ﱯ ﻨﻟﺍ ﻞﺋﺎﴰ - WordPress.com · rk hiday ìt ver ìn, Peyğmb ìrimizinr sünn ìsini yaşa-mağa köm ìk ed ìn, ... olacağıma dair sn bey ìt edim!”– dedi

مشائل النيبلإلمام احلافظ

محمد بن عيسى بن سورة الترمذيعيسىأبي

هـ)٢٧٩- ٢٠٩(

املترجم إىل اللغة األذرية

علي خان موساييف

:تعاىلاهللا قال

[È Ç Æ Å Ä Ã Â ÁÑ Ð Ï Î Í Ì Ë Ê ÉZ

Uca Allah r buyurur:“Allahın Elçisi sizlərə – Allaha və

Axirət gününə ümidini bağlayanlaravə Allahı çox zikr edənlərə

gözəl nümunədir.”

Peyğəmbərin rxislətləri

İmam hafiz Əbu İsaMuhəmməd ibn İsa ibn Sovrə ət-Tirmizi

(209-279 h)

Ərəb dilindən tərcümə edənƏlixan Musayev

Redaksiya heyəti

Ə. Z. MusayevM. N. Qarayev

T. C. AbdullayevA. X. Salehli

S. Z. SəfərbəyovR. M. Ağayev

G. İ. Musayeva

Kompüter tərtibatı

Ə. Z. MusayevM. N. Qarayev

Bu kitab Azərbaycan RespublikasıDini Qurumlarla İş üzrə Dövlət

Komitəsinin razılığı ilə çap edilmişdir.

Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

Müqəddimə

Həqiqətən şükür və tərif yalnız Allaha məxsusdur!Biz Ona həmd edirik, Onu köməyə çağırırıq, Ondan ba-ğışlanma və bizi doğru yola yönəltməyi diləyirik, nəfslə-rimizin şərindən və pis əməllərimizdən qorunmaq üçünyalnız Ona pənah aparırıq. Allah kimə hidayət verərsəonu azdıran tapılmaz, kimi azdırarsa onu doğru yola yö-nəldən tapılmaz. Mən şahidlik edirəm ki, Allahdan baş-qa ibadətə haqqı olan məbud yoxdur, Onun şəriki yox-dur və şahidlik edirəm ki, Muhəmməd Onun qulu vəelçisidir.

[456789:;<=>?Z“Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona layiq olan tərz-

də qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz haldaölün!”1

[!"#$%&'()*+,-./

0213456798:;<=>Z“Ey insanlar! Sizi tək bir candan xəlq edən, onun

özündən zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox ki-şi və qadın törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qor-xun! Adı ilə birbirinizdən cürbəcür şeylər istədiyiniz

1 “Ali-İmran” surəsi, 102.

Müqəddimə6

Allahdan və qohumluq əlaqələrini kəsməkdən çəki-nin! Həqiqətən, Allah sizə nəzarət edir”.1

[uvwxyz{|}~�¡¢

£¥¤¦§¨©ª«¬®¯Z“Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru

söz danışın ki, O, əməllərinizi islah etsin və günahla-rınızı bağışlasın. Kim Allaha və Onun Elçisinə itaətetsə, böyük bir uğur qazanar”.2

Bizi müsəlman kimi yaradan, doğru yola yönəldə-rək hidayət verən, Peyğəmbərimizin r sünnəsini yaşa-mağa kömək edən, aləmlərin Rəbbi, haqq-hesab günü-nün Hökmdarı olan Uca Allaha şükürlər və həmd-sə-nalar olsun!

Əlimizdə olan bu kitab, Peyğəmbərimizi r vəsfedən, onun gözəl əxlaqı və mənəvi dəyərləri barədə da-nışan möhtəşəm bir kitabdır. Bu, İslam aləmində tanın-mış mühəddis, imam hafiz Əbu İsa Muhəmməd ibn İsaibn Sovrə ət-Tirmizinin “Şəmailun-Nəbi” adlı kitabıdır.Ərəbcə “Şəmail”– şimal kəlməsinin cəmidir. Şimal kəl-məsinin hərfi tərcüməsi xislət, insanın təbiətinə məxsussifət və xasiyyət deməkdir. Bu kitabın ünvanında şə-mail deyildikdə isə Muhəmməd Peyğəmbərin r həmzahiri, həm də batini sifətləri – zahiri görünüşü və özü-

1 “ən-Nisa” surəsi, 1.2 “əl-Əhzab” surəsi, 70-71.

Peyğəmbərin r xislətləri 7

nəməxsus mənəvi dəyərləri nəzərdə tutulur. Bu kitab,Peyğəmbərin r vəsfi, onun səciyyəvi xislətləri, ali əxla-qı və insanlarla gözəl davranışı barədə indiyədək yazıl-mış kitabların ən dəyərlisidir. Biz bu kitabı öyrənməkləinsanların ən fəzilətlisini, Allahın ən sevimli qulunu,Onun bütün bəşəriyyətə peyğəmbər olaraq göndərdiyiadamı tanımış olacağıq. Rəsulullah r, Allahın ən se-vimli dostu, Onun sonuncu peyğəmbəri və bütün bəşə-riyyətə göndərdiyi elçisi, habelə ən abid, ən əxlaqlı, ənhəlim, Allahı ən yaxşı tanıyan və Ondan ən çox qorxanbir insan olmuşdur. Allah sübhanəhu və təalə onu əngözəl əxlaq sahibi etmişdir. Uca Allah buyurur:

[ Â ÁÑ Ð Ï Î Í Ì Ë Ê É È Ç Æ Å Ä ÃZ“Allahın rəsulu sizlərə – Allaha və Axirət gününə

ümidini bağlayanlara və Allahı çox zikr edənlərə gö-zəl nümunədir.”1

İbn Kəsir bu ayənin təfsirində demişdir: “Bu möhtə-şəm ayə, Peyğəmbərin r sözlərində, hərəkətlərində vədavranışında onun yolunu tutub getmək mövzusundaən çox etimad olunası ayədir.”

Peyğəmbərin r layiqli davamçısı olmaq üçün isə bizonun həyat tərzinə nəzər salmalı, onun necə insan oldu-ğunu oxuyub öyrənməliyik. Bu kitab da Peyğəmbəri rvəsf edən bir kitabdır. Bu kitabı və ümumiyyətlə bu

1 “əl-Əhzab” surəsi, 21.

Müqəddimə8

mövzuda yazılmış kitabları oxuyub-öyrənməyin fay-daları çoxdur. Bu faydalardan bəzisini qeyd edək:

Birincisi; bilirik ki, Peyğəmbərə r iman gətirməkvacibdir. Ona iman gətirmək üçün isə onu tanımaq gə-rəkdir. Onu tanımadan ona iman gətirmək qeyri-müm-kündür. Və nə qədər onu çox tanısaq, bir o qədər dəona olan imanımız artacaqdır;

İkincisi; məlumdur ki, Peyğəmbəri r sevmək hər birmöminə vacibdir. Özünü mömin sayan kimsə onu bü-tün insanlardan, hətta özündən də çox sevməlidir. Buxüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Canım Əlin-də olan Allaha and olsun ki, sizdən biriniz məni vali-deynindən, övladından və bütün insanlardan çox istə-məyincə, iman gətirmiş olmaz.”1 Şübhəsiz ki, Peyğəm-bəri r yaxından tanımaq hər bir möminin qəlbində onaolan məhəbbətini artırır;

Üçüncüsü; Allah onu insanlara bir nümunə etmiş vəonlara onun yolunu tutub getməyi əmr etmişdir. UcaAllah buyurur:

[xw v u t s r q pZ“Peyğəmbər sizə nə verirsə, onu götürün, nəyi də

qadağan edirsə, ondan çəkinin.”2 Allah sübhanəhu vətəalə həmçinin buyurur:

1 “Səhih əl-Buxari”, 14.2 “əl-Həşr” surəsi, 7.


[ B A @ ? > L K J IH G F E D CZ“De: “Əgər siz Allahı sevirsinizsə, mənim ardımca

gəlin ki, Allah da sizi sevsin və günahlarınızı bağışla-sın. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir.”1

Dördüncüsü; Peyğəmbəri r tanımaq, ona iman gə-tirmək üçün ən gözəl vasitələrdən və ən mühim səbəb-lərdən biridir. Tarix boyu neçə-neçə insanlar olub ki,Peyğəmbəri r tanıdıqdan sonra İslamı qəbul ediblər.Belələri, haqqında yalanlar və böhtanlar eşidib araşdır-madan uzun müddət nifrət etdiyi bir adamın əxlaqınıgördükdən sonra onu ən çox sevən, onu müdafiə etməküçün Allah yolunda ölməyə hazır olan insanlar olmuş-lar. İbn Abbas N rəvayət edir ki, Əzdu-Şənuə qəbilə-sindən olan və dəliləri ovsunla müalicə edən DimadMəkkəyə gəldi. Məkkə əhlinin səfehlərinin: “Muhəm-məd dəli olub!”– söylədiklərini eşitdi və öz-özünə de-di: “Kaş bu adamı görəydim! Bəlkə Allah ona məniməlimlə şəfa verdi!” Nəhayət, Rəsulullaha r rast gəldi vəona: “Ey Muhəmməd, mən ovsunla cin vurmuş adam-ları müalicə edirəm. Allah, həqiqətən də, mənim əlimlədilədiyinə şəfa verir. İstəyirsənsə, sənin üçün də ovsunoxuyum”– dedi. Onda Rəsulullah r belə buyurdu:

1 “Ali-İmran” surəsi, 31.

Müqəddimə10

فاليضللومنلهمضلفالاللهيهدهمنونستعينهنحمدهللهالحمدإن]

ىادهلهدهأشالأنوإالإلهاللههدحالوريكشأنلهاودمحمهدبعولهسرو،

Zبعدأما“Həqiqətən bütün həmdlər Allaha məxsusdur! Biz

Ona həmd edirik və Onu köməyə çağırırıq. Allah kiməhidayət verərsə onu azdıran tapılmaz, kimi azdırarsa,onu doğru yola yönəldən tapılmaz. Mən şahidlik edi-rəm ki, Allahdan başqa ibadətə haqqı olan məbud yox-dur, Təkdir, Onun şəriki yoxdur və şahidlik edirəm ki,Muhəmməd Onun qulu və elçisidir. Sonra isə...” OndaDimad dedi: “Bu kəlmələrini mənə təkrar söylə!” Rəsu-lullah r bu sözləri üç dəfə təkrar etdi. Axırda Dimaddedi: “Mən, kahinlərin, cadugərlərin və şairlərin sözlə-rini çox eşitmişəm. Amma sənin bu sözlərinə bənzərheç bir söz eşitməmişəm. Sənin bu sözlərin dənizin ənəngin yerinə yetişdi.1” Sonra o: “Ver əlini, müsəlmanolacağıma dair sənə beyət edim!”– dedi. Rəsulullah rondan beyət aldıqdan sonra soruşdu: “Bu beyət qöv-mün üçün də olsunmu?” Dimad: “Qövmüm üçün dəolsun!”– dedi...”2

Habelə Hudeybiyyə sülhünə nəzər salsaq görərik ki,müşriklərin, müsəlmanların yanına göndərdiyi Urva

1 Yəni, qəlbimin dərinliyinə yol tapdı (Mufhim limə Əşkələmin Təlxis Kitab Muslim).

2 “Səhih Muslim”, 2045.


adlı nümayəndələri geri qayıtdıqdan sonra Rəsululla-hın r necə insan olduğunu vəsf edib deyir: “Ay ca-maat! Allaha and olsun ki, mən bir nümayəndə kimiçox padşahların – Qeysərin, Xosrovun, Nəcaşinin vəbaşqalarının hüzurunda olmuşam, padşahların tərəf-darlarının onlara necə təzim etdiklərini də görmüşəm.Lakin Muhəmmədin səhabələrinin ona təzim etdiklərikimi heç bir padşaha təzim olunduğunu görməmişəm.Allaha and olsun ki, Peyğəmbərin ağzından çıxan tü-pürcək onlardan birinin ovucuna düşsə, bu tüpürcəyivücuduna sürtür. Onlara bir şey əmr etdikdə dərhalonu yerinə yetirirlər. Dəstəmaz aldığı suyun artığınıəldə etmək üçün öz aralarında çəkişirlər. Onun yanın-da danışarkən səslərini qaldırmır və hörmət əlamətiolaraq onun üzünə baxmırlar! Həqiqətən də, o sizə xe-yir, əmin-amanlıq və islah olunmağınızı təklif edir.Onun təklifini qəbul edin!”1

Əziz müsəlmanlar! Bir deyin görək, nə üçün insan-lar Muhəmmədi r tanıdıqdan sonra İslam dininə rəğ-bət bəsləyirlər?! Ancaq onun gözəl rəftarına, əvəzolun-maz əxlaqına görə. Bunu da ona, hər şeyə qadir olanQüdrətli Allah bəxş etmişdir. Bu xüsusda Uca Allahbelə buyurur:

1 “Səhih əl-Buxari”, 2731.

Müqəddimə12

[. - , + * ) 9 87 6 5 4 3 2 1 0 / I H G FE D C B A @? > = < ; :

JZ“Allahın mərhəməti sayəsində sən onlarla müla-

yim rəftar etdin. Əgər sən kobud və daş qəlbli olsay-dın, onlar hökmən sənin ətrafından dağılışardılar.Sən onların günahından keç, Allahdan onların bağış-lanmalarını dilə və görəcəyin işlər barədə onlarlaməsləhətləş. Qəti qərara gəldikdə isə Allaha təvəkkület! Həqiqətən, Allah təvəkkül edənləri sevir.”1

Beşincisi; budur ki, Allah sübhanəhu və təalə Qura-ni Kərimdə Rəsulullahın r böyük əxlaq sahibi olduğu-nu xəbər verir:

[n m l kZ“Həqiqətən də, sən böyük əxlaq sahibisən!”2

Aişədən O Rəsulullahın r əxlaqı barədə soruşul-duqda o demişdir: “Onun əxlaqı Quran idi.”3

Odur ki, hər kim gözəl əxlaq sahibi olmaq istəyirsə,Peyğəmbərin r həyat tərzinə nəzər salmalı, onun necəinsan olduğunu oxuyub öyrənməli və öyrəndiklərinəəməl etməlidir.

1 “Ali-İmran” surəsi, 159.2 “əl-Qələm” surəsi, 4.3 “Musnəd İmam Əhməd,” 25855.


Gəlin iki böyük alimin bu xüsusda dediklərinə nə-zər salaq:

- Sufyan ibn Uyeynə demişdir: “Rəsulullah r bəşə-riyyət üçün ən böyük meyardır. Bütün işlər onunla –onun əxlaqı, həyat tərzi və tutduğu yolla müqayisə edi-lir. Bu meyara müvafiq olan işlər haqq, ona müxalifolanlar isə batil sayılır.”1

- İbn Qeyyim öz kitabında peyğəmbərlər haqqındadanışarkən demişdir: “Onlar ən düzgün meyardırlar. Omeyar ki, deyilən sözlər, görülən işlər və hər cür əxlaq,onların dedikləri sözlərlə, etdikləri əməllərlə və əxlaq-ları ilə müqayisə edilməlidir. Onların yolunu tutub get-dikdə, doğru yolda olanlarla zəlalətə düşənləri ayırdetmək olur. Hər bir kəsin onlardan asılılığı, bədənin özruhuna, gözün öz nuruna və ruhun öz həyatına olanasılılığından daha böyükdür. Odur ki, asılılıq və ehti-yac hər nə cür olursa olsun, insanın peyğəmbərlərdənasılılığı və onlara olan ehtiyacı daha çoxdur... Və əgər in-sanın bu dünyada və axirətdəki səadəti, Peyğəmbərin ryolunu tutub getməkdən asılıdırsa, onda özünə yazığıgələn, habelə uğur qazanmaq və səadətə qovuşmaq is-təyən hər kəs, Peyğəmbərin r tutduğu yolu, yaşadığı hə-yat tərzini və digər işlərini araşdırıb öyrənməlidir ki, bu-nun sayəsində cahillərdən uzaq olsun, Peyğəmbərin r

1 “əl-Cami li Əxlaq ər-Ravi və Ədab əs-Sami”, 1/9.

Müqəddimə14

ardıcıllarının, onun tərəfdarlarının və onun firqəsinin1

cərgəsinə qoşulsun.”2

Biləsiniz, Allah kimə, Peyğəmbərin r yolunu tutubgetməyi və hər cəhətdən ona oxşamağı nəsib etmişsə,demək, o kimsəyə böyük nemət bəxş etmişdir. Odur ki,bizə, bu kitabı açıqlamağı müvəffəq edən Allahdan,Onun gözəl adları və uca sifətləri ilə diləyirəm ki, bizi,Peyğəmbərin r yolunu tutub gedənlərdən və ona sadiqqalanlardan etsin, habelə Qiyamət günü bizlərə Pey-ğəmbərlə r birlikdə onun hovuzunun başında və Allahınkölgəsi altında həşr olunmağı və nəhayət, onunla bir-likdə Cənnətdə olmağı nəsib etsin!

Əlimizdəki bu kitab söhbət açdığımız mövzuda ya-zılmış ən əzəmətli və ən faydalı kitabdır. İmam Tirmizibu kitabda mövzuya aid əsas hədisləri varid etmiş vəonları yüksək səviyyədə tərtib etmişdir. Bu kitab nəuzun yorucu, nə də ki qısa faydasızdır. Əksinə, ortahəcmli və əhatəli bir kitabdır.

İmam İbn Kəsir bu kitab barədə demişdir: “AlimlərPeyğəmbərin r xislətləri mövzusunda istər qədimdə,istərsə də indiki zamanda neçə-neçə əsərlər yazmışlar.Lakin bu xüsusda yazılmış ən əhatəli və ən faydalı ki-

1 Burada firqə deyildikdə, haqq yolda olan firqə nəzərdətutulur. Bu xüsusda “əl-Maidə” surəsinin 56-c ı ayəsində deyilir:“Kim Allahı, Onun Elçisini və iman gətirənləri özünə dost tu-tarsa, bilsin ki, qələbə çalanlar da məhz Allahın firqəsidir.”

2 “Zadul-Məad”, 1/69.


tab, İmam Əbu İsa Muhəmməd ibn İsa ibn Sovrə ət-Tir-mizinin kitabıdır. Allah ona rəhmət eləsin! O, bu möv-zuda məşhur “əş-Şəmail” kitabını yazmışdır.”1

Muhəmməd ibn Abdur-Rauf əl-Munavi Tirmizinin“Şəmail” kitabını şərh edərkən demişdir: “Rəvayətlərivə hədis elmini dərindən bilən imam Tirmizinin (Allahonun qəbrini cənnət bağçası etsin, ona ən gözəl müşknəsib etsin!) “Şəmail” kitabı, tərtibinə və əhatəliyinəgörə bu mövzuda yazılmış yeganə kitabdır. İndiyədəkheç bir kəs bunun bənzərini yazmamışdır. İmam Tirmi-zi bu kitabı heyrətamiz bir üslubla tərtib etmiş və onuən əsas rəvayətlərlə bəzəmişdir. Nəhayət, bu kitab(müsəlmanlar üçün böyük) bir nemət hesab edilmiş,üstəlik məşriqdən məğribədək hər tərəfə yayılmışdır.”2

İndiyədək neçə-neçə alimlər bu kitabın üzərində ça-lışmış, kimisi onu şərh etmiş, kimisi içindəki hədisləritəhqiq etmiş, kimisi də bu hədisləri ixtisar etmişdir.

İmam Tirmizi bu kitabı fəsillərə bölmüş və bu fəsil-lərin hər birində fəslin ünvanına aid kifayət qədər hə-dislər rəvayət etmişdir. O bu kitabı əlli altı fəsilə böl-müş və bu fəsillərdə dörd yüz on beş hədis rəvayət et-mişdir. İlk əvvəl Peyğəmbərin r xilqətinə aid – onunboyu, bədəninin rəngi, saçları və s. barədə, sonra Pey-ğəmbərə r aid əşyalar – onun qılıncı, ayaqqabısı, libası,

1 “Bidayə vən-Nihayə”, 6/13.2 “Əhadis fi Cami ət-Tirmizi”, 9/29.

Müqəddimə16

üzüyü və s. barədə, sonra onun davranışı, əxlaqı, ye-mək-içmək ədəbi, ibadəti, adları, yaşı, vəfatı və nəha-yət, onu yuxuda görmək barədə hədislər rəvayət etmiş-dir.

Ola bilsin ki, müəllifin bu fəsilləri Peyğəmbəri r yu-xuda görməklə xətm etməsinin səbəbi o hədisdir ki,Peyğəmbər r həmin hədisdə demişdir: “Hər kim məniyuxuda görsə, məni görmüş olar. Çünki şeytan mənimqiyafəmə girə bilmir.”1

İbn Həcər demişdir: “Əyyub əs-Sixtiyani rəvayət et-mişdir ki, kimsə Muhəmməd ibn Sirinə, Peyğəmbəri ryuxuda gördüyünü xəbər versəydi, İbn Sirin həminadama: “Gördüyün adamı mənə vəsf et”– deyərdi. Vəəgər adam Peyğəmbərə r xas olmayan bir xüsusiyyətiqeyd edərdisə, ona: “Sən Peyğəmbəri r görməmisən”–deyərdi.”2 Neçə-neçə insanlar olub ki, yuxuda şeytanıgörüb və ona elə gəlib ki, Peyğəmbəri r görüb. Və nəqədər insanlar olub ki, bu səbəbdən zəlalətə düşüb. Ki-misi özünə vergi verildiyini, kimisi Peyğəmbərin r onayuxuda şəriət qayda-qanunu öyrətdiyini və başqa bukimi xurafatları iddia etməklə neçələri yolunu azmış vəPeyğəmbərə r iftiralar yaxmışdır.

Allahdan istəyirəm ki, bizlərə, Peyğəmbəri r doğru-düzgün tanımağı, onun yolunu tutub getməyi, onu ha-

1 “Səhih əl-Buxari”, 110.2 İsnadı səhihdir. Bax: “Fəth əl-Bari”, 12/384.


mıdan çox sevməyi, onunla birlikdə həşr olunmağı vəCənnətdə onun yanında olmağı nəsib etsin! Bunun üçünonu səmimi-qəlbdən sevmək gərəkdir. Bu xüsusda İbnQeyyim gözəl sözlər söyləmişdir: “İnsan sevdiyi kim-səni nə qədər çox yada salarsa, xatirələrində onu nə qə-dər çox canlandırarsa, onu sevməyə təhrik edən yaxşıəməllərini və göstərdiyi qayğını nə qədər çox xatırla-yarsa, ona olan sevgisi qat-qat artar, onun üçün bir azda çox darıxar və tam qəlbi ilə ona bağlanar. Onu yadetməkdən vaz keçəcəyi və yaxşı işlərini yada salmaya-cağı təqdirdə isə, qəlbində ona olan sevgisi azalar. Vəheç bir kimsə üçün məhbubunu görməkdən daha əzizvə onun yaxşılıqlarını yada salmaqdan daha sevimli birşey yoxdur. Bütün bunlar onun qəlbində artdığı zamandili ilə məhbubunu mədh edib tərifləyər və onun yaxşıəməllərini yad edər. Beləliklə də, bu, qəlbində olan mə-həbbətin ya artmasına, ya da azalmasına səbəb olar.”1

Ənəs t rəvayət edir ki, bir nəfər Peyğəmbərdən rsoruşdu ki: “Qiyamət nə zaman qopacaq?” Peyğəm-bər r dedi: “Sən Qiyamətə nə hazırlamısan?” Adamdedi: “Heç bir şey hazırlamamışam. Mən sadəcə Allahıvə Onun rəsulunu sevirəm.” Peyğəmbər r buyurdu:“Sən sevdiyin kəslə bir yerdə olacaqsan!” Ənəs dedi:“Biz Peyğəmbərin r: “Sən sevdiyin kəslə bir yerdə ola-

1 “Cəla əl-Əfham fi Fədlis-Səlati alə Muhəmmədin Xeyril-Ənam”, 1/447.

Müqəddimə18

caqsan!” sözünə sevindiyimiz qədər heç bir şeyə sevin-məmişdik.”1

Səhabələrdən biri Peyğəmbərin r yanına gəlib de-yir: “Ya Rəsulullah! Mən səni özümdən də, ailəmdəndə, övladımdan da, var-dövlətimdən də çox sevirəm.Mən evdə olanda səni xatırlayır və səni görənə qədərrahatlıq tapa bilmirəm. Lakin hər ikimizin öləcəyini xa-tırlayanda, düşünürəm ki, sən Cənnətə girəcəksən vəpeyğəmbərlərə xas olan ən yüksək mərtəbədə olacaq-san. Mən isə Allah bilir hara düşəcəyəm, qorxuram birdaha səni görməyim.” Onda Uca Allah bu ayəni naziletdi:

[ O N M L K J I T S R Q P

[ Z Y XW VUZ“Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, Allahın

özlərinə nemət bəxş etdiyi peyğəmbərlərlə, sidq ürək-dən inananlarla, şəhidlərlə və əməlisalehlərlə birlik-də olacaq. Onlar necə də gözəl dostlardır.”2

Hər kəs Peyğəmbəri r sevdiyini iddia edə bilər,lakin hər kəsə onu həqiqi mənada sevmək və onunlabirlikdə Cənnətdə olmaq nəsib ediləcəkmi?! Peyğəm-

1 “Səhih əl-Buxari”, 3688.2 “Şuəbul-İman”, 1317.


bərə r olan sevginin həqiqi olduğunu sübuta yetirməküçün isə, bu nəsihətlərə əməl etmək gərəkdir:

- Peyğəmbərin r yolunu tutub getmək;- onun verdiyi hökmləri tərəddüdsüz qəbul etmək;- onu tez-tez yad etmək, adı çəkiləndə salavat gətir-

mək;- onun gətirdiyi dini hər tərəfə yaymaq;- onunla görüşməyi arzulamaq;- onun sevdiyi kimsələri sevmək;- onun nifrət etdiyi kimsələrə nifrət etmək.Sonda sizə bir müjdə vermək istəyirəm. Əbu Hurey-

rə t rəvayət edir ki, Rəsulullah r belə buyurmuşdur:“Ümmətim içində məni ən çox sevən kimsələr o kəslər-dir ki, onlar məndən sonra yaşayacaq və hər biri ailə-sinin və mal-dövlətinin müqabilində məni görmək müm-kün olsa, məni görməyi mənimlə bir yerdə olmağı təmən-na edəcək.”1

Digər bir hədisdə Əbu Hureyrə t rəvayət etmişdirki, bir dəfə Peyğəmbər r qəbiristanlığa gəlib dedi: “Sa-lam olsun sizlərə, ey bu diyarın mömin sakinləri! Allahistəsə biz də sizə qovuşacağıq. Qardaşlarımızı görmə-yimizə ümid edirəm!” Səhabələr soruşdular: “Biz səninqardaşların deyilikmi, ya Rəsulullah?” Peyğəmbər rbuyurdu: “Siz mənim səhabələrimsiniz. Qardaşlarımız


Müqəddimə20

isə hələ dünyaya gəlməmiş kimsələrdir.”1 Səhabələr so-ruşdular: “Hələ dünyaya gəlməmiş kimsələrin səninümmətindən olduğunu necə tanıyacaqsan, ya Rəsulul-lah?” Peyğəmbər r buyurdu: “Bir deyin görək, əgər biradamın, alnında və ayaqlarında ağ ləkə olan atları olsavə bu atlar, rənginə başqa rəng qarışmamış qapqara at-ların arasında olarsa, o adam öz atını tanımazmı?” Sə-habələr: “Bəli, tanıyar, ya Rəsulullah!”– deyə cavab ver-dilər. Peyğəmbər r buyurdu: “Heç şübhəsiz ki, onlarda Qiyamət günü dəstəmaz almaqdan dolayı üzləri par-laq, əlləri və ayaqları nurlu halda məhşərə gələcəklər.Hamıdan əvvəl hovuzun başına gələn kimsə mən ola-cağam. Biləsiniz, itmiş dəvə qovulduğu kimi bir çoxinsanlar da mənim hovuzumun yanından qovulacaqlar.Mən: “Haydı, bura gəlin!”– deyə onları səsləyəcəyəm.Cavabında mənə: “Onlar səndən sonra dində dəyişiklik-lər etmişlər”– deyiləcək. Onda mən deyəcəyəm: “Allahonları məndən uzaq eləsin, uzaq!”2

Hədisdən açıq-aydın görünür ki, onu sevənlərdənvə onunla bir yerdə olanlardan olmaq üçün namaz qıl-maq gərəkdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Rəbiəibn Kəb əl-Əsləmi t rəvayət edir ki, bir gecə mən Pey-ğəmbərlə r bir yerdə qaldım. Həmin vaxt mən ona

1 Digər rəvayətdə Peyğəmbər r demişdir: “Qardaşlarım isə,məni görməyib mənə iman gətirən kimsələrdir” (“Silsilətul-Əha-disis-Səhihə”, 2888-ci hədis).



dəstəmaz almaq üçün su və digər ehtiyacı olan şeylərigətirdim. Onda o mənə: “İstə!”– deyə buyurdu. Dedim:“Cənnətdə sənin yanında olmaq istəyirəm.” Dedi:“Yoxsa başqa bir şey istəyirsən?” Dedim: “İstədiyim eləbudur, ya Rəsulullah!” Buyurdu ki: “Elə isə çoxlu səcdəetməklə (yəni, namaz qılmaqla) öz muradına çatmağınakömək ol!”1

Bəs namaz qılmayanların axırı nə olacaq?! Uca Allahbu xüsusda belə buyurur: “Möminlər Cənnət bağların-da bir-birlərindən günahkarlar barədə soruşacaqlar.Sizi Səqərə salan nədir? Günahkarlar deyəcəklər: “Biznamaz qılanlardan deyildik. Kasıbı da yedirtməzdik.Batil sözlər danışanlarla birlikdə biz də danışardıqvə ölüm yəqinliyi bizə gələnə qədər Haqq-hesab gü-nünü yalan hesab edərdik.”2

Əziz müsəlmanlar! Bu kitabı tərcümə etməkdə məq-sədim, hamıdan çox sevdiyimiz Peyğəmbərimizi r buxalqa tanıtmaq və onun kamil əxlaq sahibi olduğunubir daha sübuta yetirməkdir. Siz də bu kitabı oxuyubbaşa düşdükdən sonra, öyrəndiklərinizi insanlara təb-liğ edin ki, Peyğəmbərin r dediyi: “Kim xeyirxah bir işgörməyə yol göstərərsə, ona həmin əməli edənin sava-bının misli qədər savab yazılar!”3 kimsələrdən olasınız.

1 “Sunən ət-Tirmizi”, 2884; “Ədəbul-Mufrəd”, 242.2 “əl-Muddəssir”, 40-47.3 “Səhih Muslim”, 1094.

Müqəddimə22

İmam Əbu İsa ət-Tirmizinin tərtib etdiyi bu möhtə-şəm kitab yalnız hədis mətnlərindən ibarətdir. Bu hə-disləri başa düşmək üçün onların şərhinə ehtiyac du-yulduğundan onları şərh etmək qərarına gəldim və buişdə, hədisləri şərh edən bir çox kitablara – ələlxüsusda “Şərh ən-Nəvəvi”, “Umdətul-Qari Şərh Səhih əl-Buxari”, “Fəthul-Bari bi Şərh Səhih əl-Buxari”, “Toh-vətul-Əhvəzi bi Şərhi Camiut-Tirmizi”, “Zadul-Məad fiHədyi Xeyril-İbad”, “Camul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail”,“Şərh Riyadus-Salihin” adlı kitablara, habelə Abdur-Rəzzaq əl-Bədrin bu xüsusda oxuduğu mühazirələrəmüraciət etdim, sonra da bu kitaba etdiyimi əlavələriaşağıdakı üslubda tərtib etdim:

– Haşiyələrdə İmam Əbu İsa ət-Tirmizinin bu ki-tabda nəql etdiyi hədislərin hər birinin hansı hədis ki-tablarında – xüsusəndə məşhur “yeddi kitab”ın1 hansıbirində varid olduğunu qeyd etmişəm. Habelə İmamBuxari və Muslimin “Səhih”lərindən başqa, digər hədiskitablarında varid olmuş bu hədislərin hökmünü, yənionların “səhih”, yaxud “həsən” və ya “zəif” olduğunuda qeyd etmişəm və həmin qeydləri “bu əsrin mühəd-disi” sayılan şeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Albaninin

1 Burada “yeddi kitab” deyildikdə, Buxari və Muslimin“Səhih”ləri, Əbu Davudun, Tirmizinin, Nəsainin və İbn Macənin“Sunən” əsərləri və nəhayət, İmam Əmədin “Musnəd” əsərinəzərdə tutulur.


hədis kitablarından əldə etmişəm. Üstəlik bu kitabdavarid olmuş, lakin isnadı zəif olan hədislərin bir çoxu-nun mətninin səhih olduğunu digər səhih hədislərləisbat etmişəm. Və bir də hansı hədisdə İmam Tirmizi:“Bu, uzun bir hədisin bir hissəsidir”– deyib, lakin hə-min hədisi tam şəkildə varid etməyib, fayda üçün haşi-yədə həmin hədisin mətnini tam olaraq nəql etmişəm.

– həmçinin, bu kitabdakı hədisləri rəvayət etmiş sə-habələr barədə qısa da olsa, məlumat vermişəm və on-ların fəzilətinə dair bir çox hədislər nəql etmişəm ki, in-sanlar onların nə cür şəxsiyyətlər olduqlarını tanısınlar.

– haşiyələrdə hədislərin mənbəsini qeyd edərkən“bu hədisi Buxari və ya Muslim rəvayət etmişdir” de-dikdə, onların məşhur “Səhih”ləri, “bu hədisi Əbu Da-vud, yaxud Nəsai, yaxud Tirmizi, yaxud İbn Macə rə-vayət etmişdir” dedikdə, onların məşhur “Sunən” əsər-ləri və nəhayət, “bu hədisi Əhməd rəvayət etmişdir”dedikdə, İmam Əhməd ibn Hənbəlin məşhur “Mus-nəd” əsərini qəsd etmişəm.

– bu kitaba şərhdən əlavə, İmam Tirmizinin tərcü-meyi-halını, habelə bəzi hədis terminlərinin izahlı lüğə-tini və bir də kitabda keçən hədislərdəki xislətlərin xü-lasəsini “Peyğəmbərin r vəsfi” adlı ünvanla əlavə et-mişəm. Ayrı-ayrı hədsilərdə varid olmuş bu vəsfləri biryerə cəm edib onların xülasəsini qeyd etməkdə məqsə-dim, oxucunun işini asanlaşdırmaqdır. Üstəlik kitabı

Müqəddimə24

dualarla xətm etmişəm ki, duaları qəbul edən Allah bukitabı uğurlu və bərəkətli etsin.

Əzəmətli Ərşin Rəbbi olan Qüdrətli Allahdan, Onungözəl adları və uca sifətləri ilə diləyirəm ki, bizləriÖzünün sevdiyi və razı qaldığı saleh əməlləri yerinəyetirməyə və haqqı deməyə müvəffəq etsin!

Ə . Musayev01.08.2012


İmam Tirmizinin tərcümeyi-halı

@ Adı və kunyəsi1:

İmam, Hafiz Əbu İsa Muhəmməd ibn İsa ibn Musaibn Sovrə ibn Musa ibn Dəhhak əs-Suləmi ət-Tirmizi əl-Buği.2

@ Mənsubiyyəti:

İmam Muhəmməd ibn İsa məşhur Tirmizin Buğkəndindəndir. Bu kənd, Tirmizin altı fərsəxliyində3 yer-ləşir.4

@ Elm öyrənmək üçün getdiyi məmləkətlər:

İmam Əbu İsa ət-Tirmizi biliyini artırmaq və hədistoplamaq məqsədilə Xorasana, İraqa, Hicaza və digərməmləkətlərə səyahət etmiş, Əbu Abdullah Muhəm-məd ibn İsmail əl-Buxari, Yəhya ibn Yəhya, İshaq ibn

1 Kunyə: ismin əvvəlinə “əbu (ata)”, yaxud “ummu (ana)”,yaxud “ibn (oğul)”, yaxud da “bint (qız)” sözlərindən biriniqoşmaqla əmələ gələn ayamadır.

2 “Siyər Əlam ən-Nubələ”, 132-ci tərcümeyi-hal; “Vəfəyatul-Əyan”, 633-cü tərcümeyi-hal; “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tər-cümeyi-hal; “Vafi vəl-Vəfəyat” 2/54-58.

3 Bir fərsəx 5760 metrə bərabərdir.4 “Vəfəyatul-Əyan”, 633-cü tərcümeyi-hal.

İmam Tirmizinin tərcümeyi halı26

Rahuyə, Quteybə ibn Səid, Məhmud ibn Ğeylan, İsmailibn Musa əl-Fəzari və digər alimlərdən elm almışdır.1

@ Ustadları:

Tirmizinin elm öyrəndiyi alimlərin sayı yüzdən çox-dur. Onlardan ən tanınmışları isə bunlardır:

Muhəmmməd ibn İsmail əl-Buxari;Quteybə ibn Səid;İshaq ibn Rahuyə;İbrahim ibn Abdullah əl-Hərəvi;Muhəmməd ibn Amr əl-Bəlxi;Məhmud ibn Ğeylan;İsmail ibn Musa əl-Fəzari;Əhməd ibn Məni;Əbu Musab əz-Zuhri;Bişr ibn Muaz əl-Əqədi;Abdullah ibn Muaviyə əl-Cuməhi;Əbu Kureyb;Ali ibn Hucr;İmran ibn Musa əl-Qəzzaz;Muhəmməd ibn Əban əl-Mustəmli;Muhəmməd ibn Humeyd ər-Razi;Muhəmməd ibn Rafi;

1 “Siyər Əlam ən-Nubələ”, 132-ci tərcümeyi-hal; “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcümeyi-hal.


Muhəmməd ibn Yəhya əl-Ədəni;Nəsr ibn Əli;Hənnad ibn Səri;Yəhya ibn Həbib ibn Ərəbi;Yusuf ibn Həmmad əl-Məni;İshaq ibn Musa əl-Həzmi;Suveyd ibn Nəsr əl-Mərvəzi.1

@ Tələbələri:

Muslimdən hədis öyrənmiş və bu hədisləri rəvayətetmiş bir çox ravilər vardır ki, onlardan ən tanınmışlarıbunlardır:

Əbu Bəkr Əhməd ibn İsmail əs-Səmərqəndi;Əhməd ibn Abdullah ibn Davud əl-Mərvəzi;Əhməd ibn Yusuf ən-Nəsəfi;Əbu Cəfər Muhəmməd ibn Sufyan;Həmmad ibn Şakir əl-Vərraq;Rəbi ibn Heyyan əl-Bahili;Fədl ibn Əmmar əs-Sərram;Muhəmməd ibn Əhməd ibn Məhbub;2

Əbu Cəfər Muhəmməd ibn Əhməd ən-Nəsəfi;Əli ibn Ömər ibn Kulsum əs-Səmərqəndi;Muhəmməd ibn Məkki ibn Nuh ən-Nəsəfi;

1 “Siyər Əlam ən-Nubələ”, 132-ci tərcümeyi-hal.2 Muhəmməd ibn Əhməd, Tirmizinin “Sunən” əsərini rəvayət

etmiş ravidir (Bidayə vən-Nihayə).


Heysəm ibn Kuleyb əş-Şaşi;1

Nəsr ibn Muhəmməd ibn Səbrə.2

@ İmam Tirmizinin alimlər arasında məqamı vəalimlərin onu tərif etməsi:

Alimlər Əbu İsa ət-Tirmizinin hörmətli şəxsiyyət vəmöhtərəm imam, habelə hədis elmində yüksək bacarıqvə ali məqam sahibi olmasında ittifaq etmişlər. Gəlinonların Əbu İsa ət-Tirmizi haqqında dediklərinə nəzərsalaq:

Əbu Səd Muhəmməd əl-İdrisi demişdir: “Tirmizihədis elmində nümunə olan imamlardan olmuşdur. O,hafizlikdə məsəl çəkilən bir adam idi.”3

Xəlili demişdir: “Tirmizi hamının inandığı, ən eti-barlı mühəddislərdəndir.”4

İbn Əsir demişdir: “Əbu İsa Muhəmməd ibn İsa ibnSovrə ibn Musa məşhur hafizlərdən, hədis elmində eti-mad edilən imamlardan və rəbbani alimlərdəndir. ”5

1 Heysəm ibn Kuleyb əş-Şaşi, Tirmizinin “Şəmail” əsərinirəvayət etmiş ravidir (Bidayə vən-Nihayə).

2 “Siyər Əlam ən-Nubələ”, 132-ci tərcümeyi-hal; “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcümeyi-hal.

3 Əvvəlki mənbələr.4 “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcümeyi-hal.5 “Camiul-Usul”, 1/193.


İbn Həcər demişdir: “Əbu İsa bir çox məmləkətlərdəolmuş, xorasanlılardan, iraqlılardan və hicazlılardanhədislər eşitmişdir.”1

@ Vəfatı:

İmam Əbu İsa ət-Tirmizi hicrətin 279-cu ilində rəcəbayının 13-ü Tirmizdə vəfat etmişdir.2

@ Bəzi İslam alimlərinin Tirmizinin “Şəmailun-Nəbi” əsəri barəsində dedikləri təriflər:

İmam İbn Kəsir bu kitab barədə demişdir: “AlimlərPeyğəmbərin r xislətləri mövzusunda istər qədimdə,istərsə də indiki zamanda neçə-neçə əsərlər yazmışlar.Lakin bu xüsusda yazılmış ən əhatəli və ən faydalıkitab, İmam Əbu İsa Muhəmməd ibn İsa ibn Sovrə ət-Tirmizinin kitabıdır. Allah ona rəhmət eləsin! O, bumövzuda məşhur “Şəmail” kitabını yazmışdır.”3

Muhəmməd ibn Abdur-Rauf əl-Munavi isə Tirmizi-nin “Şəmail” kitabını şərh edərkən belə demişdir: “Rə-vayətləri və hədis elmini dərindən bilən imam Tirmizi-

1 “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcümeyi-hal.2 “Siyər Əlam ən-Nubələ”, 132-ci tərcümeyi-hal; “Vəfəyatul-

Əyan”, 633-cü tərcümeyi-hal; “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcü-meyi-hal; “Təhzib əl-Kəmal”, 5531-ci tərcümeyi-hal; “Mizan əl-İtidal”, 8035-ci tərcümeyi-hal; “Bidayə vən-Nihayə”; “Vafi vəl-Vəfəyat” 2/54-58.

3 “Bidayə vən-Nihayə”, 6/13.


nin (Allah onun qəbrini cənnət bağçası etsin, ona ən gö-zəl müşk nəsib etsin!) “Şəmail” kitabı, tərtibinə və əha-təliyinə görə bu mövzuda yazılmış yeganə kitabdır. İn-diyədək heç kəs bunun bənzərini yazmamışdır. İmamTirmizi bu kitabı heyrətamiz bir üslubla tərtib etmiş vəonu ən əsas rəvayətlərlə bəzəmişdir. Nəhayət, bu kitab(müsəlmanlar üçün böyük) bir nemət hesab edilmiş,üstəlik məşriqdən məğribədək hər tərəfə yayılmışdır.”1

@ Tirmizinin yazdığı əsərlər:

Tirmizinin hədislər xüsusunda təlif etdiyi əsərlərinən məşhuru, ən əsaslısı və ən dəyərlisi heç şübhəsiz,“Sunən” adlı hədislər məcmuəsidir ki, imam Buxari vəMuslimin “Səhih” əsərlərindən sonra istinad edilən hə-dis kitablarından sayılır. Qeyd edək ki, imam Tirmizibundan başqa neçə-neçə başqa kitablar da yazmışdır.Həmin kitablardan bəziləri bunlardır: “Şəmail”, “İləl”,“Əsma vəl-Kunə”, “Əsmaus-Səhabə”, “Zuhd” və s.2

@ Tirmizinin “Şəmail” əsərinə yazılan şərh:

“Camul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail”, Nuruddin Əbul-Həsən Əli ibn Sultan Muhəmməd əl-Hərəvi əl-Qari,1014 h.

1 “Əhadis fi Cami ət-Tirmizi”, 9/29.2 “Təhzib ət-Təhzib”, 638-ci tərcümeyi-hal; “Bidayə vən-Ni-

hayə”.


@ Tirmizinin “Şəmail” əsərinin ixtisar edilmiş va-riantı:

“Muxtəsər əş-Şəmail əl-Muhəmmədiyyə”; təhqiq vəixtisar: Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani, Məktəbətul-İslamiyyə.

@ Ən mötəbər hədislər:

Alimlərin yekdil qərarına görə ən mötəbər hədislər,mutəvatir1 isnadla rəvayət edilmiş hədislərdir. Bundansonra isə hədislər mötəbərlik etibarı baxımından aşağı-dakı dərəcələrə bölünürlər:

– Buxari və Muslimin, üzərində ittifaq etdiyi hədis-lər;

– Yalnız Buxarinin rəvayət etdiyi hədislər;– Yalnız Muslimin rəvayət etdiyi hədislər;– Buxari və Muslimin “Səhih” əsərlərində olmayan,

lakin onların şərtlərinə uyğun gələn hədislər;

1 Bu, yalan danışacaqları təsəvvür olunmayan, isnadın əv-vəlindən axırınadək bir toplumun digərindən rəvayət etdiyi hə-disdir.

Mutəvatir hədisin şərtləri aşağıdakılardır:– isnadındakı ravilərin sayının kifayət qədər çox olması;– ravilərin yalan üzərində ittifaq etməsinin qeyri-mümkünlüyü;– isnadın hər təbəqəsində olan ravilərin sayının kifayət qədər çoxolması;– isnadın Peyğəmbərə r qədər yüksəlməsi (“İhtimam əl-Mu-həddisin”, 1/141-142).


– Yalnız Buxarinin şərtlərinə uyğun gələn hədislər;– Yalnız Muslimin şərtlərinə uyğun gələn hədislər;– Buxari və Muslimin rəvayət etmədiyi, habelə on-

ların şərtlərinə uyğun gəlməyən, digər mühəddislərinrəvayət etdiyi səhih hədislər.1

1 “Muqəddimətu İbn əs-Səlah”, səh. 11-12.


$ # " !Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə!

قال احلافظ أبو عيسى حممد بن عيسى بن سورة الترمذي:

rصفة النبيابب-١

Hafiz Əbu İsa Muhəmməd ibn İsa ibn Sovrə ət-Tirmizi demişdir:

1–ci fəsil. Peyğəmbərin r vəsfi

١ -رباأخوناءأبجةربيقتنب،يدعسنعكالنمس،بأننةعبيعنرب

اهللارسولكان((: يقولسمعه،أنهمالك،بنأنسعنالرحمن،عبدأبي

rسبالطويلليائالن،البري،والبالقصضويق،باألبهالاألمم،والباآلدو

دعبالج،الالقططو،طببالسثهعبالىاللهعلىتأسعرنيعبة،أرنسفأقام

ستنيرأسعلىتعالىاللهاهوتوفسنني،عشروبالمدينةسنني،عشربمكة

.))بيضاءشعرةعشرونولحيتهرأسهفيوليسسنة،

(1) ........ Ənəs ibn Malik1 t demişdir: “Peyğəmbər rnə çox hündürboy,1 nə də bəstəboy idi, nə dümağ dəri-

1 Əbu Həmzə Ənəs ibn Malik ibn ən-Nədr əl-Ənsari əl-Xəzrəciən-Nəccari əl-Mədəni t Peyğəmbərin r həm xidmətçisi, həm qa-dın tərəfdən onun qohumu, həm də ən çox hədis rəvayət edən sə-

Peyğəmbərin r vəsfi34

li,2 nə də qarayanız idi, saçları da nə tamamilə qıvrım,nə də dümdüz idi. Onun qırx yaşı tamam olduqdaAllah onu peyğəmbər göndərdi. (Bundan sonra) o, on ilMəkkədə, on il də Mədinədə yaşadı. Uca Allah Pey-ğəmbərin r, altmış yaşında ikən3 ruhunu aldıqda, onunsaç-saqqalında heç iyirmi ədəd ağ tük yox idi.4”5

habələrindəndir. Dəfələrlə Peyğəmbərlə r birlikdə döyüşlərdə işti-rak etmiş və xüsusən də ağac altında ona beyət gətirənlərdən olmuş-dur. Hicrətdən on il əvvəl dünyaya gəlmiş, uşaq ikən İslamı qəbuletmiş və düz on il Peyğəmbərə r xidmət etmişdir. Nəhayət, hic-rətin 93-cü ilində yüz üç yaşında vəfat etmişdir. Peyğəmbərdən riki min iki yüz səksən altı hədis rəvayət etmişdir. Buxari və Mus-lim – birlikdə ondan yüz səksən hədis, ayrı-ayrılıqda Buxari sək-sən, Muslim isə doxsan hədis rəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nu-bələ, 62-ci tərcümeyi-hal).

1 Burada “çox” deməsi onu göstərir ki, Peyğəmbər r lap hün-dür olmasa da, azacıq hündür idi. Bu da digər rəvayətdə öz təs-diqini tapmışdır.

2 Peyğəmbərin r rəngi ağ idi, lakin qırmızıya çalırdı.3 Səhih rəvayətlərdə Peyğəmbərin r on üç il Məkkədə qaldığı

və altmış üç yaşında vəfat etdiyi bildirilir (378-ci hədisə bax.) Olabilsin ki, burada ravi onluqları yuvarlaqlaşdırmaq məqsədilə belərəvayət etmişdir.

4 Cərir ibn Osman t rəvayət etmişdir ki, o, Peyğəmbərin rsəhabəsi Abdullah ibn Busrdan soruşdu: “Bir de görək, sən Pey-ğəmbəri r qocalığında görmüsənmi?” Dedi: “Onun alt dodaq şı-rımında bir neçə ağ tük var idi” (Səhih əl-Buxari, 3546); Rəvayətedilir ki, bir dəfə Ənəsdən t soruşdular: “Peyğəmbər r saçlarınıboyayardımı?” O dedi: “Xeyr, onun hər iki gicgahında cəmi birneçə ağ tük var idi” (Səhih əl-Buxari, 3550).

5 Bu hədisi Buxari (3547) və Muslim (2347) rəvayət etmişdir.


الثقفي،الوهابعبدحدثناقال البصري،مسعدةبنحميدحدثنا- ٢

نع،ديمحنسعنأنب،كالولكان((: قالمساهللارr،ةعبروسلي

سبطوالبجعد،ليسشعرهوكانالجسم،حسنالقصري،بوالبالطويل

رمن،أسىإذااللوشكفأمتي((.

(2) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rortaboy – nə hündürboy, nə də bəstəboy, gözəl vücuduolan bir zat idi. Saçları nə tam qıvrım, nə də dümdüzidi. Rəngi əsmər1 idi. Yeridikdə də ləngərlənirdi.2”3

قال جعفر،بنمحمدحدثناقال ،العبدبشاربنمحمدحدثنا- ٣

كان((: يقولعازب،بنالبراءسمعت: قالإسحاقأبيعنشعبة،حدثنا

إلىالجمةعظيمالمنكبين،بينمابعيدمربوعا،رجال،rاهللارسول

ةمحش،هيأذنهليلةعاءحرماحمتأيئاريقطشنسأحهنم((.

1 Burada “əsmər” deyildikdə lüğətlərdə keçən qarabuğdayı,qarayanız mənaları nəzərdə tutulmur. Belə ki, başqa bir rəva-yətdə onun dərisinin qızıla çaldığı xəbər verilir.

2 Burada “ləngərlənmək” deyildikdə, irəliyə meyil edərək,həm də ayaqları zərblə yerə vurararaq yerimək nəzərdə tutulur.

3 Hədisi Tirmizi “Sunən” əsərində (1858) rəvayət etmiş vəaxırında “həsən səhih qəribdir”– demişdir. Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“səhih” olduğunu demişdir.


(3) ........ Bəra ibn Azib1 t demişdir: “Peyğəmbər rortaboy, enlikürək bir adam idi. Onun saçları qulağınınmərcəyinə 2 çatırdı. Mən onu qırmızı libasda 3 gördüm.Doğrusu, mən heç vaxt ondan yaraşıqlı insan görməmi-şəm.”4

سفيانحدثنال قاوكيع،حدثناقال غيالن،بنمحمودحدثنا- ٤

ذيمنرأيتما((: قالعازب،بنالبراءعنإسحاق،أبيعن،الثوري

ةميلفلةاءحرمحنسأحنولمساهللارr،لهرعشربضي،هيبكنميدعب

)).بالطويلوالبالقصري،يكنلمالمنكبين،بينما

1 Əbu Umarə Bəra ibn Azib ibn Haris əl-Ənsari əl-Harisi əl-Mədəni t Peyğəmbərin r məşhur səhabələrindəndir. Peyğəm-bərlə r birlikdə bir çox döyüşlərdə iştirak etmişdir. Hicrətin 72-ciilində səksən neçəsə yaşında vəfat etmişdir. Peyğəmbərdən r üçyüz beş hədis rəvayət etmişdir. Buxari və Muslim – birlikdə on-dan iyirmi iki hədis, ayrı-ayrılıqda Buxari on beş, Muslim isə altıhədis rəvayət etmişdir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 39-cu tərcümeyi-hal).

2 Mərcək – qulağın aşağı ətli hissəsidir.3 Bəzi alimlər, ümumiyyətlə, qırmızı libas geyməyin qadağan

edildiyini, bəziləri xalis qırmızı rəngdə olan libası geyməyinqadağan, üzərində ayrı rəngdə xətlər və s. olan libası geyməyinisə icazəli olduğunu, bəziləri də bu rəvayətə və bu mənada olanhədislərə əsaslanaraq istənilən qırmızı libasın geyinilməsinin caizolduğunu bildirmişlər.

4 Bu hədisi Buxari (3551), Muslim (2337), Əbu Davud (4072),Nəsai (9328), Tirmizi (3639) və İbn Macə (3599) rəvayət etmişdir.


(4) ........ Bəra ibn Azib t demişdir: “Mən saçları uzun,əynində də qırmızı libası olan Rəsulullahdan r daha ya-raşıqlısını görmədim. Onun saçları çiyinlərinə çatırdı.O, enlikürək, həmçinin nə bəstəboy, nə də hündürboybir adam idi.”1

حدثناقال نعيم،أبوحدثناقال إسماعيل،بنمحمدحدثنا- ٥،يودعسالمنانعثمنعمبلسنمب،زمرهنععافننربيبنجم،بطعمنع

يلنعأبيبقالب،طال :))كنلميبيالنr،البالطويلري،وبالقصثنشمشىإذاالمسربة،طويلالكراديس،ضخمالرأس،ضخموالقدمين،الكفين

.))مثلهبعدهوال،قبلهأرلمصبب،منينحطكأنماتكفؤا،تكفأ(5) ........ Əli ibn Əbu Talib2 t demişdir: “Peyğəmbər r

nə (çox) hündürboy, nə də bəstəboy (yəni ortaboy), əllə-

1 Bu hədisi Muslim (2337), Əbu Davud (4183), Nəsai (5250) vəTirmizi (3995) rəvayət etmişdir.

2 Əbu Turab, yaxud Əbu Sibteyn, yaxud da Əbul-Həsən, Əliibn Əbu Talib ibn Abdul-Müttəlib t fil ilindən otuz il sonra –yəni, Muhəmmədə r peyğəmbərlik verilməmişdən on il əvvəldünyaya gəlmiş, İslam dinini ilk əvvəl qəbul etmiş səhabələr-dəndir. O, Peyğəmbərin r həm əmisi oğlu, həm kürəkəni, həm dəən əziz və reyhan qoxulu nəvələri – Həsən və Hüseynin Natalarıdır. Əli ibn Əbu Talib t, Təbuk döyüşü istisna olmaqla,Peyğəmbərlə r birlikdə bütün döyüşlərdə iştirak etmiş vəələlxüsus da ağac altında ona beyət gətirənlərdən olmuşdur. Tə-buk döyüşündə isə Peyğəmbər r onu öz yerinə – Mədinəyə xəlifətəyin etmişdir. Səd ibn Əbu Vəqqas t rəvayət edir ki, Peyğəmbər rTəbuka yola düşərkən Əlini öz yerinə başçı təyin etdi. Onda Əlidedi: “Doğrudanmı sən məni uşaqların və qadınların yanındaqoyub getmək istəyirsən?!” Peyğəmbər r buyurdu: “İstəmirsən


ri və ayaqları sərt,1 başı iri, məfsəlləri1 böyük və sinəsi-nin tükü uzunsov2 olan bir adam idi. Yeridikdə sanki

ki, Harun Musaya yaxın olduğu kimi, sən də mənə yaxın olasan?!Fəqət məndən sonra peyğəmbər gəlməyəcək” (Səhih əl-Buxari,4416). Əli ibn Əbu Talib t sağlığında ikən Cənnətlə müjdələnmişon nəfərdən biri, habelə Cənnətin səbirsizliklə gözlədiyi üçnəfərdən biridir. Əli ibn Əbu Talib t Rəsulullahın r dördüncüxəlifəsi olmuşdur. Hicrətin 35-ci ilində, zilhiccə ayının 18-i, cüməgünü xilafətə gəlmiş, 4 il 9 ay möminlərə layiqincə əmirlik etmişvə nəhayət, hicrətin 40-cı ilində, ramazan ayının 17-si, cüməgünü, Kufə şəhərində Abdur-Rəhman ibn Mülcim əl-Muraditərəfindən vurulmuş və üç gündən sonra altmış üç yaşında şəhidolmuşdur. Oğlanları Həsən və Hüseyn, habelə Cəfərin oğluAbdullah onu yuyub kəfənləmiş, Həsən onun cənazə namazınıqıldırmış və bundan sonra onu dəfn etmişlər.

1 Burada “sərt” deyildikdə, onun əllərinin və ayaqlarınınkobud və cod olduğu deyil, möhkəm və iri olduğu nəzərdətutulur. Bu xüsusda Buxarinin “Səhih”ində (5907) rəvayət olunanhədisdə Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər r əlləri vəayaqları iri, üzü gözəl bir insan idi. Mən nə ondan əvvəl, nə dəondan sonra onun kimisini görməmişdim. Əlləri də olduqca zərifidi.” Yenə Buxarinin “Səhih”ində (3561) və Tirmizinin "Su-nən"ində (2015) rəvayət olunan hədisdə Ənəs ibn Malik t de-mişdir: “Mən Peyğəmbərin r əlindən daha yumşaq nə bir ipəyə,nə də bir zərxaraya toxunmuşam.” Mübarəkfuri bu hədisi izahedərkən demişdir: “Olsun ki, buradakı yumşaqlıq onun dərisinə,sərtlik və möhkəmlik isə onun əl və ayaq sümüklərinə aiddir.Beləliklə, aydın olur ki, Peyğəmbərin r əlləri və ayaqları qüvvətlivə çox möhkəm olmuşdur” (Tohvətul-Əhvəzi). Yeri gəlmişkən birhədisi də qeyd edək. Əbu Cuheyfə t demişdir: “Mən Peyğəm-bərin r əlini tutub üzümə qoydum və onun əlinin qardan soyuqolduğunu, həm də müşkdən daha gözəl iy verdiyini duydum”(Səhih əl-Buxari, 3553).


hündür bir yerdən enirmiş kimi ləngərlənirdi. Mən nəondan əvvəl, nə də ondan sonra onun kimisini görmə-mişəm.”3

بهذاالمسعودي،عن،أبيحدثناقال وكيع،بنسفيانحدثنا- ٦

،ادناإلس،هوحناهنعبم.

(6) Bizə Sufyan ibn Vəki belə rəvayət etmişdir: “Bizəatam Məs'udidən bu isnadla öncəki hədisi, buna yaxınmənada rəvayət etmişdir.”4

1 Burada “məfsəl” deyildikdə sümüklərin tərəfləri, yaxudonların uclarının bir-birinə birləşdiyi yer, bilək, dirsək, çiyin, dizvə başqa oynaqlar və buğumlar qəsd edilir. Bu da Peyğəmbərin rbədəncə çox möhkəm bir adam olduğundan xəbər verir.

2 Yəni, sinəsindən göbəyinədək bitən tüklər nazik və uzunsovşəkildə idi.

3 Hədisi imam Əhməd "Musnəd" əsərində (1/89; 96; 101; 116;117; 127; 134; 151) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” ol-duğunu demişdir.

4 Adətən mühəddislər hədisin bir və daha çox isnadla varidolduğuna rast gəldikdə, həmin hədisi əvvəlcə tam şəkildə nəqledər, sonra bu hədisin digər isnadını və ya bir neçə isnadını zikredər və hər isnadın axırında müxtəsər olaraq: “buna yaxın məna-da”, yaxud “buna bənzər”, “bunun eynisini” və s. deyərək istinadedər və hədisin mətnini zikr etməzdilər. Bunu etməkdə məqsədisə öncəki hədisin mötəbərliyini təsdiq etmək və ya hökmünüqüvvətləndirməklə onu bir dərəcə, yəni, “zəif” dərəcəsindən “hə-sən”, yaxud “həsən” dərəcəsindən “səhih” dərəcəsinə yüksəltməkolmuşdur.


جعفروأبوحجر،بنوعليالبصريالضبيعبدةبنأحمدحدثنا- ٧دمحمنبيسنالحوهونة،أبيابيملىحنعالم،داحا: قالواوثندىحيسع

نب،سونينعرمنعبدبلىاهللاعوة،مثني: قالغفردحيماهرإبنبدمحمنملدويلنعبأبيبطالهكان: قالإنيلإذاعفصولوساهللارr،كانالمتردد،بالقصريوالالممغط،بالطويلrاهللارسوليكنلم((:قالرجال،جعداكانبالسبط،والالقطط،بالجعديكنلمالقوم،منربعةلموكنيم،بالمالطهكلثم،وكانبالميوفههجو،ويردتضيأبشم،بر

جعن،أدينيالعبدفار،أهيلاألشلاشجشالم،دالكتودرذوأج،ةبرسمثننشن،الكفييمالقدىإذاوشم قلعاتمكأنطيحينب،فبإذاصوفتالت

فتا،التعمنيبهفيكتماتخ،ةوبالنوهوماتخ،نيبيالندواسأجا،النردصقدأصاسوة،النجلهمهنأليريكة،وعمهمأكرة،ورشعنمآهةريهدبه،هاب

نموالطهرفةخعم،هبقولأحيهتاعن :لمأر،لهالقبوهدعبثلهمr.((سمعت: يقولالحسين،بنمحمدجعفرأباسمعت: عيسىأبوقال

يعمقولاألصييفسريفتفةصبيالنr :طغمالم :بقال،طوالالذاهو :تعماسابيرقولأعييفهكالم :طتغيمف،هتابشناأيهدامداميددش

ددرتالمل: واخالدهضعيبضفعابرصا، قأمالقططو :فشيددةودعالج،الكثريفالبادن،:المطهموأما، قليلتثنأي: جونةهشعرهفيالذيلجروال

، حمرةبياضهفيالذي:ربوالمش،الوجهالمدور: والمكلثم، اللحمجعاألدو :يددالشادونسياأل، العوبدفارالطويل: هاألش ،دالكتو :عمجممنقضيبكأنهالذيالدقيقالشعرهو: والمسربةالكاهل،وهوالكتفين


: والتقلعين،والقدمالكفينمنصابعاألالغليظ: والشثنالسرة،إلىالصدروصبب،صبوب،ىفانحدرنا: ليقاالحدور،: والصبببقوة،يمشيأن

لهقويل: ولاشجشالم:ريديرؤب،وساكنةالمرشالعة،: وبحةالصيهدالبو :.فاجأتهأي: بأمربدهته: يقالالمفاجأة،

(7) ........ Əli ibn Əbu Talibin t nəvələrindən biri İbra-him ibn Muhəmməd1 demişdir: “Əli (ibn Əbu Talib) Rə-sulullahı r vəsf edərkən deyərdi: “Rəsulullah r nə laphündürboy, nə də olduqca bəstəboy – ortaboylu bir adamidi.2 Saçları nə tam qıvrım, nə də dümdüz – azacıq dal-ğavarı idi.3 Nə şişmansifət yaxud uzunsifət, nə də girdəsi-fət idi.4 Üzündə bir qədər girdəlik var idi. (Rəngi) qatışıq

1 Bu Muhəmməd, Əli ibn Əbu Talibin t Həsən və HüseyndənNsonra ən fəzilətli oğlu sayılır. Muhəmməd ibn əl-Hənəfiyyə kimitanınmışdır. Hənəfiyyə onun anasıdır. Adı Xovlə bint Cəfərdir.Bu qadın Əbu Bəkrin xilafəti dövründə Bəni-Hənifə qəbiləsindəncariyə götürülmüş və Əli ibn Əbu Talibə t nəsib olmuşdur (SiyərƏlam ən-Nubələ, 36-cı tərcümeyi-hal).

2 2-ci hədisə bax.3 Buxarinin “Səhih”ində (5905) rəvayət edilir ki, Ənəs ibn

Malik t demişdir: “Peyğəmbərin r saçları nə dümdüz, nə dəqıvrım idi. Onun saçları dalğavarı idi və qulağı ilə çiyni arasınadüşürdü.”

4 Əbu HureyrəL Peyğəmbəri r vəsf edib demişdir: “(Pey-ğəmbər r) ortaboy, bir qədər uzun, ağbəniz idi, saqqalının tükləriqara, qabaq dişləri gözəl idi, gözlərinin kirpikləri sıx və uzun idi,özü də enlikürək idi, yanaqları nə şiş, nə də batıq idi...” (Ədəbul-Mufrəd, 1155. Albani bu hədisin “həsən li-ğeyrihi” olduğunu de-mişdir).


ağ,1 qaragözlü, 2 uzunkirpikli,3 habelə məfsəlləri və çiyinsümüyü iri olan bir adam idi.4 Bədəni də çox tüklü deyil-di. Sinəsinin tükü uzunsov, əlləri və ayaqları isə olduqcasərt idi. Yeridikdə sanki hündür bir yerdən enirmiş ki-mi ləngər vurardı.5 (Birinə tərəf) döndüyü zaman tamvücudu ilə dönərdi. 6 Peyğəmbərlik möhürü onun kü-rəkləri arasında idi.7 O, peyğəmbərlərin sonuncusu,8 üs-

1 Beyhəqinin “Dəlail” əsərində (1/161) rəvayət edilir ki, Əliibn Əbu Talib t demişdir: “(Peyğəmbərin r dərisinin) ağlığı qır-mızıya çalırdı.” Bu hədisi Albani “həsən” hesab etmişdir. (Səhihəl-Cami, 4620) Buxarinin “Səhih”ində (3547) isə Ənəs ibn Malik tbelə rəvayət etmişdir: “Peyğəmbərin r dərisi qırmızıya çalırdı.”

2 Beyhəqinin “Dəlail” əsərində (1/161) rəvayət edilir ki, Əliibn Əbu Talib t demişdir: “(Peyğəmbər r) qaragöz bir adamidi.” Bu hədisi Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “səhih” hesabetmişdir (Səhih əl-Cami, 4621).

3 Beyhəqinin “Dəlail” əsərində (1/212) rəvayət edilir ki, ƏbuHureyrə t demişdir: “(Peyğəmbər r) uzunkirpik bir adam idi.”Bu hədisi Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “həsən” hesab et-mişdir (Səhih əl-Cami, 4633).

4 5-ci hədisə bax.5 Sinəsinin tükünün, əllərinin və ayaqlarının, habelə yerişinin

vəsfi 2-ci və 5- ci hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.6 Əbu HureyrəL Peyğəmbəri r vəsf edib demişdir: “yö-

nəldikdə tam yönələr, çevrildikdə tam çevrilərdi” (Ədəbul-Muf-rəd, 1155. Hədis “həsən li-ğeyrihi”dir).

7 2-ci fəsildəki hədislərə bax.8 Bu xüsusda Uca Allah belə buyurur: “Muhəmməd aranız-

dakı kişilərdən heç birinin atası deyildir. Lakin o, Allahın Elçi-si və peyğəmbərlərin sonuncusudur” (əl-Əhzab, 40). Peyğəmbər risə demişdir: “Mənim və əvvəlki peyğəmbərlərin məsəli, gözəl və


üstəlik insanların ən genişürəklisi,1 ən düzdanışanı, ənmülayimi2 və dostluqda onların ən comərdi1 idi. Adam

heyrətamiz bir ev tikmiş, lakin kərpicinin birini qoymamış birkimsənin məsəlinə bənzəyir. Camaat bu evin yan-yörəsindən ke-çir, ona heyrət edir və deyirlər: “Nə üçün bura bir kərpic qoyul-mayıb?” Sonra Peyğəmbər r davam edib dedi: “O kərpic mənəmvə mən peyğəmbərlərin sonuncusuyam” (Səhih əl-Buxari, 3535).

1 İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullah r insanların ən səxa-vətlisi idi. Ramazan ayında Cəbrail ilə görüşdüyü zaman isə dahasəxavətli olardı. Cəbrail Ramazan ayının hər gecəsində Rə-sulullah r ilə görüşər, onunla birgə Quranı oxuyub təkrar edərdi.Odur ki, bu günlərdə Rəsulullah r xeyirxah işlər görməkdə sərbəstəsən küləkdən daha comərd olardı” (Səhih əl-Buxari, 6).

2 Rəsulullah r heç vaxt yalan danışmayıb. Hətta zarafat etdik-də belə, düz söz danışaraq zarafat edərdi. Abdullah ibn Məsud t,Əbu Hureyrə t və digərləri Rəsulullahdan r hədis rəvayətedərkən deyərdilər: “Doğru danışan və doğruluğu təsdiq edilmişRəsulullah r bizə belə rəvayət etmişdir...” Həmçinin, Rum impe-ratoru Herakl, Əbu Sufyandan: “Peyğəmbərlik iddia edən bu adamsöylədiklərini deməzdən, bu dinə dəvət etməzdən əvvəl heç onu ya-lan danışmaqda ittiham etmişdinizmi?”– deyə soruşduqda, ƏbuSufyan ona: “Xeyr!”– deyə cavab vermişdir” (Səhih əl-Buxari, 7).İbn Məsud t demişdir: “Səd ibn Muaz ümrə ziyarətinə yola düş-dü və gedib Umeyyə ibn Xələfin (evində) qonaq qaldı. Umeyyə dəŞama gedərkən Mədinədən keçər və Sədin evində qonaq qalardı.Umeyyə Sədə dedi: “Günortayadək gözlə, insanlar yuxuya dalsın,sonra get ümrəni yerinə yetir.” Səd Kəbəni təvaf edərkən ƏbuCəhl ona rast gəldi və soruşdu: “Bu kimdir, Kəbəni təvaf edir?”Səd: “Mənəm Səd!”– deyə cavab verdi. Əbu Cəhl dedi: “Muhəm-mədə və onun səhabələrinə sığınacaq verirsiniz, sonra da gəlib ar-xayın Kəbəni təvaf edirsən?!” Səd: “Bəli!”– dedi və onlar mübahi-sə etməyə başladılar. Bu vaxt Umeyyə Sədə dedi: “Səsini ƏbulHəkəmin səsindən yuxarı qaldırma. O, bu vadidə yaşayan adam-


onu birinci dəfə görəndə heybətindən2 canına vəlvələdüşərdi. Və kim onunla yaxından ünsiyyət tutardısa,onu sevərdi. Onu vəsf etmək istəyən kimsə isə belə de-yərdi: “Mən nə ondan əvvəl, nə də ondan sonra onunkimisini görmədim.”3

ların ağsaqqalıdır.” Səd dedi: “Vallahi, əgər sən mənə Kəbəni tə-vaf etməyə mane olsan, mən də sənə Şamda ticarət etməyə imkanverməyəcəyəm.” Umeyyə onun yaxasından yapışıb: “Səsini qal-dırma!”– dedi. Səd qəzəblənib dedi: “Əl çək bizdən! Mən Mu-həmmədin r səni öldürəcəyini dediyini eşitmişəm.” Umeyyə:“Məni?”– deyə soruşdu. Səd: “Bəli!”– deyə cavab verdi. Umeyyədedi: “Vallahi, Muhəmməd r bir xəbər verərsə, yalan danışmaz.”Sonra o, arvadının yanına gəlib dedi: “Bilirsən, yəsribli qardaşımmənə nə dedi?” Qadın soruşdu: “Nə dedi?” Dedi: “İddia etdi ki,o, Muhəmmədin məni öldürəcəyini dediyini eşitmişdir.” Qadındedi: “Vallahi, Muhəmməd yalan danışmaz.” Müşriklər Bədr dö-yüşünə çıxdıqda carçı gəlib onu çağırdı. Bu zaman arvadı onadedi: “Yoxsa, yəsribli qardaşının sənə dedikləri yadından çıxıb?!”Umeyyə döyüşə çıxmaq istəmədi, lakin Əbu Cəhl ona dedi: “Axısən bu vadidə yaşayanların ağsaqqallarındansan. Bir-iki günlükbizimlə səfərə çıx!” Beləliklə, Umeyyə onlarla birlikdə səfərə çıxdıvə nəhayət, Bədr döyüşündə Allah onu məhv etdi” (Səhih əl-Buxa-ri, 3632). Qaldı ki, Peyğəmbərin r mülayim olmasına, bu xüsusdavarid olmuş hədisdə Malik ibn Huveyris t demişdir: “Peyğəm-bər r mülayim və rəhmli adam idi” (Ədəbul-Mufrəd, 213).

1 Uca Allah buyurur: “Sizə özünüzdən elə bir Elçi gəldi ki,sizin əziyyətə düşməyiniz ona ağır gəlir. O, sizə qarşı qayğıkeş,möminlərə şəfqətli, rəhmlidir” (ət-Tovbə, 128).

2 Burada “heybət” deyildikdə, qorxu, həm də hörmət hissioyandıran görkəm nəzərdə tutulur. Belə ki, Allah onun üzündəözünəməxsus bir heybət yaratmışdı. 127-ci hədisə bax.

3 4-cü hədisə bax.


Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Mən Əbu Cəfər Mu-həmməd ibn Hüseynin belə dediyini eşitdim: “Mən Əs-məinin Peyğəmbərin r vəsflərini belə izah etdiyini eşit-dim:

– lap (hündürboy): olduqca uzun. Mən bir bədəvi-nin danışarkən belə dediyini eşitmişəm: “Oxunu 1 lapuzun etdi, yəni, olduqca uzatdı.”

– olduqca (bəstəboy): bədən əzaları (sanki) bir-biri-nin içinə girmiş.

– tam qıvrım: olduqca buruq-buruq.– dalğavarı: saçında buruq, yəni, azacıq qıvrımlıq

olan kimsə.– şişmansifət: iribədənli, çox kök.– girdəsifət: yumrusifət.– qatışıq: ağlığı qırmızıya çalan.– qaragöz: gözləri zil qara.– uzunkirpik: kirpikləri uzun.– çiyin sümüyü: kürəklərin yuxarı tərəfi.– uzunsov: sinəsindən göbəyinədək nazik və uzun-

sov şəkildə bitən tüklər.– sərt: əl və ayaq barmaqları möhkəm.– ləngər vurmaq: irəliyə meyil edərək möhkəm addım-

larla yerimək.– hündür bir yer: sərt eniş; yəni, hündür bir yerdən

endik.

1 Yayla atılan itiuclu və ya ucuna iti dəmir keçirilmiş mil(qədim silah növü).


– məfsəlləri iri: sümüklərinin oynaqlara birləşən tə-rəfləri.

– dostluqda: yoldaşlıqda (və ya qəbiləsinə olan mü-nasibətdə).

– birinci dəfə: qəfildən.”1

عبدبنعمربنجميعحدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا- ٨تميم،بنيمنرجلأخبرني: قال،)كتابهمنهعليإمالء(العجلي،الرحمن

نملدالةأبيوجهوة،زجيدكخىيانأبدبناهللا،عنعالة،ألبيابنهععنوصافا،وكانهالة،أبيبنهندخاليسألت: قالعلي،بنالحسن

ةليحبيالنr،اأنهيوتأنأشفصييالهنئاميشلقعأت،كان((: فقالبهبيالنrاما،فخمفخألألمتي،ههجأللوترؤلةالقمر،ليدلالبأطونم

انفرقتإنالشعر،رجلالهامة،عظيمالمشذب،منوأقصرالمربوع،هيقتقفعرإال،قفالواوزجيهرعةشمحش،هيإذاأذنوه،هفرورهأزاللو،نعاسبني،والججاجب،أزوابغالحويسرفغي،ناقرمهنيب،قرعهردي

1 Tirmizi bu hədisi “Sunən” əsərində (3642) rəvayət etmiş və:“Bu, isnadında bağlılıq olmayan bir hədisdir”– demişdir. Belə ki,İbrahim ibn Muhəmməd bu hədisi bilavasitə babası Əlidən eşit-məmişdir. Üstəlik hədisin isnadında keçən, Ğufranın azad etdiyiköləsi Ömər ibn Abdullah əl-Mədəni, etibarsız ravidir. Odur ki,imam Əhməd ibn Hənbəl, İbn Məin, Nəsai, İbn Hibban və başqa-ları onu etibarsız ravi hesab etmişlər. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin isnadının“zəif” olduğunu demişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu hə-dis “zəif” olsa da, onun mətnindəki vəsflərin əksəriyyəti digər sə-hih hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.


،بضىالغن،أقنينرالعلهورن،لوهعيهبسحينململهأمتي،مكثأش،ةيلاللحهن،سيالخديعلفم،الضفلجم،انناألسيققد،ةبرسكأنالم

قهنعجيد،ةيميدفاءفص،ةضلالفدتعلق،منالخادب،كاسمتاءموس،الكراديسضخمالمنكبين،بينمابعيدالصدر،عريضوالصدر،البطنروأن،درجتولالمصواممنيبةاللبةرالسروعريبشجط،ياريكالخع

وأعاليوالمنكبين،الذراعين،أشعرذلك،سوىمماوالبطنالثديينسائلوالقدمين،الكفينشثناحة،الررحبالزندين،طويلالصدر،

افاألطرل: قالأوائشافاناألطرصمن،خيصماألخسيحن،ميمالقدذريعهونا،ويمشيتكفيا،يخطوقلعا،زالزال،إذاالماء،عنهماينبو

شالم،ةىإذايشاممطكأنحنينب،مبإذاصوفتالتفتا،التيعمجضافخ،فالطرهظرض،إلىنلاألرأطونمظرهاء،إلىنملالسجظرهن

)).المبالسلقيمنويبدأأصحابه،يسوقالمالحظة،

(8) ........ Həsən ibn Əli1 N demişdir: “Mən (gördü-yü kimsəni) vəsf etməyi bacaran dayım Hind ibn Əbu

1 Əbu Muhəmməd Həsən ibn Əli ibn Əbu Talib əl-Haşimi əl-Mədəni N Peyğəmbərin r nəvəsi, qızı Fatimənin O oğlu, Cən-nətlə müjdələnmiş, malı və canı ilə İslam dininə xidmət etmiş ənməşhur səhabələrdəndir. Hicrətin üçüncü ilində ramazan ayınınortalarında Mədinə şəhərində dünyaya gəlmişdir. Muhəmmədibn əl-Hənəfiyyə rəvayət edir ki, Əli ibn Əbu Talib t demişdir:“Həsən dünyaya gəldikdə, mən ona Həmzə adını, Hüseyn doğul-duqda isə ona əmisinin adını – Cəfər adını qoymuşdum. SonraPeyğəmbər r məni çağırıb dedi: “Mənə bunların adlarını dəyiş-dirmək əmr olundu!” Mən dedim: “Allah və Onun rəsulu daha


Halədən1 Rəsulullahın r gözəl xislətləri barədə soruş-dum. Mən çox istəyirdim ki, o, Rəsulullahın r xislətlə-rindən bəzisini mənə vəsf etsin, mən də bunu yadda

yaxşı bilir!” Onda Peyğəmbər r onlara Həsən və Hüseyn adınıqoydu” (Musnəd imam Əhməd 1/159, 1370-ci hədis; Musnəd ƏbuYələ, 1/147; Mocəm əl-Kəbir, 2780; Müstədrək, 4/277; Məcməuz-Zəvaid, 8/52; Silsilətul Əhadisis-Səhihə, 2709). Bəra ibn Azib tbelə rəbayət etmişdir: “Mən Peyğəmbərin r Həsəni çiynində apa-rarkən belə dediyini eşitdim: “Allahım, mən onu sevirəm, Sən dəonu sev!” (Səhih əl-Buxari, 3749). Digər rəvayətdə deyilir ki, Pey-ğəmbər r onu qucaqlayıb öpdü və dua edib dedi: “Allahım, onusev və onu sevən kimsələri də sev!” (Səhih əl-Buxari, 2122). Hə-sən t Peyğəmbərə r ən çox oxşayan səhabədir. Əbu Cuheyfə tdemişdir: “Mən Peyğəmbəri r görmüşəm. Həsən ibn Əli t onaoxşayırdı” (Səhih əl-Buxari, 3544). Başqa bir rəvayətdə Ənəs ibnMalik t demişdir: “Peyğəmbərə r Həsən ibn Əli qədər çox ox-şayan bir kimsə yox idi” (Səhih əl-Buxari, 3752). Bir başqa rəva-yətdə Uqbə ibn Haris t demişdir: “Bir dəfə Əbu Bəkr əsr nama-zını qıldıqdan sonra məsciddən bayıra çıxdı. Bu vaxt o, Həsəninuşaqlarla oynadığını gördü və onu çiyninə otuzdurub dedi:“Atam sənə qurban, sən Əlidən çox Peyğəmbərə r oxşayırsan”Əli bu sözü eşidəndə güldü” (Səhih əl-Buxari, 3542). Həsənin tmüsəlman ümməti üçün etdiyi ən böyük xeyirxahlıq onların ara-sında baş verə biləcək böyük bir qırğının qabağını almaq olmuş-dur ki, bunun barəsində də Peyğəmbər r əvvəlcədən xəbər veribbelə buyurmuşdur: “Mənim bu oğlum çox hörmətli şəxsiyyətdir.Vaxt gələcək, o, müsəlmanlardan iki böyük dəstənin arasını düzəl-dəcəkdir” (Səhih əl-Buxari, 2704).

1 Hind ibn Əbu Halə, FatiməninO ögey qardaşı, XədicəninOƏbu Halədən olan oğludur. Xədicə O əvvəlcə Əbu Halə ibn Zu-rarə ət-Təmiminin zövcəsi olmuş, ondan boşandıqdan sonra Ətiqibn Abidə ərə getmiş və nəhayət, ondan boşandıqdan sonra Rəsu-lullahın r zövcəsi və möminlərin anası olmuşdur.


saxlayım. Dayım dedi: “Rəsulullah r çox möhtərəm (vəinsanların) sayğı göstərdiyi bir adam idi. Onun üzübədr1 gecəsindəki ay kimi parlayırdı.2 O, ortaboy adam-dan (bir qədər) hündür, hündürboy adamdan isə (birqədər) alçaq idi. Başı iri, saçları da dalğavarı idi.3 Saçla-rı ayrılmağa meyilli olardısa, onları ortadan ayırar,4 əkshalda, onlara dəymədiyi təqdirdə isə saçları qulaqları-nın mərcəyinə çatardı. Rəngi qırmızıya çalırdı.5 Alnı ge-niş idi.6 Qaşları azacıq qövsvari7 və kamil şəkildə8 idi,burnunun üst tərəfinədək uzanır, lakın bir-birinə bitiş-mirdi. Qaşlarının arasında xırda damar var idi və qəzəb-

1 Burada bədr deyildikdə qəməri aylarda ayın on dördüncügecəsi qəsd edilir. Elə buna görə də on dörd gecəlik, yəni, tamdairə şəklinə düşmüş aya bədrlənmiş ay deyilir.

2 11-ci hədisə bax.3 Onun boyunun, başının və saçlarının vəsfi öncəki hədislər-

də, habelə onların şərhindəki rəvayətlərdə öz təsdiqini tapmış-dır.

4 İbn Abbas t demişdir: “Peyğəmbər r saçlarını alnına tökər-di, müşriklər isə saçlarını tağ ayırardılar. Kitab əhli də saçlarınıalınlarına tökərdilər. Peyğəmbər r Allahın ona buyurduqlarıistisna olmaqla, digər işlərdə Kitab əhlinə uyğun hərəkət etməyixoşlayardı. Sonralar isə o, saçlarını tağ ayırmağa başladı” (Səhihəl-Buxari, 3558).

