Masovnost i često ponavljanje istih privrednih poslova doveli su do tipizacije karakterističnih elemenata obligacionih ugovora koji te poslove pravno formulišu. Tipski ugovori su dakle, rezultat sporazuma stranaka, postignut na osnovu obrasca u kome su unaprijed formulisani najkarakterističniji i najčešći elementi pravnog posla.Razvoj ekonomskog i pravnog prometa povećava broj pravno relevantnih činjenica o kojima treba voditi računa prilikom ugovaranja. Te činjenice privrednici formulišu za svaku okolnost posebno i dopisuju ili na poleđinu ugovornog formulara, ili na poseban dodatak. Tako formulisane klauzule nazivaju se opštim uslovima poslovanja. Njihova promjena bazira se na posebnom sporazumu. Da bi mogli da odgovore novim potrebama, opšti uslovi moraju biti sistematizovani.Osnov primjene tipskih formulara i opštih uslova poslovanja je autonomija volje stranaka. No, dolazi do novine- zakonodavac je u čitavom nizu slučajeva naredio obaveznu i jednaku primjenu tipskih ugovora i opštih uslova poslovanja.

72. HIJERARHIJA IZVORA POSLOVNOG PRAVA

Hijerarhija izvora poslovnog prava nije nigdje ni djelimično određena u propisima. Ona se zato mora utvrditi na osnovu opštih pravila konstituisanja hijerarhije izvora.Hijerarhija izvora poslovnog prava veoma je slična hijerahiji izvora građanskog. Ta hijerarhija izgleda ovako: ustavi; ratifikovani međunarodni ugovori; zakoni; drugi obavezni opšti akti zakonodavnih organa; podzakonski akti upravnih organa opšteg karaktera; opšti akti privrednih subjekata; ugovori; običaji; uzanse; građansko pravo, te odluke upravnih i sudskih organa. Ova hijerarthija pokazuje redoslijed po kome izvore prava treba tražiti. Izgled hijerarhije izvora prava će zavisiti od obima regulative datog slučaja.

73. RAZVOJ POSLOVNOG PRAVA

28

Historijat poslovnog prava nije dovoljno izučen. Osnovni razlog za to leži u postepenom razvijanju instituta poslovnog prava u krilu građanskopravnih disciplina. U staroj eri jedan od prvih (najznačajnih) spomenika potiče iz asirskog prava. To je Hamurabijev zakonik. U svoja 282 člana on reguliše niz poslova tipičnih za trgovinu i poslovanje u privrediuopšte. Od VI st. p.n.e. privredni i kulturni primat u bazenu Sredozemlja preuzimaju Grci, koji su dali veliki doprios u oblasti pomorskog prava i bankarskih poslova (uključujući i preteče današnjih mjenica).Rimsko pravo u ovom domenu zauzima posebno mjesto Postoji ius civile (pravo građana Rima), a kasnije i ius gentium (kojim se uređuju odnosi između građana Rima i stranaca, te između samih stranaca). Ius gentium imao je internacionalni karakter- značaj pri trgovini.U feudalizmu razvoj poslovnog prava počinje u X st. Sa razvojem materijalnog prava, trgovinskih običaja, stvaraju se i nove institucije. Za nas su najinteresantnije one koje unutar cehova trgovaca vode spiskove članova, te pojava notara (gradskih bilježnika). Najvažniji akti ovog doba bili su: Uredba francuskog kralja Luja XIV o suvozemnoj trgovini iz 1673. i njegova uredba o pomorskoj trgovini iz 1681.S buržoaskim revolucijama počinje nova civilizacijska era, karakterisana velikim kodifikacijama trgovačkog (poslovnog) prava. 1804. u Francuskoj nastaje Građanski zakonik; 1807. Trgovinski zakonik. Prelomni trenutak je predstavljao Trgovinski zakonik, onako kako je revidiran 1897.Za kodifikacije XIX st.je karakteristično da se građanski i trgovinski odnosi regulišu odvojeno. U XX st. zakoni se vraćaju na monističku koncepciju. Izuzeci koje nameće profesionalni promet, daju se oKMah uz osnovno pravilo. Vrši se komercijalizacija građanskog prava. Za ovaj period karakteristični su zakoni: Italijanski građanski zakonik (1942.), švajcarski Zakonik o obligacijama (1911.) i naš Zakon o obligacionim odnosima (1978.).

74. KRITERIJ ZA ODREĐIVANJE SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA

Subjekt prava je svako lice koje ima sposobnost (moć) da bude nosilac prava i obaveza. Kao subjekti prava pojavljuju se: fizička lica „čovječiji stvor, bio on rođen ili tek začet“, kao i pravna lica koja su društvene tvorevine i konstrukcije pravnog poretka (zakona).O određivanju subjekata poslovnog (trgovinskog) prava postoje različita teoretska shvatanja. Klasična teorija subjekte poslovnog prava najčešće određuje preko pojma trgovinskog posla i svojstava (karakteristika) lica koja preduzimaju poslovne aktivnosti. To ukazuje da postoje tri osnovna kriterija kojima se određuju subjekti poslovnog prava: objektivni, subjektivni, mješoviti.Prema objektivnom kriteriju, svojstvo trgovca se izvodi iz pojma trgovinskog posla koji je objektivno definisan, tj. zakonom su izričito određeni ti poslovi. Trgovac (subjekt poslovnog prava) je lice koje obavlja trgovačke poslove u vidu svog redovnog zanimanja (profesije). U

29

objektivne (apsolutne) trgovačke poslove spadaju npr. bankarski poslovi. Lice koje uđe u takve poslove, pa i prvi put, ima svojstvo trgovca.Subjkektivni kriterij uzima u obzir svojstvo lica, a ne prirodu posla. Trgovcem se, zapravo, definiše lice „koje obavlja trgovačku profesiju“, a za to je uslove odredio zakon. Trgovac je onaj ko poslove obavlja: u vidu svog zanimanja, ili da je po načinu postanka i formi trgovac ili da oslove obavlja na način ili po obimu koji zahtijevaju njegovo regulisanje kao trgovca. Svi poslovi koje preduzmu trgovci jesu trgovački poslovi i potpadaju pod režim trgovačkog prava.

75. OSNOVNI KRITERIJI U NAŠEM PRAVU ZA ODREĐIVANJE SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA

U našem pravu je primijenjen mješoviti sistem, pri određivanju subjekata poslovnog prava. Lica koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju više kriterija. Osnovni kriteriji su:1. cilj radi koga se osniva i postoji određeno lice;2. obavezna registracija kod nadležnog državnog organa (suda ili organa uprave)3. obavljanje registrirane djelatnosti u vidu zanimanja (profesije) i način obavljanja djelatnosti;4. priroda poslova kojima se određeni subjekt bavi.Subjekti poslovnog prava se osnivaju i posluju radi postizanja lukrativnih ciljeva. Za lica koja se osnivaju i rade na bazi regula poslovnog prava uvijek se pretpostavlja da imaju te ciljeve. Ako su u pitanju poslovnopravna lica, ona se u uporednim pravima nazivaju profitnim organizacijama. Pravna lica koja za cilj imaju zadovoljenje kulturnih, prosvjetnih, naučnih, humanitarnih, socijalnih, zdravstvenih, aportskih, ekoloških i drugih potreba i interesa nisu subjekti poslovnog prava- to su neprofitne organizacije.Bez upisa u javni registar (knjigu) ne može se steći svojstvo subjekta poslovnog prava. Prilikom registracije subjekta vrši se egistracija njegove poslovne djelatnosti, kao relativno trajnog zanimanja (profesije). Registracija i obavljanje registrovane djelatnosti subjekta jesu kriteriji koji određenom poslu daju svojstvo ugovora u privredi.

76. SISTEMATIZACIJA SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA

Osnovna sistematizacija subjekata poslovnog prava izgleda ovako:1. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik)2. Privredna/trgovačka društva (profitne organizacije)

2.1. Društva lica (personalnog tipa)2.2. Društva lica i kapitala2.3. Društva kapitala

3. Statusni oblici povezivanja društva3.1. Na bazi učešća u kapitalu3.2. Na bazi strukovnog povezivanja3.3. Na bazi tržišnog povezivanja

4. Institucije tržišta kapitala4. 1. Banke i druge finansijske organizacije

30

4. 2. Osiguravajuća i reosiguravajuća društva4. 3. Društva za upravljanje fondovima4. 4. Fondovi, kao institucionalizovani oblici kapitala

5. Organizovana i uređena javna tržišta kapitala 6. Javna poduzeća/kompanije 7. Zadruge, zadružne organizacije i savezi 8. Privredne komore, komorske asocijacije, udruženja i drugi oblici 9. Ostala pravna lica (neprofitne organizacije) 9.1. Udruženja građana i druge asocijacije 9.2. Fondacije i zadužbine Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava se može vršiti prema:

1. Pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac2. Unutrašnjoj pravnoj organizaciji: složeni (razvijeni) i unitarni;3. Sjedištu: domaći i strani, odnosno međunarodni;4. Državljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivača (ulagača): domaći i

subjekti stranih ulaganja;5. Teritoriju obavljanja poslovne djelatnosti: subjekti domaćeg prometa

i subjekti spoljnotrgovinskog prometa;6. Kontroli kapitala i upravljanja: supsidijarni (kontrolisani) i kontrolni

(dominantni)7. Vlasništvu: privatni, zadružni, državni i subjekti u mješovitom

vlasništvu;8. Vrsti djelatnosti koju obavljaju: subjekti iz oblasti proizvodnje,

rudarstva, industrije, trgovine, poslovnih usluga i d r;9. Imovinskoj odgovornosti: subjekti koji odgovaraju isključivo svojom

imovinom i subjekti sa zakonskom ili ugovornom odgovornosti drugih lica (sa odgovornosti drugog)9a) Sa posebnim tretmanom: oporezovani, neoporezovani i grupno oporezovani i dr.

10. Ekonomskim kriterijima: subjekti malog, srednjeg i velikog biznisa;11. Participaciji zaposlenih: subjekti sa i bez radničke participacije;12. Broju zaposlenih: zavisno kako je u pojedinim specijalno određen

broj zaposlenih, kao kriterij klasifikacije.

77. INDIVIDUALNI TRGOVAC – POJAM I PRAVNI POLOŽAJ

Individualni trgovac (samostalni privrednik) može se definisati kao fizičko lice koje, pod svojim imenom, u vidu zanimanja (profesije) obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarenja ekonomskih ciljeva, koji upravlja poslovima i za obaveze i u prometu odgovara cjelokupnom imovinom. Postoje 2 vrste individualnih trgovaca:

1. samostalni privrednik kome je registrovana poslovna djelatnost (glavno, redovno) zanimanje, tj. profesija i

2. samostalni privrednik koji registrovanu poslovnu djelatnost vrši kao dopunsko (dodatno) zanimanje (povremeni samostalni privrednici).

Sa stanovišta poreza, individualni trgovci se razvrstavaju prema vrsti djelatnosti koju obavljaju: ugostiteljstvo, turizam, prevoz, proizvodni zanati, umjetnički zanati i dr. Individualni trgovac je uvijek bio osnovni

31

nosilac poslovnih aktivnosti. Individualni trgovac se uspješno inkorporiše u privredne aktivnosti privrednih društava i ekonomski život zemlje uopšte.Osnovna pitanja koja determinišu pravni položaj individualnog trgovca (samostalnog privrednika) u našem pravu su:

a) Firma - Individualni trgovac obavlja djelatnost, kao svoje redovno ili dopunsko zanimanje i posluje pod firmom. Firma sadrži: lično ime individualnog trgovca, preKMet poslovanja i sjedište. U firmi se pored oznake djelatnosti, unosi neko ime, što je prihvaćeno u praksi, ali se u firmi obavezno navodi ime vlasnika.

b) Sjedište - Samostalni privrednik ima poslovno sjedište u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavlja u više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor, tada je sjedište individualnog trgovca mjesto njegovog prebivališta.

c) Odobrenje i registracija - Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca lice mora prethodno pribaviti odobrenje od nadležnog organa opštine gdje želi voditi poslovne aktivnosti. Odobrenje, u formi rješenja, upisuje se u registar koji vodi organ uprave. Relevantne činjenice koje se upisuju su: ime samostalnog privrednika, firma, sjedište i poslovna djelatnost. Status individualnog trgovca se stiče danom izdavanja rješenja, odobrenja za rad („dozvole za rad“).

d) Obavljanje djelatnosti - Obavljanje djelatnosti samostalni privrednik može privremeno obustaviti, zbog sljedećih razloga: spriječenosti, bolesti, vršenje vojne ili druge javne obaveze te drugi opravdani razlozi. Ta činjenica, ako bi imala pravna dejstva, mora biti utvrđena rješenjem opštine i dostavljena upravi radi umanjenja poreskih obaveza.

e) Posjedovanja poslovnog prostora - iako postoje izuzeci, gdje za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor (poslovi „malih samostalnih privrednika sa tašnom“).

f) Imovina i odgovornost - Prava na dobrima sa kojima individualni trgovac obavlja registrovanu djelatnost čine sastavni dio njegove jedinstvene imovine. Za obaveze koje proisteknu iz obavljanja djelatnosti individualni trgovac odgovara svojom cjelokupnom imovinom.

a) Vođenje poslovnih knjiga - individualni trgovac obavezno radi poslovne knjige i propisane evidencije, koje podliježu finansijskoj i poreskoj kontroli.

b) Poreski tretman - Individualni trgovac je poreski obveznik za plaćanje poreza na promet proizvoda i usluga koje je ostvario u obavljanju djelatnosti;

c) Trajni prestanak vršenja registrovane djelatnosti - trajni prestanak rada individualnog trgovca utvrđuje se rješenjem, a može nastupiti: odjavom, po sili zakona i u drugim slučajevima određenim zakonom.

d) Udruživanje - Individualni trgovci se mogu udruživati u svoja udruženja, zadruge, savez i privrednu komoru.

78. POJAM TRGOVAČKOG DRUŠTVA

32

Privredno-trgovačko društvo (kompanija) je poslovna organizacija koja predstavlja: zajednicu stvorenu ugovorom, po pravilu dva ili više lica (pravnih i/ili fizičkih), sa statusom pravnog lica, u koju ona ulaže kapital i rad da pod zajedničkim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost i iz nje izvuku zaradu, a dobit/profit podijele.Elementi opšte definicije trgovačkog društva su sljedeći:

1. Cilj privrednog društva - ostvarivanje zarade (ekonomske) iz koje formira dobit, saglasno finansijskim zakonima, koja se dijeli između članova društva.

2. Pravni status - pozitivno pravo priznaje društvu i društvenoj tvorevini svojstvo pravnog lica, može tužiti i biti tuženo.

3. Pravni osnov nastajanja - ugovor između osnivača (društveni ugovor), akod jednočlanog društva osnivački akt je odluka.

4. Osnivači : u principu dva ili više lica, bilo da su pravna ili fizička, domaća ili strana.

5. Registracija: društvo se obavezno registruje, u našem pravu kod suda, kao i njegovu djelatnost.

6. Imovinskopravna odgovornost : za svoje obaveze stvorene u prometu društvo odgovara cjelokupnom imovinom, kao pravno lice.

79. TIPOVI TRGOVAČKOG DRUŠTVAOsnovni (temeljni) tipovi trgovačkih društava u domaćem pravu su:

1. Društva lica (personalnog tipa, personalna društva)1.1. Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornosti članova

(dno) ili javno društvo, javni ortakluk ili opšte partnerstvo1.2. Komanditno društvo (kd) ili mješoviti ortakluk ili specijalno

(limitirano) partnerstvo.2. Društva lica i kapitala (društva mješovite pravne prirode)

2.1. Komanditno društvo na dionice/akcije (kdd/kad)2.2. Društvo sa ograničenom odgovornosti (doo)

2.2.1. Društvo jednog lica/osobe (djl/djo) ili jednočlano društvo3. Društva kapitala (društva kapitalnog tipa)

3.1. Dioničko/akcionarsko društvo (dd/ad)Za razliku od uporednih prava, naše pravo ne poznaje međutipove trgovačkih društava. To su specifične forme nastale kombinovanjem više osnovnih tipova društava (npr. komanditnog i društva sa ograničenom odgovornosti).

80. PRAVNA PRIRODA TRGOVAČKOG DRUŠTVA

U američkoj teoriji, pravna priroda trgovačkog društva, posebno korporacije, upoređuje se sa prirodom ličnosti, bića (entiteta), država i državljanstva. U evropskom pravu prisutne su tri osnovne teorije: teorija ugovora, teorija institucije i mješovita.Prema teoriji ugovora, trgovačko društvo predstavlja društvo-ugovor. Društvo se na osnovu ugovora i kako ugovor određuje registruje. Rješenja ostalih akata (statuta, pravila) izvedena su iz osnovnog ugovora. Ukoliko određena rješenja ugovor ne sadrži, prema zstupnicima ove teorije, treba primijeniti opšta pravila teorije ugovora.

33

Teorija institucije vidi u trgovačkom društvu posebnu i samostalnu pravnu instituciju (biće, entitet). Zastupnici ove teorije potvrđuju da se trgovačka društva formiraju na osnovu ugovora. Međutim, objektivno pravo (zakon) određuje svojim normama (regulama), za svaki tip društva, ključna pravila u pogledu uslova i načina osnivanja , kao i uslove i način njihovog poslovanja. Trgovačka društva, kao osnovni nosioci privrednog života zemlje, nemaju samo cilj zadovoljenje interesa članovva, nego i društva u cjelini.Teorija o mješovitoj pravnoj prirodi trgovačkih društava- tvrdi da ona nisu, ni ugovori, ni institucije. U tim bićima (entitetima) uporedo koegzistiraju pravia ugovornog prava i zakonska pravila, kao i autonomna pravila izražena u statutima, odluka organa upravljanja (pravila društva-institucije).

81. SISTEMI OSNIVANJA TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Sistem osnivanja predstavlja skup pravnih pravila koja određuju način i uslove osnivanja. Postoje tri sistema po kojima se formiraju privredna/trgovačka društva: sistem koncesije (koncesioni sistem), normativni sistem (sistem prijave), i sistem zakona ili upravnog akta. Koji će sistem biti primijenjen u državi zavisi od stava društva prema privredi ili ingerencijama države u privrednoj aktivnosti. Pozitivna zakonodavstva, po pravilu, kombinuju ove sistme, ali je jedan uvijek dominantan.Sistem koncesije (dozvole) javio se u doba apsolutističkih monarhija, a polazio je od pretpostavke da je obavljanje privrednih aktivnosti relativno zabranjeno, odnosno da je dozvoljeno pod izvjesnim uslovima. Da li su ti uslovi ispujeni za osnivanje društva, odlučuje nadležni državni organ. Ako utvrdi da je osnivanje društva svrsishodno (cjelishodno), izdaje dozvolu za osnivanje društva (koncesiju), pa otuda i sam naziv sistema. Normativni sistem (sistem prijave) ima za osnovu činjenicu da je obavljanje poslovnih aktivnosti i osnivanje organizacionih formi za to dostupno svakom licu i pod jednakim uslovima. Zakonom (ne i podzakonskim aktom) se utvrđuje naročito: ko se može prijaviti kao osnivač trgovačkog društva, koje uslove treba ispuniti (formalne i materijalne), te kakav postupak osnivanja treba provesti (procedura). Funkcija državnog organa svodi se na osiguranje primjene zakonskih pravila (ispunjenje uslova načina osnivanja). Ovaj sistem osnivanja je danas dominantan u uporednim, kao i u našem pravu.Sistem zakona ili upravnog akta se ogleda kroz osnivanje javnih preduzeća (kompanija) od stane opštine, grada ili države. Osnivački akt je zakon ili upravni akt vlade, odnosno odluka skupštine (opštine, grada). Tim aktom se određuju sva relevantna pitanja vezana za osnivanja i poslovanje subjekta (kapital, upravlajnje, vođenje, odnosi sa osnivačem, distribucija nadležnosti i kontrola).

82. POJAM I VRSTE ATRIBUTA TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Društvo sa neograničenom solidarnom odgovorošću članova (javno trgovačko društvo, javno ortakluk) postoji onda kada se na

34

osnovu ugovora dva ili više lica udruže, da pod zajedničkim imenom (personalnom formom) obavljaju određenu poslovnu aktivnost i svaki član društva može da učestvuje u upravljanju, a za obaveze društva svaki član odgovara, po zakonu, solidarno neograničeno cjelokupnom svojom imovinom. Ovaj tip društva pogodan je za vođenje malog biznisa u okviru užeg kruga ljudi između kojih postoji stepen ličnog povjerenja.Karakteristike javnog trgovačkog društva u našem pravu su:

1) Društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadrži imena svih članova ili više njih, ili samo jednog, uz obaveznu oznaku „i ostali“. Firma obavezno sadrži oznaku društva u vidu skraćenice- dno;

2) Svi članovi (partneri) ravnopravno upravljaju društvom. 3) Ulozi i udjeli članova društva su jednaki;4) Svi članovi društva učestvuju podjednako u podjeli dobiti, snošenju

poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka;5) Za obaveze društva prema povjeriocima odgovara društvo

cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov član, odgovara po zakonu, neograničeno solidarno cjelokupnom neunesenom imovinom;

83. FIRMA, POJAM, ELEMENTI I NAČELA

Firma (ime) predtavlja individualnu oznaku pod kojom jedan poslovni subjekt, ima pravo i obavezu da posluje i da se u svom poslovanju tako potpisuje. Firma se određuje aktom o osnivanju (odlukom, ugovorom o osnivanju), unosi u statut i upisuje u sudski registar. Promjena elemenata (sastojaka firme) firme, kao i njena promjena, upisuju se u registar suda i javno objavljuju u „Službenim novinama Federacije BIH“.Načela firme jesu principi koji moraju biti poštovani prilikom određivanja i tokom upotrebe firme. To su:

- načelo istinitosti - svi sastojci (elementi) firme treba da odgovaraju stvarnom stanju, te kako su upisani u sudski registar.

- načelo obaveznosti firme - svaki tip društva, statusnog oblika privređivanja i samostalni privrednik, mora imati firmu, a firma mora biti označena u aktu o osnivanju, statutu i upisana u sudski registar, a potom istaknuta na poslovnim prostorijama i u svom poslovanju i poslovnim komunikacijama poslovni subjekt je mora upotrebljavati;

- načelo javnosti (publiciteta)- firma je subjekt koji je uvijek i za sve vrijeme poslovanja izložen javnosti. Sve izmjene u firmi podliježu načelu publiciteta;

- načelo posebnosti firme (distinkcije) - postojanje firme ima za cilj da se poslovni subjekt označi posebnno, različito od ostalih, kako bi mogao biti identifikovan. U sudski registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekata sa istom ili sličnom firmom, a koja obavljaju istu ili srodnu djelatnost;

- načelo stvarnosti - firma i njeni elementi ne samo što moraju odgovarati statutu i upisima u registru (biti formalno istiniti), nego treba da su i materijalno tačni i vjerni činjenicama iz života.

35

Prema odnosu sa javnim interesom elementi firme mogu biti: dopušteni, uslovno dopušteni i nedopušteni. Dopušteni sastojci mogu biti obavezni (po sili zakona) i fakultativni (odlukom osnivača).Obavezni elementi firme su:

1. oznaka koja upućuje na djelatnost kojom se poslovni subjekt bavi;

2. oznaka kojom se precizno određuje identifikacja poslovnog subjekta;

3. oznaku sjedišta, uključujući i adresu;4. oznaku oblika organizovanja poslovnog subkjeta, koja može

biti u vidu skraćenica koje je zakon odredio.

Fakultativno dopušteni elementi firme služe boljoj individualizaciji i isticanju svojstva poslovnog subjekta (izraženi kao crtež, slika, boja, izgled slova, ukras ili godina osnivanja). Uslovno dopušteni sastojci firme su oni koji ulaze po posebnom odobrenju, a tu spadaju riječi: BIH, Federacija, naziv kantona, grada, opštine ili njihove izvedenice ili skraćenice. Odobrenje daju nadležna ministarstva pravosuđa. Nedopušteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovu zakonske zabrane, ni pod kojim uslovima, ne mogu unijeti u firmu.