5 Ənəs t demişdir: “Onun dərisinin rəngi qırmızıya çalırdı”(Səhih əl-Buxari, 3547).

6 Burada onun alnının həm eninə, həm də uzununa geniş ol-duğu nəzərdə tutulur.

7 Yəni, qövsə oxşar, qövs şəklində. Qövs: yəni, yay, kaman.8 Nöqsansız, qüsursuz, bitkin, tam, mükəmməl.


ləndikdə bu damar şişərdi. Burnu uzun idi, ortası da biraz qabağa çıxırdı, özü də1 parlayırdı. (Peyğəmbərin rüzünə) diqqətlə baxmayan adam onun qartalburunluolduğunu güman edərdi. 2 Saqqalı sıx idi. 3 Şişmansifətdeyildi.4 Ağzı iri,5 ön dişlərinin arası azacıq aralı və si-nəsinin tükü nazik uzunsov idi.6 Boynu sanki cilalanmış

1 Burada “özü” deyildikdə, ya Peyğəmbərin r özü, ya daonun burnu nəzərdə tutulur.

2 Lakin onun burnu belə deyildi. Çünki bu, Peyğəmbərə r ya-raşmayan bir sifətdir.

3 Peyğəmbər r bir çox hədislərdə ümmətinin kişilərinə saqqalsaxlamağı əmr etmişdir. Əbu Hureyrə rəvayət edir ki, Peyğəmbər rdemişdir: “Bığları qısaldın və saqqal buraxın, beləliklə də, atəşpə-rəstlərə müxalif olun!” (Səhih Muslim, 603). İbn Ömər N rəva-yət edir ki, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Müşriklərə müxalifolun – saqqal buraxın və bığları qısaldın” (Səhih əl-Buxari, 5892).Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər r demişdir: “On şey fitrət-dəndir: bığları qısaltmaq, saqqal buraxmaq, misvaklanmaq, bu-runa su çəkib içini təmizləmək, dırnaqları kəsmək, barmaq buğum-larını yumaq, qoltuqaltı tükləri qopartmaq, qasığı qırxmaq vəayaqyolunda su ilə yuyunmaq.” Ravi Musab demişdir: “Onuncu-sunu unutmuşam. Yəqin ki, bu, ağzı yaxalamaqdır” (Səhih Mus-lim, 604). Peyğəmbərin r əmrinə itaətsizlik xüsusunda Uca Allahbelə buyurur: “Qoy onun əmrinə qarşı çıxanlar başlarına bir bə-la gəlməsindən, yaxud özlərinə ağrılı-acılı bir əzab üz vermə-sindən qorxsunlar” (ən-Nur, 63).

4 Öncəki hədisin şərhindəki Əbu Hureyrənin t rəvayət etdiyihədisə bax.

5 9-cu hədisə bax.6 Əvvəlki səhih hədislərə bax.


mış heykəltək, gümüş kimi parlayırdı. 1 Əzalarıortaölçülü2 (və gözəl biçimdə) idi. Özü də cüssəli idi.Qarnı sinəsi ilə bərabər, 3 sinəsi və kürəyi enli,məfsəlləri iri idi. 4 Libasını çıxaranda bədəni nursaçırdı,5 sinəsinin yuxarı tərəfindən göbəyinədək nazikxətt şəklində uzanan tüklər də habelə. Sinəsində vəqarnında bu tüklərdən başqa tük yox idi. Dirsəkləri, 6

çiyinləri və sinəsinin üst tərəfi tüklü idi. Bazuları uzun,əl pəncəsi də iri idi. Əlləri və ayaqları sərt idi, yaxud əlvə ayaq barmaqlarının ucları bir qədər uzun idi. Ayaq-larının altı batıq, ayaq pəncəsi isə hamar idi. Elə hamaridi ki, üzərində su qalmırdı. Yeridikdə ayaqlarını yerəmöhkəm basaraq, ləngər vuraraq, vüqarla 7 və iriaddımlarla yeriyərdi. Sanki hündür bir yerdən enirmişkimi yol gedərdi. (Birinə tərəf) döndüyü zaman, tam

1 12-ci hədisə bax.2 14-cü hədisə bax.3 Yəni, nə yekə qarın, nə də lap arıq deyildi. 14-cü hədisdə

Əbu Tufeylin t: “Peyğəmbər r ortaxilqətli bir adam idi” sözübuna dəlalət edə bilər.

4 Əvvəlki səhih hədislərə bax.5 Əbu Hureyrə t demişdir: “Rəsulullah r libasını çıxaranda

bədəni gümüş külçəsitək nur saçardı” (Dəlail, 1/212, hədis “hə-sən”dir, Səhih əl-Cami, 4633)

6 Burada onun qolunun biləkdən dirsəyə qədər olan hissəsinəzərdə tutulur.

7 Bu xüsusda Uca Allah belə buyurur: “Mərhəmətli Allahınqulları o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təvazökarlıqla gəzər, ca-hillər onlara xoşagəlməz bir söz dedikdə: “Salam!”– deyərlər”(əl-Furqan, 63).


vücudu ilə dönərdi. Adətən başı aşağı olar və çox vaxtnəzərlərini göyə deyil, yerə yönəldərdi. Baxışları çoxvaxt ötəri olardı. 1 Yola çıxarkən səhabələrinə irəlidəgetməyi buyurar (özü isə onların arxasında gedərdi).Qarşısına çıxan hər kəsə də salam verərdi.2”3

جعفر،بنمحمدحدثنا:قالالمثنى،بنمحمدموسىأبوحدثنا- ٩مرة،سبنجابرسمعت: قالحرب،بنسماكعنشعبة،حدثنا:قال

)).العقبمنهوسالعين،أشكلالفم،ضليعrاهللارسولكان((: يقولما: قلت. الفمعظيم: قالالفم؟ضليعما: لسماكقلت: شعبةقالقليل: قالالعقب؟منهوسما: قلت، العينشقطويل: قالالعين؟أشكل.العقبلحم

1 Baxdığı adama heç vaxt gözlərini zilləməzdi.2 Abdullah ibn Amr N rəvayət edir ki, bir nəfər Peyğəmbər-

dən r soruşdu: “İslam xislətlərindən ən xeyirlisi hansıdır?” Pey-ğəmbər r buyurdu: “Ehtiyacı olanlara yemək yedirtməyin, tanı-dığına və tanımadığına salam verməyin” (Səhih əl-Buxari, 12).

3 Bu hədis, əslində, uzun hədisdir. İmam Tirmizi burada buhədisin bir qismini, digər fəsillərdə də qalan hissəsini rəvayətetmişdir. Hədisi həmçinin, Beyhəqi “Dəlail ən-Nubuvvə” (1/286),Təbərani "Mocəm əl-Kəbir" (22/155) və Heysəmi “Məcməuz-Zəva-id” (1426-cı hədis) əsərində rəvayət etmişdir. Bu hədisin isnadı“daif ciddən” yəni, olduqca zəifdir. Çünki isnadında keçən ravi-lərdən Cumey ibn Umeyr ibn Abdur-Rəhman əl-İcli zəif və etibar-sız, Əbu Abdullah ət-Təmimi isə “məchul”, yəni, necə ravi oldu-ğu və ya kim olduğu bəlli olmayan bir ravidir. Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin isna-dının “olduqca zəif” olduğunu demişdir. Lakin qeyd etmək la-zımdır ki, bu hədis “zəif” olsa da, onun mətnindəki vəsflərin birçoxu digər səhih hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.


(9) ........ Şobə rəvayət edir ki, Simak ibn Hərb demiş-dir: “Mən Cabir ibn Səmurənin1 t belə dediyini eşit-dim: “Rəsulullah r ağzı daliy', gözləri əşkəl və daban-ları mənhus bir adam idi.”

Şobə dedi: “Mən Simakdan: “Ağzı daliy' nədir?”–deyə soruşdum. (Simak): “Ağzı iri 2 deməkdir”– dedi.Mən: “Gözləri əşkəl nədir?”– deyə soruşdum. (Simak):“Göz yarığı uzun3 deməkdir”– dedi. Mən: “Dabanlarımənhus nədir?”– deyə soruşdum. (Simak): “Dabanınınaz ətli olması deməkdir”– dedi.”4

أشعثعنالقاسم،بنعبثرحدثنا: قالالسري،بنهنادحدثنا-١٠

نار،بوسنأبيع،اقحإسنابرعنجة،برمقالس :))تأيولرساهللار

1 Əbu Xalid Cabir ibn Səmurə ibn Cunadə ibn Cundəb əs-Su-vai t Peyğəmbərin r səhabəsidir. Hicrətin 76-cı ilində vəfat et-mişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 36-cı tərcümeyi-hal).

2 Ərəbcə “daliyul-fəm” ağzı böyük, yaxud geniş, yaxud dişləriiri deməkdir. Ərəblər ağzı iri olan adamdan xoşları gələr, ağzıbalaca adamı isə bəyənməzdilər (Şərh-Nəvəvi).

3 Qazı İyad demişdir: “Alimlərin yekdil rəyinə əsasən Simakınbu kəlməyə verdiyi izah yanlış və aşkar bir səhvdir. Düzgün izahıisə alimlərin üzərində ittifaq etdiyi izahdır. Əbu Ubeyd və qərib(kəlmələrin izahına dair yazılmış kitabların) müəllifləri nəqletmişlər ki, “şəklə” gözün ağlığında olan qırmızılıqdır və bu, təri-fəlayiq bir xislətdir, “şəhlə” isə göz bəbəyində olan qırmızılıqdır”(Şərh ən-Nəvəvi).

4 Bu hədisi Muslim (2339), Tirmizi (3649) və Əhməd (5/88)rəvayət etmişdir.


r،يفلةلييحإض،انهليعلةواء،حرمحلتعفجظرأنهإلىإلير،والقم

ويفلهدنعنسأحنرمالقم.((

(10) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Mən aylıbir gecədə Rəsulullahı r gördüm. Əynində qırmızı libasvar idi. Mən bir ona baxdım, bir də aya. Məncə, o, ay-dan daha gözəl idi.”1

الرحمنعبدبنحميدحدثنا:قالوكيع،بنسفيانحدثنا-١١

،ياسؤالرنر،عيهزنأبيع،اقحأل: قالإسلسجاءررالبنازببع :

)).القمرمثلبلال،((: قال))السيف؟مثلrاهللارسولوجهانأك((

(11) ........ Əbu İshaq demişdir: “Bir nəfər Bəra (ibnAzibdən): “Peyğəmbərin r üzü qılınc kimi idimi? 2”–

1 Bu hədisi Tirmizi “Sunən” əsərində (2812) rəvayət etmişdirvə: “Bu, həsən, qərib hədisdir. Bu hədisin yalnız Əşəs tərəfindənistinad edildiyini bilirik”– demişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani bu hədisi “zəif” hesab etmişdir. (Daif Sunən ət-Tirmizi).Çünki hədisin isnadında keçən Əşəs ibn Səvvar əl-Kindi “zəif”ravidir.

2 İbn Həcər demişdir: “Sanki sual verən adam, Bəra ibn Azib-dən t Peyğəmbərin r üzünün qılınc kimi uzun olub-olmadığınısoruşmuş, Bəra da ona: “Xeyr, ay kimi”– deyə daha ətraflı cavabverərək, onun üzünün ay kimi həm girdə, həm də nurlu olduğu-nu bildirmişdir. Yaxud sual verən adam, onun üzünün qılınctəkparlaq olub-olmadığını soruşmuş, Bəra da ona “Xeyr, ay kimi”–deməklə onun aydan da gözəl olduğunu xəbər vermişdir” (Fət-hul-Bari, 6/573). Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki hədislərə əsasənPeyğəmbərin r üzü tam girdə deyildi.


deyə soruşdu. O: “Xeyr, onun üzü (on dörd gecəlik) aykimi (gözəl) idi.1”– deyə cavab verdi.”2

النضرحدثنا:قال،)سلمبنسليمان(المصاحفيداودأبوحدثنا- ١٢

نل،بيمشنحعالنصر،أبيبضناألخنعاب،ابهشنة،أبيعلمسنع

رجلفضة،منصيغكأنماأبيضrاهللارسولكان((: قالهريرة،أبي

)).الشعر

1 Qiyamət günü bu ümmətdən Cənnətə daxil olacaq yetmişmin möminin vəsfi də belədir. Səhl ibn Səd t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r demişdir: “Ümmətimdən yetmiş min nəfər hamısıbirdən Cənnətə daxil olacaq. Onların üzü on dörd gecəlik ay kimigözəl və parlaq olacaq” (Səhih əl-Buxari, 3247). Digər bir hədisdəisə Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Cənnətə girəcək ilk zümrə-də olan kimsələrin siması on dörd gecəlik ay kimi gözəl və parlaqolacaq. Cənnətdə onlar nə tüpürəcək, nə burunlarından selik ifrazedəcək, nə də təbii ehtiyaclarını rəf edəcəklər. İşlətdikləri qablarıqızıldan, daraqları isə həm qızıldan, həm də gümüşdən olacaq.Buxurdanlarında ud yandırılacaq. Onların tərindən müşk qoxusugələcək. Onlardan hər birinin iki zövcəsi olacaq. Bu qızlar elə gö-zəl və elə zərif olacaqlar ki, dərilərinin altından ayaq sümüyününiliyi görünəcək. Cənnət əhlinin arasında nə bir ixtilaf, nə də kin-küdurət olacaq. Özləri də canbir qəlb olacaqlar. Onlar səhər-ax-şam Allahın şəninə təriflər deyəcəklər” (Səhih əl-Buxari, 3245).Buxur: yandırıldıqda ətir saçan qatran, ağac qabığı və s. Buxur-dan isə içində buxur yandırılan kiçik qabdır. Ud isə – vətəni Hin-distan sayılan, yandırılanda xoş iy verən ağacdır. Əlbəttə, Cənnətudu bizim bildiyimiz uddan fərqli olacaq.

2 Bu hədisi Buxari (3552), Tirmizi (3640) və Əhməd (4/281) rə-vayət etmişdir.


(12) ........ Əbu Hureyrə1 t demişdir: “Rəsulullah rağbəniz idi, sanki (dərisinə) gümüş örtük çəkilmişdir.2

Saçları da dalğavarı idi.”3

1 Əbu Hureyrə Abdur-Rəhman ibn Səxr əd-Dovsi əl-Yəmani tPeyğəmbərin r məşhur səhabəsidir. Əbu Hureyrə “pişikcığazatası” deməkdir. Əgər biz onun adı ilə ləqəbini müqayisə etsək,görərik ki, Abdur-Rəhman yəni, ər-Rəhmanın qulu, Allahın ənçox sevdiyi adlardan biridir, Əbu Hureyrə isə əcaib-qəraib bir lə-qəbdir. Lakin buna rəğmən Allah subhanəhu və təalə onu insan-lara məhz bu ləqəblə tanıtmış və onu insanlara sevdirmişdır. Pey-ğəmbər r onun üçün belə dua etmişdir: “Allahım, bu iki qulunu:Əbu Hureyrəni və onun anasını insanlara sevdir!” (Ədəbul-Muf-rəd, 34). Əbu Hureyrə hicrətin 7-ci ilində, Muhərrəm ayında, Xey-bərin fəthindən əvvəl İslam dinini qəbul etmiş və müsəlman ol-duğu gündən Peyğəmbərin r vəfat etdiyi günədək – yəni, hic-rətin 11-ci ilinin rəbiyəl-əvvəl ayınadək onun yanından ayrılma-mışdır. Bu səhabə Peyğəmbərdən r 5374 hədis rəvayət etmişdir.Cəmi üç il iki ay Peyğəmbərin r yanında dərs almış səhabə hamı-dan çox hədis rəvayət etməsi, əlbəttə, möcüzədir, özü də Peyğəm-bərin r möcüzəsi. Əbu Hureyrə t rəvayət etmişdir ki, bir dəfəmən Peyğəmbərin r yanına gəlib dedim: “Ya Rəsulullah! Mənsəndən çoxlu hədislər eşidirəm, lakin onları yadda saxlaya bilmi-rəm.” Peyğəmbər r: “Paltarının ətəyini aç!”– deyə buyurdu. Mənpaltarımın ətəyini açdıqda Peyğəmbər r əlləri ilə sanki nəsə ovuc-layıb paltarımın ətəyinə atdı və: “Ətəyini yığ”– dedi. Mən onu yığ-dım və bundan sonra heç bir şey unutmadım” (Səhih əl-Buxari,119). Əbu Hureyrə t hicrətin 59-cu ilində vəfat etmişdir.

2 Yəni, onun dərisinin ağlığı gümüş tək bərq vururdu. BuradaƏbu Hureyrə r “ağlığı” deyəndə, Peyğəmbərin r dərisinin dü-mağ olduğunu qəsd etmir, sadəcə bu ağlığın gümüş tək parılda-dığını nəzərdə tutur.

3 Bu hədisin isnadında keçən Saleh ibn Əbul-Əxdər adlı ravi“zəif” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” hesab edilir.


أبيعنسعد،بنالليثأخبرني: قالعيد،سبنقتيبةحدثنا-١٣

األنبياءعليعرض((: قال،rاهللارسولأناهللا،عبدبنجابرعنالزبير،

ءة،شنورجالمنكأنهالرجال،منضربالسالم،عليهموسىفإذا،

تأيرىويسعنبميرمهليع،المفإذاالسبأقرنمتأيرابههبةشورعنب

،ودعسمتأيرويماهرإبهليع،المفإذاالسبأقرنمتأيرابههبش

كمباحني-صعيهفسن،تأيرريلوجبهليع،المفإذاالسبأقرنمتأير

ابههبةشيحد.((

(13) ........ Cabir ibn Abdullah 1 N rəvayət edir ki, 2

Rəsulullah r demişdir: “Peyğəmbərlər mənə göstərildi.3

Lakin bu hədisin dərəcəsini qüvvətləndirən digər hədislər vardırki, onun sayəsində bu hədisin mətni “səhih” dərəcəsinə yüksəlir(Bax: Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2053-cü hədis).

1 Əbu Abdur-Rəhman Cabir ibn Abdullah ibn Amr ibn Həraməl-Ənsari əl-Xəzrəci əl-Mədəni t Peyğəmbərin r ən nümunəvi sə-habələrindəndir. İkinci Əqəbə beyətində, habelə ağac altında Pey-ğəmbərə r beyət gətirənlərdən olmuşdur. Peyğəmbərlə r birlikdəon doqquz döyüşdə iştirak etmişdir. Həmçinin, öz zamanındaMədinənin müftisi olmuşdur. Nəhayət, hicrətin 78-ci ilində dox-san dörd yaşında vəfat etmişdir. Peyğəmbərdən r min beş yüzqırx hədis rəvayət etmişdir. Ən çox hədis rəvayət edən yeddi sə-habədən biridir. Buxari və Muslim – birlikdə ondan əlli səkkiz hə-dis, ayrı-ayrılıqda Buxari iyirmi altı, Muslim isə yüz iyirmi altı hə-dis rəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 38-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Muslim (167) və Tirmizi (3651) rəvayət etmişdir.3 Bu Peyğəmbərə r İsra gecəsində göstərilmiş, ya da o bunu

yuxusunda görmüşdür.


Baxdım ki, Musa u Şənuə qəbiləsinin1 kişiləri kimi nəçox kök, nə də arıqdir. Məryəm oğlu İsanı u da gör-düm.2 Baxdım ki, o, hamıdan çox Urva ibn Məsuda3 ox-şayır. İbrahimi u də gördüm. Ona ən çox oxşayan isədostunuzdur. (Burada Peyğəmbər r özünü nəzərdə tu-turdu.) Cəbraili u də gördüm. Baxdım ki, o, ən çoxDihyəyə oxşayır.4”

1 Bu, Yəməndə Şənuə ləqəbi ilə tanınmış Abdullah ibn Kəb ibnAbdullah ibn Malik ibn Nasr ibn əl-Əzdə mənsub bir kənddir.

2 Digər hədislərdə Musa u və İsa u belə vəsf edilir: Pey-ğəmbər r demişdir: “Mən isra gecəsində Musanı gördüm. Qara-buğdayı, hündürboylu və qıvrımsaçlı bir adam idi, lap Şənuə qə-biləsinin kişiləri kimi. (Məryəm oğlu) İsanı da gördüm. Ortaboy-lu, alyanaq, ağbəniz və naziksaçlı bir adam idi...” (Səhih əl-Bu-xari, 3239); Başqa bir hədisdə demişdir: “İsa dolubədənli, orta-boylu bir adam idi” (Səhih Muslim, 418). Digər rəvayətdə Pey-ğəmbər r demişdir: “Musa isə qarayanız, cüssəli və dalğavarısaçları olan birisi idi...” (Səhih əl-Buxari, 3438).

3 Urva ibn Məsud ibn Muəttəb əs-Səqəfi t Məkkənin fəthin-dən sonra, hicrətin doqquzuncu ilində, müsəlmanlar həcc ziyarə-tinə gəldikləri zaman İslam dinini qəbul etmişdir. Muğira ibn Şo-bənin əmisidir. Bu, həmin Urvadır ki, müşriklər Hüdeybiyyə sül-hündə onu nümayəndə olaraq Peyğəmbərin r yanına göndərmişvə nəhayət, o, geri qayıtdıqdan sonra onlara demişdir: “Muhəm-məd, həqiqətən də, sizə xeyir, əmin-amanlıq və islah olunmağı-nızı təklif edir. Onun təklifini qəbul edin!” (əl-İsabə fi Təmyizis-Səhabə, 5530-cu tərcümeyi-hal).

4 Dihyə ibn Xəlifə ibn Fərva ibn Fədalə əl-Kəlbi t Peyğəmbə-rin r səhabəsi, hicrətin 6-cı ilində Heraklın yanına göndərdiyi el-çisidir. Ən yaraşıqlı səhabələrdən biridir. Bədr döyüşündən əvvəlmüsəlman olmuşdur. Cəbrail əleyhissəlam çox vaxt Peyğəmbərin r


بنيزيدأخبرنا: قاال،بشاربنومحمدوكيع،بنسفيانحدثنا-١٤

النبيرأيت((: يقولالطفيل،أباسمعت: قالالجريري،سعيدعنهارون،

rامويقلىبعهجضواألردأحآهريرغي،قلت :فهي،صكان: قالل

،ضيا،أبيحلامدقصم.((

(14) ........ Səid əl-Cureyri demişdir: “Mən Əbu Tufey-lin1 t belə dediyini eşitdim: “Mən Peyğəmbəri r gör-müşəm. (Bu gün) artıq məndən başqa yer üzündə onugörən bir kimsə qalmamışdır.2” Mən (ona): “(Peyğəm-

yanına Dihyənin qiyafəsində gələrmiş (Siyər Əlam ən-Nubələ,116-cı tərcümeyi-hal). Usamə ibn Zeyd rəvayət edir ki, bir dəfəUmmu Sələmə Peyğəmbərin r yanında ikən Cəbrail onun yanınagəlib onunla söhbət etdi. O, çıxıb getdikdən sonra Peyğəmbər rUmmu Sələmədən soruşdu: “(Bilirsən) o kim idi?” Ummu Sələmə:“Bu, Dihyə idi”- dedi. Sonralar Ummu Sələmə deyirdi: “Vallahi,Allahın peyğəmbərinin r xütbəsini eşidənədək, xütbədə onunCəbrail olduğunu bildirənədək mən onun Dihyə olduğunu gü-man edirdim” (Səhih əl-Buxari, 3634).

1 Əbu Tufeyl Amir ibn Vasilə ibn Abdullah əl-Leysi əl-Kinani tPeyğəmbərin r səhabəsidir. Peyğəmbər r Mədinəyə hicrət etdik-dən sonra dünyaya gəlmiş və mömin ikən Vida həccində Peyğəm-bəri r görmüşdür (Siyər Əlam ən-Nubələ, 97-ci tərcümeyi-hal).

2 Hicrətin 110-cu ilində vəfat etmişdir. Bu dünyadan ən axı-rıncı köçmüş səhabədir. İbn Ömər N demişdir: “Peyğəmbər römrünün axırında (hicrətin 10-cu ilində) bizə işa namazını qıldır-dı və salam verdikdən sonra ayağa qalxıb dedi: “Bilirsinizmi bugecə hansı gecədir?! Həqiqətən, yüz ilin tamamında bu gün yerüzündə olanlardan heç bir kimsə qalmayacaq.” Bunu deyəndə o,həmin gecədən etibarən yüz ilin tamamını qəsd edirdi” (Səhih əl-


bəri r) mənə vəsf et!”– dedim. Dedi: “O, ağ (dərili), ol-duqca yaraşıqlı və ortaxilqətli1 bir adam idi.”2

لمنذرابنإبراهيمحدثنا:قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا-١٥

،يامزا:قالالحثندحدبزيزعالعنأبيبثابت،ريهثني:قالالزدح

عنعقبة،بنموسىعنعقبة،بنموسىأخيبنإبراهيمبنإسماعيل

تكلمإذاالثنيتين،أفلجrاهللاسولركان((: قالعباس،ابنعنكريب،

يئورركالنجرخيننميباهايثن.((

(15) ........ İbn Abbas3 N demişdir: “Rəsulullahın rön dişlərinin arası azacıq aralı idi. O danışdığı zaman

Buxari, 601). Bu da, Peyğəmbərin r, həqiqətən də, Allahın rəsuluolduğunu, həmçinin, dediyi hər bir sözün haqq olduğunu və gec-tez gerçəyə çevrildiyini bir daha sübuta yetirir.

1 Yəni, o, nə çox hündürboy, nə də bəstəboy, nə çox kök, nə dəarıq, nə dümağ, nə də qarayanız idi.

2 Bu hədisi Muslim (2340) və Əbu Davud (2864) rəvayət et-mişdir.

3 Əbul-Abbas Abdullah ibn Abbas ibn Abdul-Müttəlib əl-Ha-şimi N hicrətdən az əvvəl dünyaya gəlmiş və nəhayət, Məkkə-nin fəthindən sonra ata-anası ilə birgə Mədinəyə hicrət etmişdir.Təqribən otuz ay Peyğəmbərin t səhabəsi olmuşdur. Hicrətin 68-ci ilində yetmiş bir yaşında vəfat etmişdir. O, müfəssirlərin imamıvə ən çox hədis rəvayət etmiş yeddi səhabədən biridir. Peyğəm-bərdən r min altı yüz altmış hədis rəvayət etmişdir. Buxari vəMuslim – birlikdə ondan yetmiş beş hədis, ayrı-ayrılıqda Buxariyüz iyirmi, Muslim isə doqquz hədis rəvayət etmişdir (SiyərƏlam ən-Nubələ, 51-ci tərcümeyi-hal). Peyğəmbər r onu bağrına


ön dişləri arasından nur kimi (bir işıq) saçdığı görü-nərdi.1”2

basıb: “Allahım, ona hikmət öyrət!”, digər rəvayətdə “Allahım,ona Quranı öyrət!”– demişdir (Səhih əl-Buxari, 3756). Bir başqarəvayətdə İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r ayaqyolunagirdi və mən onun üçün su qoydum. Ayaqyolundan çıxdıqdan sonraPeyğəmbər r: “Bunu kim qoydu?”– deyə soruşdu. Ona bu haqdaxəbər verildikdə o dedi: “Allahım, dini başa düşməyi ona müyəs-sər et!” (Səhih əl-Buxari, 143).

1 Bəziləri belə hədislərə əsaslanaraq Rəsulullahın r həqiqi mə-nada nur saçdığını, bəziləri də hətta onun kölgəsinin olmadığınıiddia edirlər. Lakin bu, yalnış fikirdir. Aişə O rəvayət edir ki,bir gecə mən oyanıb Rəsulullahı r yataqda görmədim. Qalxıb onuaxtardığım zaman əlim onun ayaqlarına dəydi. O, məsciddə səc-dəyə qapılmış vəziyyətdə dua edirdi: “Allahummə, inni əuzu bi-rıdakə min səxatikə və bimu'afatikə min uqubətikə və əuzu bikəminkə, lə uhsi sənaən aleykə əntə kəmə əsneytə alə nəfsikə!(Allahım! Sənin qəzəbindən razılığına, cəzandan əfvinə sığınıram.Səndən Sənə pənah aparıram. Mən Səni layiqincə tərif edə bilmə-rəm. Sən Özün Özünü tərif etdiyin kimisən!)” (Səhih Muslim,486). Əgər həqiqi mənada nur saçsaydı, Aişənin qaranlıqda onuəli ilə axtarmasına lüzum olmazdı.

2 Bu hədisi Təbərani “Mocəm əl-Kəbir” (12181) və Beyhəqi“Dəlail ən-Nubuvvə” (1/163) əsərində rəvayət etmişdir. Hədisinisnadında keçən, Abdul-Əziz ibn Əbu Sabit əz-Zuhri “mətruk”(tərk olunmuş) ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də“Daif əl-Cami” (4463) əsərində bu hədisin “olduqca zəif” hədisolduğunu demişdir.

Peyğəmbərlik möhürü barədə varid olanlar62

يف خاتم النبوةما جاء باب-٢

2-ci fəsil. Peyğəmbərlik möhürü barədə varidolanlar1

إسماعيل،بنحاتمحدثنا:قالسعيد،بنقتيبةرجاءأبوحدثنا-١٦: يقوليزيد،بنالسائبسمعت: قال،الرحمنعبدبنالجعدعن

1 Bu fəsil, əslində, əvvəlki fəslə – Peyğəmbərin r xilqətinə aid-dir. Belə ki, Uca Allah bu möhürü onun üçün peyğəmbərlik əla-məti etmişdir. İslam alimlərindən bəziləri onun bu möhürlə dün-yaya gəldiyini, bəziləri də sonradan qəlbinin çıxarılması və zəm-zəm suyu ilə yuyulması hadisəsində meydana gəldiyini söyləmiş-lər. Qazı İyad ikinci rəyin daha doğru rəy olduğunu demişdir.Peyğəmbərlik möhürü Rəsulullahın r kürəkləri arasında, dahadəqiq desək, sol kürəyinə yaxın yerdə yerləşən, ət rəngində olandomba ət parçasıdır. Həcmi də müxtəlif rəvayətlərdə vəsf edildiyikimi – kəklik və ya göyərçin yumurtası boydadır. Peyğəmbərlikmöhürü əvvəlki ümmətlərə də öz Kitablarında agah edilmişdir.Odur ki, Kitab əhli sonuncu peyğəmbərin bu vəsflə gələcəyini bi-lirdi. Uca Allah Quranda buyurur: “Kitab verdiyimiz şəxslər onuöz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar. Həqiqətən də, onlar-dan bir dəstə haqqı bilə-bilə gizlədir” (əl-Bəqərə, 146). Həmçi-nin, O, buyurur: “Onlara tanıdıqları peyğəmbər gəldikdə isə onuinkar etdilər. Allah kafirlərə lənət etsin!” (əl-Bəqərə, 89). SalmanFarisinin t əhvalatını da buna dəlil göstərmək olar. Belə ki, İsapeyğəmbərin u həqiqi davamçılardan olmuş alimlərdən biriölüm ayağında ikən Salmana Peyğəmbərin r əlamətlərini bildir-miş və ona Peyğəmbərin r hicrət edəcəyi yerə – Hərraya, xurma-lıqlar olan bir yerə getməyi tövsiyə etmişdir. 21-ci hədisdə vəonun şərhində həmin əhvalat barədə ətraflı xəbər verilir.


))تبيبيذهالتول اهللاإلىخسرr،ا: فقالتوليسإناهللا،رنيابتأخجعوحسيفمأسارعديول،كةرأبالبضوتو،تربفشنم،هوئضوتقمولفخ،رهظهتظرمإلىفناتالخنيب،هفيفإذاكتوثلهمزرلةجالح.((

(16) ........ Saib ibn Yezid1 t rəvayət edir ki, xalam mə-ni Peyğəmbərin r yanına gətirib: “Ya Rəsulullah! Bacımoğlu xəstələnib, ayaqları bərk ağrıyır”– dedi. Peyğəmbər rəlini başıma çəkib Allahdan mənim üçün bərəkət dilə-di.2 Sonra dəstəmaz aldı və mən onun dəstəmaz aldığı

1 Əbu Abdullah Saib ibn Yezid ibn Səid ibn Sümamə əl-Kindiəl-Mədəni t Peyğəmbərin r azyaşlı səhabələrindəndir. Hicrətinikinci ilində dünyaya gəlmişdir. Saib ibn Yezid t demişdir: “MənPeyğəmbərlə r birlikdə həcc ziyarətinə getdikdə mənim yeddiyaşım var idi” (Səhih əl-Buxari, 1858). Bir çox tarixçilər onun hic-rətin 80-ci ilində vəfat etdiyini demişlər (Siyər Əlam ən-Nubələ,80-ci tərcümeyi-hal).

2 Peyğəmbər r uşaqları əzizləyərkən onların başını sığallayar-dı. Yusuf ibn Abdullah ibn Səlam t demişdir: “Peyğəmbər r mə-nə Yusuf adını verdi, məni dizinin üstünə oturtdu və mənim başı-mı sığalladı” (Ədəbul-Mufrəd, 367). Amr ibn Hureys t demişdir:“Anam məni Peyğəmbərin r yanına apardı. O, mənim başımı sı-ğalladı və ruzimin artması üçün dua etdi” (Ədəbul-Mufrəd, 632).Bu hədisdən o da aydın olur ki, əlini xəstənin başına qoyub duaetmək sünnədir. Burada “bərəkət dilədi” deyildikdə, iki şey: xeyi-rə nail olması və bu xeyirin artması nəzərdə tutulur. Cueyd ibnAbdur-Rəhman demişdir: “Mən Saib ibn Yezidi doxsan dörd ya-şında ikən gördüm, çox gümrah qalmışdı, bədənini də şax tutur-du. O deyirdi: “Mən yəqin bilirəm ki, indiyədək yaxşı eşitməyi-


sudan içdim.1 Sonra onun arxasında durdum2 və kürək-ləri arasında kəklik yumurtası boyda peyğəmbərlik mö-hürünü gördüm.”3

جابر،بنأيوبحدثنا:قالالطالقاني،يعقوببنسعيدحدثنا-١٧

نعاكمنسب،برحنابرعنجة،برمقالس :))تأيرماتالخنيبفيكت

.))لحمامةابيضةمثلحمراء،غدة،rاهللارسول

(17) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Mən Rəsulul-lahın r kürəkləri arasında qırmızıya çalan, düyünvarı vəzi4

min və görməyimin yeganə səbəbi ancaq Peyğəmbərin r duası-dır. Bir dəfə xalam məni onun yanına apardı və: “Ya Rəsulullah,bacım oğlu xəstədir, (onun üçün) Allaha dua et!”– dedi, o da mə-nim üçün dua etdi” (Səhih əl-Buxari, 3540).

1 Yəni, dəstəmaz aldığı suyun artığını. Bu da Rəsulullahın rvücudu ilə təbərruk etməyin bir növüdür. Belə ki, səhabələr Rə-sulullahın r saçı, ağız suyu, təri və s. ona aid olan şeylərlə Allah-dan bərəkət diləyərdilər. Bu da yalnız Rəsulullaha r xasdır. De-mək, ondan başqa, kimliyindən asılı olmayaraq heç bir kimsəninvasitəsilə təbərruk etmək olmaz.

2 Ola bilsin ki, Saib t əvvəllər bu möhür barədə eşitmiş vəonu görmək üçün onun arxa tərəfinə keçmişdir.

3 Bu hədisi Buxari (190), Muslim (2345) Tirmizi (3646) və Nə-sai (7518) rəvayət etmişdir.

4 Əslində vəzi – insanda bədənə lazım olan maddələri hazırla-yan və qana verən yaxud dışarıya ifraz edən üzvdür. Burada qəsdedilən vəzi isə digər hədislərdə öz təsdiqini tapmış domba ətparçasıdır.


kimi, həm də göyərçin yumurtası boyda (peyğəmbərlik)möhürünü gördüm.”1

الماجشون،بنيوسفحدثنا:قال،نييالمدمصعبأبوحدثنا-١٨

نع،أبيهنمعاصناعبرمنعة،بادقتنعهتدثة،جيمرقالت :))تعمس

علتلفقربهمنكتفيهبينالذيالخاتمأقبلأنأشاءولوr، -اهللارسول

)).الرحمنعرشلهاهتز: ماتيوممعاذبنلسعديقول-

(18) ........ Rumeysə2 O demişdir: “Səd ibn Muazın1

vəfat etdiyi gün mən Rəsulullahın r belə dediyini eşit-

1 Bu hədisin isnadı zəifdir. Çünki isnadda keçən Əyyub ibnCabir ibn Səyyar “zəif” ravidir. Lakin hədisin mətni “səhih”dir.Belə ki, Muslim bu hədisi öz “Səhih”ində (2344) Cabir ibn Səmu-rədən t belə rəvayət etmişdir: “Mən Rəsulullahın r kürəyindəgöyərçin yumurtası boyda və dərisinin rəngində olan (peyğəm-bərlik) möhürünü gördüm.” Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdırki, bu ət parçasının qara və ya tünd yaşıl rəngli olması barədənəql edilmiş hədislərin hamısı “zəif”dir.

2 Ummu Suleym Rumeysə bint Milhan ibn Xalid əl-ƏnsariyyəO.Bu qadın Rəsulullahın r xidməçisi Ənəs ibn Malikin t anasıdır.Ənsarın ən fəzilətli qadınlarındandır. Uhud və Huneyn döyüşlə-rində iştirak etmişdir. Yoldaşı Malik ibn Nədr vəfat etdikdən son-ra, İslamı qəbul etmək şərtilə Əbu Talhə Zeyd ibn Səhl əl-Ənsa-riyə t ərə getmişdir. Yəni, mehr olaraq Əbu Talhədən müsəlmanolmağı tələb etmişdir. İmam Zəhəbi bu qadının başqa adlarının:Ğumeysa, Rumeysa, Uneyfə və Səhlə olduğunu da nəql etmişdir.Peyğəmbər r onu məhz Ğumeysa adı ilə müjdələmişdir. Ənəs ibnMalik t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r belə demişdir: “Cənnətədaxil oldum və qarşımda ayaq səsləri eşitdim. Mən: “Bu nə ayaqsəsidir?”– deyə soruşdum. Mənə: “Bu, Ğumeysa bint Milhandır”–


dim (həmin vaxt mən ona o qədər yaxın məsafədə dur-muşdum ki, istəsəydim, onun kürəkləri arasındakı (pey-

deyildi” (Əhməd, 3/125; “Səhih əl-Cami”, 3368). Peyğəmbərdən ron dörd hədis rəvayət etmişdir. Buxari və Muslim – birlikdə on-dan bir hədis, ayrı-ayrılıqda Buxari bir, Muslim isə iki hədisrəvayət etmişdir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 55-ci tərcümeyi-hal).

1 Əbu Amr Səd ibn Muaz ibn Nomən əl-Ovsi əl-Əşhəli əl-Ən-sari t Peyğəmbərin r məşhur səhabəsidir. Ovs qəbiləsinin başçı-sı olmuş, Musab ibn Umeyrin t dəvəti ilə İslam dinini qəbul et-miş, sonra da öz qəbilə üzvlərinin hamısının birdən müsəlman ol-masına səbəb olmuşdur. Fəzilətinə dair bir çox hədislər rəvayətolunmuşdur. Cabir t demişdir: “Mən Peyğəmbərin r belə dedi-yini eşitmişəm: “(Allahın) Ərşi Səd ibn Muazın ölümünə görə tit-rədi” (Səhih əl-Buxari, 3803). Digər bir hədisdə Aişə O rəvayətedir ki, Peyğəmbər r belə demişdir: “Hər bir kəsi qəbir sıxacaq-dır. Əgər kimsə qəbir sıxılmasından qurtulmuş olsaydı, bu, Sədibn Muaz olardı” (Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1695). Ənəs t de-mişdir: “Bir dəfə Peyğəmbərə r ipək cübbə hədiyyə etdilər. Hal-buki o, kişilərə ipək geyməyi qadağan etmişdir. Camaat bu cübbə-nin zərifliyinə heyran qaldı. Peyğəmbər r onların təəccüblə bax-dığını görüb dedi: “Muhəmmədin canı Əlində olan Allaha and ol-sun ki, Səd ibn Muazın Cənnətdəki dəsmalları bundan da gözəl-dir (bundan da zərif, bundan da xeyirlidir)” (Səhih əl-Buxari,3248; Səhih Tirmizi, 3847; Səhih ibn Hibban 6997; Siyər Əlam ən-Nubələ, 56-cı tərcümeyi-hal). Səd ibn Muaz t Xəndək döyüşün-dən bir ay sonra 37 yaşında vəfat etmişdir (Tarix əz-Zəhəbi,2/327). Ənəs ibn Malik rəvayət edir ki, Səd ibn Muazın cənazəsiaparılarkən münafiqlər: “Bunun cənazəsi necə də yüngüldür!”–dedilər. Bu da onun Bəni-Qureyzə barəsində verdiyi qərara görəidi. Bu söz Peyğəmbərə r yetişdikdə, o dedi: “Onun cənazəsinimələklər aparırdılar” (Sunən ət-Tirmizi, 3849; Səhih ət-Tirmizi,3024; Mişkatul-Məsabih, 6228).


ğəmbərlik) möhürünü öpə bilərdim): 1 “MərhəmətliAllahın Ərşi2 onun ölümünə görə titrədi.”3

واحد،وغيرحجر،بنوعليالضبي،عبدةبنأحمدحدثنا-١٩: قالغفرة،مولىاهللاعبدبنعمرعنيونس،بنعيسىحدثنا: قالوا

علي،كان((: قالطالب،أبيبنعليولدمنمحمدبنإبراهيمحدثنيكتفيهبين((: وقالبطوله،الحديثفذكر...)) rاهللارسولوصفإذا

ماتخ،ةوبالنوهوماتخنيبيالن.((

(19) ........ Əli ibn Əbu Talibin t nəvələrindən biriİbrahim ibn Muhəmməd: “Əli (ibn Əbu Talib) Rəsulul-

1 Mötərizələrin arasındakılar Rumeysənin O sözüdür.2 Ərş: Allahın yaratdığı məxluqatın ən əzəmətlisi, ən böyüyü

və ən genişidir. Bu xüsusda Qurani Kərimdə belə buyurulur: “O,böyük Ərşin Rəbbidir!” (ət-Tovbə, 129); “Yeddi göyün Rəbbi vəəzəmətli Ərşin Rəbbi kimdir?” (əl-Muminun, 86). Peyğəmbər rdemişdir: “Cənnətdə Allahın, Onun yolunda cihad edənlər üçünhazırladığı yüz mərtəbə vardır. Bu mərtəbələrdən hər iki mərtəbəarasındakı məsafə yerlə göy arasında olan məsafəyə bərabərdir.Allahdan nə isə dilədiyiniz zaman Firdovs cənnətini diləyin! Çün-ki Firdovs, Cənnətin tam ortası və ən yüksək mərtəbəsidir. Onunüstündə isə ər-Rəhmanın Ərşi yerləşir. Cənnət çayları da oradanqaynayıb axır” (“Səhih əl-Buxari”, 2790). Digər bir hədisdə Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “Yeddi göy Kürsünün yanında,səhraya atılmış bir həlqəyə bənzəyir. Habelə Ərşin Kürsüdən bö-yüklüyü, o səhranın o həlqədən böyüklüyü kimidir” (“Silsilətul-Əhadisis-Səhihə”, 109). Belə bir əzəmətli məxluqun, Sədin ölümü-nə görə titrəməsi onun nə dərəcədə fəzilətli səhabə olduğunu birdaha sübuta yetirir.

3 Bu hədisi Buxari (3592), Muslim (2466) Tirmizi (3847) və Əh-məd (6/329) rəvayət etmişdir.


lahı r vəsf edərkən deyərdi...”– deyə bu uzun hədisiaxıradək rəvayət etmiş və demişdir: “Peyğəmbərlik mö-hürü onun kürəkləri arasında idi. O, peyğəmbərlərinsonuncusudur...”1

حدثنا:قالعاصم،أبوحدثنا:قالبشار،بنمحمدحدثنا-٢٠أبوحدثني: قالاليشكري،أحمرنبعلباءحدثني: قالثابت،بنعزرةديوزرمعنبطبأخ،اريصيقال: قالاألنوللساهللارr:))اايأب

،دينزيادنمحسريفامظه((،تحسفم،هرظهتقعيفوابعلىأصع.مجتمعاتشعرات: قالالخاتم؟ماو: قلت.الخاتم

(20) ........ Əbu Zeyd Amr ibn Əxtab əl-Ənsari2 t de-mişdir: “(Bir dəfə) Rəsulullah r mənə: “Ey Əbu Zeyd,yaxın gəl, əlini kürəyimə çək!”– deyə buyurdu. Mən əli-mi onun kürəyinə çəkdim. Onda barmaqlarım onun pey-ğəmbərlik möhürünə toxundu.”

1 Bu hədis 7-ci hədisin bir hissəsidir.2 Əbu Zeyd Amr ibn Əxtab əl-Xəzrəci əl-Mədəni əl-Ənsari t

Peyğəmbərin r səhabəsidir. Peyğəmbərlə r birlikdə on üç döyüş-də iştirak etmiş, Abdul-Məlik ibn Mərvanın xilafəti dövründə və-fat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 100-cü tərcümeyi-hal). ƏbuZeyd əl-Ənsari demişdir: “Bir dəfə Rəsulullah r mənə: “Yanımagəl!”– deyə buyurdu. Ravi deyir ki, sonra Rəsulullah r əlini onunsaçına və saqqalına çəkdi və belə dua etdi: “Allahım, ona yaraşıqver və bu yaraşığı uzunömürlü et!” Ravi dedi: “Əbu Zeyd yüz ne-çə yaşına çatmışdı. Saç-saqqalında tək-tək ağ tüklər var idi. Üzü-nün dərisi təravətli qalmışdı. Beləcə, ölənədək üzünə qırış düş-mədi” (Musnəd imam Əhməd, 20752; Şueyb Arnavut bu hədisinisnadının “səhih” olduğunu demişdir).


(İlba ibn Əhmər dedi:) Mən: “Peyğəmbərlik möhürünədir?”– deyə soruşdum. (Əbu Zeyd): “Tüklərin məc-musudur1”– deyə cavab verdi.”2

بنعليثناحد:قالالخزاعي،حريثبنالحسينعمارأبوحدثنا- ٢١: قالبريدة،بناهللاعبدحدثني:قالأبي،حدثني:قالواقد،بنحسينتعمة،أبيسديرقولباء((: يانجلمسيولإلىالفارسساهللارr،نيح

مةقديندالمةدائلبماعهي،طبارهعضفونيبيدوليساهللارr،ا((: فقاليالفإناارفعها،((: فقالأصحابك،وعلىعليك،صدقة: فقال))هذا؟ماسلماناهللارسوليديبينضعهفوبمثله،الغدفجاءفرفعها،: قال،))الصدقةنأكلr،ا((: فقالذاماهان؟يلمة: فقال))سيده،ولفقاللكساهللارr

ابهحطوا((: ألصساب((ثمظرمإلىناتلىالخرعولظهساهللارr،نفآم،كانبهوودهليلرتفاشولاهساهللارr،كذابكذااومهرلىدأنعرسغيمال،لهخلنمعانفيلمس،يهىفتح،مطعتسرولفغساهللارr،خلإالالن

فقالنخلة،تحملولمعامها،منالنخلفحملتعمرغرسهاواحدة،نخلةأنااهللا،رسوليا: عمرفقال))النخلة؟هذهشأنما((: rاهللارسول

.))عامهامنفحملتفغرسها،rاهللارسولفنزعهاغرستها،

1 Səhabə demək istəmişdir ki, onun peyğəmbərlik möhürününüzərində tüklər var idi.

2 Bu hədisi Əhməd (5/77), İbn Hibban (6300), Hakim (2/606)və Heysəmi (1401) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” ol-duğunu demişdir.


(21) ........ Bureydə1 t demişdir: “Rəsulullah r Mə-dinəyə gəldiyi zaman2 Salman Farisi3 bir boxça xurma

1 Əbu Abdullah Bureydə ibn Husayb ibn Abdullah əl-Əsləmi tPeyğəmbərin r səhabəsidir. O, İslam dinini Peyğəmbər r hicrətetdiyi il qəbul etmişdir. Xeybər döyüşündə və Məkkənin fəthindəiştirak etmiş, habelə Peyğəmbərin r ölümqabağı Bəlqa diyarınagöndərdiyi, Usamənin başçılıq etdiyi orduda bayraqdar olmuş-dur. Hicrətin 62-ci ilində vəfat etmişdir. Peyğəmbərdən r yüzəlliyə yaxın hədis rəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 91-citərcümeyi-hal).

2 Burada söhbət hicrətin 1-ci ilindən gedir.3 Salman Farisi t Peyğəmbərin r məşhur səhabəsi, ikiqat sa-

vab qazanan möminlərdəndir. Uca Allah belələri barədə buyurur:“Qurandan əvvəl özlərinə Kitab verdiyimiz kəslər ona iman gə-tirirlər. Onlara Quran oxunduğu zaman: “Biz ona iman gətirdik.O, həqiqətən də, Rəbbimizdən olan haqdır. Biz ondan əvvəl dəmüsəlman idik!”– deyirlər. Səbir etdiklərinə görə onlara müka-fatları ikiqat veriləcəkdir. Onlar pisliyi yaxşılıqla dəf edir vəözlərinə verdiyimiz ruzidən Allah yolunda xərcləyirlər” (əl-Qəsəs, 52-54). Peyğəmbər r demişdir: “Üç sinif insan vardır ki,onlar ikiqat savab qazanır: Əvvəlcə öz peyğəmbərinə, sonra daMuhəmmədə r iman gətirmiş Kitab əhli ikiqat savab qazanır.Həm Allahın, həm də ağasının haqqını ödəyən kölə (ikiqat savabqazanır). Kənizinə yaxşı təlim-tərbiyə keçən, sonra onu azad edibonunla evlənən kişi ikiqat savab qazanır” (Ədəbul-Mufrəd, 203).Salmandan kimin oğlu olduğunu soruşduqda atasının adını de-məz, sadəcə "mən Salman ibn İslamam"– deyərək özünün İslamdininə mənsub olduğunu bildirərdi (Siyər Əlam ən-Nubələ, 1/495).Salman Farisinin fəzilətinə dair ikicə hədis qeyd etsək kifayətedər: Əbu Hureyrə t demişdir: “(Bir dəfə) biz Peyğəmbərin r ya-nında ikən ona “əl-Cumuə” surəsi nazil oldu: “Allah səni hələmüsəlmanlara qoşulmamış, başqalarına da elçi göndərmişdir...”


götürüb onun yanına gəldi və xurmaları Rəsulullahın rönünə qoydu. Rəsulullah r (ondan): “Bu nədir, ey Sal-man?”– deyə soruşdu. Salman: “Sənə və sənin səhabələ-rinə sədəqədir”– deyə cavab verdi. Rəsulullah r (ona):“Götür bunları. Biz1 sədəqə yemirik!”– deyə buyurdu.Salman xurmaları (Rəsulullahın r önündən) götürdü.Ertəsi gün yenə bir boğça xurma gətirib Rəsulullahın rönünə qoydu. Rəsulullah r (ondan): “Bu nədir, ey Sal-man?”– deyə soruşdu. Salman: “Sənin üçün hədiyyə-dir”– deyə cavab verdi. Onda Rəsulullah r səhabələri-nə: “Qonaq olun!”– deyə buyurdu. Sonra Salman Rəsu-lullahın r kürəyindəki peyğəmbərlik möhürünə nəzərsaldı və Rəsulullaha r iman gətirdi. O zaman Salmanbir yəhudinin (köləsi) idi. Rəsulullah r (həmin yəhudi-yə) filan qədər dirhəm ödəmək, üstəlik (üç yüz) xurmazoğu2 əkmək müqabilində onu alıb azad etdi. Bu xur-

Mən soruşdum: “Kimdir onlar, ya Rəsulullah?” O, mənə cavabvermədi. Mən sualımı üç dəfə təkrar etdim. Həmin vaxt SalmanFarisi bizim aramızda idi. Peyğəmbər r əlini Salmanın ayağınınüstünə qoyub dedi: “Hərgah iman Sürəyya ulduzunun yanındaolsaydı, bu adamlar ora da gedib çıxardılar” (Səhih əl-Buxari,4897). Digər hədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Cənnət üçnəfər üçün darıxır: “Əli ibn Əbi Talib, Ammar ibn Yasir və SalmanFarisi” (Müstədrək, 3/148; “Səhih əl-Cami”, 1/331).

1 Burada Rəsulullah r özünü və əhli-beytini qəsd edirdi.Başqa rəvayətdə deyilir ki, Rəsulullah r səhabələrinə bu xurma-lardan yeməyi buyurdu.

2 Ağacda və başqa bitkilərdə yenicə cücərən göy qabıqlı incəbudaqların hər biri.


ma zoğları böyüyüb kök atanadək Salman işinə davametdi. Rəsulullah r bir zoğdan başqa bütün zoğları (özəlləri ilə) əkdi. O bir dənəni isə Ömər əkdi. Növbəti ilbu zoğların hamısı (böyüyüb ağac oldu və) kök atdı.Yalnız bir zoğdan başqa. Rəsulullah r: “Bu zoğ niyəkök salmayıb?”– deyə soruşdu. Ömər dedi: “YaRəsulullah! Onu mən əkmişəm.” Onda Rəsulullah ronu yerindən çıxardıb yenidən (öz əlləri ilə) əkdi vəsonrakı il bu zoğ da (böyüyüb) kök atdı.”1

1 Bu hədisi Əhməd (5/354) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Na-sirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“həsən” olduğunu demişdir. Digər bir hədisdə Salman Farisinin tbaşına gələnlər daha geniş verilmişdir: Salman Farisi belə rəvayətetmişdir: “Mən İsfahanda – Cey deyilən bir məmləkətdə yaşa-yırdım. Atam da həmin məmləkətin böyüyü, həm də ən zənginadamlarından biri idi. O məni hamıdan çox sevirdi, günü-gündəndə mənə olan məhəbbəti artırdı. O məni heç yerə buraxmırdı, ca-riyə kimi evdə saxlayırdı. Getdikcə mən əqidəli bir atəşpərəstəçevrilirdim. İş o yerə gəlib çatmışdı ki, mən bircə saat belə oddanayrı qala bilmirdim. O vaxtlar atamın ağalıq yerləri var idi. Birgün onun başı işə bərk qarışmışdı deyə, məni yanına çağırıb:“Oğlum, mənim evdə bir az işlərim var, bəlkə bu gün gedib çöl-dəki yerlərimizə bir baş çəkəsən”– dedi və orada bəzi işləri gör-məyi mənə tapşırdı. Mən oraya gedərkən yolda nəsranilərin kilsə-sinin yanından keçdim və onların səslərini eşitdim, içəri daxilolub onların namaz qıldıqlarını gördüm. Atam məni ev dustağıetmişdi deyə, mənim belə şeylərdən xəbərim yox idi. Onların na-mazı mənim xoşuma gəldi, məndə bu dinə rəğbət oyandı və mənöz-özümə dedim: “Vallahi, bu din bizim sitayiş etdiyimiz oddandaha xeyirlidir.” Mən çöldəki yerlərimizə getməyib gün batana-dək nəsranilərin yanında qaldım. Sonra onlardan: “Bu dinin əsliharadadır?”– deyə soruşdum. Onlar: “Şamdadır”– dedilər. Beləcə,


mən atamın tapşırdığı işi yerinə yetirməyib onun yanına qayıt-dım. Mən evə gəldikdə atam dedi: “Oğlum, harada idin? Məgərmən səni iş dalınca göndərməmişdim?” Dedim: “Atacan! Mən kil-sədə namaz qılan insanlara rast gəldim və onların dini mənim xo-şuma gəldi. Mən belə bir din görməmişdim. Odur ki, axşamadəkonların yanında idim.” Atam dedi: “Oğlum, o dində heç bir xeyiryoxdur. Sənin və ata-babalarının dini bundan daha xeyirlidir.”Mən dedim: “Xeyr, vallahi ki, bu din bizim dinimizdən daha xe-yirlidir.” Onda atamın canına qorxu düşdü, (atəşpərəstlikdən üzdöndərəcəyimdən qorxdu) və elə buna görə də məni ev dustağıedib əl-ayağımı bağladı ki, heç yerə qaçıb gedə bilməyim. Mən(fürsət tapıb) nəsranilərə xəbər göndərdim ki, əgər Şama bir kar-van getsə, mənə xəbər versinlər. Çox keçmədi ki, nəsranilər Şamkarvanının gəldiyini mənə bildirdilər. Mən onlara xəbər göndər-dim ki, Şam tacirləri alış-verişlərini qurtarıb Şama qayıtmaq istə-dikdə mənə xəbər versinlər. Nəhayət, onlar mənə tacirlərin yoladüşmək istədiyini bildirdilər. Mən ayağımdakı qandalları açıb ev-dən qaçdım və özümü həmin karvana yetirib onlarla bərabər Şa-ma yollandım. Şama çatdıqda dedim: “Bu dini bilən ən savadlıadamı mənə göstərin.” Mənə kilsədəki baş keşişi göstərdilər. Mənonun yanına gedib dedim: “Mən bu dini qəbul etmişəm, qəlbimiona bağlamışam və istəyirəm ki, sənin yanında qalıb sənə xidmətedim, səndən savad alım və səninlə birgə namaz qılım.” Baş keşişmənə yanında qalmağa izin verdi. O, çox yaramaz adam idi. Özhavadarlarına Allah yolunda sədəqə verməyi əmr edir, lakin yığı-lan sədəqəni özünə götürürdü, kasıblara heç nə vermirdi. İş o ye-rə gəlib çatmışdı ki, bu yaramaz adam yeddi küp qızıl-gümüşyığmışdı. Bu əməlinə görə mən ona nifrət edirdim. Nəhayət, başkeşiş öldükdən sonra nəsranilər onu dəfn etmək üçün onun başı-na yığışdılar. Onda mən onlara dedim: “Sizin bu keşişiniz çox də-ləduz adam idi. O, sizi sədəqə verməyə təhrik edir, sonra da ver-diyiniz sədəqələri özünə götürür və kasıblara heç nə vermirdi.”Onlar soruşdular: “Nə bilirsən ki, o belə edirdi?” Dedim: “İstəyir-sinizsə, onun yığdığı pulların yerini sizə göstərim?” Onlar: “Gös-tər!”– dedilər. Mən onun xəzinəsinin yerini onlara göstərdim və


onlar oradan yeddi küp qızıl-gümüş çıxartdılar. Həqiqət bəlli ol-duqdan sonra onlar: “Allaha and olsun ki, biz bunu basdırmaya-cağıq”– dedilər və çarmıxa çəkib daş-qalaq etdilər. Bundan sonraonun yerinə başqa birisini seçdilər və mən uzun müddət onun ya-nında qaldım. Mən, namazlarını vaxtlı-vaxtında qılan, dünyayakönül bağlamayıb Axirətə can atan, gecə-gündüz Allahın itaətin-də duran onun tək dindar birisini görməmişdim. Mən onu çox se-virdim. Nəhayət, ölüm onu haqladıqda, mən dedim: “Ey filankəs!Mən uzun müddət sənin yanında qaldım, səni səmimi-qəlbdənsevdim, heç kəsi sənin qədər sevməmişdim. Budur, Allahın əmriilə ölüm səni haqlayıb. Mənə nə nəsihət edirsən. De görüm, (sənöləndən sonra) kimin yanına gedim?” O dedi: “Oğlum, əsl din-darlar ölüb getmiş və insanlar bu dini təhrif etmiş, həqiqəti giz-lətmişlər. Vallahi, mən bu əqidədə olan yalnız bir nəfəri tanıyı-ram, o da Mosul şəhərində yaşayan filankəsdir. Gedərsən onunyanına!” O vəfat etdikdən sonra mən Mosulda yaşayan adamınyanına gəlib dedim: “Ey filankəs! Filankəs ölüm ayağında ikənmənə sənin tövhid dinində olduğunu xəbər vermiş və mənə səninyanına gəlməyi tövsiyə etmişdir.” O mənə yanında qalmağa izinverdi və mən (bir müddət) onun yanında qaldım. Mən onun çoxmehriban, xeyirxah bir insan olduğunu gördüm. Nəhayət, ona daölüm yetişdikdə mən dedim: “Ey filankəs! Filankəs mənə səninyanında qalmağı nəsihət etmişdi. Budur, Allahın əmri ilə ölümsəni haqlayıb. İndi mən nə edim, (sən öləndən sonra) kimin yanı-na gedim?” O dedi: “Oğlum, vallahi, mən bizim əqidədə olan yal-nız bir nəfəri tanıyıram, o da Nəsibin şəhərində yaşayan filankəs-dir. Gedərsən onun yanına!” O vəfat etdikdən sonra mən Nəsibin-də yaşayan adamın yanına gəlib dostumun dediklərini ona xəbərverdim. O mənə yanında qalmağa izin verdi və mən (bir müddət)onun yanında qaldım. Mən onun əvvəlki iki kişi kimi tövhid əhliolduğunu, çox mehriban və xeyirxah bir insan olduğunu gördüm.Çox keçmədi ki, onun da əcəli çatdı. Ölüm ayağında ikən mən onadedim: “Ey filankəs! Filankəs mənə filankəsin yanına getməyi, oda mənə sənin yanına gəlməyi nəsihət etmişdi. Sən mənə nə əmredirsən, (sən öləndən sonra) mən kimin yanına gedim?” O dedi:


“Oğlum! Vallahi ki, mən bizim əqidədə olan yalnız bir nəfəri tanı-yıram, o da Əmmuriyyə şəhərində yaşayır. İstəyirsənsə, onun yanı-na get!” O vəfat etdikdən sonra mən Əmmuriyyədə yaşayan ada-mın yanına gəlib dostumun dediklərini ona xəbər verdim. O mə-nə yanında qalmağa izin verdi və mən (bir müddət) onun yanın-da qaldım. Onun yanında qaldığım müddətdə Allah mənə çoxlumal-qara və qoyun-quzu nəsib etdi. Çox keçmədi ki, bu kişinin dəəcəli yetişdi. Ölüm ayağında ikən mən ona dedim: “Ey filankəs!Mən filankəsin yanında idim. O mənə filankəsin yanına getməyi,filankəs də mənə filankəsin yanına getməyi, o da mənə sənin ya-nına gəlməyi nəsihət etmişdi. Bəs sən mənə nə buyurursan, (sənöləndən sonra) mən kimin yanına gedim?” O dedi: “Oğlum! Val-lahi, mən bizim əqidəmizdə olan elə bir adam tanımıram ki, sənionun yanına göndərim. Lakin (ümidini üzmə) İbrahimin dinindəolan peyğəmbərin göndəriləcəyi vaxt artıq yaxınlaşıb. O, ərəblə-rin arasından çıxacaq, (qövmü onu qovub yurdundan çıxartdıq-dan sonra) Hərraya (Mədinə yaxınlığında yerləşən, qaralmış daş-kəsəklərlə dolu bir sahəyə) xurmalıqlar olan bir yerə hicrət edə-cək. Onun hamıya bəlli olan peyğəmbərlik əlamətləri vardır: hə-diyyəni yeyər, sədəqəni isə yeməz və bir də çiyinləri arasındapeyğəmbərlik möhürü vardır. O yerlərə gedə bilərsənsə, get!”

O, vəfat etdikdən sonra mən Allahın qədərimə yazdığı qədərƏmmuriyyədə qaldım. Nəhayət, bir gün mən Kəlb qəbiləsindənolan tacirlərə rast gəldim və onlara: “Məni ərəblərin diyarınaaparmağa razılıq versəniz, mal-qaramı və qoyunlarımı sizə verə-rəm”– dedim. Onlar mənim təklifimlə razılaşdılar və mən bütünvaridatımı onlara verdim. Tacirlər məni (Mədinə) yaxınlığındakıbir vadiyə gətirdilər və haqsızlıq edib məni kölə olaraq bir yəhu-diyə satdılar. Mən onun yaşadığı yerə gəlib çatdıqda xurma ağac-larını gördüm və ürəyimə damdı ki, bu, dostumun mənə vəsf et-diyi yerlərdir. Mən içimdə rahatlıq tapa bilmirdim. Elə bu dəmağamın mədinəli – bəni-qureyzəli əmisi oğlu onun yanına gəldivə məni satın alıb Mədinəyə apardı. Vallahi, mən Mədinəni gö-rəndə keşişin sözləri yadıma düşdü və axtardığım yeri tapdığımıgüman etdim. Həmin ərəfədə artıq Allah Öz peyğəmbərini r in-


sanlara göndərmişdi. Peyğəmbər r bir müddət Məkkədə dəvətapardı. Mən kölə idim deyə, onun haqqında heç bir məlumatımyox idi. Sonra Peyğəmbər r Mədinəyə hicrət etdi. Bu ərəfədə mənağam üçün ağacdan xurma yığırdım. Həmin vaxt ağamın əmisioğlu onun yanına gəldi və onlar ağacın altında durub söhbət et-məyə başladılar. Biri o birinə dedi: “Allah Bəni-Qaylə qəbiləsiniməhv etsin! Bu dəqiqə onlar Qubada, Məkkədən gəlmiş o kişininbaşına toplaşıb, onun peyğəmbər olduğunu iddia edirlər.” Mənbu sözləri eşidəndə bədənimdən isti bir üşütmə keçdi və az qal-dım ki, ağacdan ağamın üstünə düşüm. Mən dərhal yerə enibağamın əmisi oğluna yaxınlaşdım və ondan: “Sən nə dedin, nədedin?”– deyə soruşdum. Bunu eşidəndə ağam qəzəbləndi və mə-ni əməllicə kötəklədi. Sonra üstümə qışqırıb dedi: “Bunun sənədəxli yoxdu, get işinlə məşğul ol!” Mən ona: “Sadəcə onun dedi-yini bilmək istəyirdim”– dedim, (sonra da gedib işimlə məşğul ol-dum). Axşam düşdükdə mən bir qədər xurma götürüb Peyğəmbə-rin r yanına getdim. Həmin vaxt Peyğəmbər r Qubada idi. Mənonun yanına gəlib dedim: “Sənin əməlisaleh insan, ətrafındakı sə-habələrin də ehtiyac içində olduğunu eşitmişəm. Odur ki, sədəqəvermək üçün saxladığım bu xurmaları sizə gətirmişəm. Sizin bu-na daha çox haqqınız çatır.” Bunu deyəndən sonra mən xurmalarıPeyğəmbərə r uzatdım. Peyğəmbər r səhabələrinə: “Yeyin!”– de-di, özü isə bundan yemədi. Onda mən öz-özümə: “Bu, birincisi!”–dedim və çıxıb getdim, Peyğəmbər r də Mədinəyə getdi. Sonramən yenə bir qədər xurma götürüb onun yanına gəldim və de-dim: “Görürəm, siz sədəqə yemirsiniz. Odur ki, bu xurmaları sizəhədiyyə edirəm.” Onda Peyğəmbər r xurmadan yedi və səhabə-lərinə də ondan yeməyi buyurdu. Mən yenə öz-özümə dedim:“Bu da ikincisi” Bir müddətdən sonra mən yenə onun yanına gəl-dim. Həmin vaxt o, Bəqi qəbiristanlığında səhabələrindən birinindəfnində idi. O, səhabələri ilə birlikdə yerdə oturmuşdu, əbasınıda çiyninə atmışdı. Bu vaxt mən onun arxa tərəfinə keçdim ki,bəlkə keşişin mənə vəsf etdiyi peyğəmbərlik möhürünü görəm.Mən Peyğəmbərin r arxa tərəfinə keçdikdə o mənim nə istədiyimibaşa düşdü və əbasını çiynindən aşağı saldı. Mən onun çiyinləri


arasındakı peyğəmbərlik möhürünü görən kimi onu qucaqlayıböpdüm və hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Peyğəmbər r mə-nə: “Gəl otur!”- dedi, mən də oturub əvvəldən axıradək başıma gə-lənləri ona danışdım. Bu əhvalat Peyğəmbərə r çox təsir etdi və oməndən başıma gələnləri səhabələrə də danışmağı xahiş etdi.”

İbn Abbas demişdir: “Salman Uhud döyüşünədək kölə olaraqqaldı.”

Sonra Salman rəvayətinə davam edib dedi: “Bir gün Peyğəm-bər r mənə dedi: “Ey Salman, ağanla müəyyən miqdar pul müqabi-lində azad olunmağına dair razılaş.” Mən gedib ağamdan üç yüzxurma zoğu əkmək və min altı yüz dirhəm ödəmə şərtilə azadediləcəyimə dair razılıq aldım. Onda Peyğəmbər r səhabələrinə:“Qardaşınıza yardım edin!”- deyə buyurdu, səhabələr də mənəyardım etdilər. Kimisi otuz, kimisi iyirmi, kimisi on beş, kimision, kimisi də imkanı daxilində bir neçə zoğ verdi. Beləliklə, üçyüz zoğ yığıldı. Sonra Peyğəmbər r mənə dedi: “Ey Salman, getbu zoğların yerini qaz, işini qurtardıqdan sonra, gəl mənə xəbərver ki, bu zoğları mən öz əllərimlə əkim.” Mən səhabələrlə birlik-də zoğların yerini qazıb qurtardıqdan sonra Peyğəmbərin r yanı-na gəlib işimizi qurtardığımızı ona xəbər verdim. Peyğəmbər r qal-xıb mənimlə getdi. Biz zoğları bir-bir ona uzadır, o da zoğu yerəsancırdı. Beləcə, Peyğəmbər r zoğların hamısını öz əlləri ilə yerəbasdırdı. Salmanın canı Əlində olan Allaha and olsun ki, o zoğ-lardan heç biri tələf olmadı. Beləliklə də, mən ağama xurma ağac-larını ödədim. Lakin min altı yüz dirhəmi ödəmək sonraya qaldı.Döyüşlərin birindən sonra Peyğəmbər r məni yanına çağırtdırıbmənə yumurta boyda qızıl külçə verdi və dedi: “Al bunu, borcu-nu ödə, ey Salman!” Dedim: “Bu bəs edəcəkmi, ya Rəsulullah?”Peyğəmbər r dedi: “Götür bunu, qüdrət və qüvvət sahibi olanAllah sənin borcunu ödəyəcək.” Mən bu qızıl külçəni götürüb tə-rəzidə çəkdirdim. Salmanın canı Əlində olan Allaha and olsun ki,düz qırx övqiyə gəldi. Beləcə, mən borcumu ödəyib azad olun-dum” (İmam Əhməd, 5/441-444; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 894-cühədis).


:قالالوضاح،بنبشرحدثنا:قالبشار،بنمحمدحدثنا-٢٢سعيدأباسألت: قالقي،العونضرةأبيعنالدورقي،عقيلأبوحدثنا

،ريدالخنمعاتولخساهللارrنيعيماتخ،ةوبيكان((: فقالالنفرهةظهعضةبزاشن((.

(22) ........ Əbu Nədrə əl-Əvəqiy demişdir: “Mən ƏbuSəid əl-Xudridən 1 Peyğəmbərin r möhürü yəni, pey-ğəmbərlik möhürü 2 barədə soruşdum. O dedi: “(Bu)onun kürəyində olan domba ət parçası idi.”3

:قالالبصري،العجلياألشعثأبوالمقدامبنأحمدحدثنا-٢٣: قالسرجس،بناهللاعبدعن،األحولعاصمعنزيد،بنحمادأخبرنا

))تيولأتساهللارrوهيواسفننم،ابهحأصتركذافدهنم،هلفخفريفعالذ،اءفألقىأريددالرنع،رهظهتأيفرعضومماتلىالخع،هفيثلكتعاممالجلهويالن،حاخهيل،كأنثآلتعجىفرتح،هلتقبتاس

1 Əbu Səid Səd ibn Malik ibn Sinan əl-Xudri t ən çox hədisrəvayət etmiş yeddi səhabədən biridir. Min yüz yetmiş hədisrəvayət etmişdir. Böyük fəqihlərdən və ələlxüsus da Mədinəninmüftisi olmuşdur. Xəndək döyüşündə və Rizvan beyətində (yəni,ağac altında olan beyətdə) iştirak etmişdir. Hicrətin 74-cü ilindəvəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 28-ci tərcümeyi-hal).

2 Əbu Nədrənin bu möhürü açıqlamaqda məqsədi o idi ki,hədisi eşidən kimsə həmin möhürün Peyğəmbərin r üzüyü oldu-ğunu güman etməsin.

3 Bu hədisi Əhməd (3/69) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“həsən” olduğunu demişdir.


فقلت :غفراللها،لكوليسفقالاهللا،ر :))لكفقال))ومالقو :فرغتأسوللكساهللارrفقال؟ :،معن،لكموالثمتهذةاآلهي:﴿رفغتاسوبكذنل

ننيمؤلملواتنمؤالمو.﴾

(23) ........ Abdullah ibn Sərcis1 t demişdir: “Rəsulul-lah r səhabələrindən bir qisminin əhatəsində ikən mənonun yanına gəldim və belə2 hərlənib onun arxa tərəfi-nə keçdim. O mənim nə istədiyimi başa düşdü3 və rida-sını 4 çiynindən aşağı saldı. Onda mən onun kürəkləriarasında5 yumruğa bənzər6 peyğəmbərlik möhürünü gör-düm. Üzərində xırda xallar var idi, sanki o, ziyillərdən7

(ibarət bir ət parçası) idi. (İstədiyimi gördükdən) sonra

1 Abdullah ibn Sərcis əl-Müzəni t Peyğəmbərin r səhabə-sidir. Abdul-Malik ibn Mərvanın xilafəti dövründə Bəsrədə vəfatetmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 74-cü tərcümeyi-hal).

2 Burada Abdullah ibn Sərcis t nə cür hərləndiyini vəsf edir.3 Abdullah ibn Sərcis t Rəsulullahın r peyğəmbərlik möhü-

rünü görmək istəyirdi.4 Bədənin qurşaqdan yuxarı hissəsini örtmək üçün istifadə

edilən örtük; bürüncək.5 Bu, təqribi təyin etmədir. Daha dəqiq yeri isə Muslimin "Sə-

hih" əsərində (6234) Abdullah ibn Sərcisin t vəsf etdiyi hədisdərəvayət edilmişdir. O demişdir: “Mən Rəsulullahın r arxa tərəfi-nə keçdim və kürəklərinin arasında – sol kürəyinin qığırdağınayaxın yerdə peyğəmbərlik möhürünü gördüm.”

6 Bu möhür yumruğa bənzəsə də, həcmi yumruqdan kiçik –digər rəvayətlərdə xəbər verildiyi kimi təqribən kəklik və ya gö-yərçin yumurtası boyda idi.

7 Ziyil: dərinin üstündə əmələ gələn müxtəlif böyüklükdə tu-murcuq şəklində çıxıntı.


qayıdıb onunla üzbəüz durdum və dedim: “Allah səni ba-ğışlasın,1 ya Rəsulullah!” O da (mənə): “Səni də (bağışla-sın)!”– dedi.”

(Bundan xəbər tutan) adamlar (ondan): “Allahın rəsu-lu r sənin üçün məğfirət dilədimi?”2– deyə soruşdular.

1 Əli ibn Muhəmməd əl-Hərəvi demişdir: “Burada “səni bağış-lasın” sözü ya cümlənin xəbəri olaraq, Quranda buyurulana mü-vafiq: “Həqiqətən, Biz sənə aydın bir zəfər bəxş etdik ki, Allahsənin əvvəlki və sonrakı günahlarını bağışlasın, sənə olan ne-mətini tamamlasın, səni düz yola yönəltsin və Allah sənə böyükbir qələbə ilə kömək etsin” (əl-Fəth, 1-3) mənada işlənmiş, ya-xud səhabə belə dua etməklə Allahdan Peyğəmbər r üçün dahaçox məğfirət diləmiş, yaxud da bu məğfirəti onun ümməti üçünistəmişdir” (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

2 Səhabələr Rəsulullahın r onlar üçün Allahdan bağışlanmadiləmələrinə sevinərdilər. Onlar yəqin bilirdilər ki, Rəsulullah ronlar üçün yalnız həyatda ikən dua edə bilər. Rəsulullahın r və-fatından sonra Allah ilə möminlər arasında vasitəçi olub onlarüçün məğfirət diləyəcəyinin qeyri-mümkün olması barədə isə Bu-xarinin "Səhih"ində (5665) rəvayət edilmiş bir hədisdə deyilir ki,bir dəfə Aişə O başı bərk ağrıdığından: “Vay başım!”– dedi. OndaRəsulullah r ona belə buyurdu: “Əgər mən həyatda ikən sənə birşey olsa, mən sənin üçün bağışlanma diləyər və sənin üçün duaedərəm.” Hədisdən açıq-aydın görünür ki, Allahın rəsulu r yal-nız sağ ikən vasitəçilik edə bilər. Rəsulullah r vəfat etdikdən son-ra isə heç bir səhabə ona müraciət etməmişdir. Diqqət edin! YenəBuxarinin "Səhih"ində (1010) rəvayət edilir ki, qıtlıq və quraqlıqüz verdikdə Ömər ibn Xəttab t Abbas ibn Abdul-Muttəlibin tvasitəsilə Allahdan yağmur diləyib: “Allahım, biz Peyğəmbərimi-zin r vasitəsilə Səndən yağmur diləyərdik, Sən də bizə yağmurendirərdin. İndi isə biz Peyğəmbərimizin r əmisinin vasitəsiləSəndən yağmur diləyirik, bizə yağmur endir!”– deyər, Allah daonlara yağmur nazil edərdi.” Bu əqidə Qurani Kəqimdə də öz təs-


diqini tapmışdır: “Əgər onlar özlərinə zülm etdikləri zaman sə-nin yanına gəlib Allahdan bağışlanma diləsəydilər və Peyğəm-bər də onlar üçün bağışlanma diləsəydi, əlbəttə, Allahın tövbə-ləri qəbul edən və Rəhmli olduğunu görərdilər” (ən-Nisa, 64).Ayədəki ( ) zaman zərfliyi keçmiş zamana aiddir. Və bunu ( إذ ( إذاkimi qəbul etmək, yəni, gələcək zamana yozmaq yanlış fikirdir(əl-Qovl əl-Mufid, 2/516). Rəsulullah r mömin kişilər və möminqadınlar üçün dua etmiş və səhabələrinə də belə etməyi buyur-muşdur. Həmçinin, onlardan sonrakı nəsillər də həm özləri, həmdə bu dünyadan köçüb getmiş möminlər üçün dua etmiş və edə-cəklər də. Uca Allah Quranda belə buyurur: “Səhabələrdən sonragələnlər deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizi və bizdən əvvəl iman gə-tirmiş qardaşlarımızı bağışla. Bizim qəlbimizdə iman gətirənlə-rə qarşı nifrət və həsədə yer vermə. Ey Rəbbimiz! Həqiqətən də,Sən Şəfqətlisən, Rəhmlisən!” (əl-Həşr, 10). Rəsulullah r isə buxüsusda belə buyurmuşdur: “Kim mömin kişilər və mömin qadın-lar üçün Allahdan bağışlanma diləyərsə, hər bir möminə görə onabir savab yazılar” (Mocəm ət-Təbərani, 10970; Səhih əl-Cami, 6026).Demək, biz hər dəfə: “Allahım, mömin kişiləri və mömin qadınla-rı bağışla!”– deyəndə, bu dünyadan köçmüş, habelə həyatda olanmöminlərin sayı qədər bizə savab yazılır. Odur ki, yadınıza düş-dükcə deyin: “Allahummə-ğfir lil-musliminə vəl muslimat, vəl-mumininə vəl-muminat, əl-əhyaə minhum vəl-əmvat (Allahım,müsəlman kişiləri və müsəlman qadınları, mömin kişiləri və mö-min qadınları, onlardan həyatda olanları və ölüb gedənləri bağış-la!)” Bəzən Rəsulullah r bir adam üçün cənazə namazı qılar, lakincəm şəklində dua edib deyərdi: “Allahumməğfir liheyyinə və mey-yitinə və şahidinə və ğaibinə və səğirinə və kəbirinə və zəkəri-nə və unsanə. Allahummə, mən əhyəytəhu minnə fə əhyihi aləl-islam və mən təvəffəytəhu minnə fətəvəffəhu aləl-iman (Allahım!Dirimizi və ölümüzü, burada olanımızı və olmayanımızı, kiçiyimi-zi və böyüyümüzü, kişimizi və qadınımızı bağışla! Allahım! Biz-dən kimi yaşatsan, müsəlman kimi yaşat və kimi öldürsən, mö-min kimi öldür!)” (Sunən İbn Macə 1/480; Səhih İbn Macə, 1/251).


Abdullah (onlara): “Bəli, sizin üçün də1”– dedi, sonra dabu ayəni2 oxudu: “Sən həm öz günahlarının, həm də mö-min kişilərlə mömin qadınların bağışlanmasını dilə.”3

1 Beləliklə Abdullah t ona sual verən adamlara Rəsulullahın ronlar üçün də Allahdan bağışlanma dilədiyini xəbər vermiş vəoxuduğu ayə ilə bunu təsdiqləmişdir.

2 “Muhəmməd” surəsi, 19.3 Bu hədisi Muslim (2346) və Nəsai (11496) rəvayət etmişdir.


rما جاء يف شعر رسول اهللا باب-٣

3-cü fəsil. Rəsulullahın r saçı barədə varid olanlar1

عنإبراهيم،بنإسماعيلأخبرنا: قالحجر،بنعليحدثنا-٢٤

،ديمحنسعنأنكبالكان((: قال،مرعولشساهللارrإلىفنص

هيأذن((.

1 İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu fəsli ayrıca zikr etmiş və buradaPeyğəmbərin r saçlarının nə cür olduğunu, onun bu saçlara necəbaxdığını, onları hansı vaxtlarda daradığını xəbər verən hədislərivarid etmişdir. Bu hədislərdə səhabələr xəbər vermişlər ki, Pey-ğəmbərin r saçları bəzən qulaqlarının yarısına, bəzən qulağınınmərcəyinə, bəzən də çiyninin üstünə çatardı. Bütün bunlar onubildirir ki, Peyğəmbər r səbəbsiz olaraq saçlarını qırxmazdı. Buxüsusda İbn Qeyyim “Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad” (1/174)əsərində demişdir: “Rəsulullah r saçlarını ya buraxar, ya da tamqırxardı. O heç vaxt saçının bir qismini qırxıb digər qismini saxla-mazdı. Və yalnız həcc və ümrə ziyarətləri əsnasında saçlarını tamqırxardı.” Demək, Rəsulullah r saçlarını çiyninə qədər uzadar vəarabir uclarından alıb onları qısaldardı. Rəsulullah r Musanı uvə İsanı u vəsf edərkən onların da saçlarının uzun olduğunu,bəzi rəvayətlərdə çiyinlərinə çatdığını xəbər vermişdir. Qurandaxəbər verilir ki, bir zaman Harun u qardaşı Musaya u demiş-dir: “Ey anamın oğlu! Saqqalımdan, saçımdan tutma” (Ta ha,94). Ayədən və hədislərdən açıq-aydın görünür ki, peyğəmbərlərsaç saxlamışlar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, insan saçını dördhaldan birində qırxır: həcc və ümrə ziyarətləri əsnasında; saçlarabit-sirkə və s. düşdükdə; sərinlənmək üçün; və bir də batil əqidə-yə qulluq edən kimsələrə oxşamaq məqsədilə qırxır. Bunlardanbirincisi vacib, ikinisi caiz, üçüncüsü mübah, sonuncusu isə ha-ram sayılır.

Rəsulullahın r saçı barədə varid olanlar84

(24) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullahın rsaçları qulaqlarının yarısına çatırdı.1”2

الزناد،أبيبنالرحمنعبدأخبرنا:قالالسري،بنهنادحدثنا-٢٥

نامعشنهة،بورعنع،أبيهنة،عشائعقالت :))تسلكناأغتأن

.))الوفرةودونالجمة،فوقشعرلهوكانواحد،ناءإمنrاهللاورسول

(25) ........ Aişə3 N demişdir: “Mən Peyğəmbərlə rbirlikdə bir qabdan 1 su götürüb qüsl edərdim. Onunsaçları çiynindən yuxarı və mərcəyindən aşağı idi.”2

1 Digər hədislərdə isə onun saçlarının qulağının mərcəyinə vəya çiyninə çatdığı bildirilir. İmam İbn Kəsir "Bidayə vən-Nihayə"(6/23) əsərində bu hədislərdən bəzisini zikr etdikdən sonra de-mişdir: “Bu hallar arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Belə ki,onun saçları bəzən uzun, bəzən də qısa olmuşdur. Odur ki, onunsaçlarını vəsf edən səhabələrin hər biri gördüyünü xəbər ver-mişdir.”

2 Bu hədisi Muslim (2238), Əbu Davud (4185), Nəsai (9322),İbn Macə (3134) və Əhməd (3/113) rəvayət etmişdir.

3 Aişə N bint Əbu Bəkr Abdullah ibn Əbu Quhafə Osmanibn Amir ət-Teymiyyə, Rəsulullahın r zövcəsi, möminlərin anası,bu ümmətin qadınları arasında İslam dinini ən yaxşı bilən qadınvə ən çox hədis rəvayət edən səhabələrdəndir. Peyğəmbərdən r2210 hədis rəvayət etmişdir. Buxari və Muslim – birlikdə ondanyüz yetmiş dörd hədis, ayrı-ayrılıqda Buxari əlli dörd, Muslim isəaltmış doqquz hədis rəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 19-cu tərcümeyi-hal). Onun fəzilətinə dair neçə-neçə hədislər varidolmuşdur. Bunlardan bir neçəsini qeyd edək; (bir dəfə) Peyğəm-bər r Aişədən: “Sən həm bu dünyada, həm də Axirətdə mənimzövcəm olmağa razısanmı?”– deyə soruşdu. Aişə: “Əlbəttə, razı-


yam!”– deyə cavab verdi. Onda Peyğəmbər r buyurdu: “Dünyadada, Axirətdə də sən mənim zövcəmsən!” (Mustədrək, 4/10; Silsilə-tul-Əhadisis-Səhihə, 1142); digər bir hədisdə Peyğəmbər r demiş-dir: “Kişilərdən bir çoxları kamilliyə çatmışdır. Qadınlardan isəyalnız Fironun həyat yoldaşı Asiya və İmranın qızı Məryəm ka-milliyə çatmışdır. Aişənin digər qadınlardan üstünlüyü isə, ətlişorbanın başqa yeməklərdən üstünlüyü kimidir” (Səhih əl-Buxari,3411). Həmçinin onun barəsində nazil olmuş bəraət ayələri (ən-Nur surəsi, 11-22) onun nə dərəcədə fəzilətli qadın olduğuna də-lalət edir.

1 Buxarinin “Səhih”ində (250) bu qabın “fərəq” adlandırıldığıxəbər verilir. Muslimin “Səhih”ində (727) isə: “Bir fərəq üç saayabərabərdir”– deyilir.” Saa – ölçü vahididir və dörd mudda bəra-bərdir. Bir mudd isə insanın iki ovucuna bərabərdir. Demək, Rə-sulullah r və zövcəsi cəmi on iki ovuc su ilə qüsl edərdi. Əlbəttəki, suyun qədrini bilən kimsələrə az miqdarda su da kifayət edir.Buxarinin "Səhih"ində (252) rəvayət edilir ki, bir nəfər Cabir ibnAbdullahdan t qüsl barəsində soruşdu. Cabir: “Sənə bir saa sukifayət edər”– deyə cavab verdi. Oradakılardan birisi: “Mənə bəseləmir”– deyə etirazını bildirdikdə, Cabir dedi: “Saçı sənin saçın-dan daha gur, özü də səndən daha xeyirli olan birisinə bəs edər-di.” Bunu deyəndə, Cabir Rəsulullahı r qəsd edirdi. Bu hədisdəAişənin N: “qüsl edərdim” sözü, onun bir dəfə yox, dəfələrləRəsulullahla r birlikdə qüsl etdiyindən xəbər verir. Bu da kişininöz zövcəsilə bir yerdə, bir vaxtda və bir qabdan su götürüb qüsletməsinin caiz olduğuna dəlalət edir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (4187), Tirmizi (1755), İbn Macə (376)və Əhməd (6/108) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “həsən-sə-hih” olduğunu demişdir. İmam Tirmizi bu hədisi “Sunən” əsərin-də nəql etdikdən sonra demişdir: “Bu hədis “həsən-səhih”dir vəyalnız bu yöndən rəvayət edilmiş bir hədisdir. Bu hədis Aişədən N


شعبة،حدثنا:قالقطن،أبوحدثنا:قالمنيع،بنمدأححدثنا-٢٦

نأبيع،اقحنإساءعرنالبازب،بولكان((: قالعساهللارr،اوعبرم

يدعابمنين،بيكبنالمتكانوهتمجربضةتمحشيأذنه((.

(26) ........ Bəra ibn Azib t demişdir: “Peyğəmbər rortaboy, enlikürək bir adam idi. Saçları da qulaqlarınınmərcəyinə çatırdı.”1

حازم،بنجريربنوهبحدثنا:قالبشار،بنمحمدحدثنا-٢٧

اهللارسولشعركانكيف: ألنسقلت: قالقتادة،عن،أبيحدثني: قال

rقال؟ :))لمكني،دعالبالجو،طبلغكانبالسبيهرعةشمحشهيأذن((.

(27) ........ Qətadə demişdir: “Mən Ənəsdən: “Rəsu-lullahın r saçları nə cür idi?”– deyə soruşdum. Dedi:

başqa isnadlarla rəvayət olunmuş və həmin rəvayətlərdə: “onunsaçları çiynindən yuxarı və mərcəyindən aşağı idi” sözü zikr edil-məmişdir. Və Abdur-Rəhman ibn Əbu Zinad "siqa" (etibarlı) ravi-dir. Malik ibn Ənəs onun etibarlı ravi olduğunu söyləmiş və onunrəvayət etdiyi hədisləri yazmağı buyurmuşdur.” Tirmizi deməkistəmişdir ki, Abdur-Rəhmanın bu əlavəsi mötəbər sayılır. Habeləİbn Məin, Abdur-Rəhman ibn Əbu Zinadın mötəbər ravi olduğu-nu bildirib demişdir: “O, Hişam ibn Urvadan hədis rəvayət edəninsanların ən etibarlısıdır” (Siyər Əlam ən-Nubələ, 8/168). Bu rə-vayəti də Abdur-Rəhman ibn Əbu Zinad Hişam ibn Urvadan, oda atası Urva ibn Zubeyrdən o da Aişədən rəvayət etmişdir.

1 Bu hədisi Buxari (3358) və Muslim (2337) rəvayət etmişdir.3-cü və 4-cü hədisə bax.


“Onun saçları nə qıvrım, nə də dümdüz idi. Həm dəqulaqlarının mərcəyinə çatırdı.”1

سفيانحدثنا:قالالمكي،عمرأبيبنيحيىبنمحمدحدثنا-٢٨نة،بنيينعنعجيح،أبيابنعن،داهجمنعأمانئهتب،أبيبنطال

قالت :))مولقدساهللارrكةة،ممقدلهوعبأررائغد((.

(28) ........ Ummu Hani bint Əbu Talib2 O demişdir:“Bir dəfə Rəsulullah r Məkkəyə gəldikdə 3 saçlarındadörd hörük1 var idi.”2

1 Bu hədisi Buxari (5565), Muslim (2338), Nəsai (5053) və İbnMacə (3634) rəvayət etmişdir. 1-ci və 2-ci hədisə bax.

2 Ummu Hani bint Əbu Talib ibn Abdul-Muttəlib əl-Haşimiy-yə əl-Məkkiyyə O Peyğəmbərin r əmisi qızı, həm də Əli və Cə-fərin N doğma bacılarıdır. Ummu Hani onun kunyəsidir (yəni,Haninin anası). Hani də onun dörd övladından birinin adıdır.Adı isə Faxitə və ya Hinddir. Ummu Hani O İslam dinini Mək-kənin fəthi günü qəbul etmişdir. Peyğəmbərdən r qırx altı hədisrəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 56-cı tərcümeyi-hal).

3 Peyğəmbər r hicrət etdikdən sonra cəmi dörd dəfə Məkkəyəgəlmişdir: qəza ümrəsini yəni, müşriklər Hudeybiyyədə müsəlmanla-ra ümrə ziyarətini yerinə yetirməyə mane olduqdan sonra növbəti il hə-min ümrənin qəzasını yerinə yetirdikdə, Məkkənin fəthində, Ciranəümrəsində və Vida həccində. (Tohfətul-Əhvəzi, 4/480). Rəvayətedilir ki, Ənəsdən t: “Peyğəmbər r neçə dəfə ümrə ziyarəti et-mişdir?”– deyə soruşdular. O dedi: “Dörd dəfə: zülqədə ayındamüşriklər onun yolunu kəsdikləri vaxt (Məkkəyə girmədən da-yandığı yerdə) yerinə yetirdiyi Hudeybiyyə ümrəsi; müşriklərləsülh bağladıqdan sonra növbəti il zülqədə ayında yerinə yetirdiyi(qəza) ümrəsi; qənimətləri bölüşdürdüyü vaxt yerinə yetirdiyiCiranə ümrəsi.” (Ravi deyir ki,) mən: “Bəs neçə dəfə həcc ziyarə-tini yerinə yetirmişdir?”– deyə soruşdum. Ənəs: “Bir dəfə”– deyə


عنالمبارك،بناهللاعبدحدثنا:قالنصر،بنسويدحدثنا-٢٩

إلىكان،rاهللارسولشعرأن،أنسعنالبناني،ثابتعنمعمر،

افصأنهيأذن.

cavab verdi” (Səhih əl-Buxari, 1778). Bu rəvayətdə Peyğəmbərin riki dəfə ümrə ziyarəti və nəhayət, hicrətin 10-cu ilində həm ümrə,həm də həcc ziyarətini yerinə yetirmək üçün Məkkəyə gəldiyi xə-bər verilir.

1 İbn Həcər demişdir: "Peyğəmbərin r səfər əsnasında saçlarıuzanıb burulmuş və elə bu səbəbdən də onları hörükləmişdi."(Fəthul-Bari, 10/360). Əli ibn Muhəmməd əl-Hərəvi bunu beləizah etmişdir: “Bir çox ölkələrdə hörmətli şəxsiyyətlər saçlarınıhörməyi özlərinə adət etmişlər. Lakin onlar saçlarını ön tərəfdənhörür və beləliklə də, qadınlara bənzəmirlər. Belə ki, qadınlar saç-larını arxa tərəfdən hörürlər. Saçları ön tərəfdən hörmək qadınla-ra bənzəməmək üçün kifayət edir” (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şə-mail).

2 Bu hədisi Əbu Davud (4191), İbn Macə (3631) və Əhməd(6/341) rəvayət etmişdir. İmam Tirmizi bu hədisi “Sunən” əsərin-də (1892) rəvayət etmiş və belə demişdir: “Bu, “həsən-qərib” hə-disdir. Muhəmməd (yəni, ibn İsmail əl-Buxari) demişdir: “Mən,Mücahidin Ummu Hanidən N hədis eşitdiyini bilmirəm.” Lakinbir çox alimlər bu hədisin “səhih” olduğunu söyləmişlər. O cüm-lədən Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir. Qeyd edək ki,Mücahid ibn Cəbr əl-Məxzumi hicrətin 21-ci ilində dünyaya gəl-miş, Ummu HaniN isə Əli ibn Talibin t vəfatından az bir müd-dət sonra, təqribən hicrətin 40-cı və ya 41-ci ilində vəfat etmişdir.Üstəlik Mücahid də Ummu Hani kimi məkkəlidir. Demək, ehti-mal edilir ki, Mücahid bu hədisi Ummu Hanidən eşitmiş olsun.Elə bu səbəbdən də bir çox alimlər bu hədisin “səhih” olduğunusöyləmişlər.


(29) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbərin rsaçları qulaqlarının yarısına çatırdı.1”2

عن حدثنا عبد الله بن المبارك:قالسويد بن نصر، حدثنا -٣٠ ،ريهن الزع زيدن يب سونقالي:الله ديبا عثندنحب الله دبع نن بة عبتع

كان يسدل شعره وكان المشركون يفرقونrأن رسول الله ، ابن عباسبحكان يو مهوسؤلون ردساب يتل الككان أهو مهوسؤل رافقة أهوم

يبش يهف رمؤي ا لميماب فتالكقفر ء ثم ول اللهسرrهأسر.

(30) ........ İbn AbbasN demişdir:3 “Peyğəmbər r saç-larını alnına tökərdi, müşriklər isə saçlarını tağ ayırar-

1 Ənəsdən rəvayət edilmiş bu hədis 24-cü hədisə bənzəsə də,29-cu hədisdəki bu isnadla varid olmuş hədisin mətnində ərəbcə-deyilir. Bu da ərəb dilinin nə dərəcədə zəngin ol (أنصاف) ,yox (نصف)duğunu bir daha sübuta yetirir. Belə ki, ərəbcə (فنص) yarısı, (افصأن)isə bunun cəmi, yəni, “yarıları” deməkdir. Belə olduğu təqdirdəhədis: "qulaqlarının yarılarına" kimi tərcümə edilir. Bu da ərəb di-linin incəliyidir ki, iki sayda ismi, cəm şəklində olan vəsflə vəsfetmək olar. Bu məsələyə dair bu ayəni dəlil gətirmək olar: “Etdik-ləri əməlin əvəzində Allahın cəzası olaraq oğru kişinin və oğruqadının əllərini kəsin!” (əl-Maidə, 38). Diqqət edin: Oğru kişininvə oğru qadının əlləri kəsilsin deyildikdə, onlardan hər birininbir əli kəsilməsi, yəni, cəmi iki əlin kəsilməsi buyurulur. LakinUca Allah bu ayədə ərəbcə " اكميـدي" (iki əlini) yox, " اكميـدأي" (əllərini)deyir. Bu da ərəbcə bu cür ifadə etməyin caiz olduğunu göstərir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (4186) və Nəsai (5061) rəvayət etmiş-dir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.

3 Bu hədisi Buxari (3365), Muslim (2336) və Əbu Davud (4188)rəvayət etmişdir.


dılar. Habelə Kitab əhli də saçlarını alınlarına tökərdi.Peyğəmbər r Allahın ona buyurduqları istisna olmaqla,digər işlərdə Kitab əhlinə uyğun hərəkət etməyi xoşla-yardı.1 Sonralar isə o, saçlarını tağ ayırmağa başladı.”

1 Rəsulullah r ya peyğəmbərlərin hamısının hənif dinində vətövhid əqidəsində olduğundan, ya da Kitab əhlinin haqqa bütpə-rəstlərdən daha yaxın olduğundan onların etdiyi əməlləri etməyixoşlayardı. İbn Abbas N rəvayət edir ki, Peyğəmbər r Mədinəyəgəldikdə yəhudilərin aşura günü oruc tutduqlarını görüb soruşduki: “Bu nədir?” Onlar dedilər: “Bu, gözəl bir gündür! Bu, Allahınİsrail oğullarını onların düşmənlərindən xilas etdiyi gündür! Eləbu səbəbdən də Musa həmin günü oruc tutmuşdur.” Peyğəmbər rbuyurdu: “Mən Musaya (onun etdiyini davam etməyə) sizdən da-ha haqlıyam.” Sonra o, həmin günü oruc tutdu və səhabələrinə dəoruc tutmağı əmr etdi” (Səhih əl-Buxari, 2004). Lakin qeyd etməklazımdır ki, bu, yalnız Peyğəmbərin r həyatda olduğu dövrə aid-dir. İslam dini kamil olduqdan sonra isə Kitab əhlinin etdiyi birəməli ibadət məqsədi ilə etmək caiz deyildir. Peyğəmbər r hədis-lərin birində özlərini kafirlərə oxşadacaq müsəlmanları qınayıbdemişdir: “Siz özünüzdən əvvəlkilərin yolunu tutub qarış-qarış,ərəş-ərəş gedəcəksiniz. Hətta onlar kərtənkələ yuvasına girsələrbelə, siz də ora girəcəksiniz” Biz dedik: “Ya Rəsulullah, yəhudilə-ri və xristianlarımı qəsd edirsən?” Dedi: “Başqa kim ola bilər ki?!”(Səhih əl-Buxari, 3456). Təəssüf ki, indiki müsəlmanlar istər saçdüzümlərində, istər geyimlərində, istərsə başqa işlərdə kafirlərəoxşamağa can atır və bununla da onları razı salacaqlarını gümanedirlər. Halbuki Uca Allah Quranda onların müsəlmanlardan heçvaxt razı qalmayacaqlarını xəbər verir: “Sən yəhudilərin və xaç-pərəstlərin dininə tabe olmayınca, onlar səndən razı qalmaya-caqlar. De: “Yalnız Allahın haqq yolu doğru yoldur!” Əgər sənəgələn elmdən sonra onların istəklərinə uysan, səni Allahdan nəbir qoruyan, nə də bir xilas edən olar” (əl-Bəqərə, 120).


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا:قالبشار،بنمحمدحدثنا-٣١

نعيماهرنإبعبافن،كينالمنعجيح،أبيابننع،داهجمنعأمانئه،

قالت :))تأيولرساهللارrذارفائعضبأر((.

(31) ........ Ummu Hani O demişdir: “Mən Peyğəm-bərin r saçlarında dörd hörük olduğunu görmüşəm.”1

1 Bu hədisi Tirmizi (1893) rəvayət etmişdir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədi-sin "səhih" olduğunu demişdir. Bu hədislə 28-ci hədisin arasında-kı fərq bunların mənasında yox, ancaq ləfzindədir. Belə ki, bu hə-dislərin birində hörüyə ərəbcə "رائغد" digərində isə "رفائض" deyilir. Bufəsildəki hədislərdən aydın olur ki, Rəsulullahın r saçları bəzənqulaqlarının yarısına, bəzən qulağının mərcəyinə, bəzən qulaqlarıilə çiyninin arasına, bəzən çiyninə yaxın, bəzən də çiyninin üstü-nə çatardı. Sual vermək olar ki, bu cür saç saxlamaq sünnədirmi?Cavab belədir ki, hər kəs yaşadığı ölkəyə uyğun şəkildə və cəmiy-yətə müxalif olmamaq şərtilə, istədiyi şəkildə saç saxlaya bilər.Bir şərtlə ki, bu saç düzümü nə qadınların, nə də kafirlərin saçınabənzəməsin. Bu xüsusda rəvayət edilən hədisdə İbn Abbas Ndemişdir: “Peyğəmbər r, özlərini qadınlara oxşadan kişiləri vəözlərini kişilərə oxşadan qadınları lənətləmişdir” (Səhih əl-Bu-xari, 5435). Digər hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Hər kim özü-nü bir qövmə oxşadarsa, o kimsə onlardan sayılar” (Sunən ƏbuDavud, 4031; Səhih əl-Cami, 2831).

Rəsulullahın r saçlarını daramasına dair varid olanlar92

rما جاء يف ترجل رسول اهللا ببا-٤

4-cü fəsil. Rəsulullahın r saçlarınıdaramasına1 dair varid olanlar

٣٢-ب اقحا إسثندقالح اريصى األنوسم ندى : حيسع نب نعا مثن

، عن أبيه، عن عائشة، ثنا مالك بن أنس، عن هشام بن عروة: حدقال

قالت :)) ول اللهسر أسل رجأر تكنrضائا حأنو((.

(32) ........ Aişə O demişdir: “Mən heyzli ikən2 Pey-ğəmbərin r saçlarını darayardım.”1

1 Burada daramaq deyildikdə, saçların həm daranması, həmtəmizlənməsi, həm də gözəl şəklə salınması nəzərdə tutulur.Rəsulullah r saçlarını ya özü darayar, ya da bunu onun üçünzövcələrindən biri edərdi. Saçlarını daramaq xüsusunda Rəsulul-lah r nə həddi aşar, nə də buna səhlənkar yanaşardı, (yəni, nə də-qiqəbaşı saçını düzəldər, nə də onları baxımsız qoyar), əksinə,vaxtdan-vaxta onları darayıb gözəl şəklə salardı. Saçlarına vəəyin-başına fikir verməyən kimsələri isə qınayardı. Cabir ibnAbdullah N rəvayət edir ki, (bir dəfə) Rəsulullah r bizə (başçəkməyə) gəldi və orada saçları dağınıq bir kişi görüb dedi: “Mə-gər bu adam daraq tapa bilmir ki, onunla saçlarını səliqəyə sal-sın?!” Sonra o, üst-başı çirkli olan bir kişini görüb dedi: “Məgərbu adam su tapa bilmir ki, paltarını təmizləsin?!” (Sunən Əbu Da-vud, 4062; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 394).

2 Bu hədis qadının heyzli halda öz ərinin başını yumasının vəsaçlarını daramasının caiz olduğuna, habelə heyzli qadının övrətyerindən başqa digər əzalarının təmiz olduğuna dəlalət edir.Muslimin "Səhih"ində (689) rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir:


الربيعحدثنا: قالع،وكيحدثنا: قالعيسى،بنيوسفحدثنا-٣٣

نبيح،بصنعزيدنيانبأبوه،يقاشالرنسعنأنب،كالكان((: قالم

كأنحتىالقناعويكثرلحيته،وتسريحرأسهدهنيكثرrاهللارسول

،هبثوبثويزات((.

(33) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah rvaxtaşırı başına yağ sürtər,2 saqqalını da tez-tez dara-

“Rəsulullah r məsciddə ikən məni çağırıb: “Səccadəni mənəuzat”– deyə buyurdu. “Mən heyzliyəm”– dedim. Peyğəmbər r de-di: “Şübhəsiz ki, sənin heyzin əlində deyildir.” Yəni, heyz qanı sə-nin əlinə bulaşmamışdır və bu halda əlini məscidə uzatmağının heçbir günahı yoxdur. Digər bir hədisdə Aişə O demişdir: “Mənheyzli ikən su içər, sonra da qabı Peyğəmbərə r uzadardım. O daağzını mənim ağzımın dəydiyi yerə qoyub su içərdi. Yenə heyzliolduğum halda sümüklü soyutma ətdən dişləyər, sonra da onuPeyğəmbərə r uzadardım. O da ağzını mənim ağzımın dəydiyiyerə qoyub ətdən dişləyərdi” (Səhih Muslim, 692). Bu hədis heyzliqadının ağzının murdar olmadığına dəlalət edir. Bir başqa hə-disdə AişəO demişdir: “Mən heyzli ikən Peyğəmbər r başını qu-cağıma söykəyər, sonra da Quran oxuyardı” (Səhih Muslim, 693).

1 Bu hədisi Buxari (5581), Muslim (297) və Nəsai (389) rəvayətetmişdir.

2 Başı yağlamaq digər “səhih” hədislərdə öz təsdiqini tapıb.Salman Farisi t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r demişdir: “Hər kimcümə günü qüsl edib bacardığı qədər təmizlənər, saçlarını yağla-yar və ya evində olan ətirlə ətirlənər, sonra cümə namazına gedərvə camaatın başının üstündən keçmədən bir tərəfə çəkilib Allahınona buyurduğu namazı qılar və bundan sonra imam xütbə verər-kən susub dinləyərsə, həmin cümə ilə ötən cümə arasında olan ki-


yardı. Çox vaxt başına xirqə1 qoyar və onun libası sankiyağ satan adamın libası kimi yağlı olardı.2”3

األشعثعناألحوص،أبوأخبرنا: قالالسري،بنهنادحدثنا-٣٤

كانإن((: قالتعائشة،عنمسروق،عنأبيه،عنالشعثاء،أبيبن

رجل،تإذاترجلهوفيتطهر،إذاطهورهفيالتيمنليحبrاهللارسول

)).انتعلإذاانتعالهوفي

(34) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r yuyun-duqda, saçını daradıqda və ayaqqabılarını geyindikdəsağdan başlamağı4 sevərdi.”1

çik günahları bağışlanar” (Səhih əl-Buxari, 883); digər bir hədisdəİbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r saçlarını darayıb yağla-dıqdan, izarını və ridasını geydikdən sonra səhabələri ilə birlikdəMədinədən (Məkkəyə) yola düşdü” (Səhih əl-Buxari, 1545).

1 Əmmamənin və ya araxçının altından qoyulan parça. Xirqə-ni başa yağ çəkildikdən sonra qoyurlar ki, baş geyimi yağa bulaş-masın.

2 Bu cümlə “münkər”dir, yəni, səhih rəvayətlərə ziddir. Beləki, Rəsulullahın r libası daim təmiz olmuş və səhabələrinə də li-baslarını təmiz saxlamağı buyurmuşdur.

3 Bu hədisi Bəğəvi “Şərh əs-Sunnə” (3164) və Beyhəqi “Şuə-bul-İman” (6463) əsərində rəvayət etmişdir. Hədisin isnadı zəif-dir. Belə ki, isnadında keçən Rəbi ibn Səbih – hafizəsi zəif olan sə-duq, Yezid ibn Əban ər-Rəqqaşi isə zəif və etibarsız ravidir (Daifəl-Cami, 4601).

4 Buxarinin rəvayətində bu hədis daha geniş verilir. Aişə Orəvayət edir ki, Peyğəmbər r ayaqqabılarını geyindikdə, saçını


هشامعنسعيد،بنيحيىحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا-٣٥

rاهللارسولنهى((: قالمغفل،بناهللاعبدعنالحسن،عنحسان،بن

)).غباإالالترجل،عن

(35) ........ Abdullah ibn Muğəffəl2 t demişdir: “Rə-sulullah r saçları vaxtbavaxt daramaq3 istisna olmaqla,onları (dəqiqəbaşı) daramağı qadağan etmişdir.”4

daradıqda, yuyunduqda və bütün işlərində sağdan başlamağısevərdi. (Səhih əl-Buxari, 168). Burada “bütün işlərində” deyil-dikdə, ancaq ehtirama layiq işlər nəzərdə tutulur. Bu xüsusda İbnQeyyim demişdir: “Peyğəmbər r ayaqqabısını geydikdə, saçlarınıdaradıqda, dəstəmaz aldıqda, sağdan başlamağı, habelə yeməkyedikdə, su içdikdə, bir şey aldıqda və ya verdikdə bunu sağ əliilə yerinə yetirməyi sevərdi. Ayaqyolunda təmizləndiyi və s. (eh-tiram edilməyən işləri gördüyü zaman) isə bunu sol əli ilə edər(və ya sol tərəfdən başlayardı)” (Zadul-Məad, 1/174).

1 Bu hədisi Buxari (168, 5065), Muslim (268), Əbu Davud(4140), Tirmizi (608), Nəsai (112), İbn Macə (401) və Əhməd (6/94)rəvayət etmişdir.

2 Əbu Səid Abdullah ibn Muğəffəl əl-Müzəni t Peyğəmbərinsəhabəsidir. Mədinədə yaşamış, sonra Bəsrəyə köçmüşdür. Hicrə-tin 60-cı ilində vəfat etmişdir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 99-cu tər-cümeyi-hal).

3 Bu hədisdən belə nəticə çıxır ki, saçları vaxtaşırı daramaqsünnədir.

4 Bu hədisi Əbu Davud (4159), Tirmizi (1756), Nəsai (5055) vəƏhməd (4/86) rəvayət etmişdir. Hədis “səhih”dir (Silsilətul-Əha-disis-Səhihə, 501-ci hədis).


عنحرب،بنالسالمعبدحدثنا: قالعرفة،بنالحسنحدثنا-٣٦

زيدنيأبيبدالخ،نالءأبيعالع،يداألونعديمنحبدبن،عمحالرنع

.غبايترجلكانrالنبيأن،rالنبيأصحابمنرجل

(36) ........ Peyğəmbərin r səhabələrindən biri rəva-yət etmişdir ki, Peyğəmbər r saçlarını vaxtdan-vaxtadarayardı.1

1 Hədisin isnadında keçən Yezid ibn Əbu Xalid etibarsız ravi-dir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Hədisin isnadızəif olsa da, mənası səhihdir.


rما جاء يف شيب رسول اهللاباب-٥

5-ci fəsil. Rəsulullahın r (saç-saqqalındakı)ağ tüklər1 barədə varid olanlar

أخبرنا: قالداود،أبوأخبرنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا-٣٧،اممهنة،عادقالقت :سقلتنألنبكالل: مهبضولخساهللارr؟

خضببكر،أبوولكنصدغيهفيشيباكانإنماذلك،يبلغلم((: قال)).والكتمبالحناء

(37) ........ Qətadə demişdir: “Mən Ənəs ibn Malikdənsoruşdum: “Peyğəmbər r (saçlarını) boyayardımı?” De-di: “Xeyr, boyamazdı. Onun gicgahlarında bir neçə ağtük var idi. Lakin Əbu Bəkr isə saçlarını xına2 və kətəm3

ilə boyayardı.4”5

1 Bu fəsil də əvvəlki fəslə – Peyğəmbərin r xilqətinə aiddir.Müəllif bu fəsildə Peyğəmbərin r saç-saqqalındakı ağ tüklərinharada və nə qədər sayda olduğunu bəyan edir.

2 Saçı boyamaq üçün işlədilən, həmin bitkinin yarpaqlarındanhazırlanan toz halında sarımtraq-qırmızıyaçalar maddə.

3 Saçı boyamaq üçün işlədilən, həmin bitkinin yarpaqlarındanhazırlanan toz halında qarayaçalar maddə.

4 Muslimin “Səhih”indəki (2341) rəvayətdə isə deyilir: “LakinƏbu Bəkr və Ömər isə saçlarını xına və kətəm ilə boyayardı.” Bu-rada Ənəs ibn Malik t Rəsulullahın r saçlarını boyamadığını xə-bər verir. Bu məsələdə səhabələr arasında olan fikir ayrılığı barə-də növbəti fəsildə xəbər verilir.

5 Bu hədisi Muslim (2341) və Əbu Davud (4209) rəvayət et-mişdir.

Rəsulullahınr (saç-saqqalındakı) ağ tüklər barədə varid olanlar98

عبدحدثنا: قاالموسى،بنويحيىمنصور،بنإسحاقحدثنا-٣٨رسولرأسفيعددتما((: قالأنس،عنثابت،عنمعمر،عنالرزاق،

)).بيضاءشعرةعشرةأربعإالولحيتهr،اهللا

(38) ........ Ənəs t demişdir: “Mən Rəsulullahın r sa-çında və saqqalında (cəmi) on dörd ağ tük1 saymışdım.”2

حدثنا: قالداود،أبوأخبرنا: قالى،المثنبنمحمدحدثنا-٣٩عنسئلوقدسمرة،بنجابرسمعت: قالحرب،بنسماكعنشعبة،لموإذاشيب،منهيرلمرأسهدهنإذاكان((: فقال،rاهللارسولشيبهدينيئهرنم.((

(39) ........ Simak ibn Hərb demişdir: “Cabir ibn Sə-murədən Rəsulullahın r (saçındakı) ağ tüklər barədəsoruşduqda, o demişdir: “Rəsulullah r başına yağ sürt-dükdə, başındakı ağ tüklər görünməz,3 yağ sürtmədik-də isə bir neçə ağ tük görünərdi.”4

حدثنا: قالالكوفي،الكنديالوليدبنعمروبنمحمدحدثنا- ٤٠بناهللاعبدعننافع،عنعمر،بنااهللاعبيدعنشريك،عنآدم،بنيحيى

1 Bu ağ tüklər üç yerdə: onun hər iki gicgahında, alt dodaq şı-rımında və bir də başında idi.

2 Bu hədisi Buxari (3355) və Muslim (2347) rəvayət etmişdir.3 Rəsulullahın r başındakı ağ tüklər o qədər az idi ki, saçları-

na yağ vurduqda bu ağ tüklər görünməzdi.4 Bu hədisi Muslim (2344), Nəsai (9405) və Əhməd (5/86) rəva-

yət etmişdir.


،رما((: قالعمكانإنبيولشساهللارrاوحننمرينشةعرعش)).بيضاء

(40) ........ Abdullah ibn Ömər1N demişdir: “Peyğəm-bərin r (saç-saqqalında) iyirmiyə yaxın ağ tük var idi.”2

بنمعاويةاحدثن: قالالعالء،بنمحمدكريبأبوحدثنا-٤١

قال: قالعباس،ابنعنعكرمة،عنإسحاق،أبيعنشيبان،عنهشام،

والواقعة،هود،شيبتني((: قال،))شبتقداهللا،رسوليا((: بكرأبو

،التسرالمومعاءلون،وستإيذاوسمالشتركو.((

(41) ........ İbn Abbas N demişdir: “(Bir dəfə) ƏbuBəkr (Peyğəmbərə r): “Saçların ağarıb,1 ya Rəsulullah!”–

1 Əbu Abdur-Rəhman Abdullah ibn Ömər ibn Xəttab əl-Ədəviəl-Qurəşi N Rəsulullahın r azyaşlı səhabələrindəndir. Uşaqikən İslamı qəbul etmiş, sonra da atası ilə birgə Mədinəyə hicrətetmişdir. Xəndək döyüşündə iştirak etmiş və ağac altında beyətedənlərdən olmuşdur. Ən çox hədis rəvayət edən yeddi səhabə-dən biridir. Rəsulullahdan r 2630 hədis rəvayət etmişdir (SiyərƏlam ən-Nubələ, 45-ci tərcümeyi-hal). İbn ÖmərN bacısı Həfsə-dən rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r ona belə demişdir: “Həqi-qətən, Abdullah əməlisaleh bir adamdır” (Səhih əl-Buxari, 3740-3741).

2 Bu hədisi İbn Macə (3630) və Əhməd (2/90) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən Şərik ibn Abdullah ən-Nəxəi çoxlu xəta-lara yol vermiş səduq ravidir. Lakin hədisin mətni “səhih”dir.Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


dedi. Peyğəmbər r də (ona): “Saçlarımı “Hud”, “əl-Va-qiə”, “əl-Mursəlat”, “Ammə yətəsaəlun”2 və “İzəş-şəm-su kuvvirat”3 (surələri) ağartdı”4– deyə cavab verdi.”5

1 Yəni: "saçlarına dən düşüb".2 Yəni: "ən-Nəbə" surəsi.3 Yəni: "ət-Təkvir" surəsi.4 Burada Rəsulullah demək istəyir ki, saçlarımı dünya işləri,

dünyadakı çətinliklər yox, məhz Qiyamət günü baş verəcək hadi-sələr ağartmışdır. Çünki bu surələr Qiyaməti xatırladır. Qiyamətgünü barədə isə Uca Allah buyurur: “Əgər küfr etsəniz, uşaqla-rın saçlarının ağaracağı gündən necə yaxa qurtaracaqsınız?” (əl-Muzzəmmil, 17). Rəsulullah r isə bu xüsusda belə buyurur: “KimQiyamət gününü əyani şəkildə görmək istəyirsə, qoy “İzəş-şəmsukuvvirat” “İzəs-səmaun-fətərat” və “İzəs-səmaun-şəqqat” (yəni,“ət-Təkvir”, “əl-İnfitar” və “əl-İnşiqaq” surələrini) oxusun” (Su-nən ət-Tirmizi, 3653, Səhih əl-Cami, 6293). Bu hədis Qurani Kəri-min müsəlmanın həyatı üçün nə dərəcədə faydalı olduğunu xatır-ladır. Belə ki, bu surələri oxumaqla adamın həyatı tamamilə xeyrədoğru dəyişir, Allaha olan təqvası artır. Bir çox insanların saçları-nı isə dünyaya bağlılıq ağardır. Bu da böyük qüsurdur. Belələribarədə Rəsulullah r demişdir: “Dinarın qulu, dirhəmin qulu vəzər-zibalı paltarın qulu bədbəxt olsun! (Beləsinə bir şey) verilsə,razı qalar, verilməsə, qəzəblənər. Beləsi bədbəxt olsun, azar canın-dan çıxmasın və bədəninə batan tikanı çıxardacaq bir kimsə tapıl-masın!” (Səhih əl-Buxari, 2887). Odur ki, qəlblərə şəfa verən Qu-ranı oxumaq gərəkdir. Bir çox müfəssirlərin rəyinə görə Rəsulul-laha r nazil olmuş son ayədə – “əl-Bəqərə” surəsinin, 281-ci ayə-sində Uca Allah buyurur: “Allahın hüzuruna qaytarılacağınızgündən qorxun! Sonra hər kəsə qazandığının əvəzi büsbütünveriləcək və onlara zülm olunmayacaqdır.”

5 Bu hədisi Tirmizi (3293) və Hakim (2/476) rəvayət etmişdir.Hədis “səhih”dir. (“Silsilətul-Əhadisis-Səhihə”, 955-ci hədis).


عليعنبشر،بنمحمدحدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا-٤٢اهللا،رسوليا: قالوا((: قالجحيفة،أبيعنإسحاق،أبيعنصالح،بن

اكرنقدتب((: قال،))شنيقدتبيشوداههاتوأخو.((

(42) ........ Əbu Cuheyfə1 t demişdir: “Səhabələr (Pey-ğəmbərə r): “Görürük saçların ağarıb, ya Rəsulullah!”–dedilər. Peyğəmbər r də (onlara): “Saçlarımı "Hud" vəonun bənzərləri ağartdı”– deyə cavab verdi.”2

عبدعنصفوان،بنشعيبأخبرنا : قالحجر،بنعليحدثنا-٤٣كلنالمر،بيمنععادنإيبيطلق،يلجالعنثةأبيعرم،يميمالتيتاب،الرب

نبيهذا((: رأيتهلمافقلتيته،رفأ: قاللي،ابنومعي،rالنبيأتيت((: قال)).أحمروشيبهالشيب،عالهقدشعرولهأخضران،ثوبانوعليهrاهللا

(43) ........ Əbu Rimsə ət-Teymi3 t – teymur-ribab4 –demişdir:5 “(Bir dəfə) mən oğlumla birlikdə Peyğəmbə-

1 Əbu Cuheyfə Vəhb ibn Abdullah əs-Suvai t Rəsulullahın razyaşlı səhabələrindən, İbn Abbasın yaşıdlarındandır (Siyər Əlamən-Nubələ, 44-cü tərccümeyi-hal).

2 Bu hədisi Təbərani “Mocəm əl-Kəbir” əsərində (5672) rəva-yət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.

3 Adı: Rifaə ibn Yəsribidir.4 Burada “teymur-ribab” deyildikdə, beş qəbilə: Dabbə, Sövr,

Ukl, Teym və Adiy nəzərdə tutulur. Vaxtı ilə bu qəbilələr biraraya gəlib, özlərinin Rəbbinə sadiq qalacaqlarına dair beyətetmiş və bir bütöv qəbiləyə çevrilmişlər.

5 Bu hədisi Əbu Davud (4206), Nəsai (5083), Tirmizi (2813) vəƏhməd (2/226-227) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-


rin r yanına gəldim. Mən onu gördükdə (öz-özümə):“Bu, Allahın peyğəmbəridir r”– dedim. Əynində yaşılrəngli iki libas1 var idi. Saçlarında ağ tüklər var idi vəbu tüklər qırmızıya çalırdı.”

: قالالنعمان،بنسريجحدثنا: قالمنيع،بندأحمحدثنا-٤٤: سمرةبنلجابرقيل: قالحرب،بنسماكعنسلمة،بنحمادحدثنااهللارسولرأسفييكنلم((: قالشيب؟rاهللارسولرأسفيأكانrبيإالشاترعيشفرقفم،هأسإذارنهادناهارونهالد.((

(44) ........ Simak ibn Hərb demişdir: “Cabir ibn Səmu-rədən: “Rəsulullahın r saçlarında ağ tük var idimi?”–deyə soruşdular. Dedi: “Rəsulullahın r başında (elə dəçox) ağ tük yox idi. Yalnız tağındakı2 bir neçə ağ tükdənbaşqa. (Başını) yağladıqda isə yağ o ağ tükləri gizlədər(sanki görünməz olardılar).”3

Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” ol-duğunu demişdir.

1 Burada iki libas deyildikdə, izar və rida (fitə və bürüncək)nəzərdə tutulur. Yaşıl libas barədə Quranda xəbər verilir ki:“İman gətirib yaxşı əməllər edənlərə gəlincə, Biz yaxşı işlər gö-rənlərin mükafatını puç etmərik. Məhz onlar üçün ağacları al-tından çaylar axan Ədn bağları hazırlanmışdır. Onlar orada qı-zıl bilərziklərlə bəzədiləcək, taftadan və atlazdan yaşıl paltarlargeyəcək və orada taxtların üstündə dirsəklənəcəklər. Nə gözəlmükafat, necə də gözəl məskəndir!” (əl-Kəhf, 30-31).

2 Tağ – saçın iki yerə ayrılan yeri.3 Bu hədisi Əhməd (5/95) və Hakim (4202) rəvayət etmiş və

Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا جاء يف خضابما باب-٦

6-cı fəsil. Rəsulullahın r (saçlarını) boyaması1

barədə varid olanlar

حدثنا عبد : قالحدثنا هشيم، : قالحدثنا أحمد بن منيع، -٤٥

،يطن لقب ادن إير، عيمع نب كلثة، قالالمو رمني أبربقال: أخ: تيأت

،))، أشهد بهنعم((: فقلت))؟ابنك هذا((: مع ابن لي، فقالrرسول الله

.الشيب أحمر، قال: ورأيت))، وال تجني عليهال يجني عليك((: قال

، وأفسر ألن هذا الباب: هذا أحسن شيء روي فيقال أبو عيسى

: رفاعة بن اسمهوأبو رمثة، لم يبلغ الشيبrنبيالروايات الصحيحة أن ال

يميالت ثربيي.

(45) ........ Əbu Rimsə t demişdir: “(Bir dəfə) mən oğ-lumla birgə Rəsulullahın r yanına gəldim. O: “Bu, sə-

1 Səhabələr bu məsələdə ixtilaf etmişlər. Bəziləri Rəsulullahın rsaçlarını boyadığını, bəziləri boyamadığını, bəziləri də onun saç-larına yağ sürtdüyündən, onların boyanmış kimi göründüyünüsöyləmişlər. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Rəsulullah rsaçları xalis qara rənglə boyamağı qadağan etmişdir. Bu həm kişi-lərə, həm də qadınlara aiddir. Rəsulullah r demişdir: “Axır za-manda, saçlarını göyərçin sinəsi kimi qara rəngə boyayan adam-lar meydana gələcək. Onlar Cənnətin iyini (belə) duymayacaqlar”(Sunən Əbu Davud, 4212; Sunən ən-Nəsai, 4988; Səhih əl-Cami,8153; Səhih ət-Tərğib vət-Tərhib, 2097).

Rəsulullahın r (saçlarını) boyaması barədə varid olanlar104

nin oğlundurmu?”– deyə soruşdu. Dedim: “Bəli (oğ-lumdur) və mən buna şahidlik edirəm.1” Rəsulullah rbuyurdu: “Nə sən onun etdiyi cinayətə görə cavabdeh-sən, nə də o, sənin etdiyin cinayətə görə.”2

1 Yəni, mənim oğlum olduğunu təsdiq edirəm.2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Heç bir günahkar başqası-

nın günah yükünü daşımaz. Yükü ağır olan kimsə öz yükünüdaşımaq üçün başqasını köməyə çağırsa və çağırdığı kimsə ya-xın qohumu olsa belə, o yükdən heç nə daşınmaz. Sən ancaqRəbbindən Onu görmədikləri halda qorxanları və namaz qılan-ları xəbərdar edirsən. Kim günahlardan təmizlənirsə, öz xeyrinətəmizlənmiş olur. Qayıdış də ancaq Allahadır” (Fatir, 18). Cahi-liyyə dövründə ərəblər arasında bir adam başqa birisini öldür-dükdə, ölənin yaxınları gəlib onun qardaşını və ya oğlunu, ya daatasını öldürərdilər. Nəhayət, İslam dini gəldikdən sonra bu batiləqidəyə son qoyuldu və insanlar arasında əmin-amanlıq olsun de-yə, qisas hökmü vacib edildi. Bu xüsusda Uca Allah buyurur:“Qisasda sizin üçün həyat (əmin-amanlıq) vardır, ey ağıl sahib-ləri! Bəlkə Allahdan qorxasınız” (əl-Bəqərə, 179). Bu hədisdənaydın olur ki, övladı xeyirli məclislərə, xüsusən də elm məclisinəaparmağın böyük faydası vardır. Bu əhval-ruhiyyədə böyüyənuşağın həm özü uğur qazanar, həm də valideynlərinin savabınıartırar. Valideynlərinin savab qazanmasına gəlincə, bu xüsusdaRəsulullah r belə buyurmuşdur: “İnsan öldükdən sonra onun bü-tün əməlləri kəsilir. Yalnız üç şeydən başqa: davamlı sədəqə, ya-xud fayda verən elm, yaxud da onun üçün dua edən əməlisalehövlad” (Ədəbul-Mufrəd, 38). Gəncliyini Allah yolunda sərf edənkimsəni isə, Rəsulullah r belə müjdələmişdir: “Yeddi qisim insanvardır ki, Allah onları Öz kölgəsindən başqa heç bir kölgənin ol-mayacağı bir gündə Öz kölgəsi altında kölgələndirəcəkdir: (bun-lar) ədalətli rəhbər, Rəbbinə ibadət etməklə böyüyüb boya-başaçatmış gənc, qəlbi məscidlərə bağlı olan kişi, bir-birini Allah xati-rinə sevən, Onun yolunda birləşib, Onun yolunda ayrılan iki nə-


fər, gözəl və zadəgan bir qadın tərəfindən zinaya çağırıldıqda:“mən Allahdan qorxuram!”– deyən kişi, sağ əli ilə verdiyi sədə-qəni sol əlindən gizlədən adam və xəlvətə çəkilib Allahı yad et-dikdən sonra gözləri yaşla dolan kimsə” (Səhih əl-Buxari, 660).Elm məclisində iştirak etməyin nə dərəcədə faydalı olduğuna dairikicə hədis qeyd etmək kifayət edər: Ənəs ibn Malik t rəvayətedir ki, Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Cənnət bağlarının ya-nından keçdiyiniz zaman oradan zövq alın.” Səhabələr: “Cənnətbağları haradadır?”– deyə soruşdular. Rəsulullah r: “(Allah) zikr(olunan) məclislərdir”– deyə buyurdu” (Sunən ət-Tirmizi, 3852; Sil-silətul-Əhadisis-Səhihə, 2562); digər hədisdə demişdir: “Allahınyollarda dolaşıb (Allahı) yad edən insanları axtaran mələklərivardır. Onlar Allahı yad edən bir camaat gördükləri zaman bir-bi-rilərini çağırıb: “Axtardığınızın yanına gəlin!”– deyirlər. Sonra on-lar bu camaatı öz qanadları ilə dünya səmasınadək əhatəyə alır-lar. Elə həmin vaxt Rəbbi mələklərdən – (hər şeyi) onlardan dahayaxşı bildiyi halda – soruşur: “Qullarım nə deyirlər?” (Mələklər):“Onlar Sənin şəninə təriflər deyir, Səni uca tutur, Səni həmd-sənailə təqdis edir və Səni həddən artıq tərifləyirlər”– deyə cavab ve-rirlər. (Allah) soruşur: “Məgər onlar Məni görüblərmi?” (Mələk-lər): “Xeyr, vallahi ki, onlar Səni görməyiblər”– deyirlər. (Allah)soruşur: “Bəs Məni görsəydilər, necə (olardı)?” (Mələklər) deyir-lər: “Əgər onlar Səni görsəydilər, bundan da çox Sənə ibadət edər,Səni tərifləyər, Səni həmd-səna ilə təqdis edər və Sənin şənini ucatutardılar.” (Allah) soruşur: “Onlar Məndən nə istəyirlər?” (Mə-ləklər) deyirlər: “Onlar Səndən Cənnəti istəyirlər.” (Allah) soru-şur: “Məgər onlar Cənnəti görüblərmi?” (Mələklər) deyirlər: “Xeyr,ya Rəbb, vallahi ki, onlar Cənnəti görməyiblər.” (Allah) soruşur:“Bəs onu görsəydilər, necə (olardı)?” (Mələklər) deyirlər: “Əgəronu görsəydilər, daha əzmlə ona can atar, daha inadla onu dilə-yər və daha çox rəğbətlə onu arzulayardılar.” (Allah) soruşur:“Onlar nədən (Mənə) sığınırlar?” (Mələklər): “Cəhənnəm odun-dan”– deyirlər. (Allah) soruşur: “Məgər onlar Cəhənnəmi görüb-lərmi?” (Mələklər) deyirlər: “Xeyr, ya Rəbb, vallahi ki, onlar Cə-


Əbu Rimsə t dedi: “Mən onun başındakı ağ tüklə-rin qırmızıya çaldığını gördüm.”

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu hədis bu fəsilə dairrəvayət edilmiş hədislərin ən yaxşısı və ən anlaşılanı-dır. Çünki “səhih” rəvayətlər Peyğəmbərin r saç-saq-qalının tam ağarmadığını xəbər verir. 1 Əbu Rimsəninadı isə Rifaə ibn Yəsribi ət-Temidir.”2

hənnəmi görməyiblər.” (Allah) soruşur: “Bəs onu görsəydilər, ne-cə (olardı)?” (Mələklər) deyirlər: “Əgər onu görsəydilər, ondandaha uzağa qaçmağa çalışar və ondan daha çox çəkinərdilər.”(Allah) buyurur: “Şahid olun ki, Mən onları bağışladım!” Bu vaxtmələklərdən biri deyir: “Bu camaatın arasında olan filankəs on-larla (yoldaşlıq edən kimsələrdən) deyildir, sadəcə olaraq öz ehti-yacı üzündən ora gəlmişdir.” (Onda Allah) buyurur: “Bunlar eləinsanlardır ki, onlarla oturub-duran adam bədbəxt olmaz” (Səhihəl-Buxari, 6408).

1 İmam Tirmizi sanki demək istəmişdir ki, Peyğəmbərin r saç-saqqalında tək-tək ağ tüklər olmuş və o, bunları boyamağa lüzumgörməmişdir. İbn Həcər bu xüsusda varid olan bəzi hədisləriqeyd etdikdən sonra demişdir: “Bu məsələyə dair varid olmuş hə-disləri cəm edib demək olar ki: Ənəs t Rəsulullahın r saçların-dakı ağ tüklərin sayı az olduğundan, onların boyanmasına lüzumolmadığını və ümumiyyətlə bu ağ tüklərin boyanmış olduğunugörmədiyini söyləmişdir. Digər rəvayətlərdə Rəsulullahın r saç-larını boyamasına gəlincə, o, bunu sadəcə olaraq saçları boyan-mağın caiz olduğunu göstərmək üçün etmiş və bunu adət halınasalmamışdır” (Fəthul-Bari, 6/572).

2 Bu hədisi Əbu Davud (4208; 4495), Nəsai (4832) və Əhməd(2/226; 227; 228) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğu-nu bildirmişdir.


عنشريك،عنأبي،حدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا-٤٦

))؟rاهللارسولخضبهل((: هريرةأبوسئل: قالموهب،بنعثمان

)).نعم((: قال

اهللاعبدبنثمانععنالحديثهذاعوانةأبووروى: عيسىأبوقال

.سلمةأمعن: فقالموهب،بن

(46) ........ Osman ibn Movhəb demişdir: “Əbu Hu-reyrədən: “Rəsulullah r saçlarını boyayardımı?”– deyəsoruşdular. O: “Bəli!”– deyə cavab verdi.”

Əbu İsa (Tirmizi) demişdir: “Əbu Əvanə bu hədisi,Osman ibn Abdullah ibn Movhəbdən rəvayət etmiş vədemişdir: “(Bu hədisi) Ummu Sələmə O rəvayət et-mişdir.”1

1 İsnadında keçən Şərik ibn Abdullah ən-Nəxəi “çoxluxətalara yol vermiş səduq” ravidir və bu rəvayətdə daha etibarlıravilər ona müxalif olmuş, bu hədisin Ummu Sələmədən Orəvayət edildiyini söyləmişlər. Elə buna görə də imam Tirmizi buhədisi nəql etdikdən sonra demişdir: “Əbu Əvanə bu hədisiOsman ibn Abdullah ibn Movhəbdən rəvayət etmiş və demişdir:“(Bu hədisi) Ummu Sələmə rəvayət etmişdir.” Və ola bilsin ki,Tirmizi bu isnadı qeyd etməklə, hədisin Əbu Hureyrədən t rəva-yət edildiyinin zəif olduğunu bildirmək istəmişdir. Səlam ibnƏbu Mutiy rəvayət etmişdir ki, Osman ibn Abdullah ibn Movhəbdemişdir: “(Bir dəfə) mən Ummu Sələmənin O yanına gəldim vəo bizə Peyğəmbərin r boyanmış saçlarından birini göstərdi” (Sə-hih əl-Buxari, 5897). Başqa bir hədisdə İsrail ibn Yunus rəvayətetmişdir ki, Osman ibn Abdullah ibn Movhəb demişdir: “Ailəmmənə bir qədəh su verib Ummu Sələmənin yanına göndərdi.


أبيعنزرارة،بنالنضرأخبرن: قالهارون،بنإبراهيمحدثنا-٤٧

: قالتالخصاصية،ابنبشرامرأةالجهدمة،عن،لقيطبنإيادعنجناب،

وبرأسهاغتسل،وقدرأسهينفضبيتهمنيخرجrاهللارسولرأيتأنا((

عدرناءمنحغ: قالأودر((كيشذافهخيالش.

(47) ........ Bişr ibn Xəsasiyyənin zövcəsi Cəhdəmə1Odemişdir: “Rəsulullah r qüsl etdikdən sonra əlləri iləsaçlarını ovxalaya-ovxalaya evindən çıxarkən mən onugördüm. Başında bir lopa xına (yaxud zəfəran) var idi.”

Bu, (Tirmizinin) şeyxi (İbrahim ibn Harunun) şəkkidir.2

Ummu Sələmə içində Peyğəmbərin r tükü olan gümüş zınqırovgətirdi. O vaxtlar bir adama göz dəydikdə və ya başqa bir xəstəliküz verdikdə Ummu Sələmənin yanına bir qab su göndərər, (o daPeyğəmbərin r tükünü həmin qabın içinə salıb bir qədər qarışdı-rar, sonra qabı yiyəsinə qaytarar və nəhayət, xəstə adam o sudaniçər, yaxud o su ilə yuyunar və Allahın izni ilə şəfa tapardı). Məno zınqırovun içinə baxdım və orada qırmızı rəngdə tüklər gör-düm” (Səhih əl-Buxari, 5898). Əbu Bəkr əl-İsmaili demişdir: “Buhədis heç də Peyğəmbərin r saçlarını boyadığına dəlalət etmir.Ehtimal edilir ki, sonradan bu saçın rəngi dəyişmiş olsun və yaətirin içinə qoyulduğundan qırmızıya çalırmış” (Şoəbul-İman,5983).

1 Cəhdəmə O Peyğəmbərin r səhabəsidir. Deyilənə görə,əvvəl bu qadının adı Cəhdəmə olmuş, sonra Rəsulullah r onunadını dəyişdirib ona Leyla adını vermişdir (Təhzib ət-Təhzib,8909-cu tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisin isnadında keçən Nədr ibn Zurarə “məstur” ravidir.Yəni, o ravi ki, ondan iki və daha artıq şəxs hədis rəvayət etmiş,lakin onun etibarlı olub-olmadığı bəlli olmamışdır. Bu isnaddakeçən digər ravi – Əbu Cənab Yəhya ibn Əbu Heyyə zəif ravidir.


عاصم،بنعمروحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا-٤٨

رأيت((: قالأنس،عنحميد،حدثنا: قالسلمة،بنحمادحدثنا: قال

رعولشساهللارrاوبضخم.((

مقال ح رعش تأييل، قال: ((رقن عب دمحم نب الله دبا عنربأخو ،اد

ول اللهسرr.((اوبضخم كالن مس بأن دنع

(48) ........ Ənəs t demişdir: “Mən Rəsulullahın r saç-larının boyanmış olduğunu görmüşəm.”1

Həmmad demişdir: “Abdullah ibn Muhəmməd ibnƏqil bizə belə rəvayət etmişdir: “Mən Ənəs ibn MalikdəRəsulullahın r boyanmış saçını görmüşəm.”2

1 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu cümlənin “səhih” olduğunu demişdir.

2 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu cümlənin “həsən” olduğunu demişdir.

Rəsulullahınr (gözlərinə) sürmə çəkməsi barədə varid olanlar110

rرسول اهللا يف كحلما جاء باب-٧

7-ci fəsil. Rəsulullahın r (gözlərinə) sürməçəkməsi1 barədə varid olanlar

1 Sürmə: qara-qırmızıyaçalar daş növüdür. Bu daşların bir qis-mi daha çox qaraya, bir qismi isə qırmızıya çalır. Sürmə çəkməkdeyildikdə isə, şəfa tapmaq və ya gözəl görünmək məqsədilə hə-min daşın tozunu milçə ilə kirpiklərin dibinə sürtmək nəzərdə tu-tulur. İmam Tirmizi bu fəsildə varid etidiyi hədislərlə Peyğəmbə-rin r nə qədər və nə vaxt gözlərinə sürmə çəkdiyini, habelə üm-mətini də buna rəğbətləndirdiyini, üstəlik sürmənin gözə nə də-rəcədə faydalı olduğunu xəbər verir. Peyğəmbər r yatmazdanəvvəl hər gözünə üç kərə sürmə çəkər və ümumiyyətlə bunu təksayda etməyi məsləhət görərdi. Əbu Hureyrə t rəvayət etmişdirki, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Sizdən biriniz (gözlərinə)sürmə çəkdiyi zaman bunu tək sayda etsin” (Musnəd imam Əh-məd, 2/351; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1260). Digər hədisdə Pey-ğəmbər r demişdir: “Allah Vitrdir (yəni, Təkdir) və tək sayı se-vir” (Səhih əl-Buxari, 5931). İslam alimləri sünnəyə uyğun gözəsürmə çəkməyin iki yolu olduğunu söyləmişlər: birincisi, əvvəlcəsağ gözə üç kərə, sonra da sol gözə üç kərə sürmə çəkmək; bu daüç dəfə-üç dəfə yuyulan dəstəmaz əzalarına bənzəyir; ikincisi isəsağ gözdən başlayıb elə sağ gözdə də qurtarmaqla və bir-bir növ-bə ilə çəkməklə sağa üç, sola isə iki kərə sürmə çəkmək. Beləliklədə, hər iki gözə cəmi beş kərə, yəni, iki gözə birlikdə tək saydasürmə çəkmiş oluruq (Tohfətul-Əhvəzi, 4/455). Birincisinə, bufəsildə zəif isnadla rəvayət edilmiş hədislər dəlalət edir. İkincisiniisə İbn Səd “Təbəqat” (1/484) əsərində rəvayət etmiş və Muhəm-məd Nasirəddin əl-Albani “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə” (633)əsərində “səhih” olduğunu söyləmişdir. Həmin hədisdə Ənəs ibnMalik t xəbər vermişdir ki: “Peyğəmbər r sağ gözünə üç kərə,


الطيالسي،داودأبوحدثنا: قال: الرازيحميدبنمحمدناحدث-٤٩

نعادبنعور،بصنمنة،عكرمنعنعاس،اببأنعبيالنr،قال :

،rالنبيأنوزعم))شعرالوينبتالبصر،يجلوفإنهباإلثمد،اكتحلوا((

تكانلةلهكحلمحكتايهنكلم،لةيثالثةليف،هذثالثةهيوفهذه.

(49) ........ İbn Abbas N rəvayət edir ki, Peyğəmbər rdemişdir: “(Gözünüzə) ismid1 çəkin!2 Çünki o, gözə par-laqlıq verir3 və kirpikləri bitirir.4”

sol gözünə isə iki kərə sürmə çəkərdi.” Gözə sürmə çəkməyin nədərəcədə faydalı olduğu barədə isə İbn Qeyyim demişdir: “Sürməçəkmək, gözün sağlamlığını qoruyur, onun nurunu artırır, onuzərərli şeylərdən hifz edir, gözdəki çirki təmizləyir, üstəlik gözlə-rə gözəl görünüş verir” (Zadul-Məad fi Hədyi Xeyril İbad, 4/257).

1 Sürmə növüdür.2 Yəni, vaxtdan-vaxta gözünüzə sürmə çəkin. Əli ibn Muhəm-

məd əl-Hərəvi demişdir: “Burada Peyğəmbərin r "ismid çəkin"sözü əmr kimi başa düşülmür. Belə ki, alimlərin əksəriyyətininrəyinə görə gözə sürmə çəkmək vacib yox, müstəhəb sayılır. Pey-ğəmbərin r gözlərinə ismid çəkməsi, səhabələrini də buna rəğ-bətləndirməsi, bu əməlin sünnə olduğundan xəbər verir” (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

3 Yəni, görmə qabiliyyətini yaxşılaşdırır, gözün nurunu artı-rır, çirkdən təmizləyir və ziyan verən şeylərdən qoruyur. Əli ibnƏbu Talib t rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r demişdir: “(Gözü-nüzə) ismid çəkin! Çünki o, kirpikləri bitirir, çirki təmizləyir vəgözləri saflaşdırır” (Buxarinin “Tarix” əsəri, 4/2/412; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 665).

4 Yəni, kirpiklərin dibini möhkəmləndirir və onları uzadır.


İbn Abbas demişdir ki, Peyğəmbərin r sürmədanıvar idi və o, hər gecə ondan üç kərə bu gözünə, üç kərədə bu (biri) gözünə sürmə çəkərdi.1

1 Bu hədisi Tirmizi (1757), İbn Macə (3499) və Əhməd (1/354)rəvayət etmişdir. İsnadında keçən Abbad ibn Mənsur “mudəllis”ravidir. İsnadda olan “tədlis” isə, ravinin başqa bir ravidən eşit-mədiyi rəvayəti elə bir formada rəvayət etməsidir ki, həm eşitmə-si, həm də eşitməməsi ehtimal edilir. Yəni, “mudəllis” ravi ərəbcə(نع) – “filankəsdən” deməklə, isnadda keçən bir və ya bir neçə zəif

ravinin adını gizlədir ki, isnadın tərkibi yalnız etibarlı ravilərdənibarət olsun və hədis “səhih” hesab edilsin. (“Ulum əl-Hədis”,səh. 167; “Nukət”, 2/261; “Fəth əl-Muğis”, 1/190; “Dəvabitu əl-Cərh vət-Tədil”, səh. 120-121). Bu isnadda da Abbad ibn Mənsurhədisi İkrimədən “ananə” ilə rəvayət etmiş və aradakı iki ravininadını vurğulamamışdır. İbn Kəsir “Siraən-Nəbəviyyə” əsərində(4/712) bu hədisin isnadını belə rəvayət etmişdir: Əli ibnul-Mədi-ni rəvayət edir ki, mən Yəhya ibn Səidin belə dediyini eşitmişəm:"Mən Abbad ibn Mənsurdan: “Sən bu hədisi İkrimədən eşitmisən-mi?”– deyə soruşdum. Dedi: “Bu hədisi mənə İbn Əbu Yəhya, Da-vud ibn Husayndan, o da İkrimədən rəvayət etmişdir.” Bu isnad-da keçən İbrahim ibn Muhəmməd ibn Əbu Yəhya əl-Əsləmi “mət-ruk” (tərk olunmuş) ravi sayılır. Davud ibn Husayn barədə isəƏli ibnul-Mədini demişdir: “İkrimədən rəvayət etdiyi hədisləri“münkər”dir (yəni, inkar edilir)” (Təhzib ət-Təhzib, 284-cü və345-ci tərcümeyi-hal; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2/132). Lakinqeyd etmək lazımdır ki, bu hədisin mətni tam olaraq zəif deyildir.Belə ki, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail"əsərində bu hədisin əvvəlinin “səhih”, axırının – yəni: “İbn Abbasdemişdir ki, Peyğəmbərin r sürmədanı var idi....” cümləsinin isə“zəif” olduğunu demişdir. Hədisin əvvəlinin səhih olması isə bufəsildə varid olmuş digər hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.


عبيدحدثنا: لقاالبصري،الهاشميالصباحبناهللاعبدحدثنا-٥٠حدثنا: قال:ح،منصوربنعبادعنإسرائيل،حدثنا: قالموسى،بناهللا

يلعنر،بجا: قالحثندحزيدينون،بارا: قالهثندحادبعنور،بصنمنة،عكرمنععاس،ناببع هولكان((:قالأنساهللارrلحكتليأنقبامني،ديثالثاباإلثمنكلفيع((،قالوزيدينون،باريهفهيثدح :))إن

بيالنr،تكانلةلهكحلمحكتايهنمدنم،عويالثاثالننكلفيع.((

(50) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullah ryatmazdan əvvəl hər gözünə üç kərə ismid çəkərdi.”

Yezid ibn Harun demişdir: “Peyğəmbərin r sürmə-danı var idi və o, yatmazdan əvvəl ondan hər gözünəüç kərə sürmə çəkərdi”1

بنمحمدعنيزيد،بنمحمدحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-٥١،اقحإسنعدمحنمر،بكدنالمنابرعجوهنابدبولقال: قالاهللا،عسر

)).الشعروينبتالبصر،يجلوفإنهم،النوعندباإلثمدعليكمr :))اهللا

(51) ........ Cabir ibn Abdullah N rəvayət edir ki, Rə-sulullah r demişdir: “Yatmazdan qabaq (gözünüzə) ismidçəkin. Çünki o, gözə parlaqlıq verir və kirpikləri bitirir.”2

1 Bu hədisi Abbad ibn Mənsur İkrimədən rəvayət etmişdir. Buhədisin isnadı da əvvəlki isnad kimi “zəif”dir.

2 Bu hədisi Bəğəvi "Şərhis-Sünnə" əsərində (3202) rəvayət et-miş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail"əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir. Bu hədis 49-cu hədi-sin ilk cümləsinin “səhih” olduğuna dəlalət edir.


عبدعنالمفضل،بنبشرحدثنا: قالسعيد،بنةقتيبحدثنا-٥٢قال: قالعباس،ابنعنجبير،بنسعيدعنخثيم،بنعثمانبناهللا

)).الشعرتوينبالبصر،يجلواإلثمد،أكحالكمخيرإن((: rاهللارسول

(52) ........ İbn Abbas N rəvayət edir ki, Rəsulullah rdemişdir: “Sürmələrinizin ən xeyirlisi ismiddir.1 O, gö-zə parlaqlıq verir və kirpikləri bitirir.”2

عنعاصم،أبواحدثن: قالالبصري،المستمربنإبراهيمحدثنا-٥٣: rاهللارسولقال: قالأنهعمرابنعنسالم،عنالملك،عبدبنعثمان

))كمليع،دباإلثمهلوفإنجي،رصالببتنيورعالش.((

(53) ........ İbn ÖmərN rəvayət edir ki, Rəsulullah rbelə buyurmuşdur: “(Gözünüzə) ismid çəkin. Çünki o,gözə parlaqlıq verir və kirpikləri bitirir.”3

1 Bu o deməkdir ki, gözə çəkiləsi şeylər çoxdur, lakin bunlarınən faydalısı ismiddir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (3878), Nəsai (5113), İbn Macə (3497),Əhməd (1/231) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun səhih olduğunudemişdir. İmam Əhməd “Musnəd” əsərində (1/274) bu hədisidaha geniş rəvayət etmişdir. İbn Abbas N rəvayət etmişdir ki,Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Sürmələrinizin ən xeyirlisiyatmazdan əvvəl (çəkdiyiniz) ismiddir. O, kirpikləri bitirir vəgözə parlaqlıq verir...” Şueyb əl-Arnavut bu hədisin isnadınınsəhih olduğunu bildirmişdir.

3 Bu hədisi İbn Macə (3495) rəvayət etmiş və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onunsəhih olduğunu demişdir. Tirmizinin eyni mətnli bu hədislərirəvayət etməkdə məqsədi, bu hədislərin hər bir ilə digərini qüv-vətləndirmək olmuşdur.


rما جاء يف لباس رسول اهللا باب-٨

8-ci fəsil. Rəsulullahın r libası1 barədə varidolanlar

1 İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu fəsildə Peyğəmbərin r libasınınnə cür olduğunu, onun növlərini, hansı libası və nə rəngdə olangeyimi sevdiyini xəbər verən hədisləri varid etmişdir. Libasa gə-lincə, qeyd etmək lazımdır ki, bunun da hökmü saç düzümününhökmü kimidir. Yəni, adam istədiyi paltarı geyinə bilər. Demək,libasın əsli halaldır. Bu xüsusda Rəsulullah r belə buyurmuşdur:“İsrafa yol vermədən (həddi aşmadan) və təkəbbürlük göstərmə-dən yeyin, için, sədəqə verin və (istədiyiniz geyimi) geyinin” (Su-nən İbn Macə, 23; Səhih əl-Cami, 8634; hədis “həsən”dir). Hər birməmləkətin özünəməxsus, adət-ənənəsinə uyğun geyimi vardırki, o yerlərdə yaşayanlara oradakılar kimi geyinmək daha məqsə-dəuyğundur. Onu da qeyd edək ki, yad bir ölkənin geyimini ge-yib: “bu sünnədir”– demək, İslam şəriətinə müvafiq rəy deyildir.Yalnız İslam şəriətinin qadağan etdiyi geyimlərdən başqa. Bun-lara da aşağıdakıları misal göstərmək olar:

– Libasının ətəyini topuqdan aşağı uzatmaq; Əbu Zərr t rə-vayət etmişdir ki, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Üç qisim in-san vardır ki, Qiyamət günü Allah onları danışdırmayacaq, onla-rın üzünə baxmayacaq və onları təmizə çıxarmayacaqdır. Üstəlikonları üzücü bir əzab gözləyir.” Əbu Zərr dedi: “Peyğəmbər r(buna dəlalət edən) ayəni ("Ali-İmran" surəsinin 77-ci ayəsini) üçdəfə oxudu. Mən dedim: “Onların ümidləri boşa çıxdı, özləri dəziyana uğradılar. Kimlərdir onlar, ya Rəsulullah?” Peyğəmbər rbuyurdu: “Libasının ətəyini topuqdan aşağı uzadan, verdiyini ba-şa qaxan və yalandan and içməklə malını satan kimsələrdir” (SəhihMuslim, 293); başqa bir hədisdə isə o demişdir: “Paltarın topuq-dan aşağı düşən hissəsinə görə bu topuqlar Cəhənnəm odunda ya-nacaqdır” (Səhih əl-Buxari, 5787).

Rəsulullahın r libası barədə varid olanlar116

– İpək, zərxara, ipək qatışığı olan libas və atlas parça; Bəraibn Azib t demişdir: “Peyğəmbər r bizə yeddi şeyi əmr etdi vəyeddi şeyi qadağan etdi. O, bizə cənazənin ardınca getməyi, xəs-təni ziyarət etməyi, məclisə dəvət edənin dəvətini qəbul etməyi,məzluma yardım etməyi, andı yerinə yetirməyi, verilən salamı al-mağı və asqırıb (“Əlhəmdulilləh”– deyən) adama rəhmət diləmə-yi (“Yərhəmukəllah”– deməyi) əmr etdi. Və bizə gümüş qabda(yemək-içməyi), qızıl üzük, ipək, zərxara, ipək qatışığı olan libasvə atlas parça geyməyi qadağan etdi” (Səhih əl-Buxari, 1239); Hə-disdə olan qadağalardan yalnız altısı sadalanmışdır. Lakin imamBuxarinin “Libas” kitabında rəvayət etdiyi hədisdə deyilir ki,Peyğəmbər r ipəkdən olan yəhəri də onlara qadağan etmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, hədisdə qadağan olunmuş yeddi şey buümmətin kişilərinə aiddir. Qızıl və gümüş qablardan istifadə et-mək isə həm kişilərə, həm də qadınlara aiddir. Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, ipək geyməyi halal saymaq Qiyamətin əlamətlərin-dəndir. Əbu Amir əl-Əşari t rəvayət edir ki, Rəsulullah r demiş-dir: “Ümmətimdən elə adamlar meydana çıxacaq ki, onlar zina et-məyi, kişilərə ipək geyməyi, şərab içməyi və musiqi alətlərindən is-tifadə etməyi halal sayacaqlar. Bəziləri də dağa yaxın yerlərdə ya-şayacaqlar. Çobanlar bu adamların sürülərini sürüb onların yanınagətirəcək, sonra fağır-füqəra gəlib onlardan yardım istəyəcək vəonlar: “Sabah gələrsən”– deyəcəklər. Gecə ikən Allah dağı onlar-dan bəzilərinin başına uçurdacaq, bəzilərini də meymunlara vədonuzlara döndərəcək və onlar Qiyamət gününə qədər bu gör-kəmdə qalacaqlar” (Səhih əl-Buxari, 5590).

– Kişilərə qadın paltarı, qadınlara da kişi paltarı və bir dəkafirlərə məxsus olan geyimi geymək. 31-ci hədisin izahına bax.

– Həcc və ya ümrə niyyətini edib ihrama girdikdən sonraizar və ridadan başqa bir şey: alt paltarı, şalvar, corab və s. gey-mək.


موسى،بنالفضلحدثنا:قالالرازي،حميدبنمحمدحدثنا-٥٤

بناهللاعبدعنخالد،بنالمؤمنعبدعنحباب،بنوزيدتميلة،وأبو

rاهللارسولإلىالثيابأحبكان((: قالتسلمة،أمعنبريدة،

يصالقم.((

(54) ........ Ummu Sələmə1 O demişdir: “Rəsululla-hın r ən çox sevdiyi paltar köynək1 idi.”

– Övrət yerini bildirən dar şalvar geymək. Qadınlara isəümumiyyətlə ancaq şalvar geyib naməhrəm qarşısına çıxması ha-ramdır.

– Ölmüş heyvanın aşılanmamış dərisindən tikilmiş libasgeymək.

– Qəsb edilmiş və ya oğurlanmış paltarı geymək.– Üzərində hər hansı bir canlının rəsmi, yaxud batil bir dini

təbliğ edən şəkillər, yaxud da batil mənalar ifadə edən yazılarolan paltarı geymək.

1 Ummu Sələmə Hind bint Əbu Umeyyə əl-Məxzumiyyə OPeyğəmbərin r zövcəsi, möminlərin anası, Həbəşistana hicrət et-miş səhabələrin birincilərindən olmuş, həm də Allahın qılıncı lə-qəbi ilə tanınmış Xalid ibn Vəlidin t əmisi qızıdır. Ummu SələməO qadın səhabələr arasında fəqih, yəni, dini yaxşı bilən ən sa-vadlı qadınlardan hesab olunur. O, Peyğəmbərdən r 378 hədisrəvayət etmişdir. Buxari və Muslim – birlikdə ondan on üç hədis,ayrı-ayrılıqda Buxari üç, Muslim isə on üç hədis rəvayət etmişdir.Peyğəmbərə r ərə getməmişdən əvvəl Əbu Sələmə ibn Abdul-Əsəd əl-Məxzuminin t zövcəsi olmuş və ondan dünyaya üç öv-lad gətirmişdir. Onların üçü də: Ömər, Sələmə və Zeynəb səhabəolmuşlar. Peyğəmbər r isə onunla hicrətin dördüncü ilində ev-lənmişdir. Ummu Sələmə N təqribən doxsan yaşına kimi yaşa-mışdır. Möminlərin anaları arasında bu dünyadan ən son köçmüşqadındır. Hüseyn ibn Əli ibn Əbu Talibin N şəhid olduğu vaxta


عبدعنموسى،بنالفضلحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا-٥٥

أحبكان((: قالتسلمة،أمعنبريدة،بناهللاعبدعنخالد،بنالمؤمن

)).القميصrاهللارسولإلىالثياب

(55) ........ Ummu SələməO demişdir: “Rəsulullahın rən çox sevdiyi paltar köynək idi.”

عبدعنتميلة،أبوحدثنا: قالالبغدادي،أيوببنزيادحدثنا-٥٦

: قالتسلمة،أمعنأمه،عنبريدة،بناهللاعبدعنخالد،بنالمؤمن

)).القميصيلبسهr،اهللارسولإلىالثيابأحبكان((

أمه،عنبريدة،بناهللاعبدعن،حديثهفيأيوببنزيادقالهكذا

نعة،أملمكذاسهىووررغيداحونلةأبيعيمثلتمةايروادنزيب

،وبوأيأبلةويمتزيدييذافهيثدالح :نع،هأموهوحأص.

qədər yaşamış, onun qətlə yetirildiyini eşitdikdə olduqca çoxkədərlənmiş, hətta özündən getmiş və o, şəhid olduqdan az birmüddət sonra Ummu Sələmə də vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 20-ci tərcümeyi-hal).

1 Burada “köynək” deyildikdə, baş və ayaqlar istisna olmaqlabədənin hər yerini örtən, iki qoldan və yaxalıqdan ibarət,pambıqdan və ya buna bənzər bədəni narahat etməyən parçadanhazırlanmış geyim nəzərdə tutulur. Başqa cür desək, hazırdaərəblərin əksəriyyətinin geydiyi geyim. Alimlər Peyğəmbərin rköynək geyinməyi daha çox sevdiyini belə izah etmişlər ki, digərgeyimlərdən fərqli olaraq bu köynəyi həm geyinmək, həmsoyunmaq, həm də onunla hərəkət etmək daha rahat və dahaasandır.


(56) ........ Ummu SələməO demişdir: “Rəsulullahın rgeydiyi paltarlar arasında ən çox sevdiyi paltar köynəkidi.”1

Ziyad ibn Əyyub da öz rəvayətində Abdullah ibnBureydədən, o da anasından, o da Ummu Sələmədən be-lə nəql etmişdir. Həmçinin, başqa neçə-neçə ravilər dəƏbu Tumeylədən, Ziyad ibn Əyyubun rəvayətinə bən-zər hədislər rəvayət etmişlər. Əbu Tumeylə bu rəvayət-də: “anasından” sözünü əlavə etmişdir ki, bu da dahasəhih (isnad) sayılır.2

بنمعاذحدثنا: قالالحجاج،بنمحمدبناهللاعبدحدثنا-٥٧

بنشهرعنالعقيلي،)ميسرةابنيعني(بديلعنأبي،حدثني: قالهشام،

إلىrاهللارسولكمكان((: قالتيزيد،بنتأسماءعنحوشب،

.))الرسغ

1 54-cü, 55-ci və 56-cı hədisləri Əbu Davud (4025, 4026), Tirmi-zi (1762, 1763, 1764), Nəsai (9668), İbn Macə (3575) və Əhməd(6/317) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də“Muxtəsər əş-Şəmail” və “Səhih ət-Tərğib vət-Tərhib” (2028) əsə-rində bu hədislərin “səhih” olduğunu demişdir. İmam Tirmizininmüxtəlif isnadlarla eyni mətni rəvayət etməsinin səbəbi, bu hədi-sin mənasını təkid etməkdir.

2 Bu o deməkdir ki, digər isnadlarda Abdullah ibn Bureydə buhədisi bilavasitə Ummu Sələmədən O Əbu Tumeylənin rəvayətetdiyi 56-cı hədisi Abdullah ibn Bureydə öz anasından, o da Um-mu Sələmədən O rəvayət etmişdir.


(57) ........ Əsma bint Yezid1 N demişdir: “Rəsulul-lahın r köynəyinin qolu bilək oynağına çatırdı.”2

نعيم،أبوحدثنا: قال،)حريثبنالحسين(عمارأبوحدثنا-٥٨

عنقرة،بنمعاويةعنقشير،بناهللاعبدبنعروةعنزهير،حدثنا: قال

،قالأبيه :))تيولأتساهللارrيفطهرنةمنيزم،هايعبنإنلوهيصقم

،طلقلم -قالأو :زرهيصقمطلققال-م:لتخيفأددييبفيج

،هيصقمتسسفمماتالخ((.

(58) ........ Qurra3 t demişdir: “Mən və Muzeynədən4

olan bir dəstə adam5 Peyğəmbərin r yanına gəldik ki,ona beyət edək. Onun köynəyi ilməklənməmişdi, (ya-

1 Ummu Amir Əsma bint Yezid ibn əs-Səkən əl-Əşhəliyyə OPeyğəmbərin r səhabəsi, həm də Muaz ibn Cəbəlin t bibisi qızı-dır (Siyər Əlam ən-Nubələ, 53-cü tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Əbu Davud (4027), Tirmizi (1765) və Nəsai (9666)rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən ravi – Şəhr ibn Hovşəb“çoxlu xətalara yol vermiş səduq” ravidir. Muhəmməd Nasirəd-din əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif”olduğunu demişdir.

3 Əbu Müaviyə Qurra ibn İyas ibn Hilal əl-Muzəni t Peyğəm-bərin r səhabəsidir (Təhzib ət-Təhzib, 8/370).

4 Muzeynə, əslində qadın adıdır. Muzeynə bint Kəlb ibn Bərə-tə. Burada Muzeynə deyildikdə, həmin qadına mənsub edilən qə-bilə qəsd edilir.

5 Burada “bir dəstə adamla” deyildikdə, ya onun həmqəbilələ-ri, ya da üç nəfərdən on nəfərədək toplum nəzərdə tutulur.


xud köynəyinin düyməsi ilməyə keçirilməmişdi).1 Son-ra mən əlimi onun köynəyinin boynundan salıb onunpeyğəmbərlik möhürünə sürtdüm.2”3

: قالالفضل،بنمحمدحدثنا: قالحميد،بنعبدحدثنا-٥٩

بنأنسعنالحسن،عنالشهيد،بنحبيبعنسلمة،بنحمادحدثنا

،كالأنمبيالنrجرخوهئوكتلىمةعامنأسبديزهليعبثو،طريق

قدحشوتلى،بهفصبهم.

عنمعنيبنيحيىسألني: الفضلبنمحمدقال: حميدبنعبدوقال

لو: فقالسلمة،بنحمادحدثنا: فقلتإلي،جلسماأولالحديث،هذا

أمله: قالثم،ثوبيعلىفقبضكتابيألخرجفقمتكتابك،منكان

لييعفإنافالأنأخ،قالألقاك :هتليفأم،هليعثمتجرابيأختكأتفقر

هليع.

1 Qeyd etmək lazımdır ki, köynəyin düymələrinin ilməklən-məsinin və ya ilməklənməməsinin sünnəyə heç bir aidiyyəti yox-dur. Yəni, bu hədisə əsaslanıb köynəyin qabağını həmişə açıq sax-lamaq və bunu sünnə hesab etmək doğru sayılmır. Şəriətə görəbu, mübah sayılan əməllərdəndir. Yəni, istənilən vaxt köynəyinyaxasını açmaq və ya onu bağlı saxlamaq caizdir.

2 Belə etməkdə səhabənin məqsədi Peyğəmbərin r bədəni ilətəbərruk etmək olmuşdur.

3 Bu hədisi Əbu Davud (4082), İbn Macə (3578), Əhməd (3/343)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


(59) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rUsamə ibn Zeydə 1 söykənmiş halda 2 (evindən) çıxdı.Peyğəmbər r əynindəki qitr bürüncəyinə bürünmüş-

1 Əbu Zeyd yaxud Əbu Muhəmməd yaxud Əbu Harisə yaxudda Əbu Yezid Usamə ibn Zeyd ibn Harisə N Peyğəmbərin r sə-habəsi, Bəlqa diyarına göndərdiyi orduya başçı təyin etdiyi sər-kərdəsi və oğulluğa götürdüyü Zeyd ibn Harisənin t oğludur.Neçə-neçə döyüşlərdə, xüsusən də atasının şəhid olduğu Mutədöyüşündə iştirak etmişdir. Deyilənə görə, bir müddət Mizzədəqalmış, sonra Mədinəyə qayıtmış və Müaviyənin t xilafətininsonunda vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 104-cü tərcümeyi-hal). Onun fəzilətinə dair rəvayət edilmiş bir hədisdə Abdullahibn Ömər N demişdir: “Bir dəfə Peyğəmbər r Usamə ibn Zeydibir qoşuna başçı təyin edib onları döyüşə göndərdi. Bəziləri onunəmir olmasına dil uzatdılar.” Onda Peyğəmbər r buyurdu: “Sizinonun əmir olmasına dil uzatmağınız təbiidir. Çünki siz əvvəlləronun atasının əmir olmasına da dil uzatmışdınız. Vallahi ki, onunatası əmir olmağa layiq idi, üstəlik o, mənim ən çox sevdiyimadamlardan biri idi. Heç şübhəsiz ki, oğlu da ondan sonra mənimən çox sevdiyim adamlardan biridir” (Səhih əl-Buxari, 3730);digər bir hədisdə Usamə ibn Zeyd N rəvayət etmişdir ki, Pey-ğəmbər r onu Həsənlə birlikdə qucağına alıb deyərdi: “Allahım,onları sev, çünki mən onları sevirəm!” (Səhih əl-Buxari, 3735); ye-nə bir hədisdə Usamə N demişdir: “Peyğəmbər r məni bir aya-ğının üstündə, Həsəni də digər ayağının üstündə oturdub bizi qu-caqlayar və dua edib deyərdi: “Allahım, mən bunlara rəhm edi-rəm, Sən də onlara rəhm et!” (Səhih əl-Buxari, 6003).