84. PRAVNA ZAŠTITA FIRME

Poslovni subjekt ima pravo na zaštitu svoje fime (imena). Nadležan sud za zašitut firm je sud na čijem se području nlazi sjedište poslovnog subjekta. Pravna zaštita firme postoji u postupku registracije i nakon postupka registracije.Razlog pravne zaštite firme u postupku registracije je opšti interes za nesmetano i sigurno odvijanje pravnog prometa, i zaštita interesa savjesnih trećih lica. Zaštitu vrši registarski sud po službenoj dužnosti (ex officio). Pod istom ili sličnom firmom sud neće upisati dva poslovna subjekta koja obavljaju istu ili srodnu djelatnost na području tog suda; u svakom pojedinom slučaju sud cijeni da li je prijavljena firma ista ili slična sa firmom poslovnog subjekta koji je već upisan u registar tog suda; ako su u upis iste ili slične firme prijavu podnijela dva subjekta, prioritet ima onaj koji je prije dostavio prijavu sudu. Pravna zaštta firme postoji i nakon postupka registracije- provodi se isključivo po zahtjevu (tužbi) poslovnog subjekta koji smatra da je njegova firma povrijeđena. Osnovna pravila kod pravne zaštite su: aktivnu legitimaciju (pravo na podnošenje tužbe) ima poslovni subjekt čija je firma povrijeđena; pasivnu legitimaciju (da bude tužen) ima onaj poslovni subjekt koji je svojom firmom povrijedio firmu drugog lica. Rok za podnošenje tužbe je tri godine računajući od dana upisa u sudski registar firme. Razlog za zaštitu firme je postojanje opravdanog interesa na strani oštećenog poslovnog subjekata (tužitelja). Pravna zaštita firme regulisana je i u materiji prava konkurencije. Korištenje tuđe firme u namjeri obmane kupca ili korisnika usluga predstavlja krivično djelo.

36

85. SJEDIŠTE TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Sjedište označava neko geografsko mjesto u zemlji. U uporednim pravima postoje različiti kriteriji za određivanje sjedišta kompanije: mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registracije, mjesto koje je upisano u statut kompanije, mjesto eksploatacije. U našem pravu važe 2 pravila:

1. sjedište poslovnog subjekta je mjesto u kojem se obavlja djelatnost tog subjekta;

2. ako se djelatnost obavlja u više mjesta, sjedištem se smatra ono mjesto koje je utvrđeno statutom, odnosno aktom o osnivanju.

Aktom o osnivanju određuje se sjedište, koje se unosi u statut društva i upisuje u sudski registar (registar samostalnih privrednika opštine). Prema sjedištu se određuje: mjesna nadležnost suda, nadležnost upravnih organa, organa kontrole, nadležnost u izmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera, mjesto zaključenja i izvršenja ugovora.

86. DJELATNOST TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Djelatnost (preKMet poslovanja) poslovnog subjekta čine, u skladu sa zakonom, utvrđene poslovne aktinosti kojma se on bavi radi ostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslovni subjekt može obavljati djelatnosti u domaćem i u vanjskotrgovinskom prometu.Djelatnosti koje poslovni subjekti obavljaju u domaćem prometu zakonom su utvrđene i razrađene podzakonskim aktima. Klasificirane su u područja, potpodručja, odjeljke, razrede i podrazrede. U oblast vanjskotrgovniskog poslovanja spada vanjskotrgovinski promet i obavljanje privrednih djelatnosti u inostranstvu. Djelatnost poslovnog subjekta se određuje aktom o osnivanju, unosi u statut i upisuje u sudski registar. Osnivači su slobodni u određivanju djelatnosti poslovnog subjekta, u okviru zakona. Kapital opredjeljuje izbor djelatnosti. Poslovni subjekt mora da ispuni uslove za obavljanje one ili onih djelatnosti za koje hoće da se registruje. Poslovni subjekt može registrovati jednu ili više djelatnosti, ako ispunjava propisane uslove. Poslovni subjekt može zaključivati ugovore i druge pravane poslove i oni su pravno valjani. Prema našem pravu, pravni posao zaključen izvan registrovane djelatnosti je pravno valjan pod uslovom da je druga strana bila savjesna- nije znala niti je mogla znati da je njegov ugovarač zaključio ugovor izvan registrovane djelatnosti.Djelatnost poslovnog subjekta se može promijeniti i redovito se mijenja tokom postojanja subjekta. Promjene djelatnosti vrši organ upravljanja, tako što mijenja statut društva. Promjena djelatnosti je proširivanje, sužavanje ili zamjena prometa poslovanja.

87. POJAM REGISTRACIJE, PREDMET UPISA I SUBJEKTI UPISA

37

Registracija je, po propisanoj proceduri, dokumentovan upis zakonom određenih činjenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. Sudski registar ima značaj javne knjige. Podaci upisani u sudski registar su javni i svako i može razgledati, prepisivati i zahtijevati da mu se izda ovjeren izvod iz sudskog registra. Upis u sudski registar ima pravno dejstvo prema traćim licima od dana upisa.Subjekti upisa u sudski registar su:

1. svi tipovi privrednih društava;2. javna preduzeća (kompanije);3. svi oblici statusnog povezivanja;4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i druge finansijske

institucije, osiguravajuća i reosiguravajuća društva, društva za upravljanje fondovima i investicioni fondovi);

5. institucije tržišta kapitala (berza, registar vrijednosnih papira);6. zadruge i zadružne organizacije;

Dijelovi privrednih trgovačkih društva se upisuju u sudski registar, ako imaju određena ovlaštenja za istupanje u pravnom prometu.U registar suda se upisuju pravna stanja (situacije) statusno-pravnog karktera u koja dođe poslovni subjekt tokom njegovog postojanja od osnivanja do prestanka. U sudski registar se upisuju podaci (pravno relevatne činjenice), koji su značajni za odvijanje pravnog prometa:1. firma i sjedište subjekta upisa, i naziv i sjedište njegovih dijelova;2. naziv i sjedište osnivača;3. djelatnost odnosno poslovi za dijelove;4. poslovi vanjskotrgovinskog prometa;5. ukupan iznos osnovne glavncie i pojedinačni ulozi osnivača (članova),6. ovlaštenja u prometu i odgovornost za sopstvene obaveze, kao i odgovornost preuzeta za druge subjekte;7. imena lica ovlaštenih za zastupanje i granice njihovih ovlaštenja;8. imena lica ovlaštenih za zastupanje u poslovima vanjskotrgovinskog prometa u granice njihovih ovlaštenja; 9. firma i sjedište statusnih odnosno ugovornih oblika povezivanja;10. broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanju;11. druge činjenice određene specijalnim propisima.

88. NAČELA I VRSTE UPISA

Upisi u sudski registar se najčešće razvrstavaju prema pravinm dejstvima upisa i dijele se na konačne, privremene (uslovne) i obavještavajuće.Konačni upis je takav upis kad se u registar unose činjenice koje su bezuslovne i konačne, bez vremenskog ograničenja (kao npr. upis osnivanja, promjene oblika organizacije- transformacije). Konačni upisi mogu se brisati samo na osnovu zahtjeva ili tužbe lica koje ima opravdan interes.Uslovni (privremeni) upis je prednotacija koja ima za cilj obezbjeđenja uslova za konačni upis. Predbilježbom se upisuju određena pravna stanja u kojima se subjekt upisa nalazi i koja se mogu kasnije izmijeniti.

38

Obavještavajući upis (zabilježba) ima za cilj obavještavanje drugih lica o relevatnim činjenicama vezanim za poslovni subjekt ili njegova odgovorna lica. Kad istekne vrijeme za koje je upisana prednotacija, sud je briše po službenoj dužnosti.

Načela na kojima se zasnivaju upisi poslovnih subjekata: 1. Načelo obligatornosti (obaveznosti) znači da se po zakonu svi poslovni subjekti obavezuju u registar. 2. Načelo legaliteta (zakonitosti) podrazumijeva: upisi u registar suda vrše se na osnovu postupka koji je utvrđen zakonom i na zakonu zasnovanim aktima i da se upisuju pravna stanja i podaci koje je zakon odredio. Sud na to pazi po službenoj dužnosti,3. Načelo oficijelnosti (službenosti)- registarski sud ne može odbiti uredno zatraženi upis, a poslije podnesene prijave postupak vodi sud po službenoj dužnosti. Sud radnje upisa obavlja bez učešća poslovnog subjekta.4. Načelo pismenosti (formalizma)- zastupljeno je tokom cijele procedure upisa. Prijavi dokazi i isprave moraju biti prezentirani u pisanoj formi. 5. Načelo dokumentovanosti- upisi u registar suda veše se na osnovu prezentiranih dokumenata i isprava u kojima se dokazuju činjenice relevatne za upis (akt o osnivanju, akt o promjeni oblika i dr).6. Načelo prioriteta (prvenstva)- prvenstvo onog subjekta koji je ranije zatražio upis u registar, tj. čiju je prijavu sud ranije primio. Važi pravni princip- prvi u vremenu, jači u pravu.7. Načelo konstitutivnosti- Faktičke činjenice se momentom upisa pretvaraju u pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnu sposobnost stiče danom upisa u registar, a iste gubi danom birsanja.8. Načelo istinitosti- podaci uneseni u sudski registar moraju biti istiniti i tačni, saglasni sa činjenicama koje postoje u ostalim pravnim aktima i ispravama, kao i sa pravni stanjem.9. Načelo publiciteta (javnosti)- a. sudski registar je javna knjiga i svako je može razgledati , prepisivati i iz nje tražiti izvode; b. podaci upisani u registar suda se objavljuju u „Službenim novinama Federacije BIH“.

89. PRAVNI STATUS DIJELOVA DRUŠTVA

Pravni status dijelova društva karakterizira sljedeće:1. nemaju status pravnog lica i ne mogu tužiti niti biti tuženi;2. sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima društva su

objekti imovine društva;3. obavljaju jedni ili više vrsta poslova iz domena registrovanog

prometa poslovanja društva i nemaju svoju samostalnu djelatnost;4. u pravnom prometu mogu imati određena ovlaštenja za istupanje,

ako je to predviđeno statutom i taj dio društva upisan u registar suda ili ne moogu imati ovlaštenja za istupanje u pravnom prometu;

5. subjekt upisa u sudski registar su samo oni dijelovi društva koji na osnovu statuta imaju ovlaštenja za istupanje u pravnom prometu:

39

6. dio druištva, upisan u sudski registar, istupa u pravnom prometu pod firmom duštva i svojim nazivom;

7. nemaju vlastite organe upravljanja, osim što mogu imati rukovodne osoblje (direktora, poslovođu, šefa centra i sl.), kao i pomoćno osoblje poslovodnog organa (uprave) društva;

8. pozitivni ii negativni finansijski rezultati dijelova društva mogu se iskazati u poslovnim knjjigama odjednom, ali ulaze u bilans društva i iskazuju se kao dobitak ili gubitak društva;

9. dijelovi društva se formiraju, spajaju, pripajajju ili ukidaju odlukama nadzornog odbora u skladu sa statutom ili ako je tako njime predviđeno;

10. sporove između dijelova društva rješava nadzorni odbor ili unutrašnja arbitraža.

90. POJAM I VRSTE STATUSNIH PROMJENA

Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i faktičkih radnji preduzetih na zakonom propisan način koje dovode do univerzalne sukcesije imovine i izmjene pravnog statusa društva ili društva obuhvaćenih tim promjenama. Nastaju izmjene u ekonomskom i pravnom identitetu subjekata- te promjene se nazivaju eksternim (vanjskim), za razliku od promjena u unutrašnjoj organizacionoj strukturi društva. Razlozi za provođenje statusnih promjena mogu biti različite prirode. U uslovima tržišne ekonomije, oni su prvenstveno, ekonomske i razvojne naravi. Statusne promjene su forma stvaranja monopolskog položaja. Ovi oblici promjena su posebne pravne regulacije i strogo kontrolirani od strane države i njenih pravnih tijela. Pravna teorija i zakonodavstvo poznaju osnovne vrste statusnih promjena: spajanje, pripajanje i podjelu sa njihovim varijantama.Spajanje je statusna promjena kojom dolazi do prestanka dva ili više društava od kojih nastaje jedno novo društvo. Postojeća društva se gase, nestaju, a umjesto njih formira se novo. Imovina spojenih društava prelazi na novo društvo. Za obaveze spojenih društava odgovara društvo koje je nastalo spajanjem. Spojiti se mogu društva istog tipa ili različitih tipova. Član društva koji je glasao protiv odluke o spajanju, imao bi pravo zahtijevati od društva da otkupi njegov dio uz isplatu njegove tržišne vrijednosti. On bi mogao koristiti pravo pobijanja odluke skupštine, ako je smatra nazakonitom i uz ispunjenje zakonskih uslova.Pripajanje je mnogo češće u praksi. Ovom statusnom promjenom jedno ili više društava pripaja se nekom drugom društvu, pri čemu pripojena društva prestaju postojati kao samostalni pravni i poslovni subjekti. Ovdje se u pravnom smislu ne kreira potpuno novo društvo. Društvo koje je apsorbovalo druga pripojena društva zadržava svoj pravni status, sa nešto izmijenjenom imovinskom strrukturom (imovina pripojenih društava ulazi u njegovu imovinu). Pripojena društva se brišu iz sudskog registra, a njihov pravni nasljednik je društvo kome su se pripojila (sada ono odgovara za njihove obaveze).Pripajanje se može izvršiti između društava istog tipa ili razlčičitih tipova.

40

Podjela ili cijepanje je takva statusna promjena gdje podjelom jednog društva nastaje više manjih i to novih društava. Društvo koje se dijeli prestaje postojati. Nastala društva su pravni nasljednici podijeljenog društva. Podjela se može i kombinovati sa prethodne dvije statusne promjene. Kod „podjele-spajanja“ cijepa se jedno društvo, a njegovi dijelovi sa drugim društvima ili njihovim dijelovima. Kod „podjele-spajanja“ dijelovi podijeljenog društva se pripajaju već postojećim društvima. Društva koja su nastala od podijeljenog društva po zakonu odgovaraju solidarno i neograničeno za ranije obaveze podijeljenog društva koje su nastale prije upisa statusne promjene u registar suda.

91. ZAJEDNIČKE ODLIKE STATUSNIH PROMJENA

Zajedničke pravne karakteristike statusnih promjena su:1. odluke o statusnim promjenama u društvu ili društvima donose

ulagači ili skupštine na način utvrđene statutima tih društava;2. donošenje odluka najviših organa upravljanja društava prethode

obimne radnje koje se ogledaju u donošenju plana reorganizacije, sastavljanju izvještaja revizora, obezbjeđenju garancija povjeriocima, zaključivanju raznih ugovora i sl:

3. spajanje i pripajanje različitih tipova društva uvijek povlači dvije složene operacije: transformaciju, tj, promjenu oblika postojećeg društva i statusnu promjenu;

4. provođenjem statusnih promjena dolazi do univerzalne sukcesije. Za obaveze pravnog prednika (spajanje, cijepanje) ili društva koje se pripaja, odgovaraju društva na koje je imovina prešla;

5. u ekonomskom pogledu provođenjem statusnih promjena ne dolazi do likvidacije imovine, nego ta imovina nastavlja svoj život u novom ili novim pravnim subjektima (društvima);

6. statusne promjene zahtijevaju osiguranje i zaštitu dioničara kao i društava obuhvaćenih tom promjenom, uključujući i zaštitu povjerilaca;

7. pravila i pravni akti koje donose organi upravljanja društva obuhvaćeni statusnom promjenom nemaju pravnog dejstva, ne obavezuju povjerioce;

8. statusne promjene proizvode pravna dejstva momentom upisa u sudski registar kada se brišu iz registra društva koja su prestala statusnom promjenom.

92. NAČINI PRESTANKA TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Zakon ne sadrži posebne odredbe o prestanku ovog tipa društva, tako da se na njega primjenjuju opšta pravila koja vrijede i za ostale oblike trgovačkih društava.Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću može prestati:

a) Opšti načini prestanka trgovačkih društava su stečaj i redovna likvidacija za koje važi specijalni propisi- na zakonski predviđene načine;

b) Promjenom oblika društva njegovim preobražajem u drugi tip trgovačkog društva, s tim da se ne provodi postupak likvidacije;

41

c) Statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) kada se takođe ne provodi likvidacija društva;

d) Protekom vremena za koje je društvo osnovano (ako je osnovano na određeno vrijeme);

e) U drugim slučajevima predviđenim ugovorom o osnivanju kao što je stečaj nad članom društva. Ili, ako dođe do smrti svih članova društva.

93. STEČAJ, POJAM I ORGANI

Stečaj predstavlja zakonom utvrđen postupak po kome se imovina prezaduženog poslovnog subjekta povjerava posebnim od suda imenovanim organima koji unovčavaju imovinu radi skupnog namirenja njegovih povjerilaca podjelom prikupljenih sredstava. Subjekti stečajnog postupka su privredna društva, statusni oblici povezivanja privrednih društava i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost i imaju sjedište na području Federacije BIH. Stečajni postupak se provodi nad dužnikom u dva slučaja: 1. ako je trajnije nesposoban za plaćanje i 2. kada je prezadužen (kada imovina dužnika ne pokriva njegove obaveze).Stečajni postupak vodi kantonalni (županijski) sud na čijem području je sjedište stečajnog dužnika. Obavezni organi stečajnog postupka su: stečajno vijeće, stečajni sudija i stečajni upravnik, a fakultativni stečajno vijeće. Postupak provođenja stečajnog postupaka je hitan, te se ne može tražiti vraćanje u prijašnje stanje, podnositi prijedlog za ponavljanje postupka, nije dozvoljen pravni lijek revizije, ako se propusti rok. Odluke se donose u obliku rješenja ili zaključka.Za pokretanje stečajnog postupka potrebno je staviti prijedlog. Prijedlog mogu dati: povjeriocu i sam poslovni subjekt, a likvidacioni upravnik ako se u postupku provođenja likvidacije utvrdi da pstoje uslovi za provođenje stečaja.

94. PRAVNE POSLJEDICE OTVARANJA STEČAJA

Pravne posljedice otvaranja stečajnog postupaka, u principu, nastupaju početkom dana kada je oglas o otvaranju stečajnog postupka istaknut na oglasno ploči suda. To su:

1. prestaju prava poslovodnog organa, zastupnika i organa upravljanja i u te funkcije uvodi stečajni upravnik;

2. prestaju radni odnosi zaposlenih radnika stečajnog dužnika;3. obrazuje se stečajna masa koju čini cjelokupna imovina stečajnog

dužnika;4. gase se računi dužnika i prava lica ovlaštenih na raspolaganje

imovinom sa računa, otvara se nov račun na koji se prenose novčana sredstva sa ugašenih računa;

5. u firmu dužnika dodaje se oznaka „ u stečaju“;6. potraživanja povjerilaca prema stečajnom dužniku koja nisu dospjela

smatraju se dospejelim;

42

7. povremena davanja (činidbe) se pretvaraju u jednokratna novčana potraživanja;

8. prestaju teći kamate na potraživanja koja se izmiruju iz stečajne mase;

9. prekida se zastarjelost potraživanja od dužnika, a zastarjelost potraživanja stečajnog dužnika po osnovu njegovih potraživanja ne teče godinu dana od dana otvaranja stečaja;

10. ne može se protiv stečajnog dužnika dopustiti individualna mjera obezbjeđenja, niti individualnog prinudnog izvršenja;

11. vrši se prinudna kompenzacija dužnikovih potraživanja sa potraživanjima povjerilaca, osim zakonom izričito predviđenih slučajeva;

12. za izvršenje dvostrano teretnih ugovora zaključenih prije otvaranja stečajnog postupka važe specijalna pravila;

13. prestaju nalozi stečajnog dužnika koji se odnose na imovinu koja čini stečajnu masu;

14. prestaju ponude učinjene dužniku ili ponude koje je dužnik učinio trećim licima, ako nisu prihvaćene do dana otvaranja stečajnog postupka;

15. prodavac ili komisionar mogu zahtijevati da se roba isporučena stečajnom dužniku vrati.

95. FAZE U POSTUPKU STEČAJA

To su sljedeće faze:

a) Prethodni postupak - Cilj ovog postupka je utvrđivanje ekonomsko-finansijskog stanja dužnika (da li postoje uslovi za otvaranje stečaja). Ovaj postupak se može završiti donošenjem rješenja o otvaranje stečaja ili rješenjem o obustavi postupka. Ključna uloga je privremenog stečajnog upravnika, koji između ostalog, ima dužnost da štiti i održava imovinu dužnika ii da vodi društvo (stečajnog dužnika).

b) Otvaranje stečajnog postupka - Stečajno vijeće donosi odluku o otvaranju stečaja u formi rješenja koje se objavljuje u „Službenim novinama Federacije BIH“ i službenom glasniku kantona (županije). Činjenica otvaranje stečaja upisuje se u javne knjige. Povjerioci su dužni u roku od 30 dana od dana objavljivanja oglasa u službenom glasilu FBIH i kantona izvršiti prijavljivanje svojih potraživanja.

c) Prijavljivanje i ispitivanje potraživanja - svoja potraživanja povjerioci prijavljuju pismeno navodeći u prijavi iznos potraživanja i pravni osnov. Prijavljena potraživanja ispituje stečajno vijeće, uz učešće stečajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pružiti relevantne podatke o postojanju i visini prijavljenih potraživanja. Utvrđeno je samo ono potraživanje koje prizna stečajni upravnik, a ne ospori ni jedan prisutni povjerilac.

d) Konverzija dugova ili prodaja stečajnog dužnika - odluka da li: 1. da se izvrši pretvaranje potraživanja u trajne uloge ili 2. da se dužnik kao pravno lice proda. Prodaja dužnika se ne može obaviti

43

dok se prethodno povjerioci ne izjasne o konverziji dugova. Sredstva koja se dobiju prodajom dužnika ulaze u stečajnu masu.

e) Unovčavanje imovine; f) Namirenje povjerilaca podjelom diobne mase; g) Zaključenje stečajnog postupka i upis u sudski registar -

poslije glavne diobe, stečajni upravnik podnosi stečajnom vijeću izvještaj o tome da su svi poslovi vezani za stečaj okončani. Stečajno vijeće donosi rješenje o zaključenju stečajnog postupka koje se objavljuje u „Službenim novinasma Federacije BIH“ i u službenom glasniku kantona. Rješenje o zaključenju stečajnog postupka se upisuje u sudski registar i danom njegovog upisa stečajni dužnik se briše iz registra i prestaje postojati.

96. IZLUČNA I RAZLUČNA PRAVA

U stečaju se pojavljuje kategorija razlučnih i izlučnih prava. Ona daju mogućnost odvojenog namirenja iz imovine stečajnog dužnika ili iz stvari.

Razlučno pravo je pravo povjerioca čije je potraživanje obezbijeđeno najkasnije 60 dana prije otvaranja stečajnog postupka. Iz imovine stečajnog dužnika formira se posebna stečajna masa za namirenja potraživanja ovih povjerilaca.Izlučna prava su prava trećih lica na osnovu kojih ona mogu tražiti da se izluče ili izuzmu iz stečajne mase. Radi se o stvarima koja ne pripadaju stečajnom dužniku, ali su se našle u njegovoj imovinskoj masi.

97. UNOVČAVANJE IMOVINE I NAMIRENJE POVJERILACA

Unovčavanje imovine stečajnog dužnika može se vršiti prodajom dijela imovine, pojedinačnom prodajom imovine. Prije izlaganja javnoj prodaju procjenu vrši vještak. Početna cijena ne može biti ispoid ½ procijenjene vrijednosti. Ako su u postupku prodaje imovine povrijeđena njihova prava, povjerioci imaju pravo pobijati ugovore.Namirenje povjerilaca- stečajna masa koja se dijeli povjeriocima naziva se diobna masa (čine je novčana sredsta dužnika na dan otvaranja stečaja, novčana sredstva ostvarena prodajom imovine dužnika i naplaćena potraživanja u toku postupka stečaja). Troškovi stečajnog postupka ne ulaze u diobnu masu i oni se izdvajaju iz stečajne mase prije diobe. Stečajno vijeće na prijedlog stečajnog upravnika odobrava nacrt plana za glavnu diobu. Potraživanja povjerilaca isplaćuju se srazmjerno iz diobne mase. Nakon održane rasprave za glavnu diobu, stečajno vijeće donosi rješenje o glavnoj diobi. Kada rješenje postane pravosnažno, stečajni upravnik vrši isplatu povjeriocima iznosa koji su utvrđeni u toj odluci suda.