2 Peyğəmbər r ölümqabağı yatağa düşdüyü zaman ağrılarışiddətləndiyi və taqətsiz olduğu üçün Usaməyə t söykənmiş hal-da məscidə getmişdir.


dü.1 Sonra (Peyğəmbər r) gəlib (camaata) namaz qıldır-dı.”2

Abd ibn Humeyd rəvayət edir ki, Muhəmməd ibnFədl belə demişdir: “Yəhya ibn Məin3 ilk dəfə mənim

1 Burada “qitr bürüncəyi” deyildikdə, Yəməndə hazırlanmış,üzərində də millər olan bürüncək nəzərdə tutulur.

2 Bu hədisi imam Əhməd müxtəlif isnadlarla (3/239; 3/257,281; 3/262) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Əli ibn Muhəmməd əl-Hərəvi, İbn Məinin barəsində danışar-kən demişdir: “Allah ona Rəsulullahın r qüsl edildiyi yerdə, qüsledilməsini və Rəsulullahın r cənazəsinin götürüldüyü yerdən cə-nazəsinin götürülməsini nəsib etmişdir. Xoş onun halına, xoşonun halına. Bu həmin İbn Məindir ki, ölüm ayağında ikən tələ-bələri onun başına toplaşmış, ona “Lə ilahə illəllah”ı dedirtməyəçalışmış, nəhayət, son nəfəsində o, Peyğəmbərin r bu xüsusdabuyurduğu: “Kimin axır kəlməsi “Lə ilahə illəllah” olarsa, Cənnə-tə daxil olar” hədisini rəvayət etmiş və rəvayəti əsnasında “Lə ila-hə illəllah” kəlməsini deyəndən sonra vəfat etmişdir. İmam Səxa-vi onu tərif edərkən demişdir: “Yəhya ibn Məin vəfat etdiyi günmüsəlmanlardan biri yuxuda Peyğəmbərin r və onun səhabələri-nin bir yerə toplandığını görmüş, onlardan nəyə görə toplandıq-larını soruşmuş, Peyğəmbər r də ona belə cavab vermişdir: “Gəl-mişəm ki, bu kişiyə cənazə namazı qılam. Çünki o, mənim hədis-lərimə əlavə edilmiş yalanları məndən uzaq edərdi.” Səxavi da-vam edib demişdir: “Başqa birisi də İbn Məini öz yuxusunda gör-müş və ondan: “Uca Allah sənə nə əta etdi”– deyə soruşmuş, İbnMəin də ona belə cavab vermişdir: “Allah mənim günahlarımı ba-ğışladı, mənə çoxlu nemətlər əta etdi, mənə xoş güzəran bəxş et-di, məni huri ilə evləndirdi və bunu mənə iki dəfə daddırdı.” Əh-məd ibn Hənbəl isə İbn Məin haqqında belə demişdir: “Yəhya ibnMəindən hədis eşitmək, qəlblərdə olanlar üçün bir şəfadır” (ŞərhNuxbətul-Fikər, 1/736; Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail, 59-cu hədi-sin şərhi).


məclisimdə ikən məndən bu hədis barədə soruşdu. De-dim: “Həmmad ibn Sələmə bizə rəvayət edib demiş-dir.” İbn Məin dedi: “Nə olaydı, sən bunu öz kitabındannəql edəydin.” Mən kitabımı gətirmək üçün ayağa qalx-dım. Onda o mənim ətəyimdən tutub dedi: “Hədisi de,yazım. Ola bilər ki, sonra səninlə qarşılaşmayım.” Belə-cə, mən hədisi ona diktə etdim. (Bir qədər sonra isə) ki-tabımı gətirib hədisi (olduğu kimi) ona oxudum.”

عنالمبارك،بناهللاعبدحدثنا: قالنصر،بنسويدحدثنا-٦٠

يدعنساسبإي،رييرالجنة،أبيعرضننأبيعيدعس،ريدقالالخ :

أوقميصاأوعمامةمهباسسماهثوبااستجدإذا،rاهللارسولكان((

ماوخيرخيرهأسألككسوتنيه،كماالحمدلكاللهم((: يقولثمرداء،

نعص،وذلهأعوبكنمهرشرشاومنعصله((.

(60) ........ Əbu Səid əl-Xudri t demişdir:1 “Rəsulul-lah r təzə libas geydikdə onun adını çəkər, “bu əmma-məni, yaxud bu köynəyi, yaxud bu ridanı2 (Allah mənə

1 Bu hədisi imam Əbu Davud (4020; 4021; 4022), Tirmizi(1767), Əhməd (3/30) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunudemişdir.

2 Həmçinin, izar, şalvar, məst və s. libaslar da buna aiddir.Demək, hər bir müsəlman yeni bir libas geydikdə, beləcə duaedib Allaha şükür etməlidir. Əbu Davudun “Sunən” əsərində(4020) bu hədisin tamamında deyilir ki, Əbu Nədrə belə demişdir:


bəxş etdi”– deyər), sonra da belə dua edərdi: “Allahum-mə, ləkəl-həmdu kəmə kəsəvtənihi, əs'əlukə xayrahu vəxayra mə suniə ləh, və əuzu bikə min şərrihi və şərri məsuniə ləh.1”

“Peyğəmbərin r səhabələrindən biri təzə libas geydikdə, (di-gərləri) ona: “Tubli və yuxlifullahu təalə! (Köhnələnədək bunugeyəsən, sonra Allah sənə yenisini versin)”– deyərdilər.” ƏbuNədrənin bu sözü Buxarinin “Səhih”ində öz təsdiqini tapmışdır.Ummu Xalid bint Xalid ibn Səd O demişdir: “Bir dəfə mən atam-la birlikdə Peyğəmbərin r yanına gəldim. Əynimdə sarı rəngli birpaltar var idi. Peyğəmbər r paltarı görəndə: “Sənəh, sənəh!”– dedi.Bu da həbəş dilində: “Qəşəngdir, qəşəng!”– deməkdir. Sonra mənəlimlə onun peyğəmbərlik möhürünü qurdalamağa başladım.Atam üstümə qışqırıb məni kənara çəkdi. Peyğəmbər: “Dəyməuşağa!”– deyə buyurdu, sonra da dua edib dedi: “Bu paltarı köh-nələnədək və Allah sənə yenisini verənədək, köhnələnədək vəAllah sənə yenisini verənədək, köhnələnədək və Allah sənə yenisiniverənədək geyəsən!” (Səhih əl-Buxari, 3071). Allahın bizə bəxş et-diyi libas bizim üçün böyük nemətdir. Quranda bu xüsusda beləbuyurulur: “Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək li-bas və bəzək-düzək nazil etdik. Təqva libası isə daha xeyirlidir.Bu, Allahın dəlillərindəndir. Bəlkə düşünüb bunlardan ibrətalasınız” (əl-Əraf, 26); Qüdsi hədisdə isə Uca Allah belə buyurur:“Ey qullarım! Özlərinə libas əta etdiyim kimsələrdən başqa hamı-nız çılpaqsınız. Elə isə Məndən geyim istəyin, sizə geyim bəxşedim” (Ədəbul-Mufrəd, 490).

1 Duanın tərcüməsi: “Allahım, bunu mənə geyindirdiyinə gö-rə Sənə həmd olsun. Onun hər cür xeyrini və onun istifadəsininxeyrini Səndən diləyir, həmçinin onun hər cür şərindən və onunistifadəsinin şərindən Sənə sığınıram!” Yəni, bu libas vasitəsiləsavab qazanmaq, soyuqdan qorunmaq, ayıb yerləri örtmək və s.


مالكبنالقاسمحدثنا: قالالكوفي،يونسبنهشامحدثنا-٦١

،نيزنالمع،رييرالجنة،أبيعرضننأبيعيدعس،ريدنالخعبيالن

r،هوحن.

(61) Bizə Hişam ibn Yunus əl-Kufi belə rəvayət et-mişdir: “Bizə Qasim ibn Malik əl-Muzəni Cureyridən, oda Əbu Nədrədən, o da Əbu Səid əl-Xudridən, o da Pey-ğəmbərdən r bu hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.”1

xeyirləri əldə etməyi Səndən diləyir, habelə onunla təkəbbürlüketməkdən, həddimi aşmaqdan, günaha batmaqdan və s. haram iş-lərdən Sənə sığınıram. Demək, bu dua, müsəlmanı bu xüsusda,şəriətə müxalif olmaqdan qoruyan ən gözəl səbəblərdən biridir.Təzə libas geydikdə, dua etmək xüsusunda rəvayət edilmiş digərbir hədisdə Peyğəmbər r bunun keçmiş günahlar üçün kəffarəolduğunu xəbər verib belə byurmuşdur: “Hər kim təzə paltargeydikdə: “Əlhəmdulilləhil-ləzi kəsani həzə və rəzəqənihi minğeyri haulin minni və lə quvvətin (bu paltarı mənə geyindirən vəözüm heç bir qüdrət və güc sərf etmədən onu mənə bəxş edənAllaha həmd olsun!)”– desə, onun bütün keçmiş və gələcək xəta-ları bağışlanar” (Sunən Əbu Davud, 4023; Səhih əl-Cami, 6086).Əlbəttə ki, bu duaların mənasını başa düşən müsəlman öz geyimiilə yalnız Allahı razı salmağa çalışar. Təəssüf ki, bəzi müsəlman-lar öz xoşları ilə, şəriətin qadağan etdiyi geyimləri geyir, hətta be-lə geyimdə məscidə gəlməkdən və bu mənfur görkəmdə Allahınhüzurunda durmaqdan utanmır və bunun nə dərəcədə günah ol-duğunu dərk etmirlər. Dərk etsəydilər, Allaha və Onun rəsulunaasi olmazdılar.

1 6-cı hədisin izahına bax.


حدثنيهشام،بنمعاذحدثنا:لقا، بشاربنمحمدحدثنا-٦٢رسولإلىالثيابأحبكان((: قالمالك،بنأنسعنقتادة،عنأبي،.))الحبرةيلبسهr،اهللا

(62) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullahın rgeydiyi paltarlar arasında ən çox sevdiyi paltar hibərə1

idi.”2

حدثنا: قالالرزاق،عبدحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٦٣وعليهr،النبيرأيت((: قالأبيه،عنجحيفة،أبيبنعونعنسفيان،

.))ساقيهبريقإلىأنظركأنيحمراء،حلةانقالوفيا((: ساهةأرربح.((

(63) ........ Əbu Cuheyfə t demişdir: “Mən Rəsululla-hı r, əynində qırmızı hüllə3 (çadırdan çıxarkən) gördüm.Onun baldırlarının ağlığı hələ də gözümün qabağında-dır.4”

1 Hibərə: Pambıqdan və ya bəzəkli kətandan hazırlanan Yə-mən bürüncəyidir.

2 Bu hədisi imam Buxari (5813), Muslim (2079), Əbu Davud(4060), Nəsai (5315), Tirmizi (1788) və Əhməd (3/134) rəvayət et-mişdir.

3 Burada “qırmızı hüllə” deyildikdə, izar və rida kimi iki par-çadan ibarət, üzərində başqa rəngdə bəzəklər olan yəmən libasınəzərdə tutulur.

4 Bu o deməkdir ki, Peyğəmbərin izarı və ya fitəsi baldırınınyarısına çatdırdı. Bu isə baldırın övrət yerindən sayılmadığınadəlalət edir. Əlbəttə ki, bu yalnız kişilərə aiddir. Qadının isə üzüvə əlləri istisna olmaqla, bütün bədəni örtülü olmalıdır.


Sufyan1 demişdir: “Mən bunun hibərə olduğunu gü-man edirəm2”3

عنيونس،بنعيسىحدثنا: قالخشرم،بنعليحدثنا-٦٤

منداأحرأيتما((: قالعازب،بنالبراءعنإسحاق،أبيعنإسرائيل،

لتضربجمتهكانتإن،rاهللارسولمنحمراء،حلةفيأحسنالناس

)).منكبيهمنقريبا

(64) ........ Bəra ibn Azib t demişdir: “Mən əynindəqırmızı libası olan insanlar arasında Rəsulullahdan rdaha yaraşıqlısını görmədim. Onun saçları az qala çi-yinlərinə çatırdı.”4

1 Yəni, Sufyan ibn Səid.2 Digər rəvayətdə deyilir: “Biz bunun hibərə olduğunu güman

edirik.” Bu da ona dəlalət edir ki, hədisdə keçən libas xalis qırmı-zı rəngdə deyildi. Bu xüsusda İbn Qeyyim S “Zadul-Məad fiHədyi Xayril-İbad” (1/137) əsərində demişdir: “Qırmızı hülləninxalis qırmızı rəngdə olduğunu, rənginə başqa rəng qarışmadığınıgüman edən kimsələr yanlış düşünürlər. Çünki “qırmızı hüllə”–yəməndə hazırlanmış, digər yəmən bürüncəkləri kimi qara rənglixətlərlə bəzədilmiş iki parçadan ibarət libasdır. Elə üzərində qaraxətlər olduğu üçün bu qırmızı libas “hüllə” adlanır. Xalis qırmızırəngdə olan libası geymək isə qəti şəkildə qadağan edilmişdir.”

3 Bu hədisi Muslim (1119), Əbu Davud (520), Nəsai (5378), Tir-mizi (197) və Əhməd (4/308) rəvayət etmişdir.

4 Bu hədisi Buxari (3358, 5510), Muslim (2377), Əbu Davud(4183), Tirmizi (1724; 3639), Nəsai (5232; 5233) və İbn Macə (5399)rəvayət etmişdir.


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا-٦٥النبيترأي((: قالرمثة،أبيعنأبيه،عنإياد،بناهللاعبيدحدثنا: قالr،هليعواندربانرضأخ.((

(65) ........ Əbu Rimsə demişdir: “Mən Peyğəmbəri rgördüm. Əynində yaşıl rəngli iki libas1 var idi.”2

احدثن: قالمسلم،بنعفانحدثنا: قالحميد،بنعبدحدثنا-٦٦دباهللاعنانبسح،ريبنالعنعهيتدة،جبيحة،دبليعونلةعقيتبن

وقدبزعفران،كانتامليتين،أسمالوعليهrالنبيرأيت((: قالتمخرمة،هتفضي))نفويثدالحصطويلةةق.

(66) ........ Abdullah ibn Həssan əl-Ənbəri hər iki nə-nəsindən: Duheybədən və Uleybədən3 rəvayət etmişdirki, Qaylə bint MəxrəməN demişdir: “Mən Peyğəmbə-

1 Burada iki libas deyildikdə, üzərində xətlər olan, yaşıl rəngəçalan izar və rida (fitə və bürüncək) nəzərdə tutulur. Yaşıl libasbarədə Quranda xəbər verilir ki: “İman gətirib yaxşı əməlləredənlərə gəlincə, Biz yaxşı işlər görənlərin mükafatını puç et-mərik. Məhz onlar üçün ağacları altından çaylar axan Ədn bağ-ları hazırlanmışdır. Onlar orada qızıl bilərziklərlə bəzədiləcək,taftadan və atlazdan yaşıl paltarlar geyəcək və orada taxtlarınüstündə dirsəklənəcəklər. Nə gözəl mükafat, necə də gözəl məs-kəndir!” (əl-Kəhf, 30-31).

2 43-cü hədisə bax.3 Bu isnaddakı yanlışlıq ondan ibarətdir ki, Həssanın digər

nənəsinin adı Uleybə yox, Səfiyyə bint Uleybədir. Bu da, Tirmizi-nin “Sunən” əsərində (2814) rəvayət etdiyi hədisdə öz təsdiqinitapmışdır. Həmin isnadda deyilir ki, Abdullah ibn Həssan buhədisi iki nənəsindən – Səfiyyə bint Uleybədən və Duheybədənrəvayət etmişdir ki, Qaylə bint MəxrəməN demişdir.


ri r gördüm. Əynində zəfərana boyanmış, ayrı-ayrı par-çalardan ibarət iki nimdaş geyim (izar və rida) var idi.Bunların köhnəliyi zəfəranın rəngini görünməz halasalmışdır.”1

(Əbu İsa ət-Tirmizi demişdir): “Bu, uzun bir hədisinbir hissəsidir.”

عبدعنالمفضل،بنبشرحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا-٦٧قال: قالعباس،ابنعنجبير،بنسعيدعنخثيم،بنعثمانبناهللا

وكفنواأحياؤكم،ليلبسهاالثياب،منبالبياضعليكمr :))اهللارسول)).ابكمثيخيارمنفإنهاموتاكم،فيها

(67) ........ İbn AbbasN rəvayət edir ki, Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “Ağ rəngdə libas geyinin!2 Sağlığı-nızda ağ libas geyinin. Həmçinin, ölülərinizi də ağ kə-fənə bürüyün. Çünki ağ geyim libaslarınızın ən xeyirli-sindəndir.”3

1 Bu hədisi Əbu Davud (3070) və Tirmizi (2815) rəvayət etmişvə Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində onun zəif olduğunu demişdir. Lakin Tirmizinin “Sunən”əsərindəki 2814 nömrəli hədisi təhqiq edərkən bu hədisin “həsən”olduğunu söyləmiş, beləliklə də, hədisin dərəcəsinə dair dahadəqiq hökm vermişdir (Səhih və Daif Sunən ət-Tirmizi, 6/314).

2 Peyğəmbər r bunu deməklə ümmətini ağ rəngdə libas geyin-məyə rəğbətləndirər, özü də ağ rəngdə libas geyərdi. Əbu Zərr tdeyir ki: “(Bir dəfə) mən Peyğəmbərin r yanına gəldim. Onun əy-nində ağ libas var idi” (Səhih əl-Buxari, 5827).

3 Bu hədisi imam Əbu Davud (4061), Tirmizi (994; 3566),Əhməd (1/247) rəvayət etmiş və və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunudemişdir.


٦٨-داحثندمحمنار،بشا: قالبثندحدبنعمحالرنب،يدهمشبيب،أبيبنميمونعنثابت،أبيبنحبيبعنسفيان،حدثنا: قالنةعرمنسب،بدنولقال: قالجساهللارr :))واسالالب،اضيابهفإن

رأطه،بأطيواوكفناويهفاكمتوم.((

(68) ........ Səmurə ibn Cundub t rəvayət edir ki, Rə-sulullah r belə buyurmuşdur: “Ağ (libas) geyinin! Çün-ki o daha təmiz və daha gözəldir.1 Həmçinin, ölülərinizidə ağ kəfənə bürüryün.”2

زائدة،أبيبنزكريابنيحيىحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-٦٩عائشة،عنشيبة،بنتصفيةعنشيبةبنمصعبعنأبي،حدثنا: قال

قالت :))جرولخساهللارrذات،اةغدهليعطورمنرمعشودأس((.

(69) ........ Aişə O demişdir: “Bir səhər Rəsulullah r(evindən çıxarkən) onun əynində qara yundan bürün-cək3 var idi.”1

1 Digər rənglərə nisbətən ağ geyimdə çirk daha tez gözə çarpırvə bu çirki təmizlədikdə libas daha təmiz və daha gözəl görünür.

2 Bu hədisi imam Tirmizi (2811), Nəsai (5322), Əhməd (5/13)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Muslimin "Səhih"ində (2081) Aişədən O rəvayət edilmiş buhədisdə Peyğəmbərin r bürüncəyi daha geniş vəsf edilir. Həminhədisdə Aişə O demişdir: “Bir səhər Rəsulullah r evindənçıxarkən onun əynində qara yundan, üzərində də bəzək olan birbürüncək var idi.” Bu hədis dəlalət edir ki, həm qara rəngdə olan,həm yundan hazırlanmış, həm də üzərinə bəzək salınmış libasıgeymək caizdir.


يونسناحدث: قالوكيع،حدثنا: قالعيسى،بنيوسفحدثنا-٧٠

نأبيب،اقحإسنع،نأبيهع،بيعالشنةعورنعبةريغنالمة،ببعشنع

،أنأبيهبيالنr،ةلبسبة،جيومقةرينضيالكم.

(70) ........ Muğira ibn Şobə2 t demişdir: “Peyğəmbə-rin r əynində qolları dar olan bir Rum cübbəsi3 var idi.”4

1 Bu hədisi Muslim (2081; 2424), Əbu Davud (4032), Tirmizi(2814) və Əhməd (6/162) rəvayət etmişdir.

2 Əbu İsa Muğira ibn Şobə ibn Əbu Amir t Peyğəmbərin rsəhabəsidir. Hicrətin 50-ci ilində yetmiş yaşında vəfat etmişdir(Siyər Əlam ən-Nubələ, 7).

3 Cübbə: paltarın üstündən geyilən uzunətəkli, enli, düyməsizgeyim. Buxarinin (363) və Muslim rəvayətlərində (629): “Şamcübbəsi” – deyilir. O dövrdə Şam diyarı Rum imperiyasının tərki-binə aid edildiyindən, bu cübbəyə Rum yaxud Şam cübbəsi de-yərdilər. Buxarinin “Səhih”ində bu hədis daha geniş rəvayət edil-mişdir. Muğira ibn Şobə t rəvayət edir ki, (bir dəfə) mən Pey-ğəmbərlə r birlikdə səfərdə olarkən, o mənə: “Ey Muğira, götürbu qabı”– deyə buyurdu. Mən də onu götürdüm. Peyğəmbər rgözdən itənədək uzağa gedib təbii ehtiyacını rəf etdi. Onun əy-nində Şam cübbəsi var idi. O, əlini cübbənin qolundan çıxarmaqistədikdə, onun çox dar olduğunu gördü və buna görə də əlinicübbənin aşağı tərəfindən çıxartdı. Mən onun əlinə su tökdüm vəo, namaz üçün dəstəmaz aldığı qaydada dəstəmaz alıb məstlərinəməsh çəkdi, sonra da namaz qıldı” (Səhih əl-Buxari, 363).

4 Bu hədisi Buxari (180), Muslim (629), Əbu Davud (149; 151),Tirmizi (1768) və Nəsai (82) rəvayət etmişdir.


rرسول اهللا شيما جاء يف عباب-٩

9-cu fəsil. Rəsulullahın r dolanışığı1 barədəvarid olanlar

٧١- نع ،وبأي نع ،ديز نب ادما حثندقال: ح يدعس نة ببيا قتثندحكنا عند أبى هريرة وعليه ثوبان ممشقان من ((محمد بن سريين قال:

اكط نتخمةيف أحدمها. فتريرو هفقال أب :))خب خة ،بريرو هط أبخمتيى فالكانن.تتأير يلقد رى ألخإنول اهللاوسر ربنم نيا بيمفrةوشائع ةرجح

، اجنونيبيرى أنى فيضع رجله على عنقى،ئ، فيجىء الجايمغشيا عل.))إال الجوعهوماوجنون، يوما ب

(71) ........ Muhəmməd ibn Sirin demişdir:2 “(Bir dəfə)biz Əbu Hureyrə ilə (bir yerdə) idik. Onun əynində qır-mızı rəngə boyanmış kətan parçadan iki paltar var idi.O, bu parçalardan biri ilə burnunu silib dedi: “Bəh-bəh,

1 Müəllif bu fəsli, eyni adla 52-ci fəsildə təkrar varid etmiş vəorada fəslin ünvanına aid daha çox hədislər zikr etmişdir. Burada“dolanışıq” deyildikdə, gündəlik yemək nəzərdə tutulur. Bu xü-susda Peyğəmbər r dua edib demişdir: “Allahım, Muhəmmədinailəsinə gündəlik yemək nəsib et!” (Səhih əl-Buxari, 6460); digərhədisdə isə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kim, qəlbi arxayın-lıq içində, canı sağlam, yanında da həmin günün yeməyi olduğuhalda səhərə çıxmışsa, ona sanki bu dünya bəxş edilmişdir” (Ədə-bul-Mufrəd, 300).

2 Bu hədisi Tirmizi (2367) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.

Rəsulullahın r dolanışığı barədə varid olanlar134

Əbu Hureyrə burnunu kətan parçaya silir! Yadımdadırki, mən Rəsulullahın r minbəri ilə Aişənin N hücrəsiarasında1 bayılıb yerə yıxılardım. (Həmin vaxt) oradangəlib keçən adam ayağını mənim boynumun üstünə qo-yar və mənim dəli olduğumu güman edərdi. Halbuki,mən dəli deyildim, məni taqətdən salan ancaq aclıq idi.2”

1 Bu yer “rovdə”, yəni, bağça adlanır. Bu bağça barədə Pey-ğəmbər r demişdir: “Cənnət bağlarından biri mənim evimlə min-bərim arasında yerləşir” (Səhih əl-Buxari, 1196).

2 Keçmişdəki çətin günləri, hazırkı xoş güzəranla müqayisəetmək, Allahın bəxş etdiyi nemətlərə şükür etmək üçün ən gözəlvasitələrdən biridir. Müəllifin Əbu Hureyrənin t dolanışığı iləbağlı bu hədisi bu fəsildə varid etməsi, Peyğəmbərin r dolanışığı-nın da çətin olduğunu bəyan etməkdir. Çünki əgər Peyğəmbərin ryemək-içməyi bol olsaydı, Əbu Hureyrənin t və digərlərinin ac-lıqdan əziyyət çəkməsinə yol verməzdi. Peyğəmbərin r ancaqgündəlik yeməyi olardı. Buxarinin rəvayət etdiyi hədisdə (6453)Əbu Hureyrə t demişdir: “Özündən başqa məbud olmayanAllaha and olsun ki, mən bəzən aclıqdan qarnımı yerə dayayar-dım, bəzən də aclığı hiss etməyim deyə, qarnıma daş bağlayar-dım. Bir gün mən müsəlmanların gedib-gəldiyi yolun üstündəoturdum..... Bu vaxt Əbul Qasım r gəlib oradan keçdi və mənigördükdə gülümsədi, ürəyimdən nələr keçdiyini üzümdən oxuduvə dedi: “Ey Əbu Hirr!” Dedim: “Əmrinə müntəzirəm, ya Rəsu-lullah!” Rəsulullah r: “Gəl dalımca!”– deyib getdi, mən də qalxıbonun dalınca getdim. O gedib evə daxil oldu. Mən içəri girməküçün izin istədim və mənə izin verildi. Peyğəmbər r evdə bir camsüd gördü və: “Bu süd hardandır?”– deyə soruşdu. Ona: “Filan-kəs hədiyyə edib”– dedilər. Peyğəmbər r buyurdu: “Ey ƏbuHirr!” Dedim: “Əmrinə müntəzirəm, ya Rəsulullah!” Dedi: “Süffəəhlinin yanına get və onları mənim yanıma çağır!” Əbu Hureyrədeyir ki: “Süffə əhli İslam dininin qonaqları idi və onların Mədi-nədə nə ailəsi, nə mal-dövləti, nə də yaxın bir adamı var idi. Pey-


مالك بن ، عنبن سليمان الضبعي: حدثنا جعفرتيبة قالحدثنا ق-٧٢)).من خبز قط، ولحم إال على ضففrرسول اهللاما شبع ((: دينار قال

ال: ((أن قال مالك: سألت رجال من أهل البادية: ((ما الضفف؟)) ق

)).يتناول مع الناس

ğəmbərə r sədəqə gətirildikdə, bunu onlara göndərər və ondanözünə heç bir şey götürməzdi. Ona hədiyyə verildikdə isə ondanbir qədər özünə götürər, qalanını isə onlara göndərər, onları dayeməyə şərik edərdi. Peyğəmbərin r onları evə dəvət etməsi mə-ni pərişan etdi və mən öz-özümə dedim: “Süffə əhli üçün bu bircam süd nədir ki? Həm də bu süddən içib güc toplamağa mən da-ha çox layiqəm. Əgər onlar gəlsələr, Peyğəmbər r mənə südü əv-vəlcə onlara verməyi əmr edəcək. Belə olduğu təqdirdə isə çətinki, mənə bu süddən nəsə çatsın.” Lakin Allaha və Onun rəsulunaitaət etməkdən başqa çarəm qalmadığından gedib onları çağır-dım. Onlar gəlib içəri keçmək üçün izin istədilər və onlara izinverildi. Onlar içəri daxil olub yerbəyer olduqdan sonra Peyğəm-bər r dedi: “Ey Əbu Hirr!” Dedim: “Əmrinə müntəzirəm, ya Rə-sulullah!” Dedi: “Götür bu südü, onlara ver!” Mən camı götürübonlara birər-birər verməyə başladım. Onlardan hər biri camı gö-türüb doyunca süd içdikdən sonra onu mənə qaytarır, mən dəonu alıb növbəti adama uzadırdım. Nəhayət, oradakıların hamısıbu süddən içib doyandan sonra mən camı Peyğəmbərə r uzatdım.Peyğəmbər r camı götürüb əlinin içinə qoydu, sonra mənə baxıbgülümsədi və dedi: “Ey Əbu Hirr!” Dedim: “Əmrinə müntəzirəm,ya Rəsulullah!” Dedi: “Mən, bir də sən qaldın!” Dedim: “Elədir,ya Rəsulullah!” Dedi: “Otur, iç!” Mən oturub süddən içdim. Birdaha: “İç!”– dedi və mən yenə süddən içdim. Peyğəmbər r bunu ovaxta qədər təkrar etdi ki, axırda mən dedim: “Yox, səni haqq iləgöndərən Allaha and olsun ki, içməyə yerim yoxdur.” Dedi: “Eləisə onu mənə ver!” Mən camı ona verdim və o, Allaha həmd edib“bismilləh” dedikdən sonra südün artıq qalanını içdi.”

Rəsulullahın r dolanışığı barədə varid olanlar136

(72) ........ Malik ibn Dinar1 demişdir: “Rəsulullah rnadir hallar istisna olmaqla, çörəkdən və ətdən doyun-ca yeməmişdir.2”

Malik ibn Dinar dedi: “Mən bədəvilərdən birindən:“Nadir hal nədir?”– deyə soruşdum. O: “Camaatla biryerdə yemək yeməsidir3”– deyə cavab verdi.”4

1 Malik ibn Dinar tabiindir. Hicrətin 127-ci ilində vəfat etmiş-dir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 164-cü tərcümeyi-hal).

2 Buxarinin “Səhih”ində (5385) rəvayət edirlir ki, Ənəs ibn Ma-lik t demişdir: “Peyğəmbər r Rəbbinə qovuşanadək nə bir yum-şaq çörək, nə də bütöv qızardılmış bir quzu yemişdir.” Başqa bir rə-vayətdə isə Aişə O demişdir: “Muhəmmədin r ailəsi Mədinəyəgəldiyi gündən onun vəfat etdiyi günədək heç vaxt üç gün dalbadalbuğda çörəyindən doyunca yeməmişdir” (Səhih əl-Buxari, 5416).

3 376-cı hədisdə “nadir hal” sözü, “yeməyə uzanan əllərin çoxolması” kimi izah edilmişdir. Bu da o deməkdir ki, Peyğəmbər ryalnız qonaqlıqlarda doyunca yeyərdi. Burada “doyunca yeyərdi”deyildikdə, qarnını yeməklə doldurmaq qəsd edilmir, ancaq onunüçdə biri qədər yemək nəzərdə tutulur. Bu hədisdən belə nəticə çı-xır ki, camaatla bir yerdə yeməyin bərəkəti çox olur. Bu xüsusda Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “İki nəfərin yeməyi üç nəfərə, üçnəfərin yeməyi də dörd nəfərə bəs edər” (Səhih əl-Buxari, 5392).

4 Bu hədis “mursəl”dir. Yəni, tabiin, özü ilə Peyğəmbərin rarasında olan ravinin adını çəkmədən hədisi bilavasitə Peyğəm-bərdən r rəvayət etmişdir. Lakin müəllif bu hədisi 52-ci fəsildəƏnəs ibn Malikdən t “movsul” isnadla, yəni, səhabədən, o daPeyğəmbərdən r rəvayət etdiyini nəql etmişdir. Bu hədisi Əhməd(3/270) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Mux-təsər əş-Şəmail" əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


rما جاء يف خف رسول اهللا باب-١٠

10-cu fəsil. Rəsulullahın r məstləri1 barədəvarid olanlar

ح،صالبندلهمعنوكيع،حدثناقال: السري،بنهنادحدثنا-٧٣نرعيجنحبدبناهللا،عنعة،ابديربنع،أنأبيهياشجىالندأهبيلنلr،،نفين،خيدون،أسياذجاسمهفلبسأثمضوتحسماوهمليع.

(73) ........ Bureydə t rəvayət etmişdir ki, Nəcaşi2 Pey-ğəmbərə r qara rəngli bir cüt sadə məst3 hədiyyə gön-dərdi. Peyğəmbər r də onları dərhal (ayağına) geyindi.(Dəstəmazı pozulduqdan) sonra dəstəmaz aldı və məst-ləri üzərinə məsh çəkdi.”4

1 Məst: dəridən və ya başqa yumşaq materialdan tikilən yün-gül ayaqqabı.

2 Nəcaşi: Həbəşistan krallarının ləqəbidir. Necə ki, Fars hökm-darlarına Xosrov, Rum hökmdarlarına Qeysər, Şam hökmdarları-na Herakl, Misir hökmdarlarına Firon, Yəmən hökmdarlarınaTubbə, Yunan hökmdarlarına Bətlimus, Türk hökmdarlarına Xa-qan, İskəndəriyyə hökmdarlarına Muqəvqis deyilirdi. Bütün bun-lar cahiliyyət dövrünün ləqəbləridir. Bu Nəcaşinin adı Əshəmə-dir. Peyğəmbər r hicrətin 6-cı ilində Amr ibn Umeyyə əd-Damri-ni onun yanına göndərmiş və onu müsəlman olmağa çağırmış, oda İslam dinini qəbul etmişdir. Nəhayət, hicrətin 9-cu ilində vəfatetmiş və Peyğəmbər r ona cənazə namazı qılmışdır.

3 Burada “sadə məst” deyildikdə, üzərində heç bir naxış və yabəzək-düzək olmayan məstlər nəzərdə tutulur.

4 Bu hədisi Əbu Davud (155), Tirmizi (2821), İbn Macə (549)və Əhməd (5/352) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Dəl-

Rəsulullahın r məstləri barədə varid olanlar138

أبيبنزكريابنيحيىناحدثقال: سعيد،بنقتيبةحدثنا-٧٤قال: قالالشعبي،عنإسحاق،أبيعنعياش،بنالحسنعنزائدة،)).فلبسهماخفين،rللنبيدحيةأهدى((: شعبةبنالمغرية

التخرقاحتىفلبسهماوجبة((:عامرعن،جابرعنإسرائيلوقال.))الأمهماىكأذ،rالنبييدري

الشيباني واسمه سليمان.إسحاقوأبهو هذا إسحاقوأبقال أبو عيسى: و

(74) ........ Muğira ibn Şobə t demişdir: “Dihyə Pey-ğəmbərə r bir cüt məst göndərdi və o, bu məstləri (aya-ğına) geyindi.”

İsrail Cabirdən, o da Amirdən rəvayət etmişdir ki,(Dihyə ona məstlə bərabər) bir cübbə də göndərdi. Buməstlər cırılanadək Peyğəmbər r onları geyindi. Pey-ğəmbər r bu məstlərin şəriətə müvafiq qaydada kəsi-lib-kəsilmədiyini1 bilmirdi.

Əbu İsa demişdir: “Bu Əbu İshaq, Əbu İshaq əş-Şey-banidir, adı da Süleymandır.”2

həm ibn Saleh əl-Kindi “zəif” ravi olduğundan bu hədis bu isnad-la zəif sayılır. Lakin hədis digər isnadlarla rəvayət edildiyindən,şeyx Albani onu “həsən” hesab etmişdir.

1 Yəni, dərisindən məst hazırlanmış heyvanın şəriət qayda-qa-nunu ilə kəsilib-kəsilmədiyini və dərinin aşılanıb-aşılanmadığınıbilmirdi.

2 Bu hədisi Tirmizi "Sunən" əsərində (1769) rəvayət etmişdir.Hədisin birinci isnadı səhih, ikincisi isə “zəif”dir (Bax: Muxtəsərəş-Şəmail). İkinci isnaddakı Cabir ibn Yezid əl-Cufi “zəif” ravidir(Tarix əl-Kəbir, 2223-cü tərcümeyi-hal).


rما جاء يف نعل رسول اهللا باب-١١

11-ci fəsil. Rəsulullahın r səndəli1 barədəvarid olanlar

: قالالطيالسي،داودأبوحدثنا: قالبشار،بنمحمدناحدث-٧٥نعلكانكيف((: مالكبنألنسقلت: قال،قتادةعنهمام،حدثنا.))قباالنلهما((: قال))؟rاهللارسول

(75) ........ Qətadə demişdir: “Mən Ənəs ibn Malikdənsoruşdum: “Peyğəmbərin r səndəli nə cür idi?” Dedi:“Hər bir səndəlinin iki bağı2 var idi.”3

عنوكيع،حدثنا: قالالعالء،بنمحمدكريبأبوحدثنا-٧٦: قالعباس،ابنعنالحارث،بناهللابدععنالحذاء،خالدعنسفيان،

)).شراكهمامثنيقباالنr،اهللارسوللنعلكان((

1 İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu fəsildə Peyğəmbərin r səndəllə-rinin nə cür olduğunu və ona dair hökmləri xəbər verən hədislərivarid etmişdir. Səndələ gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, bununda hökmü libasın hökmü kimidir. Yəni, adam istədiyi səndəli, is-tədiyi ayaqqabını geyinə bilər. Bir şərtlə ki, bu geyim kafirlərəməxsus olmasın, yaxud murdar dəridən hazırlanmış olmasın və s.şəriətə müxalif olan geyim olmasın.

2 Cəzəri demişdir: “Rəsulullahın r səndəlinin iki bağı var idi.Onlardan birini baş barmağı ilə onun yanındakı barmağın arası-na, digərini isə orta barmağı ilə onun yanındakı barmağın arasınakeçirərdi” (Tohfətul-Əhvəzi, 1695-ci hədisin şərhi).

3 Bu hədisi Buxari (5519), Əbu Davud (4134), Nəsai (5367), Tir-mizi (1773) və İbn Macə (3614) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r səndəli barədə varid olanlar140

(76) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullahın rsəndəlinin (hər bir tayının) iki bağı var idi. Bu səndəl-lərin qaytanları isə cütləşdirilmişdi.1”2

: قالالزبيري،أحمدأبوحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-٧٧

نعلينمالكبنأنسإليناأخرج((: قالطهمان،بنعيسىحدثنا

.))قباالنلهماجرداوين،

.rالنبينعليكانتاأنهماأنس،عنبعدثابتحدثنيف: قال

(77) ........ İsa ibn Tahman demişdir: “Ənəs ibn Malik,(aşılandıqdan sonra) üzərində tük qalmamış dəridən ti-kilmiş, (hər tayının) iki bağı olan bir cüt səndəl çıxardıbbizə göstərdi.3”

1 Yəni, bu qaytanların hər biri, cütləşdirilmiş iki nazik qayış-dan ibarət idi.

2 Bu hədisi İbn Macə (3614) rəvayət etmişdir və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “sə-hih” olduğunu demişdir.

3 Səhabələr təbərruk etmək məqsədilə Peyğəmbərə r xas olanbu kimi əşyaları saxlayardılar. Kimisi onun tükünü, kimisi cübbə-sini, kimisi səndəlini və kimisi də başqa bu kimi ona məxsus şey-ləri saxlayardılar. Uca Allah məxsusi olaraq Peyğəmbərin r vücu-dunu mübarək etmişdir. İmam Buxari öz “Səhih”ində, Xums kita-bında ayrıca fəsildə bu xüsusda varid olan hədisləri nəql etmiş vəbu fəsilə belə bir ad qoymuşdur: “Peyğəmbərin r zirehi, əsası, qı-lıncı, qədəhi və üzüyü barəsində, habelə ondan sonra gələn xəli-fələrin bu bölüşdürülməmiş əşyalardan istifadə etməsi barədə,həmçinin Peyğəmbərin r vəfatından sonra səhabələrinin və baş-


Daha sonra Sabit (əl-Bunani) mənə xəbər verdi ki,Ənəs demişdir: “Bu, Peyğəmbərin r səndəlləri idi.”1

: قالمعن،حدثنا: قالاألنصاري،موسىبنإسحاقحدثنا-٧٨بنعبيدعنالمقبري،سعيدأبيبنسعيدحدثنا: قالمالك،حدثنا

إني((: قال،))السبتيةالنعالتلبسرأيتك((: عمرالبنقالأنهجريج،تأيولرساهللارrسلباليعيالنالتسالييهف،رعأشضوتيا،ويهاففأنباأنأحهسألب((.

qalarının onun saçı, səndəli və qabları vasitəsilə bərəkət diləməsihaqqında deyilənlər.” Demək, səhabələr onun dəstəmaz suyu, sa-çı, tüpürcəyi, cübbəsi, bürüncəyi, köynəyi, izarı, ridası, zirehi,əsası, qılıncı, qədəhi, üzüyü və s. Peyğəmbərə r xas olan şeylərləAllahdan bərəkət diləyərdilər. Tabiinlər də həmçinin Peyğəmbərə rməxsus olan şeylərlə təbərruk edərdilər. Asim rəvayət edir ki, İbnSirin demişdir: “Bir dəfə mən Abidəyə dedim: “Bizdə Peyğəmbə-rin r tükü var. Onu bizə Ənəs (yaxud Ənəsin ailəsi) verib.” Abi-də dedi: “Peyğəmbərin r bir tükünün məndə olması mənim üçündünya və onun üzərindəkilərdən daha sevimlidir” (Səhih əl-Bu-xari, 165). Bu da ona dəlalət edir ki, səhabələr və onlardan sonragələnlər Peyğəmbərə r xas olan şeylərlə təbərruk edərdilər. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, Peyğəmbərdən r savayı, kimliyindənasılı olmayaraq heç bir kəsin nə vücudu ilə, nə də ona xas olan əş-yalarla təbərruk etmək olmaz. Əgər buna izin verilmiş olsaydı,səhabələr raşidi xəlifələrin, Cənnətlə müjdələnmişlərin, habelə ta-biinlər də səhabələrin vücudu ilə təbərruk edərdilər. Bu dini ənyaxşı bilən insanların bunu etməməsi, Peyğəmbərdən r savayı,kimsənin vücudu ilə təbərruk etməyin qadağan olunmasına dəla-lət edir.

1 Bu hədisi Buxari (2940) rəvayət etmişdir.


(78) ........ Səid ibn Əbu Səid əl-Məqburi1 rəvayət edirki, (bir dəfə) Ubeyd ibn Cureyc İbn Ömərə: “Mən səninaşılanmış və üzərində tük qalmamış dəridən səndəlgeydiyini gördüm.” İbn Ömər də ona belə cavab verdi:“Mən Rəsulullahın r (aşılandıqdan sonra) üzərində tükqalmamış dəridən səndəl geydiyini və bu səndəllərdədəstəmaz aldığını2 gördüm. Elə buna görə, mən də sən-dəl geyməyi xoşlayıram.”3

معمر،عنزاق،الرعبدحدثنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا-٧٩

كان((: قالهريرة،أبيعنالتوءمة،مولىصالحعنذئب،أبيابنعن

.))قباالنrاهللارسوللنعل

(79) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Rəsulullahın rsəndəlinin (hər tayının) iki bağı var idi.”4

سفيان،حدثناأحمد،أبوحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-٨٠

رسولرأيت((: يقولحريث،بنعمروسمعمنحدثني: قالالسدي،عن

.))مخصوفتيننعلينفييصلي،rاهللا

1 Adı: Keysan ibn Səiddir.2 Yəni, bu səndəllər ayağında ikən dəstəmaz alar, ayaqlarını

tam şəkildə yuyardı, yaxud dəstəmaz aldıqdan sonra ayaqlarıyaş-yaş bu səndəlləri ayağına geyinərdi.

3 Bu hədisi Buxari (5513), Muslim (1187), Əbu Davud (1772),Nəsai (5244) və Əhməd (2/17) rəvayət etmişdir.

4 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


(80) ........ Amr ibn Hureys1 t demişdir: “Mən Rəsu-lullahın r, altlığı 2 olan səndəllərdə namaz qıldığını 3

görmüşəm.”4

: قالمعن،حدثنا: قالاألنصاري،موسىبنإسحاقحدثنا-٨١

اهللارسولأنهريرة،أبيعناألعرج،عنالزناد،أبيعنمالك،حدثنا

rال((: قالنيشميكمديأحلفعن،ةداحاوملهعنيا،ليعمجاأوهمفحيل

.))جميعا

1 Amr ibn Hureys ibn Amr ibn Osman əl-Məxzumi t Peyğəm-bərin r səhabəsidir. Peyğəmbər r vəfat etdiyi zaman onun on ikiyaşı var idi. Hicrətin 85-ci ilində vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 70-ci tərcümeyi-hal).

2 Ayaqqabının altına vurulan və ya tikilən dəri, rezin və s.İmam Əhmədin rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbərin r bu altlığı,səndəllərinə öz əli ilə bərkitdiyi xəbər verilir. Urva ibn Zubeyr rə-vayət etmişdir ki, Aişədən O: “Peyğəmbər r evdə nə iş görər-di?”– deyə soruşulduqda, o belə cavab vermişdir: “Peyğəmbər rpaltarını özü tikər, səndəllərinə altlıq vurar və kişinin öz evindəgördüyü işləri görərdi” (Musnəd imam Əhməd, 6/260; Şueyb əl-Arnavut bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir).

3 Döşəməsi xalça, palaz və s. bu kimi döşəmələr olan yerlərdəayaqqabı ilə namaz qılmaq bəyənilmir. Lakin imkan daxilində,münasib yerlərdə bu sünnəni tətbiq etmək Peyğəmbərin r sünnə-sinə riayət etmək deməkdir. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə bu-yurmuşdur: “Ayaqqabılarınızda namaz qılın” (Mocəm əl-Kəbir,7018; Səhih əl-Cami, 3790).

4 Bu hədisi Əhməd (4/307) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “sə-hih” olduğunu demişdir.


(81) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Heç biriniz səndəlinin1 an-caq bir tayını geyib gəzməsin. Ya ikisini də geyinsin, yada ikisini də çıxartsın.”2

.نحوهالزنادأبيعنمالك،عنقتيبة،حدثنا-٨٢

(82) Bizə Quteybə Malik (ibn Ənəsdən), o da Əbu Zi-naddan (öncəki) hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.3

مالك،حدثنا: قالمعن،حدثنا: قالموسى،بنإسحاقحدثنا-٨٣

نر،أبيعيبالزنابر،عأنجبيالنrىهأكل،أنننييعل،يجالر

،هالمبشأويشمييفلنعةداحو.

(83) ........ Cabir t rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər rkişiyə4 sol əl ilə yeməyi,5 habelə səndəlin bir tayını ge-yib gəzməyi1 qadağan etmişdir.2

1 Burada “səndəl” deyildikdə, hər növ ayaqqabı buna aid edi-lir.

2 Bu hədisi Buxari (5518), Muslim (2097), Əbu Davud (4136),Tirmizi (1775), Nəsai (5369), İbn Macə (3617) və Əhməd (2/245)rəvayət etmişdir.

3 6-cı hədisin izahına bax.4 Burada “kişi” deyildikdə, bu qadağa qadınlara da şamil edi-

lir. Belə ki, şəriətin kişilərə buyurduğu əmr və qadağalar qadınla-ra da aiddir. Yalnız ikisindən birinə aid edilmiş xüsusi əmr və qa-dağalardan başqa.

5 Digər hədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Sizdən heçbiriniz sol əli ilə yeməsin və sol əli ilə içməsin. Çünki şeytan sol


əli ilə yeyər və sol əli ilə içər.” Nafi əlavə edib deyərdi: “Sol əli iləalmasın və sol əli ilə verməsin” (Ədəbul-Mufrəd, 1189); başqa birhədisdə Sələmə ibn Əkvat rəvayət edir ki, bir kişi Peyğəmbərin ryanında sol əli ilə yemək yeyərkən Peyğəmbər r ona: “Sağ əlinləye!”– deyə buyurdu. Adam istehza ilə: “Bacarmıram”– dedi. Pey-ğəmbər r də: “Heç bacarmayasan!”– deyə ona bəddua etdikdənsonra dedi: “Bu adama sağ əli ilə yeməyə ancaq təkəbbürlüyü ma-ne oldu.” (Sələmə ibn Əkva t rəvayət edir ki,) bundan sonra hə-min adam sağ əlini ağzına apara bilmədi (həmin əli iflic oldu)”(Səhih Muslim, 5387).

1 Bunun hikməti belə izah edilmişdir: birincisi, belə etməməklazımdır ki, müsəlman şeytana oxşamasın. Əbu Hureyrənin t rə-vayət etdiyi hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Şeytan bir tay ayaq-qabıda gəzir” (Muşkilul-Əsar, 2/142; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə,348). İkincisi, belə etməmək lazımdır ki, bədənə zülm olmasın.Belə ki, bir tay ayaqqabıda yeridikdə, çılpaq ayağa əziyyət vermişoluruq. İslam şəriəti bədənə əziyyət verməyi qadağan etmişdir.Bu xüsusda İbn Qeyyim qeyd edir ki, şeyximiz (İbn Teymiyyə)demişdir: “Bu, Allahın və Onun rəsulunun r adillik baxımındanməhəbbətinin kamilliyindəndir. Belə ki, Allah insana (hər bir iş-də), hətta öz vücudu ilə belə ədalətli rəftar etməyi əmr etmişdir.Peyğəmbər r başın bir hissəsini qırxıb bir hissəsini saxlamağı qa-dağan etmişdir. Belə ki, başın bir hissəsində tük saxlayıb digərhissəni qırxmaq başa zülm etməkdir. Bunun bənzəri: yarı günəş-də, yarı kölgədə oturmaqdır ki, bu da bədənə zülm etməkdir. Ha-belə bir tay ayaqqabıda gəzmək də, ayağa əziyyətdir. Odur ki,ayaqqabıların ya ikisini də geyinmək ya da ikisini də soyunmaqgərəkdir” (Tohfətul-Movdud bi Əhkamil-Movlud, 1/100).

2 Bu hədisi Muslim (299), Əbu Davud (4137), Nəsai (9798) vəƏhməd (3/293) rəvayət etmişdir.


موسى،بنإسحاقحدثناو: قالعن مالك ح: قتيبة،حدثنا-٨٤

أبيعناألعرج،عنالزناد،أبيعنمالك،حدثنا: قالمعن،حدثنا: قال

نزعوإذاباليمني،فليبدأأحدكمانتعلإذا((: قال،rالنبيأنهريرة،

.))تنزعوآخرهماتنعل،أولهمااليمنيفلتكنبالشمال،فليبدأ

(84) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r demişdir: “Sizdən biriniz ayaqqabılarını geyin-dikdə sağ tayından,1 çıxartdıqda isə sol tayından başla-sın. Qoy sağ tayı geyinəndə birinci, çıxaranda isə so-nuncu olsun.”2

بنمحمدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدموسىأبوحدثنا-٨٥

أبيه،عنالشعثاء،أبيابنهوأشعثحدثنا: قالشعبة،حدثنا: قالجعفر،

نوق،عرسمنعشائة،عولكان((: قالتساهللارrبحينمياالتم

طاعتياسفهلعنت،وهلجرتورهطهو((.

1 Başqa bir hədisdə Ənəs ibn Malik t rəvayət etmişdir ki,Peyğəmbər r ayaq üstə durub ayaqqabı geyinməyi qadağan et-mişdir (Sunən ət-Tirmizi, 1887; Səhih əl-Cami, 6848). Qeyd etməklazımdır ki, bu, ayaq üstə geyinilməsi çətin olan ayaqqabılara aid-dir (Tohfətul-Əhvəzi, 4/474; Şərh Riyad əs-Salihin, 1651-ci hədisinşərhi).

2 Bu hədisi Buxari (5517), Əbu Davud (4139), Tirmizi (1780),İbn Macə (3616) və Əhməd (2/233) rəvayət etmişdir.


(85) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r ayaqqa-bılarını geyindikdə, saçını daradıqda və yuyunduqdabacardığı qədər sağdan başlamağı xoşlayardı.1”2

الرحمنعبدحدثنا: قالاهللا،عبدأبومرزوقبنمحمدحدثنا-٨٦

نسبوقية،أباويعا: قالمثندح،امشهنع،دمحمنة،أبيعريرقاله :

عقداعقدمنوأولوعمر،بكروأبيقباالنrاهللارسوللنعلكان((

.))عنهرضي اهللا عثمانواحدا

(86) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Rəsulullahın rsəndəlinin (hər tayının) iki bağı var idi. Əbu Bəkrin vəÖmərin (səndəlləri) də habelə.3 İlk dəfə səndəlinə bir bağvuran Osman t olmuşdur.”4

1 34-cü hədisin şərhinə bax.2 Bu hədisi Buxari (5516), Muslim (268), Əbu Davud (4140),

Tirmizi (608), Nəsai (112) və İbn Macə (401) rəvayət etmişdir.3 Yəni, onların da səndəllərinin hər tayının iki bağı var idi.4 Bu hədisin isnadında keçən Abdur-Rəhman ibn Qeys “mət-

ruk” ravidir (Təqib ət-Təhzib). Elə bu səbəbdən də bu hədis “zəif”hesab edilir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində bu hədisin "zəif" olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r üzüyü barədə varid olanlar148

rما جاء يف ذكر خامت رسول اهللا باب-١٢

12-ci fəsil. Rəsulullahın r üzüyü barədəvarid olanlar

عن،وهببناهللاعبدعنواحد،وغيرسعيد،بنقتيبةحدثنا-٨٧

،سوننيعاب،نابهشنسعنأنبكالكان((: قال،مماتخبيالنr

نرق،مكانووهافصيشبح.((

(87) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbərin rüzüyü gümüşdən idi. 1 Onun qaşı həbəş (əqiqindən 2 )idi.”3

عننافع،عنبشر،أبيعنعوانة،أبوحدثناقال ةقتيبحدثنا-٨٨

.يلبسهوالبهيختمفكانفضة،منخاتمااتخذrالنبيأنعمر،ابن

قال أبو عيسى : أبو بشر اسمه جعفر بن أبي وحشية.

1 Bu hədis gümüş üzük geyməyin mübah olduğuna dəlalətedir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, kişilərə qızıl üzük taxmaq ha-ramdır.

2 Əqiq: müxtəlif rənglərə çalan laylardan ibarət olan, qiymətlidaş kimi müxtəlif bəzək əşyaların hazırlanmasında istifadə edilənbərk mineral. Ehtimal olunur ki, üzüyün qaşı yox, özü həbəşüzüklərinə bənzəyirdi.

3 Bu hədisi Buxari (5532), Muslim (2094), Əbu Davud (4216),Tirmizi (1739), Nəsai (5196), İbn Macə (3641) və Əhməd (3/209)rəvayət etmişdir.


(88) ........ İbn ÖmərN rəvayət edir ki, Peyğəmbər r(özü üçün) gümüşdən üzük düzəltdirdi. O, bu üzüklə(məktubları) möhürləyər və onu (barmağına) taxmazdı.

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: Əbu Bişrin adı – Cəfəribn Əbu Vəhşiyyədir.1

عبيدبنعمربنحفصحدثناقال غيالن،بنحمودمحدثنا-٨٩وه،سيافاقال الطنثندحريهوزة،أبثميخنع،ديمحنسعنأنب،كالم)).منهفصهفضة،منr،اهللارسولخاتمكان((: قال

(89) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: Peyğəmbərin rüzüyü gümüşdən idi. Həmçinin, qaşı da gümüşdənidi.2”3

قال هشام،بنمعاذحدثناقال منصور،بنإسحاقحدثنا-٩٠rاهللارسولأرادلما((: قالمالك،بنأنسعنقتادة،عنأبي،حدثني

1 Bu hədisi Əhməd (2/68) rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində demişdir: “Buhədisin mətnindəki “və onu (barmağına) taxmazdı” sözü “zəif”,qalan hissəsi isə “səhih”dir.

2 İbn Həcər bu hədisi izah edərkən demişdir: “Bu rəvayət di-gər rəvayətə: “qaşı həbəş əqiqindən idi” hədisinə zidd deyildir.Ehtimal edilir ki, Peyğəmbərin iki üzüyü var imiş. Biri qaşı həbəşəqiqindən yaxud daşından, yaxud da ağac parçasından olanüzük. Çünki bütün bu qaşlar Həbəşistan diyarından gətirilirdi.Və ehtimal edilir ki, bu üzüyün zahiri görünüşü, yaxud üzərində-ki nəqşləri görünüşcə həbəş üzüyünə bənzəyirdi” (Fəthul-Bari,5532-ci hədisin şərhi).

3 Bu hədisi Buxari (5532), Əbu Davud (4217), Tirmizi (1740)Nəsai (5198) və Əhməd (3/266) rəvayət etmişdir.


،))خاتمعليهكتاباإاليقبلونالالعجمإن((: لهقيلالعجمإلىيكتبأنعطنا،فاصماتيخفكأنظرإلىأنهاضييبفكفه.((

(90) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r əcəmlərə1 məktub yazmaq istədikdə,2 ona: “Əcəm(hökmdarları) yalnız üzərində möhür olan məktublarıqəbul edirlər”– deyildi. Beləliklə də, Rəsulullah r üçüngümüşdən üzük düzəltdilər.3 Bu üzüyün Peyğəmbərin rəlində iz qoymuş ağlığı4 hələ də gözlərim önündədir.”5

1 Keçmişdə ərəb olmayan xalqlara və onların nümayəndələri-nə verilən ad. Burada “əcəmlər” deyildikdə, onların hökmdarlarınəzərdə tutulur.

2 Mubarakfuri qeyd edir ki, İbn Həcər demişdir: “Əbul-Fəthəl-Yəmuri rəvayət edir ki, bəziləri Rəsulullahın r bu üzüyü hicrə-tin yeddinci ilində, bəziləri altıncı ilində, bəziləri də altıncı ilinaxırında və yeddinci ilin əvvəlində düzəltdirdiyini demişlər. Beləki, o, bu üzüyü əcəm hökmdarlarına məktub yazmaq istədiyi za-man düzəltdirmişdir. Bu məktubları da o, hicrətin altıncı ilininzilqidə ayında Məkkə müşrikləri ilə sülh bağladıqdan sonra, hic-rətin yeddinci ilinin zilhiccə ayında Mədinəyə qayıtdıqdan sonrayazmış və hicrətin yeddinci ilində muhərrəm ayında öz elçilərinihəmin hökmdarların yanına göndərmişdir. O, üzüyü də həminvaxt o məktubları yazmamışdan əvvəl düzəltdirmişdir” (Tohfə-tul-Əhvəzi, 2642-ci hədisin şərhi).

3 Bu hədisdən Peyğəmbərin r nə üçün gümüş üzük düzəltdir-məyinin səbəbi aydın olur.

4 Bu dəlildir ki, Peyğəmbər r həmin üzüyü barmağına taxar-mış. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, o, bunu sünnə olduğunu bə-yan etmək üçün deyil, sadəcə möhür vurmaq üçün gəzdirərdi.

5 Bu hədisi Buxari (5537), Muslim (2092), Əbu Davud (4214),Tirmizi (2719), Nəsai (5201) və Əhməd (3/168) rəvayət etmişdir.


اهللاعبدبنمحمدحدثناقال يحيى،بنمحمدحدثنا-٩١

،اريصثنيقال األندأبي،حنة،عامثمنسعنأنب،كالكان((: قالم

قشمناتولخساهللارr :))دمحم،طرولسسرو،طرساللهوطرس((.

(91) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullahın rüzüyünün nəqşi1 belə idi: “(Bir) sətirdə “Muhəmməd”,(digər) sətirdə “Rəsul” və (o biri) sətirdə “Allah”2 (sözühəkk edilmişdi).”3

٩٢-احثندرصننبيلعيمضهوالجرو،أبماقال عثندحوحننب

كتبrالنبيأنمالك،بنأنسعنقتادة،عنقيس،بنخالدعنقيس،

1 Yəni, Peyğəmbərin r üzüyünün üstündəki qaşa və ya gümü-şə: “Muhəmməd, Rəsul və Allah” kəlmələri alt-alta həkk edilmiş-di. İbn Həcər demişdir: “Bəzi şeyxlərin: “bu kəlmələr aşağıdanyuxarıya doğru yazılmışdı”– yəni, “Allah” kəlməsi birinci sətirdə,Muhəmməd kəlməsi axırıncı sətirdə yazılmışdı” sözünü sübutayetirən tutarlı bir dəlil görmürəm. Əksinə, İsmailinin rəvayətindədeyilir ki, üzüyün üstündə bir sətirdə “Muhəmməd”, ikinci sətir-də “Rəsul” və üçüncü sətirdə “Allah” sözü həkk edilmişdi” (Fət-hul-Bari).

2 Başqa rəvayətdə Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər r(özünə) gümüşdən üzük düzəltdirdi və üstünə: “MuhəmmədunRəsulullah” sözünü yazdırdı, sonra da belə buyurdu: “Mən gü-müşdən üzük düzəltdirib üstünə: “Muhəmmədun Rəsulullah” sö-zünü yazdırmışam. Odur ki, heç kəs öz üzüyünün üstünə belə biryazı yazdırmasın” (Səhih əl-Buxari, 5877).

3 Bu hədisi Buxari (5540) və Tirmizi (1747) rəvayət etmişdir.


إالكتابا،يقبلونالإنهم((: لهفقيلوالنجاشي،وقيصركسرىإلى

محمد((: فيهونقشفضة،حلقتهخاتما،rاهللارسولفصاغ،))بخاتم

.))اهللارسول

(92) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r Xosrova, Qeysərə və Nəcaşiyə məktub yazmaq is-tədikdə, ona: “Onlar yalnız üzərində möhür olan mək-tubları qəbul edirlər”– deyildi. Beləliklə də, Rəsulullah rüçün qaşı da gümüşdən olan bir üzük hazırlandı. Onunüzərinə: “Muhəmmədun Rəsulullah” (sözü) həkk edil-mişdi.”1

والحجاجعامر،بنسعيدحدثناقال نصور،مبنإسحاقحدثنا- ٩٣

نال،بهنمنام،عمنهنعج،ابيرنجع،ريهالزنسعنأنب،كالأنم

بيالنrلإذاكانخالءدالخعزنهماتخ.

(93) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r ayaqyoluna girdikdə üzüyünü (barmağından) çı-xarardı.2

قال نمير،بناهللاعبدحدثناقال منصور،بنإسحاقحدثنا-٩٤

،rاهللارسولاتخذ((: القعمر،ابنعننافع،عنعمر،بناهللاعبيدحدثنا

1 Bu hədisi Muslim (2092) rəvayət etmişdir.2 Əbu Davud bu hədisin “munkər” hədis olduğunu, Muhəm-

məd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “zəif” olduğunu demişdir.


فيكانثمعمر،ويدبكر،أبييدفيكانثميدهفيفكانورق،منخاتما

دان،يثمىعتحقعيوأريس،بئرفهقشن :دمحولمساهللار.((

(94) ........ İbn Ömər N demişdir: “Rəsulullah rözünə gümüş üzük düzəltdirdi və (vəfat edənədək) buüzükdən istifadə etdi. 1 Ondan sonra Əbu Bəkr, sonraÖmər, sonra da Osman bu üzükdən istifadə etdilər. Nə-hayət, bu üzük Əris quyusuna2 düşdü.3 Onun üzərinə:“Muhəmmədun Rəsulullah” (sözü) həkk edilmişdi.”4

1 Burada “istifadə etdi” deyildikdə, həmin üzüyü barmağınataxmaq və məktublara onunla möhür vurmaq nəzərdə tutulur.

2 Bu quyu Mədinədə, Quba məscidinin yaxınlığında yerləşir-di.

3 Ənəs ibn Malik demişdir: “Peyğəmbərin r üzüyü əvvəlcəözündə idi. O vəfat etdikdən sonra Əbu Bəkr, Əbu Bəkrdən sonrada Ömər bu üzüyü geydilər. Nəhayət, bu üzük Osmanda ikən ogəlib Əris quyusunun başında oturdu və üzüyü barmağından çı-xardıb, o üz-bu üzə çevirərkən üzük quyuya düşdü. Biz Osmanlabirgə üç gün üzüyü quyuda axtardıq, lakin onu tapa bilmədik”(Səhih əl-Buxari, 5879).


Peyğəmbərinr üzüyü sağ əlinə taxması barədə varid olanlar154

في يمينهمتتخكان يrبي نأن الما جاء يف باب-١٣

13-cü fəsil. Peyğəmbərin r üzüyü sağ əlinətaxması1 barədə varid olanlar

1 İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu fəslə belə ünvan qoymaqla Pey-ğəmbərin r üzüyü sağ əlinin barmağına geydiyini bildirir. İmamƏbu Davud isə bu hədisləri öz kitabında varid etmiş və Peyğəm-bərin r üzüyü həm sağ əlinin, həm də sol əlinin barmağına gey-diyini xəbər vermişdir. Rəvayətlərə nəzər salan adam Peyğəmbə-rin r hər iki əlinə üzük geydiyini görə bilər. Demək, istər sağ, is-tərsə də sol əlin barmağına üzük taxmaq olar. Hansı barmağaüzük taxmaq məsələsinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, Pey-ğəmbər r orta və işarə barmaqlarına üzük geyməyi qadağan et-mişdir. Rəvayət edilir ki, Əli ibn Əbu Talib t orta və işarə barma-ğını göstərib demişdir: “Rəsulullah r mənə bu və bu barmağımaüzük geyməyi qadağan etmişdir” (Səhih Muslim, 2095). Onu daqeyd edək ki, mötəbər hədislərdə Peyğəmbərin r üzüyü çeçələbarmağına geydiyi varid olmuşdur. Rəvayət edilir ki, Ənəs ibnMalik t: “Peyğəmbərin r üzüyü bu barmağında idi”– demiş vəsol əlinin çeçələ barmağına işarə etmişdir” (Səhih Muslim, 2095).İslam alimləri bu xüsusda rəvayət edilmiş hədislərə əsaslanaraqbarmağa üzük geyməyin hökmünü üç qismə bölmüşlər: üzüyüçeçələ barmağa taxmaq müstəhəb, orta və işarə barmaqlarına tax-maq qadağan, adsız barmağa taxmaq mübah və nəhayət baş bar-mağa taxmaq bəzilərinin rəyinə görə mübah, bəzilərininkinə görəisə qadağan hesab edilir. İmam Nəvəvi bu xüsusda demişdir:“Müsəlmanlar yekdil rəydədirlər ki, kişilər üçün üzüyü çeçələbarmağına taxmaq sünnədir. Qadın isə üzüyü istədiyi barmağınataxa bilər” (3908-ci hədisin şərhi).


عبدبناهللاوعبدالبغدادي،عسكربنسهلبنمدمححدثنا-٩٥

عنبالل،بنسليمانحدثنا: قالحسان،بنيحيىأخبرنا: قاالالرحمن،

ريكنشبدبناهللاعر،أبيبمننعيماهرنإببدبناهللاعن،بيننحع،أبيه

نعيلنعبأبيبأن((: طالبيالنrكانسلبيهماتيخفينهمي.((

(95) ........ Əli ibn Əbu Talib t demişdir: “Peyğəmbər rüzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.”1

احدثنقال صالح،بنأحمدحدثناقال يحيى،بنمحمدحدثنا-٩٦

دباهللاعنب،بهونانعملينسبالل،بنعريكنشبدبناهللاعأبيب

.نحوهنمر،

(96) Muhəmməd ibn Yəhya bizə demişdir ki, Əhmədibn Saleh bizə belə rəvayət etmişdir: “Bizə, Abdullahibn Vəhb Süleyman ibn Bilaldan, o da Şərik ibn Abdul-lah ibn Əbu Nəmirdən bu hədisin bənzərini rəvayət et-mişdir.”

حدثنا يزيد بن هارون، عن محاد بن قال حدثنا أمحد بن منيع، -٩٧

، فسألته عن ذلك فقال: يمينهيف متختع يافيب رأنبارأيت: قالسلمة،

تأيردبيف اهللاع متختفر يعن جبينهمقالويدبفراهللاععن جكان ((: ب

بيالنr ييتختمفينهمي.((

1 Bu hədisi Əbu Davud (4226), Nəsai (5203) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


(97) ........ Həmmad ibn Sələmə demişdir: “Mən İbnƏbu Rafinin üzüyü sağ əlinin barmağına geydiyini gör-düm və ondan bunun səbəbini soruşdum. O dedi: “MənAbdullah ibn Cəfərin1 üzüyü sağ əlinin barmağına gey-diyini görmüşəm. Abdullah ibn Cəfər deyərdi: “Rəsu-lullah r üzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.”2

حدثناقال نمير،بناهللاعبدحدثناقال موسى،بنيحيىحدثنا-٩٨

يماهرإبنل،بالفضنعدبناهللاعبدمحنميل،بقعنعدبناهللاعفر،بعج

.يمينهفييتختمكانrالنبيأن

(98) ........ Abdullah ibn Cəfər N demişdir: “Pey-ğəmbər r üzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.”3

بناهللاعبدحدثناقال يحيى،بنزيادالخطابأبوحدثنا-٩٩

،ونميمنفرععنجب،دمحمنع،أبيهنابرعنجبدبأن،اهللاعبيالنr

.ينهيمفييتختمكان

1 Əbu Cəfər Abdullah ibn Cəfər ibn Əbu Talib əl-Haşimi əl-QurəşiN Peyğəmbərin r əmisi nəvəsi və azyaşlı səhabələrindən-dir. Atası Mutə döyüşündə şəhid olduqdan sonra Peyğəmbər ronu öz himayəsinə götürmüşdür (Siyər Əlam ən-Nubələ, 93-cütərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Tirmizi (1744), Nəsai (5204) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Bu hədisi İbn Macə (3647) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadın-da keçən İbrahim ibn Fədl əl-Məxzumi “mətruk” ravidir (Təqribət-Təhzib). Lakin hədisin mətni “səhih”dir.


(99) ........ Cabir ibn Abdullah N rəvayət etmişdirki, Peyğəmbər r üzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.1

محمدعنجرير،حدثناقال الرازي،حميدبنمحمدحدثنا- ١٠٠

فييتختمعباس،ابنكان((: قال،اهللاعبدبنالصلتعنإسحاق،بن

،ينهماليوالهولكان((: قالإالإخساهللارrمتختييفينهمي.((

(100) ........ Səlt ibn Abdullah demişdir: “Abdullahibn Abbas üzüyü sağ əlinin barmağına taxardı. Yadımagəlir ki, o belə deyərdi: “Rəsulullah r üzüyü sağ əlininbarmağına taxardı.”2

بنأيوبعنسفيان،حدثناقال عمر،أبيبنمحمدحدثنا- ١٠١

وجعل،فضةمنخاتمااتخذrالنبيأن،عمرابنعننافع،عنموسى،

هافصميملي،كفهقشنويهفدمحولمسىاهللا،رهنأنوقشنيدأحهليع

وهيوقطالذسنيبمقيعيمأريسبئرف.

(101) ........ İbn ÖmərN rəvayət edir ki, Peyğəmbər rözünə gümüş üzük düzəltdirmişdi. Qaşını da barmağı-

1 Bu hədisin isnadında keçən Abdullah ibn Məymun ibnDavud əl-Qəddah “mətruk” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Lakinhədisin mətni səhihdir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (4229), Tirmizi (1742) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “həsən” olduğunu demişdir. Bu hədislərin hamısı bir-biriniqüvvətləndirir.


nın alt tərəfinə keçirmiş 1 və üzərinə: “MuhəmmədunRəsulullah” sözünü həkk etdirmişdi. Sonra o, kimsəninöz üzüyü üzərinə belə bir yazı həkk etdirməsini qada-ğan etdi. Bu həmin üzükdür ki, Mueyqibin 2 əlindənƏris quyusuna düşmüşdür.”3

حدثنا قتيبة بن سعيد قال: حدثنا حاتم بن إسماعيل، عن جعفر - ١٠٢

بن محمد، عن أبيه قال: ((كان الحسن والحسين يتختمان في يسارهما)).

(102) ........ Cəfər ibn Muhəmməd4 öz atasından1 belərəvayət etmişdir: “Həsən və Hüseyn sol əllərinin bar-mağında üzük gəzdirərdilər.”2

1 Əli ibn Muhəmməd əl-Hərəvi demişdir: “Alimlər demişlərki, Peyğəmbər r bu xüsusda heç bir şey buyurmamışdır. Odur ki,üzüyün qaşını barmağın istər üst tərəfinə, istərsə də alt tərəfinəsalmaq olar. Sələflər bunun hər ikisini etmişlər. İbn Abbasdan Nüzüyün qaşını barmağının üst tərəfinə saldığı varid olmuşdur.Lakin daha əfzəli Peyğəmbərin r etdiyini etməkdir” (Cəmul-Və-sail fi Şərhiş-Şəmail). Bu da dəlildir ki, Peyğəmbər r həmin üzü-yü gözəl görünmək üçün geyinmirdi, ancaq öz ehtiyacını ödə-mək, yəni, onunla möhür vurmaq üçün ondan istifadə etmişdir.

2 Mueyqib ibn Əbu Fatimə əd-Dovsi t Peyğəmbərin r səha-bəsidir. Həbəşistana hicrət edənlərdəndir (Siyər Əlam ən-Nubələ,102-ci tərcümeyi-hal).

3 Bu hədisi Buxari (5528), Muslim (2091), Əbu Davud (4218),Nəsai (5216) və İbn Macə (3645) rəvayət etmişdir.

4 Cəfər ibn Muhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn ibn Əli ibn ƏbuTalib əl-Haşimi S Cəfər əs-Sadiq kimi tanınır. Hicrətin 80-ci ilin-də dünyaya gəlmişdir. Ənəs ibn Malik və Səhl ibn Səd kimi səha-


عيسىبنمحمدحدثناقال: الرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٠٣وهوناع،اباقال: الطبثندحادبعبام،نوالعنعيدعنسة،أبيبوبرعنع

.يمينهفييتختمكانrأنه،مالكبنأنسعنقتادة،أبيبنسعيدحديثمننعرفهالغريبحديثهذا: عيسىأبووقال

.الوجههذامنإالهذانحوrالنبيعنأنس،نعقتادة،عنعروبة،rالنبيعنمالك،بنأنسعنقتادة،عنقتادة،أصحاببعضوروى

هكانأنمتختييفارهسيوهيثودالححصايضأي.

(103) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rüzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.”3

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu, qərib hədisdir.Biz Səid ibn Əbu Arubənin bu hədisi Qətadədən, o da

bələri görmüşdür. Cəfərin anası – Ummu Fərvə bint əl-Qasim ibnMuhəmməd ibn Əbu Bəkr əs-Siddiqdir t. Ummu Fərvənin anasıisə – Əsma bint Abdur-Rəhman ibn Əbu Bəkr əs-Siddiqdir t. Onagörə də Cəfər əs-Sadiq demişdir: “Əbu Bəkr əs-Siddiq t məni ikidəfə dünyaya gətirmişdir” (Siyər Əlam ən-Nubələ, 117-ci tərcü-meyi-hal).

1 Əbu Cəfər əl-Baqir Muhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn ibn Əliibn Əbu Talib əl-Haşimi S. Hicrətin 56-cı ilində dünyaya gəlmiş-dir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 158-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Tirmizi (1734) rəvayət etmiş və və Muhəmməd Na-sirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih”olduğunu demişdir.

3 Bu hədisi Nəsai (5283) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.


Ənəsdən, o da Peyğəmbərdən r yalnız bu ləfz ilə rəva-yət etdiyini bilirik. Hərçənd Qətadədən hədis rəvayətetmiş ravilərdən bəziləri Qətadədən, o da Ənəsdən,Peyğəmbərin r üzüyü sol əlinin barmağına geydiyinirəvayət etmişlər, lakin bu hədis “səhih” deyildir.”

العزيزعبدحدثناقال: ي،المحارباهللاعبيدبنمحمدحدثنا- ١٠٤

نازم،أبيبحنىعوسنمة،بقبعنع،عافنننعاب،رمذ((: قالعخات

الناسفاتخذيمينه،فييلبسهفكانذهب،منخاتماrاهللارسول

يماتوخنبمفذههحطرr،قالال((: وهساألبأبد((حفطراسالن

مهيماتوخ.

(104) ........ İbn Ömər N demişdir: “Peyğəmbər rözünə qızıl üzük düzəltdirmişdi və o, bu üzüyü sağ əli-nin barmağına taxardı. Sonra (bəzi) adamlar özləriüçün qızıl üzüklər düzəltdilər. Peyğəmbər r bunu gö-rəndə (barmağındakı) üzüyü çıxardıb kənara atdı və:“Mən heç vaxt bu üzüyü geyməyəcəyəm”– dedi.1 Ondahəmin adamlar da öz üzüklərini çıxardıb atdılar.”2

1 Bu hadisə kişilərə qızıl üzük qadağan edilməmişdən əvvəlolmuşdur. Demək, kişilərə qızıl üzük taxmaq əvvəl caiz olmuş,sonra isə onun hökmü nəsx edilmişdir. Bəra ibn Azibdən trəvayət edilmişdir ki, Peyğəmbər r səhabələrinə qızıl üzük gey-məyi qadağan etmişdir” (Səhih əl-Buxari, 1239).

2 Bu hədisi Buxari (5527), Muslim 2091, Əbu Davud (4218),Tirmizi (1741), Nəsai (5214) və Əhməd (2/153) rəvayət etmişdir.


rف رسول اهللا سيباب-١٤

14-cü fəsil. Rəsulullahın r qılıncı1

قال: جرير،بنوهبحدثناقال: بشار،بنمحمدحدثنا- ١٠٥

rاهللارسولسيفقبيعةكانت((: قالأنس،عنقتادة،عنأبي،حدثنا

نمةضف.((

(105) ........ Ənəs (ibn Malik) t demişdir: “Rəsululla-hın r qılıncının qəbzəsinin küpəsi2 gümüşdən3 idi.”1

1 Əli ibn Muhəmməd əl-Hərəvi demişdir: “Müəllif bu fəsildədöyüş sursatlarından sayılan qılınc barədə söz açır. Bu da döyüş-də daha çox istifadə edilən və daha çox fayda verən silahlardansayılır. Müəllifin bu fəsli Peyğəmbərin r üzüyü barədə varidolanlardan sonra gətirməsi o deməkdir ki, Peyğəmbər r həmişəəvvəlcə hökmdarlara məktub yazıb onları İslam dininə dəvətedər, (əks halda isə qılınca əl atar və) Allaha qarşı çıxdıqlarınagörə onlarla vuruşardı” (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail). Demək,qələm və dil ilə dəvət etmək, qılıncla vuruşmaqdan öndə durur.Bu fəslin ünvanında “Rəsulullahın r qılıncı” deyildikdə, sadəcətək bir qılınc deyil, onun neçə-neçə qılıncları nəzərdə tutulur. İbnQeyyim S “Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad” əsərində Rəsulul-lahın r doqquz qılıncı olduğunu xəbər vermişdir. Bunların adlarıbelə idi: Məsur, Adb, zul-Fiqar, Quləiy, Hətf, Rəsub, Mixzəm, Qə-dib və Bəttar.

2 Burada “küpə” deyildikdə, qılıncın dəstəyi ilə tiyəsinin ara-sındakı, qayıq şəkilli dibcik nəzərdə tututur.

3 Bu hədisdən belə nəticə çıxır ki, qılınc və başqa bu kimisilahları az miqdarda gümüşlə bəzəmək caizdir.

Rəsulullahın r qılıncı162

أبي،حدثنيهشام،بنمعاذحدثنابشار،بنمحمدحدثنا- ١٠٦

نة،عادقتنعيدعنسن،أبيبسقالالح :))تةكانقبيعفيولسساهللار

rنمةضف.((

(106) ........ Səid ibn Əbu əl-Həsən2 demişdir: “Rəsu-lullahın r qılıncının qəbzəsinin küpəsi gümüşdən idi.”3

حدثناقال: البصري،صدرانبنمحمدجعفرأبوحدثنا- ١٠٧

بطالنر،بيجحنعودهووهنابدبناهللاعب،دعسنع،هدقالج :

.))وفضةذهب،سيفهوعلىالفتحيوممكةrاهللارسولدخل((

)).فضةالسيفقبيعةكانت((: فقالالفضة،عنفسألته: طالبقال

(107) ........ Hud ibn Abdullah ibn Səd öz babasının4

belə dediyini rəvayət etmişdir: “Rəsulullah r Fəth gü-

1 Bu hədisi Əbu Davud (2583), Tirmizi (1691) və Nəsai (5374)rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Cərir ibn Hazim əl-Əz-di etibarlı ravi olsa da, Qətadədən rəvayət etdiyi hədislərdə xəta-lara yol vermişdir. Lakin növbəti hədislər bu hədisin dərəcəsiniqüvvətləndirir. Elə bu səbəbdən də Muhəmməd Nasirəddin əl-Al-bani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunudemişdir.

2 Bu, Həsən əl-Bəsrinin qardaşıdır.3 Bu hədisi Əbu Davud (2584), Nəsai (5375) rəvayət etmişdir.

Bu, “mursəl” hədisdir, habelə isnadında keçən Muaz ibn Hişamadlı ravi “zəif” ravidir. Hədisin isnadı “zəif” olsa da mətni “sə-hih”dir.

4 Adı: Məzidə ibn Malik və ya Məzidə ibn Cabirdir.


nü Məkkəyə daxil olduqda, onun qılıncının (qəbzəsininküpəsi) qızıldan və gümüşdən idi.”

Talib (ibn Huceyr) demişdir: “Mən Huddan gümüşbarədə soruşdum. Dedi: “Onun qılıncının qəbzəsininküpəsi gümüşdən idi.”1

عبيدةأبوحدثناقال: ،البغدادىشجاعبنمحمدحدثنا- ١٠٨

اددالح،نانعثمنعبدعن،سنعابريينقال،س:تعنىصفيلىسع

فيةسرمسبنبدنج،معزةورمسهأنعنصفهيلىسعفيولسسرالله

rكاناويفنح.

(108) ........ İbn Sirin demişdir: “Mən özüm üçün Sə-murə ibn Cundəbin qılıncına bənzər bir qılınc düzəltdir-dim. Səmurə ibn Cundəb də özü üçün Peyğəmbərin rqılıncına bənzər bir qılınc düzəltdirdiyini demişdir. Buda Bəni-Hənifə qəbiləsinin (düzəltdiyi qılınclardan idiyaxud o qılınclara bənzəyirdi).”2

1 Bu hədisi Tirmizi (1690) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadındakeçən Hud ibn Abdullah ibn Səd “məchul” ravidir. Elə buna görəbu hədis “zəif” sayılır (Muxtəsər əş-Şəmail).

2 Bu hədisi Tirmizi (1683) rəvayət etmişdir. Əbu İsa ət-Tirmizidemişdir: “Bu, qərib hədisdir. Biz bu hədisin yalnız bu yöndənrəvayət edildiyini bilirik.” Yəhya ibn Səid əl-Qəttan, bu hədisinisnadında keçən Osman ibn Səd barədə danışmış və onun hafizə-sinin zəif olduğunu bildirmişdir. Habelə İbn Həcər də “Təqrib ət-Təhzib” əsərində onun “zəif” olduğunu demişdir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədi-sin “zəif” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r qılıncı164

١٠٩ -ة بقبا عثندقالح ريصم البكرم نك: حب نب دمحا مثنر، د

دعن سان بثمع نع.وهحن ادنذا اإلسبه ،

(109) Bizə Uqbə ibn Mukrəm əl-Bəsri rəvayət etmiş-dir: “Bizə, Muhəmməd ibn Bəkr Osman ibn Səddən buisnadla (öncəki) hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.


rرسول اهللا رعدما جاء يف باب-١٥

15-ci fəsil. Rəsulullahın r zirehi1 barədəvarid olanlar

يونسحدثنا: قالاألشج،سعيدبناهللاعبدسعيدأبوحدثنا- ١١٠

نر،بكيبنعدمحنمب،اقحإسنىعيحنيبادبنعبدبناهللاعببر،الزي

نع،أبيهنعهدجدبناهللاعر،بيبنالزرعيبنالزام،بوكان((: قالالع

فأقعديستطع،فلمالصخرةإلىفنهضدرعان،أحديومrالنبيعلى

سمعت: قالالصخرة،علىاستوىحتىrالنبيوصعدتحته،طلحة

بيالنr،قولي :))بجةأوطلح((.

(110) ........ Zubeyr ibn Əvvam2 t demişdir: “Uhudgünü1 Peyğəmbərin r iki zirehi var idi. (Döyüş əsnasın-

1 Zireh: Ox və s. yaralayıcı silahlardan qorunmaq üçün döyüş-çülərin üstdən geyindikləri dəmir tordan, yaxud qalın dəridəngeyim. Bu fəsildə də həmçinin “Rəsulullahın r zirehi” deyildik-də, sadəcə tək bir zireh deyil, onun neçə-neçə zirehləri nəzərdətutulur. İbn Qeyyim “Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad” əsərindəRəsulullahın r yeddi zirehi olduğunu xəbər vermişdir. Bunlarınadları belə idi: zatul-Fudul, zatul-Vişah, zatul-Həvaşi, Sidiyyə,Fidda, Bətra və Xirnəq.

2 Əbu Abdullah Zubeyr ibn Əvvam ibn Xuveylid t Peyğəm-bərin r səhabəsi və həvarisi, yəni, ən yaxın köməkçisi: onun bibi-si Səfiyyə bint Abdul-Muttəlibin O oğlu, Cənnətlə müjdələnmişon nəfərdən biri, habelə iki dəfə: əvvəlcə Həbəşistana, sonra daMədinəyə hicrət edənlərdən olmuşdur (Siyər Əlam ən-Nubələ, 3-cü

Rəsulullahın r zirehi barədə varid olanlar166

tərcümeyi-hal). Onun fəzilətinə dair varid olan hədisdə deyilir ki,Əhzab günü Peyğəmbər r soruşdu: “Kim gedib mənə bu adam-lardan xəbər gətirər?” Zubeyr: “Mən gedərəm!”– dedi. Peyğəmbər rbir də soruşdu: “Kim gedib mənə bu adamlardan xəbər gətirər?”Yenə Zubeyr: “Mən gedərəm!”– dedi. Onda Peyğəmbər r buyurdu:“Hər bir peyğəmbərin həvarisi, ən yaxın köməkçisi olmuşdur. Mə-nim də həvarim, Zubeyrdir!” (Səhih əl-Buxari, 2846); başqa birhədisdə rəvayət edilir ki, Abdullah ibn Zubeyr N demişdir:“Əhzab günü mən Ömər ibn Əbu Sələmə ilə birlikdə qadınlarınyanında idim. Bir də baxıb gördüm ki, atam Zubeyr atını iki və yaüç kərə Bəni-Qureyzə qəbiləsinə tərəf çapdı. Mədinəyə qayıtdıqdamən dedim: “Atacan, mən sənin bir neçə dəfə Bəni-Qureyzə qəbiləsi-nə gedib-gəldiyini gördüm.” Atam soruşdu: “Doğrudanmı gör-dün, oğul bala?” Mən: “Bəli!”– deyə cavab verdim. Atam dedi:“Peyğəmbər r səhabələrinə: “Kim Bəni-Qureyzəyə gedib onlar ba-rədə mənə xəbər gətirər?”– deyə müraciət etdi. Mən də ora eləbuna görə getdim. Mən oradan qayıtdıqdan sonra Peyğəmbər rata-anasını yad edib mənə: “Atam-anam sənə qurban”- dedi” (Sə-hih əl-Buxari, 3720).

1 Yəni, Uhud döyüşündə. Başqa bir rəvayətdə İbn Abbas Nrəvayət edir ki, Bədr döyüşündən bir az əvvəl Peyğəmbər r ça-dırda ikən dua edib dedi: “Allahım, Səndən kafirlərə qalib gələcəyi-mizə dair verdiyin sözü və vədi gerçəkləşdirməyi diləyirəm!Allahım, əgər Sən möminlərin həlak olmağını istəsən, bu gündənsonra artıq Sənə ibadət edən qalmayacaq!” Bu vaxt Əbu Bəkr Pey-ğəmbərin r əlindən tutub dedi: “Özünü üzmə, ya Rəsulullah! Sənartıq Rəbbinə təkidlə dua etdin!” Sonra Peyğəmbər r əynində zi-reh bayıra çıxdı və bu ayələri oxudu: “Bu dəstə mütləq məğlubolacaq və arxaya dönüb qaçacaqdır. Xeyr! Onlara vəd edilmişvaxt, o saatdır. O saat isə daha ağır, daha acıdır” (Səhih əl-Buxari,2915). Hər iki hədis dəlildir ki, Allaha təvəkkül etdikdə səbəbləridə götürmək gərəkdir.


da) o, bir qayanın üstünə qalxmaq istədi, lakin bunu ba-carmadı.1 Bu vaxt Talhə2 onun önündə yerə oturdu vəPeyğəmbər r (onun köməyi ilə) qalxıb qayanın üstündəqərar tutdu.3 Onda mən Peyğəmbərin r belə dediyinieşitdim: “Talhəyə (Cənnət) vacib oldu!4”5

عنعيينة،بنسفيانحدثنا: قالر،عمأبيبنمحمدحدثنا- ١١١

زيدنيفة،بيصنخبعائنالسب،زيدولأنيساهللارr،كانهليعموي

دأح،انعردقدراظاهمهنيب.

1 Ehtimal edilir ki, bu qaya hündür olduğundan, yaxud Pey-ğəmbərin r zirehi ağır olduğundan, yaxud da Uhud döyüşündə ya-ralandığından Peyğəmbər r o qayanın üstünə qalxa bilməmişdir.

2 Əbu Muhəmməd Talhə ibn Ubeydullah ibn Osman ibn Amrət-Teymi əl-Qurəşi t Peyğəmbərin r səhabəsi və Cənnətlə müj-dələnmiş on nəfərdən biridir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 2-ci tərcü-meyi-hal).

3 Belə etdi ki, həm səhabələrinin halını görə bilsin, həm səha-bələri onu görüb onun ölmədiyini yəqin etsinlər və buna sevin-sinlər, həm də bir yerə, yəni, onun başına yığışsınlar.

4 Talhə t həmin döyüşdə Peyğəmbərin r yanında durub onuqoruyurdu. Düşmənin atdığı oxlar ona dəyirdi və hətta o, bu yol-da şəhid olmağa hazır idi.

5 Bu hədisi Tirmizi (1692), Əhməd (1/165), Hakim (3/25) rəva-yət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şə-mail" əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r zirehi barədə varid olanlar168

(111) ........ Saib ibn Yezid1 t rəvayət edir ki, Uhudgünü Peyğəmbərin r əynində biri o birinin üstündəolan iki zireh var idi.”2

1 Bu hədis “mursəl” hədisdir. Belə ki, Saib ibn Yezid t Uhuddöyüşündə iştirak etməmişdir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (2090), İbn Macə (2806), Əhməd(3/449) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Mux-təsər əş-Şəmail” əsərində onun “həsən” olduğunu demişdir.


rما جاء يف مغفر رسول اهللا باب-١٦

16-cı fəsil. Rəsulullahın r dəbilqəsi1 barədəvarid olanlar

ابنعن،أنسبنمالكحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ١١٢: لهفقيلمغفر،وعليهمكةدخلrالنبيأن،مالكبنأنسعنشهاب،

)).اقتلوه((: فقالالكعبة،بأستارمتعلقخطلابنهذا

(112) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r Məkkəyə daxil olduqda, başında dəbilqə varidi.2 (Həmin vaxt) ona: “İbn Xətəl Kəbənin örtüyündənyapışıb3 (aman diləyir)”– dedilər. Peyğəmbər r: “Öldü-rün onu!”– deyə buyurdu.4

1 Dəbilqə: Döyüşçülərin başlarına qoyduqları metaldan tökül-müş papaq; taşkülah.

2 Növbəti fəsildəki hədisdə xəbər verilir ki, zəfər ilində Peyğəm-bər r Məkkəyə daxil olduqda, onun başında qara əmmamə varidi. Bu iki hədis arasında ziddiyət yoxdur. Ehtimal edilir ki, hərikisini – birini digərinin üstündən geymiş olsun, yaxud Məkkəyədaxil olduqda, başındakı dəbilqəni çıxardıb əmmaməni geymişdir.

3 Bu adam bir zamanlar İslam dinini qəbul etmiş, sonra da Pey-ğəmbər r onu ənsardan olan səhabə ilə birlikdə zəkat yığmağagöndərmişdir. Lakin o, xainlik edib həmin səhabəni öldürmüş vədinindən dönərək küfrə qayıtmışdır. Bundan əlavə, onun oxuyaniki kənizi var imiş ki, bu kənizlər öz mahnıları ilə Peyğəmbəri rələ salırlarmış. Elə bu səbəbdən də Peyğəmbər r onu və onun kə-nizlərini öldürməyi əmr etmişdir.

4 Bu hədisi Buxari (4035), Muslim (1357), Əbu Davud (2685),Tirmizi (1693) və Əhməd (3/109) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r dəbilqəsi barədə varid olanlar170

: قالوهب،بناهللاعبدحدثنا: قالأحمد،بنعيسىحدثنا- ١١٣

اهللارسولأنمالك،بنأنسعنشهاب،ابنعنأنس،بنمالكحدثني

r،لخكةدمامح،علىالفتعوهأسر،فرغاالمفلمهعزناءهل،ججفقالر

له :))نطلابلخعتمارقتبأسةب((: فقال،))الكعلوهاقت((.

.محرمايومئذيكنلمr،اهللارسولأنوبلغني: شهابابنقال

(113) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r zəfər ilində1 Məkkəyə daxil olduqda, onunbaşında dəbilqə var idi. O, dəbilqəni başından çıxart-dıqda bir nəfər gəlib ona dedi: “İbn Xətəl Kəbənin örtü-yündən yapışıb (aman diləyir).” Peyğəmbər r: “Öldü-rün onu!2”– deyə buyurdu.1

1 Burada hicrətin səkkizinci ili – Məkkənin fəth edildiyi il nə-zərdə tutulur.

2 Səd t demişdir: “Məkkənin fəthi günü Rəsulullah r Məkkə-dəkilərin hamısına aman verdi. Yalnız dörd kişi və iki qadındanbaşqa. Rəsulullah r səhabələrinə belə buyurdu: “Bu adamlar Kəbə-nin örtüyündən yapışmış olsalar belə, onları öldürün! İkrimə ibnƏbu Cəhli, Abdullah ibn Xətəli, Məqis ibn Subabəni və Abdullahibn Səd ibn Əbu Sərhi.” Abdullah ibn Xətələ gəlincə, o, Kəbəninörtüyündən yapışmış ikən Səid ibn Hureys və Əmmar ibn Yasironun üstünə şığıdılar. Səid Əmmardan daha gənc olduğundan,onu ötdü və İbn Xətəli o öldürdü. O ki qaldı Məqis ibn Subabəyə,camaat onu bazarda yaxalayıb öldürdü. İkrimə ibn Əbu Cəhl isəqaçıb canını qurtardı və gəmiyə minib başqa bir diyara yollandı. Gə-mi dənizdə ikən birdən fırtına qopdu. Bu vaxt gəmidəkilər dedilər:“İxlasla Allaha dua edin! Çünki tanrılarınız sizə burada əsla kö-


İbn Şihab demişdir: “Mənə xəbər vermişlər ki, hə-min gün Peyğəmbər r ihrama girməmişdi.2”

mək edə bilməzlər.” Onda İkrimə dedi: “Vallahi, əgər dənizdəməni ancaq ixlasla dua etmək xilas edə bilərsə, demək quruda daməni yalnız ixlasla dua etmək xilas edər. Allahım! Həqiqətən də,Sənin mənim üzərimdə haqqın var. Əgər Sən məni düşdüyüm bubəladan qurtarsan, mən Muhəmmədin r yanına gedər, əlimionun əlinin içinə qoyub beyət edər və yəqin ki, onun bağışlayan vəsəxavətli olduğunu görərəm.” Sonra İkrimə Peyğəmbərin r yanı-na qayıdıb İslam dinini qəbul etdi. Abdullah ibn Səd ibn Əbu Sərhisə Osman ibn Əffanın evində gizlənmişdi. Rəsulullah r Məkkə-dəkiləri beyət etməyə çağırdıqda, Osman onu Rəsulullahın ryanına gətirib dedi: “Ya Rəsulullah, Abdullahın beyətini də qəbulet!” Rəsulullah r üç kərə dalbadal başını qaldırıb ona baxdı vəəvvəlcə qəbul etmək istəmədi. Sonra isə onun da beyətini qəbuletdi. Bundan sonra üzünü səhabələrinə tərəf tutub buyurdu:“Aranızda fərasətli bir kişi tapılmadı ki, mənim bu adama əlimiuzatmadığımı və onun beyətini qəbul etmək istəmədiyimi gör-dükdə, qalxıb onu öldürsün?!” Səhabələr dedilər: “Sənin nə istə-diyini biz nə biləydik ki, ya Rəsulullah?! Heç olmasa, gözünlə bi-zə işarə edərdin.” Onda Rəsulullah r belə buyurdu: “Heç bir pey-ğəmbərə yaraşmaz ki, onun xain gözləri olsun!” (Sunən ən-Nəsai,4067; Silsilətul-Əhadisis-Səhih, 1723).

1 Bu hədisi Buxari (1739) rəvayət etmişdir.2 Bu dəlildir ki, ihrama girmədən Məkkəyə daxil olmaq caiz-

dir.

Rəsulullahın r əmmaməsi barədə varid olanlar172

rمامة رسول اهللا ما جاء يف عباب-١٧

17-ci fəsil. Rəsulullahın r əmmaməsi1 barədəvarid olanlar

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١١٤

نعادمنحةبلمح؛س:وداحثنودمحمنالن،باغيثندح،يعكونع

ادمنحة،بلمسنر،أبيعيبالزنابر،عل((: قالجخدبيالنr،كةم

موح،يالفتهليعةوامماءعدوس((.

(114) ........ Cabir t demişdir: “Peyğəmbər r zəfərgünü Məkkəyə daxil olduqda, onun başında qara əm-mamə2 var idi.”1

1 Əmmamə: sarınmış uzun parça, yaxud tirmə zolağından iba-rət baş geyimi; sarğı; çalma. Baş geyimində də, digər libaslar daolduğu kimi insan azaddır, yəni, adam şəriətə müxalif olmayanistənilən baş geyimini geyə bilər və yaxşı olar ki, bu geyim xalqınadətinə uyğun olsun, zahiri görünüşcə başqalarından seçilməsin.Peyğəmbərin r əmmaməsi xüsusunda İbn Qeyyim demişdir:“Peyğəmbər r bəzən bu əmmamənin altından araqçın geyər, bə-zən əmmaməsiz ancaq araqçın geyər, bəzən də araqçınsız, yalnızəmmamə geyərdi” (Zadul-Məad fi Hədyi Xeyril İbad, 1/130).

2 İbn Qeyyim demişdir: “Bu əmmamə, Peyğəmbərin r davam-lı geydiyi libaslardan olmamışdır. Həmçinin, o, bu əmmaməni nəbayramlarda, nə cümələrdə, nə də digər yığıncaqlarda bir şüarolaraq geyməmişdir. Sadəcə olaraq Məkkənin fəthi günü Peyğəm-bər r səhabələrindən fərqli olaraq qara əmmamə geymişdir. Birdə ki həmin gün onun digər geyimləri qara rəngdə deyildi” (Za-dul-Məad fi Hədyi Xeyril İbad, 3/398).


الوراق،مساورعنسفيان،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ١١٥نفرععنجروبمنعب،ثيرحنع،قالأبيه :))تأيولرسلى راهللاعr

.))سوداءعمامة

(115) ........ Amr ibn Hureys t demişdir: “Mən Rəsu-lullahın r başında qara əmmamə2 olduğunu görmüşəm.”3

حدثنا: قاالعيسى،بنويوسفغيالن،بنمحمودحدثنا- ١١٦،يعكوناورعسمراق،الونفرععنجوبرمنعب،ثيرحنع،أنأبيه

بيالنr،طبخ،اسالنهليعةوامماءعدوس.

(116) ........ Amr ibn Hureys t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r (Məkkəyə daxil olduqdan sonra Kəbənin ya-nına gəlib orada4) camaata xütbə verdi. Onun başındaqara əmmamə var idi.5

بنيحيىحدثنا: قالالهمداني،إسحاقبنهارونحدثنا- ١١٧دمحم،نيدالمنعدبزيزعنالعب،دمحمنعديبناهللاعب،رمعنععافن،

.))كتفيهبينعمامتهسدلاعتم،إذا،rالنبيكان((: قالعمر،ابنعن

1 Bu hədisi Muslim (1358), Əbu Davud (4076), Nəsai (5344), Tir-mizi (1735), İbn Macə (3585) və Əhməd (3/363) rəvayət etmişdir.

2 Bəzi şərhçilər Amr ibn Hureysin t bunu Məkkənin fəthi gü-nü gördüyünü söyləmişlər.

3 Növbəti hədis bu hədisin “səhih” olduğunu təsdiqləyir.4 Bax: “Fəthul-Bari”, 4/61.5 Bu hədisi Muslim (1359), Əbu Davud (4077), Nəsai (5346),

İbn Macə (1104) və Əhməd (4/307) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r əmmaməsi barədə varid olanlar174

.ذلكيفعلعمر،ابنوكان: نافعقال

.ذلكيفعالنوسالمامحمد،بنالقاسمورأيت: اهللاعبيدقال

(117) ........ İbn Ömər N demişdir: “Peyğəmbər rəmmaməsini başına sarıdıqda, onun bir ucunu kürəyi-nin arasına buraxardı.”1

Nafi demişdir: “İbn Ömər də belə edərdi.”Ubeydullah demişdir: “Mən Qasim ibn Muhəmmə-

din və Salimin belə etdiklərini görmüşəm.”

أبوحدثنا: قالوكيع،حدثنا: قالعيسى،بنيوسفحدثنا-١١٨

النبيأن،عباسابنعنعكرمة،عنالغسيل،بنالرحمنعبدوهوسليمان

rطبخ،اسالنهليعةوابصاءعمسد.

(118) ........ İbn Abbas N demişdir: “(Bir dəfə) Pey-ğəmbər r camaata xütbə verdi. Başında qara rəngli sa-rıq var idi.”2




rباب ما جاء يف إزار رسول اهللا -١٨

18-ci fəsil. Rəsulullahın r izarı1 barədə varidolanlar

: قالإبراهيم،بنإسماعيلحدثنا: القمنيع،بنأحمدحدثنا- ١١٩

إليناأخرجت: قالبردة،أبيعنهالل،بنحميدعنأيوب،حدثنا

،rاهللارسولروحقبض((: فقالتغليظا،وإزاراملبدا،كساءعائشة،

.))ينهذفي

(119) ........ Əbu Burdə demişdir: 2 “(Bir dəfə) Aişə bi-zə cod parçadan bir bürüncək və qalın parçadan bir izar

1 İzar: qurşaqdan aşağı bədən əzalarını örtmək üçün belə bağ-lanan parça; fitə. Rida isə qurşaqdan yuxarı bədən əzalarını ört-mək üçün çiyinə atılan parça. Muhəmməd əl-Hərəvi demişdir:“İzar və rida – ikisi bir yerdə bir geyim hesab edildiyindən, müəl-lif bu ünvanda bunlardan birinin ismini çəkməklə kifayətlənmiş-dir. Necə ki, Quranda buyurulur: “Allah, yaratdıqları şeylərdənsizin üçün kölgələr əmələ gətirdi, dağlarda sizin üçün mağara-lar saldı, sizi istidən qoruyacaq paltarlar və döyüşdə mühafizəedəcək zirehli geyimlər düzəltdi. Beləcə, Allah Öz nemətini sizətamamlayır ki, bəlkə müsəlman olasınız” (ən-Nəhl, 81). Belə ki,bu ayədə “sizi istidən qoruyacaq paltarlar” deyildikdə, bura so-yuqdan qoruyacaq paltarlar da aid edilir (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

2 Bu hədisi Buxari (5480), Muslim (2080), Əbu Davud (4036),Tirmizi (1733), İbn Macə (3551) və Əhməd (6/32) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r izarı barədə varid olanlar176

göstərib dedi: “Peyğəmbərin r ruhu bədənindən çıxar-kən bu bürüncək və izar onun əynində idi.1”

شعبة،عنداود،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٢٠

: قالعمها،عنتحدثعمتي،سمعت((: قالسليم،بناألشعثعن

قىأتفإنهإزارك،ارفع((: يقولخلفيإنسانإذابالمدينة،أمشيأنابينا((

بردةهيإنمااهللارسوليا((: فقلتr،اهللارسولهوفإذا))وأبقى

نصفإلىإزارهفإذافنظرت))أسوة؟فيلكأما((: قال،))ملحاء

هاقيس((.

1 Digər hədisdə rəvayət edilir ki, Peyğəmbər r ölümündən qa-baq xəstələndiyi zaman Aişənin yanında qalmağı çox istədiyindəntez-tez: “Bu gün mən harada qalacağam? Sabah mən harada qala-cağam?”– deyə Aişənin yanında qalacağı günü səbirsizliklə gözlə-yirdi. Aişə deyir ki: “Nəhayət, o, mənim yanımda qaldığı gün başımənim qucağımda ikən vəfat etdi və mənim hücrəmdə dəfn edil-di” (Səhih əl-Buxari, 1389). Başqa bir hədisdə rəvayət edilir ki,Aişə O demişdir: “Allahın mənə bəxş etdiyi nemətlərdən biri dəo idi ki, Peyğəmbər r mənim evimdə, mənim növbəm çatdığı günvə başı mənim sinəmin üstündə ikən vəfat etdi. O, ölüm ayağındaikən Allahın izni ilə mənim ağız suyum onun ağız suyuna qarış-dı...” (Səhih əl-Buxari, 4449). Bu hədislər Aişənin O nə dərəcədəfəzilətli insan olduğunu bir daha sübuta yetirir. Bu hədisdə diq-qət çəkən məqamlardan biri də budur ki, Rəsulullah r vəfat edər-kən əynində bahalı geyim yox, kasıbların geydiyi geyim var imiş.Yəni, o, Allaha möhtac olan, təvazökar bir qul kimi bu dünyadanköçmüşdür.


(120) ........ Əşəs ibn Suleym demişdir:1 “Mən bibimin2

öz əmisindən belə rəvayət etdiyini eşitmişəm: “(Bir də-fə) mən Mədinənin (küçələrindən biri ilə) gedərkən bir-dən arxamdan bir adamın mənə: “İzarının (ətəyini) yu-xarı qaldır. Çünki bu, təqvaya daha yaxın3 və (libasının)sürəkliliyi4 üçün daha münasibdir”– dediyini eşitdim.Baxdım ki, bu, Rəsulullahdır r. Dedim: “Ya Rəsulullah!Bu, sadəcə ağlı-qaralı bir bürüncəkdir.5” Rəsulullah r

1 Bu hədisi Nəsai (9682), Əhməd (5/364) rəvayət etmişdir. Hə-disin isnadında keçən Əşəs ibn Suleymin bibisi “məchul” ravidir.Elə bu səbəbdən də hədisin bu isnadı “zəif”dir. Lakin Muhəm-məd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hə-disin “səhih” olduğunu demişdir. Belə ki, imam Əhmədin (4/390)rəvayət etdiyi hədis bu hədisin dərəcəsini qüvvətləndirir. Həminhədisdə deyilir ki, Şərid belə rəvayət etmişdir: “Bir dəfə Rəsulul-lah r uzaqdan bir kişinin izarının ətəyinin yerlə süründüyünügördü və tələsik ona yaxınlaşıb dedi: “İzarının ətəyini yuxarı qal-dır və Allahdan qorx!” Adam dedi: “Ayaqlarım əyridir, dizlərimdə çox əsir.” Onda Rəsulullah r ona belə buyurdu: “İzarının ətə-yini yuxarı qaldır. Şübhəsiz ki, Allahın yaratdığı hər bir məxluqgözəldir.” Bundan sonra həmin adamın izarı heç vaxt baldırınınyarısından aşağı düşmədi” (Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1141).

2 Deyilənə görə, bu qadının adı – Ruhm bint Əsvəd ibn Xaliddir.3 Yəni, bu zahiri görünüş insanı təkəbbürlükdən və yekəxana-

lıqdan qoruyur.4 Burada "sürəkliliyi" deyildikdə, libasın uzun müddət korlan-

mayacağı nəzərdə tutulur.5 Bəzi şərhçilər burada səhabənin belə bir sadə geyimdə tə-

kəbbürlük olmayacağını güman etdiyini demişlər. Daha doğrusu-nu isə Allah bilir.


dedi: “Məgər sən məndən nümunə götürmək istəmir-sən?!”1 Baxdım ki, onun izarı baldırının yarısına çatır.”

1 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Allahın rəsulu sizlərə –Allaha və Axirət gününə ümidini bağlayanlara və Allahı çoxzikr edənlərə gözəl nümunədir” (əl-Əhzab, 21). Bu hədis dəlildirki, libasın ətəyini topuqdan yuxarı qaldırmaq, Peyğəmbərə r ox-şamaq deməkdir. Libasının ətəyini topuqdan aşağı salan kimsələ-ri isə böyük bir əzab gözləyir. Odur ki, alimlər bunu böyük gü-nahlardan hesab etmişlər. Belələrinin ayaqlarının topuqdan aşağıhissəsi Cəhənnəm odunda yanacaq, habelə Qiyamət günü Allahonları danışdırmayacaq, onların üzünə baxmayacaq və onları tə-mizə çıxarmayacaqdır. Üstəlik onları üzücü bir əzab gözləyir. İbnÖmərin N rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Birnəfər təkəbbürlüyündən izarının ətəyini yerlə sürüyərkən qəfil-dən yerə girdi. Bu adam Qiyamət gününədək yerin ən aşağı təbə-qəsinə doğru girməyə davam edəcəkdir” (Səhih əl-Buxari 3485).Bəziləri həm bu hədisi, həm Əbu Bəkrin t hədisini, həm də bumənada varid oloan hədisləri dəlil göstərərək bu hökmü təkəb-bürlüklə əlaqələndirir və Əbu Bəkrin t libasının ətəyinin uzunolduğunu əsas gətirirlər. Bunu iddia edənlərə belə cavab verilir:

Birincisi, hədisdə Əbu Bəkrin t: “İzarımın balağı aşağı düş-dükcə mən onu yuxarı qaldırıram...”– deməsi onu göstərir ki,Əbu Bəkr t libasının ətəyini öz ixtiyarı ilə topuqdan aşağı sal-mırdı, əksinə o, öz-özünə aşağı düşürdü. Buna baxmayaraq, ƏbuBəkr t onu yuxarı qaldırırdı. Lakin indiki vaxtda libaslarının ətə-yini topuqdan aşağı salanlar bunu öz ixtiyarları ilə edir və: “bizbunu özümüzü dartmaq üçün etmirik”– deyirlər. Onlara beləcavab vermək lazımdır: “Əgər təkəbbürlük etmək məqsədiniz ol-madan libasınızın ətəyini topuqdan aşağı salsanız, onu aşağı sal-dığınıza görə Odda yanacaqsınız və əgər bununla yanaşı, təkəb-bürlük də göstərsəniz, onda daha böyük əzaba düçar olacaqsınız.Qiyamət günü Allah sizi danışdırmayacaq, üzünüzə baxmayacaqvə sizi təmizə çıxarmayacaq. Üstəlik sizi üzücü bir əzab gözləyir.


عنالمبارك،بناهللاعبدحدثنا: قالنصر،بنسويدحدثنا- ١٢١كان((: قالأبيه،عناألكوع،بنسلمةبنإياسعنعبيدة،بنموسىإزرةكانتهكذا((: وقال،ساقيهأنصافإلىيأتزرعفان،بنعثمان

)).rالنبييعنيصاحبي،

(121) ........ Sələmə ibn Əkva 1 t demişdir: “Osmanibn Əffanın izarı baldırının yarısına çatardı. O deyərdi:“Dostumun (yəni, Peyğəmbərin r) izarı da (baldırınınyarısına) çatardı.”2

أبيعناألحوص،أبوحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ١٢٢،اقحإسنمعلسنمير،بذننفةعذينحب،انمذ((: قالاليولأخساهللار

İkincisi, Həmin hədisdə Peyğəmbər t Əbu Bəkrə: “Sən bunutəkəbbürlük üçün etmirsən”– deməklə onu təmizə çıxarmış vəonun topuqlarının Cəhənnəm odunda yanmayacağına şahidliketmişdir. Hazırki zamanda, libasını topuqdan aşağı salan kimsə-lərdən hansı birini təmizə çıxarmaq və onun Cəhənnəmdə yanma-yacağına əminliklə şahidlik etmək olar?! Lakin şeytan (qəlblərin-də əyrilik olan) bu kimsələrə, Quran və Sünnədən mənası özləri-nə aydın olmayan ayə və hədislərin ardınca düşməyi təlqin et-məklə pis əməllərini onlara yaxşı göstərmişdir. Allah isə istədiyikimsəni doğru yola yönəldir” (Məcmuə Fətavə, 12/254).

1 Sələmə ibn Əkva Sinan ibn Abdullah əl-Əsləmi t Peyğəm-bərin r səhabəsidir. Mutə döyüşündə iştirak etmiş və ağac altın-da beyət edənlərdən olmuşdur. Hicrətin 74-cü ilində vəfat etmiş-dir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 50-ci tərcümeyi-hal).

2 Hədisin isnadında keçən Musa ibn Ubeydə “zəif” ravidir(Təqrib ət-Təhzib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtə-sər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


r،لةضيبعاقسأو،هاقذا((: فقالسهعضوار،مفإناإلزتيفل،أبفأس.))الكعبينفيلإلزارحقفالأبيتفإن

(122) ........ Huzeyfə ibn Yəmən 1 t demişdir: “(Birdəfə) Rəsulullah r mənim baldırımın, yaxud2 öz baldı-rını əzələsindən tutub belə buyurdu: “Bu, izarın (ətəyi-

1 Huzeyfə ibn Yəmən ibn Cabir əl-Əbsi t Peyğəmbərin rməşhur səhabəsidir. “Sirrin sahibi” ləqəbi ilə tanınmışdır. Pey-ğəmbər r münafiqlərin adlarını yalnız ona bildirmişdi. Hicrətin36-cı ilində, Osman ibn Əffanın t vəfatından qırx gecə sonra və-fat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 76-cı tərcümeyi-hal). Huzey-fənin fəzilətinə dair rəvayət edilir ki, İbrahim demişdir: “(Bir də-fə) Əlqəmə Şama getdi və məscidə daxil olub: “Allahım, mənəəməlisaleh bir həmsöhbət yetir!”– dedi, sonra da gedib Əbu Dər-danın yanında oturdu. Əbu Dərda ondan: “Kimlərdənsən?”– deyəsoruşdu. Əlqəmə: “Kufəliyəm”– deyə cavab verdi. Əbu Dərda so-ruşdu: “Məgər özündən başqa heç kəsin bilmədiyi sirrin sahibi si-zin aranızda deyilmi?” Bunu deyəndə o, Huzeyfəni qəsd edirdi. Əl-qəmə: “Elədir!”– dedi. Əbu Dərda soruşdu: “Məgər Allahın Özpeyğəmbərinin r xahişi ilə şeytandan qoruduğu kimsə sizin ara-nızda deyilmi?!” Bunu deyəndə o, Əmmarı nəzərdə tuturdu. Əlqə-mə: “Elədir!”– dedi. Əbu Dərda soruşdu: “Məgər misvak daşıyankimsə və etibarlı olan birisi sizin aranızda deyilmi?!” Bunu deyəndəo, Abdullah ibn Məsudu nəzərdə tuturdu. O: “Elədir!”– dedi...” (Sə-hih əl-Buxari, 3743). Bu səhabənin fəzilətinə dair onu da qeyd et-mək olar ki, məhz onun təklifindən sonra Osman ibn Əffan t Qu-rani Kərimi kitab şəklinə salmışdır.

2 Bu ya hədisi Huzeyfədən eşitmiş Muslim ibn Nəzirin, ya daisnadındakı digər ravilərdən birinin şəkkidir.


nin) yeridir.1 Bunu istəmirsənsə, (onda onun ətəyini) birqədər aşağı sala bilərsən.2 Və əgər bunu da istəməsən,bil ki, izarın (ətəyi) topuqdan aşağı düşməməlidir.3”4

1 Yəni, izarın ətəyinin baldırın ortasına çatması həm müstəhəbvə həm də daha əfzəldir.

2 Yəni, izarın ətəyini baldırın ortasından topuğa qədəruzatmaq caizdir.

3 Səhabələr Peyğəmbərin r buyuruqlarını yerinə yetirmək xü-susunda olduqca məsuliyyətli idilər. Buna imam Buxarinin öz"Səhih"ində (3700) rəvayət etdiyi hadisəni misal çəkmək olar:Amr ibn Məymun t rəvayət edir ki, Ömər ibn Xəttab ölüm aya-ğında ikən bir gənc onun yanına gəlib dedi: “Allahın sənə nəsibetdiyi müjdəyə görə: həm Rəsulullahın r səhabəsi, həm də İslamdinini ilk qəbul etmiş kimsələrdən olduğuna, sonra ədalətli əmir,ondan sonra da şəhid olduğuna görə sevin, ey möminlərin əmi-ri!...” O gənc dönüb getdikdə Ömər onun izarının yerlə süründü-yünü gördü və yanındakılara: “Onu yanıma çağırın”– deyə bu-yurdu. Sonra da ona: “Qardaş oğlu, libasının ətəyini yuxarı qal-dır. Çünki bu, (libasının) sürəkliliyi üçün daha münasib və təqva-ya daha yaxındır....”

4 Bu hədisi Tirmizi (1784), Nəsai (5329), İbn Macə (3572), Əh-məd (5/382) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r yerişi barədə varid olanlar182

١٩-ية رسول اهللا اببشما جاء يف مr

19-cu fəsil. Rəsulullahın r yerişi barədə varidolanlar

أبيعنلهيعة،ابنحدثنا: قالقال: سعيد،بنقتيبةحدثنا- ١٢٣

،سونينة،أبيعريرا((: قالهمتأيئاريشنسأحنولمساهللارrكأن

سمريالشجيتف،ههجاومأورتايدأحعريأسفهتيشمنولمساهللار

rامكأنضىاألرطوتالهإنهدجالننفسأنهإنوريلغرثكتم((.

(123) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Mən Rəsulul-lahdan r daha yaraşıqlı insan görmədim. Günəş sankionun üzündən nur saçırdı. Habelə yerişində Rəsulul-lahdan r daha tez yeriyən bir kimsə də görmədim. San-ki yer onun ayaqları altında (kağız tək) bükülərdü. (Biraz öncə yanımızda olar, sonra bir də baxardıq ki, artıqxeyli irəliləmiş, bizi geridə qoymuşdur.) Bizə onunlaayaqlaşmaq çox çətin gəlirdi. O isə adi addımlarla ad-dımlayardı.”1

بنعيسىحدثنا: ،قالواواحدوغيرحجر،بنعليحدثنا- ١٢٤

،سونينعرمنعبدبلىاهللاعوة،من: قالغفرربيأخيماهرإبنبدمحم

1 Bu hədisi Tirmizi (3650), Əhməd (2/350), İbn Hibban (6309) rə-vayət etmiş və Şueyb Arnavut onun “həsən” olduğunu demişdir.


نملدويلنعب،أبيبكان((: قالطاليلإذاعفصوبيالنr،قال :

)).صببمنينحطكأنماتقلعمشىإذاكان((

(124) ........ Əli ibn Əbu Talibin t nəvələrindən biriİbrahim ibn Muhəmməd demişdir: “Əli (ibn Əbu Talib)Peyğəmbəri r vəsf edərkən deyərdi: “Yeridikdə, sankihündür bir yerdən enirmiş kimi ləngər vurardı.”1

المسعودي،عنأبي،حدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا- ١٢٥

نانعثمعمنبلسنمب،زمرهنععافننربيبنجم،بطعمنعيلنعب

منينحطكأنماتكفؤا،تكفأمشى،إذاrالنبيكان((: قالطالب،أبي

.))صبب

(125) ........ Əli ibn Əbu Talib t demişdir: “Peyğəm-bər r yeridikdə, sanki hündür bir yerdən enirmiş kimiləngərlənirdi.”2

1 7-ci hədisin şərhinə bax.2 5-ci hədisin şərhinə bax.

Rəsulullahın r başını örtməsi barədə varid olanlar184

rرسول اهللا عنقتما جاء يف باب-٢٠

20-ci fəsil. Rəsulullahın r başını örtməsi1

barədə varid olanlar

الربيعثناحد: قالوكيع،حدثنا: قالعيسى،بنيوسفحدثنا-١٢٦

نبيح،بصنعزيدنيان،بأبنسعنأنب،كالولكان((: قالمساهللار

rركثي،اعنكأنالقهبثوبثواتيز.((

(126) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah rçox vaxt başına xirqə qoyar və onun libası sanki yağsa-tan adamın libası kimi (yağlı) olardı.”2

1 İmam Buxarinin rəvayət etdiyi uzun hədisdə Aişə O de-mişdir: “Bir dəfə günortaüstü biz Əbu Bəkrin evində oturduğu-muz zaman bir nəfər ona dedi: “Budur, Rəsulullah r (bürüncəyi-nin ətəyi ilə) başını örtmüş halda gəlir” (Səhih əl-Buxari, 3906).

2 33-cü hədisin şərhinə bax.


rجلستهما جاء يف باب-٢١

21-ci fəsil. Rəsulullahın r oturuşu barədəvarid olanlar

: قالمسلم،بنعفانحدثنا: قالحميد،بنعبدحدثنا- ١٢٧

داحثندباهللاعنان،بسحنع،هيتدجنلةعقيتة،بنمرخامهأنأتر

رأيتفلما((: قالتالقرفصاء،قاعدوهوالمسجد،فيrاهللارسول

.))الفرقنمأرعدتالجلسة،فيالمتخشعr،اهللارسول

(127) ........ Rəvayət edilir ki, Qaylə bint MəxrəməORəsulullahın r məsciddə dizlərini qucaqlayıb oturduğu-nu görmüşdür. Qaylə demişdir: “Mən Rəsulullahın r be-ləcə dinməz oturduğunu gördükdə qorxudan titrədim.”1

١٢٨ -داحثنيدعسنبدبنعمحالر،يومزخالمرغيو،داحقالواو :

rالنبيرأىأنهعمه،عنتميم،بنعبادعنالزهري،عنسفيان،حدثنا

.األخرىعلىرجليهإحدىواضعاالمسجدفيمستلقيا

(128) ........ Abbad ibn Təmim rəvayət etmişdir ki, 2

əmisi (Abdullah ibn Zeyd əl-Ənsari1) Peyğəmbərin r

1 Bu hədisi Buxari “Ədəbul-Mufrəd” əsərində (1178) rəvayətetmiş və şeyx Albani onun “həsən” olduğunu demişdir.

2 Bu hədisi Buxari (5724), Muslim (2100), Əbu Davud (4866),Nəsai (721), Tirmizi (2766) və Əhməd (4/38) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r oturuşu barədə varid olanlar186

arxası üstə uzanıb bir ayağını o biri ayağının üstünəqoyduğunu2 görmüşdür.

إبراهيمبناهللادعبحدثنا: قالشبيب،بنسلمةحدثنا- ١٢٩

،نيدا: قالالمثندحاقحإسنبدمحم،اريصاألننحعيبنربدبع

كان((: قالالخدري،سعيدأبيجدهعنأبيه،عنسعيد،أبيبنالرحمن

)).بيديهاحتبىالمسجد،فيجلسإذاrاهللارسول

1 Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Zeyd ibn Asim ibn Kəb əl-Mazini t Peyğəmbərin r səhabəsidir. Yalançı Museyləmini busəhabə öldürmüşdür. Hicrətin 33-cü ilində vəfat etmişdir (SiyərƏlam ən-Nubələ, 80-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədis arxası üstə uzanıb bir ayağı o biri ayağın üstünəqoymağın caiz olduğuna dəlalət edir. Lakin Cabir ibn Abdullah-dan N rəvayət olunan hədisdə deyilir ki, Rəsulullah r arxasıüstə uzanıb bir ayağı o biri ayağın üstünə qoymağı qadağan et-mişdir (Sunən ət-Tirmizi, 2993). Mubarəkfuri bu hədisləri izahedərkən demişdir: “Bu iki hədisi belə cəm etmək olar ki, bir ayaqdigərinin üstünə iki cür şəkildə qoyula bilər: birincisi, ayaqlaruzadılmış şəkildə bir ayağı digərinin üstünə qoymaqdır ki, buhalda övrət yeri görünmədiyindən, ayaqları bu şəkildə birini di-gərinin üstünə qoymaq caizdir. İkincisi, bir ayağı digərinin üstü-nə qoyaraq dizləri qatlayıb dik tutmaq və əllər ilə onları qucaqla-maq. Övrət yeri görünməyəcəksə, belə oturmaq caiz, əks halda isəbu cür oturmaq qadağandır” (Tohfətul-Əhvəzi). Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, bardaş qurub oturmaq da caizdir. Rəvayət edilir ki,Hənzələ ibn Huzeym t demişdir: “Mən Peyğəmbərin r yanınagəldim və onun bardaş qurub oturduğunu gördüm” (Ədəbul-Mufrəd, 1179).


(129) ........ Əbu Səid əl-Xudri t demişdir: “Rəsulul-lah r məsciddə oturduğu zaman dizlərini qatlayıb əllə-ri ilə onları qucaqlayardı.”1

1 Bu hədisi Əbu Davud (4846) rəvayət etmiş və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə” əsərində (827)onun “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r söykəyi barədə varid olanlar188

rرسول اهللا أةكتما جاء يف باب-٢٢

22-ci fəsil. Rəsulullahın r söykəyi1 barədəvarid olanlar

حدثنا: قالالبغدادي،الدوريمحمدبنعباسحدثنا- ١٣٠

اقحإسنور،بصننميل،عائرإسنعاكمنسب،برحنابرعنجب

.))يسارهعلىوسادةعلىكئامتr،اهللارسولرأيت((:قالسمرة،

(130) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Mən Rə-sulullahın r sol böyrü üstə yastığa dirsəkləndiyini gör-müşəm.”2

: قالالمفضل،بنبشرحدثنا: قالمسعدة،بنحميدحدثنا- ١٣١

احثند،رييرالجنعدبنعمحنالرة،أبيبكربنع،ولقال: قالأبيهسر

: قال))،اهللارسوليا،بلى((: قالوا))الكبائر؟بأكبرمخبركأأال((: rاهللا

))اكراإلش،باللهقوقعنويدالقال))الو :لسجولوساهللارr،كانو

اهللارسولزالفما: قال،))الزورقولأوالزور،وشهادة((: قالمتكئا،

rاقولهىيتاحقلن :))هتليكتس((.

1 Dayaq, söykənəcək, söykənmək üçün hər cür şey: yastıq, dö-şəkcə, mütəkkə və s.

2 Bu hədisi Əbu Davud (4143), Tirmizi (2771) və Əhməd (5/86)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


(131) ........ Əbu Bəkrə t rəvayət edir ki, Rəsulullah r(səhabələrindən): “Sizə günahların ən böyüyü barədəxəbər verimmi?”1– deyə soruşdu. Səhabələr: “Bəli, ya Rə-sulallah!”– deyə cavab verdilər. Rəsulullah r dedi:“Allaha şərik qoşmaq 2 və valideynlərin üzünə ağ ol-

1 Hər bir müsəlman böyük günahları bilməlidir ki, onlardançəkinə bilsin. Yoxsa, özü də bilmədən böyük bir günaha batır,hətta bəziləri küfrə yol verir və bu əməlin ona savab qazandıraca-ğını güman edir. Lakin özü də hiss etmədən əməllərini puç edir.Uca Allah bu xüsusda buyurur: “De: “Sizə əməlləri baxımındanən çox ziyana uğrayanlar barəsində xəbər verimmi? O kəslərhaqqında ki, onların dünya həyatındakı səyləri boşa çıxmışdır.Çünki onlar özlüyündə yaxşı işlər gördükləri gümanında idilər.Onlar Rəbbinin ayələrini və Onunla qarşılaşacaqlarını inkaredən, buna görə də bütün əməlləri boşa çıxan kimsələrdir. Odurki, Qiyamət günü Biz onlara əhəmiyyət verməyəcəyik” (əl-Kəhf,103-105). İndiyədək İslam alimləri böyük günahlardan bəhs edənneçə-neçə əsərlər yazmışlar ki, bunların ən dəyərlisi İmam Zəhə-binin "Böyük Günahlar" kitabıdır.

2 Allaha şərik qoşmaq ən böyük günahdır. Bu xüsusda Quran-da deyilir: “Şübhəsiz ki, Allah Ona şərik qoşmağı bağışlamaya-caq. Bundan başqa olan günahları isə istədiyi kimsəyə bağışla-yacaqdır. Allaha şərik qoşan şəxs əlbəttə ki, dərin bir azğınlığadüşmüşdür” (ən-Nisa, 116); “Həqiqətən də, Allaha şərik qoşankimsəyə, Allah Cənnəti haram etmişdir və onun sığınacağı yerOddur. Zalımlara kömək edən olmayacaqdır” (əl-Maidə, 72).Abdullah ibn Məsud t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r demişdir:“Kim Allaha şərik qoşub ölərsə, Cəhənnəmə girər” (Səhih əl-Bu-xari, 1238).


maqdır1”– dedi. (Bunu deyəndə) o dirsəklənmişdi; son-ra qalxıb oturdu və: “yalandan şahidlik etmək və ya ya-lan söz danışmaqdır”2– dedi. O bunu dalbadal o qədər

1 Burada Allaha şərik qoşmağın ardınca valideynin üzünə ağolmağın böyük günah olduğu xüsusilə vurğulanır. Quranda dahəmçinin bu iki günah bu üslubla zikr edilir. “Allaha ibadət edinvə heç bir şeyi Ona şərik qoşmayın! Valideynlərə yaxşılıqedin!” (ən-Nisa, 36); “Mənə və valideynlərinə şükür et! Axır dö-nüş Mənədir” (Loğman, 14). Əbu Hureyrənin L rəvayət etdiyihədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Zəlil oldu! Zəlil oldu! Zəlil ol-du!” Səhabələr: “Kim, ya Rəsulallah?”– deyə soruşduqda, o demiş-dir: “Valideynləri, yaxud valideynlərindən biri qocalanadək on-larla yaşayıb, sonra da üzlərinə ağ olub Cəhənnəmə girən kimsə”(Ədəbul-Mufrəd, 21). Valideynin qayğısına qalmaq mövzusundaƏbu Hureyrəni t misal çəkmək olar. Rəvayət edilir ki, Əbu Mur-ra demişdir: “Mən Əbu Hureyrə ilə birgə onun yaşadığı yerə zül-Huleyfəyə gəldim. O, yaşadığı yerə gəlib çatdıqda, uca səslə çağı-rıb dedi: “Sənə salam olsun, ay ana! Allahın mərhəməti və Onunbərəkəti sənə yetişsin!” Anası da ona belə cavab verdi: “Sənə dəsalam olsun! Allahın mərhəməti və Onun bərəkəti sənə də yetiş-sin!” O dedi: “Məni körpəliyimdən tərbiyə edib bəslədiyin kimi,Allah da sənə rəhm etsin!” Anası da ona belə cavab verdi: “Oğ-lum! Sən mənə qocalığın ən düşkün çağında qayğı göstərdiyin ki-mi, Allah da səni xeyirlə mükafatlandırsın və səndən razı qalsın!”(Ədəbul-Mufrəd, 14).

2 Digər bir hədisdə rəvayət edilir ki, Peyğəmbər r belə buyur-muşdur: “Doğruluq adamı yaxşı işlər görməyə yönəldir. Yaxşı iş-lər isə adamı Cənnətə aparır. Həqiqətən, adam o qədər doğru da-nışır ki, nəhayət, Allah yanında doğruçu sayılır. Yalan isə adamıgünah işlərə yönəldir. Günah işlər də adamı Cəhənnəmə aparır.Həqiqətən, adam o qədər yalan danışır ki, axırda Allah yanındayalançı sayılır” (Səhih əl-Buxari, 6094).


təkrar etdi ki, biz (bir-birimizə): “Nə olaydı, susaydı!”1–dedik.”2

بنعليعنشريك،حدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ١٣٢

آكلفالأنا،أما((: rاهللارسولقال: قالجحيفة،أبيعناألقمر،

)).متكئا

(132) ........ Əbu Cuheyfə t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r belə demişdir: “O ki qaldı mənə, mən söykənmişhalda (yemək) yemirəm.”3

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٣٣

: يقولجحيفة،أباسمعت: قالاألقمر،بنعليعنسفيان،حدثنا: قال

)).متكئاآكلال((: rاهللارسولقال

(133) ........ Əbu Cuheyfə t rəvayət edir ki,4 Rəsulul-lah r belə demişdir: “Mən söykənmiş halda (yemək)yemirəm.5”

1 Onlar Peyğəmbərin r halına acıdıqlarından, o həyəcanlan-masın deyə, belə dedilər.

2 Bu hədisi Buxari (6521), Muslim (87), Tirmizi (1902) və Əh-məd (5/36) rəvayət etmişdir.

3 Bu hədisi Buxari (5083), Əbu Davud (3769), Tirmizi (1831),Nəsai (6742), İbn Macə (3262) və Əhməd (4/308) rəvayət etmişdir.

4 Bu hədisi Buxari (5084) rəvayət etmişdir.5 Bu hədis dəlildir ki, söykənmiş və ya dirsəklənmiş halda ye-

mək yemək bəyənilmir. İslam alimləri yemək əsnasında bu oturu-


إسرائيل،حدثناوكيع،حدثنا: قالعيسى،بنيوسفحدثنا- ١٣٤

نعاكمنسب،برحنعنابرجة،برمقالس :))تأيربيالنrئاكتم

.))وسادةعلى

واحدغيرروىوهكذايساره،علىوكيعيذكرلم: عيسىأبوقال

ماإاليساره،ىعلفيهذكرأحدانعلموالوكيع،روايةنحوإسرائيل،عن

اهوراقحإسنور،بصننميلعائرإس.

şun təkəbbürlükdən sayıldığını demiş və bunu Beyhəqinin “Su-nən” əsərində (7/283) rəvayət etdiyi hədislə əsaslandırmışlar. Hə-min hədisdə Abdullah ibn Busr t demişdir: “Yeməyin qıt olduğubir gündə Peyğəmbərə r bir qoç gətirdilər. Peyğəmbər r əhli-əyalına: “Bu qoçu bişirin. Bu undan da çörək hazırlayın”– deyəbuyurdu. Peyğəmbərin r Ğarra deyilən və dörd kişinin qaldırabiləcəyi böyük bir sinisi var idi. Nəhayət, səhər açıldıqda bu sini-ni gətirib yeməyi onun içinə qoydular. Camaat bu yeməyin başınayığışdığı zaman Peyğəmbər r dizi üstə (yeməyə) oturdu. Ondabədəvilərdən biri ondan: “Bu nə oturuşdu?”– deyə soruşdu. Pey-ğəmbər r buyurdu: “Allah məni inadkar və dikbaş yox, ehtiramalayiq bir qul etmişdir.” Sonra davam edib dedi: “Yeməyin qıra-ğından yeyin! Ortasını (axıra) saxlayın ki, bu yemək sizin üçünbərəkətli olsun. Götürün, yeyin! Muhəmmədin canı Əlində olanAllaha and olsun ki, siz Fars və Rum diyarlarını fəth edəcəksiniz.İş o yerə gəlib çatacaq ki, yemək çoxalacaq, lakin üzərində Allahınadı çəkilməyəcəkdir (yəni, bəziləri o dərəcədə harınlayacaqlar ki,yemək yedikdə “bismilləh” deməyəcəklər)” (Bax: Silsilətul-Əha-disis-Səhihə, 393-cü hədis).


(134) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Mən Pey-ğəmbərin r yastığa dirsəkləndiyini görmüşəm.”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Vəki onun sol tərəfədirsəkləndiyini zikr etməmişdir. Həmçinin, digərləri dəİsraildən bu hədisi Vəkiyin rəvayətinə bənzər şəkildərəvayət etmişlər. Biz kimsənin öz hədisində Peyğəmbə-rin r sol tərəfə dirsəkləndiyini zikr etdiyini bilmirik.Yalnız İshaq ibn Mənsurun İsraildən rəvayət etdiyi hə-disdən başqa.”

1 130-cu hədisə bax.

Rəsulullahın r söykənməsi194

rرسول اهللا اتكاءباب-٢٣

23-cü fəsil. Rəsulullahın r söykənməsi1

عاصم،بنعمروحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٣٥

كانrلنبياأن،أنسعنحميد،عنسلمة،بنحمادحدثنا: قال

بهتوشحقدقطري،ثوبوعليهزيدبنأسامةعلىيتوكأفخرجشاكيا،

.بهمفصلى

(135) ........ Ənəs t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r ağ-rıları şiddətləndiyi (və taqətsiz olduğu) üçün Usamə ibnZeydə söykənmiş halda (evindən) çıxdı. Peyğəmbər rəynindəki qitr bürüncəyinə bürünmüşdü. Sonra (Pey-ğəmbər r) gəlib camaata namaz qıldırdı.”2

بنمحمدحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٣٦

،كاربا: القالمثندطاءحعنمبلسمفافالخ،لبيا: قالالحثندحفرعج

نقان،بربنطاءعنعاح،أبيببنرلعنالفضاس،ببقالع :))لتخد

صفراء،عصابةرأسهوعلىفيه،توفيالذيمرضهفي،rاهللارسولعلى

تلمفسهليا((: فقال،))عليفض((،قلت :))كيا،لبوليسقال،))اهللار :

1 Burada, ayaq üstə başqa birisinə söykənmək nəzərdə tutulur.2 59-cu hədisə bax.


))دداشهذبهةابصيالعأس((: قال))ر،لتففعثمدقععضفولىكفهع

)).المسجدفيلفدخقامثممنكبي،

.قصةالحديثوفي

(136) ........ Fədl ibn Abbas1 t demişdir: “Rəsulullah rvəfatı ilə nəticələnən xəstəliyə tutulduğu zaman mənonun yanına gəldim. Onun başında sarı rəngli sarıq varidi. Mən ona salam verdikdən sonra o: “Ey Fədl!”– deyəməni çağırdı. Dedim: “Əmrinə müntəzirəm, ya Rəsulul-lah!” O dedi: “Bu sarığı mənim başıma sarı.” Mən (onunbuyuruğunu) yerinə yetirdim. Sonra o, (qalxıb) oturduvə əlini mənim çiynimə qoydu. Sonra ayağa qalxdı və(mənə söykənmiş halda) gedib məscidə daxil oldu.”2

(Əbu İsa ət-Tirmizi demişdir): “Bu, uzun bir hədisinbir hissəsidir.”

1 Fədl ibn Abbas ibn Abdul-Muttəlib N Peyğəmbərin r sə-habəsidir.

2 Bu hədisin isnadında keçən Əta ibn Muslim “çox xətalarayol vermiş səduq” ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu de-mişdir.

Rəsulullahın r yemək yeməyinin vəsfi196

rرسول اهللا أكلصفة باب-٢٤

24-cü fəsil. Rəsulullahın r yemək yeməyininvəsfi1

مهدي،بنحمنالرعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٣٧

نان،عفيسنعدعنسب،يماهرنإبنعبابكعنلب،كالمنع،أنأبيه

بيالنrكانقلعيهابعثالثاأص.

يلعق: قالالحديث،هذابشاربنمحمدغيروروى: عيسىأبوقال

هابعالثالثأص.

(137) ........ Kəb ibn Malik2 t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r (yeməyi yedikdən sonra) barmaqlarını üç kərə ya-layardı.3

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Muhəmməd ibn Bəş-şərdən qeyrisi bu hədisi rəvayət etmiş və: “Üç barmağı-nı yalayardı1”– demişdir.

1 Burada Peyğəmbərin r nə cür yemək yediyi nəzərdə tutulur.2 Kəb ibn Malik ibn Əbu Kəb Amr əl-Ənsari əl-Xəzrəci t Pey-

ğəmbərin r səhabəsi, onun şairi və ağac altında ona beyət edən-lərdən olmuşdur. Tövbəsi qəbul olunmuş üç nəfərdən biridir (Si-yər Əlam ən-Nubələ, 107-ci tərcümeyi-hal).

3 Bu hədisin mətni səhih isnadla rəvayət edilmiş hədislərəzidd olduğundan “şəzz” (daha mötəbər rəvayətlərə müxalif) he-sab edilir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


: قالعفان،حدثنا: قالالخالل،عليبنالحسنحدثنا- ١٣٨

أكلإذاrالنبيكان((: قالأنس،عنثابت،عنسلمة،بنحمادحدثنا

)).ثالثالأصابعهلعقطعاما

1 Bu hədis isə Muslimin “Səhih”ində (2032) və digər hədislər-də öz təsdiqini tapmışdır. Bu hədisdə Peyğəmbərin r yemək ədə-bi xüsusunda iki gözəl xislət varid olmuşdur. Birincisi, yeməyi üçbarmaqla: yəni, baş, işarə və orta barmaqlarla yemək. Qeyd etməklazımdır ki, üç barmaqla yemək narahat olduğu təqdirdə, sağ əlinbütün barmaqları ilə yemək caizdir. İkincisi isə, yeməyi yedikdənsonra barmaqları yalamaq. Bunun hikməti digər hədisdə açıq-ay-dın bildirilir. Həmin hədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur:“Biriniz yemək yedikdən sonra barmaqlarını yalasın. Çünki o, bə-rəkətin yeməyin harasında olduğunu bilmir” (Səhih Muslim,2035). Digər hədisdə İbn Abbas N rəvayət etmişdir ki, Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Biriniz yemək yedikdə əlini yalama-yınca və ya əhli-əyalına yalatdırmayınca onu heç nəyə silməsin”(Səhih əl-Buxari, 5456). Demək, yeməyi tam şəkildə yemək lazım-dır ki, yeməyin bərəkətinə nail olasan. Bu xüsusda varid olmuşhədislərə nəzər salsaq görərik ki, bərəkət yeməyin istənilən yerin-də ola bilər. Ola bilər ki, yediyi tikədə olsun, yaxud barmaqlardaqalmış olsun, yaxud qabın dibində qalmış olsun, yaxud da yerədüşən tikədə olsun. Peyğəmbər r müsəlmanlara yeməyin bir tikə-sini belə şeytana buraxmamağı buyurmuşdur: “Sizdən birinizinloxması əlindən yerə düşərsə, onu götürüb təmizləyib yesin və onuşeytana buraxmasın. Həmçinin, yemək qabını dibinə kimi sivirin.Belə ki, bərəkətin yeməyinizin harasında olduğu bilinmir” (Səhihİbn Hibban, 5249). Bu hədislərdən belə nəticə çıxır ki, Peyğəmbə-rin r sünnəsinə riayət etməklə bu həyatda hər növ bərəkətə nailolmaq olar. Çünki onun Sünnəsi başdan-ayağadək bərəkətdənibarətdir.

Rəsulullahın r yemək yeməyinin vəsfi198

(138) ........ Ənəs t demişdir: “Peyğəmbər r yeməyiyedikdən sonra üç barmağını yalayardı.”1

قال: البغدادي،الصدائييزيدبنعليبنالحسينحدثنا- ١٣٩

سفيانعنشعبة،حدثنا: القالحضرمي،يعنيإسحاقبنيعقوبحدثنا

،ريالثونعيلنعر،باألقمنفة،أبيعيحقال: قالجبيالنr :))ااأمأن

)).متكئاآكلفال

(139) ........ Əbu Cuheyfə t rəvayət edir ki, Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “O ki qaldı mənə, mən söykənmiş hal-da (yemək) yemirəm.2”3

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٤٠

.نحوه، األقمربنعليعنسفيان،حدثنا: قال

(140) Muhəmməd ibn Bəşşar bizə xəbər vermişdir ki,Abdur-Rəhman ibn Məhdi bizə belə rəvayət etmişdir; Suf-

1 Bu hədisi Muslim (2034), Əbu Davud (3845) və Tirmizi(1804) rəvayət etmişdir.

2 Bu xüsusda İbn Qeyyim demişdir: “Söykənmək üç cürdür:birincisi, sağ və ya sol tərəfə dirsəklənmək, ikincisi, ayaqları uza-dıb bir-birinin üstünə aşırtmaq, üçüncüsü, iki əldən birinə söykə-nib digəri ilə yemək. Bunların hər üçü sünnəyə ziddir” (Zadul-Məad fi Hədyi Xeyril İbad, 1/142). İmam ən-Nəxəi demişdir: “Sə-habələr və onlardan sonra gələnlər dirsəkləndikləri halda yeməkyeməzdilər.”

3 132-ci hədisə bax.


yan bizə Əli ibn Əqmərdən bu hədisin bənzərini rəvayətetmişdir.

بنعبدةحدثنا: قالالهمداني،إسحاقبنهارونحدثنا- ١٤١

: قالأبيه،عنمالك،بنلكعبابنعنعروة،بنهشامعنسليمان،

)).ويلعقهنالثالثبأصابعهيأكلrاهللارسولكان((

(141) ........ Kəb ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah r(yeməyi) üç barmağı ilə yeyər və (yeməkdən sonra) bubarmaqlarını yalayardı.”1

: قالدكين،بنالفضلحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-١٤٢

رسولأتي((: يقولمالك،بنأنسسمعت: قالسليم،بنمصعبحدثنا

)).الجوعمنمقعهوويأكلفرأيتهبتمرrاهللا

(142) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “(Bir dəfə)Peyğəmbərə r xurma gətirdilər. O ac olduğundan, mənonun ombası üstə narahat halda oturub bu xurmalar-dan yediyini gördüm.”2

1 138-ci hədisə bax.2 Bu hədisi Muslim (2044), Əbu Davud (3771), Nəsai (6744) və

Əhməd (3/203) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r çörəyinin vəsfi200

rرسول اهللا صفة خبزباب-٢٥

25-ci fəsil. Rəsulullahın r çörəyinin vəsfi

محمدحدثنا: قاالبشار،بنومحمدالمثنى،بنمحمدحدثين- ١٤٣

نفر،بعا: قالجثندة،حبعشنأبيع،اقحقالإس :تعمسدبنعمحالرنب

،زيدثيدحينعدوناألسب،زيدينة،عشائاعهأنا((: قالتمبعآلش

دمحمrنزمبريخعنالشيمونييابعتتىمتحولقبضساهللارr.((

(143) ........ Aişə O demişdir: 1 “Rəsulullah r vəfatedənədək Muhəmmədin r ailəsi iki gün dalbadal arpaçörəyindən doyunca yeməmişdir.2”

1 Bu hədisi Muslim (2970), Tirmizi (2358), Nəsai (6638), İbnMacə (3344) və Əhməd (6/41) rəvayət etmişdir.

2 Başqa rəvayətdə Aişə O demişdir: “Muhəmmədin r ailəsiMədinəyə gəldiyi gündən onun vəfat etdiyi günədək heç vaxt üçgün dalbadal buğda çörəyindən doyunca yeməmişdir” (Səhih əl-Buxari, 5416). Bu dəlildir ki, Rəsulullah r evində nəinki bir illik,yaxud bir aylıq və ya bir həftəlik ərzaq ehtiyatı saxlayar, hətta birneçə günlük belə evində ərzaq olmazdı. Əksinə, Rəsulullah r duaedib deyərdi: “Allahım, Muhəmmədin ailəsinə gündəlik yeməknəsib et!” (Səhih əl-Buxari, 6460). Ənəs t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r Mədinədə ikən öz zirehini bir yəhudinin yanında girovqoymuş və bunun əvəzinə ondan ailəsi üçün arpa çörəyi götür-müşdü (Səhih əl-Buxari, 2069); digər rəvayətdə Aişə O demiş-dir: “Peyğəmbər r vəfat etdiyi zaman onun zirehi, üç saa (yəni,iyirmi dörd ovuc) arpa müqabilində bir yəhudidə girov qalmışdı”(Səhih Tərğib vər-Tərhib, 3295). Yemək bol olduğu qonaqlıqlarda


أبيبنيحيىحدثنا: قالالدوري،محمدبنعباسحدثنا- ١٤٤

أباسمعت: قالعامر،بنسليمعنعثمان،بنحريزحدثنا: قالبكير،

خبزrاهللارسولبيتأهلعنيفضلكانما((: يقولالباهلي،مامةأ

)).الشعري

belə Peyğəmbər r ehtiyacını ödəyəcək qədər yeyər və qarnını ye-məklə doldurmazdı. Hədislərin birində Peyğəmbər r belə buyur-muşdur: “İnsanın ən çox şər doldurduğu tuluq – onun qarnıdır.Adəm övladına belini dik tutacaq qədər az miqdarda loxmalar ye-mək bəs edər. Və əgər daha çox yemək istəyərsə, onda mədəsininüçdə birini yemək üçün, üçdə birini su üçün, üçdə birini də havaüçün ayırsın” (Tirmizi, 2380; Nəsai, 6769; Əhməd 4/132, Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2265). İbn Rəcəb demişdir: “Bu hədis tibbin bü-tün əsaslarını özündə cəm edən bir bünövrədir. Rəvayət edilir ki,(hicrətin 243-cü ilində vəfat etmiş, nəsrani) həkim İbn Əbu Masi-veyh, Əbu Xeysəmənin kitabında bu hədisi oxuduqdan sonra de-mişdir: “Əgər insanlar bu hədisdə deyilənə əməl etsəydilər, sağ-lam olardılar, beləliklə də, nə bir xəstəxana qalardı, nə də bir əz-caxana.” Demək, bütün xəstəliklərin səbəbi həddən ziyadə ye-məkdir (Camiul-Ulum vəl-Hikəm, 47-ci hədisin şərhi). Nafi rəva-yət edir ki, bir dəfə bir nəfər ibn Ömərə cəvariş deyilən bir dərmangətirdi. İbn Ömər ondan: “Bu nədir?”– deyə soruşduqda, adam:“Bu, yeməyi həzm edən bir dərmandır”– deyə cavab verdi. Ondaİbn Ömər dedi: “Bu dərman mənim nəyimə gərəkdir?! Elə bir ayolmayıb ki, həmin ayda mən doyunca yemək yeyim. Mən elə in-sanlar görmüşəm ki, onlar doyunca yeməkdən daha çox ac qalar-dılar” (Hilyətul-Övliya, 1/300). Burada İbn Ömər N Peyğəmbəri rvə onun səhabələrini qəsd edir.


(144) ........ Suleym ibn Amir demişdir: “Mən ƏbuUmamə əl-Bahilinin belə dediyini eşitmişəm: “Rəsululla-hın r əhli-beytinin heç vaxt artıq arpa çörəyi olmazdı.”1

بنثابتحدثنا: قالالجمحي،معاويةبناهللاعبدحدثنا- ١٤٥

،زيديناللعنهاب،ببخنة،عكرمنعنعاس،اببكان((: قالع

عشاءيجدونالوأهله،هوطاوياعةالمتتابالليالييبيتr،اهللارسول

)).الشعريخبز،خبزهمأكثروكان

(145) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullahın rvə onun ailəsinin ardıcıl neçə-neçə gecələr şam yeməyiolmaz və onlar (gecəni) ac keçirərdilər. Çörəkləri də çoxvaxt arpa unundan olardı.”2

عبدبناهللاعبيدحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٤٦جيدالم،يفنا: قالالحثندحدبنعمحالرنبدبناهللاعار،بينقالد :داحثن

))النقي؟rاهللارسولأكل((: لهقيلأنهسعد،بنسهلعنحازم،أبوعزاللهلقيحتىالنقيrاهللارسولرأىما((: سهلفقالالحوارىيعني)) ؟rاهللارسولعهدعلىمناخللكمكانتهل((: لهفقيل،))وجل

1 Bu hədisi Tirmizi (2360), Əhməd (5/253) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərindəonun səhih olduğunu demişdir.

2 Bu hədisi Tirmizi (2361), İbn Macə (3347), Əhməd (1/255) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


: قال)) بالشعري؟تصنعونكنتمكيف((: قيل))مناخللناكانتما((: قال.))نعجنهثمطار،مامنهفيطريننفخهكنا((

(146) ........ Əbu Hazim rəvayət edir ki, (bir dəfə)Səhl ibn Səddən1 t soruşdular: “Rəsulullah r ələnmişağ undan (bişirilmiş) çörək yemişdirmi?” O dedi: “Rə-sulullah r Allaha qovuşanadək belə bir çörək görmə-mişdir. 2” Yenə soruşdular: “Rəsulullahın r dövründəsizin (un ələmək üçün) ələyiniz var idimi?” Dedi: “Bi-zim (belə) bir ələyimiz yox idi.” Ondan: “Bəs arpanı ne-cə təmizləyirdiniz”– deyə soruşdular. Dedi: “Biz arpanı(götürüb) üfürər, içindəki (kəpəklərdən) uçanı uçar,sonra (yerdə qalanından) xəmir yoğurardıq.”3

: قالهشام،بنمعاذحدثنا: قالبشار،بنحمدمحدثنا- ١٤٧نبيأكلما((: قالمالك،بنأنسعنقتادة،عنيونس،عنأبي،حدثني

)).مرققلهخبزوالسكرجة،فيوال،خوانعلىrاهللا

1 Əbul-Abbas Səhl ibn Səd ibn Malik əl-Ənsari əl-Xəzrəci əs-Saidi t Peyğəmbərin r səhabəsidir. Hicrətin 91-ci ilində vəfat et-mişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 72-ci tərcümeyi-hal).

2 Qətadə rəvayət edir ki, biz tez-tez Ənəs ibn Malikin t yanı-na gələrdik. (O, həmişə bizim üçün süfrə açar və bizi də yeməyədəvət edərdi.) Bir gün o bizə dedi: “Yeyin! Mən Rəsulullahın r,Rəbbinə qovuşanadək öz gözü ilə, ələnmiş undan bişirilmiş yum-şaq çörək gördüyünü bilmirəm” (Sunən İbn Macə, 3339; Səhih İbnMacə, 2697).

3 Bu hədisi Tirmizi (2365), İbn Macə (3335), Əhməd (5/332) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsərəş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


.))السفرهذهعلى((: قال))يأكلون؟كانوافعالم((: لقتادةقلتف: قال

.اإلسكافيونسهوقتادةعنروىالذييونس: بشاربنمحمدقال

(147) ........ Qətadə rəvayət edir ki, Ənəs ibn Malik tdemişdir: “Peyğəmbər r nə masa arxasında,1 nə də (ay-rıca) nimçədə yemək yemiş,2 nə də ki onun üçün yum-şaq kökə bişirilmişdi.”

(Ravi Yunus) dedi: “Mən Qətadədən soruşdum: “On-lar yeməyi nəyin üzərində yeyərdilər?” O: “(Yerdən sa-lınan) bu süfrələrin üzərində” –deyə cavab verdi.”

Muhəmməd ibn Bəşşar demişdir: “(Yuxarıdakı hədi-si) Qətadədən rəvayət edən Yunus – Yunus əl-İskafdır.”3

عنالمهلبي،عبادبنعبادحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ١٤٨

،دالجنمع،بيعالشنوق،عرسقالم :لتخلىدة،عشائعتعيفدل

: قال))بكيتإالأبكيأنفأشاءطعاممنأشبعما((: وقالتبطعام

))؟قلتمل((قالت :))الأذكريالحالتقافارهليولعساهللارrاينالد،

اللهاومبعشنزمبمخلحنويتريممفوي((.

1 Bu xüsusda İbn Arabi demişdir: “Süfrədə yemək yemək tə-vazökarlıq, masa arxasında yemək özünü dartmaq, (süfrə salma-dan birbaşa) yerdə yemək isə fəsaddır.”

2 Peyğəmbər r həmişə camaatla birlikdə bir qabdan yeməkyemişdir.

3 Bu hədisi Buxari (5099), Tirmizi (1789), İbn Macə (3292) vəƏhməd (3/130) rəvayət etmişdir.


(148) ........ Məsruq demişdir: “(Bir dəfə) mən Aişə-nin yanına gəldim və o, mənə yemək gətizdirib dedi:“Mən hər dəfə doyunca yemək yedikdə, məni ağlamaqtutur və mən ağlayıram.” Soruşdum: “Niyə (ağlayırsan)ki?” Dedi: “Rəsulullahın r nə vəziyyətdə bu dünyadanköçdüyü yadıma düşür. Vallahi ki, Rəsulullah r heçvaxt bir gündə iki dəfə çörəkdən və ətdən doyunca ye-məmişdir.”1

حدثنا: قالداود،أبوناحدث: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٤٩

عنيحدث،يزيدبنالرحمنعبدسمعت: قالإسحاق،أبيعنشعبة،

دوناألسب،زيدينة،عشائعا((: قالتمبعولشساهللارrنزمبخ

.))قبضحتىينمتتابعيومينالشعري

(149) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r vəfatedənədək iki gün dalbadal arpa çörəyindən2 doyuncayeməmişdir.”3

عمروبناهللاعبدحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٥٠

عنقتادة،عنعروبة،أبيبنسعيدعنالوارث،عبدحدثنا،معمرأبو

1 Bu hədisi Tirmizi (2357) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “zəif” ol-duğunu demişdir.

2 Bu hədis ona dəlalət edir ki, Peyğəmbər r çox vaxt yeməyəadi çörək belə tapa bilmirdi. Günlərlə ac qalar, yaxud evində suvə xurmadan başqa bir şey olmazdı.

3 143-cü hədisə bax.


حتىمرققاخبزاأكلوالخوان،علىrاهللارسولأكلما((: قالأنس،

اتم((.

(150) ........ Ənəs t demişdir: “Rəsulullah r vəfat edə-nədək nə masa arxasında yemək yemiş, nə də yumşaqçörəkdən dadmışdır.”1

1 Bu hədisi Buxari (2364) və İbn Macə (3293) rəvayət etmişdir.


rرسول اهللا إدامصفة باب-٢٦

26-cı fəsil. Rəsulullahın r (istifadə etdiyi)qatışığın1 vəsfi

ن،الرحمعبدبناهللاوعبدعسكر،بنسهلبنمحمدحدثنا- ١٥١

بنهشامعنبالل،بنسليمانحدثنا: قالحسان،بنيحيىحدثنا: قاال

،))الخلاإلدامنعم((: قال،rاهللارسولأنعائشة،عنأبيه،عنعروة،

.))الخلماألدأواإلدامنعم((: ديثهحفيالرحمن،عبدبناهللاعبدقال

(151) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Rəsulullah r de-mişdir: “Sirkə2 nə gözəl qatışıqdır!”1

1 Burada “qatışıq” deyildikdə, içinə çörək qatışdırıb yeyilənhər bir şey: sirkə, abqora, yağ, süd, ətli və ya ətsiz şorba və s. nə-zərdə tutulur (Nəvəvinin Şərhi, 3823-cü hədisin şərhi; ən-Nihayəfi Ğəribil-Hədis, 1/62).

2 Bu hədis heç də sirkənin ən gözəl qatışıq olduğuna dəlalətetmir. Belə ki, ondan da dadlı, zeytun yağı, ət şorbası və s. bu ki-mi qatışıqlar vardır. Sadəcə olaraq Rəsulullah r bunu sirkədənbaşqa yeməyə bir şey olmadığı bir vaxtda demişdir. Cabir ibn Ab-dullahdan N rəvayət edilən hədisdə deyilir ki, bir dəfə Peyğəm-bər r ailəsindən: “Yeməyə nə var?”– deyə soruşmuş, onlar: “Evdəsirkədən başqa bir şey yoxdur”– deyə cavab vermişlər. Sonra Pey-ğəmbər r sirkəni gətizdirib onu çörəklə yeyə-yeyə: “Nə gözəl qatı-şıqdır bu sirkə, nə gözəl qatışıqdır bu sirkə!”– demişdir” (SəhihMuslim, 2052). Bu xüsusda İbn Qeyim demişdir: “Rəsulullah r:“Nə gözəl qatışıqdır bu sirkə”– deməklə, bəlli bir vaxtda və bəllibir yerdə sadəcə sirkəni tərifləmişdir. Bəzi avamların güman etdi-yi kimi bu tərif heç də sirkənin ən gözəl qatışıq olduğuna dəlalət

Rəsulullahın r (istifadə etdiyi) qatışığın vəsfi208

Abdullah ibn Abdur-Rəhman öz rəvayətində: “Sirkənə gözəl qatışıqdır və ya qatışıqlardandır!”– demişdir.

حرب،بنسماكعناألحوص،أبوحدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ١٥٢شئتم؟ماوشرابطعامفيألستم((: يقولبشري،بنالنعمانسمعت: قاللقدتأيركمبينr،اموجدينقلماالدألمميهطنب((.

(152) ........ Simak ibn Hərb demişdir: “Mən Nomənibn Bəşirin2 belə dediyini eşitmişəm: “Məgər siz istədi-yiniz nemətlərdən yeyib içmirsiniz?! Halbuki Peyğəmbə-rinizin r qarnını doyuracaq qədər köhnə xurması beləolmazdı.”3

etmir. Rəsulullahın r sirkəni belə tərif etməyinin səbəbi budur ki,bir dəfə ailəsi onun qabağına quru çörək qoymuş, o da onlardan:“Sizdə (çörəyi batırıb yemək üçün) bir qatışıq varmı?”– deyə so-ruşmuş və nəhayət, onlar ona: “Sirkədən başqa bir şey yoxdur”–dedikdə, o: “Nə gözəl qatışıqdır bu sirkə!”– demişdir” (Zadul-Məad fi Hədyi Xeyril İbad, 4/198).

1 Bu hədisi Muslim (2051), Tirmizi (1841) və İbn Macə (3316)rəvayət etmişdir.

2 Əbu Abdullah Nomən ibn Bəşir ibn Səd əl-Ənsari əl-XəzrəciNPeyğəmbərin r azyaşlı səhabəsi, həm də Abdullah ibn Rəvahənin tbacısı oğludur. Kufə, sonra Dəməşq, sonra da Homs şəhərlərininvalisi olmuşdur. Peyğəmbərdən r yüz on dörd hədis rəvayət et-mişdir. Buxari və Muslim – birlikdə ondan beş hədis, ayrı-ayrılıq-da Buxari bir, Muslim isə dörd hədis rəvayət etmişdir (SiyərƏlam ən-Nubələ, 66-cı tərcümeyi-hal).

3 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir. Olsun ki, müəllif buhədisi bu fəsildə gətirməklə Peyğəmbərin r çörəyi xurmaya qatıbyediyini bildirmək istəmişdir (183-cü hədisə bax).


بنمعاويةحدثنا: قالالخزاعي،اهللاعبدبنعبدةحدثنا- ١٥٣قال: قالاهللا،عبدبنجابرعندثار،بنمحاربعنسفيان،عن،هشام.))الخلاإلدامنعمr :))اهللارسول

(153) ........ Cabir ibn Abdullah N rəvayət edir ki,Rəsulullah r demişdir: “Sirkə nə gözəl qatışıqdır!”1

عنأيوب،عنسفيان،عنوكيع،حدثناقال: هناد،حدثنا- ١٥٤فأتياألشعري،موسىأبيعندكنا: قالالجرمي،زهدمعنقالبة،أبي

رأيتهاإني((: فقال))لك؟ما((: فقالالقوم،منرجلفتنحىدجاجبلحم،rاهللارسولرأيتفإنيادن،((: قال. ))آكلهاالأنفحلفتاننتتأكل.))دجاجلحميأكل

(154) ........ Zəhdəm əl-Cərmi demişdir: “Biz ƏbuMusa əl-Əşarinin2 yanında ikən ona toyuq əti gətirdilər.

1 Bu hədisi Əbu Davud (3820), Tirmizi (1840), Nəsai (3796),Əhməd (3/301) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Alba-ni "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

2 Əbu Musa Abdullah ibn Qeys ibn Suleym əl-Əşari ət-Təmi-mi t Peyğəmbərin r səhabəsidir. İslam dinini Məkkədə qəbul et-mişdir, sonra Həbəşistana hicrət etmiş və nəhayət, Xeybərin fət-hindən üç gün sonra Peyğəmbərin r yanına gəlmişdir. Peyğəm-bər r onu Muaz ibn Cəbəl ilə birgə Yəmənə dəvətə göndərmişdir.Ömərin t dövründə Bəsrənin, Osmanın t dövründə isə Kufəninvalisi olmuşdur. Əbu Musa hicrətin 42-ci ilində vəfat etmişdir.(Siyər Əlam ən-Nubələ, 82-ci tərcümeyi-hal). Əbu Musanın tfəzilətinə dair neçə-neçə hədislər varid olmuşdur. Aşağıdakıhədislər də bu qəbildəndir:


Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, (bir dəfə) Peyğəmbər r(bizə): “Tezliklə sizin yanınıza elə adamlar gələcək ki, onlar İslamüçün (can yandıran) sizdən daha incə qəlbli insanlardır.” Nəha-yət, əşarilər bizim yanımıza gəldilər. Əbu Musa əl-Əşari də onla-rın arasında idi. Onlar Mədinəyə yaxınlaşdıqları zaman bu sözlərideməyə başladılar: “Sabah biz çox sevdiyimiz insanlara: Muhəm-mədə r və onun səhabələrinə qovuşacağıq....” (Musnəd İmamƏhməd, 3/223; Şueyb əl-Arnavut bu hədisin “həsən” olduğunudemişdir).

Digər bir hədisdə Peyğəmbər r ona belə demişdir: “Ey ƏbuMusa, sənə Davudun məlahətli səsi kimi məlahətli bir səs bəxşedilmişdir!” (Səhih əl-Buxari, 5048).

Başqa bir hədisdə rəvayət edilir ki, Əbu Musa t demişdir:“Peyğəmbər r Huneyn döyüşünü başa çatdırdıqdan sonra ƏbuAmirin başçılığı altında Əvtasa qoşun göndərdi. Əbu Amir oradaDureyd ibn Simmə ilə qarşı-qarşıya gəldi. Bu döyüşdə Dureyd öl-dürüldü və Allah onun tərəfdarlarını məğlub etdi.” Peyğəmbər rməni də Əbu Amirlə birgə göndərmişdi. Döyüşdə Cuşəmi deyilənbirisi oxla Əbu Amiri dizindən yaraladı və ox onun dizində ilişibqaldı. Mən onun yanına gəlib dedim: “Əmi, kim vurdu səni?” Omənə həmin adamı göstərib dedi: “Budur məni vuran qatil.” Mənonun üstünə şığıyıb ona çatdım. O məni görəndə dönüb qaçmağabaşladı. Mən də onun dalınca qaçdım və ona dedim: “Utanmır-san?! Cürətin çatmır dayanasan?” Bunu eşidəndə o dayandı, biz qı-lıncla biri-birimizə zərbə endirdik və mən onu öldürdüm. Sonragəlib Əbu Amirə dedim: “Allah sənin düşmənini öldürdü.” O de-di: “Bu oxu dart çıxsın.” Mən oxu dartıb çıxartdıqda yaradançirkli qan axdı. O dedi: “Qardaş oğlu, mənim salamımı Peyğəm-bərə r çatdırarsan və deyərsən ki, mənim üçün bağışlanma dilə-sin.” Sonra Əbu Amir məni camaata başçı təyin etdi və az müddətkeçdikdən sonra vəfat etdi. Mən geri qayıtdıqda gəlib Peyğəmbə-rin r evinə daxil oldum. Peyğəmbər r üstü xurma liflərindən to-xunmuş və üstünə nazik örtük sərilmiş bir çarpayıda uzanmışdı.İplər onun kürəyində və böyründə iz buraxmışdı. Mən həm bi-zim, həm də Əbu Amirin başına gələnləri ona danışdım. (Dedim:


Bu vaxt məclisdəkilərdən biri kənara çəkildi. Əbu Musa(ondan): “Nə oldu sənə?”– deyə soruşdu. Adam: “Mənbu toyuğun murdar şey1 yediyini gördüm və buna görədə onu yeməyəcəyimə and içdim. 2” Onda Əbu Musa

“Ya Rəsulullah, Əbu Amir) dedi: “Peyğəmbərə r deyərsən, mə-nim üçün bağışlanma diləsin.” Onda Peyğəmbər r su gətizdiribdəstəmaz aldı, sonra əllərini göyə qaldırıb dedi: “Allahım, qulunƏbu Amiri bağışla!” (Peyğəmbər r əllərini elə qaldırdı ki, hətta)mən onun qoltuğunun ağlığını gördüm. O, davam edib dedi:“Allahım, Qiyamət günü onu yaratdığın insanların bir çoxundanüstün et!” Mən dedim: “Ya Rəsulullah, mənim üçün də bağışlanmadilə.” Peyğəmbər r dua edib dedi: “Allahım, Abdullah ibn Qeysingünahlarını bağışla və Qiyamət günü onu olduqca şərəfli bir mə-qama çatdır!” (Səhih əl-Buxari, 4323).