98. Poslovno pravo u stečaju

99. POJAM I RAZLOZI REDOVNE LIKVIDACIJE

Likvidacija je način prestanka solventnog poslovnog subjekta po zakonom utvrđenom postrupku usljed postojanja zakonom utvrđenih

44

razloga. Kod likvidacije imovina je redovno veća od obaveze, pa ne dolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Postupak likvidacije provodi se:

1. ako je prema poslovnom subjektu rješenjem nadležnog državnog organa izrečena trajna mjera zabrane rada ili obavljanja djelatnosti;

2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za vršenje poslovne djelatnosti;

3. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad;4. ako je pravomoćnom odlukom suda utvrđena ništavnost upisa u

sudski registar;5. ako se privatizacija ne može provesti na način i pod uslovima

utvrđenim zakonom;6. u drugim slučajevima utvrđenim zakonom.

Prijedlog za pokretanje postupka likvidacije mogu podnijeti: osnivač, vlasnik, dužnik, povjerilac, nadležna agencija za privatizaciju, a kod banke Agencija za bankarstvo. Organi za provođenje likvidacionog postupka su likvidaciono vijeće i likvidacioni upravnik.Na postupak likvidacije primjenjuju se zakonske odredbe koje se odnose na stečajni postupak. Likvidaciono vijeće donosi rješenje o glavnoj diobi likvidacione mase. Odluka se dostavlja registarskom sudu radi upisa. Danom upisa rješenja u sudski registar briše se društvo i ono prestaje postojati kao pravno lice.

100. POJAM POSLOVNO PRAVNOG PROMETA I PRAVNI INSTRUMENTI

U privrednom životu poslovni subjekti učestvuju u ekonomskom i pravnom prometu. Pod ekonomskim prometom podrazumijeva se prenos stvari koje imaju ekonomku (novčanu) vrijednost sa jednog na drugi subjekt.Pravni promet označava transfer subjektivnih prava sa nosioca (titulara) na drugi pravni subjekt. Suština pravnog prometa je da se i prenosi ovlaštenje, odnosno pravna vlast koji opbjektivno pravo priznaje titularu na toj stvari. U pravnom prometu subjekti poslovnog prava koriste različite pravne tehnike (instrumente poslovnih transakcija). Najveći značaj imaju ugovori i drugi jednostrani pravni poslovi, vrijednosni papir, ali i komercijalni papiri, legitimacioni papiri i druge pisane isprave i dokumenta kojim se dokazuje nastanak i sadržaj poslovne transakcije ili imaju snagu običnog dokaznog sredstva. Na osnovu njih poslovni subjekti stiču imovinu i vrše promet imovinskih dobara.

101. POJAM IMOVINE TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Imovina je ključna kategorija za odvijanje pravnog prometa, koja je nastala i egzistira u uslovima robne proizvodnje. Imovinu predstavlja ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu poslovnog prava izrazivih u novcu. Ona se konstituiše prilikom formiranja poslovnog subjekta, a kasnije uvećava poslovanjem društva.Opšte pravilo kod poslovnog prava je da je imovina poslovnog subjekta razdijeljena od imovine njegovih ulagača članova društva. Ulog u stvarima,

45

pravima i novcu, ulazi u imovinu društva u koje se vrši ulaganje (investiranje).

102. ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Zastupanje je pravni odnos na osnoovu koga fizičko lice (zastupnik) sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju. Ugovor koji zaključi zastupnik obavezuje i neposredno i treće lice. Ovlaštenje o zastupanju zasnivaju se na: zakonu, statutu društva ili ugovoru o osnivanju; ugovoru o zastupanju, i aktu suda. Predstavljanje je istupanje u ime poslovnog subjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveza. Predstavljanje se najčešće odvija kroz vođenje prethodnih kontakata, razgovora, učešće u diskusijama ili radnje manifestacionog karaktera. Zastupnik može djelovati i kao predstavnik, dok predstavnik ne može obavljati akte zastupanja, bez izričitog ovlaštenja. Zastupanje i predstavljanje obuhvataju aktivnosti usmjerene prema trećim licima u pravnom prometu. Ako poslovodnu fukciju obavlja jedan ili više javnih drugova, ugvorom o osnivanju društva može biti predviđeno da zastupanje društva „vrše svi članovi društva“. Moguće je da se ugovorom o osnivanju društva predvidi davanje saglasnosti, bilo svih javnih drugara ii samo onih koji vrše funkciju poslovodstva (kolektivno zastupanje). Ako je saglasnost data, ugovor važi, u protivnom, smatra se da nije ni zaključen, ali savjesno treće lice ima pravo na pravičnu naknadu.Prema pozitivnom pravu, članovi društva su uskljčeni iz zastupanja ako je formiran profesionalni poslovodni organ.Ugovorom o osnivanju društva mogu se predvidjeti ograničenja u zastupanju poslovodnog organa ii javnih drugara. Prma nekim pravima, ugovorno (statutarno) ograničenje u zastupanju nema pravna dejstva prema trećim licima, ako je zastupnik djelovao u okviru redovnog preKMeta poslovanja društva.

103. SLOBODNO I VEZANO OSOBLJE

Tradicionalno se kod poslovnih subjekata zastunici dijele na slobodno i vezano osoblje.Slobodno osoblje čine fizička lica koja na osnovu zakona ili iz prirode društva ili akta suda imaju ovlaštenja za zastupanje poslovnog subjekta. Mogu preduzimati aktivnosti usmjerene prema trećim licima, u ime i za račun društva. To su: direktor, predsjednik uprave društva, članovi društva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova, komplementari i stečajni i likvidacioni upravnik.Vezano osoblje su lica koja imenuje i uklanja direktor ili predsjednik uprave ovlašten na preduzimanje izvršnih i aKMinistrativnih radnji u okviru dobijenih ovlaštenja. Tu ulaze: izvršni direktori, pomoćnici direktora,

46

punomoćnici, zastupnici, rukovodno osoblje svih rangova, punomoćnici po zaposlenju. Ulogu zastupnika trgovačkog društva mogu vršiti fizička lica, na osnovu ugovora, koja su kao profesionalna registrovana za obavljanje određenih poslova na tržištu kapitala (brokeri, investicioni savjetnici i depozitari).

104. VRSTE ZASTUPSTVA

1. Zakonsko zastupanje - ulazi u domen vođenja društva. Ne može se drugim pravnim aktom isključiti ili ograničiti. Lice koje obavlja tu funkciju je zakonski zastupnik društva (direktor ili predsjednik uprave društva). Društvo ne može postojati bez zakonskog zastupnika, jer sud neće izvršiti registraciju. Sadržaj ovlaštenja zakonskog zastupnika je zaključivanje ugovora i vršenje drugih pravnih poslova i radnji.

2. Statutarno zastupanje/zastupnici - sva lica koja su na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju društva ovlaštena za zastupanje društva. Statutarni zastupnici mogu imati zajednička ovlaštenja ili da svaki od njih ima samostalna, uz razgraničenje njihovih ovlaštenja. Statutarna ovlaštenja za zastupanje mogu imati: predsjednik nadzornog odbora, predsjednik društva, predsjednik skupštine društva, pomoćnici direktora, sekretar društva, rukovodno osoblje određenog ranga, rukovodioci dijelova društva.

Odnos zakonskih i statutarnih zastupnika: njihova ovlaštenja se dopunjjuju, a ne isključuju i zakonski zastupnik koji vrši funkciju poslovođenja koordinira rad statutarnih zastupnika, u okviru njihovih ovlaštenja. Ovlaštenja zakonskog i statutarnih zastupnika mogu biti neograničena i tada u sudskom registru piše „bez ograničenja“. No, ona se statutom mogu i ograničiti, što se upisuje u sudski registar. Ako je u sudskom registru upisano da je potrebna saglasnost nadzornog odbora, onda se ta saglasnost može dati prethodno, istovremeno ili naknadno (ima povratno dejstvo). U slučaju nedavanja saglasnosti, smatra se da ugovor nije ni zaključen, a savjesno treće lice ima pravo na pravičnu naknadu od društva.

105. OPUNOMOĆENICI TRGOVAČKOG DRUŠTVA I VRSTE PUNOMOĆI

Zakonski i statutarni zastupnik društva može prenijeti (delegirati) na drugo lice dio svojih ovlaštenja za zastupanje društva. Sam taj pravni odnos, kao i formanlni akt, naziva se punomoć ili punomoćje. Prema zakonu, punomoć je ovlaštenje za zastupanje koje vlastodavac (zakonski ili statutarni zastuonik) pravnim poslom daje svom punomoćniku. Primjena ove pravne tehnike je moguća samo ako zakon i statut dozvoljavaju prenos ovlaštenja.Zakonom je predviđeno nekoliko tipova punomoći:

47

1. Poslovna punomoć - ovlaštenje poslovnog subjekta ili individualnog trgovca dato drugom fizičkom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji se uobičajeno vrše, u okviru, registrovane djelatnosti. Ona se ne upisuje u sudski registar. Ova punomoć se može izdatu u vidu generalne ili specijalne punomoći. Punomoć ne prestaje smrću individualnog trgovca, niti u slučaju da bude lišen poslovne sposobnosti.

2. Punomoć profesionalnim posrednicima na tržištu kapitala - isključivo vezan za poslove tržišta kapitala. Može se dati licima koja se profesionalno, i u vidu registrovane aktinosti, bave specijalnim poslovima na tržištu kapitala. Fizička lica moraju posjedovati dozvolu i biti upisana u registar ovlaštenih lica koji vodi Komisija za vrijednosne papire, te ispunjavati druge uslove propisane zakonom i aktima Komisije. Ovdje važe pravila: punomoć mora biti data u okviru poslova kojima se punomoćnik bavi (npr. broker); na osnovu zakona i propisa Komisije za vrijednosne papire; ovlaštenja punomoćnika i granice ovlaštenja su utvrđene imperativnim normama; punomoć obuhvata i davanje instrukcija punomoćniku; punomoć se ne može prenijeti na drugog profesionalnog posrednika.

3. Punomoć trgovačkog putnika . Trgovački putnik je ovlašten predizimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robe navedene u punomoći. Ovlaštenje na zaključivanje ugovora treba da je nesumnjivo, inače se pretpostavlja da može samo prikupljati ponude. Trgicački putnik nije ovlašten da naplati cijenu, ni da proda robu na kredit. Za te radnje mora imati specijalnu punomoć.

4. Punomoć po zaposlenju - termin za punomoć lica koja u društvima rade na takvim poslovima čije je obavljanje vezano za zaključivanje i izvršenje određenih ugovora. Da bi jedno lice bilo punomoćnik po zaposlenju, dovoljna je faktička činjenica rada na jednom specifičnom mjestu i zakonsko prizannje te faktičke činjenice.

106. PROKURA

Prema našem pravu, prokura je pisana punomoć upisana u sudski registar koja, na osnovu zakona, sadrži ovlaštenja prokuriste (prokuratora) za zaključivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji u vezi s poslovanjem trgovačkog društva i statusnog oblika povezivanja, osim zaključivanja ugovora koji se odnose na osnovna sredstva.Sadržaj ovlaštenja i ograničenja prokure isključivo utvrđuje zakonska norma, a ne statut ili ugovor o osnivanju društva. U pogledu davanja prokure vrijede ova zakonska pravila: da prokuru daje direktor, odnosno uprava društva daje se u pisanoj formi; prokura ne može sadržavati nikakva ograničenja zasnovana na statutu, ugovoru o osnivanju ili odluci organa poslovođenjoa, prokura je neprenosiva; upisuje se u sudski registar i javno objavljuje u službenom glasilu.Prokurista može biti fizičko, ali ne i pravno lice; punoljetno lice s punom poslovnom sposobnošću; lice iz reda slobodnog ili vezanog osoblja, kod koga ne postoji konflikt interesa u odnosu na privredno društvo i stručno lice koje poznaje tržište.

48

U teoriji su poznate dvije vrste prokure: pojedinačna (samostalna, individualna) i zajednička (skupna ili kolektivna).Pojedinačna prokura postoji onda kada je data jednom ili više lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovlaštenja svakog prokuriste su nezavisna. Zajednička prokura je takva vrsta kod koje se prokura daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Kod zajedničke prokure pravni poslovi i radnje su punovažni kada postoji saglasna izjava volje svih prokurista.

107. PREKORAČENJE OVLAŠTENJA I POSLOVI IZVAN DJELATNOSTI TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Prekoračenje granica ovlaštenja od strane zastupnika može dovesti do niza složenih pravnih situacija u kojima se nalaze zastupani, zastupnik i treće lice, poslovni partner. Kad zastupnik prekorači granice svojih ovlaštenja, tada je zastupani obavezan iz takvog odnosa samo ukoliko odobri prekoračenje ( može se dati iskjučivo za cijeli psao). Saglasnost se može dati usmeno ili pismeno. Nužno je da odobrenje bude učinjeno u roku koji je po redovnom toku stvari potreban da se ugovor takve vrste razmotri i ocijeni.Relevatno je utvrditi da li je prekoračenje ovlaštenja bilo namjerno ili savjesno (nije znali niti je moralo znati za prekoračenje ovlaštenja). U slučaju da je bilo savjesno, treće lice može izjaviti da se ne smatra vezano ugovorom. Ako je pretrpjelo neku štetu, ima pravo na nadoknadu po opštim pravilima.Ako zastupani odbije ili prođe vrijeme za davanje saglasnosti, tada su zastupnik i zastupani solidarno odgovorni trećem licu za prouzrokovanu štetu.

108. POJAM I VRSTE ODGOVORNOSTI TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Pravni pojam odgovornosti može se definirati kao podložnost prekršioca dispozicije pravne norme određenoj sankciji. Odogovornost u poslovnom pravu može se klasificirati na razne načine, što zacisi od kriterija klasifikacije. Moguće je odgovornost poslovnih subjekata sistematizovati prema:

1. pravnom osnovu nastanka odgovornosti;2. subjektu kome odgovara društvo ili statusni oblik povezivanja;3. subjektu za čije radnje (propuste) se odgovara;4. vrsti sankcija koje se mogu izreći;5. vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa.

Odgovornost prema pravnom osnovu nastanka- odgovornost poslovnog subjeta može proisteći iz: zakona, ugovora o osnivanju društva ili statusnog oblika; statuta i jednog od izvora nastanka obligaciije. Odgovornost prema subjektu kome se odgovara- Privredno društvo ili stratusni oblik povezivanja mogu odgovarati: članovima društva, društvenoj zajednici.

49

Odgovornost za čije radnje poslovni subjekt odgovara- obuhvata odgovornost za sopstvene (vlastite) radnje i obaveze i uzajamnu odgovornost.Odgovornost prema vrsti sankcija koje se mogu izreći poslovnom subjektu- imovinska sankcija koja se najčešće izražava u popravljanju štete. Imamo i novčane kazne za propuste i prekršaje. Sankcija prema poslovnom subjektu može biti i u izricanju zaštitne mjere (oduzimanje imovinske koristi).Odgovornost prema vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog odnosa- U našem pozitivnom pravu, postoji zakonska pretpostavka solidarnosti kada se radi o ugovorima poslovnog prava. Odgovornost poslovnog subjekta proizilazi iz osnova prouzrokovanja štete koju su prouzrokovala trećim licima zaposlena ili angažovana lica.

109. ODGOVORNOST TRGOVAČKOG DRUŠTVA PREMA DRUŠTVENOJ ZAJEDNICI

Svaki subjekt poslovnog prava, uključujući i individualnog trgovca, odgovoran je prema društvenoj zajednici (državi). Obaveze prema društvenoj zajednici pretežno imaju fiskalni karakter (plaćanje poreza, carina, posebnih poreza, taksi i drugih javnih davanja). Neizvršenje ili neuredno izvršavanje izaziva intervenciju odgovarajućeg državnog organa. Pri tome dolazi do prinudne naplate obaveze, a potom sankcije prema poslovnom subjektu. Odgovornost prema društvenoj zajednici proizilazi i usljed povrede pravila privrednog i finansijskog poslovanja, kao što je: povreda zakonskih pravila Komisije za vrijednosne papire prilikom emisije i u prometu hartijama od vrijednosti; povreda računovodstvemnih propisa i računovodstvenih standarda; povreda propisa o finansijskom poslovanju poslovnog subjekta i dr. Odgovornost poslovnog subjekta prema društvenoj zajednici u sebi sadrži krivičnopravnu sankciju, ako je takva radnja zakonom predviđena kao naročita vrsta delikta- privredni prestup ili privredni prekršaj. Sankcija se ogleda u plaćanju zakonom određene novčane kazne i izricanju zaštitne mjere.Za određeni prestup ili prekršaj, pored poslovnog subjekta, redovno istovremeno odgovara i fizičko lice. Njegova sankcija se ogleda u plaćanju novčane kazne, a u nekim slučajevima se i prema odgovornom licu izriču zaštitne mjere.

110. ZAKONSKA ODGOVORNOST ZA SOPSTVENE OBAVEZE TRGOVAČKOG DRUŠTVA

Osnovno pravilo poslovnog prava je da svaki oblik poslovnog subjekta, za svoje obaveze u prometu odgovara svojom imovinom. Odgovornost se zasniva momentom nastanka obaveze i traje do njenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovara za zakonske ugovorne, vanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave (što vrijedi i za individualnog trgovca).

50

Njihova odgovornost je zakonska, potpuna i neograničena. Konstituisana je zakonom i nijedan subjekt ne može svojim aktom isključiti ili ograničiti odgovornost. Jednako odgovara domaćim i stranim licima, odnosno pravnim i fizičkim.Zakonska odgovornost obuhvata cjelokupnu imovinu poslovnog subjekta, bez obzira na prirodu objekata imovine. Objekti imovine ne moraju se fizički nalaziti kod poslovnog subjekta- odgovornost je potpuna.

111. ODGOVORNOST TRGOVAČKOG DRUŠTVA ZA DRUGE I DRUGIH LICA ZA TRGOVAČKO DRUŠTVO

Opšte je pravilo imovinskog prava da jedno lice, pravno ili fizičko, pored odgovornosti za sopstvene obaveze, u određenim slučajevima, na osnovu zakona odgovara i za radnje i obaveze drugih lica (odgovornost za drugog). Postoji nekoliko slučajeva kada poslovni subjekt odgovara za obaveze ili radnje drugih lica, bilo pravnih/fizičkih:

a) Odgovornost kod statusnih promjena : nastaje po osnovu pravnog nasljedništva (univerzalne sukcesije); odgovornošću su obuhvaćene samo obaveze nastale do momenta statusne promjene; odgovornost je potpuna i neograničena;

b) Odgovornost kod promjene organizacionog oblika (tipa društva)- prestaje postojati dotadašnje društvo (doo) i nastaje novo (dd). Za ranije obaveze društva koje se transformisalo odgovara društvo koje ima novi organizaciono pravni oblik;

c) Odgovornost kontrolnog za supsidijarno društvo - Dominantno društvo tipa holdinga ili koncerna odgovara u prometu za obaveze potčinjenog društva i samo za obaveze koje su nastale po osnovi izvršavanja instrukcija vladajućeg društva. Ovdje se radi o vertikalnoj odgovornosti;

d) Odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov organ- organ ili članovi organa društva rade u ime i za račun društva, pa iz takvih njihovih radnji mogu nastupiti štetne posljedice za treća lica;

e) Odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu koju prouzrokuje zaposleno osoblje- radi se o deliktnoj odgovonosti. Ako zaposleno ili angažovano lice, na radu ili u vezi sa radom, prouzrokuje štetu trećem licu, društvo ili individualni trgovac su obavezni nadoknaditi tako prouzrokovanu štetu.

Zakonska odgovornost drugih lica za društvo Postoje 2 slučaja ovakve odgovornosti:

a) Odgovornost članova društava personalnog tipa - Partneri i komplementari, kod običnog komanditnog društva i komanditnog društva na akcije imaju zakonsku, potpunu, neograničenu i solidarnu odgovornost za obaveze društva čiji su članovi.

b) Odgovornost jedinog vlasnika društva (društva jednog lica) - Vlasnik društva jednog lica odgovara povjeriocima zajedno sa društvom, po zakonu, potpuno, neograničeno i solidarno u slučaju kada kod trećih lica stvara „privid privrednog identiteta sa društvom“. Privid privrednog identiteta postoji onda

51

kada vlasnik društva svojim radnjama ili miješanjem svoje imovine sa imovinom društva stvara privredno jedinstvo.

112. JAVNO PREDUZEĆE

U teoriji ne postoji jedinstvena definicija pojma javnog preduzeća (kompanije). Za potrebe EZ data je ova definicija javnih preduzeća. To su sva ona preduzeća koja se baziraju na „sticanju imovine iz tzv. javne ruke i koja na osnovu finansijskog učešća, odlučivanja ili davanja saglasosti, neposredno ili posredno sprovode vladajuću politiku“.Kao osnivači javnog preduzeća mogu se pojaviti jedan ili više oblika državne organizacije (grad, opština, kanton) kada je vlasnička struktura takvog preduzeća državnosvojinska. Osnivači mogu biti pravna i/ili fizička lica, domaća ili strana na bazi privatnog kapitala. Osnivači javnog preduzeća mogu istovremeno biti oblici državne oprganizacije (opština) i privatno pravna lica na bazi mješovite svojine i pravnom organizacijom privrednog/trgovačkog društva. Javno preduzeće se upisuje u sudski registar.Zakon nije odredio donju granicu osnovnog kapitala potrebnog za osnivanje javnog preduzeća, nego je to prepustio osnivačkom aktu. Međutim, ako javno preduzeće ima oblik nekog od predviđenih tipova trgovačkih društava, tada u odnosu na visinu osnivačkog kapitala vrijede zakonske odredbe o tom obliku društva (doo,dd).Javna preduzeća se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblasti privredne infrastrukture (željeznica, putevi,PTT). Javnim preduzećima upravljaju osnivači (članovi), srazmjerno učešću u kapitalu. Organi javnog preduzeća su: skupština (odbor osnivača), upravni odbor i direktor. Nadležnost ovih organa je ista kao nadležnost tih organa u privrednim društvima opšteg tipa (dd, doo). Specifičnost je u tome da se specijalnim propisom ili aktom osnivača može predvidjeti davanje saglasnosti ili odobrenja državnog organa (npr. za planove razvoja). Generalno, zakonsko ovlaštenje države postoji u pogledu kontrole ispunjenja javnog cilja (interesa) od strane javnih preduzeća.Zakonom ili osnivačkim aktom utvrđuje se distribucija nadležnosti državnih organa prema javnom prduzeću.Za obaveze stvorene u prometu, javno preduzeće odgovara svojim imovinom koja se formira od uloga osnivača (članova) i iz osnova poslovanja. Osnivači (ulagači) kapitala učestvuju u podjeli dobiti koju ostvari javno preduzeće, kao u i u snošenju poslovnih rizika i gubitaka srazmjerno udjelima u osnovnom kapitalu javnog preduzeća.

113. ZADRUGE

Zadruga je organizacija sa statusom pravnog lica, formirana ugovorom fizičkih lica, u kojoj svaki član učestvuje neposredno i ravnopravno, sa ciljem da na prinicpu uzajamne pomoći unapređuje i zaštićuje svoj ekonomski i drugi interes i stiče dobit. Cilj osnivanja i postojanja zadruge je: zadovoljavanje ekonomskih interesa svakog člana u zaštiti i unapređenju njegove imovine i sticanja dobiti, ali i u zadovoljavanju drugih

52

interesa neekonomskog karaktera. Princip na kojem se zasnivaju odnosi između članova je uzajamnost.Opšti tip zadruge osniva se ugovorom, najmanje tri, a stambene 30, poslovno sposobnih fizičkih lica. Ugovor se zaključuje u pisanoj formi i sadrži iste obligatorne elemente kao i ugovor za osnivanje trgovačkog društva. Nakon zaključenja ugovora o osnivanju i ulaganja kapitala održava se osnivačka skupština zadrugara, a zatim vrši upis zadruge u sudski registar.Ugovorom o osnivanju zadruge određuje se minimum kapitala za osnivanje zadruge. Imovina zadruge formira se na bazi osnivačkih i novih uloga članova zadruge, uloga lica koja nemaju status zadrugara, dobiti zadružnih preduzeća čiji je on osnivač, te iz osnova poslovanja zadruge. Zadruga predstavlja jednu vrstu ortakluka građanskog prava.Organi zadruge su: skupština zadruge, nadzorni odbor i direktor. U pravnom prometu zadruga istupa u svoje ime i za svoj račun. U zastupanju interesa zadrugara može imati zastupnička (komisiona) ovlaštenja. Zadruga prestaje: odlukom skupštine (2/3 većina), statusnim promjenama, ako se utvrdi ništavnost upisa u sudskom registru, stečajem i na drugi način utvrđen zakonom i aktima zadruge (ugovorom o osnivanju, statutom). Zadruga može biti osnivač trgovačkih društava i drugih organizacija i asocijacija saglasno zakonu.