1 Burada “murdar” deyildikdə nəcasət yox, sadəcə xoşagəl-məz bir şey nəzərdə tutulur. Çünki İslam şəriətinə görə nəcasətyemiş heyvanın yeyilməsinin caiz olması üçün həmin heyvan birmüddət ayrı bir yerdə saxlanılmalı və təmiz yemlə yemlənilməli-dir ki, əti nəcasətdən təmizlənsin. İbn Abbas N rəvayət edir ki,Peyğəmbər r nəcis yemiş heyvanın ətini yeməyi və südünü içmə-yi qadağan etmişdir” (Sunən ət-Tirmizi, 1939; Səhih əl-Cami,6855). Əbu Musa t da bu toyuq ətinin təmiz olduğunu bildiyin-dən, ona bu ətdən yeməyi məsləhət görmüşdür.

2 Əslində bu adamın yeməkdə eyib tutması sünnəyə ziddir.Belə ki, Peyğəmbərin r yemək xoşuna gəlmədikdə, o sadəcə “iş-taham yoxdur” və ya “nəfsim çəkmir” və s. deyər və heç vaxt ye-məyi pisləməzdi. Çünki yeməyi pisləyib başqalarında da bu ye-məyə ikrah hissi oyatmaq İslam ədəbinə ziddir. Rəvayət edilir ki,Əbu Hureyrə t demişdir: “Peyğəmbər r heç vaxt heç bir yeməyipisləməzdi. Yemək xoşuna gəldikdə onu yeyər, əks halda isə onutərk edərdi” (Səhih əl-Buxari, 3563). Çox güman ki, bu adamınand içməsi vərdişdən dolayı dilucu olmuşdur. Çünki Əbu Musaəl-Əşari t onun and içməsinə irad tutmamışdır. Yeri gəlmişkənqeyd etmək lazımdır ki, qəsdən and içdikdə, bunun kəffarəsini


(ona) dedi: “Yaxın gəl, (ye). Mən Rəsulullahın r toyuqəti yediyini görmüşəm.”1

إبراهيمحدثنا: قالالبغدادي،األعرجسهلبنالفضلحدثنا- ١٥٥نبدبعنالرمنحب،يدهنمعيماهرنإببرمنعة،بينفسنع،أبيهنع

،هدقالج :))أكلتعولمساهللارrمىلحاربح((.

(155) ........ Səfinə2 t demişdir: “Mən Rəsulullahla rbirlikdə dovdaq3 əti yemişəm.”4

ödəmək vacibdir. Abdur-Rəhman ibn Səmura t rəvayət etmişdirki, bir dəfə Peyğəmbər r ona belə buyurmuşdur: “Ey Abdur-Rəh-man ibn Səmura! Əgər and içdikdən sonra, başqa bir işin ondandaha xeyirli olduğunu görsən, daha xeyirli olanı yerinə yetir vəandını pozduğuna görə kəffarə ver” (Səhih əl-Buxari, 6622).

1 Bu hədisi Buxari (4124), Muslim (1649), Tirmizi (1827), Nəsai(4347) və Əhməd (4/394) rəvayət etmişdir.

2 Əbu Abdur-Rəhman Səfinə t Peyğəmbərin r səhabədir.Ummu Sələmənin O köləsi olmuş, sonra Ummu Sələmə O onuPeyğəmbərə r xidmət etmək şərtilə azad etmişdir. Səfinə onun lə-qəbidir. Deyilənə görə adı Mihran, yaxud, Ruman, yaxud Qeysolmuşdur. Hicrətin 70-ci ilində vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nu-bələ, 29-cu tərcümeyi-hal).

3 Durnalar fəsiləsindən yeyilən iri çöl quşu. Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, quşlar fəsiləsindən yalnız yırtıcı quşları yemək qa-dağan edilmişdir. Rəvayət edilir ki, İbn Abbas N demişdir: “Rə-sulullah r vəhşi heyvanlardan yırtıcı dişləri olan heyvanları, quş-lardan da caynağı olan quşları yeməyi qadağan etmişdir” (SəhihMuslim, 1934).

4 Bu hədisi Əbu Davud (3797) və Tirmizi (1829) rəvayət etmiş-dir. Hədisin isnadında keçən İbrahim ibn Amr ibn Səfinə “məs-tur” ravidir. Yəni, o ravi ki, ondan iki və daha artıq şəxs hədis rə-vayət etmiş, lakin onun etibarlı olub-olmadığı bəlli olmamışdır.


عنإبراهيم،بنإسماعيلحدثناقال: حجر،بنعليناحدث- ١٥٦

،وبنأيمعالقاس،ييممالتنمعدهز،يمرا: قالالجكندنىأبيعوسم

،ريعقالاألش :مفقدهامطعمقديوفهامطعماجلحجيدفمولالقوجر

ننيممبياهللاترمأحهلى،كأنوقالم :نفلمدفقال،يولهىأبوسم :

شيئا،يأكلرأيتهإني: فقالمنه،أكلrاهللارسولرأيتقدفإنيادن،((

هترففقذلفتالأنحهماأطعدأب((.

(156) ........ Zəhdəm əl-Cərmi demişdir: “Biz Əbu Mu-sa əl-Əşarinin yanında ikən ona yemək gətirdilər. Həminyeməyin içində toyuq əti var idi. Bu vaxt məclisdəkilər-dən Bəni-Teymullah1 qəbiləsindən, qırmızıbəniz, sankikölə olan birisi yeməyə yaxın gəlmədi. Onda Əbu Musa(ona) dedi: “Yaxın gəl, (ye). Mən Rəsulullahın r bundanyediyini görmüşəm.” Adam: “Mən bu toyuğun (murdarbir) şey yediyini gördüm və ondan iyrəndim. Elə bunagörə də and içdim ki, ondan heç vaxt yeməyəcəyəm.”2

Bu isnadda keçən digər ravi – Fədl ibn Səhl isə “səduq” ravidir(Təqrib ət-Təhzib). Şeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Mux-təsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

1 Muhəmməd Hərəvi demişdir: “Teymullah – Abdullah de-məkdir. Bu qəbilə Teymullah ibn Sələbəyə mənsub edilir. Bu daBəkr oğullarından olan bir tayfadır ki, onlara hazimilər deyilir”(Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

2 154-cü hədisə bax. Hər iki hədis eyni hadisəni xəbər verir.Hədisdəki ləfzlərin cümlə quruluşlarının fərqli olması isə hədisinməna ilə rəvayət edilməsinin caiz olmasını göstərir. Belə ki,isnaddakı ravilər bu hadisəni öz sözləri ilə rəvayət etmişlər.


الزبيري،أحمدأبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٥٧أهلمنرجلعنعيسى،بناهللاعبدعنسفيان،حدثنا: قاالنعيم،وأبو

كلوا((: rاهللارسولقال: قالأسيد،أبيعنعطاء،له: يقالالشام،،تيواالزنهادو،بههفإننمةرجشكةاربم((.

(157) ........ Əbu Əsid1 t rəvayət edir ki, Rəsulullah rbelə buyurmuşdur: “Zeytun yağından yeyin2 və ondan(başınıza) sürtün.3 Çünki o, mübarək4 ağacdandır.” 5

حدثنا: قالالرزاق،عبدحدثنا: قالموسى،بنيحيىحدثنا- ١٥٨،رمعمنعدينزب،لمأسنع،أبيهنعرمنعطاب،بولقال: قالالخسر

)).مباركةشجرةمنفإنهبه،وادهنوايتالزكلوا((: rاهللا

1 Əbu Əsid ibn Sabit əl-Ənsari əl-Mədəni t Peyğəmbər r sə-habəsidir (Təqrib ət-Təhzib, 7943-cü tərcümeyi-hal).

2 Yəni, yeməyinizə zeytun yağı qatın.3 Burada Peyğəmbərin r “yeyin” və “sürtün” əmri vacib yox,

müstəhəb deməkdir.4 Zeytun ağacının mübarək olması Quran ayəsi ilə sabitdir.

Uca Allah bu xüsusda buyurur: “Allah göylərin və yerin nuru-dur. Onun möminlərin qəlbində olan nuru, içində çıraq olan birtaxçaya bənzəyir; o çıraq şüşənin içindədir, şüşə isə, sanki incikimi bir ulduzdur. O çıraq təkcə şərqə və ya təkcə qərbə aidedilməyən daim günəş şüaları altında qalan mübarək zeytunağacından yandırılır. Onun yağı özünə od toxunmasa da, sankiişıq saçır. Bu, nur üstündə nurdur. Allah istədiyini Öz nurunayönəldir. Allah insanlar üçün məsəllər çəkir. Allah hər şeyi Bi-ləndir” (ən-Nur, 35).

5 Bu hədisi Tirmizi (1853), Nəsai (6701), Əhməd (3/497) rəva-yət etmiş və şeyx Albani onun “həsən” olduğunu demişdir.


فربماالحديث،هذافييضطربالرزاقعبدكان: عيسىأبوقال

،هدناأسمبرولهسأر.

(158) ........ Ömər ibn Xəttab1 t rəvayət edir ki, Rəsu-lullah r belə buyurmuşdur: “Zeytun yağından yeyin və

1 Əbu Həfs, Ömər ibn Xəttab ibn Nufeyl əl-Qurəşi əl-Faruq tfil ilindən on il sonra, yəni, Muhəmmədə r peyğəmbərlik veril-məmişdən otuz il əvvəl dünyaya gəlmişdir. Cənnətlə müjdələn-miş on nəfərdən biridir. O, Peyğəmbərin r həm ən yaxın iki dos-tundan biri, həm də onun qayınatası, möminlərin anası – Həfsə-ninO atasıdır. Ömər ibn Xəttab t demək olar ki, Peyğəmbərlə rbirlikdə bütün döyüşlərdə iştirak etmiş və ələlxüsus da ağac al-tında ona beyət gətirənlərdən olmuşdur. Ömər ibn Xəttab t Rə-sulullahın r ikinci xəlifəsi olmuş və məhz onun xilafəti dövründəo dövrün ən böyük imperiyaları, habelə Peyğəmbərimizin r arzu-ladığı Qüds fəth edilmişdir. Peyğəmbər r onu tərifləyib demişdir:“Əgər məndən sonra peyğəmbər göndərilmiş olsaydı, Ömər olar-dı” (Sunən ət-Tirmizi, 2/293; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 327); di-gər hədisdə o belə buyurmuşdur: “Ey Xəttabın oğlu! Canım Əlin-də olan Allaha and olsun ki, şeytan sənə rast gəldiyi zaman yolu-nu dəyişdirib başqa yol ilə gedir” (Səhih əl-Buxari, 7683); başqabir hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Yuxuda gördüm ki, Cənnət-dəyəm. Birdən qarşıma bir qəsr və bu qəsrin həyətində bir cavanqız çıxdı. Soruşdum: “Bu qəsr kimindir?” Dedilər: “Ömərindir!”Mən qəsrin içinə girib ora göz gəzdirmək istədim, lakin sənin qıs-qanclığın yadıma düşdü və mən dönüb oradan uzaqlaşdım.” Bunueşidəndə Ömər dedi: “Atam-anam sənə qurban, ya Rəsulullah, heçsənə qısqana bilərəmmi?!” (Səhih əl-Buxari, 3679). Abdullah ibnMəsud t demişdir: “Ömər İslamı qəbul edənədək müşriklər bizəKəbənin yanında namaz qılmağa imkan vermirdilər. Ömər müsəl-man olduqdan sonra qureyşlilərin müqavimətini sındırıb Kəbənin


ondan (başınıza) sürtün. Çünki o, mübarək ağacdan-dır.”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Abdur-Rəzzaq buhədisi gah belə, gah da belə – gah istinad edərək, gahda “mürsəl” isnadla rəvayət etmişdir.”

: قالالسنجي،معبدبنسليمانداودأبووهوالسنجيحدثنا- ١٥٩

rالنبيعن،أبيهعنأسلم،بنزيدعنمعمر،عنالرزاق،عبدحدثنا

،هوحنلموذكرييهفنعرمع.

(159) Bizə Sinci, yəni, Əbu Davud Süleyman ibn Mə-bəd əs-Sinci belə rəvayət etmişdir: bizə Abdur-RəzzaqMəmərdən, o da Zeyd ibn Əsləmdən, o da atasından, oda Peyğəmbərdən r bu hədisin bənzərini rəvayət etmişvə bu rəvayətdə "Ömərdən" sözünü zikr etməmişdir.

وعبدجعفر،بنمحمدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٦٠

: قالمالك،بنأنسعنقتادة،عنشعبة،حدثنا: قاالمهدي،بنالرحمن

yanında namaz qıldı, biz də onunla birgə namaz qıldıq” (SəhihSirə ən-Nəbəviyyə, 1/188). Ömər ibn Xəttab hicrətin 13-cü ilindəxilafətə gəlmiş, 10 il 6 ay möminlərə layiqincə əmirlik etmiş vənəhayət, hicrətin 23-cü ilində, zilhiccə ayının 23-ü, Mədinə şəhə-rində məcusi Əbu Lulu Firuz tərəfindən vurulmuş və üç gündənsonra altmış üç yaşında şəhid olmuşdur. Bundan sonra onu əziziki dostunun: Peyğəmbərin r və Əbu Bəkrin t yanında dəfn et-mişlər.

1 Bu hədisi Tirmizi (1852) rəvayət etmiş və şeyx Albani onun“həsən” olduğunu demişdir.


أتتبعه،فجعلتلهدعيأوام،بطعفأتيالدباءيعجبهrالنبيكان((

هعفأضنيبهيدايمللمأعهأنهبحي.((

(160) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rbalqabaq xoşlayardı. Bir gün ona yemək gətirdilər və yagətizdirdilər. Mən Peyğəmbərin r balqabaq xoşladığınıbildiyim üçün (yeməyin içindəki) balqabaq tikələriniseçib onun qabağına qoydum.”1

بنإسماعيلعنغياث،بنحفصحدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ١٦١

،rالنبيعلىدخلت((: قال،أبيهعنجابر،بنحكيمعنخالد،أبي

تأيفرهدناءعبد،قطعيا((: فقلتذا؟م((: قال))هكثرنابهنامطع((.

طارق،أبيابن: ويقالطارق،بنجابرهوهذاوجابر: عيسىأبوقال

الحديثهذاإاللهيعرفوال،rرسول اهللاأصحابمنرجلوهو

داحالو.

(161) ........ Cabir2 t demişdir: “(Bir dəfə) mən Pey-ğəmbərin r (hücrəsinə) daxil oldum və orada balqaba-ğın xırda-xırda doğranıldığını görüb (ondan): “Bu nə-

1 Bu hədisi Nəsai (6664) rəvayət etmiş və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun“səhih” olduğunu demişdir.

2 Əbu Həkim Cabir ibn Tariq ibn Auf əl-Əhməsi t Peyğəm-bərin r səhabəsidir (Təqrib ət-Təhzib, 66-cı tərcümeyi-hal).


dir?”– deyə soruşdum. O dedi: “Bunun sayəsində bizöz yeməyimizi artırırıq.”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu Cabir – Cabir ibnTariqdir. Ona ibn Əbu Tariq də deyirlər. O, Peyğəmbə-rin r səhabələrindəndir. Biz onun yalnız bir hədis rəva-yət etdiyini bilirik.”

بناهللاعبدبنإسحاقعنأنس،بنمالكعنقتيبة،حدثنا- ١٦٢،rاهللارسولدعاخياطاإن((: يقولمالك،بنأنسسمعأنهطلحة،أبي

فقربالطعام،ذلكإلى،rهللارسولمعفذهبت:أنسقالصنعه،لطعامفرأيت: أنسقالوقديد،دباءفيهومرقاشعري،منخبزاrاهللارسولإلى

بيالنrعبتتاءيباليالدوحةعالقصلفلمأزباءأحبالدنمذئموي((.

(162) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Bir dərzi ye-mək hazırlayıb Rəsulullahı r qonaq çağırdı. Mən dəRəsulullahla r birlikdə bu qonaqlığa getdim. 2 AdamRəsulullahın r qabağına arpa çörəyi və bir də içindəbalqabaq və qurudulmuş ət tikələri olan şorba qoydu.3

1 Bu hədisi Nəsai (6665), İbn Macə (3304), Əhməd (4/352) rəva-yət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

2 Dəvəti qəbul edib qonaq çağırılan yerə getmək İslam ədəbin-dəndir. Ələlxüsus da müsəlmanın dəvətini qəbul etmək, müsəl-manın müsəlman üzərində olan haqlarındandır.

3 Demək, balqabaq və qurudulmuş ət tikələrindən hazırlanmışşorba, içinə çörək qatışdırıb yeyilən qatışıqlara aiddir. Dərzininbu hərəkətindən aydın olur ki, yeməyi qonağın qabağına gə-tirmək, qonağa ehtiram göstərmək deməkdir. Necə ki, İbrahim


Onda mən Peyğəmbərin r boşqabın 1 qırağında olanbalqabaq tikələrini seçib yediyini 2 gördüm. O gündənbəri mən də balqabağı xoşlayıram”3

شبيب،بنوسلمةالدورقي،إبراهيمبنأحمدحدثنا- ١٦٣وودمحمنالن،با: قالواغيثندوحة،أبامأسنامعشنهة،بورعنع،أبيه

نة،عشائعكان((: قالتبيالنrبحاءيلولالحسالعو.((

(163) ........ Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r şirniy-yatı və balı xoşlayardı.”4

بنالحجاجحدثنا: قالالزعفراني،محمدبنالحسنحدثنا- ١٦٤،دمحقال: قالمنجابيرني: جربأخدمحمنب،فوسطاءأنيعناربسي

aleyhissəlam evinə təşrif buyurmuş mələklərin qabağına qızarmışbir buzov qoymuşdu. Qurani Kərim bu hadisəni bizə belə xəbərverir: “Elçilərimiz İbrahimə İshaqın doğulacağı barədə müjdəgətirdilər və: “Salam!”– dedilər. O da: “Salam!”– dedi və dərhalgedib qızardılmış bir buzov gətirdi” (Hur, 69).

1 Burada “boşqab” deyildikdə, on nəfəri doyuracaq qədər tu-tumu olan iri, girdə, taxta boşqab nəzərdə tutulur.

2 Burada qabın qırağı deyildikdə, ehtimal edilir ki, Peyğəmbər rbu balqabaq tikələrini qabın hər tərəfindən deyil, ancaq öz qaba-ğından seçib yemişdir (Nəvəvinin Şərhi). Çünki bu, Peyğəmbərin ryemək ədəbi idi.

3 Bu hədisi Buxari (5064), Muslim (2041), Əbu Davud (3782),Tirmizi (1851) və Nəsai (6662) rəvayət etmişdir.

4 Bu hədisi Buxari (5291), Muslim (1474), Əbu davud (3715),Tirmizi (1832), Nəsai (6704), İbn Macə (3323) və Əhməd (6/59) rə-vayət etmişdir. Demək, bal və digər şirniyyatlar da çörəklə yeyi-lən qatışıqlara aiddir.


،هربأنأخةأملمستربأخ،اههأنتبولإلىقرساهللارr،ابنا،جويشم.توضأوماالصالة،إلىقامثممنه،فأكل

(164) ........ Ummu Sələmə O demişdir:1 “(Bir dəfə)mən Rəsulullahın r qabağına bir parça qızardılmış ətqoydum. O, ətdən yedikdən sonra2 qalxıb dəstəmaz al-madan3 namaz qıldı.”

1 Bu hədisi Tirmizi (1830), Nəsai (4689), Əhməd (6/307) rəva-yət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

2 Demək, qızarmış ət də həmçinin, çörəklə yeyilən qatışıqlaraaiddir.

3 Bu dəlildir ki, odda bişmiş yeməyi yemək dəstəmazı pozanamillərdən deyildir. O ki qaldı, “Odda bişmiş şeylərdən yedikdənsonra dəstəmaz alın” hədisinə, bu hədisin hökmü ləğv edilmişdir.Bu da alimlərin əksəriyyətinin rəyidir. Səhabələrdən Əbu Bəkr əs-Siddiq, Ömər ibn Xəttab, Osman ibn Əffan, Əli ibn Əbu Talib, Ab-dullah ibn Məsud, Əbu Dərda, İbn Abbas, Abdullah ibn Ömər,Ənəs ibn Malik, Cabir ibn Səmurə, Zeyd ibn Sabit, Əbu Musa,Əbu Hureyrə, Ubey ibn Kəb, Əbu Talhə Amir ibn Rəbi, Əbu Uma-mə, Aişə (Allah onların hamısından razı olsun!), habelə tabiinlə-rin əksəriyyəti, həmçinin, Əbu Hənifə, Malik, Şafii, Əhməd, İshaqibn Rahuyə, Yəhya ibn Yəhya, Əbu Sövr, Əbu Xeysəmə (Allah on-ların hamısına rəhmət etsin!) bu rəyi dəstəkləmişlər. (NəvəvininŞərhi). Yalnız dəvə əti istisnadır. Çünki bu xüsusda səhih hədisvarid olmuşdur. Cabir ibn Səmura t rəvayət etmişdir ki, bir nə-fər Peyğəmbərdən r: “Qoyun əti yedikdən sonra dəstəmaz alma-lıyammı?”– deyə soruşdu. Peyğəmbər r: “İstərsən al, istərsən al-ma”– deyə buyurdu. Adam yenə soruşdu: “Bəs, dəvə əti yedikdənsonra necə, dəstəmaz almalıyammı?” Peyğəmbər r: “Bəli, dəvəətindən sonra dəstəmaz almalısan”– deyə buyurdu...” (SəhihMuslim, 802).


عنزياد،بنسليمانعنلهيعة،ابنحدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ١٦٥

دبناهللاعب،ارثا((: قالالحأكلنعولمساهللارrاءويشفجدسالم.((

(165) ........ Abdullah ibn Haris1 t demişdir: “(Bir də-fə) biz məscidin içində Rəsulullahla r birlikdə qızardıl-mış ət yedik.”2

حدثنا: قالوكيع،حدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٦٦

،رعسمنةأبيعرخعصامنجب،اددنشعةريغنالمبدبناهللا،عع

ةريغنالمة،ببعقالش :فتضعولمساهللارrذات،لةلييبفأتنبج

،ويشمذثمةأخفرلالشعفج،زحيزيفحالبه،هناء: قالمباللفج

هنذؤيالةة،فألقىبالصفرا((: فقالالشملهترب؟تاهدكان((: قال))يو

هاربشفىقدو((،فقالله :))هأقصلىلكعاكوسأوقصلىهعاكوس((.

(166) ........ Muğira ibn Şobə t demişdir: “Bir axşammən Rəsulullahla r birlikdə bir kişinin evində qonaq

1 Əbul-Haris Abdullah ibn Haris ibn Cəz əz-Zubeydi əl-MisritPeyğəmbərin r səhabəsidir. Misirin fəthində iştirak etmiş, sonraorada məskunlaşmış və nəhayət, hicrətin 86-cı ilində Misirdə və-fat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 58-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisin isnadındakı İbn Ləhiyə zəif ravidir. Elə bu səbəb-dən də bu isnad “zəif” hesab edilir. Bu hədisi İbn Macə (3311) vəƏhməd (4/190) başqa isnadlarla rəvayət etmişlər. Həmin rəvayət-lərdə “qızardılmış ət” sözü zikr edilməmişdir. Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani isə “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“səhih” olduğunu demişdir.


olduq. (Bu əsnada qabağımıza) bir parça qızardılmış ətgətirdilər. Sonra Rəsulullah r bıçaq götürdü və bu bı-çaqla həmin ətdən mənim üçün kəsib ayırdı. 1 Elə buvaxt Bilal2 gəlib onu namaza çağırdı. Onda Rəsulullah rəlindəki bıçağı yerə atdı və: “Əlləri torpağa bulaşsınbunun! 3 Ona nə olub, (niyə bizi tələsdirir 4 )?”– dedi.(Sonra da qalxıb namaza getdi.)

1 Burada Peyğəmbərin r öz səhabəsinə ehtiram göstərməsionun ali əxlaq sahibi olduğunu bir daha sübuta yetirir.

2 Əbu Abdullah Bilal ibn Rəbah əl-Həbəşi t Peyğəmbərin rmüəzzini, habelə İslamı ilk əvvəl qəbul etmiş və işgəncələrə mə-ruz qalmış səhabəsidir. Hicrətin 20-ci ilində Şamda vəfat etmişdir(Siyər Əlam ən-Nubələ, 76-cı tərcümeyi-hal). Peyğəmbər r hələsağlığında ikən onu Cənnətlə müjdələmişdir. Cabir ibn AbdullahNrəvayət edir ki, Peyğəmbər r demişdir: “Yuxuda gördüm ki, Cən-nətdəyəm. Birdən qarşımda Əbu Talhənin zövcəsi Rumeysanıgördüm, habelə bir ayaq səsi də eşitdim. Soruşdum: “Bu kimdir?”Dedilər: “Bu Bilaldır!...” (Səhih əl-Buxari, 3679).

3 Bu söz həqiqi mənası qəsd edilməyən, dilucu deyilən qınaq-lara aiddir. Birisinə “vay sənin halına” yaxud “anan vayına otur-sun” və s. bu kimi həqiqi mənası qəsd edilməyərək deyilən sözlə-rə bənzəyir.

4 Peyğəmbərin r bu sözündən belə nəticə çıxır ki, süfrəyə ye-mək qoyulduğu zaman əvvəlcə yeməyi yemək, sonra qalxıb na-mazı qılmaq sünnədir. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuş-dur: “Süfrəyə şam yeməyi verilərsə, məğrib namazını qılmamış-dan əvvəl şam yeməyinə başlayın və yeməyinizi yedikdə tələsmə-yin” (Səhih əl-Buxari, 672). Bu hədisdə Peyğəmbərin r yeməyiqoyub namaza getməsinin səbəbi isə onun imam olması və ca-maatın onu gözləmisi olmuşdur. Belə vəziyyətdə isə, əlbəttə ki,camaata namaz qıldırmaq daha münasibdir.


(Muğira davam edib) dedi: “Mənim bığlarım uzan-mışdı.” Odur ki, Rəsulullah r mənə belə buyurdu: “Gəlonları misvak üzərində qısaldım1 (və ya sən özün onlarımisvak üzərində qısalt).”2

فضيل،بنمحمدحدثنا: قالاألعلى،عبدبنواصلحدثنا- ١٦٧نانأبيعيح،يميالتنة،أبيععرزنة،أبيعريرقاله :))يأتبيالنr

.))منهافنهستعجبه،وكانتالذراع،إليهفرفعبلحم،

(167) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “(Bir dəfə) Pey-ğəmbərə r (bişmiş qoç) əti gətirdilər. Sonra (bu qoçun)qol tərəfini (ayırıb) ona verdilər. Ətin bu yeri onun xo-şuna gəlirdi. Daha sonra Peyğəmbər r ətdən dişləyibyedi.”3

يعنيزهيرعنداود،أبوحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٦٨ناب،دمحنمأبيع،اقحإسنعدعنسباض،عنينعاب،ودعسقالم :أنيرىوكانالذراع،فيوسم: قالالذراع،يعجبهrالنبيكان((

ودهاليوهمس((.

1 Burada “misvak üzərində” deyildikdə, misvakı uzununadoğru dodağın üstünə və bığların altına qoyub bığların artığınıgötürmək nəzərdə tutulur. Bığları qısaltmaq isə fitrətə aiddir. 8-cihədisin şərhinə bax.

2 Bu hədisi Əbu Davud (188), Nəsai (6655), Əhməd (4/252) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Bu hədisi Buxari (3162), Muslim (194), Tirmizi (1838), İbnMacə (3307) və Əhməd (2/435) rəvayət etmişdir.


(168) ........ İbn Məsud 1 t demişdir: 2 “Peyğəmbər r(qoçun) qol hissəni xoşlayardı. Bir dəfə (onun üçün bişi-rilmiş) qol ətinə zəhər qatdılar.” İbn Məsud t zəhərinbu ətə yəhudilər tərəfindən qatıldığını təxmin edirdi.3”

1 Əbu Abdur-Rəhman Abdullah ibn Məsud ibn Ğafil ibn Hə-bib əl-Huzəli t Peyğəmbərin r səhabəsidir. İslamı ilk əvvəl qə-bul edənlərdən, habelə iki dəfə: əvvəlcə Həbəşistana, sonra daMədinəyə hicrət edənlərdən olmuşdur. İbn Məsud t hicrətin 32-ci ilində Mədinədə vəfat etmiş, Zubeyr ibn Əvvam onun cənazənamazını qıldırmış və nəhayət, Bəqi qəbiristanlığında dəfn edil-mişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 87-ci tərcümeyi-hal). Onun fəzilə-tinə dair rəvayət edilmiş hədisdə deyilir ki, bir dəfə Peyğəmbər rƏbu Bəkrin və Ömərin müşayiəti ilə məscidə daxil oldu və İbnMəsudun namaz qıldığını gördü. Namazda İbn Məsud ən-Nisasurəsini oxuyurdu. Nəhayət, yüz ayə oxuduqdan sonra ayaq üstəikən dua etməyə başladı. Onda Peyğəmbər r ona: “İstə, istədiyinsənə verilsin! İstə, istədiyin sənə verilsin!”– dedi, sonra da beləbuyurdu: “Hər kim Quranı nazil olduğu kimi səlist oxumaq istə-yirsə, qoy İbn Ummu Abdın (yəni, İbn Məsudun) oxuduğu qi-raətlə oxusun.” Ertəsi gün səhər tezdən Əbu Bəkr İbn Məsudumüjdələmək üçün onun yanına gəlib dedi: “Dünən sən dua etdiyinzaman Allahdan nə istədin?” İbn Məsud dedi: “Dedim: “Allahım,Səndən, dəyişməyən iman, tükənməyən nemətlər və bir də Mu-həmmədlə r birlikdə ən uca, əbədi Cənnətdə olmağı diləyi-rəm!...” (Sunən İbn Macə 138; Musnəd imam Əhməd, 1/7, 445,454; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2301).

2 Bu hədisi Əbu Davud (3781) rəvayət etmiş və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “sə-hih” olduğunu demişdir.

3 İmam Buxarinin rəvayət etdiyi hədisdə (3169) Əbu Hureyrə tdemişdir: “Xeybər fəth edildikdə Peyğəmbərə r qızardılmış vəətinə zəhər qatılmış bir qoyun gətirdilər. Peyğəmbər r ətdən yedik-


dən sonra səhabələrinə: “Burada yaşayan yəhudilərin hamısını yanı-ma toplayın!”– deyə buyurdu. Səhabələr yəhudiləri Peyğəmbərin ryanına cəm etdikdə, o dedi: “Mən sizdən söz soruşmaq istəyirəm.Mənə düzgün cavab verəcəksinizmi?” Onlar: “Bəli!”– dedilər.Peyğəmbər r onlardan: “Atanız kimdir?”– deyə soruşdu. Onlar:“Filankəsdir”– deyə cavab verdilər. Peyğəmbər r onlara: “Yalandanışdınız, sizin atanız filankəsdir”- dedi. Onlar: “Doğru söylə-din”- dedilər. O yenə dedi: “Mən sizdən bir söz soruşsam, mənədüzgün cavab verəcəksinizmi?” Onlar dedilər: “Bəli, ey Əbul Qa-sım! Hərgah yalan danışsaq, atamız barəsində yalan danışdığımızsənə agah olduğu kimi, bu da sənə agah olacaq.” Peyğəmbər r on-lardan: “Kimlər Cəhənnəm oduna düşəcək?”– deyə soruşdu. On-lar dedilər: “Biz orada az bir müddət qalacaq, sonra isə siz bizimyerimizi tutacaqsınız.” Peyğəmbər r dedi: “Orada zəlil və məyushalda durub qalın! Biz əsla sizin yerinizi tutmayacağıq!” Sonrayenə soruşdu: “Mən sizə bir sual versəm, mənə düzgün cavab ve-rəcəksinizmi?” Onlar: “Bəli, ey Əbul Qasım!”– deyə cavab verdi-lər. Peyğəmbər r soruşdu: “Siz bu qoyunun ətinə zəhər qatmısı-nızmı?” Onlar: “Bəli!”– dedilər. Peyğəmbər r soruşdu: “Sizi bu işigörməyə nə vadar etdi?” Onlar dedilər: “Yoxlamaq istəyirdik gö-rək, əgər yalançısansa, səndən canımız qurtaracaq, yox əgər pey-ğəmbərsənsə, onda bu zəhərin sənə zərəri dəyməyəcək.” Digərhədisdə Əbu Hureyrə t rəvayət etmişdir ki, Xeybər fəth edildiyizaman bir yəhudi qadın (Zeynəb bint Haris) qoyun əti bişirib onazəhər qatdı və onu Peyğəmbərə r hədiyyə göndərdi. Peyğəmbər rbu ətdən bir tikə yedikdən sonra yanındakılara dedi: “Əliniziyeməkdən çəkin! Çünki bu ət mənə zəhərli olduğunu bildirdi. Buətdən yemiş səhabələrdən biri Bişr ibn Bəra ibn Məmur əl-Ənsari və-fat etdi. Sonra Peyğəmbər r o qadını yanına çağırtdırıb ondan:“Səni bu işi görməyə nə vadar etdi?”– deyə soruşdu. Qadın dedi:“Əgər peyğəmbərsənsə, onda bu zəhərin sənə zərəri dəyməyəcək,yox əgər padşahsansa, öləcəksən və camaatın canı sənin əlindəndincələcək.” Bundan sonra Peyğəmbərin r əmri ilə o qadını qətlə


: قالإبراهيم،بنمسلمحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٦٩

: قال،عبيدأبيعنحوشب،بنشهرعنقتادة،نعيزيد،بنأبانحدثنا

))تخطببيلنلr،،اردققدكانوهجبعي،اعالذرهلتاوفن،اعالذرثم

يا((: فقلت،))الذراعناولني((: قالثمفناولته،،))الذراعناولني((: قال

سكتلوبيدهنفسيوالذي((: فقال؟)) ذراعمنللشاةوكماهللا،رسول

.))دعوتماالذراعلناولتني

(169) ........ Əbu Ubeyd t demişdir: “(Bir dəfə) mənPeyğəmbər r üçün bir qazan (ət) bişirdim. (Qoyunun)qol tərəfi onun xoşuna gəlirdi (deyə), mən onu Peyğəm-bərə r verdim. (O, bu qolu yedikdən) sonra: “Mənə (ye-nə) qolundan ver”– dedi. Mən (o biri) qolu da ona ver-dim. O (bu qolu da yedi və): “Mənə (yenə) qolundanver”– dedi. Dedim: “Ya Rəsulullah! Qoyunun neçə qoluolur ki?”1 Dedi: “Canım Əlində olan Allaha and olsun

yetirdilər” (Sunən Əbu Davud, 4512). Tarix boyu peyğəmərlərəqarşı haqsızlıq etmiş bu adamları Uca Allah Quranda belə qına-yır: “Biz Musaya Kitab verdik və ondan sonra bir-birinin ardın-ca elçilər göndərdik. Biz Məryəm oğlu İsaya da açıq-aydın dəlil-lər verdik və onu müqəddəs ruh Cəbrail ilə qüvvətləndirdik. Mə-gər hər dəfə sizə göndərilən elçi ürəyinizə yatmayan bir şey gəti-rəndə siz təkəbbür göstərmədinizmi? Onların bir qismini yalan-çı hesab edib, bir qismini də öldürmədinizmi?” (əl-Bəqərə, 87).

1 Əbu Ubeydənin bu sözü inkar və etiraz mənasında yox,təəccüb və sual mənasındadır.


ki, əgər sussaydın, istədiyim qədər1 mənə onun qolun-dan verərdin.”2

بنيحيىحدثنا: قالالزعفراني،محمدبنالحسنحدثنا- ١٧٠،ادبعنحعنفليان،بمليثني: قالسدل،حجرننيمبادبقالعيله :دبع

ما((: قالتعائشة،عنالزبير،بنااهللاعبدعنعباد،بنيحيىبنالوهابتكاناعالذربمأحولإلىاللحساهللارr،هنلكالكانوجديماللح

.))نضجاأعجلهاألنهاإليها،يعجلوكانغبا،إال

(170) ........ Abdullah ibn Zubeyr3 N rəvayət edir ki,Aişə O demişdir: “Peyğəmbərin r ən çox xoşuna gə-

1 Peyğəmbər r bilirdi ki, o istədikcə Qüdrətli Allah onunüçün möcüzə olaraq bu qolları yaradacaq. Necə ki, Xəndək döyü-şündən əvvəl Cabirin t Peyğəmbər r üçün bişirdiyi bir keçi,Xəndəkdə iştirak edən mühacirlərin və ənsarın hamısını doyur-muş, hətta artıq da qalmış və axırda Peyğəmbər r Cabirin t zövcə-sinə belə buyurmuşdur: “Götür bunu, özün də ye, ehtiyacı olanlara daver. Çünki insanlara aclıq üz vermişdir” (Səhih əl-Buxari, 4101).

2 Bu hədisin isnadında keçən Şəhr ibn Hovşəb “çoxlu xətalarayol vermiş səduq” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” he-sab edilir. Lakin imam Əhmədin (2/517) və İbn Hibbanın (6484)ayrı isnadlarla rəvayət etdiyi bu mənada olan hədislər bu hədisiqüvvətləndirir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.

3 Abdullah ibn Zubeyr ibn Əvvam əl-Əsədi N Peyğəmərin rsəhabəsidir. Yezidin ölümündən sonra müsəlmanların bir qismionu xəlifə seçmiş və beləliklə də, o, Hicaza, Yəmənə, Misirə, İra-qa, Xorasana və Şamın bir hissəsinə hökmranlıq etmişdir. Nəha-yət, hicrətin 73-cü ilində Həccac tərəfindən qətlə yetirilmişdir (Si-yər Əlam ən-Nubələ, 53-cü tərcümeyi-hal).


lən ət, (qoyunun) qolu deyildi. Sadəcə olaraq o, hərdən-bir ət tapar və (qoyunun) bu hissəsi tez bişdiyindənonu yeyərdi.”1

حدثنا: قالأحمد،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٧١،رعسقالم :تعما،سخيشنم،مقالفه :تعمسدباهللاعنفر،بعج.))الظهرلحماللحمأطيبإن((: يقول،rاهللارسولسمعت: يقول

(171) ........ Abdullah ibn Cəfər t demişdir: “Mən Rə-sulullahın r belə dediyini eşitmişəm: “Ən dadlı ət, belətidir.”2

عبدعنالحباب،بنزيدحدثنا: قالوكيع،بنسفيانناحدث- ١٧٢نعم((: قال،rالنبيأن،عائشةعنمليكة،أبيابنعنالمؤمل،بناهللا

املاإلدالخ.((

(172) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər rdemişdir: “Sirkə nə gözəl qatışıqdır!”3

1 Bu hədisin isnadında keçən Fuleyh ibn Süleyman “çoxlu xə-talara yol vermiş səduq” ravi, Abdul-Vəhhab ibn Yəhya isə “məq-bul” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” hesab edilir. Üs-təlik hədisin mətni də digər səhih hədislərə ziddir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“zəif” olduğunu demişdir.

2 Bu hədisi İbn Macə (3308) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadın-da adı keçən Fəhm “məqbul” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu is-nad “zəif” hesab edilir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Mux-təsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

3 Bu hədisin isnadında keçən Sufyan ibn Vəki etibarsız ravi-dir. Bu səbəbdən də hədisin yalnız isnadı zəif hesab edilir. Mətniisə səhihdir.


بنبكرأبوحدثنا: قالالعالء،بنمحمدكريبأبوحدثنا- ١٧٣

: قالتهانئ،أمعنالشعبي،عنالثمالي،حمزةأبيثابتعنعياش،

خبزإالال،((: فقلت))شيء؟أعندك((: فقال،rالنبييعلدخل((

،ابسليخي،((: فقال))واتاهمأقفرتيبنممأديهاخللف((.

(173) ........ Ummu Hani O demişdir: “(Məkkəninfəthi günü) Peyğəmbər r mənim evimə gəldi və (mən-dən): “Səndə (yeməyə) bir şey varmı?”– deyə soruşdu.Dedim: “Xeyr, (evdə) ancaq quru çörək və sirkə var.”Dedi: “Gətir (onları). İçində sirkə olan ev, (çörəyi qatıbyemək üçün) qatışığı olmayan evlərdən deyil.1”2

: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالالمثنى،نبمحمدحدثنا-١٧٤

موسىأبيعنالهمداني،مرةعنمرة،بنعمروعنشعبة،حدثنا

،ريعناألشعبيالنr،ل((:قالةفضشائلىعاءعسلالنالثركفضيد

)).الطعامسائرعلى

1 Yəni, o evdə ki sirkə var, demək, çörəyi yumşaldıb yeməküçün qatışıq var.

2 Bu hədisin isnadında keçən Sabit əs-Sumali zəif ravidir (Təq-rib ət-Təhzib). Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” hesab edilir.Lakin bu hədisi qüvvətləndirən digər hədislər vardır. BunlarTəbəraninin “Mocəm əl-Səğir” (931), Hakimin “Mustədrək” (4/54)və Heysəminin “Məcmuz-Zəvaid” (1051) əsərlərində rəvayətedilmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində bu hədisin “həsən” olduğunu demişdir.


(174) ........ Əbu Musa əl-Əşari t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Aişənin digər qadın-lardan üstünlüyü, şorbanın başqa yeməklərdən olan üs-tünlüyü kimidir.”1

: قالجعفر،بنإسماعيلحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ١٧٥

سمعأنهطوالة،أبواألنصاريمعمربنالرحمنعبدبناهللاعبدحدثنا

سأننب،كالقولمولقال: يساهللارr :))لةفضشائلىعاءعسالن

)).الطعامسائرعلىريدالثكفضل

(175) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Rəsu-lullah r belə buyurmuşdur: “Aişənin digər qadınlardanüstünlüyü, şorbanın başqa yeməklərdən olan üstünlüyükimidir.”2

سهيلعنمحمد،بنالعزيزعبدحدثنا،سعيدبنقتيبةحدثنا- ١٧٦

منتوضأ،rاهللارسولرأىأنههريرة،أبيعنأبيه،عنصالح،أبيبن

.يتوضأولمصلى،ثمشاة،كتفمنأكلرآهثمأقط،ثورأكل

(176) ........ Rəvayət edilir ki, Əbu Hureyrə t Rəsu-lullahın r bir tikə qurut3 yediyini və dəstəmaz aldığını

1 Bu hədisi Buxari (3558), Muslim (2431), Tirmizi (1835), Nəsai(3947) İbn Macə (3280) və Əhməd (4/394) rəvayət etmişdir.

2 Bu hədisi Buxari (3559), Muslim (2446), Tirmizi (3881), Nəsai(6692) İbn Macə (3281) və Əhməd (3/264) rəvayət etmişdir.

3 Qurut: Yumru-yumru edilib qurudulmuş şor.


görmüşdür.1 Daha sonra qoyunun kürəyini yediyini vədəstəmaz almadan namaz qıldığını da görmüşdür.”2

وائلعنعيينة،بنسفيانحدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ١٧٧

مالك،بنأنسعنالزهري،عنوائل،بنبكروهوابنه،عنداود،بن

)).وسويقبتمرصفيةعلىrاهللارسولأولم((: قال

(177) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah rSəfiyyə 3 ilə (evləndiyi zaman) toyunda (səhabələrinə)xurma və sıyıq1 verdi.”2

1 Burada Əbu Hureyrə t Peyğəmbərin r əvvəllər bişmiş şey-lər yedikdən sonra dəstəmaz aldığını, sonra isə bu hökmün nəsxedildiyini bəyan etmək istəmişdir (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şə-mail). Bəzi alimlər isə bu hədisi başqa cür izah edib demişlər ki,Peyğəmbər r sadəcə əllərini yumuşdur, yəni, hədisdə “dəstəmazaldı” feli “əllərini yudu” mənasında işlənmişdir. Hər halda nəticəbudur ki, odda bişmiş yeməyi yedikdən sonra dəstəmaz almağagərək yoxdur.

2 Bu hədisin isnadında keçən Abdul-Əziz ibn Muhəmməd əd-Dəravurdi “çoxlu xətalara yol vermiş zəif” ravidir (Təqrib ət-Təh-zib) Lakin bu hədisi qüvvətləndirən digər hədislər vardır. Bunlarİbn Macənin “Sunən”ində (493), İbn Xuzeymənin “Səhih”ində(420), Bəzzarın “Musnəd”ində (1095) və İbn Hibbanın “Sə-hih”ində (1151) rəvayət edilmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” ol-duğunu demişdir.

3 Səfiyyə bint Huyey O Bəni Nədir qəbiləsinin başçılarındanbirinin – Kinanə ibn Əbu Huqeyqin arvadı olmuşdur. Bu qadınəsir düşdükdən sonra Peyğəmbər r onu azad etmiş, sonra daonunla evlənmişdir.


بنالفضيلحدثنا: قالالبصري،محمدبنالحسينحدثنا- ١٧٨

مولىرافعأبيبنعليبناهللابيدعمولىفائد،حدثني: قالسليمان،

أنسلمى،جدتهعنعلي،بناهللاعبيدحدثني: قال،rاهللارسول

نسالحنب،يلعناباس،وبعنابفروعاجهوي: فقالواأتعنااصالنامطعمام

اليوم،تشتهيهالبنييا: فقالتأكلهويحسنr،اهللارسوليعجبكان

فيجعلتهثمفطحنته،شعريمنفأخذتفقامت: قاللنااصنعيهبلى: قال

إليهم،فقربتهوالتوابل،الفلفل،ودقتزيت،منشيئاعليهوصبتقدر،

ذا: فقالتاهمكانمجبعوليساهللارr،سنحيوأكله.

(178) ........ Ubeydullah ibn Əli nənəsi Səlmadanrəvayət edir ki, (bir dəfə) Həsən ibn Əli, İbn Abbas və

1 Sıyıq: Südlə və ya su ilə bişirilən duru xörək. Sıyığın bərə-kətli olması barədə hədislərin birində Peyğəmbər r belə buyur-muşdur: “Bərəkət üç şeydədir: camaatda, sıyıqda və səhur yemə-yində” (əl-Cami əs-Səğir, 5193; Səhih əl-Cami, 2882). Bu fəsildəkihədisdən aydın olur ki, xurma və sıyıq da həmçinin, çörəklə yeyi-lən qatışıqlara aiddir. Digər bir hədisdə Ənəs t rəvayət etmişdirki, Peyğəmbər r Səfiyyə ilə evlənmək üçün üç gecə Xeybərlə Mə-dinə arasında qaldı. Həmin vaxt mən müsəlmanları onun toyunaçağırdım. Ziyafət verməyə nə çörək var idi, nə də ət. Peyğəmbərin rəmri ilə Bilal yerə süfrə sərdi və onun üzərinə xeyli xurma, qurutvə yağ qoydu...” (Səhih əl-Buxari, 4213).

2 Bu hədisi Əbu Davud (3744),Tirmizi (1095), Nəsai (6601), İbnMacə (1909), Əhməd (3/110) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.


İbn Cəfər, Səlmanın1 yanına gəlib (ona): “Bizim üçünPeyğəmbərin r xoşladığı və zövq ala-ala yediyi ye-məkdən hazırla”– deyə xahiş etdilər. Səlma dedi: “Oğ-lum, bu günkü gün o sizin xoşunuza gəlməyəcək. 2”(Onlardan biri): “Əksinə, (xoşumuza gələr). Sən onubizim üçün hazırla”– deyə yenə xahiş etdi. Səlma aya-ğa qalxdı və bir qədər arpa götürüb üyütdü. Sonraüyüdülmüş bu arpa ununu bir qazana qoyub üzərinəaz miqdarda zeytun yağı tökdü, sonra da bir az istiotvə başqa ədvalardan əzib ona qatdı. Nəhayət, gətiribonların qabağına qoydu və dedi: “Bu, Peyğəmbərin rxoşladığı və zövq ala-ala yediyi yeməklərdəndir.”3

حدثنا: قالأحمد،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٧٩

: قالاهللا،عبدبنجابرعنالعنزي،نبيحعنقيس،بنااألسودعنسفيان،

نحبأناعلمواكأنهم((: فقالشاة،لهفذبحنامنزلنا،في،rالنبيأتانا

ماللح((.

.قصةالحديثوفي

1 Bu qadın Ubeydullahın nənəsi, həm də məşhur səhabə ƏbuRafinin t zövcəsidir.

2 Yəni, bu yeməyi onlar ağır vaxtlarda yeyərdilər. Bu gün isəinsanlar xoşlarına gələn daha ləziz təamlar yeyirlər.

3 Bu hədisin isnadında keçən Fudeyl ibn Süleyman “çoxlu xə-talara yol vermiş səduq” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu hədis“zəif” hesab edilir (Təqrib ət-Təhzib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğu-nu demişdir.


(179) ........ Cabir ibn Abdullah N demişdir: “(Birdəfə) Peyğəmbər r evimizə (qonaq) gəldi və biz (dər-hal) qalxıb onun üçün bir qoyun kəsdik.1 Onda o beləbuyurdu: “Sanki bunlar bilirdilər ki, biz 2 ət (yeməyi)xoşlayırıq.”3

(Əbu İsa ət-Tirmizi demişdir): “Bu, uzun bir hədisinbir hissəsidir.”4

1 Bu, Allahın adı ilə (yəni, “bismilləh” deyib), qonağa hörmətəlaməti olaraq heyvan kəsməkdir ki, buna da şəriətdə icazə ve-rilir.

2 Burada Peyğəmbər r “biz ət yeməyi xoşlayırıq” dedikdə,özünü və onunla gəlmiş səhabələrini qəsd edirdi. Peyğəmbər rçox vaxt belə sözlər işlədərdi ki, ev yiyəsini sevindirsin.

3 Bu hədisi Nəsai (423), Əhməd (3/397) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

4 Bu hadisə Buxarinin “Səhih”ində (4101) və digər hədis kitab-larında varid olmuşdur: rəvayət edilir ki, Cabir t demişdir: “BizXəndək döyüşündən əvvəl xəndək qazarkən qabağımıza olduqcasərt bir qaya parçası çıxdı. Səhabələr qaya parçasını bölə bilmədiklə-rindən Peyğəmbərin r yanına gəlib dedilər: “Xəndəkdən bir qayaparçası çıxıb.” Peyğəmbər r: “Mən düşərəm xəndəyə”– deyib aya-ğa qalxdı. Həmin vaxt o, aclığı hiss etməsin deyə, qarnına üç ədəddaş bağlamışdı, çünki üç gün idi ki, bizim dilimizə bir şey dəy-mirdi. Peyğəmbər r külüngü götürüb qaya parçasına bir zərbə en-dirdi və o, dağılıb qum təpəsinə çevrildi. Mən Peyğəmbərə r de-dim: “Ya Rəsulullah, evə getməyimə izin verərsənmi?” Mən evəgəlib zövcəmə dedim: “Mən Peyğəmbəri r elə bir halda gördümki, buna dözə bilmədim. Yeməyə bir şey varmı?” Zövcəm dedi:“Evdə bir qədər arpa və bir keçi var.” Mən keçini kəsdim, zövcəmdə arpanı üyütdü. Nəhayət, əti qazana qoyduq. Sonra mən Pey-


بناهللاعبدحدثنا: قالسفيان،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ١٨٠

دمحنميل،بقعهأنامسعابرانقال:ح؛جفيا: سثندحودمحمنر،بكدنالم

نابر،عقالج :))جرولخساهللارr،اأنوهعلمخلىفدعأةرامنم

منه،فأكلرطب،منبقناعوأتتهمنها،فأكلشاة،لهفذبحتاألنصار،

أثمضور،تلظهلىلصوr،ثم،فرصانهتفأتاللةبعنماللةع،اةالش

.))يتوضأولمالعصر،صلىثمأكلف

ğəmbərin r yanına getdim. Artıq xəmir mayalanmışdı, qazandakıət də bişib hazır olurdu. Mən ona dedim: “Evdə azacıq yeməyimizvar. Dur, ya Rəsulullah, bir-iki nəfər də götür gedək bizə.” Pey-ğəmbər r soruşdu: “Nə qədər yemək var?” Mən ona yeməyin qədə-rini bildirəndə, o dedi: “Nə çox, nə gözəl!” Sonra əlavə edib buyur-du: “Zövcənə de ki, mən gələnədək nə qazanın qapağını açsın, nədə çörəyi təndirdən çıxartsın.” Bundan sonra Peyğəmbər r gəlib sə-habələrinə: “Qalxın!”– dedi və mühacirlərlə ənsar qalxıb onunlagetdi.”

Cabir zövcəsinin yanına daxil oldu və qadına: “Ay biçarə,Peyğəmbər r mühacirlərlə, ənsarla və onların yanında olan kim-sələrlə birlikdə gəlir”– dedi. Zövcəsi ona dedi: “O səndən bir sözsoruşdumu?” Cabir dedi: “Mən: “Bəli!”– deyə cavab verdim. Pey-ğəmbər r səhabələrinə dedi: “İçəri keçin, amma basabas salma-yın.” Peyğəmbər r çörəkdən qırıb ətdən də götürüb onun arasınaqoyduqdan sonra qazanın və təndirin ağzını örtürdü. O, hər dəfəyeməyi səhabələrinə verdikdən sonra qazanın və təndirin ağzını açıbonlar üçün yemək hazırlayırdı. Səhabələrin hamısı yeyib doyanakimi o, çörəkdən qırıb yeməkdən götürməyə davam etdi. Yeməyinqalanı qaldı və Peyğəmbər r qadına buyurdu: “Götür bunu, özündə ye, ehtiyacı olanlara da ver. Çünki insanlara aclıq üz vermişdir.”


(180) ........ Cabir N demişdir: “(Bir dəfə) Rəsulul-lah r (məsciddən) çıxıb ənsardan olan bir qadının evinəgəldi. Mən də onun yanında idim. Qadın (dərhal gedib)onun üçün bir qoyun kəsdi.1 Rəsulullah r bu ətdən ye-di. Sonra qadın ona bir məcməyi2 tər xurma gətirdi. Rə-sulullah r xurmadan da yedikdən sonra qalxıb zöhr na-mazı üçün dəstəmaz aldı3 və namazını qıldı. Namazınıbitirdikdən sonra ona ətin qalanını gətirdilər və (yenəbu ətdən) yedi. Sonra (əsr namazının vaxtı yetişdikdə)qalxıb dəstəmaz almadan əsr namazını qıldı.”4

بنيونسحدثنا: قالالدوري،محمدبنالعباسحدثنا- ١٨١

،دمحا: قالمثندححفلينان،بمليسنانعثمنعبدبن،عمحالرنع

قوبعنيأبيب،قوبعينعر،أمذنالمل((: قالتخدليولعساهللارr،

هعمو،يلاعلنالوولقةدعم،ل: قالتعولفجساهللارrأكلييلعوهعم

: قالت،))ناقةفإنكعلي،يامه((: لعليr،اهللارسولفقاليأكل،

1 Məcməyi: mis və ya başqa metaldan, keçmişdə xurma yar-pağından və lifindən düzəldilmiş dairəvi yastı iri qab.

2 Bu dəlildir ki, qadın qoyun və başqa bu kimi heyvanları kəsəbilər.

3 Bu heç də o demək deyil ki, Rəsulullah r dəstəmazı məhzodda bişmiş ətdən yediyinə görə almışdır. Sadəcə olaraq dəstə-mazsız olduğu üçün dəstəmaz almışdır. Elə bu hədisin sonu bunadəlalət edir.

4 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


لسفج،يلعبيالنوr،أكليقالت :لتعفجملقالها،سريعشفقالو

بيالنrيلعل :))نذامهبذافإنفأصهفقأولك((.

(181) ........ Ummu Munzir1 O demişdir: “(Bir gün)Rəsulullah r mənə baş çəkməyə gəldi. Əli də onun ya-nında idi. Bizim xurma ağacımızın başında bir neçə sal-xım xurma var idi. Rəsulullah r (bu xurmalardan) ye-məyə başladı. Əli də həmçinin, onunla birlikdə (onlar-dan) yedi. Onda Rəsulullah r Əliyə: “Sən yemə, ey Əli!Axı sən təzə sağalmısan”– dedi və Əli (çəkilib bir kə-narda) oturdu. Peyğəmbər r isə yeməyinə davam etdi.Sonra mən onlar üçün şəkər çuğundurundan və arpadanyemək hazırladım.2 Onda Peyğəmbər r Əliyə dedi: “(EyƏli,) bundan ye, bu sənin üçün daha məsləhətlidir.”3

عنالسري،بنبشرحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٨٢

مأعائشة،عنطلحة،بنتعائشةعنيحيى،بنطلحةعنسفيان،

،ننيمؤالمكان((: قالتبيالنrينيأتقوليفي :))كدناء؟أعفأقول))غد :

اهللا،رسوليا: فقلتيوما،فأتاني: قالت))صائمإني((: فيقول: قالت،ال

1 Səlma bint Qeys ibn Amr əl-Ənsariyyə O bu qadın Pey-ğəmbərin r həm səhabəsi, həm də onun xalasıdır.

2 Demək, şəkər çuğundurundan və arpadan hazırlanmış ye-mək içinə çörək qatışdırıb yeyilən qatışıqlara aiddir.

3 Bu hədisi Əbu Davud (3856), İbn Macə (3442) rəvayət etmişvə Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində onun “həsən” olduğunu demişdir.


هإنتيداأهة،لنيدقاله :))او؟ميه((قلت :،سيقالح :))ايأمإن

تحباأصمائص((،قالت :أكلثم((.

(182) ........ Möminlərin anası1 Aişə t demişdir: “Pey-ğəmbər r (hərdən) yanıma gəlib: “Səndə nahar yeməyivarmı?”– deyə soruşar,2 mən ona: “Yox!”– deyə cavabverər, o da: “(Elə isə) mən orucam3”– deyərdi. Yenə birgün o mənim yanıma gəldi (və məndən yemək istədi).Dedim: “Ya Rəsulullah, bizə hədiyyə göndəriblər.” So-ruşdu: “Nədir o?” Dedim: “Xurma halvası.4” Onda o:

1 Uca Allah bu xüsusda buyurur: “Peyğəmbər möminlərə on-ların özlərindən daha yaxındır. Zövcələri isə möminlərin ana-larıdır” (əl-Əhzab, 6).

2 Bundan aydın olur ki, Peyğəmbər r Aişənin O yanınagünün birinci yarısında gələrmiş. O da aydın olur ki, Peyğəmbə-rin r evində adətən nahar yeməyi olmazdı.

3 Bundan aydın olur ki, nafilə oruclarını tutmaq üçün gecədənniyyət etmək vacib deyil. Dan yeri sökülən vaxtdan heç bir şeyyeyib-içməyən kimsə sonradan niyyət edib oruc tuta bilər. Onuda qeyd edək ki, bu halda adam yemək tapsa da, tapmasa da onahəmin vaxtdan niyyət edib oruc tutmaq caizdir. Bu da imam ƏbuHənifənin, Şafiinin və İslam alimlərinin əksəriyyətinin rəyidir. Oki qaldı Peyğəmbərin r: “Gecədən niyyət etməyən kimsənin oru-cu məqbul deyildir” (Sunən İbn Macə, 1700, Səhih əl-Cami, 7516)sözünə, bu əmr yalnız fərz buyurulmuş oruca aiddir. Həmçinin,Peyğəmbərin r: “Elə isə mən orucam” sözü dəlildir ki, məsləhətbildikdə, öyrətmək məqsədilə oruc tutduğunu başqalarına bil-dirmək caizdir.

4 Xurma halvası: xurmadan, yağdan və qurutdan, yaxud xur-madan, yağdan və undan, yaxud da xurmadan, yağdan və çörəkqırıntılarından hazırlanmış Şərq şirniyyatı.


“Mən oruc tutmuşdum”– dedi, sonra (bu halvadan) ye-di.1”2

بنحفصبنعمرحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٨٣

،اثيا: قالغثندأبي،حنعدمحنمىأبيبيحي،يلماألسنعزيدنيأبيب

أخذrالنبيرأيت: قالسالم،بنااهللاعبدبنيوسفنعاألعور،أمية

.وأكل،))هذهإدامهذه((: وقالتمرةعليهافوضعالشعريخبزمنكسرة

(183) ........ Yusuf ibn Abdullah ibn Səlam 3 N de-mişdir: “Mən Peyğəmbərin r bir parça quru arpa çörəyigötürüb üzərinə xurma qoyduğunu və: “Bu, bunun qa-tışığıdır” deyib (onu) yediyini görmüşəm.”4

1 Peyğəmbərin r belə etməsi dəlildir ki, nafilə orucunu gününistənilən vaxtı pozmaq olar. Başqa bir hədisdə Peyğəmbər r beləbuyurmuşdur: “Nafilə orucu tutmuş kimsə nəfsinin əmiridir: istə-sə orucu tutar, istəsə onu pozar” (Mocəm əs-Səğir, 7301, əl-Camiəs-Səhih, 3854).

2 Bu hədisi Muslim (1154), Nəsai (2322), Tirmizi (734) vəƏhməd (6/49) rəvayət etmişdir.

3 Əbu Yəqub Yusuf ibn Abdullah ibn Səlam əl-İbrahimi əl-İs-raili əl-Mədəni t Peyğəmbərin r səhabəsidir. Peyğəmbər r onudizinin üstünə oturtmuş, onun başını sığallamış və ona Yusufadını vermişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 119-cu tərcümeyi-hal).

4 Bu hədisi, həmiçinin Əbu Davud (3259) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən Yezid ibn Əbu Umeyyə “məchul” ravi-dir. Elə bu səbəbdən də bu hədis “zəif” hesab edilir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun "zəif"olduğunu demişdir.


بنسعيدحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٨٤

كانrاهللارسولأن،أنسعنحميد،عنم،العوابنعبادعنسليمان،

هجبعالثفلي.

.الطعاممنبقيمايعني: اهللاعبدقال

(184) ........ Ənəs t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r qa-lıq xoşlayardı.1

Abdullah (ibn Abdur-Rəhman)2 demişdir: “Yəni ye-məyin qabın dibində qalmış qalığını (xoşlayardı).”

1 Bu hədisi Əhməd (3/220) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.

2 Abdullah ibn Abdur-Rəhman Əbu İsa ət-Tirmizinin şeyxidir.


٢٧-رسول اهللاصفة وضوءاببrعند الطعم

27-ci fəsil. Rəsulullahın r yeməkdən əvvəl vəsonra yuyunmasının1 vəsfi

عنهيم،إبرابنإسماعيلحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ١٨٥،وبنأينعكة،أبيابلينمنعاس،اببولأنعساهللارrجرخنم

إنما((: قال))بوضوء؟نأتيكأال((: فقالواالطعام،إليهفقربالخالء،تروء،أمضإذابالوتالإلىقمالصة((.

(185) ........ İbn Abbas N rəvayət edir ki,2 (bir dəfə)Rəsulullah r ayaqyolundan çıxdıqdan sonra ona yemək

1 Müəllifin bu fəsildə varid etdiyi hədislərdən aydın olur ki,yeməkdən nə əvvəl, nə də sonra dəstəmaz almaq, nə vacibdir, nədə ki müstəhəb. Yeməkdən qabaq əlləri yumağa gəlincə, bu xü-susda alimlər ixtilaf etmişlər. Bəziləri əlləri yumağın müstəhəbolduğunu, digərləri isə müstəhəb olmadığını demişlər. Qeyd et-mək lazımdır ki, yeməkdən əvvəl əlləri yumağın müstəhəb olma-sına açıq-aydın dəlalət edən hədis olmasa da, çirkli əlləri yemək-dən qabaq yumaq, ümumi dəlillərə əsasən təmizlikdən hesab edi-lir. İmam Əhməd, İbn Məin və bir çoxları bu rəydə olmuşlar. Əl-lər təmiz olduğu təqdirdə isə yeməkdən əvvəl onları yumaq nəvacib, nə də müstəhəb sayılır. Yeməkdən sonra əlləri yumağa gə-lincə, əvvəlki hədislərdə bizə aydın olmuşdu ki, yeməyi yedikdənsonra əlləri yalamaq gərəkdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əgərbarmaqları yaladıqdan sonra onların üzərində yağ və s. bu kimiyeməyə aid olan şeylər qalmışsa, o halda əlləri yumaq caizdir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (3760), Tirmizi (1848), Nəsai (132), Əh-məd (1/282) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahınr yeməkdən əvvəl və sonra yuyunmasının vəsfi242

gətirdilər və (ondan): “Sənə dəstəmaz almaq üçün su gə-tirəkmi?”– deyə soruşdular. O dedi: “Mənə yalnız namazqılmaq üçün dəstəmaz almaq vacib buyurulmuşdur.1”

سفيانحدثنا: قالالمخزومي،الرحمنعبدبنسعيدحدثنا- ١٨٦

نة،بنييعنروعمنعار،بيندنعيدعنسب،رثيونالحنعاس،اببع

))تتوضأ؟أال((: لهفقيلبطعام،فأتيغائطالمنrاهللارسولخرج: قال

.))فأتوضأأأصلي،((: فقال

(186) ........ İbn Abbas N demişdir: “(Bir dəfə) Pey-ğəmbər r ayaqyolundan çıxdı və ona yemək gətirdilər.(Sonra) ondan: “Dəstəmaz almırsanmı?”– deyə soruş-dular. Peyğəmbər r buyurdu: “Məgər mən namaz qıl-maq istəyirəm ki, dəstəmaz alım?!”2

: قالنمير،بناهللاعبدحدثنا: قالموسى،بنيحيىحدثنا- ١٨٧

الجرجاني،الكرميعبدحدثنا: الققتيبة،وحدثنا:ح؛الربيعبنقيسحدثنا

1 Bu hədisdən belə nəticə çıxır ki, istənilən halda yeməkdənəvvəl dəstəmaz almaq nə vacib, nə də müstəhəbdir. Yalnız cəna-bətli halda olmaq istisnadır. Belə olduqda dəstəmaz almaq müstə-həbdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Cabir ibn Abdullah Ndemişdir: “(Bir dəfə) Rəsulullahdan r: “Cunub olan kimsənin (buhalda) yemək yeməsi, yaxud su içməsi, yaxud yatması caizdir-mi?”– deyə soruşdular. Dedi: “Bəli, əgər namaz üçün dəstəmazaldığı kimi dəstəmaz alarsa, (bunlardan istədiyini edə bilər)” (İbnMacə, 482; Səhih İbn Macə, 585).

2 Bu hədisi Muslim (374), Nəsai (6736) və Əhməd (1/222) rəva-yət etmişdir.


نسعنقيبيع،بالرنم،أبيعاشهناذان،عزنان،علمقالس :أتيقرف

،اةروكةأنالترامبوءالطعضالو،هدعبتفذكركذلبيلنلr،تربأخواهبم

أتيقرف،اةروولفقالالتساهللارr :))كةرامبوءالطعضالو،لهقب

.))بعدهوالوضوء

(187) ........ Salman (əl-Farisi) t demişdir: “Mən Töv-ratdan oxumuşdum ki, yeməyin bərəkəti, yeməkdənsonra dəstəmaz almaqdadır. Sonra mən Tövratdan oxu-duğumu Peyğəmbərə r xəbər verdim. Onda Rəsulullah rdedi: “Yeməyin bərəkəti, həm yeməkdən əvvəl, həm dəyeməkdən sonra dəstəmaz almaqdadır.”1

1 Bu hədisi Əbu Davud (3761), Tirmizi (1847), Əhməd (5/441)rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Qeys ibn Rəbi “zəif”ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, heç bir müsəlmana Qurandan başqa hər hansı birsəmavi kitaba əsaslanmağa icazə verilmir. Peyğəmbər r Ömərin təlində, üzərində Tövratdan bəzi sözlər yazılmış bir səhifə gördü-yü zaman qəzəblənmiş və ona belə demişdir: “Olmaya şəkk edir-sən, ey Xəttabın oğlu?! Məgər mən sizə ağappaq tərtəmiz bir dingətirmədimmi?! Hərgah qardaşım Musa sağ olsaydı, o da ancaqmənə göndərilmiş şəriətə tabe olardı” (Şoəbul-İman, 174; Mişkatul-Məsabih, 177). Həmçinin, İsa aleyhissəlamın Qiyamətə yaxın gə-ləcəyi zaman məhz İslam şəriəti ilə hökm verəcəyi ona dəlalətedir ki, Allah yanında qəbul edilən din yalnız İslamdır. O ki qal-dı, Peyğəmbərin r: “İsrail oğulları adından hekayətlər danışın vəbilin ki, bunda heç bir qəbahət yoxdur” (Səhih əl-Buxari, 3461) hə-disinə, bu yalnız Quran və Sünnəyə müvafiq olan hekayətləri da-

Rəsulullahınr yeməkdən əvvəl və sonra yuyunmasının vəsfi244

nışmağa və üstəlik avamlara yox, öz əqidəsini yaxşı bilən müsəl-manlara aiddir. Onlar bu kitabları şübhələri aradan qaldırmaqməqsədilə oxuya bilərlər. Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “De:“Əgər doğru danışanlarsınızsa, Tövratı gətirin və onu oxuyun!”(Ali-İmran, 93). Necə ki, Tövratdan xəbəri olan Abdullah ibn Amribn As N Peyğəmbərin r bu Kitabdakı vəsfi barədə soruşulduq-da, o belə cavab vermişdir: “Bəli, vallahi ki, onun Quranda vəsfedilən bəzi sifətləri Tövratda da belə vəsf edilmişdir: “Ey Peyğəm-bər! Həqiqətən, Biz səni şahid, müjdəçi, xəbərdar edən və ümmi-ləri müdafiə edən olaraq göndərdik. Sən Mənim qulum və rəsu-lumsan. Sənə “Mutəvəkkil (Təvəkkül edən)” adını verdim. O Pey-ğəmbər nə sərtürəkli, nə kobud, nə də bazarda qışqır-bağır salanbirisi deyildir; pisliyi pisliklə dəf etməz, əksinə, əfv edər və bağış-layar. Onun vasitəsilə əyri yolda olan millət “Lə ilahə illəllah” de-yib düzəlməyincə, Allah onu Öz yanına aparmaz; və bu tövhid kəl-məsi sayəsində kor gözləri, kar qulaqları və bağlı qəlbləri açar”(Səhih əl-Buxari, 2125).


قبل الطعام و عند الفراغ منهrرسول اهللاقولباب-٢٨

28-ci fəsil. Rəsulullahın r yeməkdən əvvəl vəsonra dediyi (dua)

أبيبنيزيدعنلهيعة،ابنحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ١٨٨

أيوبأبيعنأوس،بنحبيبعناليافعي،جندلبنراشدعنحبيب،

اريصا: قال،األنكندنعبيالنr،،امويبا،فقرامطعفلماأرامكانطع

ظمكةأعرب،هنلماأوا،مالأكلنكةأقلوريبف،رهاآخا((: قلنوليسر

أكلمنقعدثمأكلنا،حنياهللاسمذكرناإنا((: قال))هذا؟كيفاهللا،

لمومسيالىاللهعفأكلتهعطانميالش((.

(188) ........ Əbu Əyyub əl-Ənsari1 t demişdir: “Birgün biz Peyğəmbərin r yanında ikən ona yemək gətir-dilər. Mən əvvəlində bərəkəti olduqca çox olan, axırın-da isə bərəkəti olduqca az olan belə bir yemək görmə-

1 Əbu Əyyub Xalid ibn Zeyd ibn Kuleyb əl-Xəzrəci ən-Nəccari tPeyğəmbərin r məşhur səhabəsidir. İkinci Əqəbə beyətində Pey-ğəmbərə r beyət etmiş, Bədrdə və digər döyüşlərdə, ələlxüsus daKonstantinopola olan yürüşdə iştirak etmişdir. Peyğəmbər r Mə-dinəyə gəldiyi zaman möminlərin anası Səudə üçün hücrə və birdə məscid tikilənədək Əbu Əyyub əl-Ənsarinin t evində qalmış-dır. Əbu Əyyub t hicrətin 52-ci ilində vəfat etmiş və Konstanti-nopol qalasının yanında dəfn edilmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ,83-cü tərcümeyi-hal).

Rəsulullahın r yeməkdən əvvəl və sonra dediyi dua246

mişdim. Biz: “Bu necə oldu, ya Rəsulullah?”– deyə (bu-nun səbəbini ondan) soruşduq. O dedi: “Biz Allahın adı-nı çəkib (“Bismilləh”– deyib)1 yeməyə başladıq. (Bunagörə də yeməyin əvvəli bərəkətli oldu.) Sonra (bir nəfərgəlib) məclisə qoşuldu və Uca Allahın adını çəkmədənyeməyə başladı. Onda şeytan onunla bərabər bu yemək-dən yedi (və buna görə də yeməyin bərəkəti azaldı).”2

هشامحدثنا: قالداود،أبودثناح: قالموسى،بنيحيىحدثنا- ١٨٩

،يوائتسالدنلعيدب،يلقيالعنعدبناهللاعبديبنعر،بيمعنعكلثوم،أم

نة،عشائعولقال: قالتساهللارr :))أكلإذا،كمدأحسيأنفنذكري

الىاللهعلىتع،هامقلطعم: فلياهللابسلهأوهرآخو((.

1 Yeməyin əvvəlində “bismilləh” deyilərsə, o yemək bərəkətliolar, üstəlik şeytan bu yeməkdən məhrum olar. Bu xüsusda Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “Adam evinə girərkən və yeməyəbaşlayarkən Allahı zikr etsə, şeytan yanındakılara deyər: “Buradasizin üçün nə gecələməyə bir yer, nə də bir yemək var.” Əgər evədaxil olduqda Allahı zikr etməzsə, şeytan: “Siz gecələməyə yer tap-dınız”– deyər. Və əgər yeməyə başladıqda Allahı zikr etməzsə, şey-tan: “Siz həm gecələməyə yer, həm də yemək tapdınız”– deyər” (Sə-hih Muslim, 2018). Qeyd etmək lazımdır ki, “bismilləh” sözü yalnızyaxşı işlərin əvvəlində, şəriətin buyurduğu hallarda deyilməlidir.

2 Bu hədisi imam Əhməd (5/415-416) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən İbn Ləhiə “sonradan hədisləri qarışmışsəduq” ravidir. Habelə Həbib ibn Ovs “məchul” ravidir. Elə busəbəbdən də bu hədis “zəif” hesab edilir. Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani də “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” ol-duğunu demişdir.


(189) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Rəsulullah r be-lə buyurmuşdur: “Sizdən biriniz yemək yediyi zamanyeməyin əvvəlində Uca Allahın adını çəkməyi1 unutsa,qoy: “Bismilləhi əvvələhu və axirəhu2”– desin.”3

عبدحدثنا: قالالبصري،الهاشميالصباحبناهللاعبدحدثنا- ١٩٠سلمة،أبيبنعمرعنأبيه،عنعروة،بنهشامعنمعمر،عناألعلى،

هلأنخلىدولعساهللارr،هدنعو،امن((: فقالطعاادي،ينبمفسالله.))يليكمماوكلبيمينك،وكلتعالى،

(190) ........ Rəvayət edilir ki, (bir dəfə) Rəsulullahın rqabağına yemək qoyulduğu zaman Ömər ibn Əbu Sələ-mə4 onun yanına gəlmiş və Rəsulullah r ona belə buyur-muşdur: “Oğul bala, yaxın gəl, “bismilləh” de və sağəlinlə öz qabağından ye!5”1

1 Yəni, “Bismilləh” deməyi.2 Tərcüməsi: Əvvəlində də, axırında da Allahın adı ilə!3 Bu hədisi Əbu Davud (3767), Tirmizi (1859), Nəsai (281), İbn

Macə (3264), Əhməd (6/207) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.

4 Əbu Həfs Ömər ibn Əbu Sələmə ibn Abdul-Əsəd əl-Qurəşi tPeyğəmbərin r azyaşlı səhabələrindəndir (Siyər Əlam ən-Nubələ,63-cü tərcümeyi-hal).

5 Bu hədisdə yemək ədəbinin üçü qeyd edilmişdir. İmam Bu-xarinin rəvayət etdiyi hədisdə (5376) Ömər ibn Əbu Sələmə t de-mişdir: “Mən Peyğəmbərin r himayəsi altında böyüyən bir uşaqidim. Yemək yeyəndə mən əlimi qabın hər tərəfinə uzadardım.Bir dəfə Peyğəmbər r mənə belə buyurdu: “Balaca, “bismillah”de, özün də sağ əllə və öz qabağından ye!” O gündən bəri mən


الزبيري،أحمدأبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ١٩١

عنرياح،بنإسماعيلعنهاشم،أبيعنالثوري،فيانسحدثنا: قال

احأبيهنرية،ببيدعنأبيعيدعس،ريدولكان: قالالخساهللارrإذا

)).مسلمنيوجعلنااناوسقأطعمناالذيللهالحمد((: قالطعامه،منفرغ

(191) ........ Əbu Səid əl-Xudri t demişdir:2 “Rəsulul-lah r yeməyini bitirdikdən sonra deyərdi: “Əlhəmdulil-lahilləzi ət'amənə və səqanə və cəalənəl-muslimin.3”

yeməyi ancaq bu qaydada yeyirəm.” Hədisə diqqət etsək başa dü-şərik ki, səhabə bu hadisədən sonra Peyğəmbərin r bu əmrini hə-mişə yerinə yetirib. Səhabələrin hamısı belə olmuşlar. Allahın rə-sulu r onlara bir iş buyurduqda onu dərhal yerinə yetirər və bu-nu davamlı edərdilər. İmam Malik onların barəsində danışarkəndemişdir: “Bu ümmətin əvvəlinciləri nəyin sayəsində islah olmuş-larsa, axırıncıları da yalnız onun sayəsində islah ola bilərlər”(Qaidətul-Cəliyyə, səh: 53-62). Yəni, insan yalnız Quran və Sün-nəyə riayət etməklə - Allahın və Onun rəsulunun r buyuruqlarınıyerinə yetirməklə islah oluna bilər. Bu hədisdən həm də o nəticəçıxır ki, yemək yedikdə “bismilləh” demək və sağ əl ilə yemək va-cibdir. Əks halda adam bu vacibləri tərk etdiyinə görə günah qaza-nır. Çünki belə olduğu təqdirdə şeytan onun yeməyinə şərik olur.

1 Bu hədisi Buxari (5061), Muslim (2022), Əbu Davud (3777),Tirmizi (1858), Nəsai (274), İbn Macə (3267) və Əhməd (4/26-27)rəvayət etmişdir.

2 Bu hədisi Əbu Davud (3850) və Əhməd (3/32) rəvayət etmiş-dir. Hədisin isnadında keçən İsmail ibn Riyah “məchul” ravidir.Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəbu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

3 Tərcüməsi: “Bizi yedirdən, bizi içirdən və bizi müsəlmanedən Allaha həmd olsun!” Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yemək-


: قالسعيد،بنيحيىاحدثن: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ١٩٢

رسولكان: قالأمامة،أبيعنمعدان،بنخالدعنيزيد،بنثورحدثنا

كثرياحمداللهالحمد((: يقوليديه،بينمنالمائدةرفعتإذاrاهللا

)).ربناعنهمستغنىوالع،دموغيرفيه،كامبارطيبا

(192) ........ Əbu Umamə1 t demişdir:2 “Rəsulullah r(yeməyini bitirdiyi və) önündəki süfrə yığışdırıldığı za-man deyərdi: “Əlhəmdulillahi həmdən kəsiran tayyi-

dən sonra edilən dua barədə neçə-neçə “səhih” hədislər varid ol-muş və həmin hədislərdə bu duaların ayrı-ayrı ləfzləri zikr edil-mişdir. Məsələn: “Əlhəmdulillahi həmdən kəsiran tayyibən mu-barəkən fih, ğeyra məkfiyyin və lə muvəddəin və lə mustəğnənanhu Rabbənə. (Rəbbimiz Allaha həmd olsun, özü də çoxlu, xoş,mübarək, sonsuz, ardı-arası kəsilməyən, onsuz keçinmək müm-kün olmayan bir həmd!)” (Səhih əl-Buxari, 5458), yaxud “Əlhəm-dulillahil-ləzi kəfanə və ərvanə ğayra məkfiyyin və lə məkfurin.(Ehtiyacımızı ödəyən və sususluğumuzu yatıran Allaha həmd ol-sun, özü də sonsuz və inkar olunmayan bir həmd!)” (Səhih əl-Bu-xari, 5459), yaxud “Əlhəmdulilləhil-ləzi ət'aməni həzə və rəzəqə-nihi min ğayri hovlin minni və lə quvvə (Bunu mənə yedirdən vəözüm heç bir qüdrət və güc sərf etmədən onu mənə bəxş edənAllaha həmd olsun!)” (Səhih ət-Tirmizi, 3/159). Hərçənd müsəl-mana yeməyini bitirdikdən sonra sadəcə “əlhəmdulilləh” deməkyetər, lakin yaxşı olar ki, bu xüsusda sünnədə varid olmuş duala-rın hamısını öyrənsin və vaxtaşırı bu duaları etsin.