114. PRIVREDNE KOMORE

Privredne komore su asocijacije poslovnih subjekata, neprofitnog karaktera, sa statusom pravnog lica, kao i drugih lica koja obavljaju privredne djelatnosti. Članovi komora su privredna/trgovačka društva, institucionalizovani oblici finansijskog kapitala, statusni oblici povezivanja društva, zadruge, individualni trgovci. Komora vodi registar članova koji ima karakter javne knjige, a izvodi iz registra su javne isprave.Organi komore su: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i predsjednik. U okviru komora djeluju sudovi časti (vode postupak i odlučuju u slučaju povrede poslovnih običaja, ugovora, trgovačkih pravila, uzansi i drugi propisa). U privrednoj komori FBIH obrazuje se stalni izabrani sud- arbitraža (nadležna za rješavanje sporova koji su ugovorom ili drugim aktom članova stavljeni u nadležnosti- arbitražna klauzula). Odluke arbitraže imaju snagu izvršnog naslova i objavljuju se u sredstvima javnog informisanja.Osnovni izvori finansiranja komora jesu članarina, kotizacije i drugi izvori neprofitnog karaktera. Troškove aktivnosti koje provodi komora snose članovi komore, koji te usloge koriste.

115. HOLDING I STATUSNI OBLICI POVEZIVANJA TRGOVAČKIH DRUŠTAVA

Najpoznatiji oblici statusnog povezivanja su: trust, holding i koncern.

53

Holding predstavlja oblik statusnog povezivanja više samostalnih trgovačkih društava, na bazi učešća u kapitalu i/ili upravljanju. Time jedno društvo ostvaruje kontrolu nad više drugih samostalnih društava.Holding predstavlja takv pravni odnos u kome: jedno društvo ima većinsko učešće u emitovanom nominalnom kapitalu drugih društava ili ima većinsko učešće u njihovim organima upravljanja. Holding označava kontrolno društvo (dominantno društvo) i označava samu grupaciju privrednih društava obuhvatajući društvo majku i njene članice, kao ekonomsku realnost.Holding veza (odnos) postoji onda kada kada kontrolno društvo (holding):

a) stekne (drži) preko polovine nominalne vrijednosti emitovanog kapiotala supsidijarnog društva, bilo da je on u udjelima ili akcijama;

b) ima većinu članova organa upraljanja, odnosno kontroliše organ upravljanja supsidijarnog društva.

U oba slučaja radi se o uspostavljanju direktne kontrole. Holding veze se mogu uspostaviti indirektno tako što: supsidijarno društvo (filijala) stiče većinski udio u kapitalu nekog trećeg drštva (podflijale) ili ima većinu u njegovom organu upravljanja. Kako holding društvo već kontrološe supsidijarno, preko njega stiče kontrolu i podfilijale- piramidalni holding. Ako su i članice ostvarile učešće u kapitalu holding društva, govori se o cirkularnom holdingu. Udjele (akcije) koje emituju supsidijarna društva drži holding društvo.Do formiranja holdinga može doći na više načina:

1. Osnivanje novih društava u kojima se stiče većinsko učešće u osnovnom kapitalu (investiranje);

2. Sticanje većinskog učešća u osnovnom kapitalu postojećih društava kupovinom udjela ili akcija (preuzimanje- takeover);

3. Ulaganje u postojeća društva i sticanje većinskog učešća u društvima;

4. Povezivanje više postojećih društava na bazi njihovog međusobnog većinskog učešća;

5. Podjela imovine postojećeg društva na više novih društava koja se osnivaju;

6. Prenos većinskog dijela kapitala sa postojećih društava na drugo društvo koje postoji ili se osniva:

7. Zaključivanjem ugovora o upravljanju ili vladanju;

Djelatnost holdinga može se posmatrati sa stanovišta društva majke i supsidijarnih društava. Djelatnost kontrolnog društva može biti „čista“ holding djelatnost (osnivanje novih društava, finansiranje cjelokupne djelatnosti grupacije i upravljanje) i „mješovita“ djelatnost (obavljanje i drugih djelatnosti kao što su trgovina na veliko, turizam dr.).

116. BANKE

Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnog karaktera, koje se osnivaju i posluju kao dionička/akcionarska društva. S obzirom na značaj djelatnosti banaka na privredni život, zakonom je posebna naglašena uloga Agencije za bankarstvo Federacije BIH.

54

Osniva se uz pribavljenje prethodne dozvole od strane Agencije koja je uslov za upis banke u sudski registar. Za dobijanje dozvole nije dovoljna uplata kapitala, nego i uvjerenje Agencije da će banka ispunjavati zakonske zahtjeve u poslovanju. Zakonski mimimum za osnivanje banke, kao i najmanji iznos kapitala koji banka mora održavati, ne može biti niži od 5.000.000 KM. Organi upravljačke strukture banke su: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i generalni direktor. Skupštinu banke čine dioničari koji posjeduju dionice sa pravom glasa. Upravni odbor ima neparan broj članova, čiji mandat traje četiri godine sa mogućnošću reizvora. Nadzorni odbor banke ima najmanje 5 članova. Generalni direktor banke ne može biti član nadzornog odbora. Generalni direktor se imenuje uz prethodnu pisanu saglasnost Agencije. Organi rukovođenja i svbi zaposleni imaju zakonsku dužnost da čuvaju povjerljive informacije kao poslovnu tajnu. U svom poslovanju banka je dužna: neprekidno održavati svoju solventnost, potreba obim likvidnih sredstava i osigurati različitost svoje aktive adekvatnim investiranjem i plasmanima. Stope ograničenja i rizika utvrđene su zakonom i propisima Agencije. Uz saglasnost Agencije banka može vršiti statusne promjene koje se vrše na osnovu elaborata o ekonomskoj opravdanosti i plana poslovanja.

117. DRUŠTVA ZA OSIGURANJE I REOSIGURANJE

Društva za osiguranje i reosiguranje su pravna lica koja se bave poslovima osiguranja lica i imovine i poslovima reosiguranja. Statusno-pravni oblici društava za osiguranje su: dioničko društvo za osiguranje i/ili reosiguranje i društvo za uzajamno osiguranje.

a) Dioničko društvo za osiguranje - Za osnivanje dioničkog društva za osiguranje potrebno je prethodno pribaviti odobrenje Ureda za nadzor. Osnivači mogu biti pravna i fizička lica, domaća ili strana. Ako ulog stranog ulagača prelazi 50% osnovnog kapitala, potrebna je saglasnost Ministarstva finansija FBIH. Kapital se uplaćuje u gotovini. Na dionička društva iz oblasti osiguranja, primjenjuju se opšta pravila o dioničkim društvima;

b) Društvo za uzajamno osiguranje - pravno lice u kojem članovi društva uplatom uloga međusobno jamče da će se na načelima uzajamnosti i solidarnosti pokriti štete nastale ostvarenjem ugovorenih rizika. Ovaj tip osiguravajućeg društva može se osnovati kao: društvo za uzajamno osiguranje sa ograničenim ulogom ili kao društvo sa uzajamno osiguranje sa neograničenim ulogom. Za osnivanje društva za uzajamno osiguranje potrebno je odobrenje Ureda za nadzor.

118. DRUŠTVA ZA UPRAVLJANJE FONDOVIMA

Društva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji se osnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, zajedničkog višepartnertskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika, te upravljanje fondovima. Ne mogu se baviti drugim djelatnostima. Postoje dvije vrste društava za upravljanje fondovima:

55

a) Društva za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima- isključiva djelatnost ovih društava je upravljanje fondovima, bilo uzajamnim ili investicionim ili sa obje vrste fondova. Osnivaju se i posluju u formi akcionarskog ili društva sa ograničenom odgovornošću. Upisuju se u sudski registar i registar Komisije za vrijednosne papire.Osnivači društva mogu biti domaća ili strana, pravna ili fizička lica, a odobrenje za osnivanje daje Komisija. Uz odobrenje Komisije strano lice može imati više od 10% dionica ili udjela u društvu. Zakonski mimum osnovnog kapitala društva je 1.000.000 KM.Prije uspostavljanja svakog uzajamnog fonda, društvo je obavezno nabaviti odobrenje Komisije, za upravljanje tim fondom. Komisija može tokom poslovanja ukinuti dozvolu. Imovinu fonda kojim upravlja, društvo drži kod depozitara.b) Privatizaciona društva za upravljanje priovatizicionim investicionim fondovima- institucionalizovani oblici kapitala koji su u funkciji vlasničkog prestrukturisanja trgovačkih društava. 50% mora biti uplaćeno prilikom osnivanja privatizicionog društva, a ostali dio najkasnije za dvije godine od upisa društva u sudski registar.

119. INVESTICIONI FONDOVI

Investicioni fondovi su fleksibilne forme finansijskog tržišta kapitala. Mogu biti otvorenog ili zatvorenog tipa. Investicioni fond je pravno lice, organizovan u formi akcionarskog društva, čija je jedina djelatnost prikupljanje finansijskog kapitala i investiranje u prenosive vrijednosne papire. Predstavlja klasični oblik dioničarskog društva koje kapital pribavlja upisom i uplatom dionica na osnovu javne ponude. Dozvolu za osnivanje fonda izdaje Komisija za vrijednosne papire, na osnovu koje se obavlja javna ponuda dionica. Investicioni fond reguliše odnose sa društvom posebnim ugovorom. Organi fonda su: nadzorni odbor i direktor.Uzajamni fond- nema status pravnog lica, predstavlja „jednu namjensku imovinu“, koju čine prenosivi vrijednosni papiri. Imovina je podijeljena na jednake dijelove, a fond emituje investicione kupone (isprave o vlasništvu udjela u uzajamnom fondu). Dozvolu za osnivanje fonda i emisiju investicionih kupona daje Komisija. Društvo djeluje u ulozi komisionara.Privatizicioni investicioni fond- fond zatvorenog tipa, privremenog karaktera, koji se formira u formi dioničkog društva. Dionice fonda se prodaju putem javne ponude, a mogu biti uplaćene u novcu ili certifikatima. Uplata dionice treba biti obavljena prije upisa fonda u sudski registar.

120. JAVNO UREĐENA TRŽIŠTA ROBA I HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

Berza je relativno stara institucija tržišta kapitala, kako finansijskog, tako i tržišta roba, a u novije vrijeme i tržišta radne snage (berza rada). Berza predstavlja prema propisima organizovano i regulisano stalno mjesto na kome se u određeno vrijeme i na utvrđen način obavlja kupovina i prodaja

56

zamjenjive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnim transakcijama.Pod robom se podrazumijeva novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine, uključujućio i usluge. U odnosu na predmet trgovanja, berze se dijele na: berze efekata, novčane (valutne), robne (produktne), berze usluga i mješovite. U okviru svake od tih vrsta mogu biti opšte i mješovite. Berza je subjekt privatnopravnog karaktera i osniva se u formi akcionarskog društva. Uz odobrenje Komisije, berzu može osnovati najmanje pet lica sa statusom profesionalnih posrednika (brokera). Upisuje se u sudski registar i registar kod Komisije za vrijednosne papire.Dioničari berze su isključivo članovi, sa jednakim brojem ackija, koje ne mogu prenositi dok traje članstvo. Članstvo na berzi može prestati: dobrovoljno, oduzimanjem dozvole profesionalnog posrednika, isključenjem iz članstva i smrću. Berza obavlja sljedeće poslove: organizuje povezivanje ponude i tražnje hartija od vrijednosti; osigurava informacije o ponudi, tražnji i tržišnoj vrijednosti papira. Organi berze su: skupština (čine je svi dioničari), nadzorni odbor i uprava. Osnovni organizaciono-pravni akt je statut.Druga javna tržišta roba se mogu organizovati kao posebni pravni subjekti ili dijelovi trgovačkih društava, koje obavljaju i druge djelatnosti. Organizovana tržišta za promet roba su:

1. Aukcije- na kojima se javno i organizovano vrši prodaja robe na aukcijskim mjestima putem nadmetanja;

2. Tržnice na ve liko i tržište na malo (pijace)- na kojima se prodaju poljoprivredni-prehrambeni proizvodi i vrše drugi poslovi, uobičajeni u prometu;

3. Tržni centri- organizovana tržišta za prodaju robe na malo; 4. Sajmovi- povremeno organizovana tržišta na kojima se vrši

prezentacija roba po sistemu uzorka i vrši zaključivanje poslova.

121. POJAM I KARAKTERISTIKE D.N.O.

Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova (javno trgovačko društvo, ortakluk) postoji onda kada se na osnovu ugovora dva ili više lica udruže da, pod zajedničkim imenom (personalnom firmom), obavljaju određenu poslovnu djelatnost i svaki član društva može da učestvuje u upravljanju, a za obaveze društva svaki član, po zakonu, odgovara solidarno neograničeno cjelokupnom svojom imovinom. U praksi se ovaj tip društva najčešće javlja kao „zatvorena“ firma (porodična). Karakteristike ovog tipa društva u našem pravu su:

1. Društvo posluije i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadrži imena svih članova ili više njih ili samo jednog, uz obaveznu oznaku „i ostali“. Firma obavezno sadrži oznaku društva u vidu skraćenice- dno;

2. Svi članovi (partneri) ravnopravno upravljaju društvom;

57

3. Ulozi i udjeli članova su jednaki. Glavnica društva predstavlja zbir jednakih uloga svih članova;

4. Svi članovi društva učestvuju podjednako u podjeli dobiti, snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka;

5. Za obaveze društva prema povjeriocima odgovara društvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov član odgovara neograničeno solidarno svojom cjelokupnom neunesenom imovinom. Svi su članovi partneri sa istom vrstom i obimom odgovornosti.

122. OSNIVANJE D.N.O.

Za osnivanje društva važi normativni sistem osnivanja, koji se inače primjenjuje kao osnovni sistem u našem pravu. Najmanji broj osnivača su dva koja se obično nazivaju „javni drugari“, „javni ortaci“ ili „partneri“. Maksimalan broj članova nije određen. Osnivači mogu biti pravna lica ili fizička lica koja imaju poslovnu sposobnost.Akt o osnivanju društva je ugovor o osnivanju koji zaključuju osnivači, u pisanoj formi. Društvo se osniva aktom privatno-pravnog karaktera. Obligatorni sastojci ugovora o osnivanju su: -predmet poslovanja (djelatnost); osnovna glavnica i pojedinačni ulozi osnivača; udjeli članova društva i raspolaganje udjelima; troškovi osnivanja društva; pravne posljedice neuspjelog osnivanja; podjela dobiti, snošenje poslovnih rizika i pokrivanje gubitaka u poslovanju; upravljanje društvom i vođenje poslovanja; kontrola i obavještavanje; zastupanje i predstavljanje društva; statusne promjene, promjene oblika i prestanak društva.Drugi uslov za osnivanje je uplata (unošenje osnivačkog uloga svakog člana u cjelini). Treći uslov je upis društva u sudski registar kada ono stiče pravnu i poslovnu sposobnost (svojstvo subjekta prava).Prilikom osnivanja društva se ugovorom jasno i precizno regulišu sva relevatna pitanja (taj akt zamjenjuje statut). Izmjene i dopune ugovora moraju biti u pisanoj formi i dostavlajju se registarskom sudu.

123. FORMIRANJE OSNOVNE GLAVNICE U D.N.O.

Osnovna/temeljna glavnica predstavlja imovinu utvrđenu ugovorom o osnivanju društva izraženu u novčanoj vrijednosti koja se formira od jednakih uloga i podijeljena je na jednake dijelove. Zbir tih jednakih uloga čini osnovnu glavnicu. Učešće (participacija) svakog člana društva mjeri se njegovim učešćem u osnovnoj glavnici.Kod ovog tipa društva zakon nije odredio najniži (minimalni) iznos osnovne glavnice, niti najmanju iznos pojedinačnih uloga javnih drugara. Zakonska solidarna neograničena odgovornost javnih drugara daje pravnu mogućnost povjeriocu društva da namirenje potraživanja traži od članova.Pošto nema zakonskog minimuma, osnivači ugovorom o osnivanju slobodno odeđuju ukupan iznos osnovne glavnice, kao i visinu pojedinačnih uloga. Osnovni kapital se izražava u osnovnoj vrijednosti, te se može povećavati ili smanjivati. Promjene u tom kapitalu upisuju se u sudski registar uz prethodnu izmjenu ugovora o osnivanju društva.

58

124. RASPOLAGANJE UDJELIMA U D.N.O.

Udio predstavlja skup prava i obaveze koje jedan član (partner) ima u društvu. Udio člana društva ima relativni karakter, jer ga nakon određenog vremena član društva može ustupiti, prodati, pokloniti. Prava ličnog karaktera su, po zakonu, neprenosiva. Imovinska prava, koja učine udio članova društva, mogu se prenositi (pravo učešća u imovini društva, pravo na dobit). Kod prenosa imovinskog udjela, treba razlikovati 2 situacije: 1. prenos na drugog ili druge postojeće članove društva (interni prenos)- tu vrijedi ugovorna autonomija članova; 2.prenos na treće ili treća lica izvan društva (eksterni prenos). Udio se jedino može prenijeti u cjelini i prenos mora biti izvršen istovremeno na sve postojeće članove društva i u jednakom obimu.Zakon ne isključuje prenos udjela, dijela ili cjeline na treće lice, ali predviđa stanovito ograničenje: član društva koji želi prenijeti svoj udio dužan je uputiti pisanu ponudu postojećim članovima društva, ostali članovi društva imaju, po zakonu, pravo preče kupovine (prvokupa) udjela. Pitanje zalaganja udjela (dijela ili cijelog) zakon nije riješio. Slijedi da je moguće zalaganje udjela- ali je kod ovog zalaganja potrebno nabaviti saglasnost svih članova društva.Prenos udjela u cijelosti, na drugog člana društva ili lice izvan društva, predstavlja jedan od načina istupanja iz društva. Za obaveze društva nastale prije prenosa cijelog udjela odgovara po zakonu, soldarno neograničeno i prenosilac udjela, jer je bio član društva u vrijeme nastanka obaveze.

125. UČEŠĆE U DOBITI I SNOŠENJE RIZIKA U D.N.O.

Cilj osnivanja i poslovanja društva je obavljanje poslovne aktivnosti i sticanje dobiti. Svaki član društva ima svoj lični (separatni) račun ii konto- račun glavnice, koji se vodi u društvu, na kojem su evidentirani: ulog, isplaćena dobit, podignuti avansi, učešće u podmirenju gubitaka.Članovi društva podjednako učestvuju u podjeli dobiti. Zakon polazi od jednakog doprinosa, zalaganja i interesa svih partnera. Isplata dobiti vrši se u vrijeme i na način kako je određeno ugovorom o osnivanju ili odlukom organa upravljanja.Svaki partner može raspolagati svojom dobiti, da je ustupa ili zalaže. Ovdje nije potrebna saglasnost ostalih članova društva, osim ako ugovorom o osnivanju ona nije predviđena.Osnivačkim ugovorom ili odlukom svih članova može se predvidjeti pravo članova društva na poduzimanje predujma (avansa). Obično je to iznos u novcu koji član uzima iz „društvene kase“.Kao što ima pravo učešća u podjeli dobiti, svaki član društva ima i obavezu da učestvuje u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka društva. Svaki član društva podjednako učestvuje u toj obavezi. Postojanje gubitaka, načini i vrijeme saniranja procjenjuju se prema pravilima fnansijskih zakona o poslovanju trgovačkih društava. Oni se mogu sanirati na 2 načina: 1. iz dijela dobiti koja pripada svakom članu društva i 2. kada dolazi do smanjenja osnovne glavnice društva- dobit se

59

neće dijeliti članovima društva sve dok se u cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.

126. ZABRANA KONKURENCIJE U D.N.O.

U uporednim pravima redovno je predviđena zabrana konkurencije članova ovog tipa društva, vodili oni poslove ili ne.Naš zakon sadrži samo opštu klauzulu o zabrani konkurencije za društva personalnog tipa. Ona vrijedi za sve vrste društva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u društvu ne može biti osnivač drugog društva koje obavlja istu djelatnost, niti u drugom društvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju. Zabrana konkurencije se može proširiti akotom o osnivanju društva, te postoji za vrijeme postojanja društva, a u zakonskom obimu konkurencije i godinu dana po prestanku vršenja funkcije direktora.

127. UPRAVLJANJE I VOĐENJE POSLOVA U D.N.O.

U svim organizacijama korporativnog tipa upravljanje vrše ulagači, odnosno članovi. Svi članovi društva, u principu, učestvuju zajedno i ravnopravno u donošenju odluka. Upravljanje je koncetrisano u užem krugu lica (najčešće do pet) koji je relativno stalan i zatvoren- „zatvorena firma“. Najčešće se kombinuju principi jednoglasnosti i većine. U slučaju sumnje ili nedovoljne regulacije treba da se primjenjuje princip jednoglasnosti. Svoju saglasnost član može dati prije donošenja odluke ili ex post, pismeno ili usmeno, odnosno na način kako je regulisano pitanje donošenja odluka u društvu. Vođenje poslova društva (vršenje funkcije poslovodstva) obuhvata: organizovanje procesa rada, rukovođenje radom i poslovanjem u društvu, zastupanje i predstavljanje i odgovornost za zakonitost rada društva.

128. ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE U D.N.O.

Zastupanje i predstavljanje obuhvataju aktivnosti usmjerene prema trećim licima u pravnom prometu. Ako poslovodnu fukciju obavlja jedan ili više javnih drugova, ugvorom o osnivanju društva može biti predviđeno da zastupanje društva „vrše svi članovi društva“. Treba pretpostaviti da je zastupanje „pridržano“ za ostale članove društva, ako oni nisu ugovorom o osnivanju društva izričito isključeni. Moguće je da se ugovorom o osnivanju društva predvidi davanje saglasnosti, bilo svih javnih drugara ii samo onih koji vrše funkciju poslovodstva (kolektivno zastupanje). Ako je saglasnost data, ugovor važi, u protivnom, smatra se da nije ni zaključen, ali savjesno treće lice ima pravo na pravičnu naknadu.Ugovorom o osnivanju društva mogu se predvidjeti ograničenja u zastupanju poslovodnog organa ii javnih drugara. Prma nekim pravima, ugovorno (statutarno) ograničenje u zastupanju nema pravna dejstva prema trećim licima, ako je zastupnik djelovao u okviru redovnog predmeta poslovanja društva.

60

129. IMOVINSKO – PRAVNA ODGOVORNOST U D.N.O.

Opšte je pravilo trgovačkog prava da svaki tip društva, kao pravno lice „odgovara za svoje obaveze u prometu svojom imovinom“. Osnovne karakteristike odgovornosti članova, partnera:

a) Odgovornost svih članova društva je zakonska, pa se ugovorom ili drugim aktom društva ona ne može isključiti;

b) Članovi odgovaraju neograničeno cjelokupnom svojom imovinom, onom koja nije unesena u društvo. Odgovornost ne mogu ograničiti;

c) Član društva odgovara samo svojom ličnom imovinom, a ne i imovinom drugih lica sa kojim zajedno živi;

d) Član odgovara za sve obaveze društva- zakonske, ugovorne i vanugovorne koje su nastale u vrijeme članstva u društvu.