1 Əbu Umamə əl-Bahili t Peyğəmbərin r səhabəsidir (SiyərƏlam ən-Nubələ, 52-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Buxari (5142), Əbu Davud (3849), Tirmizi (3452),Nəsai (283), İbn Macə (3284) və Əhməd (5/25) rəvayət etmişdir.


bən mubarəkən fih, ğeyra muvəddəin və lə mustəğnənanhu Rabbənə.1”

1 Tərcüməsi: “Rəbbimiz Allaha həmd olsun, özü də çoxlu, xoş,mübarək, sonsuz, ardı-arası kəsilməyən, onsuz keçinmək müm-kün olmayan bir həmd!” Burada “xoş” dedikdə, riyadan uzaq,Allah üçün olan bir həmd, “mübarək” dedikdə, bu həmdin sava-bının artması nəzərdə tutulur. Allahı bu cür həmd etmək mübali-ğə – yəni, adi həmddən fərqli olaraq həddən ziyadə tərif etməksayılır. Bunun müqabilində qazanılan savabın həddi də yalnızAllaha bəllidir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər rdemişdir: “Bir nəfər: “Əlhəmdulillahi kəsiran (Allaha çoxluhəmdlər olsun!)”– dedi. (Bunu eşidən) mələk onun savabını yaz-mağa aciz qaldı və buna görə Rəbbinə müraciət etdi. Rəbbi də onabuyurdu: “Qulum necə deyibsə, elə də yaz: “Çoxlu!” (Mocəm əl-Əvsət, 2082; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 3452); digər bir hədisdəRifaa ibn Rafi t demişdir: “Bir dəfə biz Peyğəmbərin r arxasındanamaz qılırdıq. O, rükudan başını qaldırıb: “Səmi Allahu limənhəmidəh”– dedi. Arxasında duran bir nəfər isə: “Rabbənə və lə-kəl-həmd, həmdən, kəsiran, tayyibən, mubarəkən fih”– dedi. Pey-ğəmbər r namazı bitirdikdən sonra soruşdu: “Bunu deyən kimidi?” Səhabə: “Mən”– deyə cavab vedi. Onda Peyğəmbər r buyur-du: “Mən otuzdan çox mələk gördüm ki, bu sözü hansı biri dahatez yazacaq deyə, bir-birini ötməyə çalışırdılar” (Səhih əl-Buxari,799). Bu cür zikrlər “mudaaf (savabı qat-qat artan) zikr” adlanır.Yəni, bir neçə kəlmədən ibarət olmağına rəğmən, sahibinə həd-dən ziyadə savab qazandırır. Ən gözəl kəlmə isə “lə ilahə illəllah”kəlməsidir. Abdullah ibn Amr N rəvayət edir ki, Peyğəmbər rdemişdir: “Ümmətimdən olan bir kişi Qiyamət günü məxluqatınqarşısına çağırılacaq və ona (içində əməlləri yazılmış) doxsandoqquz ədəd kitab göstəriləcək. Hər bir kitabın ölçüsü gözün gör-düyü son məsafəyə qədər olacaq. Sonra qüdrətli və qüvvətliAllah buyuracaq: “Bunlardan birini inkar edə bilərsənmi?” O:


هشامعنوكيع،حدثنا: قالأبان،بنمحمدبكرأبوحدثنا- ١٩٣

،يوائتسالدنلعيدنابةبرسيم،يلقيالعنعدبناهللاعبديبنعر،بيمعنع

منستةفيالطعاميأكلrالنبيكان: قالتعائشة،عنكلثوم،مأ

،ابهحاءأصفج،ابيرأعن،فأكلهيتولفقالبلقمساهللارr :))ىلومس

لكفاكم.((

(193) ........ AişəO demişdir: “(Bir dəfə) Peyğəmbər rsəhabələrindən altısı ilə birlikdə yemək yeyərkən bir bə-dəvi gəlib iki loxmaya bu yeməyin hamısını yedi. Onda

“Xeyr, ey Rəbbim!”– deyə cavab verəcək. Allah buyuracaq:“Əməlləri yazan gözətçi mələklərim sənə zülm ediblərmi? Bu qə-dər kitabın qabağında sənin savabın ola bilərmi?” O qorxu içində:“Xeyr!”– deyə cavab verəcək. Allah buyuracaq: “Əksinə, dərgahı-mızda sənin üçün savab vardır. Odur ki, bu gün sənə zülm edil-məyəcək.” Bu vaxt onun qarşısına içində "Əşhədu ən lə iləhə illəl-lah və ənnə Muhəmmədən abduhu və rəsuluhu" yazılmış bir ka-ğız parçası qoyulacaq. O deyəcək: “Ey Rəbbim! Bu qədər kitabınqabağında bu kağız parçası nə fayda verə bilər?” Allah buyura-caq: “Sənə zülm olunmayacaq!” Sonra kitablar tərəzinin bir gözü-nə, kağız parçası isə digər gözünə qoyulacaq və bu kağız parçası-nın ağırlığından o kitablar havaya qalxacaq” (Sunən ət-Tirmizi,2850; Səhih Tərğib vət-Tərhib, 1533). Bu növ zikrə daha bir misalçəkmək olar: “Subhənəllahi və bihəmdihi, adədə xalqihi və rıdanəfsihi və zinətə arşihi və midadə kəlimətihi (yaratdıqlarının sa-yı, Özündən razı olduğu, Ərşinin ağırlığı və kəlmələrinin çoxluğuqədər Allaha həmd-sənalar və təriflər olsun)!” (Səhih Muslim,2726).


Rəsulullah r belə buyurdu: “Əgər “bismilləh”desəydi,(bu yemək) sizə bəs edərdi.1”2

عنأسامة،أبوحدثنا: قاالغيالن،نبومحمودهناد،حدثنا- ١٩٤قال: قالمالك،بنأنسعنبردة،أبيبنسعيدعنزائدة،أبيبنزكريايشربأواألكلة،يأكلأنالعبدعنليرضىاللهإن((: rاهللارسول)).عليهافيحمدهالشربة

(194) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r belə buyurmuşdur: “Allah, yemək yedikdən və ya suiçdikdən sonra Ona həmd edən bəndəsindən razı qalır.3”4

1 Demək, “bismilləh” deməmək yeməyin bərəkətini aparır.2 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-

rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.3 Hədisdən belə nəticə çıxır ki, tələffüzü çox asan olan bir kəl-

mə ilə Allahın razılığını qazanmaq olar. Nə asan, nə gözəl! Bu şə-riəti bizim üçün bu qədər asanlaşdıran və bu nemətləri bizə ətaedən Rəbbimizə həmd-sənalar olsun! Bu xüsuda Uca Allah buyu-rur: “Əgər şükür etsəniz, buna görə sizdən razı qalar” (əz-Zu-mər, 7). Əgər biz Allahın bizə əta etdiyi nemətlərə şükür etsək,Allah bu nemətləri həm artırar, həm də bərəkətli edər. Uca Allahbuyurur: “Əgər şükür etsəniz, sizə olan nemətimi artıraram, yoxəgər nankorluq etsəniz, bilin ki, Mənim əzabım şiddətlidir” (İb-rahim, 7); digər ayədə buyurur: “Allaha şükür et! Kim şükür et-sə, özü üçün şükür etmiş olar. Kim nankor olsa, bilsin ki, Allahonun şükrünə möhtac deyildir, Tərifəlayiqdir” (Loğman, 12). Ye-ri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, hər loxmanı yedikdən sonra“əlhəmdulillah” deməyə lüzum yoxdur. Hədislərdən açıq-aydınbaşa düşülür ki, bunu yeməyi bitirdikdə demək sünnədir.

4 Bu hədisi Muslim (2734), Tirmizi (1817), Nəsai (6899) və Əh-məd (3/100) rəvayət etmişdir.


rرسول اهللا حدقما جاء يف باب-٢٩

29-cu fəsil. Rəsulullahın r piyaləsi barədə varid olanlar

بنعمروحدثنا: قالالبغدادي،األسودبنالحسينحدثنا- ١٩٥،دمحا: قالمثندىحيسعنان،بمطهنع،قالثابت :))جراأخنإليسأن

نب،كالمحب،قدشيظا،خاغلببضم،يددا((: فقالبحي،ذاثابتهحقد)).rاهللارسول

(195) ........ Sabit demişdir: “(Bir dəfə) Ənəs ibn Ma-lik taxtadan (düzəldilmiş və) dəmir lehimlə 1 bərkidil-miş iri bir piyalə çıxardıb bizə göstərdi və: “Ey Sabit,bu, Rəsulullahın r piyaləsidir”– dedi.”2

1 Metal və başqa şeyləri yapışdırmaq üçün qalay və s. ərinti.Digər rəvayətdə Ənəs t demişdir: “(Bir dəfə) Peyğəmbərin r pi-yaləsi sındı və o, bu qabın çatını gümüş lehimlə yapışdırdı” (Sə-hih əl-Buxari, 3109); başqa bir rəvayətdə isə Asim əl-Əhvəl demiş-dir: “Mən Ənəs ibn Malikdə Peyğəmbərin r piyaləsini gördüm. Osınmışdı deyə, sonradan onu gümüş lehimlə bərkitmişdi. Bu, ağ-zıgen, gözəl bir piyalə idi. Özü də (qızılı rəngə çalan ən keyfiy-yətli) ağacdan düzəldilmişdi. Ənəs demişdir: “Mən Peyğəmbər rüçün bu piyaləyə filan və filan içkiləri süzmüşəm.” İbn Sirin rəva-yət edir ki, bu piyalənin üzərinə dəmir həlqə keçirilmişdir. Ənəsbu həlqəni qızıl və ya gümüşlə əvəz etmək istədikdə, Əbu Talhəona: “Rəsulullahın r düzəltdiyi bir şeyi dəyişmə!”– dedi və o dabu həlqəni dəyişmək fikrindən vaz keçdi” (Səhih əl-Buxari, 5207).

2 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r piyaləsi barədə varid olanlar254

عاصم،بنعمروأنبأنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ١٩٦لقد((: قالس،أنعنوثابت،حميد،أنبأنا: قالسلمة،بنحمادأنبأنا: قال

تقيولسساهللارrذاحبهالقدابرالش،اءكلهبيذالمالنلوسالعوناللبو.((

(196) ........ Ənəs t demişdir:1 “Mən Rəsulullah r üçünbu piyaləyə hər cür içki: su, nəbiz,2 bal və süd süzmüşəm.”

1 Bu hədisi Muslim (2008) və Əhməd (3/247) rəvayət etmişdir.2 Nəbiz: xurmanı, üzümü, buğdanı, arpanı və s. yumşalana-

dək suda saxladıqdan sonra onu sıxmaqla hazırlanan içkidir(Tohfətul-Əhvəzi, 5/86). İbn Abbas N rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r üçün gecənin əvvəlində (meyvədən və s.) şirə çəkərdilər.Sonra o, bu şirəni ya ertəsi gün səhər, ya həmin günün axşamı, yanövbəti gün günortaüstü, və ya axşamı, ya da o biri gün əsr vaxtı-nadək içərdi. Sonra yerdə qalanını xidmətçisinə verər, (qıcqırdığıtəqdirdə isə) onun əmri ilə bu içkini (zibilliyə) boşaldardılar. (Sə-hih Muslim, 3739). Bu hədislərdən belə nəticə çıxır ki, istənilənnəbizi üç gün ərzində - yəni, şirinliyi qaldığı müddətcə onu iç-mək olar. Üç gündən sonra isə bu nəbiz qıcqırıb sərxoşedici içkiyəçevrilir. Bunu da içməyi həm Allah, həm də Peyğəmbər r harambuyurmuşdur. “əl-Maidə” surəsinin 90-91-ci ayələrində belə bu-yurulur: “Ey iman gətirənlər! Şübhəsiz ki, sərxoşedici içki də,qumar da, tapınmaq məqsədilə dik qoyulmuş daşlar da, fal oxla-rı da şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəki-nin ki, bəlkə nicat tapasınız. Həqiqətən, şeytan sərxoşedici içkivə qumar vasitəsilə sizin aranıza ədavət və kin salmaq, siziAllahı yad etməkdən və namazdan ayırmaq istəyər. Siz bunason qoyacaqsınızmı?” Hədislərin birində Əbu Musa əl-Əşari trəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r onu Yəmənə göndərdikdə, ƏbuMusa ondan orada düzəldilən içkilər barədə soruşdu. Peyğəmbər rsoruşdu: “Nədir onlar?” Əbu Musa: “Bal və arpa şərabıdır”– de-di. Onda Peyğəmbər r buyurdu: “Sərxoşedici hər bir şey haram-dır” (Səhih əl-Buxari, 4343).


rرسول اهللا صفة فاكهةباب-٣٠

30-cu fəsil. Rəsulullahın r (yediyi) meyvənin1

vəsfi

بنإبراهيمحدثنا: قالالفزاري،موسىبنإسماعيلحدثنا- ١٩٧

،دعسنع،أبيهنعدبكان((: قالاهللا،عبيالنr،أكلثاءايطبلقبالر.((

(197) ........ Abdullah (ibn Cəfər) N demişdir: “MənPeyğəmbərin r xiyarla tər xurma2 yediyini görmüşəm.”3

معاويةحدثنا: قالالبصري،الخزاعياهللاعبدبنعبدةحدثنا- ١٩٨

نام،بشهعان،نفيسنامعشنهة،بورعنع،أبيهنةعشائأن((: ع

بيالنr،أكلكانيطبالبطيخبالر.((

1 Burada “meyvə” deyildikdə, həm meyvə, həm də tərəvəz nə-zərdə tutulur.

2 Muhəmməd Hərəvi demişdir: “Bu ikisini bir yerdə yeməyininsan orqanizminə böyük faydası vardır. Rəvayət edilir ki, Aişə Odemişdir: “Anam məni Rəsulullahın r evinə gəlin göndərməmiş-dən bir müddət əvvəl məni kökəltmək üçün əlindən gələni etdi,lakin heç nə alınmadı. Nəhayət, mən xiyarla xurma yedim və ye-tərincə kökəldim” (Sunən Əbu Davud, 3903; Səhih İbn Macə 3324;Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1/85).

3 Bu hədisi Buxari (5124), Muslim (2043), Əbu Davud (3835),Tirmizi (1845), İbn Macə (3325) və Əhməd (1/203) rəvayət etmiş-dir.

Rəsulullahın r (yediyi) meyvənin vəsfi256

(198) ........ Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r qarpız-la tər xurma1 yeyərdi.”2

: قالجرير،بنوهبأخبرني: قالوب،يعقبنإبراهيمحدثنا- ١٩٩

: وهبقالحميد،حدثني: قالأوحميدا،سمعت: قالأبي،أخبرنا

يجمعr،اهللارسولرأيت((: قالمالك،بنأنسعنله،صديقاوكان

نيبزبرطبالخالرو.((

(199) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Mən Rəsulul-lahın r qovunla3 bərabər,4 xurma yediyini görmüşəm.”1

1 Bu rəvayətlərdə qeyd edilən meyvə və tərəvəzlərdən biri is-ti, digəri soyuq, yəni, xurma isti, xiyar və qarpız isə soyuq oldu-ğundan bunları qatışdırıb yeməyin mədəyə xeyri vardır. Digərhədisdə rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r qar-pızla tər xurma yeyər və deyərdi: “Biz bunun istisi ilə onun soyu-ğunu, onun soyuğu ilə də bunun istisini azaldırıq” (Sunən ƏbuDavud, 3835; Sunən ət-Tirmizi, 1/338; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə,1/86). İbn Qeyyim qarpız barədə demişdir: “Qarpız xüsusundavarid olmuş hədislərin heç biri səhih deyildir. Yalnız bu hədisdənbaşqa” (Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad, 4/263)

2 Bu hədisi Əbu Davud (3836), Tirmizi (1844) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Qovun: qabaq fəsiləsindən uzunsov, yaxud girdə şəkilli, şi-rin və ətirli bostan meyvəsi.

4 İbn Qeyyim demişdir: “Kim Rəsulullahın r nələr yediyiniaraşdırsa, görər ki, o heç vaxt nə balıqla südü, nə südlə turş birşeyi, nə iki acı yeməyi, nə iki soyuq yeməyi, nə iki qatı yeməyi, nəiki qəbizlik yaradan yeməyi, nə iki qarnı işlədən yeməyi, nə iki


العزيزعبدبنمحمدحدثنا: قاليحيى،بنمحمدحدثنا- ٢٠٠

،يلما: قالالرثندحعداهللابنبزيدنيب،لتالصنعدمحنمب،اقحإس

نعزيدنيان،بومرنة،عورعنةعشائأن((: عبيالنrأكلالبطيخ

)).بالرطب

(200) ........ Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r qarpız-la tər xurma yemişdir.”2

إسحاقوحدثنا:ح؛أنسبنمالكعنسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٠١

نى،بوسا: قالمثندح،نعا: قالمثندح،كالمنلعيهنسح،أبيبالص

ağır yeməyi, nə iki yüngül yeməyi, nə iki qeyri-adi yeməyi biri-bi-rinə qatıb yeməzdi. Həmçinin, iki müxtəlif yeməyi: qəbizlik yara-dan yeməklə qarnı işlədən yeməyi, yaxud tez həzm olan yeməkləgec həzm olanı, qızarmış yeməklə soyutma yeməyi bərabər ye-məzdi. Habelə nə təzə ilə köhnə yeməyi, nə südlə yumurtanı, nədə ətlə südü biri-birinə qatardı. Yeməyi çox isti halda yeməz, ha-belə dünəndən qalan yeməyi də qızdırıb yeməzdi. Xarab olmuş,yaxud çox duzlu, yaxud çox sirkəli yeməkləri də yeməzdi. Çünkibu qaydada yemək yemək insanda bir çox xəstəliklər əmələ gəti-rir” (Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad, 4/202).


2 Bu hədisin isnadında keçən Muhəmməd ibn Abdul-Əziz“çoxlu xətalara yol vermiş səduq” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Üs-təlik Muhəmməd ibn İshaq “mudəllis”dir. Elə bu səbəbdən də buisnad “zəif” hesab edilir. Lakin əvvəlki hədislərə əsasən bu hədi-sin mətni “səhih” sayılır.


نع،أبيهنة،أبيعريركان((: قالهاساإذاالنأولررأواءواالثمجبه

فيلناباركاللهم((: قال،rاهللارسولأخذهفإذا،rاهللارسولإلى

براهيمإإناللهممدنا،وصاعنافيلناوباركمدينتنا،فيلناوباركثمارنا،

كدبعيلكلخو،كبينيوإنوكدبع،كبينوهإنواكعكة،دميلإنووكعأد

،ةيندلمثللابمماكعدكةبهملهثلموهعم((،وثمعديرغأصيدلواهري،

يهطعفيكذلرالثم.((

(201) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Camaat (məh-sul yığımı zamanı) dərdikləri novbar meyvələrdən Rə-sulullaha r gətirərdi. Rəsulullah r onları götürərkəndua edib deyərdi: “Allahım, bizim meyvələrimizə bərə-kət ver! Bizim şəhərimizə1 bərəkət ver! Bizim dörd ovucvə bir ovuc yeməyimizə bərəkət ver! Allahım, İbrahimSənin qulun, Sənin ən əziz dostun və Sənin peyğəmbə-rin olmuşdur. Mən də Sənin qulun və peyğəmbərinəm.O, Səndən Məkkə üçün (xeyir-bərəkət) diləmişdir.2 Mən

1 Burada “şəhərimizə” deyildikdə, Mədinə şəhəri nəzərdə tu-tulur.

2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Bir zaman İbrahim demiş-di: “Ey Rəbbim! Bu şəhəri əmin-amanlıq yurdu et. Məni vəoğullarımı bütlərə tapınmaqdan uzaqlaşdır. Ey Rəbbimiz! Mənnəslimdən bəzisini Sənin mühafizə olunan Evinin yaxınlığında,heç bir bitki olmayan bir vadidə sakin etdim. Ey Rəbbimiz! On-lar namaz qılsınlar deyə, belə etdim. İnsanların bir qismininqəlbini onlara meyilli et və onlara növbənöv məhsullardan ruziver ki, bəlkə şükür etsinlər” (İbrahim, 35-37).


də Səndən Mədinə üçün, onun Məkkə üçün dilədiyinivə üstəlik bir o qədərini də diləyirəm.” Bundan sonraRəsulullah r gördüyü ən azyaşlı uşağı yanına çağırarvə həmin meyvələri ona verərdi.”1

بنإبراهيمثناحد: قالالرازي،حميدبنمحمدحدثنا- ٢٠٢

بنعماربنمحمدبنعبيدةأبيعنإسحاق،بنمحمدعنالمختار،

بقناععفراءبنمعاذبعثني((: قالتعفراء،بنمعوذبنتالربيععنياسر،

نطبمرعوهليرأجنثاءمغبقكانزوبيالنrبحثاء،يالقهتيفأتبه

هدنعةوليحقدتمقدهليعنن،ميرحألالبفمهدايهنمطانيهفأع.((

(202) ........ Rubeyyi bint Muəvviz ibn Əfra2 N de-mişdir: “(Əmim) Muaz ibn Əfra3 mənə, üzərinə xırdaxiyarlar qoyulmuş bir qab tər xurma verib (Peyğəmbə-rin r yanına) göndərdi. Peyğəmbər r xiyarı xoşlayırdı.

1 Bu hədisi Muslim (1373), Tirmizi (3450), İbn Macə (3329) vəƏhməd (1/183-184; 2/330-331) rəvayət etmişdir.

2 Rubeyyi bint Muəvviz ibn Haris əl-Ənsariyyə N Peyğəm-bərin r səhabəsidir. Əfra Muəvvizin anasının adıdır. Abdul-Mə-lik ibn Mərvanın xilafəti dövründə vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 41-ci tərcümeyi-hal).

3 Muaz ibn Haris ibn Rifaə əl-Ənsari t Peyğəmbərin r səha-bəsidir. Hər iki Əqəbə beyətində və bir çox döyüşlərdə iştirak et-miş, Osman ibn Əffan t şəhid olduqdan az bir müddət sonra və-fat etmişdir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 72-ci tərcümeyi-hal). Bu sə-habə Bədr döyüşündə qardaşı ilə birlikdə Əbu Cəhli öldürməkləyadda qalmışdır.


Mən xurmaları Peyğəmbər r gətirdiyim vaxt Bəhreyn-dən ona zinət əşyaları göndərmişdilər. O, bunlardan birovuc götürüb mənə verdi.”1

بناهللاعبدعنشريك،حدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٠٣

دمحنميل،بقنعععيبالرتبنذوعنماء،بفرعقالت :))أتيتبيالنr،

)).ذهبا: قالتأوحلياكفهملءفأعطانيزغب،جروأرطب،منبقناع

(203) ........ Rubeyyi bint Muəvviz ibn Əfra N de-mişdir: “(Bir dəfə) mən Peyğəmbərə r bir qab tər xur-ma və (yanında da) xırda xiyarlar gətirdim. Onda Pey-ğəmbər r mənə bir ovuc zinət əşyası, yaxud bir ovucqızıl verdi.”2

1 Bu hədisi Təbərani “Mocəm əl-Kəbir” (24/274) və Bəğəvi“Şərh əs-Sunnə” (2895) əsərlərində rəvayət etmişlər. Hədisin isna-dında keçən Muhəmməd ibn Humeyd ər-Razi “zəif” ravidir. Ha-belə İbrahim ibn Muxtar “hafizəsi zəif olan” ravidir. Üstəlik Mu-həmməd ibn İsahq “səduq və mudəllis” ravidir. Və bir də ƏbuUbeydə “məqbul” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani "Müxtəsər “əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“zəif” olduğunu demişdir.

2 Bu hədisi imam Əhməd “Musnəd” (6/359) və Təbərani “Mo-cəm əl-Kəbir” (24/273) əsərlərində rəvayət etmişlər. Hədisin isna-dında keçən Şərik ibn Abdullah ən-Nəxəi “çoxlu xətalara yol ver-miş səduq” ravidir. Həmçinin, bu isnadda adı çəkilən Abdullahibn Muhəmməd “hafizəsi zəif səduq” ravidir. (Təqrib ət-Təhzib).Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərindəbu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Bu hədislərin hər ikisi“zəif” olsa da, Peyğəmbərin r xurma ilə xiyar yeməsi “səhih” hə-dislərdə öz təsdiqini tapmışdır.


rرسول اهللا رابصفة شباب-٣١

31-ci fəsil. Rəsulullahın r içdiyi(suyun və s.) vəsfi

عنمعمر،عنسفيان،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ٢٠٤

،ريهالزنة،عورعنعة،عشائكان((: قالتبابأحرولإلىالشسر

)).الباردالحلوr،اهللا

قال أبو عيسى: هكذا روى سفيان بن عيينة، هذا الحديث، عن معمر،

له بن المبارك ، وعبـد ورواه عبد العن الزهري، عن عروة، عن عائشة.

بين النع ،ريهن الزر، عمعم نع ،داحو رغياق، وزالرr لـمـال وسرم

وهكذا روى يونس وغير واحد، عـن يذكروا فيه عن عروة، عن عائشة.

مرسال.rي الزهري، عن النب

قال أبو عيسى : إنما أسنده ابن عيينة من بين الناس.

(204) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullahın r ən çoxsevdiyi içki həm şirin,1 həm də soyuq2 olanı idi.”

1 Burada “şirin” deyildikdə, həm içməli təbii şirin su, həm dətərkibinə xurma, bal və s. şirin şeylər qatılmış nəbiz və başqa bukimi içkilər nəzərdə tutulur. Əbu Davudun “Sunən” əsərində rə-vayət edilmiş hədisdə xəbər verilir ki, Aişə O demişdir: “Səhabə-lər Peyğəmbər r üçün su quyusundan şirin su çıxarardılar” (Sə-hih əl-Cami, 4951).

2 Burada “soyuq” deyildikdə, çox soyuq olmayan, sərin içkilərnəzərdə tutulur.

Rəsulullahın r içdiyi (suyun və s.) vəsfi262

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Sufyan ibn Uyeynəbu hədisi bu cür:1 Məmərdən, o da Zuhridən, o da Urva-dan, o da Aişədən rəvayət etmişdir. Abdullah ibn Mü-barək, Abdur-Rəzzaq və digərləri isə (bu hədisi) Mə-mərdən, o da Zuhridən, o da Peyğəmbərdən r “mur-səl” isnadla rəvayət etmis və həmin isnadda “o da Ur-vadan, o da Aişədən” sözünü zikr etməmişlər. Həmçi-nin, Yunus və bir çoxları (bu hədisi) Zuhridən, o daPeyğəmbərdən r “mursəl” isnadla rəvayət etmislər.”

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu hədisi yalnız İbnUyeynə (“movsul”2) isnadla rəvayət etmişdir.”3

1 Yəni, ravilər arasında bağlılıq olan “muttəsil” isnadla rəva-yət etmişdir.

2 ”Movsul” kəlməsi ərəbcə “vəsələ” ل ( )وص felinin məlum nö-vündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Belə isnada “müttəsil” də deyi-lir. Bu kəlmə isə ərəbcə “ittəsələ” ل ( )اتص felinin məlum növündənəmələ gəlmiş feli sifətdir. Bu iki kəlmə: birləşdirilmiş, bitişdiril-miş, bağlanmış, əlaqədar və s. mənaları ifadə edir. İstilahi məna-da isə “mərfu” və ya “mövquf” qrupuna aid, sənədində bağlılıqolan isnad – “movsul” adlanır. Belə isnad həm də “müttəsil” ad-lanır (Suyutinin “Tədribur-Ravi” əsəri, 1/155; Təhhanın “Təysirul-Mustələhəl-Hədis” əsəri, səh: 136).

3 İmam Tirmizi “Sunən” əsərində bu hədisi rəvayət etdikdənsonra demişdir: “Bəzi ravilər bu hədisi İbn Uyeynədən bu isnadlaMəmərdən, o da Zuhridən, o da Urvadan, o da Aişədən rəvayətetmişlər. Daha doğrusu budur ki, bu hədisi Zuhri, Peyğəmbərdən r“mursəl” isnadla rəvayət etmişdir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Al-bani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində, habelə “Səhih əl-Cami”(4627) və “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə” (3006) əsərlərində bu hədi-sin “səhih” olduğunu demişdir.


: قالإبراهيم،بنإسماعيلحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٠٥

: قالعباس،ابنعنحرملة،أبيابنهوعمرعنزيد،بنعليحدثنا

))لتخدعولمساهللارr،،اأندالخونبيدللىالوة،عونميامناءتفج

شماله،علىوخالديمينه،علىوأنا،rاهللارسولفشربلبن،منبإناء

كنتما((: فقلت،))خالدابهاآثرتشئتفإنلك،الشربة((: ليفقال

رلىألوثعركؤاسأحد((،ولقالثمساهللارr :))نمهمأطعا،اللهامطع

لبنا،وجلعزاللهسقاهومنمنه،خيراوأطعمنافيه،لناباركاللهم: فليقل

ليس((: rاهللارسولقال: قالثم))منهزدناوفيه،لناباركاللهم: فليقل

.))اللبنغيروالشراب،الطعاممكانيجزئشيء

بيالن جوز ارثالح تة بنونميمى: ويسو عقال أبr دالالة خخ يه

عباس، وخالة يزيد بن األصم، واختلف الناس في بن الوليد، وخالة ابن

يلع نع مهضعى بوان، فرعدن جب دين زب يلع نع ،يثدذا الحه ةايرو

ن زب يلع نة، عبعى شورلة، ومرن أبي حب رمع نع ،دين زفقال: ب ،دي

عن عمرو بن حرملة، والصحيح عمر بن أبي حرملة.

(205) ........ İbn Abbas N demişdir: “Mən və Xalidibn Vəlid,1 Rəsulullah r ilə birlikdə Məymunənin1 evinə

1 Xalid ibn Vəlid və İbn Abbas N xalauşaqlarıdır. Xalidinanası Ummu Xalid Lubabə bint Haris, İbn Abbasın anası isə Um-mu Fədl Lubabə bint Haris. Harisin qızları olan bu iki bacının ad-ları eyni olsa da, kunyələri fərqlidir. Xalid ibn Vəlid ibn Muğira


gəldik. O bizə bir cam süd gətirdi və Rəsulullah r busüddən içdi. Mən onun sağ tərəfində, Xalid isə sol tərə-fində idi. Sonra Rəsulullah r mənə belə buyurdu: “Ar-tıq (bu südü) içmək haqqı sənindir2 və əgər istəyirsənsə,

əl-Məxzumi t Peyğəmbərin r səhabəsidir. Allahın qılıncı ləqəbiilə tanınmış bu səhabə hicrətin 8-ci ilində, səfər ayında İslamı qə-bul etmiş, sonra da bir çox döyüşlərdə layiqincə vuruşmuşdur.Peyğəmbər r onu tərif edib demişdir: “Xalid, Allahın qılıncların-dan biridir. Allah bu qılıncla müşrikləri kəsir” (Səhih əl-Cami,3207). Digər hədisdə Ənəs t rəvayət edir ki, Zeyd ibn Harisənin,Cəfər ibn Əbu Talibin və Abdullah ibn Rəvahanın ölüm xəbəri gəl-məmişdən əvvəl Peyğəmbər r ağlaya-ağlaya onların şəhid olduq-larını xəbər verib dedi: “Bayrağı Zeyd götürdü və şəhid oldu.Sonra bayrağı Cəfər götürdü və o da şəhid oldu. Sonra bayrağı İbnRəvahə götürdü və o da şəhid oldu. Axırda bayrağı Allahın qılıncısayılan birisi götürdü və Allah müsəlmanlara bu döyüşdə qələbəbəxş etdi” (Səhih əl-Buxari, 3757). Bu döyüşdə Xalid doqquz qı-lınc sındırmış, Allahın izni ilə üç minlik ordu ilə yüz iyirmi min-lik ordunu qorxudub geri çəkilməyə məcbur etmişdir. Peyğəmbər rdə bunu müsəlmanların qələbəsi hesab etmişdir. Hicrətin 21-ciilində 60 yaşında Homsda vəfat etmiş və orada Homs qapısınınyaxınlığında dəfn edilmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ 78-ci tərcü-meyi-hal).

1 Məymunə bint Haris ibn Həzn əl-Hilaliyyə O möminlərinanası və Peyğəmbərin r zövcəsidir. Peyğəmbər r hicrətin 7-ciilində qəza ümrəsindən sonra onunla evlənmişdir. Məymunə hic-rətin 61-ci ilində, səksən yaşında vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ 27-ci tərcümeyi-hal).

2 Peyğəmbər r hər bir işində sağ tərəfindən başlamağı xoşla-yırdı deyə, bu südü ilk əvvəl sağında oturan İbn Abbasa N tək-lif etmişdir.


öz haqqını Xalidə verə bilərsən.” Dedim: “Sənin artığını(birinci olaraq içmək) xüsusunda heç kəsə güzəşt edəndeyiləm, (ya Rəsulullah).”1 Sonra Rəsulullah r belə bu-yurdu: “Qoy Allahın yemək yedirtdiyi kimsə desin:“Allahummə barik lənə fihi və ət'imnə xayran minhu.2”Həmçinin, Allahın süd içirtdiyi kimsə də belə desin:“Allahummə barik lənə fihi və zidnə minhu. 3” Dahasonra Rəsulullah r belə buyurdu: “Süddən başqa heçbir şey həm yeməyi, həm də içkini əvəz4 etmir.”5

1 Digər hədisdə rəvayət edilir ki, Səhl ibn Səd t demişdir:“Bir dəfə Peyğəmbərə r bir cam süd gətirdilər və o, bu süddən iç-di. Həmin vaxt onun sağında məclisdəkilərin ən kiçiyi – yeniyetməbir oğlan, solunda isə yaşlı adamlar oturmuşdu. Peyğəmbər r ye-niyetməyə dedi: “Oğul bala, mənə izin verirsənmi, bunu yaşlılaraverim?” Gənc dedi: “Sənin artığını birinci olaraq içmək xüsusundaheç kəsə güzəştə gedən deyiləm, ya Rəsulullah.” Buna görə də Pey-ğəmbər r camı o cavan oğlana verdi” (Səhih əl-Buxari, 2351).

2 Tərcüməsi: Allahım, bunu bizim üçün bərəkətli et və bizəbundan da xeyirlisini nəsib et!

3 Tərcüməsi: Allahım, bu südü bizim üçün bərəkətli et və onubizim üçün artır!

4 Yəni, süd həm aclığı aradan qaldırır, həm də susuzluğu yatı-rır – hər iki xüsusiyyəti özündə cəm edir. Odur ki, Peyğəmbər rmüsəlmana başqa yeməklərdən fərqli olaraq süd üçün ayrıca duaetməyi – Allahdan adi yeməklərin sadəcə başqası ilə əvəz olun-masını, südün isə artmasını diləməyi buyurur.

5 Bu hədisi Əbu Davud (3730), Tirmizi (3451) və İbn Macə(3426) rəvayət etmişdir. İsnadında keçən Ömər ibn Əbu Hərmələvə Əli ibn Zeyd ibn Cudan “zəif” ravilərdir. Elə bu səbəbdən dəbu isnad “zəif” hesab edilir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “həsən” olduğunu demişdir.


Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Peyğəmbərin r zöv-cəsi Məymunə bint Haris həm Xalid ibn Vəlidin, həmİbn Abbasın, həm də Yezid ibn Əsammın xalasıdır. Hə-dis alimləri Əli ibn Zeyd ibn Cudandan rəvayət edilmişbu hədis barədə ixtilaf etmişlər. Bəziləri (bu hədisi) Əliibn Zeyddən, o da Ömər ibn Əbu Hərmələdən rəvayətetmişlər. Şobə isə Əli ibn Zeydin (bu hədisi) Amr ibnHərmələdən rəvayət etdiyini xəbər vermişdir. Lakin sə-hih olan budur ki, (bu) Ömər ibn Əbu Hərmələdir.”


rرسول اهللا برشما جاء يف باب-٣٢

32-ci fəsil. Rəsulullahın r (su və s.) içməsi barədə varid olanlar

عاصمحدثنا: قالهشيم،حدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٠٦منشربr،النبيأن((: عباسابنعنالشعبي،عنومغرية،األحول،

،مزمزوهومقائ.((

(206) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər rzəm-zəm suyundan ayaq üstə1 içmişdir.”2

عنجعفر،بنمحمدحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٠٧رأيت((: قال،جدهعنأبيه،عنشعيب،بنعمروعنالمعلم،حسين

بيالنr،برشا،يماقائدقاعو.((

1 Bu xüsusda İbn Qeyyim demişdir: “Peyğəmbər r (suyu və s.)həmişə oturulu halda içərmiş. Səhih hədislərdə onun, ayaq üstə suiçməyi qadağan etməsi, hətta ayaq üstə su içən adama içdiyini qus-mağı əmr etməsi varid olmuşdur. Lakin səhih hədislərdə Peyğəm-bərin r ayaq üstə su içməsi də varid olmuşdur. Bu hədislərdənnəticə çıxarmış İslam alimlərinin bəziləri ayaq üstə su içməyə rüs-xət verən hədislərin qadağa barədə varid olan hədisləri nəsx etdi-yini, bəziləri də bu qadağanın haram deyil, sadəcə daha münasibvə (oturulu halda su içməyin) daha əfzəl olduğunu söyləmişlər.Bəziləri isə bu hədislər arasında ziddiyyət olmadığını demiş (vəbunu belə izah etmişlər): “Peyğəmbər r sadəcə zərurətdən dolayıayaq üstə su içmişdir...” (Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad, 4/205).

2 Bu hədisi Buxari (1556), Muslim (2027), Nəsai (2964), Tirmizi(1883), İbn Macə (3422) və Əhməd (1/243) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r (su və s.) içməsi barədə varid olanlar268

(207) ........ Amr ibn As1 N demişdir:2 “Mən Rəsu-lullahın r həm ayaq üstə, həm də oturulu halda su içdi-yini görmüşəm.”

عاصمعنالمبارك،ابنحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٠٨

زمزم،منr،النبيسقيت((: قالاس،عبابنعنالشعبي،عناألحول،

،ربفشوهومقائ.((

(208) ........ İbn Abbas N demişdir: “Mən Peyğəm-bər r üçün zəm-zəm suyu süzdüm və o, (bu suyu) ayaqüstə içdi.”3

الكوفي،طريفبنومحمدالعالء،بنمحمدكريبأبوحدثنا- ٢٠٩

بنالنزالعنميسرة،بنالملكعبدعناألعمش،عنالفضيل،ابنحدثنا: قاال

فغسلكفا،منهفأخذالرحبة،فيوهوماء،منبكوزعلي،ىتأ((: قالسبرة،

،هيدي،ضمضمو،قشنتاسوحسموههجوهياعرذو،هأسروثمربشوهو،مقائ

ذا((: قالثموءهضونمث،لمدحكذايهتأيولرساهللارr،لفع.((

1 Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Amr ibn As ibn Vail əs-Səh-mi N Peyğəmbərin r səhabəsidir. Peyğəmbərdən yeddi yüz hə-dis rəvayət etmişdir. Buxari və Muslim – birlikdə ondan yeddihədis, ayrı-ayrılıqda Buxari səkkiz, Muslim isə iyirmi hədis rəva-yət etmişdir. Abdullah ibn Amr hicrətin 63-cü ilində vəfat etmiş-dir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 17-ci tərcümeyi hal).

2 Bu hədisi Tirmizi (1884) rəvayət etmiş və: “Bu, “həsən sə-hih” hədisdir”– demişdir.

3 206-cı hədisin qeydlərinə bax.


(209) ........ Nəzzal ibn Səbrə demişdir: “(Bir dəfə) Əli(Kufədəki) məscidin həyətində ikən ona bir bardaq sugətirdilər. O, bu sudan ovuc-ovuc götürüb əllərini yu-du, ağzını yaxaladı, burnunu yudu, üzünə, qollarına vəbaşına məsh çəkdi, sonra da ayaq üstə (bu sudan) içdivə dedi: “Bu, dəstəmazı pozulmamış adamın yuyunma-sıdır. Mən Rəsulullahın r (belə) etdiyini görmüşəm.”1

عبدحدثنا: قاالحماد،بنويوسفسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢١٠

ارثالونب،يدعسنأبيع،امعصنسعنأنب،كالأنمالنبيrكان

فسنتيياءفإذاثالثااإلن،ربقولشيو :وأ،هرىأموأرو.

(210) ........ Ənəs t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r (suiçərkən) üç dəfə nəfəs alar,2 sonra deyərdi: “Bu (cür su iç-mək) daha çox zövq verir və susuzluğu daha tez yatırır.”3

رشدينعنيونس،بنعيسىحدثنا: قالخشرم،بنعليحدثنا- ٢١١

.مرتينتنفسشرب،إذاكانrالنبيأن،عباسابنعنأبيه،عنكريب،بن

1 Bu hədisi Buxari (5293), Əbu Davud (3718), Nəsai (130) vəƏhməd (1/78; 1/144) rəvayət etmişdir.

2 Yəni, Peyğəmbər r suyu üç qurtuma içər və hər qurtum al-dıqdan sonra fincanı kənara çəkib nəfəs alar sonra yenə sudanqurtum alardı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Peyğəmbər r qabıniçinə üfürməyi qadağan etmişdir. Əbu Qətadə t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r demişdir: “Sizdən biriniz (bir şey) içdikdə qabın içi-nə üfürməsin...” (Səhih əl-Buxari, 153).

3 Bu hədisi Muslim (2028), Əbu Davud (3727), Tirmizi (1885)və Əhməd (3/118-119) rəvayət etmişdir.


(211) ........ İbn Abbas N rəvayət etmişdir ki, Pey-ğəmbər r (su) içərkən iki dəfə nəfəs alardı.1

بنيزيدبنيزيدعنسفيان،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ٢١٢

دخل((: تقالكبشة،جدتهعنعمرة،أبيبنالرحمنعبدعنجابر،

ليول اهللاعسرrربفشنمةبرقلقةعا،ممقائتاإلىفقميهفهتفقطع.((

(212) ........ Kəbşə2 O demişdir: “(Bir dəfə) Peyğəm-bər r mənim evimə gəldi və (orada) asılmış cürdəkdənayaq üstə su içdi.3 Sonra mən qalxıb o cürdəyin ağzınıkəsdim.4”5

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢١٣كان((: قالاهللا،عبدبنثمامةعناألنصاري،ثابتبنعزرةحدثنا: قال

1 Bu hədisi Tirmizi (1887), İbn Macə (3417) və Əhməd (1/284)rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Rişdin ibn Kureyb“zəif” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Alba-ni “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu de-mişdir.

2 Kəbşə bint Sabit O Peyğəmbərin r səhabəsi və Həssan ibnSabitin t bacısıdır (Təhzib ət-Təhzib, 6/219).

3 Burada Peyğəmbər r ya ayaq üstə su içməyin caiz olduğunugöstərmək istəmiş, ya da oturmağa imkan olmadığı üçün suyuayaq üstə içmişdir.

4 Kəbşə O o cürdəyin ağzını ona görə kəsmişdir ki, heç kəsPeyğəmbərin r ağzının dəydiyi yerdən təbərruk etmək məqsədiləbu cürdəkdən su içməsin.

5 Bu hədisi Tirmizi (1893), İbn Macə (3423), Əhməd (6/4343)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


سأننبالم،كفسنتيياءفثالثا،اإلنمعزو،سأنأنبيالنr،كانفسنتيياءفثالثااإلن.((

(213) ........ Sumamə ibn Abdullah demişdir: “Ənəsibn Malik (su) içərkən üç kərə nəfəs alar1 və deyərdi:“Peyğəmbər r (su) içərkən üç kərə nəfəs alardı.”2

عنعاصم،أبوحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٢١٤عنمالك،بنأنسابنةابنزيدبنالبراءعنالكرمي،عبدعنجريج،ابن

منفشربمعلقة،وقربةسليم،أمعلىدخل،rيالنبأنمالك،بنأنس.فقطعتهاالقربةرأسإلىسليمأمفقامتقائم،وهوالقربةفم

(214) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, (bir də-fə) Peyğəmbər r Ummu Suleymin evinə daxil oldu.(Evin bir tərəfində içində su olan bir) cürdək asılmışdı.Peyğəmbər r ayaq üstə o cürdəkdən su içdi. Sonra Um-mu Suleym qalxıb o cürdəyin ağzını kəsdi.”3

بنإسحاقاحدثن: قالالنيسابوري،نصربنأحمدحدثنا- ٢١٥دمحوي،ما: قالالفرنثتدةحبيدعتل،بنائننةعشائعتبندعنسأبيب

.قائمايشربكان،rالنبيأن،أبيهاعنوقاص،

1 Bu əməl, səhabələrin Peyğəmbərin r sünnəsinə olduqca mə-suliyyətlə yanaşdıqlarından xəbər verir.

2 Bu hədisi Buxari (5308), Muslim (2028), Tirmizi (1885), Nəsai(6884), İbn Macə (3416) və Əhməd (3/114) rəvayət etmişdir.

3 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


.بلنابنتعبيدة: بعضهموقال: عيسىأبوقال

(215) ........ Səd ibn Əbu Vəqqas1 t rəvayət etmişdirki, Peyğəmbər r ayaq üstə su içərdi.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bəziləri (bu hədisinisnadında keçən Abidə bint Nailin): “Ubeydə bint Na-bil” (olduğunu) demişlər.”

1 Əbu İshaq Səd ibn Əbu Vəqqas Malik ibn Uheyb əl-Qurəşiəz-Zuhri t Peyğəmbərin r səhabəsi, Cənnətlə müjdələnmiş onnəfərdən biridir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 5-ci tərcümeyi-hal).Onun fəzilətinə dair ikicə hədis desək kifayət edər. Bunlardan bi-rində rəvayət edilir ki, Əli ibn Əbu Talib t demişdir: “Mən Pey-ğəmbərin r Səd ibn Əbu Vəqqasa belə dediyini eşitmişəm: “Oxlavur onları, atam-anam sənə fəda olsun!” (Səhih əl-Buxari, 2905).Digər hədisdə deyilir ki, Peyğəmbər r onun üçün dua edib de-mişdir: “Allahım, Səd nə zaman Sənə dua etsə, onun duasını qə-bul et!” (Səhih Sunən ət-Tirmizi, 3751).



rل اهللا رسورطعتباب-٣٣

33-cü fəsil. Rəsulullahın r ətirlənməsi1

أحمدأبوحدثنا: قالواواحد،وغير رافع،بنمحمدحدثنا-٢١٦

،رييبا: قالالزثندان،حبيشنعدبناهللاعار،بتخالمنىعوسنمسبنأنب

،كالمنع،ولكان((: قالأبيهسراهللالrكةسبطيتايهنم.((

1 Müəllif bu fəsildə varid etdiyi hədislərlə Peyğəmbərin r ətirvurmağı xoşladığını bəyan edir. Hədislərin birində rəvayət edilirki, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Bu dünyada üç şey mənəsevdirildi: qadınlar, ətir və bir də gözümün ağı-qarası olan na-maz” (Musnəd Əhməd, 3/128; Səhih əl-Cami, 3124). Qeyd edək ki,Peyğəmbər r ətirlənmədikdə belə, onun vücudundan gözəl iy gə-lərdi. Əbu Cuheyfə t rəvayət edir ki, bir dəfə mən Peyğəmbərin rəlini tutub üzümə qoydum və onun əlinin qardan soyuq olduğu-nu, həm də müşkdən daha gözəl iy verdiyini duydum” (Səhih əl-Buxari, 3553); başqa bir hədisdə Ənəs t demişdir: “Mən Peyğəm-bərin r əlindən daha yumşaq bir ipəyə əsla toxunmamışam, Pey-ğəmbərdən r gələn qoxudan daha gözəl bir müşk və ya başqa birətir qoxusu əsla iyləməmişəm” (Səhih əl-Buxari, 1973); yenə birrəvayətdə Ənəs t demişdir: “Bir dəfə günortaüstü Peyğəmbər rbizə gəldi və dincini almaq üçün uzanıb yatdı. Yuxuda ikən ondantər axmağa başladı. Onda anam bir ətir şüşəsi gətirib onun tərinibu şüşənin içinə doldurmağa başladı. Elə bu vaxt Peyğəmbər ryuxudan oyandı və dedi: “Niyə belə edirsən, ey Ummu Suleym?”Anam da ona belə cavab verdi: “Sənin bu tərini ətirimizə qatırıq.Çünki o ən gözəl ətirdir” (Səhih Muslim, 4300).

Rəsulullahın r ətirlənməsi274

(216) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullahın rətir qabı var idi və o, bu qabdakı (ətirdən) ətirlənərdi.”1

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: لقابشار،بنمحمدحدثنا- ٢١٧بنأنسكان: قالاهللا،عبدبنثمامةعنثابت،بنعزرةحدثنا: قال

،كالالمدري،قالالطيبوسإن((: أنبيالنrالكاندريالطيب.((

(217) ........ Sumamə ibn Abdullah demişdir: “Ənəsheç vaxt ətirdən imtina etməzdi. O deyərdi: “Peyğəm-bər r heç vaxt ətirdən imtina etməzdi.2”3

بناهللاعبدعنفديك،أبيابنحدثنا: قال،قتيبةحدثنا- ٢١٨ثالث((: rاهللارسولقال: قالعمر،ابنعنأبيه،عنجندب،بنمسلم

)).واللبنوالدهن،الوسائد،: تردال

(218) ........ İbn Ömər t rəvayət edir ki, Rəsulullah rbelə buyurmuşdur: “Üş şeydən imtina edilməz:4 balış-dan, ətirdən və süddən.”1


2 Burada söhbət hədiyyədən gedir. Belə ki, əgər ətir Peyğəm-bərə r sədəqə kimi verilsəydi, o, ətirdən imtina edərdi. Lakin sə-habələr və digər sıravi müsəlmanlar üçün bunun bir aidiyyətiyoxdur. Belə ki, istər hədiyyə olsun, istərsə sədəqə, ətiri qəbul et-mək sünnə hesab edilir.

3 Bu hədisi Buxari (5585), Tirmizi (2790), Nəsai (5258) və Əh-məd (3/118) rəvayət etmişdir.

4 Adətən bu üç şey qonağa təqdim olunur. Bu üç şey, minnətiaz olan hədiyyələrə aiddir ki, bunlardan imtina etmək bəyənil-mir. (Tohfətul-Əhvəzi).


عنالحفري،داودأبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٢١٩

قال: قالهريرة،أبيعنرجل،عننضرة،أبيعنالجريري،عنسفيان،

ماالنساءوطيبلونه،وخفي،رحيهظهرماالرجالطيبr :))اهللارسول

رظههنلويفخوهرحي.((

(219) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r belə buyurmuşdur: “Kişi ətiri, iyisi çox olması vərəngi nəzərə çarpmaması ilə,2 qadın ətri isə, rəngi nəzə-rə çarpması və iyisi az olması ilə3 seçilməlidir.”1

1 Bu hədisi Tirmizi (2791) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Səhih əl-Cami” əsərində (3046) onun “həsən”olduğunu demişdir.

2 Buna gül suyu, müşk, ənbər, kafur və başqa bu kimi ətirləraiddir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, kişilərə zəfəran və başqa bukimi qadına xas ənlik-kirşandan istifadə etmək qadağandır. Buxüsusda varid olmuş hədisdə Ənəs t demişdir: “Peyğəmbər r ki-şilərə zəfərandan ətir kimi istifadə etməyi qadağan etmişdir” (Sə-hih əl-Buxari, 5846); başqa bir hədisdə Əli ibn Əbu Talib L rə-vayət etmişdir ki, (bir dəfə) Peyğəmbər r bir qövmün yanına gəl-di. Onların arasında zəfərandan düzəldilmiş ətirlə ətirlənmiş birkişi var idi. Peyğəmbər r onlara nəzər saldı. Sonra hamısına sa-lam verib (ancaq) o kişidən üz döndərdi. Kişi dedi: “Nə üçünməndən üz döndərirsən?” Peyğəmbər r dedi: “Sənin gözlərininarasında köz vardır” (Ədəbul-Mufrəd, 1020). Demək, qadın kimibəzənmək və qadına oxşamaq qadağandır.

3 Mubarəkfuri demişdir: “Burada “qadın ətiri” deyildikdə, zə-fəran və başqa bu kimi, qadının gözəl görünmək məqsədilə istifa-də etdiyi ənlik-kirşan nəzərdə tutulur. Səd demişdir: “AlimlərPeyğəmbərin r bu sözünü belə izah etmişlər: “Qadının bu cür


عنإبراهيم،بنإسماعيلأنبأنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٢٠

،رييرالجنة،أبيعرضننع،الطفاوينة،أبيعريرنهعبيالنr،ثلهم

.معناهب

(220) Əli ibn Hucr demişdir: “Bizə İsmail ibn İbra-him Cureyriyyədən, o da Əbu Nədrədən, o da Tufaviy-yədən, o da Əbu Hureyrədən, o da Peyğəmbərdən r buhədisin bənzərini mənası ilə xəbər vermişdir.”

يزيدحدثنا: قاالعلي،بنوعمروة،خليفبنمحمدحدثنا- ٢٢١

نع،بيرا: قالزثندحاججح،افوالصنع،اننحنانأبيعثمع،يدهالن

خرجفإنهيرده،فالالريحانأحدكمأعطيإذا((: rاهللارسولقال: قال

نمةنالج.((

: وال نعرف لحنان غير هذا الحديث.قال أبو عيسى

ətir vurmasına gəlincə, bu, qadının ancaq evindən bayıra çıxdığızaman istifadə edəcəyi ətirə (yəni, iyisi olmayan ənlik-kirşana)aiddir. Öz evində isə qadın istənilən ətirlə ətirlənə bilər.” Sədinbu sözünü təsdiqləmək üçün Peyğəmbərin r bu hədisini dəlilgöstərmək olar: “Hər bir göz zina edir. Hansı bir qadın ətirləndik-dən sonra evindən çıxıb bu ətrin iyini hiss etirmək məqsədilə birtoplumun yanından keçərsə, zina etmiş sayılar” (Sunən ət-Tirmi-zi, 3015; Səhih əl-Cami, 4540; Tohfətul-Əhvəzi). Demək, qadınaətirlənib bayıra çıxmaq və ya evinin içində naməhrəm kişi üçünətirlənmək qadağandır.

1 Bu hədisi Əbu Davud (2174), Nəsai (5117), Tirmizi (2788) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində bu hədisin səhih olduğunu demişdir.


(221) ........ Əbu Osman ən-Nəhdi1 rəvayət edir ki, Rə-sulullah r belə buyurmuşdur: “Birinizə reyhan (ətiri) veril-dikdə, ondan imtina etməsin. Çünki o, Cənnətdən çıxır.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Biz Hənanın bu hə-disdən başqa (bir hədis) rəvayət etdiyini bilmirik.”

ببغدادالهمدانيسعيدبنمجالدبنإسماعيلبنعمرحدثنا- ٢٢٢

اللهعبدبنجريرعنحازم،أبيبنقيسعنان،بيعنأبي،حدثنا: قال

فيومشىرداءهجريرفألقىالخطاب،بنعمريديبينعرضت((: قال

أحسنرجالرأيتما((: للقومعمرفقال. رداءكخذ: لهفقالإزار،

.))uيوسفصورةمنبلغناماالإجريرمنصورة

1 Əbu Osman Abdur-Rəhman ibn Məllə ən-Nəhdi səhabə ol-masa da, muxədrəmlərə – yəni, Peyğəmbərin r zamanında İslamıqəbul etmiş, lakin onu görməmiş insanlara aiddir.

2 Bu hədisin isnadında keçən Hənna əl-Əsədi “məqbul” ravi-dir. Buna görə də, bu hədisin isnadı “zəif” hesab edilir. Muhəm-məd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hə-disin “zəif” olduğunu demişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki,reyhan bitkisindən hazırlanmış ətirlə ətirlənməyin caiz olması,“səhih” hədisdə öz təsdiqini tapmışdır. Bu xüsusda Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “Birisinə reyhandan (düzəlmiş) ətir verilərsə,qoy bundan imtana etməsin. Çünki bu, daşınması rahat, üstəlikiyi gözəl olan bir ətirdir” (Səhih Muslim, 6020). Bu hədisdən belənəticə çıxır ki, üzürlü səbəb olmadan ətirdən imtina etmək bəyə-nilmir. (Şərh ən-Nəvəvi). Belə ki, ətir vurmaqda məqsəd insanınkönlünü açmaq, onu sevindirmək və əhval-ruhiyyəsini qaldır-maqdır. Və əgər ətrin iyi adamın xoşuna gəlmirsə, ona həminətirdən vurmaq vacib deyil, yəni, ondan imtina etməsi caizdir.


(222) ........ Cərir ibn Abdullah1 t demişdir: “(Bir gün)mən Ömər ibn Xəttabın hüzuruna gəldim.” (Ravi deyirki,) Cərir bürüncəyini çiynindən yerə salıb (əynindəkitək bir) izarla çıxıb getdikdə, Ömər ona: “Bürüncəyinigötür (çiyninə sal)”– dedi. Sonra yanındakılara dedi:“Mən Cərirdən daha yaraşıqlısını görməmişəm. Yalnızbizə məlum olan Yusufunu gözəlliyindən başqa.”2

1 Əbu Amr Cərir ibn Abdullah ibn Cabir ibn Malik əl-Bəcəli tPeyğəmbərin r səhabəsidir. Cərir t hicrətin 54-cü ilində vəfat et-mişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 108-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisin isnadında keçən Ömər ibn İsmail ibn Mucalid“mətruk” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Elə bu səbəbdən də bu hədis“zəif” sayılır. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində bu hədisin olduqca “zəif” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا كالم كيف كانباب-٣٤

34-cü fəsil. Rəsulullahın r danışıq tərzinin necəliyi barədə

بنحميدحدثنا: قالالبصري،مسعدةبنحميدحدثنا- ٢٢٣

،دوناألسةعامنأسب،دينزع،ريهالزنة،عورعنة،عشائعقالت :

بينبكالميتكلمكانولكنههذا،سردكميسردrاهللارسولكانما((

)).إليهجلسمنيحفظهفصل،

(223) ........ AişəO demişdir: “Rəsulullah r sizin ki-mi tələm-tələsik və qatma-qarışıq danışmazdı. Əksinə,həm aydın, həm də aramla elə danışardı ki, yanındaoturanlar onun dediklərini yadda saxlayardılar.”1

عنقتيبة،بنسلمقتيبةأبوحدثنا: قاليحيى،بنمحمدحدثنا-٢٢٤

دبناهللاعى،بثنالمنة،عامثمنسعنأنبالم،ولكان((: قالكساهللار

r،يدعةيمقلثالثاالكلعتلهنع.((

1 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir. Bu hədisin bir his-səsi Buxari (3357) və Muslimin (2493) “Səhih”lərində rəvayət edil-mişdir. Digər rəvayətdə Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r elə birtərzdə danışardı ki, onun sözlərini saymaq istəyən adam, onu sa-ya bilərdi” (Səhih əl-Buxari, 3567).

Rəsulullahın r danışıq tərzinin necəliyi barədə280

(224) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah r(bir söz söylədiyi zaman) söylədiyi başa düşülsün deyə,sözü üç kərə təkrar edərdi.”1

عبدبنعمربنجميعحدثنا: قالوكيع،بنانسفيحدثنا- ٢٢٥

زوجهالةأبيولدمنتميمبنيمنرجلأخبرني: قالالعجلي،الرحمن

: قالعلي،بنالحسنعنهالة،ألبيابنعناهللا،عبدأبانىيكخدجية

ألتيسالخدنهنالة،أبيبكانهافا،وصوفقلت :))فيصلقطنم

الفكرة،دائماألحزان،متواصلrاهللارسولكان((: قال،rاهللارسول

تسلية،لهاحطويلر،كتكلالالستييمرفغي،ةاجححتفتي،الكالم

همتخيموالى،اهللاباسعتكلمتيعواموم،بجالكلهل،كالمول،الفصفض

امنهيذمالدقتوإنالنعمةيعظمالمهني،والبالجافي،ليستقصري،وال

كانماوالالدنيا،تغضبهواليمدحه،والاقاذويذميكنلمأنهغيرشيئا،

يغضبوالله،ينتصرحتىشيء،لغضبهيقملمالحق،تعديفإذالها،

،فسهناللورصتنا،يذاإلهارأش ارأشا،بكفهإذاكلهوبجعا،تهإذاقلبو

غضبوإذااليسرى،إبهامهبطناليمنىبراحتهوضرببها،اتصلتحدث

ضرأع،احأشإذاووفرحغض،فهلطرجهكحضسبالت،مرفتينثلعم

بامحمالغ((.

1 Bu hədisi Buxari (5890), Tirmizi (3644) və Əhməd (3/213) rə-vayət etmişdir.


(225) ........ Həsən ibn Əli N demişdir:1 “Mən gördü-yü kimsəni vəsf etməyi bacaran, dayım Hind ibn Əbu Ha-ləyə dedim: “Rəsulullahın r necə danışdığını mənə vəsfet.” O dedi: “Rəsulullah r həmişə kədərli,2 daim (Allahınyaratdıqları barədə) düşünən bir adam idi3 və heç vaxtrahatlığı olmazdı. Çox vaxt susar və ancaq lazım gəl-dikdə danışardı. 4 Nitqini Uca Allahın adı ilə başlayar

1 Bu hədis əvvəldə keçən 8-ci hədisin bir hissəsidir. Həmin hə-disin isnadı barədə danışarkən, onun “olduqca zəif” olduğunuqeyd etmişdik. O hədisin qeydlərinə bax.

2 Bu, yanlış sözdür və neçə-neçə “səhih” rəvayətlərə ziddir.Bu xüsusda İbn Qeyyim demişdir: “Hind ibn Əbu Halənin Pey-ğəmbərin r vəsfi barədə rəvayət etdiyi hədisə – onun həmişə kə-dərli olduğuna gəlincə, bu hədis “səhih” deyil, isnadında “məc-hul” ravilər vardır. Hansı əsasla demək olar ki, Peyğəmbər r hə-mişə kədərli olmuşdur?! Halbuki Allah onu dünyəvi kədərdən vəbu kədəri gətirən bütün səbəblərdən qorumuş, habelə kafirlərinetdikləri əməllərə görə kədərlənməməyi buyurmuş (ən-Nəml, 70),üstəlik onun keçmiş və gələcək xətalarını bağışlamışdır. Belə isəbu qəm-kədər ona haradan gələ bilərdi ki?! Əksinə, o, daim nik-bin və gülərüz olmuşdur” (Mədaric əs-Salikin, 1/506-507).

3 Muhəmməd peyğəmbər r öz üzərinə düşən peyğəmbərlikvəzivəsinin məsuliyyətindən dolayı həmişə narahat olar və bu və-zifəni layiqincə yerinə yetirmək üçün əlindən gələni edərdi.

4 Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kim Allahavə Axirət gününə inanırsa, ya xeyir danışsın, ya da sussun” (Sə-hih əl-Buxari, 6018); digər bir hədisdə demişdir: “Kim susarsa, ni-cat tapar” (Sunən ət-Tirmizi, 2/82; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə,536); başqa bir hədisdə də belə buyurmuşdur: “Hər kim mənə ikiçənəsi arasındakını və iki budu arasındakını qoruyacağına zəma-nət verərsə, mən onun Cənnətə girəcəyinə zəmanət verərəm” (Sə-hih əl-Buxari, 6474).


və (Onun adı ilə) bitirərdi.1 Yığcam kəlmələrlə danışar2

və dediyi sözləri aydın tələffüz edərdi.3 (Bu sözlər) nəuzun (yorucu), nə də ki qısa (faydasız) olardı. Özü dənə kobudluq edər, nə də (bir kimsənin) mənliyinə toxu-nardı.4 (Allahın verdiyi) nemət az olduğu təqdirdə belə,

1 Yəni, “Bismilləhir-Rəhmanir-Rəhim”, yaxud “İnnəl-həmdə lil-ləh” və ya buna bənzər kəlmələrlə sözünə başlayar, “subhanəkəlla-hummə və bihəmdik” və ya bu kimi kəlmələrlə sözünü bitirərdi.

2 Bu xüsusda rəvayət edilmiş hədisdə Peyğəmbər r demişdir:“Mən yığcam kəlmələrlə peyğəmbər göndərildim” (Səhih əl-Buxa-ri, 2977). Burada “yığcam kəlmələr” deyildikdə Quran və hədisnəzərdə tutulur. Bu, Uca Allahın Öz Kitabında cəm etdiyi kəlmə-lər, habelə Peyğəmbərimizin r hədislərində varid olan yığcam vəlakin çoxmənalı kəlmələridir” (Şərhu-Səhih-Muslim, 2/280). Pey-ğəmbərimizin r hədislərini şərh etmiş alimlərin kitablarına nəzərsalsaq görərik ki, bu şərhçilər hər hansı bir hədisin bir cümləsin-dən, hətta bir kəlməsindən neçə-neçə nəticələr çıxarmışlar.

3 Bu cümlə 223-cü hədisdə öz təsdiqini tapmışdır.4 Uca Allah bu xüsusda buyurur: “Allahın mərhəməti sayə-

sində sən onlarla mülayim rəftar etdin. Əgər sən kobud və daşqəlbli olsaydın, onlar hökmən sənin ətrafından dağılışardılar”(Ali-İmran, 159). Həmçinin, Peyğəmbər r barədə varid olmuşaşağıdakı hədislərə nəzər salsaq, onun necə əxlaq sahibi olduğu-nu görərik:

- Abdullah ibn Amr N demişdir: “Peyğəmbər r ədəbsiz vəkobud olmamışdır. O deyərdi: “Sizin ən xeyirliniz, əxlaqı ən gö-zəl olanınızdır!” (Səhih əl-Buxari, 3559);

- Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər r nə söyüş söyən,nə ədəbsizlik edən, nə də lənət oxuyan bir adam olmuşdur. Birimi-zi tənbeh edərkən deyərdi: “Ona nə olub?! Alnı yerə sürtülsün”(Səhih əl-Buxari, 6031);

- Ənəs t demişdir: “Mən on il Peyğəmbərə r xidmət etdim,bir dəfə də olsun o, mənə nə “uf!”, nə “niyə belə etmisən?”, nə də“niyə belə etməmisən?”– dedi” (Səhih əl-Buxari, 6037).


onu dəyərləndirər və onu əsla məzəmmət etməzdi.1 Ye-məyi də nə pisləyər,2 nə də tərifləyərdi.3 Nə bu dünya,nə də dünyaya aid işlər onu əsla qəzəbləndirməzdi.(Allahın qoyduğu) qanunlar pozulduğu təqdirdə isə,haqqı bərqərar edənədək heç bir şey onun qəzəbinin qa-bağını ala bilməzdi.4 O əsla öz nəfsinə görə qəzəblən-məz və buna görə (heç kəsdən) intiqam almazdı.5 Əli iləişarə etdiyi zaman tam şəkildə işarə edərdi.6 (Bir şeyə)

1 173-cü hədisə bax.2 Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r heç vaxt, heç

bir yeməyi pisləməzdi. Yemək xoşuna gəldikdə, onu yeyər, əkshalda isə onu tərk edərdi” (Səhih əl-Buxari, 3563).

3 Yəni, vaxtını hər hansı bir yeməyi və ya içkini tərifləməyəsərf etməz və qəlbini buna bağlamazdı.

4 112-113-cü hədislərə və onların qeydlərinə bax.5 Səhih hədisdə Aişə O rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r öz

nəfsinə görə heç kəsdən intiqam almamışdır. Yalnız Uca Allahınqoyduğu qanunlar pozulduqda, qüdrətli və əzəmətli Allaha görəintiqam alardı” (Ədəbul-Mufrəd, 274); digər bir hədisdə Əbu Hu-reyrə t rəvayət etmişdir ki, bir dəfə bir nəfər Peyğəmbərin r yanı-na gəlib ondan borcunu tələb etməyə başladı və onunla kobuddanışdı. Peyğəmbərin r səhabələri ona qulaqburması vermək is-tədikdə Peyğəmbər r buyurdu: “Dəyməyin ona! Həqiqətən, borcyiyəsinin danışmağa haqqı var.” Sonra əlavə edib dedi: “Ona də-vəsi yaşında olan bir dəvə verin!” Səhabələr dedilər: “Ya Rəsulul-lah, bizdə olan dəvə onun dəvəsindən yaşlıdır.” Peyğəmbər r bu-yurdu: “Bunu ona verin! Həqiqətən, sizin ən xeyirliniz, borcunu əngözəl şəkildə ödəyəninizdir” (Səhih əl-Buxari, 2306).

6 Bu heç də o demək deyil ki, Peyğəmbər r yalnız bu şəkildəişarə etmişdir. Belə ki, “səhih” hədislərdə onun bir və ya daha çoxbarmaqla işarə etdiyi varid olmuşdur. Səhl t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r orta barmağıyla işarə barmağını yan-yana azacıq


təəccüb etdikdə əlini çevirər, 1 danışdıqda isə əlini (oyan-bu yana) hərəkət etdirərdi. (Hərdən) sağ əlinin içi-ni sol əlinin baş barmağına vurardı.2 Birisinə acığı tut-duğu zaman ondan üz çevirər və narazılığını (ona) hissetdirərdi. 3 Sevindiyi zaman gözlərini yumardı. 4 Çoxvaxt təbəssüm 5 edərək gülər (və gülərkən ön dişləri)dolu6 tək bərq vurardı.”

aralı tutub demişdir: “Mən və yetimin himayədarı Cənnətdə bu ikibarmaq kimi olacağıq” (Səhih əl-Buxari, 5304); digər hədisdə də be-lə buyurmuşdur: “Yetkinlik yaşlarınadək iki qız uşağının qayğısı-na qalan kimsə, Cənnətdə mənimlə birlikdə bu iki barmaq kimiolacaq”– deyib orta barmağıyla işarə barmağını birləşdirdi” (Ədə-bul-Mufrəd, 894).

1 Yəni, əlinin üstünü altına və ya altını üstünə çevirərdi.2 Hərəvi demişdir: “Bu, ərəblərin adəti idi” (Cəmul-Vəsail fi

Şərhiş-Şəmail).3 Əbu Səid əl-Xudri t rəvayət edir ki, (bir dəfə) Nəcrandan

bir nəfər Rəsulullahın r yanına gəldi. Onun barmağında qızılüzük var idi. Rəsulullah r ondan üz çevirdi. (Sonra o adam on-dan bunun səbəbini soruşduqda) Rəsulullah r dedi: “Sən mənimyanıma gəldikdə, əlində bir parça köz var idi” (Sunən ən-Nəsai,5188; Səhih ət-Tərğib vət-Tərhib, 2061). Həmçinin, 219-cu hədisinqeydlərinə bax.

4 Hərəvi demişdir: “Bu, Rəsulullahın r təvazökarlığına dəlalətedir” (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

5 Bundan aydın olur ki, Rəsulullah r çox vaxt təbəssüm edər,hərdən də gülərdi. Müəllifin növbəti fəsildə gətirdiyi hədislərdəbu öz təsdiqini tapmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Rəsulul-lah r güldükdə, damağı görünməzdi. Yəni, o, heç vaxt qəhqəhəçəkməzdi.

6 Dolu: havada donub tökülən yağmur dənələri.


rرسول اهللا ضحكما جاء يف ببا-٣٥

35-ci fəsil. Rəsulullahın r gülməyibarədə varid olanlar

أخبرنا: قالالعوام،بنعبادحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا-٢٢٦اججالحوهونطاة،ابأرنعاكمنسببرح،نابرعنجة،برمقالس :

تبسما،إاليضحكالوكانحموشة،،rاهللارسولساقيفيكان((تإذافكنتظرن،هإليل: قلتن،أكحينيالعسليلوبأكح.((

(226) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Rəsululla-hın r baldırları nazik idi. (Çox vaxt) onun gülməyi an-caq təbəssüm etmək olardı. Mən ona baxarkən (öz-özü-mə) deyərdim: “(Deyəsən,) gözləri sürməlidir,1 halbukigözləri sürməli deyildi.”2

بناهللاعبيدعنلهيعة،ابنبرناأخ: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٢٧،ةريغالمنعدبناهللاعبارثنالحء،بزجها((: قالأنمتأياردأحأكثر

)).rاهللارسولمنتبسما

1 Yəni, kirpiklərinin dibi xilqətcə qara rəngə çalırdı. Beyhəqi-nin “Dəlail” əsərində (1/212) rəvayət edilir ki, Əbu Hureyrə t de-mişdir: “(Peyğəmbərin r) gözləri (xilqətcə) sürməli idi.” Bu hədi-si Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “həsən” hesab etmişdir (Sə-hih əl-Cami, 4633).

2 Bu hədisi Tirmizi (4006) rəvayət etmişdir. İsnadında keçənHəccac ibn Ərtat “çoxlu xətalara yol vermiş” ravidir (Təqrib ət-Təhzib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r gülməyi barədə varid olanlar286

(227) ........ Abdullah ibn Haris ibn Cəz t demişdir:“Mən Rəsulullahdan r daha çox təbəssüm edən birkimsə görməmişəm.”1

إسحاقبنيحيىحدثنا: قالالخالل،خالدبنأحمدحدثنا- ٢٢٨

،انيلحيا: قالالسثندثحلينب،دعسنعزيدنيبيب،أبيبحنعدبع

)).تبسماإالrاهللارسولضحككانما((: قالالحارث،بنهللا

: هذا حديث غريب من حديث ليث بن سعد.قال أبو عيسى

(228) ........ Abdullah ibn Haris t demişdir: “Rəsulul-lahın r gülməyi ancaq təbəssüm etmək olardı.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu, Leys ibn Sədinrəvayət etdiyi qərib hədislərdəndir.”

: قالوكيع،حدثنا: قالحريث،بنالحسينعمارأبوحدثنا-٢٢٩

اهللارسولقال: قالذر،يأبعنسويد،بنالمعرورعناألعمش،حدثنا

r:))يإنلملألعلأوجلرخدة،ينالجرآخلوجرجرخينار،مىالنتؤي

عنهويخبأذنوبهصغارعليهاعرضوا((: فيقال،))القيامةيومبالرجل

المقر،وهوكذا،وكذا،كذاوكذايومعملت((: لهفيقال،))كبارها




،ركنيوهوقفشمنامارهبك((،قالفي :))طوهكانأعكلمئةياسلهمع

.))هنااهأراهاماذنوباليإن((: فيقول،))حسنة

.))نواجذهبدتحتىضحكr،اهللارسولرأيتفلقد((: ذرأبوقال

(229) ........ Əbu Zərr t rəvayət edir ki, Peyğəmbər rdemişdir: “Mən cənnətliklərdən Cənnətə ilk1 daxil ola-caq və cəhənnəmliklərdən də Cəhənnəmdən son çıxa-caq2 kimsəni tanıyıram.3 Bu o kimsədir ki, Qiyamət gü-

1 Burada “ilk” kəlməsi yanlışdır. Əslində burada “son” kəlmə-si olmalıdır, yəni, “cənnətliklərdən Cənnətə son girəcək.” İmamMuslimin “Səhih”ində də bu cür rəvayət edilmişdir. Üstəlik buləfz, ilk əvvəl Cənnətə girəcək kimsənin Peyğəmbərimiz r olacağıbarədə varid olmuş “səhih” hədislərə ziddir. Həmin hədislərdənbirində Peyğəmbər r demişdir: “Mən Qiyamət günü Cənnət qapı-sının yanına gəlib onun açılmasını xahiş edəcəyəm. Bu vaxt gö-zətçi: “Sən kimsən?”– deyə soruşacaq. Mən: “Muhəmmədəm”–deyə cavab verəcəyəm. Bunu eşidəndə, o deyəcək: “Mənə bu qapıla-rı səndən əvvəl heç bir kəsə açmamaq, yalnız sənin üçün açmaqəmr edilmişdir” (Səhih Muslim, 486).

2 Bu o deməkdir ki, ondan əvvəl də Cəhənnəmdən çıxanlarolacaq. Onların hamısı Allahın mərhəməti sayəsində zaman-za-man oradan çıxarılacaqlar.

3 Bu kimsə Cəhənnəmdən çıxdıqdan sonra yerdə qalanlar heçvaxt oradan çıxmayacaqlar. Uca Allah onlar barədə belə buyurur:“ Kafirləri isə Cəhənnəm odu gözləyir. Orada nə öldürülməzlərki, ölüb canları qurtarsın, nə də bu odun əzabı onlar üçün yün-gülləşdirilər. Biz hər bir kafiri belə cəzalandırırıq. Onlar oradafəryad qoparıb yalvaracaqlar: “Ey Rəbbimiz! Bizi buradan çıxartki, əvvəllər etdiyimiz əməlləri deyil, yaxşı əməllər edək”. Onla-


nü (məhşərə) gətiriləcək və: “Kiçik günahlarını ona gös-tərin, böyük günahlarını isə ondan gizlədin”– deyilə-cək. Sonra (ona kiçik günahları göstəriləcək və) ona be-lə deyiləcək: “Sən filan gün, filan gün filan və filan işlə-ri görmüsən.” O, (günahını) boynuna alacaq və (bunlar-dan heç birini) inkar edə bilməyəcək. (Həmin an) o, bö-yük günahlarının ona ərz edilməsindən ehtiyat edəcək.Bu vaxt ona belə buyurulacaq: “Onun etdiyi hər bir gü-nahını bir savabla əvəz edin.”1 Bundan sonra o deyəcək:

ra deyiləcək: “Məgər orada sizə düşünəcək kimsənin düşünə bi-ləcəyi qədər uzun ömür vermədikmi? Sizə qorxudub xəbərdaredən Peyğəmbər də gəlmişdi. Elə isə dadın əzabı! Zalımlara kö-mək edən olmaz” (Fatir, 36-37); “Onlar Cəhənnəm gözətçisini ça-ğırıb deyəcəklər: “Ey Malik! Qoy Rəbbin canımızı alıb qurtar-sın!” O isə: “Siz burada əbədi qalacaqsınız!”– deyəcək” (əz-Zux-ruf, 77)

1 Demək, adam Cəhənnəm odunda günahlarından təmizləndik-dən sonra keçmiş günahlarının hamısı savabla əvəz olur. Həmçi-nin, adam tutduğu işdən peşman olub tövbə etdikdən və möminolduğu halda, yaxşı işlər gördükdən sonra da, Allah onun bir za-man etdiyi günahları savaba çevirir. Bu xüsusda Mərhəmətli vəRəhmli Allah belə buyurur: “Mərhəmətli Allahın qulları o kəs-lərdir ki, onlar yer üzündə təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlaraxoşagəlməz bir söz dedikdə: “Salam!”- deyərlər. Onlar gecələri-ni Rəbbi üçün səcdədə və qiyamda keçirərlər. Onlar deyərlər:“Ey Rəbbimiz! Cəhənnəm əzabını bizdən uzaq elə. Doğrusu,onun əzabı həmişəlikdir. Həqiqətən, ora nə pis məskən, necə dəpis iqamətgahdır!” Onlar mallarını xərclədikdə nə israfçılıq, nədə xəsislik edər, bunların arasında orta bir yol tutarlar. OnlarAllahla yanaşı başqa məbuda yalvarmaz, Allahın haram etdiyi


“(Ey Rəbbim!) Mən bir çox (günah) işlər görmüşəm ki,onları burada görmürəm.”

Əbu Zərr dedi: “Mən Rəsulullahın r arxa dişləri gö-rünənədək güldüyünü gördüm.”1

cana haqsız yerə qıymaz və zina etməzlər. Bunu edən kimsə cə-zalandırılar. Qiyamət günü onun əzabı qat-qat artırılar və onuniçində zəlil olub əbədi qalar. Ancaq tövbə edib iman gətirən vəsaleh əməllər edənlərdən başqa. Allah onların pis əməlləriniyaxşı əməllərlə əvəz edər. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir!” (əl-Furqan, 63-70)

1 Bu hədisi Muslim (190), Tirmizi (2599) və Əhməd (5/157) rə-vayət etmişdir. Bu hədisdə həmin adamın Cəhənnəmdən necə çıx-dığı və Cənnətə necə daxil olduğu vəsf olunmur. Lakin Muslimin“Səhih”ində (463) bu xüsusda maraqlı bir hədis varid edilmişdir.Həmin hədisdə İbn Məsud rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r de-mişdir: “Cənnətə girənlərin sonuncusu o kimsə olacaq ki, o, körpü-dən keçərkən gah yeriyəcək, gah üzüqoylu yerə yıxılacaq, gah daCəhənnəm alovu onun üzünə çırpılacaq. Nəhayət, Cəhənnəmiötüb-keçdiyi zaman ona tərəf çevrilib deyəcək: “Məni səndən xilasedən Allah nə qədər Uludur! O, əvvəlkilərdən və sonrakılardanheç kəsə vermədiyini mənə vermişdir.” Sonra ona bir ağac göstəri-ləcək. Onda həmin adam deyəcək: “Ey Rəbbim! Məni bu ağaca ya-xınlaşdır, onun kölgəsində kölgələnim, suyundan içim.” İzzətli vəQüdrətli Allah buyuracaq: “Ey Adəm oğlu! Əgər bu istədiyini sə-nə versəm, yəqin ki, daha artığını istəyəcəksən.” O: “Yox, istəmə-rəm, ey Rəbbim”– deyəcək və Allahdan bundan başqa heç nə istə-məyəcəyinə dair Ona söz verəcək. Rəbbi onun bu nemətə qarşı sə-birsiz olduğunu yəqin bildiyindən, onu üzürlü sayacaq və onu buağaca yaxınlaşdıracaq. Adam bir müddət bu ağacın kölgəsində köl-gələnəcək və onun suyundan içəcəkdir. Sonra ona əvvəlkindəndaha gözəl bir ağac göstəriləcək. Onda o deyəcək: “Ey Rəbbim!


Məni bu ağaca yaxınlaşdır, onun suyundan içim, kölgəsində köl-gələnim. Səndən bundan başqa bir şey istəməyəcəyəm.” Allah bu-yuracaq: “Ey Adəm oğlu! Məgər sən bundan başqa bir şey istəmə-yəcəyinə dair Mənə söz verməmişdinmi?! Əgər səni ona yaxınlaş-dırsam, yəqin ki, daha artığını istəyəcəksən.” Onda o, bundanbaşqa heç nə istəməyəcəyinə dair Allaha söz verəcək. Rəbbi onunbu nemətə qarşı səbirsiz olduğunu yəqin bildiyindən, onu üzürlüsayacaq və onu bu ağaca yaxınlaşdıracaq. Adam bir müddət buağacın kölgəsində kölgələnəcək və onun suyundan içəcəkdir. Son-ra ona Cənnət qapısının yanında, əvvəlkilərdən daha gözəl birağac göstəriləcək. Onda o deyəcək: “Ey Rəbbim! Məni bu ağacayaxınlaşdır, onun kölgəsində kölgələnim, suyundan içim. Səndənbundan başqa bir şey istəməyəcəyəm.” Allah buyuracaq: “EyAdəm oğlu! Məgər sən bundan başqa bir şey istəməyəcəyinə dairMənə söz verməmişdinmi?!” O deyəcək: “Elədir, ey Rəbbim! Bunuda ver, Səndən daha heç nə istəməyəcəyəm.” Rəbbi onun bu nemə-tə qarşı səbirsiz olduğunu yəqin bildiyindən, onu üzürlü sayacaqvə onu bu ağaca yaxınlaşdıracaq. O, bu ağaca yaxınlaşdığı və Cən-nət əhlinin səsini eşitdiyi zaman: “Ey Rəbbim, Məni oraya daxilet!”– deyə yalvaracaq. Allah buyuracaq: “Ey Adəm oğlu! İstəkləri-nə son qoyacaqsanmı?! Sənə orada dünya və onun misli qədər yerversəm, razı qalarsanmı?” O deyəcək: “Ey Rəbbim! Sən aləmlərinRəbbi olduğun halda, mənə istehzamı edirsən?”

Bunu deyəndə İbn Məsud güldü və oradakılardan: “Nə üçün gül-məyimin səbəbini soruşmursunuz?”– deyə soruşdu. Onlar: “Niyəgüldün?”– deyə soruşdular. İbn Məsud dedi: “Rəsulullah r beləgüldü və səhabələr ondan: “Niyə güldün, ya Rəsulullah?”– deyə so-ruşduqda, o belə buyurdu: “Bu adamın: Sən aləmlərin Rəbbi oldu-ğun halda, mənə istehzamı edirsən?”– dediyi vaxt aləmlərin Rəb-binin gülməyinə güldüm.”

Sonra Allah buyurdu: “Mən sənə istehza etmirəm, lakin Mənistədiyimi etməyə qadirəm.”


: قالعمرو،بنمعاويةحدثنا: قالنيع،مبنأحمدحدثنا- ٢٣٠

اهللا،عبدبنجريرعنحازم،أبيبنقيسعنبيان،عنزائدة،حدثنا

)).ضحكإالرآنيوالأسلمت،منذrاهللارسولحجبنيما((: قال

(230) ........ Cərir ibn Abdullah t demişdir: “Mən İs-lamı qəbul etdiyim gündən Rəsulullah r heç vaxt mənəöz məclisində iştirak etməyi qadağan etməz və həmişəüzümə gülümsəyərdi.”1

: قالو،عمربنمعاويةحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٣١

ما((: قالجرير،عنقيس،عنخالد،أبيبنإسماعيلعنزائدة،حدثنا

)).تبسمإالأسلمتمنذرآنيوال،rاهللارسولحجبني

(231) ........ Cərir t demişdir: “Mən İslamı qəbul et-diyim gündən Rəsulullah r heç vaxt mənə öz məclisin-də iştirak etməyi qadağan etməz və həmişə məni təbəs-sümlə qarşılayardı.”2

األعمش،عنمعاوية،أبوحدثنا: قالالسري،بنهنادحدثنا- ٢٣٢

رسولقال: قالمسعود،بناهللاعبدعنماني،السلعبيدةعنإبراهيم،عن

زحفا،منهايخرجرجلخروجا،النارأهلآخرألعرفإني((: rاهللا

قدلناسافيجدالجنة،ليدخلفيذهب: قالالجنة،فادخلانطلق: لهفيقال


2 Öncəki hədisin qeydlərinə bax.