Član društva odgovara za obaveze drugog (tuđe obaveze=, odnosno obaveze društva; odgovara za svaku njegovu punovažnu obavezu, sadašnju i buduću; član društva odgovara, u svemu, onako i onoliko, što i kako odgovara društvo pa je njegova obaveza akcesorna, zavisi od obaveze društva. To su glavne odlike jemstva, pa je odgovornost člana društva jemstvo obligacionog prava.Povjerilac društva može tražiti ispunjenje obaveze bilo od glavnog dužnika (društva), bilo od jemca (člana društva) ili od obojice u isto vrijeme. Svi oni stoje u istom redu namirenja.Član društva može povjeriocu isticati sve objektivne prigovore (nepunovažnost tražbine, dug nije nastao, prestao, zastario), kao i subjektivne prigovore (prigovor prebijanja uzajamnih potraživanja i sl.).U slučaju prestanka članstva u društvu (istupanje, isključenje) javni drugar odgovara za obaveze koje su nastale dok je on bio član društva.

130. PRESTANAK ČLANSTVA U D.N.O.

Prestanak članstva u društvu obuhvata slučajeve kada dolazi do promjene personalnog sastava članova društva, pri čemu se smanjuje njihov broj, ali ne ispod zakonskog mimimuma ili jednostavno umjesto dotadašnjeg/ih ulaze novi članovi. Tri su osnovna načina prestanka članstva („razlaz sa društvom“), a to su: voljni, nevoljni i prirodni, odnosno eknomski.Voljni način prestanka članstva zasniva se, redovno, na odredbama ugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaključenom ugovoru. Može se manifestovati:a) Prenosom udjela na jedno ili više lica, postojećih ili novih članova;b) Nastankom razloga predviđenog u ugovoru o osnivanju kao npr. završetkom poslovnog poduhvata, nakon isteka određenog vremena predviđenog u ugovoru;c) Sporazmom o istupanju između člana koji istupa i onih koji ostaju u društvu;d) Raskidom ugovora o osnivanju društva (jednostrani raskid). U nedostatku ugovora o osnivanju primjenjuju se pravila obligacionog prava.Nevoljni način prestanka članstva je isključenje iz društva. Ključna pitanja koja ugovorom treba riješiti su ova: razlozi za isključenje, način

61

donošenja odluke (najčešće uz saglsnost svih ostalih članova), preuzimanje udjela isključenog člana, sudbina poslovnog imena (naziva) društva.Prestanak članstva može nastupiti usljed prirodnih razloga kada se radi o fizičkim licima i ekonomskih u slučaju pravnih lica. Smrt, gubitak poslovne sposobnosti, trajni invaliditet ili trajna bolest najčešći su razlozi za prestanak članstva fizičkog lica.

131. PRESTANAK D.N.O.

Društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću može prestati:f) Opšti načini prestanka trgovačkih društava su stečaj i redovna

likvidacija za koje važi specijalni propisi- na zakonski predviđene načine;

g) Promjenom oblika društva njegovim preobražajem u drugi tip trgovačkog društva, s tim da se ne provodi postupak likvidacije;

h) Statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) kada se takođe ne provodi likvidacija društva;

i) Protekom vremena za koje je društvo osnovano (ako je osnovano na određeno vrijeme);

j) U drugim slučajevima predviđenim ugovorom o osnivanju kao što je stečaj nad članom društva. Ili, ako dođe do smrti svih članova društva.

132. POJAM I KARAKTERISTIKE K.D.

Komanditno društvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovora dva ili više lica u koje oni ulažu uloge radi obavljanja poslovne aktivnosti i sticanja dobiti, s tim da se društvo vodi pod personalnim imenom (firmom) u kojem komplementari upravljaju i odgovaraju za obaveze društva, po zakonu, solidarno neograničeno cjelokupnom svojoj imovinom. Druga kategorija članova- komanditori ne upravljaju niti odgovaraju za obaveze društva. Iz pojma komanditnog društva slijedi da ono spada u kategoriju društva lica, personalnih društava.U poslovnom smislu, komanditno društvo je subjekat malog biznisa. Komanditno društvo, ima svoje specifičnosti koje se manifestuju u ovim karakteristikama:a) Najuočljivija specifičnost komanditnog društva je u tome što u njemu postoje dvije vrste (kategorije) članova. To su: komplementari (javni drugari, javni ortaci, lično odgovorni članovi) i komanditori (tajni drugari, tajni ortaci, tajni ili specijalni partneri). Ovaj tip društva se zove „specijalno partnerstvo“;b) Komanditno društvo mora imati: najmanje dva člana i to jednog komplementara i jednog komanditora. Maksimalan broj članova nije ograničen;c) Ulozi komanditora ne mogu biti u naturalnom obliku (stvari, prava) nego isključivo u novcu. Ulozi komplementara mogu biti u stvarima, pravima i novcu;

62

d) Zakon je odredio mimimalan iznos osnovne glavnice od 50.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti, što je specifičnost i u odnosu na uporedne pravne sisteme;e) Komplementari i komanditori imaju različit status o društvu- komplementari učestvuju u upravljanju, zastupanju i predstavljanju društva saglasno ugovoru o osnivanju, a imaju zakonsku solidarnu neograničenu odgovornost za obaveze društva svojom neunesenom imovinom; a komanditori ne učestvuju u upravljanju, zastupanju i predstavljanju društva, ni odgovaraju za obaveze društva;f) Društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom, imenom jednog, više ili svih komplementara. Firma mora sadržavati i oznaku oblika ovog društva u vdu skraćenice- kd.Specifičan položaj komaditora pokazuje da se radi o tajnom ortakluku, odnosno ograničenom partnerstvu (limited partnership).

133. OSNIVANJE K.D.

Komanditno društvo se osniva simultanim načinom uz ispunjenje određenih uslova od strane osnivača.Društvo mogu osnovati najmanje 2 osnivača (zakonski mimimum članova), pri čemu jedan mora biti komplementar (javni partner), a drugi komanditor (tajni partner). U uloz komanditora ne može se pojaviti pravno lice. Prvi uslov za osnivanje društva je zaključenje ugovora o osnivanju društva, osnivačkog akta. Ugovor se obavezno zaključuje u pisanoj formi, s karakterom privatno-pravnog akta, ne traži se ovjera ili bilo kakva prethodna protokolacija. Svi komplementari i komanditori potpisuju ugovor. Sud neće prihvatiti ugovor koji nije potpisan od strane svakog osnivača. Drugi uslov za osnivanje društva je unošenje, odnosno uplata zakonskog mimimuma, osnovne glavnice prije registracije. Svaki osnivač uplaćuje svoj ulog. Nema mogućnosti djelimičnog unošenja uloga. Da bi društvo moglo otpočeti da radi, obavlja registrovanu djelatnost, potrebno je pribaviti određena dokumenta o zadovoljavanju sanitarnih, higijenskih i tehničkih uslova, te o ispunjenju ekoloških zahtjeva.Komanditno društvo je pravno osnovano kada se upiše u sudski registar i tada stiče pravnu i poslovnu sposobnost.

134. FORMIRANJE OSNOVNE GLAVNICE U K.D.

Osnovnu/temeljnu glavnicu („početnu osnovnu glavnicu“) komanditnog društva, čini imovina utvrđena ugovorom o osnivanju društva izražena u novčanoj vrijednosti, formirana od uloga komplementara i komanditora.Ugovorom o osnivanju komanditnog društva može biti određen iznos osnovne glavnice od 50.000 KM ili veći, a nikako manji. Radi upozorenja povjerilaca i drugih lica koja imaju ili bi mogla imati određeni pravni interes obavezno se primjenjuje princip publiciteta, javno oglašavanje smanjenja osnovne glavnice i upis u sudski registar.

63

Osnovna glavnica se izražava u novcu. Svaki osnivač, u svojstvu komplementara ili komanditora, unosi neki prinos kao svoj trajni ulog. Ulozi članova, niti ulozi iste kategorije članova ne moraju biti jednaki (najčešći slučaj). Zakon ne određuje najniži iznos uloga tako da osnivači autonomno u ugovoru o osnivanju utvrđuju vrijednost pojedinačnih uloga, s tim da njihova ukupna vrijednost ne može biti ispod zakonskog minimuma osnovne glavnice. Svaki osnivač svoj ulog treba da uplati, odnosno unese do momenta registracije. Vrijednost uloga iz ugovora o osnivanju se isplaćuje u cjelini.Autonomija članova važi za povećanje uloga, prirodu uloga komplementara i za smanjenje pojedinačnih uloga do nivoa zakonskog minimuma osnovne glavnice. Isključena je ugovorna autonomija članova u pogledu vrste komanditora (povećanje iskjučivo u novcu, smanjenje uloga ispod zakonskog minimuma, djelimičnog unošenja uloga, kao i krajnjeg roka ulaganja).

135. RASPOLAGANJE UDJELIMA U K.D.

I članovi komanditnog društva mogu vršiti transfer svojih udjela na druge članove (interni prenos) ili na lica izvan društva (eksterni prenos).Kada se prenos udjela vrši između između samih kompelementra, vrijedi neograničena ugovorna autonomija; kod prenosa udjela na lica izvan društva ili komanditore (tajne partnere) ugovorna sloboda je ograničena- komplementari imaju pravo preče kupovine. Komanditori imaju niz zakonskih ograničenja kojima je određen njihov položaj (isključeni su iz upravljanja, zastupanja, imaju ograničenu odgovornost). Prenos udjela od strane komplementara na treće lice izvan društva ili komanditora, znači „ustupanje mjesta javnog partnera“.Komanditori prenosom svojih udjela prenose samo imovinska prava. U pogledu zalaganja djela važi sve što je rečeno kod javnog trgovačkog društva, kada se primjenjuju opšta pravila obligacionog prava kod zalaganja prava. Ako je predmet zalaganja pravo na dobit, tada se primjenjuju pravila o zalaganju potraživanja.Za komanditno društvo je bitno utvrditi između kojih članova se vrši raspolaganje udjelima. Ako se prenos udjela vrši između iste kategorije članova, sticalac udjela slijedi položaj prenosioca u obimu prenesenog udjela. Ako komplementar prenosi cijeli udio na komanditora ili treće lice, sticalac postaje komplemenatr, osim ako ugovorom nije ništa drugo predviđeno. Raspolaganje dijelom udjela ne dovodi do promjene kategorije članstva sticaoca. Za obaveze komanditnog društva nastale prije raspologanja cijelim udjelom prenosilac odgovara po zakonskim pravilima koja važe za kategoriju članova kojoj je pripadao prije prenosa udjela.

136. UČEŠĆE U DOBITI I SNOŠENJE RIZIKA U K.D.

Obje kategorije članova, komplementari i komanditori, učestvuju u podjeli dobitaka- što je posebno izraženo kod komanditora. U pogledu načina, vremena i distribucije dobiti članovima mjerodavan je ugovor o osnivanju društva.

64

U vezi podjele dobiti, najčešće se primjenjuju pravila određena za članove javnog trgovačkog društva, svima jednako, ako ugovorom nije drukčije regulisano. Opšte je pravilo da se članovima društva ne isplaćuje dobit dok „račun glavnice“ ne dostigne ugovorom određen iznos.Obaveza je svih članova društva da učestvuju u pokrivanju gubitaka i snošenju poslovnih rizika društva. Ovdje važi ugovorna autonomija, s tim da postoji zakonska obaveza njegovog regulisanja ugovorom o osnivanju društva. Pravilo je da gubitak tereti komanditore do visine njihovih uloga. Gubici se pokrivaju ili iz dobiti tako što se ona neće isplatiti ili smanjenjem uloga, odnosno osnovne glavnice.

137. ZABRANA KONKURENCIJE U K.D.

Zabrana konkurencije važi za komplementare isto kao i za članove javnog trgovačkog društva (ista zakonska pravila). Međutim, ugovor o osnivanju se može proširiti, tako da zaključujemo da zabrana konkurencije u načelu postoji i za ovu kategoriju članova i ona se uređuje autonomnim pravilima.U našem pravu, komanditori ne mogu upravljati niti voditi komanditno društvo, odnosno preduzimati u ime i za račun društva pravne akte i radnje prema trećim licima. Zakonska klauzula o zabrani konkurencije se ne odnosi na komanditore, ali se može proširiti i na njih, ako oni „imaju uticaja“ na društvo.

138. UPRAVLJANJE I VOĐENJE POSLOVA U K.D.

Upravljanje komanditnim društvom treba posmatrati sa stanovišta pravnog položaja komplementara i komanditora. Komplementari imaju isti položaj u upravljanju kao i članovi društva sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova. Upravljanje komplementara može biti organizovano na 2 načina:

a) Da svi komplemenatri neposredno i zajedno donose odluke u vršenju funkcije upravljanja, ako je moguće donositi odluke racionalno i efikasno;

b) Da se ugovorom o osnivanju društva formira posebni organ upravljanja (skupština, skup, zbor i sl), koji čini određen broj komplementara. Formiranjem posebnog organa upravljanja ne bi se smjelo dirati u prava onih komplementara koji nisu članovi organa upravljanja da: daju prijedloge, zahtijevaju obavještavanja, traže polaganje računa, vrše kontrolu, te zahtijevaju izmjene osnivačkog ugovora i drugih akata društva.

Komanditori ne mogu učestvovati u upravljanju društvom. Stepen participacije radnika određuje se posebnim zakonom i kolektivnim ugovorom, a razrađuje ugovorom o osnivanju društva.U vezi upravljanja poslovima za društvo sa neograničenom soidarnom odgovornošću članova važi isto kao i za komanditno društvo: mora biti organizovano vršenje poslovodne funkcije, ona može biti spojena sa funkcijom upravljanja; formiranje posebnog poslovodnog organa je fakultativno.

65

Vođenje društva može biti povjereno jednom ili više komplementara, odnosno jednoj ili više profesionalnih osoba. Vršenje ove funkcije može biti na kolektivnoj ili individualnoj osnovi. Isto lice ili lica mogu obavljati jednovremenu funkciju upravljanja i vođenja društva, ako se radi o komplementarima. Ako je vođenje društva povjereno jednom komplementaru, smatra se da su ostali komplementari isključeni.Naš zakon je izričit samo u pogledu zabrane zastupanja za komanditore- „komanditori ne mogu zastupati komanditno društvo“. Ako bi komanditor prekršio tu zabranu, odgovorao bi za obaveze društva, jednako kao i komplementar. U pogledu privremenog poslovodnog organa, vršioca dužnosti, pomoćnih elemenata poslovodstva važi sve što je rečeno za javno trgovačko društvo.

139. ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE U K.D.

Zastupanje i predstavljanje se redovito uređuju zajedno sa organizacijom poslovodne funkcije u komanditnom društvu. Zakon daje mogućnost da se ugovorom o osnivanju društva zastupanje i predstavljanje povjeri jednom, više ili svim komplementarima. Ukoliko ugovorom o osnivanju društva nisu isključeni oni komplementari koji ne obavljaju poslovodnu funkciju, pretpostavljamo da je zastupanje „pridržano“ i za njih. Opšte je pravilo trgovačkog prava da komanditori ne mogu zastupati društvo, čak i u onim sistemima u kojima mogu obavljati određene poslovodne funkcije- što vrijedi i za naš zakon.

140. IMOVINSKO – PRAVNA ODGOVORNOST U K.D.

Komanditno društvo je pravno lice, pa za svoje obaveze stvorene u prometu odgovara cjelokupnom imovinom. Odgovara osnovnom glavnicom i ostalom imovinom za ugovorne, vanugovorne i zakonske obaveze.Komplementari u našim i uporednim pravima za obaveze komanditnog društva odgovaraju po zakonu solidarno neograničeno cjelokupnom svojom imovinom. Priroda njihove odgovornosti je solidarno jemstvo obligacionog prava.Komanditori ne odgovaraju za obaveze komanditnog društva, što je izričito zakonom određeno. Za obaveze komanditnog društva povjerilac ne može tužiti i zahtijevati ispunjenje tražbine od komanditora, može samo od društva ili komplementara. Komanditor ograničeno odgovara za obaveze društva, svojom ulogom. Pravno osnovna glavnica u koju je uključen ulog komanditora ulazi u imovinu komanditnog društva. Postoje slučajevi kad se odgovornost komanditora izjednačava sa odgovornošću komplementara. Takva odgovornost postoji: ako je u formi društva upisano ime komanditora; ako je preduzeo akt zastupanja; za obaveze koje su za društvo nastale prije njegovog upisa u sudski registar, a komanditor je pristao na te obaveze i uz rezervu savjesnosti trećg lica; ako participira u upravljanju.

141. PRESTANAK ČLANSTVA U K.D.

66

Prestanak članstva u društvu jednog ili više članova podrazumijeva promjenu personalnog stava članova društva, bez izmjene pravnog identiteta komanditnog društva. Usljed nedostatka zakonskih rješenja o prestanku članstva primjenjuju se opšta pravila ugovornog (obligacionog) prava.Ista pravila važe za komplementare i komanditore, ali se ugovorom o osnivanju mogu predvidjeti određene razlike. Prestanak članstva komplementara može doći iz voljnih, nevoljnih, prirodnih i ekonomskih razloga. Iz istih razloga može prestati članstvo komanditora, osim ekonomskih, jer pravno lice ne može biti komanditor.

142. PRESTANAK K.D.

Opšta pravila koja se primjenjuju na prestanak trgovačkih društava, važe i za prestanak komanditnog društva. Prema zakonu, posljedice prestanka članstva su obavezne promjene oblika komanditnog društva. Prestanak članstva svih komanditora ne bi trebalo da utiče na opstanak komanditnog društva, pa tako ugovaranje ne bi trebalo dozvoliti.

143. PROMJENA OBLIKA K.D. I D.N.O.

Umjesto dotadašnjeg tipa komanditnog društva nastaje neki drugi tip društva, bez provođenja postupka likvidacije imovine. Komplementari, lica koja upravljaju, mogu u svako vrijeme izvršiti promjenu oblika komanditnog društva. Pri tome se društvo mora preobraziti u neku od zakonom predviđenih oblika, zakonski minimum osnovnog kapitala i njegova struktura da odgovaraju tipu društva, odluku donose komplementari opštom saglasnošću.Tri su slučaja kad komanditno društvo mijenja svoj oblik po sili zakona: prestankom članstva svih komanditora (transformiše se u društvo sa neograničenom slidarnom odgovornošću), prestankom članstva svih komplemenatara (može preći u društvo jednog lica); izdavanjem dionica od strane komanditnog društva (nastavlja poslovanje kao komanditno društvo na akcije).

144. POJAM I KARAKTERISTIKE K.D.D.

Sam naziv ovog društva ukazuje na to da se radi o kombinaciji komanditnog i akcionarskog društva. To je oblik trgovačkog društva koje ugovorom dormiraju dva ili više lica u kojem: komplementari upravljaju, vode i zastupaju društvo uz neograničenu solidarnu odgovornost ličnom imovinom, dok komanditori imaju, u načelu, status kao akcionari čiji je uloženi kapital u društvu podijeljen na akcije/dionice. Na ovu kategoriju se redovno primjenjuju pravila koja važe za akcionarsko/dioničko društvo.Osnovne pravne karakteristike komanditnog društva na akcije su:

a) Društvo ima dvije vrste, kategorije, članova: Prva vrsta su komplementari čiji je položaj isti kao i kod običnog komanditnog

67

društva, a druga kategorija su komanditori koji, u principu, imaju isti položaj kao i akcionari u akcionarskom društvu:

b) Osnivačke akcije komanditora- dioničara uplaćuju se isključivo u novcu, a ne mogu u ulozima u stvarima ili pravima. Međutim akcije narednih serija mogu se otkupljivati ulozima u naturi;

c) Najniža zakonska glavnica je kao i kod običnog komanditnog društva 50.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti;

d) Na odnose u komanditnom društvu na akcije primjenjuju se dvije vrste pravila: na komplementare se primjenjuju norme koje važe za komplementare u prostom komanditnom društvu, a na komanditore- akcionare pravila koja vrijede za akcionare u akcionarskom društvu.

145. OSNIVANJE I OSNOVNA GLAVNICA U K.D.D.

Komanditno društvo na dionice može nastati na 2 načina: osnivanjem, (kada dio svog kapitala pribavlja izdavanjem akcija) ili promjenom oblika do tada postojećeg običnog komanditnog društva. Promjena oblika društva vrši se na osnovu odluke svih komplementra ili većine, kako je određeno društvenim ugovorom.Komanditno društvo na akcije osniva se ugovorom koji se stavlja u pisanoj formi. Društveni ugovor obavezno sadrži sastojke koji su određeni za obično komanditno društvo. Društveni ugovor mora sadržati i odredbe o akcijama. Ukoliko komanditori- akcionari učestvuju u upravljanju, potrebno je ugovorom o osnivanju riješiti njihove odnose sa komplementarima.Za osnivanje društva je potrebno i izvršiti ulaganje kapitala za formiranje osnovne glavnice- zakonski minimum je 50.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti. Ovo društvo se može osnovati isključivo na simultani način. Ulozi (kontribucije) komplementara kao i komanditora- akcionara moraju biti uneseni, odnosno uplaćeni do momenta upisa društva u sudski registar. Nema mogućnosti djelimičnog otkupa akcija. Društvo stiče pravnu i poslovnu sposobnost upisom u sudski registar. Za obaveze stvorene prije upisa društva u registar osnivači odgovaraju povjeriocima neograničeno i solidarno.Od izuzetne važnosti su autonomni akti društva (društveni ugovor i statut), kojim se vrši harmonizacija zakonskih rješennja. Ako se u društvu ne donosi statut, sve relevatne odnose treba urediti društvenim ugovorom.Strukturu osnovne glavnice čine dva dijela:

a) Dio koji se formira trajnim ulozima komplementara;b) Dio osnovne glavnice koji se obrazuje trajnim ulozima komanditora-

akcionara. Taj dio osnovne glavnice predstavlja akcionarski/dioničarski kapital;

Dakle, osnovna glavnica komanditnog društva na akcije stoji u 2 pravna režima: jedan dio u režimu prostog komanditnog društva, a drugi u režimu akcionarskg društva. Koji dio je veći, zavisi od rješenja ugovora o osnivanju u svakom pojedinačnom društvu. Sve dok postoji ma i jedan komplementar sa svojim udjelom, postojaće društvo u formi komanditnog društva na akcije.

68

Zakonski mimum osnovne glavnice je 50.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti, ali se u svakom konkretnom slučaju ugovorom o osnivanju drzštva utvrđuje veličina osnovnog kapitala. Već prilikom osnivanja društva na akcije njegova početna imovina (inicijalni kapital) može biti veća od osnovne glavnice: ako se vrše uplate predviđene društvenim ugovorom i/ili ako je ostvarena razlika između nominalne vrijednosti akcija i njihove prodajne vrijednosti na prmarnom tržištu kapitala, odnosno kod prodaje „iz prve ruke“.

146. RASPOLAGANJE UDJELIMA U K.D.D.

Komplementari svoje udjele mogu prenositi po istom režimu koji važi za lično odgovorne drugare komanditnog društva, bilo da se radi o internom prenosu (između članova) ili eksternom (na lica izvan društva). Društvenim ugovorom se reguliše taj prenos uz znatna ograničenja.Prenos udjela (akcija) od strane komanditora- akcionara je načelno slobodan i vrši se prema pravilima o prenosu akcija.

147. UPRAVLJANJE I VOĐENJE POSLOVA U K.D.D.

Komanditnim društvom na akcije upravljaju komplementari neposredno ili putem posebnog formalnog organa uprvaljanja. Društvenim ugovorom može biti predviđeno da svi komplementari zajedno i ravnopravno donose upravljačke odluke ili da određeno broj komplementara čini organ upravljanja .I kod prostog komanditnog društva, komanditori mogu učestvovati u donošenju odluka, uz određene limitacije, saglasno društvenom ugovoru. Predviđa se da ova kategorija članova formira poseban organ (akcionarsku skupštinu). Na nju se primjenjuju pravila o radu skuštine akcionarskog društva uz određene specifičnosti: npr. da bi odluka skupštine bila punovažna, potrebna je saglasnost komplementara, kao lično odgovornih članova.Ako je komanditno društvo na dionice izdalo više različitih vrtsa dionica, tada se mogu formirati skupštine po klasama dionica. Na skupštini komanditori- akcionari učestvuju „po kapitalu“, srazmjerno veličini učešća u osnovnoj glavnici društva.Ugovorom o osnivanju organizuje se poslovodna funkcia komanditnog društva na akcije. Komanditori- akcionari mogu biti članovi komanditnog poslovodnog organa. Ako se radi o prostom komanditnom društvu, komanditori- akcioari ne mogu preuzeti akte zastupanja (pravne radnje eksterne prirode); a mogu preduzimati pravne radnje internog karaktera (koje su unutar društva).

148. PRESTANAK ČLANSTVA I PRESTANAK K.D.D.

Prestanak članstva u društvu je na terenu ugovorne autonomije. Status komanditora- akcionara treba cijeniti prema pravilima o akcionarskom

69

drutvu. Prenosom akcija/dionica prestaje članstvo u društvu, a taj prenos je načelno sloboda.Društveni ugovor utvrđuje pravila koja se odnose na istupanje i isključenje komplementara.Komanditno druđštvo na akcije prestaje na isti način kao i ostali tipovi komanditnog društva (stečaj, likvidacija, promjene, protek vremena za koje je osnovano, odlukom organa upravljanja). Može prestati i ako prestane članstvo svih komplementara, odnosno komanditora- akcionara, ako je tako predviđeno društvenim ugovorom.

149. POJAM I KARAKTERISTIKA D.O.O.

Društvo sa ograničenom odgovornošću (društvo sa ograničenim jemstvom) je poseban oblik trgovačkog društva (poslovne organizacije) u koje najmanje dva lica, pravne i/ili fizička, trajno ulažu svoje uloge konstituišući ugovorom utvrđenu osnovnu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome članovi ne odgovaraju za obaveze društva. Poslovni rizik članova društva postoji u slučaju gubitka ili stečaja društva. Osnovne pravne karakteristike i specifičnosti društva sa ograničenom odgovornošču su:

a) Minimalni iznos osnovne glavnice je 10.000 KM, a pojedinačnog uloga 500 KM, s tim da ulog može biti i u domaćoj valuti na dan zaključenja ugovora o osnivanju društva. U toku poslovanja osnovna glavnica ne može pasti ispod najniže zakonske granice;

b) Pored ugovora o osnivanju, društvo obavezno ima statut (deponuje se kod registracionog suda);

c) Postoje određene limitacije u raspolaganju udjelima, koje redovno određuje zakon, a autonomna akta društva razrađuju. Kroz raspolaganje udjelima se regulišu odnosi postojećih članova i novih, te osigurava kontrola nad društvom;

d) Organi upravljanja (skupština, upravni odbor, nadzorni odbor) se uspostavljaju na fakultativnoj osnovi. I ovdje je zakonodavac materiju prepustio autonomnoj regulativi;

e) Varijanta društva sa ograničenom odgovornošću je društvo jednog lica (predviđa mogućnost da jedini osnivač tog društva odgovara za obaveze društva solidarno i neograničeno);

f) Društvo sa ograničenom odgovornošću odgovara za svoje obavze cjelokupnom svojom imovinom. Poslovni rizik članova društva se ogleda u smanjenju uloga ili u njihovom propadanju u cjelosti;

150. PRAVNA PRIRODA D.O.O.

U osnovi su se iskristalisala 3 shvatanja o pravnoj prirodi društva, koja ćemo izložiti.

70

Prema prvom shvatanju, društvo sa ograničenom odgovornošću predstavlja posebnu vrstu ortačkog društva, pri čemu se naglašavaju personalni elementi: položaj članova u društvu je veoma izražen, prisutne su neposredne i lične veze između članova društva, kao i stalne veze samim društvom, lični angažman članova u društvu, društvo osniva manji broj članova po pojednostavljenoj proceduri, upravljanje i vođenje društva nalazi se u rukama članova društva, ograničenja u raspolaganju udjelima redovno postoje.Prema drugom shvatanju, društvo sa ograničenom odgovornošću je posebna vrsta akcionarskog/dioničarskog društva (ulazi u kategoriju društva kapitala). Kod ovog tipa društva postoji ograničena odgovornost, ograničeni poslovni rizik. Kod ovog društva odgovornost se bazira na jemstvu, kao ličnoj garanciji članova. Ovo društvo uvijek, po zakonu, ima status pravnog lica; zakonom je određen i minimalni iznos osnovne glavnice, a često i pojedinačnih uloga; društvo redovno ima statut pored ugovora o osnivanju; ugovorom o osnivanju moguće je uspostaviti profesionalni menadžment (gdje se odvaja pravo svojine nad društvom od upravljanja); zakonodavac često predviđa da se odredbe zakona o akcionarskom društvu neposredno primjenjuju i na društvo sa ograničenom odgovornošću.Treće shvatanje ističe da je društvo sa ograničenom odgovornošću po pravnoj prirodi trgovačko društvo sui generis, te ima svoje specifičnosti po kojima se razlikuje od ortačkih i društva kapitala. To društvo: obavezno ima status pravnog lica; minimalni iznos osnovne glavnice; postojanje posebnog organa kontrole; supsidijarna primjena odredaba zakona o akcionarskom društvu; društvo ne izdaje akcije kao hartije od vrijednosti; nema javnog upisa uloga; postoje psecifičnosti u raspolaganju udjelima.Društvo sa ograničenom odgovornošću ima dvojaku (mješovitu) pravnu prirodu. Ovaj tip društva se svrstava u „zatvorene“ korporacije, gdje su najvažniji personalni elementi.

151. POSTUPAK OSNIVANJA D.O.O. I STATUT D.O.O.

Društva mogu osnovati najmanje dva lica, pravna i/ili fizička. Kada se broj osnivača svede na manji broj od zakonom dozvoljenog, tada društvo obavezno mora promijeniti oblik, ali ne prestaje automatski.Za osnivanje društva sa ograničenom odgovornošču prema opštem režimu (normativni sistem) potrebni su: zaključenje ugovora o osnivanju i ulaganje osnovne glavnice u iznsu određenom ugovorom. Osnivači zaključuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi, s karakterom privatno-pravnog akta. Moraju ga potpisati svi osnivači, ali se ne traži ovjera ili bilo kakva protokolacija. Drugi pravni uslov za osnivanje društva sa ograničenom odgovornošću je unošenje, odnosno uplata osnovne glavnice(osnovnog kapitala), koja iznosi najmanje 10.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti. Iznos osnovne glavnice iz ugovora mora biti uplaćen u cjelosti, kao i ulozi svih osnivača. Ovaj tip društva se može osnivati isključivo na simultani način. Ako je ugovor o osnivanju društva zaključen (potpisan), ali nije došlo do upisa u

71

javni registar suda, nije osnovano. Na takav ugovor se primjenjuju opšta pravila obligacionog prava.Društvo je pravno osnovano onda kada je upisano u sudski registar, jer tog momenta stiče pravnu i poslovnu sposobnost. Da bi društvo nakon upisa, počelo obavljati registrovanu poslovnu djelatnost, potrebno je ispuniti dodatne uslove (dobiti odgovarajuće dokumente o ispunjavanju tehničkih, higijenskih, zdravstvenih, ekoloških i drugih uslova, saglasno propisima za pojedine vrste djelatnosti). Društvo sa ograničenom odgovornošću obavezno ima svoj statut, kao osnovni unutrašnji organizaciono-pravni akt. Statut se mora deponovati kod registracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa društva u registar.Statut donose osnivači, koji mogu biti predstavljeni punomoćnicima. Statut sadrži obavezne (određene zakonom) i fakultativne elemente (unose se voljom osnivača).

152. OSNOVNA GLAVNICA U D.O.O.

Svoju početnu imovinu (inicijalni kapital) društvo sa ograničenom odgovornošču stiče ulozima osnivača i njihovim sporednim činidbama (ako su predviđene društvenim ugovorom). U momentu osnivanja društv,a jednaka je vrijednosti osnovne glavnice ili je veća za vrijednost izvršenih sporednih činidbi (redovito manje od osnovne glavnice).Osnovna glavnica (osnovni kapital) je imovina izražena u novcu koja je utvrđen ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz uloga osnivača i podijeljena na udjele. Kda društvo poveća ili smanjuje osnovnu glavnicu, te promjene se upisuju u statut. U većini pravnih sistema najniži iznos osnovne glavnice je zakonom određena. Padne li vrijednost granice ispod zakonskog minimuma, moraju se vršiti odgovarajuće promjene društva.Cijeli iznos osnovne glavnice mora biti unesen, uplaćen do momenta upisa društva u sudski registar. Nema mogućnosti djelimičnog konstituisanja osnovne glavnice.Svaka uplata po osnovu uloga nkon upisa društva u sudski registar znači povećanje uloga i istovremeno povećanje osnovne glavnice (može nastati povećanjem uloga postojećih članova). Do povećanja osnovnog uloga može doći novim ulozima od strane novih članova (investiranje). Smanjenje osnovnog kapitala je svako njegovo smanjenje ispod iznosa utvrđenog društvenim ugovorom, odnosno statutom društva. Do smanjenja osnovne glavnice redovno dolazi usljed finansijskih teškoća u koje zapadne društvo, ali može i odlukom članova društva.

153. VRSTE ULOGA U D.O.O.

Ulozi su doprinosi( kontribucije) na osnovu kojih se formira osnovna glavnica društva. Ti ulozi se mogu povećavati ili smanjivati. Na bazi uloga određuju se udjeli članova društva, odnosno njihova prava i obaveze. Zakonom je određen minimalni iznos pojedinačnog uloga koji iznosi 500 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti obračunata po tržišnom devizno kursu na dan zaključenja ugovora o osnivanju društva. Društvenim

72

ugovorom i statutom određuje se visina uloga, pojedinačno za svakog ulagača. Zbir pojedinačnih uloga ne može biti ispod zakonskog minimuma osnovne glavnice. Ulozi se upisuju u suski registar, pojedinačno za svakog člana društva. Nema djelimičnog unošenja uloga, niti se može postaviti pitanje njihovog neurednog unošenja.Ulozi članova su imovinska subjektivna prava (svojina, obligaciona prava, udjeli u drugom društvu). Njihovi objekti su pokretne li nepokretne stvari, potrošne ili nepotrošne, prava i novac. Pojedinačni ulozi, kao i osnovna glavnica se izražavaju u novcu. U slučaju da je ulog ili dio uloga precijenjen ili potcijenjen, može se tražiti njegovo saobražavanje realnoj vrijednosti. Zahtjev može podnijeti svaki član društva. Tada se vrši procjena uloga i ulagač za čijii se ulog utvrdi da je precijenjen dužan je izvršiti dodatne uplate u novcu, ne u naturi.

154. RASPOLAGANJE UDJELIMA U D.O.O.

Udio predstavlja neki imovinski i drugi interes koji ima član društva u samom društvu. Relativno je trajnog karaktera i zavisi od volje imaoca udjela. Na udjele se ne izdaju akcije/dionice, nego odgovarajuće pisane isprave (potvrde). Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izražavaju u procentu.Kod ovog tipa društva ne dolazi u obzir raspolaganje udjelima prenosom hartija od vrijednosti. Raspolaganje udjelima se vrši putem cesije (ustupanja), uz pristanak svih ili određene većine članova društva. Ustupanje udjela može se vršiti drugom ili drugim članovima društva (unutar društva) ili trećem licu (izvan društva).Transfer udjela između članova društva je u načelu slobodan. Kad se radi o prenosu udjela na treće lice, redovno zakoni i ugovori o osnivanju društva predviđaju ograničenja. Ona se odnose na formalizovanu proceduru, dobijanja saglasnosti za prenos koju daju svi članovi ili određena kvalifikovana većna članova.Raspolaganje udjelima je znatno ograničenije u odnosu na akcionarsko/dioničarsko društvo, jer su lični momenti daleko prisutniji.

155. UČEŠĆE U DOBITI I SNOŠENJE POSLOVNIH RIZIKA U D.O.O.

Zajednički cilj osnivača, članova društva je ostvarivanje dobiti, a time i ostvarivanje imovinskih interesa ulagača. Podjela dobiti je u sferi ugovorne autonomije (društveni ugovor) i autonomne regulative (statut). Članovi društva učestvuju u podjeli dobiti srazmjerno visini svog uloga, kako je određeno ugovorom o osnivanju i statutom društva. Nije fer ako se nekom članu omogući učešće u dobiti bez snošenja gubitaka društva.Članovi društva mogu saglasno ugovoru o osnivanju i statutu, predvidjeti učešće u dobiti i „prema okolnostima“. Članovima društva može pripadati posebna naknada, dodatna dobit.

73

Prema pozitivnom pravu, imalac akcije/dionice ima pravo na srazmjeran dio učešća u stečajnoj masi prilikom provođenja stečajnog postupka nad akcionarskim društvom. Svaki član društva, kao i dioničar, ne učestvuje u podjeli stečajne mase, nego u podjeli ostatka stečajne mase (čiste aktive) nakon podmirenja svih obaveza društva u stečaju (zakonskih, ugovornih i vanugovornih).Posljedice poslovnih rizika i gubitaka koje zadese društvo imaju odraza na uloge članova. Poslovni rizici i gubici društva pravno pogađaju samo društvo, odnosno njegovu imovinu. Smanjenje osnovne glavnice ima za posljedicu i smanjenje uloga. Rizike i gubitke snose članovi društva u visini svojih uloga koji su ograničeni (ograničena je i odgovornost). Pri tom se poštuje principi jednakog tretmana: svi članovi društva snose posljedice srazmjerno visini svojih uloga u društvu. Srazmjerno visini svojih uloga, oni učestvuju u upravljanju društvom.

156. ZABRANA KONKURENCIJE I KONFLIKT INTERESA U D.O.O.

Zabrana članovima da konkurišu društvu veoma je usko regulisana zakonom. Odnosi se samo na lica koja obavljaju poslovodnu funkciju i to da: ne mogu osnovati drugo društvo ili u drugom društvu obavljati poslovodnu funkciju, zabrana traje za vrijeme dok se obavlja funkcija i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funckije.Ugovorom i statutom društva se može proširiti klauzula o zabrani konkurencije: da se članovima, funkcionerima društva zabranjuje sticanje takvog svojstva u drugom društvu koje obavlja istu ili sličnu djelatnost ili koje „bi moglo biti konkurent na tržištu“. Prekršaj zabrane konkurencije povlači: isključenje iz društva, prekid radnog odnosa ili ugovornog angažmana, brisanje konkurentske djelatnosti kod drugog društva i naknadu štete.Ugovorom o osnivanju društva i statutom može biti regulisano pitanje sukoba interesa u vođenju poslova društva (klauzula konfliktosti interesa). Uobičajeno se predviđa da : članovi, funkcioneri i prokuristi mogu zaključiti sa društvom ugovor o kreditu, garancijama, jemstvu, zalozi i hipoteci ili se može davati mjenični akcept, avans, intervencija samo pod uslovom pisanog odobrenja svih drugih članova društva, odnosno upravnog i/ili nadzornog odbora.Ostvarivanje zajedničkih interesa teško se može postići bez lojalnog ponašanja članova i u prema društvu. Zakonom je lojalnost članova previđena kao obaveza članova čije se polje djelovanja precizira društvenim ugovorom. Lojalnost se često u pravno-tehničkom smsilu odrđeuje kao zabrana nanošenja štete društvu. Lojalnost zato u široj varijanti uključuje zabranu konkurencije i isključenje konfliktnosti interesa.

157. IMOVINSKA ODGOVORNOST D.O.O.

Društvo sa ograničenom odgovornošću je trgovačko društvo i za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom, osnovnom glavnicom i

74

ostalom imovinom. Odgovornost društva je pravno neograničena, jer odgovara svojom imovinom (to je poslovni rizik za člana društva).Društvo odgovara za obaveze drugih društava ako je na bazi posebnog ugovora preuzelo takvu odgovornost.

158. IMOVINSKA ODGOVORNOST ČLANOVA D.O.O.

Za obaveze u prometu koje je društvo steklo kao član društva ne odgovara- ne može biti tužen. On nije ni legitimisan (aktivno) da podigne tužbu protiv nekog lica za ispunjenje obaveze koje to lice ima prema društvu. Ako je društvo dalo garanciju, avans ili zalogu trećem licu za obavezu člana društva ili preuzelo jemstvo ili zajedno sa članom palo u odnos pasivne solidarne obligacije, u svim tim slučajevima ono će odgovarati za člana društva kad se steknu uslovi iz konkretnog pravnog odnosa.Ako osnivači društva, prije njegove registracije, zaključe određene pravne poslove i preduzmu radnje i pravnom prometu s ciljem osnivanja društva, tada će solidarno odgovarati za nastale obaveze.

159. PRESTANAK ČLANSTVA U D.O.O.

Članstvo u društvu može prestati iz ovih razloga: voljnih, nevoljnih i smrću (prestanku postojanja samoga člana). Uporedna prava najčešće uređuju prestansk članstva istupanjem i isključenjem člana iz društva. Zakonom o preduzećima ta materija je u cijelosti prepuštena društvenom ugovoru i statutu.Isključeni član (član koji je istupio iz društva) ima pravo na naknadu procijenjene (tržišne) vrijednosti uloga u momentu istupanja, isključenja. Kao momenat istupanja ili isključenja člana smatra se dan kada je odluka o tome postala konačna, odnosno pravosnažna. Pravilo je da član društva prvo ispuni svoje obaveze prema društvu, a potom društvo isplaćuje vrijednost uloga. Sve dok postoji ulog, kao konstitutivni dio osnovne glavnice, postoji i članstvo u društvu.

160. PRESTANAK D.O.O.

Na prestanak društva sa ograničenom odgovornošću primjenjuju se opšta pravila o prestanku trgovačkih društava. Opšti način prestanka trgovačkih društava je stečaj i redovna likvidacija. Statusne promjene uslovljavaju prestanak društva bez likvidacije, kao i promjenu oblika. Društvo može prestati i odlukom članova, odnosno skupštine, ako je formirana. Prema uporednim pravima, društvo može prestati kada se osnovna glavnica smanji ispod zakonskog minimuma, a nije namirena, niti je donosena odluka o promjeni oblika društva.

161. PROMJENA OBLIKA U D.O.O.

Promjena oblika trgovačkog društva predstavlja jedan od načina prestanka društva, ali bez likvidacije. Mijenja se forma društva i ona

75

prilagođava zakonskim pravilima. Transformacija društva može nastati odlukom članova, odnosno skupštine ili ex lege.Članovi društva ili skupština mogu donijeti odluku o promjeni oblika društva sa ograničenom odgovornošću, da se transformiše u višu formu (akcionarsko društvo- najčešće) ili u nižu formu (javno trgovačko društvo). Odluka se donosi jednoglasno ili većinom na način i po postupku koji su utvrđeni statutom društva.Društvo sa ograničenom odgovornošću se nekad mora preobraziti silom zakonske naredbe- slučaj kad se broj članova društva svede na jednog (ispod zakonskog minimuma članova). Promjena oblika društva se upisuje u sudski registar, te za sobom uvijek povlači univerzalnu sukcesiju. Društvo koje je nastalo promjenom oblika ranijeg društva preuzima (sljeduje) njegovu imovinu, ali i obaveze koje su nastale u prometu do momenta upisa projene u sudski registar.

162. UPRAVLJANJE U DRUŠTVU SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU

163. Organi u društvu sa ograničenom odgovornošću

164. POJAM, ZNAČAJ I PRAVNE KARAKTERISTIKE D.D.

Prema zakonu, društvo jednog lica (djl) predstavlja oblik društva sa ograničenom odgovornošću koje je osnovano i, u principu, vođeno od jednog lica za čije obaveze njegv jedini vlasnik ne odgovara, osim u slučaju stvaranja privida pravne ličnosti. To je društvo jednog lica, jedinog vlasnika, koje spada u red „zatvorenih“ firmi koje su male ili srednje razvijene. Njegova pravna forma je društvo sa ograničenom odgovornošću ili akcionarsko društvo, jedna ruka drži udjele, odnosno akcije društva. Akcionarsko društvo prestavlja društvo kapitala. To je tip trgovačkog društva (poslovne organizacije), koji ugovorom formira najmanje pet lica (pravnih i/ili fizičkih), čija je osnovna glavnica unaprijed određena i podijeljena na dijelove (units) koji su reprezentivani akcijama/dionicama, kao hartijama od vrijednosti, a za obaveze u društvu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom. Veoma je raširena forma poslovne organizacije.

165. PRAVNA PRIRODA I PRAVNE KARAKTERISTIKE D.D.

Osnovne pravne karakteristike dioničarskog društva su:a) Broj osnivača je redovno veći nego kod ostalih tipova trgovačkih

društava, mada uporedna prava dozvoljavaju princip one man company. Zakon nikad ne određuje maksimalan broj članova. U našem pravu minimalan broj osnivača je 5, bilo da su fizička ili pravna lica;

76

b) Visina osnovne/temeljne glavnice određuje se osnivačkim aktom (ugovorom), ali zakon uvijek određuje najmanji iznos ispod koga se društvo ne moe osnovati, niti postojati. Prema Zakonu o poduzećima, minimalni iznos osnovne glavnice je 20.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti, od čega najmanje 25% mora biti ulog u novcu;

c) Osnovna/temeljna glavnica podijeljena je na dijelove, jedinice koji su predstavljeni akcijama/dionicama, a one su investicione hartije od vrijednosti. Zbir nominalnih vrijednosti akcija svih klasa i serija, svih dioničara, čini ukupan iznos osnovne glavnice društva (OG= ukupan broj akcija-svih klasa, rodova* x njihova nominalna vrijednost);

d) Prenos (transfer) akcija je, po pravilu, slobodan. Prenosom akcija prenosi se dio ili cijeli udio sa jednog na drugo lice, sa dotadašnjeg na novog člana društva. Promet akcijama je pravilo, a vrši se na berzama, drugim organizovanim tržištima kapitala ili u slobodnoj i neposrednoj pogodbi;

e) Zakon izričito zahtijeva da se u akcionarskom društvu organizuje upravljanje i vođenje poslova društva, formiraju organi upravljanja, kontrole i poslovodstva;

f) Za svoje obaveze stvorene u pravnom prometu, društvo odgovara cjelokupnom imovinom. Ulagači snose poslovni rizik do visine svoga uloga, u slučaju smanjenja osnovne glavnice ili stečaja društva;

g) Pored osnivačkog akta, dioničarsko društvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda. Prvi statut novoosnovanog društva donosi osnivačka skupština, a kasnije skupština dioničara.

Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je akcionarsko društvo po svojoj pravnoj prirodi društvo institucija, legalno pravno lice ili entitet. Jedinstveno mišljenje je i u tome da je akcionarsko društvo društvo kapitala ili kapitalni tip društva. Pošto društvo u pravilu svoj kapital stiče uz javno obraćanje publici, ono predstavlja „otvorenu“ kompaniju. Članom društva može postati svako lice koje ima imovinski interes da trajno investira u njega kupovinom akcija na primarnom ili sekundarnom tržištu kapitala.

166. OSNIVANJE I VRSTE OSNIVANJA D.D.

Akcionarsko društvo mogu osnovati pravna, fizička i građanskopravna lica, domaća ili strana. Osnivač je svako lice koje potpiše ugovor o osnivanju i uplati (otkupi) osnivačke akcije/dionice, te time postaje akcionar (član društva). Pošto je akcionarsko društvo društvo kapitala, zakonodavac najčešće određuje najmanji broj osnivača. U uporednim sistemima postoji mogućnost da i jedno lice osnuje dioničarsko društvo („korporacija jednog čovjeka“). Maksimalan broj članova se uopšte ne određuje, jer je povoljnije da društvo ima što više članova.U pogledu sistema osnivanja dioničarskog društva važi sve što je rečeno kod osnovanja poslovnih subjekata uopšte. Naše pravo usvaja normativni sistem kod osnivanja akcionarskog društva. Dozvolu za osnivanje

77

organizacionog dijela strane banke u zemlji daje Agencija za bankarstvo.U svim slučajevima osnivači treba da prethodno pribave dozvolu/saglasnost za osnivanje duštva, odnosno ispune poseban uslov. Inače, registarski sud će odbiti upis društva u sudski registar. Dva su opšta uslova koje osnivači trebaju ispuniti da bi osnovali dioničarsko društvo: zaključenje ugovora o osnivanju društva u pisanoj formi i obezbjeđenje osnovne glavnice za osnivanje i rad društva.Društveni ugovor predstavlja jedan od dokumenata na osnovu oga se vrši upis društva u registar suda. Akt potpisuju osnivači i nije potrebana nikakva ovjera ili protokolacija. Osnivački akt ima karakter privatno-pravnog akta.Osnivački akt obavezno sadrži: imena osnivača, firmu i sjedište društva, djelatnost društva, ukupan iznos osnovne glavnice, način procjene uloga, povećanje i smanjenje osnovne glavnice, ulešće u osnovnoj glavnici, odredbe o osnivačkoj skupštini, ovlaštenjeima osnivača do osnivačke skupštine, troškove osnivanja, pravne posljedice neupisivanja ili neuplaćivanja akcija, sadržaj javnog poziva na otkup akcija, uslove i način utvrđivanja podjele dobiti, te druga pitanja značajna za poslovanje i osnivanje društva.Zakon statutu društva dopušta razrađivanje odredbi o akcijama/dionicama. Prvi statut društva donosi osnivačka skupština. Opšti zakonski minimum za osnivanje akcionarskog društva je 20.000 KM ili protuvrijednost u domaćoj valuti obračunata po tržišnom deviznom kursu na dan zaključenja ugovora. Jedna četvrtina osnovne glavnice mora biti uplaćena u novcu.Da bi društvo moglo otpočeti obavljanje poslovne djelatnosti za koju je registrovano, moraju se ispuniti dodatni uslovi (obezbjeđenje odgovarajućih ekoloških, tehničkih, sanitarnih i drugih uslova koje provjerava nadležni državni organ).Pravna teroija poznaje sljedeće načine osnivanja akcionarskog društva: simultani, sukcesivni i kvalifikovani.

167. SIMULTANO OSNIVANJE D.D.

Akcionarsko društvo se osniva na simultan način kada osnivači (njih najviše 40) ili određen krug kupaca ili grupa do najviše 40 kupaca, bez upućivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija, izvrše supskripciju i preuzmu sve akcije društva koje se osniva.Smatra se da su osnivači preuzeli svoje akcije u trenutku potpisivanja ugovora o osnivanju društva. Dionice se uplaćuju u novcu, ulaganjem stvari i prava. Prije upisa društva u registar, osnivači su dužni isplatiti iznos osnovne glavnice koj je određen ugovorom o osnivanju, ali ne manji od zakonskog minimuma (20.000 KM).Simultani način osnivanja se praktikuje kod osnivanja manjih i srednjih firmi, kad za osnivanje i početak rada društva nije potreban veliki kapital. Postupak osnivanja akcionarskog društva je jednostavan i brz.Simultani način osnivanja može biti veoma neprihvatljiv za lica koja kasnije steknu akcije (kasnije emisije). Upravljanje i vođene društva je u krugu

78

osnivača koji, obično, imaju stečene pogodnosti i preimućstva. Simultani način osnivanja omogućava da se akcionarsko društvo formira kao „zatvorena“ kompanija, koja je kontrolisana od užeg kruga lica.

168. SUKCESIVNO OSNIVANJE D.D.

Dioničarsko društvo se osniva na sukcesivan način kada osnivači upućuju publici (anonimnoj masi upisnika) izvod iz prospekta i javni poziv za upis i uplatu dioca, uz prethodno odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Osnivači upisuju i preuzimaju dio akcija, a za preostali dio obraćaju se javnosti, pa akcije upisuju i preuzimaju lica koja izraze imovinski interes da trajno ulože u to dioničarsko društvo. Osnovna glavnica društva se konstituiše iz uloga osnivača i uloga drugih lica koja su prihvatila prospekt i javni poziv. Kod osnivanja društva, zakoni redovno traže da jedan dio akcija obavezno upišu i preuzmu osnivači, ne mogu se sve osnivačke akcije ponuditi javnoj prodaji.Sukcesivni način osnivanja je znatno složeniji i skuplji, jer se emisija dionica vrši putem javne ponude. Postupak obuhvata prethodno dobijanje odobrenja Komisije za vrijednosne papire, a zatim objavljivanje izvoda iz prospekta i javnog poziva.Zakonom je detaljno određen sadržaj prospekta. Za tačnost podataka u prospektu odgovaraju osnivači, odnosno lice određeno ugovorom o osnivanju, kao i lica koja su sačinila prospekt.Komisija za vrijednosne papire može izdati dozvolu za emisiju dionica ili tražiti određene dopune ili odbiti zahtjev (u roku od 30 dana od prijema zahtjeva).Nakon dobijanja rješenja Komisije o odobravanju emisije objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica u „Službenim novinama Federacije BIH“ i najmanje jednom domaćem dnevnom listu. Javni poziv je strogo formalan akt, čiji sadržaj propisuje zakon. Javni poziv mora sadržavati: odluku o emisiji, odnosno izvod iz ugovora o osnivanju, podatke o mjestu gdje se može dobiti prospekt. Supskricipcija ackcije vrši se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica. Izjava se može dqati neposredno, lično ili preko zastupnika uz polaganje punomoći. Prijemom pismene izjave (upisnice) od strane banke zasnovan je obligacionopravni odnos između upisnika akcija i osnivača društva, jer društvo još nije registrovano. Poslovna banka djeluje u ulozi zastupnika osnivača.

169. KVALIFIKOVANO OSNIVANJE D.D.

Kvalifikovano osnivanje društva postoji onda kada osnivači ugovorre (omoguće) da svi ili neki od upisnika, umjesto novcem, svoje akcije plati ulogom u naturi. Zakon o preduzećima dozvoljava kvalifikovano osnivanje do najviše ¾ osnovne glavnice.Kvalifikovano osnivanje može biti nepovoljno za buduće akcionare, pogotovo ako su prilikom osnivanja utvrđene različite pogodnosti za osnivače ili pojedine kategorije upisnika akcija prilikom osnivanja društva.

79

170. PRAVILA VEZANA ZA UPIS DIONICA

Upis dionica vrši se kod banke (depozitara) koju angažuju osnivači, bilo da se radi o simultanom ili sukcesivnom osnivanju. Između osnivača i banke sklapa se poseban ugovorni angažman. Banka može da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnji upisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica. Banka je zastupnik osnivača i naplaćuje proviziju za svoj rad. Banka može i preuzeti na sebe obavezu da upiše i preuzme preostali dio akcija koje ne bude upisane, čime osnivaču garantuje osnivanje društva. Lica koja upisuju akcije ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjerka, najčešće tri, jedan za upisnika, a dva za društvo. Upis akcija se vrši na mjestima i u vrijeme koje je određeno u javnom pozivu. Određivanje roka upisa stvar je samih osnivača.Upis i uplata akcija mogu biti okončani prije isteka roka. Po isteku roka za upis dionica, osnvači kod zatvorene prodaje, a depozitar kod javne ponudee, dostavljaju pisani izvještaj Komisiji za vrijednosne papire. Izvještaj sadrži broj upisanih i uplaćenih akcija. Komisija donosi rješenje kojim se proglašava da je javna ponuda uspjela ili javnu ponudu proglašava neuspjelom.Rješenje Komisije o uspjeloj ili neuspjeloj emisiji akcija se dostavlja Registru vrijednosnih papira u Federaciji BIH i osnivačima. Upisane dionice sa uplatama se evidentiraju (registruju) kod Registra vrijednisnih papira koji obavlja i poslove čuvanja i održavanja podataka o dionicama, kao i poslove prenosa.

171. OSNIVAČKA SKUPŠTINA I STATUT D.D.

Osnivači su dužni sazvati osnivačku skupštinu u roku od 15 dana po isteku roka koji je u ugovoru o osnivanju određen za upis i uplatu akcija. Prije održavanja osnivačke skupštine, osnivači su dužni upisnicima omogućiti razgledanje: statuta društva, izvještaja o upisu i uplati dionica izvještaja i troškovima osnivanja društva, ugovora koji su zaključeni u svrhu osnivanja društva i ostala dokumenta vezana za upis i preuzimanje akcija od osnivača i drugih lica.Osnivačka skupština može punovažno da radi i donosi odluke ako joj prisustvuje onaj broj upisnika akcija koji reprezentuju najmanje 50% upisane osnovne glavnice. Na osivačkoj skupštini bira se predsjednik koji rukovodi radom skupštine, lica koja verifikuju mandate prisutnih i zapisničar.Osnivačka skupština naročito: utvrđuje da je osnovna glavnica upisana i uplaćena u skladu sa ugovorom o osnivanju i javnim prospektom; usvaja izvještaj o procijenjenim ulozima u naturi i da li su oni uneseni; usvaja izvještaj o troškovima osnivanja društva, donosi statut društva, bira upravni i nadzorni odnor društva, odobrava ugovore osnivača koji se odnose na osnivanje, a zaključeni su do dana održavanja osnivačke skupštine.Ako osnivačka skupština usvoji predložene dokumente, tada se mogu preduzeti radnje za upis društva u sudski registar (registracija). U protivnom, ide na provjeravanje izvještaja, svih dokumenata i reviziju

80

cjelokupnih ili dijela dokumenata. Opšte je pravilo da se na osnivačku skupštinu primjenjuju pravila koja važe za rad skupština akcionara, ako određena pitanja nisu posebno regulisana zakonom.Akcionarsko društvo obavezno ima statut. Prvi statut prilikom osnivanja društva donosi osnivačka skupština. Statut koji je usvojila osnivačka skupština prezentira se i deponuje kod suda u roku od 15 dana po održavanju skupštine. Statut je osnovni organizaciono-pravni akt akcionarskog društva. U slučaju sukoba statuta sa ugovorom o osnivanju, prednost dajemo rješenjima statuta. Prema zakonu, statut akcionarskog društva obavezno sadrži: firmu, sjedište i djelatnost društva, iznos osnovne glavnice, uloge i njihovu uplatu i unošenje, kao i procjenu; dionice; prava pojedinih kategorija akcionara, prioritete, limitacije u prenosu dionica, sopstvene dionice, te povlačenje dionica, povećanje i smanjenje osnovne glavnice, način i rokove objavljivanje javnog poziva za upis i uplatu akcija, posljedice zakašnjenja i propuštanja uplate; podjel dobiti i dividende; unutrašnju organizaciju društva, upravljanje društvom, poslovodni organ, rukovođenje; obavještavanje akcioanara; zaštitu manjine, participaciju zaposlenih u upravljanju, statusne promjene društva; osnivanje i rad unutrašnje arbitraže; način izmjena i dopuna statuta, te druga pitanja značajna za rad i posloanje društva.Statut obično sadrži i fakultativne elemente, koji uneseni u statut imaju obvezujući karakter.

172. POJAM DIONICE

Akcija/dionica je pravna hartija od vrijednosti čiji izdavalac može biti akcionarsko/dioničarsko društvo ili komanditno društvo na akcije. Vrijednosni papir je pisana isprava ili elektronski zapis koji sadrži prava i koja se bez istih ne mogu ni ostvarivati ni prenositi. Kao što zakonska pravila važe za ostale hartije od vrijednosti, ona važe i za akciju/dionicu.U pravnoj literaturi se susreću tri osnovna značenja pojma akcija. Prema prvom značenju, dionica je dio, jedinica onog dijela imovine društva koji se naziva osnovnom glavnicom. Akcija je nedjeljiv dio i sa tim dijelom akcionar učestvuje u imovinskim interesima društva. Drugo značenje pojma akcije je reprezentivanje članstva u društvu i prava koja proizilaze iz akcije, prava koja ona nosi svome imaocu (akcionaru). Zato se akcija i naziva korporativnim papirom. Kako i druga lica imaju više ili manje akcija u istom društvu, više ili manje kvantificiranih prava, to se prava na osnovu akcija izražavaju kao određeni stepen „učešća“ (participacije). Po trećem značenju, akcija je vrijednosni papir i on može biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom. Suština u ovom shvatanju je da su u njih inkorporisana određena prava dioničara. Bez isprave ili elektronskog zapisa, ne mogu se prava ni ostvariti, niti se dionica može prenositi.

173. PRAVNA OBILJEŽJA DIONICA

81

Karakteristike dionice proizilaze iz njene funkcije kao korporativnog papira, a ogledaju se u sljedećem:

1. Izdavalac (emitent) vlastitih akcija može biti isključivo akcionarsko društvo ili komanditno društvo na akcije kada je upisano u sudski registar. Za izdavanje akcija potrebno je prethodno odobrenje državnog organa Komisije za vrijednosne papire ( imenuje je Parlament), koja ispituje postojanje uslova za izdavanje akcija.

2. Akcija je dugoročni investicioni papir čija je ekonomska funckija akumulacija kapitala. Njome se zasniva članski odos između društva i trajnog ulagača. Trajni ulagač koji postaje akcionar je investitor u društvo, saglasno veličini udjela. Akcionar stiče prava nad društvom „kao vlasnik“.

3. Akcija je papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku od obveznice koja, u principu, nosi fiksni prihod. Prihod akcionara zavisi od zarade društva. Akcionar ima pravo učešća u upravljanju i kontroli društva, što ima status „vlasnika“ koji uvijek snosi određeni stepen rizika za objekte vlasništva.

4. Akcija je tipičan trgovački papir, trgovački efekat. Masovno se izdaje u serijama (serijski papir) i predstavlja jedan od osnovnih predmeta poslovanja berze trgovačkih efekata;

5. Dionica je prenosivi (negosocijabilan) papir kojim se vrši mobilizacija kapitala. Akcija glasi na ime i prenosi se zaključenjem pravnog posla o prenosu vlasništva o čemu kupac izvkeštava registar. Vlasništvo na dionici se stiče danom upisa prenosa vlasništva u registru dionica emitenata.

6. Akcija je zamjenjiva (fungbilna) hartija od vrijednosri. 7. Akcije iste klase izdate u serijama mogu se na zahtjev i o trošku

imaoca akcija, sjediniti u jednu ili više, ali se mogu podijeliti u vuše primjeraka manje nominalne vrijednosti;

8. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti. Prava iz nje ne mogu se dijeliti na više lica, u sličaju nasljeđivanja.

174. BITNI ELEMENTI DIONICE

Elementi koje treba da sadrži elektronski zapis i predstavljaju bitne sastojke dionice su ovi:

a) Oznaka da se radi o dionici;b) Oznaka klase, redni broj emisije, serijski broj;c) Firma i sjedište emitenta;d) Nominalna vrijednost akcija;e) Firma odnosno ime i prezime prebivalište vlasnika akcije;f) Datum sticanja dinica;g) Mjesto i datum izdavanja dionica;h) Drugi elementi utvrđeni odlukom o emisiji.

Ovi podaci, uključujući još neke, upisuju se u dioničku knjigu (knjigu akcionara), koja se vodi u društvu.

175. PRAVA I OBAVEZE DIONIČARA

82

Opšte pravilo uporednih prava je da se svojstvo akcionara/dioničara stiče upisom u knjigu akcionara (glavnu knjigu, dioničku knjigu, imatrikulu), a u našem pravu upisom vlasništva na dionicama u registru dionica emitenta. Od tog momenta zasnovana prava i obaveze su akcionarski.Sadržaj akcionarskog odnosa čine obaveze i prava društva i akcionara. Teorija uporednih prava priznaje standardne obaveze i prava i posebne obaveze i prava.

176. STANDARDNA PRAVA I OBAVEZE

Standardne obaveze i prava su obaveze i prava koja ima svaki akcionar, odnosno upisnik akcija, bez obzirta na vrstu i klasu. One priizilaze iz prirode akcionarskog odnosa.Standardne (normalne) obaveze akcionara su:

1. uplata cijelog iznosa nominalne vrijednosti akcije ili uplata u ratama, na način i u vrijeme kako je određeno ugovorom o osnivanju ili odlukom o emisiji dionica;

2. uplata određenog iznosa (%) u cijelosti prilikom upisa akcija, ako se one prodaju „iz prve ruke“ iznad nominalne vrijednosti;

3. unošenje uloga u cijelosti u stvarima i pravima (naturalni ulozi) prije upisa društva u sudski registar, odnosno prije upisa povećanja osnovne glavnice u sudski registar;

4. prijava sticanja vlasništva na akcijama registar vrijednosnih papira;5. prihvatanje konverzije, denominacije, spajanje ili podjelu dionica,

ako o tome društvo donese odluku koju odobri Komisija za vrijednosne papire;

6. čuvanje poslovne tajne informacija ili isprava koje su označene ili saopštene kao povjeriljive.

U slučaju da akcionar ne izvrši ili neuredno izvrši svoje obaveze, može doći pod udar odgovornosti. Sankcije se mogu sastojati u plaćanju kamata ili ugovorne kazne, a u nekim situacijama i naknade štete, ukoliko su te sankcije predviđene ugovorom o osnivanju društva ili odlukomo emisiji ili statutom. Razdijeljene akcije mogu da se ponište (nulifikacija)- taj postupak se naziva kaduktni ili kadukcioni i precizno je regulisan zakonskim normama koje društvo mora primijeniti.Standardna (normalna) prava koja akcionar ima mogu se svrstati u dvije grupe: prava učešća u upravljanju društvom (upravljačka) i imovinska prava.Upravljačka prava obuhvataju:

1. pravo glasa po principu: jedna dionica daje jedan glas;2. učešće o radu i odlučivanju u skupštini društva, lično ili putem

punomoćnika;3. predlaganje kandidata za članove upravnog odbora i pravo da se

bude izabran u taj organ: 4. informisanje o radu i poslovanju društva i bitnim činjenicama

vezanim za svakog člana organa upravljanja društva;5. uvid u isprave i dokumenta društva o poslovanju;6. pobijanje odluka skupštine društva;

83

7. sticanje certifikata na dionica u vlasništvu koje su evidentirane kod registra vrijednosnih papira, te uvid u vlastiti račun dionica;

Imovinska prava uključuju:1. učešće u podjeli dobiti društva (pravo na dividendu), srazmjerno

učešću akcije u osnovnoj glavnici društva;2. učešće u podjeli ostatka (neto) stečajne ili likvidacione mase u

slučaju stečaja ili likvidacije društva;3. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica.

Opšte je pravilo dioničkog prava da standardna prava daju obične (redovne) dionice i one su mjera za ocjenu tih prava. Dionice veće nominalne vrijednosti daju i veći obim prava, i obrnuto.

177. IZNADSTANDARDNA PRAVA I OBAVEZE

Pravilo je uporednih i evropskih prava da se akcionarima u društvu pod jednakim uslovima obezbijedi jednak tretman, tj. jednaka prava. Dozvoljeno je sticanje većih prav od standardnih, u smislu vrste i kvalitete prava. Njihovo sticanje vezano je za ispunjenje drugačijih uslova, koje kontroliše Komisija za vrijednosne papire.Pravni osnov za sticanje dioničarskih prava iznad standardnog nivoa može biti; postojanje već zasnovang akcionarskog odnosa, status kupca akcije.U teoriji postoji stav da dioničari jednog društva ne predstavljaju harmoničnu cjelinu, nego veoma izbalansiranu cjelinu u kojoj postoje akcionari sa veoma različitim kvalitetom prava, moći i uticajem. U legislativi se ona obično određuju kao: prioritetna (preferncijalna) prava i prava zaposlenih uposlenika.Prioritetna (preferencijalna) prava imaju akcionari koji posjeduju akcije- kumulativne ili participativne. Status zaposlenog (uposlenika) može imati odraza na sticanje i vrsdtu dioničarskih prava: jednostavniji i brži način sticanja kroz emisiju putem zatvoren prodaje; sticanje dionica uz popust ili besplatno iz imovine društva; garancija da će društvo otkupiti njegpve akcije po tržišnoj cijeni, ali najmanje po nominalnoj vrijedosti; dobijanje dionica po osnovu potraživanja od društva iz osnova rada i dr.

178. ISPODSTANDARDNA PRAVA I OBAVEZE

Uporedna prava, kao i naše, dozvoljavaju konstituisanje akcionarskog odnosa uz niži nivo od standardnih. Radi se o tome da dioničari nemaju pravo glasa pa stiču nevotirajuće dionice (dividendne dionice). Uvijek imaju standardna imovinska prava.

179. POSTUPAK EMISIJE DIONICA

Emisija akcija predstavlja jednu od najsloženijih pravno-finansijskih operacija, koja stoji pod kontrolom posebnog državnog tijala- Komisije za vrijednosne papire FBIH (formirana zakonom i ima velika ovlaštenja i odgovorosti u ovoj materiji). Emisijom dionica emitent stiče kapital za obavljanje svoje poslovne djelatnosti, bez obaveze vraćanja, a vlasnici

84

dionica očekuju profit u obliku dividende, i stiču pravo učešća u upravljanju, koje je cijena za preuzeti rizik ulaganja.Postoje 2 vrste emisije akcija: javna ponuda i zatvorena prodaja. Izbor vrste emisije vrši emitent zavisno od ciljeva koje želi postići emisijom i lica koja će kupovati dionice (investitora).Javna ponuda dionica je prodaja koja se obavlja na osnovu javnog poziva za upis i uplatu akcija, a koji se javno upućuje širokom krugu lica, publici.Emisija akcija putem zatvorene prodaje je prodaja toga papira unaprijed određenom kupcu, investitoru ili grupi od najviše 40 kupaca. Emisija dionica obavezno uključuje:

1. donošenje odluke o emisiji;2. odobrenje Komisije kod javne ponude, a kod zatvorene prodaje

Komisija se obavještava o emisiji; 3. zaključivanje ugovora između emitenta i registra vrijednosnih papira

u FBIH;4. zaključivanje ugovora između emitenta i banke (depozitara) putem

koje se izvršavaju obaveze prema vlasniku akcija;5. otvaranje privremenog računa za deponovanje uplata prilikom

kupovine dionica;6. objavljivanje prospekta i javnog poziva za upis i uplatu akcija, ako je

emisija putem javne ponude, dok kod zatvorene prodaje to nije potrebno;

7. objavljivanje rezultata javne ponude dionica, a kod zatvorene prodaje ne;

8. upis dionica u registar emitenta kod Komisije i na račun kupca dionice kod registra vrijednosnih papira u FBIH.

Odluku o emisiji donosi skupština društva. Komisija za vrijednosne papire u FBIH obavezno daje prethodno odoborenje. Banka ili osiguravajuće društvo donosi i mišljenje organa nadležnog za nadzor njihovog poslovanja. Emitent je obavezan zaključiti ugovorne angažmane sa registrom vrijednosnih papira u FBIH koji će voditi evidenciju o dionicama (čuvanje i prenos) i bankom koja izvršava obaveze prema kupcima. Uplate akcija se vrše na privremeni račun koji emitent otvara.Objavljivanje javnog poziva (u Službenim novinama FBIH i najmanje u još jednom domaćem dnevnom listu) predstavlja bitnu karakteristiku emisije putem javne ponude. Nakon isteka roka za upis i uplatu dionica ili okončanje upisa prije isteka roka ili prekida upisa i uplate, banka dostavlja Komisiji izvještaj o rezultatima. Komisija dostavlja rješenje o uspjelosti ili ne javne ponude dionica i to emitentu i registru vrijednosnih papira u FBIH radi evidencije. Emitent je dužan objaviti rezultate javne ponude dionica.

180. PROMET DIONICA

Pojam prometa dionica je široko definisan. On obuhvata: 1. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica; 2. konverziju; 3. spajanje i podjelu.

85

Ugovor o kupovini, rodaji i zalaganju akcija u pogledu prava vlasništva ima stvarnopravna dejstva- vlasništvo se stiče danom zaključivanja pravnog posla. Ugovor o davanju dionice u zalog proizvodi pravna dejstva upisom ograničenja u raspolaganju u registar vrijednsnih papira.Kupovina dionica može se vršiti putem tender ponude, čije su osnovne karakteristike:

- prijavljuju se Komisiji;- Komisija utvrđuje uslove davanja, objavljivanja i provođenje tender

ponude;- Zakonom određen sadržaj teneder ponude;- Javno objavljivanje.

Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje akcija vrši se na osnovu odluke emitenta dionica uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije vrše se o trošku emitenta.Konverzija akcija predstavlja povlačenje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Denominacija predstavlja operaciju kojom se vrši povlačenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamjenu jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno smanjenje nominalne vrijednosti. Spajanje dionica je operacije koja podrazumijeva emisiju novih dionica s ciljem zamjene više postojećih za jednu novu, ali iste klase sa većom nominalnom vrijednosti ili zamjenu više kvotnih dionica za jednu novu kvotnu dionicu sa većim učešćem.

181. KLASE I SERIJE DIONICA

Klase se određuju prema sadržaju prava koja nosi dionica. Dionice koje sadrže ista prava pripadaju istoj klasi. Ugovorom o osnivanju društva ili odlukom o emisiji i statutom društvo određuje klase svojih emitovanih akcija koje treba da odobri Komisija. Društvo može imati i istovremeno emitovati jednu ili više klasa dionica. Elektronski zapis dionice kod registra obavezno sadrži klasu dionica. Ista klasa dionica se emituje u serijama uz odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Serija označava redni broj dionice iste klase. Odluka o emisiji dionica mora sadržati pored oznake klase i oznaku serije, te klase dionica. Ista klasa dionica može imati više serija.

182. PODJELA DIONICA

Dionice se mogu sistematizovati u različite vrste zavisno od kriterija. Dva osnovna kriterija su: način određivanja vrijednosti dionice i vrste uloga.Prema načinu određivanja evidentirane vrijednosti dionica postoje: dionice sa nominalnom vrijednosti i kvotne dionice. Dionica sa nominalnom vrijednosti sadrži upisan (evidentiran) novčani iznos na koji ona glasi. Elektronski zapis kod registra obavezno sadrži upisan nominalni iznos dioncie. Dionice ne moraju imati istu nominalnu vrijednost, pa ni u okviru iste klase. Nominalna vrijednost emitovanih dionica se može

86

smanjiti ili povećati. Kvotna dionica sadrži upisan iznos učešća te dionice u osnovnoj glavnici društva- obično u vidu razlomka. Prema vrsti uloga dionice se dijele na: gotovinske i naturalne. Gotovinske akcije su one koje se otkupljuju uplaćivanjem novca, bilo u domaćoj ili stranoj valuti. Naturalne dionice vlasnik stiče unošenjem uloga u naturi- stvarima ili pravima.

183. VRSTE KLASA DIONICA

Prema teoriji anglosakonskog prava, dionice se dijele na sljedeće osnovne klase koje se označavaju kao:

- obične ili redovne dionice;- preferencijalne, odnosno prioritetne dionice;- dionice bez prava glasa ili dividende;- dionice zaposlenih ili radničke dionice.

Ključni kriterij za određivanje klasa je sadržaj prava koje imaju akcije određene klase. Razlikujemo:

- Klasu običnih (redovnih) dionica- koja sadrži standardna (normalna) prava;- Klasu preferencijalnih (prioritetnih, povlaštenih) dionica sadrži posebna (specijalna) prava, prvenstveno imovinska, koja su veća od prava što ih sadrži klasa redovnih dionica.

U okviru klase preferencijalnih dionica, pravna teorija vrši dalje razvrstavanje na: preferencijalne kumulativne i preferencijalne nekumulativne, preferncijalne participativne i preferencijalne neparticipativne, i dionice sa drugim specifičnim pravima. Preferencijalne kumulativne dionice sadrže pravo prvenstva u naplati dividende, zapostale i tekuće za cijeli fiskalni period, u odnosu na isplatu dividende na dionice ostalih klasa dionica društva. Preferencijalne nekumulativne dionice daju ostala prioritetna prava (specijalna), a u pogledu naplate dividendi isključivo za tekući fiskalni period.Preferencijalne participativne dionice daju pravo na veću dividenu, u odnosu na dionice ostalih klasa- daju pravo na superdividendu (superprofit). Neparticipativne dionice redovito učestvuju u podjeli dividende poslije isplate prioritetnih dionica. Participativne dionice ne daju prvenstvo u naplati dividende, pa može biti određebo da se dividenda isplaćuje: istovremeno ili poslije isplate dividende na redovne i kumulativne dionice.

a) Dionice bez prava glasa (dividende ) daju isključivo pravo na naplatu dividende i ne daju pravo glasa. Vlasnici ovih dionica ne učestvuju u upravljanju- imaju položaj običnih štediša, s tim što je tu povećan poslovni rizik;

b) Dionice zaposlenih (radnika) se razlikuju od ostalih u pogledu uslova i načina sticanja, subjekata koji ih mogu steći (zasposleni radnici društva) i načina njihovog raspolaganja (prometa);

184. NAČIN POVEĆANJA OSNOVNE GLAVNICE D.D.

Teorija i zakonodavstvo priznaju nekoliko načina povećanja osnovne glavnice:

87

a) Povećanje osnovne glavnice novim ulozima - standardni način povećanja osnovnog kapitala. Odluku o povećanju osnovne glavnice donosi skupština društva većinom koja je određena zakonom i statutom (obično se traži da glasaju oni koji predstavljaju najmanje ¾ osnovnog kapitala zastupljenog u skupštini). Odluka o povećanju osnovne glavnice podliježe režimu dozvole Komisije za vrijednosne papire. Povećanje osnovne glavnice registruje se kod suda sjedišta društva. Redovno zakoni daju mogućnost postojećim akcionarima prava prvenstva upisa novih akcija. Ponudu stavlja nadzorni odbor društva- pravo opcije akcionarima. Skupština može isključiti pravo prvenstva (opcije) akcionarima, ali je potrebno takvu odluku detaljno argumentovati. Novi ulozi mogu biti u novcu i ulaganjem stvari i prava (pravilo- svi novi ulozi su u novcu).

b) Uslovno povećanje osnovne glavnice - obavalja se isključivo radi zadovoljenja određenih ciljeva koji su načešće izričito određeni zakonom. Odluku o uslovnom povećanju osnovne glavnice donosi skupština u kvorumu koji je predviđen (najčešće izjašnjenjem najmanje ¾ predstavnika osnovne glavnice zastupljene na skupštini). Za emisiju akcija potrebna je dozvola Komisije za vrijednosne papire. Ovaj vid emisije dionica najčešće ide u obliku zatvorene prodaje. Ulozi su redovno u novcu, ali mogu biti i u naturi.

c) Povećanje osnovne glavnice po osnovu odobrenja kapitala - pojednostavljeni način povećanja osnovnog kapitala prisutan u pravu evropske kompanije i u nekim nacionalnim pravima. Odluku o povećanju kapitala donosi nadzorni odbor društva na osnovu ovlaštenja iz statuta ili odluke skupštine. Nadzorni odbor ne može prekoračiti ovlaštenja, niti u jednom elementu . Na ovom načinu povećanja osnovnog kapitala zasnivaju se obično emisije neposredno nakon osnivanja društva.

d) Povećanje osnovne glavnice iz kapitala društva (kapitalne dobiti, rezerve, nerapoređene dobiti) - izvori su kapitalna dobit društva, njegove rezerve i zadržana, a neraspoređena dobit. Taj kapital društva „prebacuje“ se u pravni režim osnovne glavnice. Zakon predviđa koji je najmanji iznos rezerve. Odluci skupštine prethode finansijski izvještaji o poslovanju, zatim račun dobitka i gubitka.

185. DIONICE ZAPOSLENIH

Dionice zaposlenih (radnika) predstavljau posebnu klasu i razlikuju se od ostalih u pogledu uslova i načina sticanja, subjekata koji ih mogu steći (zaspoleni radnici društva) i načina njihovog raspolaganja (prometa). To je jedan od načina širenja radničkog akcionarstva ili radničke participacije u upravljanju društvima.

186. VLASTITE DIONICE D.D.

Akcionarsko društvo može steći sopstvene dionice, ukupno najviše do 10% osnovne glavnice. Uslovi sticanja i raspolaganja sa njima utvrđuju se statutom društva.

88

Sopstvene akcije se mogu steći direktno li indirektno preko trećih lica koja se nalaze u naročitom pravnom odosu sa društvom o čijim se akcijama radi. Društvo ne može biti supskiribijent svojih akcija, sopstvene akcije moraju biti uplaćene u cijelosti, ako se stiču uz naknadu plaćanje se vrši iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve, društvo mora otuđiti sopstvene akcije u određenim rokovima, u protivnom ih mora povući, iz sopstvenih akcija društvu ne pripadaju nikakva prava. Društvo može steći sopstvene akcije radi: otklanjanja štete koja predstoji, kada se akcije žele ponuditi zaposlenim, kada se akcije stiču besplatno ili je potraživanje nenaplativo, i u slučaju pravnog sljedbeništva. Indirektno sticanje sopstvenih akcija postoji kada akcije društva stiče: drugo lice koje radi u svoje ime, a za račun društva (komisioni odnos), drugo lice koje radi u ime i za račun društva čije akcije stiče (agenturni odnos); supsidijarno društvo ili društvo u kome postoji većinsko učešće matičnog društva čije se akcije stiču. Akcije se moraju otuđiti u propisanim rokovima ili prenijeti na društvo uz naplatu protuvrijesnosti akcija.

187. SMANJENJE OSNOVNE GLAVNICE D.D.

I smanjenje osnovne glavnice predmet je pretežno imperativnih normi zakona. Prilikom smanjenja osnovnog kapitala on se ne može smanjiti ispod zakonskog minimuma (20.000KM). Smanjenje se odnosi na umanjenje osnovne glavnice koja je određena ugovorom o osnivanju, odnosno statutom. Smanjenje osnovne glavnce upisuje se u sudski registar. Postoji nekoliko načina redukcije osnovnog kapitala:

a) Redovno smanjenje osnovne glavnice- Odluku o smanjenju donosi skupština društva u kvorumu koji je određen za povećanje osnovne glavnice. Ako postoji više klasa akcija, svaka klasa daje svoju saglasnost. Značajno je obezbjeđenje povjerilaca i društva, pa se predviđa javno objavljivanje odluke o smanjenju osnovne glavnice, uz poziv povjeriocaima da prijave potraživanja. Društvo prvo mora izvršiti isplatu dospjelih potraživanja, a za nedospjela pružiti odgovarajuće garancije, u protivnom, sud neće dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice. I akcionarima se pruža obezbjeđenje, ali nakon obezbjeđenja povjerilaca.Tehnika redovnog smanjenja osnovne glavncie vrši se operacijom povlačenja ili denominacijom dionica. U javnom oglasu pozivaju se akcionari da podnesu izvještaje sa računa kod registra. Poslije se obavlja operacija povlačenja ili denominacije. Prilikom smanjenja osnovne glavnice, prvo se povlače sopstvene akcije. Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudski registar i javno objavljuje.

b) Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice- skraćeni postupak koji se preduzima ako se smanjenje osanovne glavnice vrši u svrhu pokrivanja gubitka ili prenosa kapitala u rezerve društva. Odluka skupštine treba da sadrži cilj smanjenja kapitala. Ako se pokrivaju gubici, onda se oni moraju sanirati iz rezervi. Kod smanjenja kapitala dobit se ne može isplaćivati akcionarima sve dok se ne pokriju gubici i ne namiri zakonski iznos rezervi društva. Postupak smanjenja se provodi kao i kod prethodnog računa.

89

c) Smanjenje osnovne glavnice povlačenjem akcija- moguće je koristiti ovaj način samo ako je u statutu društva takva naredba upisana (prinudno smanjenje) ili ako je društvo steklo sopstvene akcije, pa te akcije nije prodalo u zakonom predviđenom roku. Odluku o smanjenju donosi skupština ili nadzorni odbor, ako to ovlaštenje ima u statutu. Akcionarima čije su akcije povučene isplaćuje se odgovarajuća naknada, ali se ne mogu vršiti isplate prije nego što se izmire povjerioci. Osnovni kapital se smanjuje za ukupan nominalni iznos povučenih dionica.

188. PROMJENA OBLIKA D.D.

Dioničko društvo može promijeniti svoj organizacioni oblik i transformisati se u neki drugi zakonom ustanovljen oblik privrednnog društva. Transformacija se vrši odlukom skupštine, odnosno voljom akcionara. Obavezna promjena oblika biće potrebna ako osnovna glavnica dioničkog društva padne ispod zakonskog minimuma. Promjena oblika akcionarskog društva u neki drugi ima sljedeća opšta pravne dejstva: ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg društva; provodi se univerzalna sukcesija (na novi oblik društva prelaze sva dotadašnja prava i obaveze ranijeg dioničkog društva); održavaju se sva stečena prava povjerilaca ranijeg akcionarskog društva; organi upravljanja konstitucija osnovne glavnice saobražavaju se novom obliku društva.Ako se akcionarsko društvo transformiše u društvo sa ograničenom odgovornošću, odluka skupštine ne mora biti jednoglasna. Ali, ako se dioničko društvo mijenja u komanditno društvo ili komanditno društvo na dionice ili društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću, potrebna je saglasnost svakog člana koji u novom tipu društva preuzima odgovornost cjelokupnom imovinom. Promjena oblika povlači zaključenje novog ugovora, promjenu statuta i upis novog tipa društva u sudski registar.Ako se neki od članova skupštine izjasni protiv promjene dioniučkog društva ili se ne izjasni, ima pravo zahtijevati da društvo otkupi njegove akcije uz isplatu pravične naknade vrijednosti tih akcija. Rok za podnošenje zahtjeva je 30 dana od dana održavanja skupštine.

189. VRSTE ORGANA U D.D.

Zakonodavni okvir uspostavlja strukturu, sastav, ovlaštenja i druga relevatna pitanja vezana za organe upravljanja i vođenje akcionarskim društvom. Generalni zakonski okvir je utvrđen Zakonom o preduzećima (1995), prema kojem su organi dioničkog društva: skupština, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor. Ovaj okvir se primjenjuje u društvima koja imaju privatnovlasničku strukturu kapitala; redukovan opšti pravni okvir poznaje upravni odbor, nadzorni odbor i direktora, jer funkciju skupštine vrši upravni odbor-ovaj okvir se primjenjuje na društva koja u cijelosti ili djelimično imaju državni kapital, a trebaju da postanu privatna.Zakoni donoseni tokom 1998. godine pokazuju u kom pravcu ide uspostava nove strukture organa dioničkih društva, a to je: skupština

90

(osnivači), nadzorni odbor, direktor uz postojanje posebnog organa kontrole.

190. SKUPŠTINA D.D.

Skupština akcionarskog društva je obavezan organ upravljanja koju čine svi akcionari, kao trajni ulagači kapitala, i koja izražava ukupnost volje akcionarskog društva. Osnovni kriterij klasificiranja skupština akcionarskog društva je sazivanje, a rjeđe i vrste nadležnosti. Uporedna prava razlikuju redovnu i vanrednu (englesko) ili redovnu i vanrednu (kontinentalno) pravo. Generalna skupština je u principu osnivačka koja se saziva na način i u tokovima preciziranim zakonom. Redovna se saziva polugodišnje ili godišnje, u normalnim okolnostima za pitanja iz redovne (ustaljene) nadležnosti. Vanredna skupština se saziva „prema potrebi“ i kod nje je zakonom ili statutom proširen krug sazivača. Naše pravo poznaje tri vrste skupštine: osnivačku (sazivaju je osnivači o pitanjima vezanim za osnivanje društva); redovnu (saziva se najmanje jednom godišnje od strane upravnog/nadzornog odbora); vanrednu skupštinu (mogu je sazvati akcionari koji imaju 20% akcija u društvu). Sastav skupštine čine svi dioničari bez obzira na klasu akcija koje imaju. Osnov članstva u akciji je uloženi kapital u društvo. Dioničar može u radu i odlučivanju na skupštini učestvovati lično ili putem punomoćnika (čest slučaj sa sitnim dioničarima). Punomoć za zastupanje daje se u pisanoj formi, propisno ovjerena. Za funkcionisanje skupštine relevatna su, između ostalog, sljedeća pitanja: sazivanje, obavještavanje o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja, kvorum rada i odlučivanja, rukovođenja radom skupštine, nadležnosti, glasanje i prigovori na odluke skupštine.Skupštinu po redovnom toku stvari saziva nadzorni (upravni) odbor, a u zakonom predviđenim slučajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik. Troškovi održavanja skupštine padaju na teret društva.U principu skupština se održava u sjedištu društva. Obavijest o održavanju skupštine oglašava se najmanje jedanput u dnevnom listu, i to najkasnije 30 dana prije datuma njenog održavanja, dioničari se mogu i lično obavijestiti putem pošte, telefaksom ili putem elektronske pošte, obavijest mora da sadrži sve tačke dnevnog reda skupštine. Za rad i odlučivanje na skupštini potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju više od 50% akcija sa pravom glasa. Ako po isteku 60 minuta od zakazanog vremena za početak rada skupštine ne postoji potreban kvorum, skupština se odgađa. Ako je prilikom odlučivanja postignut jednak broj glasova, većina je tamo gdje je glasao predsjedavajući skupštine. Glsanje u skupštini vrši se putem glasačkih listića, za svako pitanje. Svaki glasački listić sadrži ime ili firmu akcionara i broj glasova kojim raspolaže. Reultate za glasanje utvrđuje posebno tijelo- odbor za glasanje koji imenuje nadzorni odbor.Nadležnost skupštine obično se dijeli na zakonsku (obuhvata pitanja koja su zakonom izričito stavljena u njen djelokrug odlučivanja) i statutarnu (određenu voljom same skupštine ne dirajući samostalne zakonske nadležnosti drugih organa).

91

191. NADZORNI ODBOR D.D.

Nadzorni odbor je obavezan i stručan organ akcionarskog društva koji bira i razrješava skupština, a koji vrši funkciju upravljanja društvom između njena dva zasjedanja i donosi važne odluke iz domena operativnog upravljanja i stategijskg poslovodstva.Osnovna obilježja ovog organa su: obavezan je organ društva, stručan organ čiji članovi imaju odgovarajuća stručna i profesionalna znanja i iskustvo; upravlja društvom između 2 zasjedanja skupštine; odlučuje iz domena operativnog uravljanja i strategijskog vođenja društvom; stoji pod kontrolom skupštine i kontroliše rad direktora, odnosno uprave društva. Nadzorni odbor je samostalan i nezavisan organ u okviru zakonom i statutom utvrđenog njegovog položaja i funkcije.Nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva člana. Skupština bira svako lice poimenično, ali i razrješava poimenično, jer je odgovornost pojedinačna i lična.U nadzorni odbor akcionarskog društva može biti izabrano lice iz reda akcionara (ulagača kapitala) i lica iz reda stručnjaka koji nisu akcionari, ukoliko ne postoji konflikt interesa. Kandidate za predsjednika i članove nadzornog odbora može predložiti akcionar il grupa akcionara koji predstavljaju najmanje 5% akcija sa pravom glasa. Svako predloženo lice mora dostaviti pisanu izjavu u kojoj prihvata kandidaturu. Predsjednik nadzornog odbora je kandidat koji je dobio najviše glasova, a članovi su oni koji po redoslijedu imaju najveći broj glasaova. Predsjednik i članovi nadzornog odbora zaključuju ugovore sa društvom, koji odobrava skupština.Nadzorni odbor akcionarskog društva radi sljedeće funkcije:

1. nadzire poslovanja društva;2. nadzire rad direktora;3. usvaja izvještaj direktora o poslovanju po polugodišnjem i

godišnjem obračunu, sa bilnasom stanja i bilansom uspjaha i izvještajem revizije;

4. podnosi skupštini društva godišnji izvještaj o poslovanju društva koji obavezno uključuje izvještaj revizije, izvještaj o radu nadzornog odbora o plan poslovamja za narenu godinu;

5. imenuje i razrješava direktora društva, daje upute i smjernice;6. predlaže raspodjelu i način upotrebe dobiti i način pokrivanja

gubitaka;7. odobrava kupovinu, prodaju, zamjenu, uzimanje u leasing i

druge transakcije sa imovinom. Ako se radi o prodaji ili kupovini, treba da je postignuta jednoglasnost nadzornog odbora, u protivnom, odluku donosi skupština;

8. donosi opšte pravne akte društva, osim statuta i akta direktora;

9. saziva skupštinu društva;10. obrazuje stalne odbore i komisije i povremena tijela,

utvrđuje njihov statut i zadatke;11. brine se za izvršenje odluke skupštine;

92

12. odlučuje o drugim pitanjima, saglasno zakonu i statutu društva, koja po prirodi stvari dolaze u nadležnost nadzornog odbora.

Nadležnost nadzornog odbora proizilazi iz njegovog položaja i odnosa prema skupštini i direktoru, odnosno upravi.U slučaju neizvršenja ili neurednog izvršenja svojih dužnosti, predsjednik i članovi društva solidarno odgovaraju za naknadu štete, ali se može utvrditi i pojedinačna odgovornost.

192. UPRAVA D.D.

Položaj ovog organa , u našem pravu, je određen opštim pravilima koja važe za sva trgovačka društva, kao i specijalnim pravilima koja kažu: preduzeće/društvo ima poslovni organ koji imenuje organ upravljanja saglasno ugovoru ili statusu društva. U akcionarskom društvu poslovni organ je, po pravilu, direktor koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitost rada.Direktor, odnosno generalni direktor banke, ne može biti član upravljanja banke. Obavezan je prisustvovati sjenicama nadzornog odbora, davatzi podatke i informacije, kao i druga pozvana lica. Organ rukovođenja ili njegov član mogu biti akcionari, što je najčešći slučaj u praksi.Nadležnost organa rukovođenja može biti zakonska- zakonski okvir nadležnosti i statutarna- koja razrađuje zakonsku nadležnost. Zakonski djelokrug obuhvata:1. organizovanje rada u društvu;2. rukovođenje poslovanjem društva u kome smislu podnosi izvještaje nadzornom odboru;3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada i rukovođenje poslovanjem;4. izvršava odluke skupštine i nadzornog odbora;5. zastupa i predstavlja društvo, kao zakonski zastupnik;6. rješava u okviru zakona i statuta pitanje zaposlenih;7. odgovara za zakonitost rada društva i preduzima mjere radi zaštite zakonitosti;8. odlučuje o svim pitanjima koja nisu u nadležnosti skupštine i nadzornog odbora;

Odgovornost za vođenje društva je individualna i lična. Odgovornost može proisteći iz neizvršenja ili neurednog izvršenja dužnosti.Direktor, generalni direktor ili uprava društva je obavezan, samostalan i nezavisan organ, imenovan na određeno vrijeme od organa upravljanja koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitost. Ovaj organ je obavezan na temelju zakona, formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi, imenuje ga nadzorni odbor, imenuje se na određeno vrijeme utvrđeno zakonom ili statutom; stoji pod kontorlom nadzornog odbora; ima zakonsku dužnost da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvo i odgovara za zakonitost rada i poslovanja.

93

Zakonom ili statutom se određuje najmanji broj lica, ako je kolektivnoi organ, a to je tri lica. U pogledu mandata koiste se dva metoda: prvi, zakon, određuje dužinu mandata koji obično traje četiri godine, sa mogućnošću razrješenja prije isteka mandata i drugi, određivanje dužine mandata je prepušteno isključivo statutu društva.Funkcija imenovanjem licima može prestati istekom mandata, opozivom, naknadi prouzrokovane štete, pojedinačno ili solidarno.

193. ODBOR ZA REVIZIJU U DIONIČARSKOM DRUŠTVU

Odbor za revizuju je poseban, obavezan, stalan i kolektivan organ društva koji vrši finansijsku kontrolu rada poslovanja, a bira ga skupština. Odbor kontroliše finansijsku stranu, odnosno poslovanje društva koje nije vezano samo za akte i radnje organa upravljanja i vođenja društva.Najmanji broj članova odbora je tri, a u svakom konkretnom slučaju određuje se statutom društva. Članovi društva mogu biti samo fizička lica. Članovi odbora za revizuju ne bi mogla biti lica koja imaju status zaposlenih.Organ kontrole radi kolektivno, s tim da je naglašena uloga svakog člana, pošto član može izdvojiti mišljenje, ako se ne slaže sa stavom i mišljenjem ostalih članova. Potrebno je da tako izdvojen stav bude pismeno izražen i obrazložen.Radom odbora za reviziju rukovodi predsjednik koji se bira na način određen statutom. Nadležnost organa revizije obuhvata 2 vrste pitanja: kontrolu finansijskog poslovanja društva (uključujući pregled godišnjih i polugodišnjih obračuna sa svim njihovim elementima) i pregled poslovnih knjiga (da li su u skladu sa računovodstvenim standardima i njihovim kodeksom). Nadzorni odbor i direktor/uprava dužni su obezbijediti organu kontrole uslove rada i uvid u potrebne isprave i dokumentaciju. Dokument koji organ kontrole dostavlja skupštini i nadzornom odboru je izvještaj, sastavljen u pisanoj formi i potpisan od članova odbora.Društvo može pored organa kontrole, angažovati vanjske revizore, ako postoji potreba. Oni se anagažuju po ugovoru i svoj nalaz i mišljenje dostavljaju u formi izvještaja nadzornom odboru i skupštini.

94