: لهفيقالالمنازل،الناسأخذقدرب،يا: فيقولفيرجعالمنازل،أخذوا

ذكرانأتميالزالذتكن،يهقولففي :،معقال: قالنفيله :،نمقالت :

: قالالدنيا،أضعافوعشرةتمنيتالذيلكنفإ: لهفيقالفيتمنى،

ضحكr،،اهللارسولرأيتفلقد: قالالملكوأنتبيتسخر: فيقول

)).نواجذهبدتحتى

(232) ........ Abdullah ibn Məsud t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r demişdir: “Mən, cəhənnəmliklərdən1 Cə-hənnəmdən son çıxacaq kimsəni tanıyıram. O kimsə ki,yanı üstə sürünə-sürünə Cəhənnəmdən çıxacaq və ona:“Get, Cənnətə gir!”– deyə buyurulacaq. Bu adam gedibCənnətə girəcək və görəcək ki, insanlar artıq öz yerləri-ni tutmuşlar. Onda adam geri dönəcək və “Ey Rəbbim!İnsanlar artıq öz yerlərini tutmuşlar”– deyəcək. Bu vaxtona deyiləcək: “(Dünyada) keçirdiyin vaxtları xatırla-yırsanmı?” O: “Bəli!”– deyə cavab verəcək. Ona: “Tə-mənna et!”– deyiləcək, o da təmənna edəcəkdir. Sonraona: “Təmənna etdiyin və dünyanın on qatı qədər (yer)sənindir”– deyiləcək. Onda bu adam deyəcək: “SənHökmdar ola-ola mənə lağ edirsən?”

(Abdullah dedi): “Mən Peyğəmbərin r arxa dişlərigörünənədək güldüyünü gördüm.”2

1 Yəni, asi möminlərdən.2 Bu hədisi Buxari (6202), Muslim (186), Tirmizi (2598), İbn

Macə (4339) və Əhməd (1/378-379) rəvayət etmişdir.


أبيعناألحوص،أبوحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٣٣،اقحإسنعيلنعة،ببيعقالر :))تهدا،شيلعيأتةابابدهكبريالفلم

عضولهيرجكاب،فم: قالالرااهللا،بسىفلموتلىاسا،عرهقالظه :دمالح،لهلان: قالثمحبيسالذرخاسذالناهماوكنلهقرننيامإنإلىو

نيإسبحانكثالثا،أكبرواللهثالثا،للهالحمد: قالثم،لمنقلبونربناتفسي،ظلمنريفاغفلهالفإنرفغيوبإالالذن،تأنثمكحضفقلت :

))نمءأييشكتحاضيري؟أمننيمؤ((: قال))المتأيولرساهللارrعناصكمتعنصثم،كحضفقلت :نمءأييشكتحاضوليسرذنوبي،لياغفررب: قالإذاعبده،منليعجبربكإن((: قال))اهللا؟

أن لمعيالهرفغيوبالذن دأحرغيه.((

(233) ........ Əli ibn Rəbiə demişdir: “(Bir dəfə) mənƏlinin yanında ikən, ona bir minik heyvanı gətirdilər.O, ayağını üzəngiyə1 qoyub: “Bismilləh2”– dedi (və hey-vanın belinə qalxdı). Nəhayət, miniyin üstündə qərartutduqda: “Əlhəmdulilləh3”– dedi, sonra da belə dua et-di: “Subhanəl-ləzi səxxara lənə həzə və mə kunnə ləhumuqrinin. Və innə ilə Rabbinə ləmunqalibun.” 4 Sonra

1 Üzəngi: süvarinin ayağını dirəməsi üçün yəhərin iki tərəfin-dən asılı, altı düz dəmir halqalardan hər biri.

2 Allahın adı ilə!3 Allaha həmd olsun!4 “Bunu bizə tabe edən Allah pak və müqəddəsdir. Yoxsa bi-

zim ona gücümüz çatmazdı. Şübhəsiz ki, biz Rəbbimizə qayıda-cağıq!” (əz-Zuxruf, 13-14).


üç dəfə “Əlhəmdulilləh” və üç dəfə “Allahu Əkbər”1–dedi. Sonra davam edib dedi: “Subhanəkə inni zaləmtunəfsi fəğfir li, fə innəhu lə yəğfiruz-zunubə illə ənt.”2

Sonra o, güldü. Mən dedim: “Nəyə güldün, ey möminlə-rin əmiri?” O dedi: “Mən Rəsulullahın r mənim kimi (mi-nik heyvanına minib dua) etdiyini, sonra da güldüyünügördüm və (ondan): “Nə üçün güldün, ya Rəsulullah?”–deyə soruşdum. O da belə buyurdu: “Sənin Rəbbin Özbəndəsinin: “Rabbi-ğfir li zunubi”3 – deməsinə, (Özünəlayiq tərzdə) təəccüb edir. Bəndəsi də bilir ki, Rəbbin-dən başqa heç kəs bu günahları bağışlaya bilməz.”4

اهللاعبدبنمحمدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢٣٤،اريصا: قالاألنثندحدباهللاعنب،نوعنعدمحنمبدمحنمب،دواألس

نرعامنعب،دعقال: قالسدعس :))لقدتأيربيالنr،كحضمويكان((: قال))كان؟كيف((: لتق: قال))نواجذهبدتحتىالخندق

يغطيبالترسوكذاكذايقولوكانراميا،سعدوكانترس،معهرجل،هتهبجعزفنلهدعم،سهابسفلمفعرهأسراهمرئفلمطخيهذههننيمعي

هبجهتقلبانل،وجالالرشوهلبرج :كحفضبيالنrىتحتدباجذهون(()).بالرجلفعلهمن((: قال))ضحك؟شيءأيمن((: قلت: قال

1 Allah ən Böyükdür!2 Sən pak və müqəddəssən! Mən özümə zülm etdim. Məni ba-

ğışla! Şübhəsiz ki, günahları ancaq Sən bağışlayırsan!3 Ey Rəbbim, günahlarımı bağışla!4 Bu hədisi Əbu Davud (2602), Tirmizi (3443), Əhməd (1/98)

rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


(234) ........ Amir ibn Səd rəvayət edir ki, Səd (ibnƏbu Vəqqas) t demişdir: “Xəndək günü1 mən Peyğəm-bərin r arxa dişləri görünənədək güldüyünü gördüm.”Mən (Səddən): “O nə üçün güldü?”– deyə soruşdum.O dedi: “(Döyüş əsnasında kafirlərdən) birinin əlindəqalxan var idi. Səd də oxla (kafirləri) vururdu. (Bu ka-fir) alnını (atılan oxlardan) qorumaq üçün əlindəki qal-xanı o yan-bu yana yellədirdi. Səd onu vurmaq üçün(ox qabındaq) bir ox çıxartdı (və oxu yaya qoyub hazırdurdu). Kafir başını yuxarı qaldırdıqda Səd oxu atdıvə ox gedib onun alnına batdı. (Ox ona dəyən kimi) o,arxası üstə yerə yıxıldı, ayaqları da göyə qalxdı. OndaPeyğəmbər r arxa dişləri görünənədək güldü.” Mən(Səddən): “O nəyə güldü?”– deyə soruşdum. O dedi:“Sədin o kafirə elədiyinə (güldü).”2

1 Yəni, Əhzab döyüşündə.2 Bu hədisin isnadında keçən Muhəmməd ibn Muhəmməd ibn

Əsvəd “məchul” ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Mux-təsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.Lakin Muslimin “Səhih”ində (4431) bu hadisənin həqiqət olduğuöz təsdiqini tapmış, habelə bunun Xəndək döyüşündə yox, Uhuddöyüşündə baş verdiyi xəbər verilmişdir. Həmin hədisdə Amiribn Səd rəvayət etmişdir ki, atası Səd t demişdir: “Uhud döyü-şündə müşriklərdən biri müsəlmanları qırıb-çatırdı. Onda Pey-ğəmbər r mənə dedi: “Atam-anam sənə fəda olsun, vur onu!”Mən onu vurmaq üçün ox qabından ucu olmayan bir ox çıxartdımvə bu oxla onu böyründən vurdum. Ox ona dəyən kimi o, arxası üstəyerə yıxıldı və üst-başı açıldı. Onda Rəsulullah r güldü və mənonun arxa dişlərini gördüm.” Burada Rəsulullah r o kafirin üst-başının açılmasına yox, onun öldürülməsinə gülmüşdür.

Rəsulullahın r zarafat etməsinin vəsfi barədə varid olanlar296

rرسول اهللا صفة مزاحما جاء يف باب-٣٦

36-cı fəsil. Rəsulullahın r zarafat1 etməsininvəsfi barədə varid olanlar

1 Burada “zarafat” deyildikdə, şit zarafat, yəni, qəh-qəhə çə-kib gülmək və ifrat dərəcədə əylənmək üçün deyilən söz və yaedilən hərəkət nəzərdə tutulmur. Belə ki, Peyğəmbər r hər bir iş-də orta yol tutduğu kimi, bu işdə də həmçinin, nə daim qaşqabaq-lı olar, nə də ki, zarafat etdikdə, həddini aşardı. Zarafatı da həmi-şə deyil, ancaq lazım gəldikdə edərdi ki, bunun sayəsində səhabə-lərinin könlünü açsın və arada olan isti münasibətləri bir qədərdə möhkəmləndirsin. Bu xüsusda imam Nəvəvi demişdir: “Alim-lər demişlər: “Qadağan olunmuş zarafat, ifrat dərəcədə edilən vədavamiyyətli olan zarafatdır. Çünki belə zarafat həddən ziyadəgülməyə və qəlbin sərtləşməsinə səbəb olur, üstəlik adamı UcaAllahı zikr etməkdən və dinə aid mühüm işləri yerinə yetirmək-dən yayındırır. Çox vaxt belə zarafat adamı başqalarına sataşma-ğa və beləliklə də, onlara əziyyət verməyə təhrik edir, axırda dabu hərəkət ədavətə gətirib çıxarır və son nəticədə heybət də əldəngedir, ciddiyyət də.

Bu deyilənlərə yol verməmək şərtilə zarafat etmək isə, Rəsu-lullahın r etdiyi mübah əməllərdən sayılır. Çünki Rəsulullah rnadir hallarda – məsləhət bildikdə, üstəlik zarafat etdiyi adamınkönlünü açmaq və dostluq münasibətini artırmaq məqsədilə zara-fat edərdi. Bu cür zarafat etmək isə əsla qadağan deyildir. Əksinə,bu cür zarafat bəyənilən sünnəyə aiddir” (Əzkar, 1/326). Demək,adam zarafat etdikdə, Kitab və Sünnədən qırağa çıxmamalıdır.Əvvəla, zarafat edən adam yalan danışmamalı, öz zarafatı ilə baş-qalarına əziyyət verməməli və onlara istehza etməməlidir. Bu fə-sildə varid edilmiş növbəti hədisdə səhabənin: “Bizimlə zarafatedirsən, ya Rəsulullah?!” sualına Rəsulullah r belə cavab vermiş-dir: “Bəli, (zarafat edirəm). Ancaq mən haqdan başqa söz danış-mıram!” Başqa bir hədisdə isə Rəsulullah r belə buyurmuşdur:


شريك،عنأسامة،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٢٣٥

نمعاصل،عواألحنسعنأنب،كالأن مبيالنr،قالا((: لهناألذاييذن.((

.يمازحهيعني: أسامةأبوقال: محمودقال

(235) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r ona: “Ey ikiqulaqlı!1”– demişdir.2

Mahmud 3 rəvayət edir ki, Əbu Usamə demişdir:“Yəni, Peyğəmbər r onunla zarafat edirdi.”

أبيعنشعبة،عنوكيع،حدثنا: قالالسري،بنهنادحدثنا- ٢٣٦

حتىليخالطنا،rاهللارسولكانإن((:قالمالك،بنأنسعنالتياح،

))النغير؟لفعماعمير،أبايا: صغريليألخيقول

“Camaatı güldürmək məqsədilə yalan danışan kimsənin vay halı-na, vay halına, vay halına!” (Sunən Əbu Davud, 4990; Səhih əl-Cami, 7136).

1 Burada Rəsulullah r öz xidmətçisi ilə həm zarafat etmiş,həm də onu həqiqi mənada tərifləmişdir. Belə ki, Ənəs t Rəsulul-lahın r qəsd etdiyi o qulaqlar vasitəsi ilə onun buyuruqlarını eşi-dib itaət edər, verdiyi öyüd-nəsihətlərini dinləyərdi.

2 Bu hədisi Əbu Davud (5052), Tirmizi (3831) və Əhməd(3/117) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Şərik ibn Ab-dullah ən-Nəxəi “çoxlu xətalara yol vermiş səduq” ravidir. Lakindigər isnadlarla rəvayət edilmiş bu mənada olan hədislər bu hə-disin dərəcəsini qüvvətləndirir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu söy-ləmişdir.

3 Mahmud ibn Ğeylan Tirmizinin şeyxidir.


أنهوفيهيمازحكان،rالنبيأنالحديثهذاوفقه: عيسىأبوقال

الصبييعطىأنبأسالأنهوفيه.))عميرأبايا((: لهفقالصغريا،غالماكنى

،رالطيبلعيلا،بهمإنقالولهبيالنr:))ااير،أبيماعلم؟فعريغالن((هألن

أبايا((: rالنبيفمازحهعليهالغالمفحزنفمات،بهيلعبنغيرلهكان

))النغير؟فعلماعمير،

(236) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulul-lah r (hərdən) bizimlə zarafat edərdi. Nəhayət, (bir güno) mənim balaca qardaşıma dedi: “Ey Əbu Umeyr, quş-cuğaza nə oldu?”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu hədisdən belə nə-ticə çıxır ki, Peyğəmbər r (səhabələri ilə) zarafat edər-miş. Həmçinin, onun azyaşlı uşağa: “Ey Əbu Umeyr!”–deyə kunyə 2 verməsi (bunun caiz olduğunu bildirir).Hədis həm də ona dəlalət edir ki, uşağa, oynamaq üçünquş vermək caizdir. Peyğəmbərin r ona: “Ey ƏbuUmeyr, quşcuğaza nə oldu?”– deməsinin səbəbi bu idiki, uşaq bu quşcuğazla oynayarkən quş ölmüş və uşaqbuna görə kədərlənmişdir. Buna görə də, Peyğəmbər r

1 Bu hədisi Buxari (6778), Muslim (3215), Tirmizi (333), İbnMacə (3320) və Əhməd (3/114-115) rəvayət etmişdir.

2 Kunyə: ismin əvvəlinə “əbu (ata)”, yaxud “ummu (ana)”, ya-xud “ibn (oğul)”, yaxud da “bint (qız)” sözlərindən birini qoş-maqla əmələ gələn ləqəb və ya ayamadır.


onunla zarafat edib ona: “Ey Əbu Umeyr, quşcuğaza nəoldu?”– demişdir.”1

الحسنبنعليحدثنا: قالوري،الدمحمدبنعباسحدثنا- ٢٣٧سعيدعنزيد،بنأسامةعنالمبارك،بناهللاعبدأنبأنا: قالشقيق،بن

،ريقبالمنة،أبيعريرا((: قالوا: قالهوليساهللا،ركاإننباعدلقا،))ت :.))حقاإالأقولالنينعم؟ غير أ((

(237) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, (bir dəfə)səhabələr (Peyğəmbərə r) dedilər: “Ya Rəsulullah, sən(hərdən) bizimlə zarafat edirsən.” Peyğəmbər r də on-lara belə cavab verdi: “Bəli, (zarafat edirəm). Lakin mənhaqdan başqa bir söz danışmıram!”2

1 İbn Həcər bu hədisi izah edərkən demişdir: “Bu hədisdə çox-lu faydalar vardır. Neçə-neçə əsərlər yazmış, habelə şafii fəqihlə-rindən olmuş və İbnul-Qas ləqəbi ilə tanınmış Əbul-Abbas Əh-məd ibn Əbu Əhməd ət-Təbəri, ayrıca bir kitabda bu hədisi müx-təlif isnadlarla rəvayət etmiş və bu hədisdən çıxarılmış nəticələrizikr etmişdir. İbnul-Qas həmin kitabın əvvəlində: “Bəzi adamlarmühəddislərin heç bir faydası olmayan hədislər rəvayət etdikləri-ni söyləmişlər”– demiş və Əbu Umeyrin bu hədisini misal göstər-mişdir. Sonra davam edib: “Lakin onlar bilmirlər ki, bu hədisdəşəriət qanunlarına, İslam ədəblərinə və bir çox faydalı məsələlərədəlalət edən altmış nəticə vardır” – demiş və həmin nəticələriqeyd etmişdir” (10/584).

2 Bu hədisi Tirmizi (1991) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadındakeçən Usamə ibn Zeyd əl-Leysi “xətalara yol vermiş səduq” ravi-dir. (Təqrib ət-Təhzib). Lakin bu mənada olan başqa hədislər buhədisin dərəcəsini qüvvətləndirir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğu-nu söyləmişdir.


عناهللا،عبدبنخالدحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٣٨

،ديمحنسعنأنب،كالالأنمجلرمحتولاسساهللارr،ي((: فقالإن

لكامحلىعلدواقةا((: فقال،))نوليسااهللا،رمعنأصلد؟بواقةالن((

))؟النوقإالاإلبلتلدوهل((: rفقال

(238) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, bir nə-fər Peyğəmbərdən r bir minik heyvanı istədi və o, buadama: “Mən sənə dişi dəvənin balasını verəcəyəm”–dedi. Adam (təəccüblə) soruşdu: “Ya Rəsulullah, dişidəvənin balası ilə mən nə edəcəyəm?!” Peyğəmbər r dəona belə cavab verdi: “Məgər dişi dəvə, dəvədən başqabir heyvan doğur?!1”2

: قالالرزاق،عبدحدثنا: قالمنصور،بنحاقإسحدثنا-٢٣٩

كانالباديةأهلمنرجالأنمالك،بنأنسعنثابت،عنمعمر،حدثنا

هما،اسراهكانزيودهإلىيبيالنr،ةيدهنم،ةيادفالبهزهجيبيالن

r،إذاادأنأر،جرخفقاليبيالنr :))اإنراهازنتيادبنحنو

1 Burada Rəsulullah r demək istəyir ki, onun verəcəyi dəvənidə nə vaxtsa bir dişi dəvə doğmuşdur. Bu dəvə böyüyüb minil-məli yaşa çatmış olsa da, yenə həmin dişi dəvənin balası sayılır.Demək, Rəsulullah r ancaq doğru söz söyləyərək zarafat edərdi.



وهراضكان))حوrهبحكانيالوجا،ريممداهفأتبيالنr،امويوهو

بيعيهاعتمهنضتاحونملفخهوهالو،هرصبفقالي :))نذا؟ملنيهسأر((

فتفالتفرفعبيالنrلعألوالفجايمقألصهررظهدبصبيالنrنيح

،فهرلععفجبيالنr،قولي :))نريمتشذايهدبا((: فقال،))العوليسر

لستاهللاعندلكن((: rالنبيفقال،))كاسداتجدنيواللهإذااهللا،

دبكاس((قالأو :))أنتدنغالاهللاع((.

(239) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki,1 (Pey-ğəmbərin r dövründə) səhrada yaşayan Zahir adlı birbədəvi var idi. Bu adam (vaxtaşırı) səhradan2 Peyğəm-bərə r hədiyyələr gətirər, sonra da (öz işlərini görüb evi-nə) qayıtmaq istədiyi vaxt, Peyğəmbər r (şəhərdəki şey-lərdən) ona hədiyyələr verərdi.3 Peyğəmbər r deyərdi:“Zahir bizim səhramız, biz də onun şəhəriyik.”4 Peyğəm-bər r onun xətrini çox istəyirdi. (Hərçənd) bu adamgöyçək deyildi, (lakin onun əxlaqı gözəl idi). Bir gün o,


2 Burada “səhradan” deyildikdə, səhrada bitən bitkilər, habeləbədəvilərin səhrada hazırladığı süd, yağ, qurut və s. nemətlər nə-zərdə tutulur.

3 Bu dəlildir ki, müsəlmanların bir-birilərinə hədiyyə vermələ-ri sünnədir.

4 Yəni, biz onun səhradan bizim üçün gətirdiyi nemətlərdənistifadə edirik, o da bizim ona verdiyimiz şeylərdən istifadə edir.


bazarda öz malını satarkən Peyğəmbər r onun yanınagəldi və (yaxınlaşıb) arxa tərəfdən onu qucaqladı.1 Za-hir onu görmürdü. Odur ki, dedi: “Kimdir bu? Burax mə-ni!” Sonra o, (azacıq) arxaya döndü və (arxasındakı ada-mın) Peyğəmbər r olduğunu gördü. Peyğəmbəri r ta-nıyan kimi kürəyini onun sinəsinə dirədi. Peyğəmbər rdə (yanındakılardan): “Bu qulu2 kim alar?”– deyə so-ruşdu. Zahir dedi: “Ya Rəsulullah, əgər sən məni satasıolsan, vallahi ki, mənim satılmaz (və dəyərsiz) bir malolduğumu görəcəksən.” Onda Peyğəmbər r dedi: “Ək-sinə, sən, Allah yanında keyfiyyətsiz adam deyilsən”,yaxud dedi: “Sən, Allah yanında çox3 dəyərlisən.”

1 Bu, Peyğəmbərin r xətrini istədiyi səhabəsi ilə etdiyi zara-fatdır. Peyğəmbər r hərdən sözlə, hərdən də hərəkətlə zarafatedərdi.

2 Peyğəmbər r Zahirin Allahın qulu olduğunu qəsd edirdi. Buda yalan olmayan bir zarafat idi.

3 Zahir göyçək olmadığından, özünün dəyərsiz olduğunu gü-man edir, Rəsulullah r isə ona Allah yanında hörmətli bir qul ol-duğunu xəbər verir. Demək, Allah yanında hörmət qazanmaqüçün var-dövlət sahibi və gözəl görünüşlü olmaq şərt deyil. Yetərki, təqvalı, ixlaslı və əməlisaleh qullardan olasan. Bu xüsusda UcaAllah buyurur: “Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanı-nız Ondan ən çox qorxanınızdır” (əl-Hucurat, 13). Hədisdə isəPeyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Allah sizin zahiri görünüşünü-zə və mal-dövlətinizə baxmır. Əksinə, O, sizin qəlbinizə və əməl-lərinizə baxır” (Səhih Muslim, 6708). Digər bir hədisdə Ənəs tdemişdir: “(Bir dəfə) qaradərili bir kişi Peyğəmbərin r yanına gə-lib dedi: “Ya Rəsulullah, mənim rəngim qaradır, dərimdən xoşa-gəlməz iy gəlir, özüm də göyçək deyiləm, üstəlik varım-dövlətimdə yoxdur. De görüm, Allah yolunda vuruşub ölsəm, hara düşəcə-


: قالالمقدام،بنمصعبحدثنا: قالحميد،بنعبدحدثنا- ٢٤٠،rالنبيإلىعجوزأتت((: قالالحسن،عنفضالة،بنالمباركحدثناا((: فقالتيساهللا،ولرعادلنيأناللهخدة،ينا((: فقالالجيأم،إنفالنالأنهاأخبروها((: فقالتبكي،فولت: قال،))عجوزتدخلهاالالجنة

فجعلناهنإنشاء،نشأناهنأإنا: يقولتعالى،اللهإنعجوزوهيتدخلها.))أتراباعربا،أبكارا

(240) ........ Həsən (əl-Bəsri) rəvayət edir ki, yaşlı birqadın Peyğəmbərin r yanına gəlib dedi: “Ya Rəsulul-lah, Allaha dua et ki, məni cənnətlik etsin!” Peyğəmbər rdedi: “Ey Ummu filankəs, yaşlı qadın Cənnətə girmə-yəcək!” (Bunu eşidəndə) qadın ağlaya-ağlaya dönübgetdi. Peyğəmbər r dedi: “Bu qadına xəbər verin ki, o,yaşlı olduğu halda Cənnətə girməyəcək. 1 Çünki UcaAllah buyurur: “Biz Cənnətdəki qadınları yeni biçim-

yəm?” Peyğəmbər r dedi: “Cənnətə!” Bu adam Allah yolunda vu-ruşub şəhid olduqdan sonra Peyğəmbər r onun cənazəsinə yaxın-laşıb dedi: “Artıq, Allah sənin rəngini dəyişdirib ağ elədi, dərin-dən gələn iyi gözəlləşdirdi, sənə çoxlu mal-dövlət verdi və mənhurilərdən olan qaragözlü zövcənin sənin yundan olan cübbəninyaxasını açıb yanına girdiyini görürəm” (Mustədrək, 2463; SəhihTərğib vət-Tərhib, 1381).

1 İstər qadın olsun, istərsə kişi hər bir mömin cavan yaşındaCənnətə girəcək. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur:“Cənnət əhli, bədənlərində tük olmadığı, gözləri də sürməli oldu-ğu halda, habelə otuz üç yaşlarında, boyları da Adəminu boyu-na uyğun – altmış dirsək hündürlüyündə olduqları halda Cənnətəgirəcəklər” (Sunən ət-Tirmizi, 2545; Səhih əl-Cami, 8072; SəhihTərğib vət-Tərhib, 3698).


də yaradacağıq. Onları bakirə qızlar, ərlərini sevən,həmyaşıdlar edəcəyik.1”2

1 “əl-Vaqiə”, 35-37.2 Bu hədisin isnadı “mursəl”dir. Belə ki, Həsən əl-Bəsri Pey-

ğəmbəri r görməmişdir. Habelə isnadında keçən Musab ibn Miq-dam “xətalara yol vermiş səduq” ravidir. Mubarək ibn Fədalə də,həmçinin “səduq” ravidir. Lakin qeyd edək ki, bu hədisi güclən-dirən başqa hədislər də var. Odur ki, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” və “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə” əsər-lərində onun “həsən” olduğunu demişdir.


يف الشعرrرسول اهللاصفة كالمما جاء يف باب-٣٧

37-ci fəsil. Rəsulullahın r şeir1 xüsusundadediklərinin vəsfi barədə varid olanlar

بنالمقدامعنشريك،حدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٤١يتمثل،rالنبيكانهل((: لهاقيل: قالتعائشة،عنأبيه،عنشريح،

1 Şeirin hökmü də digər sözlərin hökmü kimidir. Yəni, yaxşısıyaxşı, pisi də pis sayılır. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyur-muşdur: “Şeir də söz kimidir. Yaxşısı, yaxşı söz kimi, pisi də pissöz kimidir” (Ədəbul-Mufrəd, 865). Digər hədisdə Peyğəmbər rdemişdir: “Şeirin bir qismi hikmətdir” (Səhih əl-Buxari, 6145). Buhədislərdən belə nəticə çıxır ki, hər deyilən şeir yaxşı sayıla bil-məz. Şeirin yaxşısı da var, pisi də, bəyəniləni də var, bəyənilmə-yəni də, caiz olanı da var, qadağan olanı da. Bəzi şeirlər insanlarıhaqqa və düz yola çağırır, bəzisi isə küfrü, bidəti və s. günahlarıtəmsil edir. Uca Allah Quranda haqq yoldan azmış şairləri beləvəsf edir: “Şairlərə gəldikdə isə, onlara ancaq azğınlar uyar. Mə-gər görmürsənmi ki, onlar hər vadidə veyl-veyl gəzir (hər möv-zuda şeir uydurur) və etmədikləri şeylərə aid söhbət açırlar?Təkcə iman sahibi olub saleh əməllər edən, Allahı tez-tez yadasalan və haqsızlığa məruz qaldıqdan sonra dini müdafiə edən-lərdən başqa. Zalımlar isə qayıdacaqları yeri mütləq biləcəklər”(əş-Şuəra, 224-227). Hərçənd şeir demək və ya şeirə qulaq asmaqcaizdir, lakin şeir insanı o həddə gətirib çatdırmamalıdır ki, buonu Allahı zikr etməkdən, elm öyrənməkdən və Quran oxumaq-dan yayındırsın. Peyğəmbər r bunu məzəmmət edib demişdir:“Birinizin qarnının irinlə doldurulması, onu şeirlə dolmasındandaha xeyirlidir” (Səhih əl-Buxari, 6154).

Rəsulullahın r şeir xüsusunda dedikləri...306

: بقولهويتمثلرواحة،ابنبشعريتمثلكان((: قالت))الشعر؟منبشيءيكأتاريبباألخنملمدوزت((.

(241) ........ Şureyh1 rəvayət edir ki, (bir dəfə) Aişə-dən soruşdular: “Peyğəmbər r şeir deyərdimi?” Aişədedi: “Peyğəmbər r (hərdən) İbn Rəvahənin2 şeirlərin-dən oxuyar,3 onun bu sözlərini deyərdi: “Sənə xəbər gə-tirər, təmin etmədiyin4 kəs.”5

1 Əbu Miqdam Şureyh ibn Hani əl-Harisi t Peyğəmbərin rsəhabəsidir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 33-cü tərcümeyi-hal).

2 Əbu Amr Abdullah ibn Rəvahə ibn Sələbə əl-Xəzrəci əl-Ən-sari t həm Peyğəmbərin r səhabəsi, həm də onun şairi olmuş-dur. Nomən ibn Bəşirin dayısıdır. Mutə döyüşündə şəhid olmuş-dur (Siyər Əlam ən-Nubələ, 37-ci tərcümeyi-hal). Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, Peyğəmbərin r üç şairi var idi: Abdullah ibn Rəva-hə, Həssan ibn Sabit və Kəb ibn MalikM.

3 Bu şeir parçası əslində, Tərfə ibn Abdın şeiridir (Divan, 96;Şərh əl-Qəsaid əl-Məşhura, 1/94). Bu şeirin əvvəlki beyti belədir:“Nə qədər ki cahilsən, günlər sənə görünər.” Kitablarda məşhurolan budur ki, Peyğəmbər r Tərfənin bu: “Sənə xəbər gətirər, tə-min etmədiyin kəs” şeirini oxuyardı (Səhih Ədəbul-Mufrəd, 213).İmam Əhmədin “Musnəd” əsərində (6/31) rəvayət edilmiş hədis-də Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r kimdənsə bir xəbər gözlə-dikdə, Tərfənin bu şeirini deyərdi: “Sənə xəbər gətirər, təmin et-mədiyin kəs” (Şeyx Albani bu hədisin həsən olduğunu demişdir.Bax: Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2057). Ehtimal edilir ki, Abdullahibn Rəvahə t bu şeir parçasını Tərfədən götürmüşdür.

4 Burada “təmin etməmək” deyildikdə, gətirdiyi xəbərə görəzəhmət haqqı verməmək nəzərdə tutulur.

5 Bu hədisi Tirmizi (2852), Nəsai (997), Əhməd (6/138) rəvayətetmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢٤٢

سلمة،وأبحدثنا: قالعمير،بنالملكعبدعنالثوري،سفيانحدثنا: قال

نة،أبيعريرولقال: قالهساهللارr:))إنقدأصةماكلقاله،راعالش

أنالصلتأبيبنأميةوكادباطل،اللهخالماشيءكلأال: لبيدكلمة

ملسي((.

(242) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r demişdir: “Şair tərəfindən deyilmiş ən doğru söz,Ləbidin1 (bu) sözüdür: “Allahdan başqa nə varsa, fani-dir.2”3 Umeyyə ibn Əbu Səltə4 gəlincə, o, az qalmışdı ki,müsəlman olsun.”5

1 Ləbid ibn Əbu Rəbiə islamaqədərki dövrdə məşhur şair ol-muş, sonradan İslamı qəbul etmişdir. O, müsəlman olduqdansonra: “Mənə Quran yetər!”– demişdir. Ləbid hicrətin 41-ci ilində,yüz qırx yaşında vəfat etmişdir (Cəmul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail).

2 Uca Allah bu xüsusda buyurur: “Onun Üzündən başqa hərşey məhv olacaq” (əl-Qəsəs, 88).

3 Beytin ikincisi belədir: “Hər bir ləzzətin, əlbət ki, bir sonuvardır.” Burada ancaq dünyada olan naz-nemətlər nəzərdə tutu-lur. Belə ki, axirət nemətləri tükənməzdir. Bu xüsusda Uca Allahbuyurur: “Sizdə olan nemətlər tükənəcək, Allah yanında olannemətlər isə daim qalacaqdır” (ən-Nəhl, 96).

4 Bu adam xristian olmuş və İslam dini ilə maraqlanmışdır.248-ci hədisə və onun qeydlərinə bax.



: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالثنى،المبنمحمدحدثنا- ٢٤٣

: قالالبجلي،سفيانبنجندبعنقيس،بناألسودعنشعبة،حدثنا

ابأصرجحعبولأصساهللارr،تيمفقالفد :

.لقيتمااهللاسبيلوفيدميتأصبعإالأنتهل

(243) ........ Cundub ibn Sufyan əl-Bəcəli1 t demişdir:2

“(Döyüşlərin birində) Rəsulullahın r (ayaq) barmağı3

daşa dəyib yaralandı və ondan qan axmağa başladı. On-da Rəsulullah r dedi: “Sən ancaq qanayan bir barmaq-san! Sənə üz vermiş bu müsibət Allah yolundadır!4”

1 Əbu Abdullah Cundub ibn Abdullah ibn Sufyan əl-Bəcəli tPeyğəmbərin r səhabəsidir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 30-cu tərcü-meyi-hal).

2 Bu hədisi Buxari (2648), Muslim (1796), Tirmizi (3342), Nəsai(559) və Əhməd (4/313) rəvayət etmişdir.

3 Burada ərəbcə (أصبع) “barmaq” kəlməsinin özünəməxsus de-yiliş qaydası vardır ki, bu da ərəb dilinin nə dərəcədə zəngin ol-duğundan xəbər verir. Belə ki, ”kəlməsindəki “əlif” və “bə (أصبع) hərflərinin hər biri “müsəlləs”dir, yəni, həmin hərflər bu kəlmə-nin deyilişində hər üç hərəkə ilə - fəthə, kəsrə və dammə ilə tələf-füz edilə bilər. Alimlər bu kəlmənin on cür tələffüz edildiyini bil-dirmişlər: isbə ( إصبع), isbi ( ع إصب ), isbu ( بع بع ) əsbə ,(إص بع ) əsbi ,(أص ,(أصəsbu ( أصبع), usbə ( أصبع), usbi ( أصبع), usbu ( أصبع) və usbuu ( أصبوع). Ənbəlağətlisi isə birincisidir (Şərh ən-Nəvəvi).

4 Yəni, buna görə kədərlənməyə dəyməz, əksinə, buna sevin-mək gərəkdir. Çünki möminin başına gələn hər bir müsibət onunxeyrinədir. Bu xüsusda varid olmuş hədislərin birində Rəsulullah rbelə buyurmuşdur: “Müsəlmana üz vermiş elə bir yorğunluq, elə


األسودعنعيينة،بنسفيانحدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ٢٤٤

.نحوهالبجلي،اهللاعبدبنجندبعنقيس،بن

(244) Bizə, İbn Əbu Ömər belə rəvayət etmişdir: “Bi-zə Sufyan ibn Uyeynə Əsvəd ibn Qeysdən, o da Cun-dub ibn Abdullah1 əl-Bəcəlidən bu hədisin eynisini rə-vayət etmişdir.”

: قالسعيد،بنيحيىحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢٤٥

: قالعازب،بنالبراءعنإسحاق،أبوأنبأنا: قالري،الثوسفيانحدثنا

ماواللهال: فقال))عمارة؟أباياrاهللارسولعنأفررتم((: رجللهقال

bir naxoşluq, elə bir kədər, elə bir üzüntü, elə bir əziyyət, elə birdərd, hətta ayağına batan elə bir tikan yoxdur ki, onun sayəsindəAllah həmin müsəlmanın günahlarını bağışlamasın” (Səhih əl-Bu-xari, 5642); digər bir hədisdə demişdir: “Allah kimə xeyir nəsibetmək istəsə, onu imtahana çəkər” (Səhih əl-Buxari, 5645); bir baş-qa hədisdə də belə buyurmuşdur: “Mömin pöhrəyə bənzəyir. Kü-lək hansı tərəfdən əssə, pöhrəni əyər, külək sakitləşdiyi zaman isəpöhrə dikələr. Mömin də həmçinin, müsibətlərə məruz qalsa da,əqidəsindən dönməz. Günahkar adam isə sərt və dimdik duran sidrağacına bənzəyir. Allah istədiyi zaman onu sındırır” (Səhih əl-Bu-xari, 5644). Pöhrə: ağacda və başqa bitkilərdə yenicə cücərən göyqabıqlı incə budaqların hər biri.

1 Əvvəlki isnadda Cundub ibn Sufyan, bu isnadda isə Cundubibn Abdullah deyilir. İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu isnadla bildir-mək istəmişdir ki, Cundubun atası, Sufyan yox, Abdullahdır. Sa-dəcə olaraq hədisin isnadını istinad edərkən oğulu babaya mən-sub etmək caizdir.


بالنبل،هوازنمتلقتهالناس،سرعانولىولكنr،اهللارسولولى

آخذالمطلبعبدبنالحارثبنسفيانوأبوبغلته،على،rاهللاورسول

.))المطلبعبدابنأناكذبالالنبيأنا((: يقولاهللاورسولبلجامها،

(245) ........ Rəvayət edilir ki, bir nəfər Bəra ibn Azib-dən soruşdu: “Siz Rəsulullahı r qoyub qaçmısınızmı,ey Əbu Umarə?”1 Bəra dedi: “Yox, vallahi ki, (qaçmadıq2),

1 Burada söhbət Huneyn döyüşündən gedir. Buxarinin “Sə-hih”ində rəvayət edilir ki, bir nəfər Bəra ibn Azibdən soruşdu:“Siz Huneyn döyüşündə Rəsulullahı r qoyub qaçmısınızmı?” Bə-ra dedi: “(Bəziləri qaçsa da,) Rəsulullah r qaçmadı. Həvazin qəbi-ləsi sərrast ox atmaqda məşhur idi. Biz onlarla qarşı-qarşıya gəl-dikdə, üzərlərinə hücum etdik və onlar dağılıb geri çəkildilər.Müsəlmanlar qənimət toplamağa başladıqda, onlar bizi ox atəşinətutdular. Rəsulullaha r gəlincə, o, bu həngamədə heç yerə qaçmadı.Mən onu ağ qatırının üstündə oturan gördüm. Həmin vaxt ƏbuSufyan qatırın yüyənindən tutmuşdu. Peyğəmbər r isə deyirdi:

Yalan deyil, mən peyğəmbərəm!Mən Abdulmuttəlibin oğluyam!”

(Səhih əl-Buxari, 2864).

Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Həqiqətən, Allah əksər dö-yüşlərdə, habelə Huneyn günündə də sizə kömək etmişdi. O za-man çoxluğunuza aludə oldunuz, amma bu sizin karınıza gəl-mədi. Yer üzü, genişliyinə baxmayaraq, sizə dar gəldi, sonra ge-riyə çevrilib qaçdınız. Sonra Allah Öz Elçisinə və möminlərəəminlik nazil etdi, görə bilmədiyiniz döyüşçülər göndərdi vəkafirlərə əzab verdi. Budur kafirlərin cəzası” (ət-Tovbə, 25-26).

2 Bəra ibn Azib Peyğəmbərin r yanında sabit qalıb heç yerəqaçmamış səhabələrini qəsd edir.


Peyğəmbər r də qaçmadı. Lakin həvazinlilər bizi oxatəşinə tutduqda, bir çoxları dönüb qaçmağa başladı.Bu əsnada Rəsulullah r öz qatırının üstündə oturmuş,1

Əbu Sufyan ibn Haris ibn Abdul-Muttəlib bu qatırınyüyənindən tutmuş və Rəsulullah r bu sözləri deyirdi:

Yalan deyil, mən peyğəmbərəm!Mən Abdulmuttəlibin oğluyam2!”3

: قالالرزاق،عبدحدثنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا- ٢٤٦

دخلrالنبيأن،أنسعنثابت،حدثنا: قالسليمان،بنجعفرحدثنا

:يقولوهويديه،بينيمشيرواحةوابنالقضاء،عمرةفيمكة

نيلواخالكفاربنعهبيلسمواليكمربضلىنعهزيلنت،

.خليلهعنالخليلويذهلمقيلهعنالهاميزيلضربا

اهللاحرموفي،rاهللارسوليديبينرواحة،ابنيا((: عمرلهفقال

نضحمنفيهم،أسرعفلهيعمر،ياعنهخل((: rفقال،))الشعرتقول

)).النبل

1 Bu qatırı Peyğəmbərə r Fərvə ibn Nufasə əl-Cuzami hədiyyəetmişdi (Bax: Səhih Muslim, 1775). Peyğəmbərin r bu döyüşə də-və və ya atla yox, məhz qatırla getməsi, onun Allaha nə dərəcədətəvəkkül etdiyini bir daha sübuta yetirir.

2 Burada Peyğəmbər r sadəcə Abdul-Muttəlibin nəslindən ol-duğunu bildirir. Çünki əslində, o, Peyğəmbərin r babası olmuş-dur. Atasının adı isə Abdullah idi.

3 Bu hədisi Buxari (2864), Muslim (1776), Tirmizi (1688) vəƏhməd (4/289) rəvayət etmişdir.


(246) ........ Ənəs t rəvayət edir ki,1 Peyğəmbər r qə-za ümrəsi əsnasında Məkkəyə daxil olarkən, İbn Rəva-hə onun önündə bu sözləri deyə-deyə gedirdi:

Çəkilin onun2 yolundan, ey kafir oğulları!Bu gün onunla birgə, qırarıq hamınızı.Bir zərbəylə qoparar, hər başı bədənindən,Üstəlik də ayırar, əzizi əzizindən.

(Bunu eşidəndə) Ömər ona dedi: “Ey Rəvahanın oğ-lu! Rəsulullahın r önündə və Allahın toxunulmaz bu-yurduğu Məscidul-Həramda şeir deyirsən?!” Onda Pey-ğəmbər r (Ömərə) dedi: “Onda işin olmasın, ey Ömər! 3

1 Bu hədisi Nəsai (2873), Tirmizi (2851) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərindəonun səhih olduğunu demişdir.

2 Burada, Abdullah ibn Rəvahat Peyğəmbəri r nəzərdə tutur.3 Peyğəmbərin r bu sözü dəlildir ki, hikmətli şeir parçalarını

həm demək, həm dinləmək, həm də tərif etmək olar. Ələlxüsus daİslam dinini yaymaq və ya onu müdafiə etmək məqsədilə müna-sib yerlərdə və uyğun məqamlarda şeir demək, icazəli əməllər-dəndir. Bəra ibn Azib t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r kafirlərincavabını vermək üçün Həssana deyərdi: “Onlara şeirlə cavab ver!Arxayın ol, Cəbrail də səninlədir” (Səhih əl-Buxari, 3213); digərhədisdə rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir: “Həssan öz şeiri iləmüşrikləri gülünc vəziyyətdə qoyaraq yerinə oturtmaq üçün Pey-ğəmbərdən r izin istədi. Peyğəmbər r soruşdu: “Bəs mənim əsil-nəsəbim necə olacaq?” Həssan dedi: “Tük xəmirin içindən çıxarıl-dığı kimi, mən səni onların arasından çıxaracağam” (Səhih əl-Buxari, 3531). Burada Həssan t Peyğəmbərin r dədə-babalarınınadını çəkməyəcəyini və onları alçaltmayacağını bildirmişdir.


Bu misralar onların (qəlbinə), atılan oxlardan daha tezyeriyir.”

بنسماكعنشريك،ثناحد: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٤٧مرة،مائةمنأكثرr،النبيجالست((: قالسمرة،بنجابرعنحرب،وهوالجاهلية،أمرمنأشياءويتذاكرونالشعر،يتناشدونأصحابهوكان

تاكسبراوممسبتمهعم.((

(247) ........ Cabir ibn Səmurə t demişdir: “Mən Pey-ğəmbərlə r birlikdə yüzdən çox məclisdə iştirak etmi-şəm. (Bəzən məclislərdə) onun səhabələri şeir deyər və(öz şeirlərində) cahiliyyət dövrünə aid olan şeyləri zikredərdilər. 1 Peyğəmbər r isə sakitcə buna qulaq asar, 2

hərdən də onlara təbəssüm edərdi.”3

Hədisdən o da aydın olur ki, hər bir mömin yeri gəldikdə si-lahla, yeri gəldikdə də dili ilə Allah yolunda Onun düşmənləri iləmübarizə aparmalıdır. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuş-dur: “Mömin bəndə həm qılıncı ilə, həm də dili ilə cihad edər. Ca-nım Əlində olan Allaha and olsun ki, bununla sanki onların (qəl-binə) ox yeritmiş olarsınız” (Musnəd imam Əhməd, 4/172; Silsilə-tul-Əhasdisis-Səhihə, 1631).

1 Burada “cahiliyyət dövrünə aid olan şeylər” deyildikdə, hə-min dövrdə söylənilmiş, həm də batil mənalar ifadə etməyən, bə-yənilən şeirlər nəzərdə tutulur.

2 Yəni, narazılığını bildirməzdi. Əgər şeir demək, qadağanolunan və ya bəyənilməyən əməllərdən olsaydı, belə məqamdaPeyğəmbər r əsla susmazdı. Peyğəmbərin r təbəssüm etməsi, buəməlin caiz olmasına dəlalət edir.

3 Bu hədisi Tirmizi (2854) rəvayət etmişdir. İsnadında keçənŞərik ibn Abdullah ən-Nəxəi “çoxlu xətalara yol vermiş səduq”


بنالملكعبدعنشريك،حدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٤٨

كلمةأشعر((: لقا،rالنبيعنهريرة،أبيعنسلمة،أبيعنعمير،

تكلماتبهبرةالعمكلءكلأال: لبيدياشالمخلاللهاطب.((

(248) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r demişdir: “Ərəblərin (cahiliyyət dövründə) söylə-diyi şeirlərdən ən doğru mənalısı Ləbidin bu sözüdür:“Allahdan başqa nə varsa, fanidir.”1

عبدعنمعاوية،بنمروانحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٤٩

كنت((: قالأبيه،عنالشريد،بنعمروعنالطائفي،الرحمنعبدبناهللا

فردبيالنr،هتدشائةفأنمةيقافنلمةقوينأمأبيبلتالص،يالثقف

بيتا،يعنيمائةأنشدتهحتى))هيهr :))النبيليقالبيتا،أنشدتهكلما

)).ليسلمكادإن((: rالنبيفقال

(249) ........ Şərid2 t demişdir: “Mən Peyğəmbərin rtərkində olarkən, ona Umeyyə ibn Əbu Səlt əs-Səqəfi-nin şeirindən yüz beyt oxudum. Mən hər dəfə bir beytoxuduqda, o mənə: “Davam et!”– deyirdi. Nəhayət, mən

ravidir. Lakin bu mənada varid olmuş başqa hədislər onu qüvvət-ləndirir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

1 242-ci hədisə bax.2 Şərid ibn Suveyd t Peyğəmbərin r səhabəsidir.


ona yüz beyt oxudum. Sonra Peyğəmbər r mənə beləbuyurdu: “O,1 az qala ki, müsəlman olacaqdı.”2

والمعنى حجر،بنوعليالفزاري،موسىبنإسماعيلحدثنا- ٢٥٠

،داحا: قاالوثندحدبنعمحالرنأبيب،ادنالزنعشنامهةبورع،نع،أبيه

نة،عشائعولكان((: قالتساهللارrعضانيسحنلباثابتربنيمف

جدسالمقوميهلياعمقائرفاخينولعساهللارrقالأو :حافنينع

ينافحماالقدس،بروححسانيؤيداللهإن((: rويقول، rاهللارسول

أورفاخينولعساهللار.((

(250) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r (hərdən)Həssan ibn Sabit üçün məsciddə3 minbər qoydurar, Həs-san da qalxıb onun üstündə durar və (öz şeirləri ilə) Rə-sulullahın r tərəfini saxlayar və onu müdafiə edər, Pey-ğəmbər r də belə deyərdi: “Həssan, Allahın rəsulunu

1 Burada “o” deyildikdə, Umeyyə ibn Əbu Səlt əs-Səqəfi nə-zərdə tutulur. Bu adam İslam dininin gəldiyi dövrlərdə yaşamış,lakin müsəlmançılığı qəbul etməmişdir. Buna rəğmən o, öz şeirlə-rində həqiqətləri əks etdirmiş və haqqı bəyan etmiş, etiqadı mü-səlman əqidəsinə yaxın olmuşdur. Elə bu səbəbdən də Peyğəmbər ronun barəsində bu sözü söyləmişdir.

2 Bu hədisi Muslim (2255), Nəsai (998), İbn Macə (3758) və Əh-məd (4/388, 389, 390) rəvayət etmişdir.

3 Yəni, Peyğəmbərin r məscidində.


müdafiə etdiyi və ya onun tərəfini saxladığı müddətcəAllah, ona müqəddəs ruhla1 kömək edir!”2

ابنحدثنا: قاالحجر،بنوعليموسى،نبإسماعيلحدثنا- ٢٥١

.مثلهr،النبيعنعائشة،عنعروة،عنأبيه،عنالزناد،أبي

(251) Bizə İsmail ibn Musa və Əli ibn Hucr belə rə-vayət etmişdir: “Bizə İbn Əbu Zinad öz atasından, o daUrvadan, o da Aişədən, o da Peyğəmbərdən r bu hədi-sin eynisini rəvayət etmişdir.

1 Burada “müqəddəs ruh” deyildikdə, Cəbrail u nəzərdə tu-tulur.

2 Bu hədisi Əbu Davud (5015), Tirmizi (2849), Əhməd (6/72)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun “həsən” olduğunu demişdir. Digər rəva-yətdə deyilir ki, bir dəfə Həssan ibn Sabit əl-Ənsari t Əbu Hurey-rədən soruşdu: “Səni and verirəm Allaha, de görüm Peyğəmbərin r:“Ey Həssan, Allahın elçisinin əvəzinə müşriklərə cavab ver! EyAllah, ona müqəddəs ruhla kömək ol!”– dediyini eşitmisənmi?”Əbu Hureyrə: “Bəli!”– deyə cavab verdi (Səhih əl-Buxari, 453).


رميف السrرسول اهللاكالمباب-٣٨

38-ci fəsil. Rəsulullahın r gecə söhbəti1

barədə dediyi

: قالالنضر،بوأحدثنا: قالالبزار،صباحبنالحسنحدثنا- ٢٥٢

عنالشعبي،عنمجالد،عنعقيل،بناهللاعبدالثقفيعقيلأبوحدثنا

نساءهليلةذاتr،اهللارسولحدث((: قالتعائشة،عنمسروق،

أتدرون((: فقالخرافة،حديثالحديثكأن:منهنامرأةفقالتحديثا،

الجاهلية،فيالجنأسرتهعذرة،منرجالكانخرافةإنخرافة؟ما

فيهمىرأبماالناسيحدثفكاناإلنس،إلىردوهثمدهرا،فيهمفمكث

ناجيبماألع((،فقالاسالن :))يثدافةحرخ((.

(252) ........ AişəO demişdir: “Bir gecə Rəsulullah röz zövcələrinə bir əhvalat danışdı. Bu vaxt qadınlardanbiri dedi: “Bu söhbət Xurafanın söhbətinə bənzəyir.” On-da Rəsulullah r dedi: “Heç bilirisiniz Xurafa kimdir?!

1 Hədislərin birində rəvayət edilir ki, Əbu Bərzə əl-Əsləmi tdemişdir: “Peyğəmbər r sizin ətəmə adlandırdığınız işa namazınıgecənin yarısınadək yubatmağı sevər, bu namazdan əvvəl yatmağıvə ondan sonra danışmağı xoşlamazdı” (Səhih əl-Buxari, 547). Bufəsildəki hədislərdə isə Peyğəmbərin r zövcəsi ilə söhbət etdiyixəbər verilir. Bu hədisləri cəm edib demək olar iki, bu namazdansonra səhərədək istənilən vaxt zövcə ilə söhbət etmək müstəsna-dır.

Rəsulullahın r gecə söhbəti barədə dediyi318

Xurafa, Uzra qəbiləsindən olan bir kişi idi. Cahiliyyətdövründə cinlər onu əsir götürmüş və uzun müddət o,onların arasında qalmışdır. Sonra cinlər onu insanlarınyanına qaytarmış və o da onlara cinlərin yanında ikəngördüyü əcaib-qəraib şeylər danışmışdır.” Beləliklə də,insanlar (qəribə şeylər gördükdə): “Bu, Xurafa1 söhbəti-dir”– deyirmişlər.”2

عنيونس،بنعيسىحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٥٣

: قالتعائشة،عنعروة،عنعروة،بناهللاعبدأخيهعنعروة،بنهشام

))تلسىجدةإحرشأةعرنامداهعنفتاقدعتالأنونمكتينارمبأخ

اجهنوئاأزيش :جي: األولىفقالتوزمللحمغثجلىوأسعلربج

أبثالزوجي: الثانيةقالتفينتقلسمنيوالفيرتقى،سهلالوعر،

،هربيخإنافالأنأخ،هإنأذرهأذكرأذكر،هرجعهرجبوثةقالتالثال :

زوجي: الرابعةقالتأعلقأسكتوإنأطلق،أنطقإنالعشنق،زوجي

زوجي: الخامسةقالتسآمةوالمخافة،والقر،والحر،التهامة،كليل

1 Burada Xurafa adlı adam nəzərdə tutulsa da, əslində, insan-lar bu sözlə belə əhvalatların xurafat yəni, mövhumat, uydurma,nağıl və əfsanə olduğunu qəsd edirdilər.

2 Bu hədisin isnadında keçən Mucalid ibn Səid “qüvvətli ravideyil” (Təqrib ət-Təhzib). İbn Kəsir bu hədisin “munkər” olduğu-nu söyləmişdir. (6/53). Habelə Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu de-mişdir.


زوجي: لسادسةاقالتعهدعمايسألوالأسد،خرجوإنفهد،دخلإن

الكف،يولجوالالتف،اضطجعوإناشتف،شربوإنلف،أكلإن

لمعيثلالبةقالتابعجي: السواء،زاييعاءأواياقاء،غياءكلطبداء،لهد

،كجشأو،فلكأوعمكالجلكةقالتنجي: الثاموز،سالمسبمنأر

،يحالروبريحنرزةقالتعاسجي: التوزيعفر،ادمالعيمظعادمالر،

وماك،مالزوجي: العاشرةقالتالنادمنالبيتقريب،النجادطويل

كال؟مكالمريخنم،كذلإبللهاتريكث،اركبالميالتارح،قلسإذاالم

نعمستور،صهزالمقنأينهأنكالوهةقالتيادةالحرشجي: عووزأب

عضدي،شحممنومألأذني،حلينمأناسزرع؟أبوومازرع

فيفجعلنيبشقغنيمةأهلفيوجدنينفسي،إليفبجحتوبجحني،

ح،فأتصبوأرقد،أقبح،فالأقول،فعندهومنق،ودائسوأطيطصهيل،أهل

،برأشو،حقمفأتعأبيأمرازفمعأبيأمرا؟زهكومع،احدارهتيبو

،احفسنعأبيابرا،زفمنعأبيابر؟زهعجضلمسكم،ةطبشهبعشتو

اعرذ،ةفرالجتع،أبيبنرازفمتعأبيبنر؟زعاطوأبيهعطوا،وهأم

ال؟زرعأبيجاريةفمازرع،أبيجاريةجارتها،وغيظكسائها،ملء

: قالتتعشيشا،بيتناتمألوالتنقيثا،مريتناتنقثوالتبثيثا،حديثناتبث

جروخع،أبرزطاباألوو،ضخمتيأةفلقراامهعمانلداون،لهيدكالفه

انبلعينمتحاترهصن،خيتانما،فطلقنيبرهكحنوتكحفنهدعالبجر


كلمنوأعطانيثريا،نعماعليوأراحخطيا،وأخذشريا،ركبسريا،

ةحائا،رجوقالزي: وكلع،أمررييزمو،لكأهفلوتعمءكلجيش

،طانيهاأعلغمبرغأصةعأبيآنيرز((.

ةقالتشائفقال((: عوليلساهللارr :))تكنعكأبيلكرزألم

.))زرع

(253) ........ Aişə O demişdir: “(Bir dəfə) on bir qa-dın bir yerdə oturub öz ərlərinin barəsində olan xəbər-lərdən heç bir şey gizlətməyəcəklərinə dair bir-biriləri-nə söz verdilər.1

Birincisi dedi: “Mənim ərim sıldırımlı dağın zirvə-sində yerləşən arıq dəvənin ətinə bənzəyir. O dağa çıx-maq asan iş deyil, üstəlik ətin üstündə piy deyilən şeydə yoxdur ki, (kimsə onu) götürüb aparsın.”2

İkincisi dedi: “Mən ərimin eyiblərini açıb-ağardandeyiləm. Çünki qorxuram ki, onun haqqında danışma-

1 Bu qadınlardan kimisi öz ərini ancaq tərifləmiş, kimisi onuancaq pisləmiş, kimisi də onun həm yaxşı, həm pis xüsusiyyətlə-rini zikr etmişdir.

2 Burada qadın qoç, yaxud dana və ya başqa bir heyvanın ətinideyil, məhz dəvə ətini misal çəkir. Çünki dəvə əti əti yeyilən di-gər heyvanların ətinə nisbətən daha bərk olur. Üstəlik bu ətin əl-çatmaz yerdə və üzərində piy olmadığını deməklə, onun keyfiy-yətsiz bir adam olduğunu xəbər verir. Qadın bu məsəllə ərinin ta-mahkar, dikbaş, kobud və qanacaqsız bir adam olduğunu, habeləonda olan xeyirli xüsusiyyətlərin az olduğunu bildirir.


ğa başlasam, onun bütün gizli və aşkar nöqsanlarını söy-ləməyincə dayanmayım.”1

Üçüncüsü dedi: “Mənim ərim uzundrazdır. Əgər mən(onun qarasınca) danışsam, o, məni boşayar, yox, əgərsussam, (onda həmişə ondan) asılı vəziyyətdə qalaram.”2

Dördüncüsü dedi: “Mənim ərim Tihamə 3 gecəsinəbənzəyir. O, nə kəmhövsələ, nə laqeyd, nə qorxunc, nədə zəhlətökən bir adamdır.”4

Beşincisi dedi: “Mənim ərim evə girəndə bəbirə, çöləçıxanda isə şirə dönür və (mənə) tapşırdığı xırda-paraişlərə görə (evinə) söz-söhbət salmır.”5

Altıncısı dedi: “Mənim ərim yeyəndə də, içəndə də(süfrədə) heç nə saxlamır. Yatağına uzandıqda, (bir tə-

1 Qadın bu məsəllə ərinin nöqsanlarının olduqca çox olduğu-nu və bu haqda danışmaq üçün həddən ziyadə çox vaxt lazım gə-ləcəyini xəbər verir, üstəlik bu sözlə ərinin həm əxlaq, həm dədavranış baxımından yaramaz adam olduğunu bildirir.

2 Qadın bu sözlərlə ərini məzəmmət edir və onun eyiblərininolduqca çox, üstəlik də özünün ədəbsiz və səfeh olduğunu xəbərverir.

3 Tihamə: qırmızı dənizin şərq sahili boyu olan ərazidir. Bura-da gecələr adətən sakit, hava da çox vaxt mülayim olur.

4 Qadın bu sözlə ərinin gözəl əxlaq sahibi və üzüyola, mötədilbir adam olduğunu, habelə qaba və deyingən olmadığını, kimsə-nin canını boğazına yığmadığını, ailəsinə əziyyət vermədiyini bil-dirir.

5 Qadın bu sözlə ərinin evdə, ailəsinin qeydinə qalan və onunhaqqını ödəyən ailəcanlı bir kişi, bayırda isə şücaətkar, xeyirxahvə səxavətli bir insan olduğunu xəbər verir.


rəfə çəkilib) bürüncəyinə bürünür və heç əlini uzadıbbir baxmır da ki, görsün yanındayam, ya yox.”1

Yeddincisi dedi: “Mənim ərim olduqca fərsiz, (ya-xud aciz-avara) və sarsaq adamdır. Nə nöqsan desəniz,onda tapa bilərsiniz. O sənin başını yara bilər, bədəninəxəsarət yetirə bilər, yaxud dahər ikisini edə bilər.”2

Səkkizincisi dedi: “Mənim ərim nərmə-nazik, dov-şan tək zərif, zərnəb3 kimi xoşiyli bir adamdır.”4

Doqquzuncusu dedi: “Mənim ərim hündür sütunasahib olan,5 evində tez-tez ocaq qalanan,6 belində uzunqın daşıyan7 və evi (həmişə) qonaq-qaravaşla dolu olanbir adamdır.”8

1 Burada qadın ərinin paxıl, acgöz və qarınqulu olduğunu, evəgəldikdə, yeməkdən başqa bir şeylə maraqlanmadığını, üstəlikona diqqət və qayğı göstərmədiyini, yataqda onun haqqını ödə-mədiyini xəbər verir.

2 Burada qadın ərinin nəzakətsiz və qəddar olduğunu, onunlaolduqca kobud rəftar etdiyini, özünün də axmaq bir kişi olduğu-nu söyləyərək onu məzəmmət edir.

3 Zərnəb: xoşiyli ot.4 Burada qadın ərinin olduqca nəzakətli, şirindil və əhli-əyalı-

nın nazını çəkən, üstəlik özünün təmizliyinə və əyin-başına fikirverən, habelə gözəl iyli ətirlərlə ətirlənməyi xoşlayan bir adam ol-duğunu qəsd edir.

5 Burada “hündür sütuna sahib” deyildikdə, bu kişinin zadə-gan nəslinə mənsub, əsilzadə bir adam olduğu nəzərdə tutulur.

6 Burada söhbət evə gəlmiş qonaq üçün bişirilən yeməklərdəngedir.

7 Bu adamın belində uzun qılınc daşıması, onun hündürboyadam olmasına dəlalət edir.

8 Burada qadın ərinin kübar ailəyə mənsub, alicənab, boylu-buxunlu, şücaətkar və olduqca qonaqpərvər bir adam olduğunuxəbər verir.


Onuncusu dedi: “Mənim ərimin adı Malikdir!1 (Nəbilirsiniz) Malik kimdir?!2 (Nə cür vəsf etsəm də,) MalikMalik onlardan daha xeyirlidir.3 Onun dəvələrinin çoxuağıllarda,4 az bir qismi isə otlaqlarda olur. (Ağıllardakı)dəvələr ud səsi eşitdikdə, boğazlanacaqlarını 5 yəqinedirlər.”

1 Bu qadın ərləri barədə söhbət açmış qadınlar arasında ərininadını çəkən yeganə qadındır.

2 Ərəbcə istənilən bir ismin əvvəlinə “nə” (ما) və ya “nə bilir-sən” (وما أدراك ) qoyulduqda, bu ədat həmin ismi əzəmətləşdirir vəya onun olduqca dəhşətli olduğunu bildirir. Məsələn, Qurandadeyilir: “Səndən o Saat barəsində: “O nə vaxt qopacaq?”– deyəsoruşurlar. Axı sən onu haradan biləsən?! Onu kamil bilmək sə-nin Rəbbinə aiddir. Sən yalnız ondan qorxanı xəbərdar edən-sən” (ən-Naziat, 42-45), yaxud deyilir: “Həqiqətən, Biz QuranıQədr gecəsində nazil etdik! Sən nə biləsən ki, Qədr gecəsi nə-dir? Qədr gecəsi min aydan xeyirlidir. O gecə Rəbbinin izni iləmələklər və Ruh Cəbrail hər işə görə yerə enirlər. O gecə sübh açı-lanadək əmin-amanlıq olur” (əl-Qədr surəsi) və ya deyilir: “Ki-min tərəziləri yüngül gələrsə, məskəni Haviyə olacaqdır. Sən nəbiləsən ki, o nədir? O, çox qızmar bir oddur!” (əl-Qariə, 8-11).

3 Burada “onlardan” deyildikdə, öncəki qadınların ərləri nə-zərdə tutulur.

4 Malik bu dəvələri ağıllarda saxlayardı ki, gələn qonaq-qara-vaşa onların südündən və ətindən verə bilsin. Bu da onun çoxlusərvət sahibi və olduqca səxavətli olduğuna dəlalət edir. Buradaqadın onun qonaqpərvər və əliaçıq insan olduğunu bildirir.

5 Belə ki, ərəblər qonağı qarşıladıqda ud çalar və dəvələr dəkəsiləcəklərini hiss edərdilər.


On birincisi dedi: “Mənim ərim Əbu Zər'dir. (Nə bi-lirsiniz) Əbu Zər' kimdir?!1 O mənim qulaqlarımı zinətəşyaları ilə bəzəmiş, mən (onun qayğısı sayəsində) top-puş olmuş, habelə o mənə sevinc bəxş etmiş və bu mə-nim könlümü şad etmişdir. O, məni bir neçə qoyuna sa-hib olan ailədən alıb, at və dəvə sürüsünə sahib, habelətaxıl döyməklə məşğul olan və tərtəmiz taxıla sahib olanbir ailəyə (gəlin) gətirmişdi.2 Onun evində danışdığımsözlərə görə heç kəs məni tənbeh etmir, (istəyəndə) gü-nortaya qədər yata bilirdim və istədiyim qədər (süd vəs.) içirdim.3 Əbu Zər'in anası. (Nə bilirsiniz) Əbu Zər'inanası kimdir?! Onun bazar zənbilləri həmişə dolu olur,evi də olduqca genişdir.4 Əbu Zər'in oğlu. (Nə bilirsi-niz) Əbu Zər'in oğlu kimdir?! Onun yatağı xurma çubu-ğuna bənzəyir, özü də dörd aylıq çəpişin ayağını yesə

1 Burada “Nə bilirsiniz Əbu Zər' kimdir?!” sözü də həmçinin, “Nəbilirsiniz Malik kimdir?!” sözünün izah edildiyi kimi izah olunur.

2 Qadın bu sözlə kasıb ailədə böyüdüyünü, sonra varlı birailəyə gəlin köçdüyünü xəbər verir.

3 Qadın bu təriflərlə ərinin ona olduqca çox qayğı göstərdiyi-ni, ona geyim-keçim və yemək-içmək sarıdan korluq vermədiyini,özünün xoş rəftarı ilə həmişə onun könlünü ələ aldığını, habelə ərevində ona güldən ağır söz deyilmədiyini, evdəki naz-nemətlər-dən istədiyi qədər yeyib içdiyini, xoş gün-güzəran içində yaşadı-ğını bildirir.

4 Burada qadın ərini tərif etdikdən sonra qayınanasını təriflə-məyə başlayır. Halbuki, əksər gəlinlərin qayınanadan zəhləsi ge-dir. Bu da həmin qayınananın həm gözəlxasiyyətli, həm səxavətli,həm də qonaqpərvər bir adam olduğundan xəbər verir.


doyar.1 Əbu Zər'in qızı. (Nə bilirsiniz) Əbu Zər'in qızıkimdir?! O, ata-anasının qayğısına qalan toppuş bir qız-dır. Onun (gözəlliyi) günüsünü 2 qəzəbləndirir. 3 ƏbuZər'in kənizi. (Nə bilirsiniz) Əbu Zər'in kənizi kimdir?!Bu kəniz bizim söhbətlərimizi orda-burda danışmaz,yeməyimizi israf etməz, evimizi də həmişə təmiz və sə-liqəli saxlar.4

Ummu Zər' (davam edib) dedi: “(Yaz aylarında) hey-van sağıldığı vaxt (bir gün) Əbu Zər' (evdən) bayıra çıx-dı və yanında bəbir kimi iki uşağı5 olan bir qadına rastgəldi. Uşaqlar (əllərini) onun belinin altından salıb ikinarla6 oynayırdılar. Bundan sonra Əbu Zər' məni boşa-yıb onunla evləndi. Mən də ondan (boşandıqdan) sonrazəngin və alicənab bir adama, yorulmaq bilməyən, göz-

1 Burada qadın bu oğlanın olduqca arıq adam olduğunu və birdə az yediyini bildirir.

2 Günü: birinci arvadın üstünə alınan ikinci, yaxud üçüncü,yaxud da dördüncü arvad.

3 Yəni, ərinin digər zövcələrini özündən çıxardır. Bəzi alimlərbu cümlədə işlənən “carə” sözünün həqiqi mənada işləndiyini söy-ləmişlər. Yəni, onun gözəlliyi qonşusunu qəzəbə gətirir.

4 Burada qadın həmin kənizin xidmət etdiyi ailəyə sadiq olubonların nöqsanlarını heç yerdə danışmadığını və ağasına xəyanətetməyib onun malını göz bəbəyi kimi qoruduğunu, üstəlik təmiz-kar bir qadın olduğunu bildirir.

5 Burada qadın uşaqların cəld və daim hərəkətdə olduqlarınıbildirir.

6 Qadının yanları yekə olduğundan o yerə uzandıqda, beli yu-yuxarı qalxmış və uşaqlar əllərindəki narları onun belininaltından o tərəf-bu tərəfə diyirləyirlərmiş (Fəthul-Bari, 9/273).


oxşayan bir at minən, əlində də nizə gəzdirən birisinəərə getdim.1 O mənə çoxlu var-dövlət bəxş etdi, (ev) hey-vanlarının hər növündən mənə bir cüt verdi və dedi:“Özün də ye, qohumlarına da ver, ey Ummu Zər'!” (Bu-na rəğmən) əgər mən onun verdiklərinin hamısını biryerə yığsaydım, (bu əşyalar) Əbu Zər'in ən balaca qabıqədər olmazdı.”2

Aişə dedi: “Rəsulullah r (mənə) dedi: “Əbu Zər' Um-mu Zər'ə (əziz) olduğu kimi,3 mən də sənə (əzizəm).”1

1 Burada qadın onun həm varlı, həm də cəsur və şücaətkar biradam olduğunu bildirir.

2 Bu əhvalatdan aydın olur ki, Ummu Zər' ərindən boşanmışolsa da, ərinin ona etdiyi yaxşılıqları unutmamışdır. Təəssüf ki,qadınların böyük əksəriyyəti öz ərlərinə qarşı nankorluq edir, on-ları pisləyir və onların etdikləri yaxşılıqları heç hesab edir. Bu dason nəticədə həmin qadınların Cəhənnəm əhlindən olmasına sə-bəb olur. Hədislərin birində xəbər verilir ki, bir dəfə Peyğəmbər r:“Mən Cəhənnəm əhlinin əksəriyyətinin qadınlar olduğunu gör-düm” – demiş və camaat ondan: “Nəyə görə, ya Rəsulullah?”– de-yə soruşduqda, o: “Nankorluqlarına görə!”– deyə cavab vermiş-dir. Sonra onlar: “Allaha qarşımı nankordurlar?”– deyə soruşduq-da, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Onlar ərlərinə qarşı nan-kordurlar, yaxşılığı yerə vururlar. Birisinə il boyu yaxşılıq etsən,sonra da səndən xoşuna gəlmədiyi bir şey görsə, deyər: “Mən sən-dən heç vaxt xeyir görmədim” (Səhih əl-Buxari, 1052).

3 Peyğəmbər r bu sözü ilə, Əbu Zər'in Ummu Zər'ə etdikləri-nin hamısını yox, ancaq yaxşılıqlarını qəsd edir. Belə ki, Peyğəm-bərin r Aişəni boşayıb, ondan da gözəl qadınla evlənmək fikriyox idi. Demək, buradakı bənzətmə yalnız xeyirxahlıq baxımın-dandır.


1 Bu hədisi Buxari (4893), Muslim (2448) və Nəsai (9138) rəva-yət etmişdir. İbn Həcər bu hədisi izah edərkən demişdir: “Bu hə-disdə bir çox faydalar vardır. Bunlar:

– kişinin (gecə vaxtı) öz zövcəsi ilə mübah sayılan əhvalatlar-dan söhbət açması; bir şərtlə ki, bütün bunlar, onları (qeybət və s.kimi) günahlar işlətməyə aparıb çıxartmasın;

– kişinin öz əhli-əyalının könlünü açmaq və arada olan ülvi-məhəbbəti artırmaq məqsədi ilə hərdən onunla zarafatlaşması; birşərtlə ki, bu zarafat qadında nifrət oyadan şit zarafatlardan olma-sın və ona xəsarət toxundurmasın;

– mal-dövlətlə öyünməyin bəyənilməməsi, habelə dinə aidolan işlərin fəzilətli olduğunu, üstəlik də kişinin öz zövcəsinəolan həm yaxşı, həm də pis münasibətlərini xüsusilə qeyd etmə-yin caiz olması.

– kişinin öz zövcələri arasında istəkli zövcəsini tərifləməsinincaiz olması; bir şərtlə ki, digər zövcələrinin də haqqını ödəmiş ol-sun;

– qadınların öz ərlərinə vəfalı olub onlara xəyanət etməmələ-rinin, habelə onların etdikləri yaxşılıqlara şükür etməyin vacibəməllərdən sayılması;

– qadının öz ərini olduqca gözəl vəsflərlə vəsf etməsinin və yaifrat dərəcədə onu məzəmmət etməsinin caiz olması; bir şərtlə ki,bu vəsflər harama gətirib çıxartmasın; Maziri demişdir: “Bəzialimlər demişlər ki, bu qadınların bəzilərinin öz ərlərinin qarasın-ca danışması, haram sayılan qeybətə aid deyildir. Çünki buradaonlar ərlərinin nə adlarını, nə kimliklərini bildirmirlər. Bir də ki,belə əhvalatları danışmaq o halda qadağan sayıla bilər ki, əhvala-tı eşidən kimsə bunu, yəni, qadınların ərlərinin dalınca danışma-sını – eşidib təsdiqləsin. Bu hədisdə isə buna dəlalət edən bir əla-mət yoxdur. Sadəcə olaraq Aişə burada olub keçmiş əhvalatı da-nışır. Yoxsa qadının haqsız yerə öz ərinin dalınca danışması qey-bət hesab olunur...”


– qadının birinci ərindən boşandıqdan sonra belə, ona olanməhəbbətini gizlətməməsinin, vaxtı ilə ona elədikləri yaxşılıqlarıxatırlamasının, hətta onun etdiklərini sonrakı ərinin etdiklərinimüqayisə etməsinin caiz olması...” (Fəthul-Bari, 9/276).


rم رسول اهللاونصفةباب-٣٩

39-cu fəsil. Rəsulullahın r yatmağının1 vəsfi

1 Burada müəllif Peyğəmbərin r yatmazdan əvvəl etdiyi bəziduaları, habelə yatağında nə cür uzandığını qeyd etmişdir. Pey-ğəmbər r yatmazdan əvvəl bir çox zikrlər edərdi ki, bu zikrlərinmənasına nəzər saldıqda, yuxunun ölümə bənzədiyini aydın başadüşmək olur. Adam yuxuda olduğu müddətcə ruhu Allahın istəyialtında olur. Odur ki, Peyğəmbər r dua edib deyərdi: “Bismikərabbi vəda'tu cənbi və bikə ərfəuhu. Fəin əmsəktə nəfsi fərhəmhəvə in ərsəltəhə fəhfəzhə bimə təhfəzu bihi ibadəkəs-salihin! (EyRəbbim! Sənin adınla böyrümü yerə qoydum, Sənin sayəndə dəqaldıraram. Ruhumu tutub saxlasan, ona rəhm et! Onu buraxsan,əməlisaleh qullarını qoruduğun kimi, onu da qoru!)” (Səhih əl-Buxari, 5845; Səhih Muslim, 2714). Yuxunun ölümə bənzəməsiAllahın Kitabında da öz təsdiqini tapmışdır. Bu xüsusda Qurandabelə buyurulur: “Allah ölənlərin canını ölüm anında, ölməyən-lərin canını isə onlar yuxuda ikən alır. Ölümünə hökm verdiyikəsin canını saxlayır, digərini isə müəyyən olunmuş vaxtadəkburaxır. Həqiqətən, bunda ağıl sahibləri üçün dəlillər vardır”(əz-Zumər, 42); digər ayədə deyilir: “Gecələr sizi öldürən, gün-düzlər isə nələr etdiyinizi bilən Odur. Sonra O, sizi səhərləroyadır ki, müəyyən olunmuş əcəliniz gəlib çatsın. Sonra isə dö-nüşünüz Ona olacaq. O, nə etdikləriniz barədə sizə xəbər verə-cəkdir” (əl-Ənam, 60). Yuxu, həm də Allahın qüdrətli və əzəmətliolduğuna dəlalət edən əlamətlərdəndir. Bu xüsusda Uca Allahbuyurur: “Gecə və gündüz yatıb dincəlməyiniz, Onun lütfünüaxtarmağınız da Onun dəlillərindəndir. Həqiqətən, bunda eşi-dən kəslər üçün ibrətamiz dəlillər vardır” (ər-Rum, 23). Yuxueləcə də Allahın insanlara olan mərhəməti və lütfüdür. Bu xüsus-da Uca Allah buyurur: “Allah Öz mərhəməti ilə sizin üçün gecə-ni və gündüzü yaratdı ki, dincələsiniz və Onun lütfündən ruziaxtarasınız. Bəlkə, şükür edəsiniz” (əl-Qəsəs, 73). Bu ayələrdənxəbəri olan ağıl sahibi heç vaxt yatmazdan əvvəl Allahı zikr etmə-

Rəsulullahın r yatmağının vəsfi330

yi unutmaz. Peyğəmbərin r həyat-tərzinə nəzər salan adam onunyatmazdan əvvəl Allahı çox zikr etdiyini görə bilər. İbn Qeyyimöz kitabında bu xüsusda qırxa yaxın hədis zikr etmişdir. Peyğəm-bərin r yolunu tutub gedən hər bir müsəlman da bu zikrlərdən“səhih” olanlarını əzbərləməli və yatmazdan əvvəl onları deməli-dir. Bu zikrlərin möminə həm bu dünyada, həm də axirətdə bö-yük faydaları vardır. Bunlar insanı şeytandan qoruyan səbəblər-dəndir. Hədislərin birində xəbər verilir ki, şeytanın səhabəyə de-diyi: “Yatağına uzananda Kürsü – “Allah, Ondan başqa ilah yox-dur, əbədi Yaşayandır, bütün yaratdıqlarının Qəyyumudur...”–ayəsini axıra qədər oxu. Əgər bunu etsən, səhər yuxudan oyana-nadək sənin yanında Allahın təyin etdiyi gözətçi bir mələk durarvə şeytan sənə yaxınlaşmaz” sözü, Peyğəmbər r təsdiqləyib de-mişdir: “O sənə doğru söylədi, halbuki özü qatı yalançıdır” (Sə-hih əl-Buxari, 2311). Yatmazdan əvvəl zikr edib yatan müsəlmantəkAllahlığı qəbul etdiyini bir daha sübuta yetirmiş olur. Və əgərbu halda vəfat edərsə, fitrət üzərində, Allaha şərik qoşmadığı hal-da vəfat etmiş sayılar. Yox əgər yuxudan oyanıb həyatına davamedərsə, Allah əməlisaleh qullarını qoruduğu kimi onu da qoruyar.Rəvayət edilir ki, Nofəl əl-Əşcəi t demişdir: “Bir dəfə mən Pey-ğəmbərin r yanına gəlib dedim: “Ey Allahın Peyğəmbəri! Mənəelə bir şey öyrət ki, mən onu yatağıma girdiyim zaman oxuyum.”Peyğəmbər r buyurdu: “(Yatağına uzandığın zaman): “De: “EyKafirlər!” (əl-Kafirun) surəsini oxu və yat. Heç şübhəsiz ki, busurə səni şirkdən uzaq tutar” (Səhih İbn Hibban 787; Sunən ət-Tirmizi, 2709; Səhih əl-Cami, 1161). Üstəlik, yatmazdan qabaqedilən zikrlər insana dünyəvi işləri görməyə qüvvət verir. Hədis-lərin birində xəbər verilir ki, Fatimə O Peyğəmbərdən r ev işlə-rində ona kömək edəcək bir kəniz istədiyi zaman, Peyğəmbər rona belə buyurmuşdur: “Məndən istədiyinizdən daha xeyirlisinisizə öyrədimmi? Yatağınıza uzandığınız zaman otuz dörd dəfə“Allahu Əkbər”, otuz üç dəfə “Sübhanəllah” və otuz üç dəfə “Əl-həmdulillah” deyin. Bu sizin üçün xidmətçidən daha xeyirli olar”(Səhih əl-Buxari, 3705).


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٥٤بنالبراءعنيزيد،بناهللاعبدعناق،إسحأبيعنإسرائيل،حدثنا: قال

خدهتحتاليمنىكفهوضعمضجعهأخذإذاكانrالنبيأنعازب،.))عبادكتبعثيومعذابكقنيرب((: وقالاأليمن،

(254) ........ Bəra ibn Azib t rəvayət edir ki,1 Peyğəm-bər r yatağına uzandığı zaman sağ əlini sağ yanağınınaltına qoyub deyərdi: “Rabbi, qıni əzabəkə yovmətəb'asu ibadəkə.2”

1 Bu hədisi Nəsai “əl-Yovm vəl-Leylə” əsərində (755) və imamƏhməd Musnəd əsərində (4/281) rəvayət etmişdir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “sə-hih” olduğunu demişdir. Digər bir hədisdə Peyğəmbərin r zövcə-si Həfsə rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r bu zikri üş dəfə təkraredərmiş (Sunən Əbu Davud, 4388; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə,2754). Başqa bir rəvayətdə də, "Rabbi" sözünün yerinə "Allahum-mə" sözü rəvayət edilmişdir (Sunən Əbu Davud, 4/311).

2 Tərcüməsi: “Ey Rəbbim, bəndələrini dirildəcəyin gün, məniÖz əzabından qoru!” Yatağa uzandıqda, sağ böyrü üstə uzanmaqvə sağ əli sağ yanağın altına qoymaq yatmaq ədəblərindəndir. Vəəgər müsəlman bu sünnəyə əməl edərsə, xeyir-bərəkətə nail olar.Çünki Peyğəmbərimizin r bizə öyrətdiyi hər bir sözdə və hər birhərəkətdə xeyir-bərəkət vardır. Peyğəmbər r hər bir işdə sağdanbaşlamağı xoşladığı kimi yatanda da sağ böyrü üstə yatmağı xoş-layardı. Arxası üstə uzanmağa gəlincə, bu, caiz olan uzanmayaaiddir. Abbad ibn Təmim rəvayət etmişdir ki, əmisi Abdullah ibnZeyd əl-Ənsari Peyğəmbərin r arxası üstə uzanıb, bir ayağını o bi-ri ayağının üstünə qoyduğunu görmüşdür (Səhih əl-Buxari, 5724və Səhih Muslim, 2100). Sol böyür üstə uzanmağa gəlincə, bu xü-susda heç bir qadağa varid olmadığından, alimlər bu cür uzanma-ğın mübah olduğunu söyləmişlər. Üzüqoylu yatmaq isə Allahın


: قالالرحمن،عبدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٥٥: وقالمثلهاهللا،عبدعنعبيدة،أبيعنإسحاق،أبيعنإسرائيل،ناحدث

))مويعمجتكادبع.((

(255) ........ Əbu Ubeydə demişdir: “Abdullah ibnMəsud bu hədisin bənzərini rəvayət etmiş və (Peyğəm-bərin r): “yovmə təcməu ibadəkə1”– (dediyini) xəbərvermişdir.2”3

nifrət etdiyi əməllərdəndir. Rəvayət edilir ki, Tixfə ibn Qeys əl-ĞifariL demişdir: “Bir dəfə mən gecənin axır vaxtında məscid-də üzüqoylu yatdığım zaman, bir nəfər gəlib ayağı ilə məni silkə-ləyib dedi: “Qalx! Bu cür uzanmağa Allah nifrət edər.” Mən başı-mı qaldırıb Peyğəmbərin r başımın üstündə dayandığını gör-düm” (Ədəbul-Mufrəd, 1187); digər rəvayətdə Peyğəmbər r de-mişdir: “Bu elə bir uzanmadır ki, Allah onu sevməz” (Səhih əl-Cami, 2270). Muhəmməd ibn Saleh əl-Useymin bu xüsusda de-mişdir: “Arxası üstə yatmaq caiz, sol böyür üstə yatmaq da habe-lə caiz, sağ böyrü üstə yatmaq əfzəl, üzüqoylu yatmaq isə bəyə-nilməyən əməllərdəndir. Yalnız zəruri halda üzüqoylu uzanmaqcaizdir” (Şərh Riyadus-Salihin, 824-cü hədisin şərhi).

1 Yəni, Peyğəmbər r yatağına uzandığı zaman sağ əlini sağyanağının altına qoyub deyərdi: “Rabbi, qıni əzabəkə yovmətəcməu ibadəkə (Ey Rəbbim, bəndələrini bir yerə toplayacağıngün, məni Öz əzabından qoru!)”

2 Bu zikrlərdə “dirildəcəyin gün” və “bir yerə toplayacağıngün” deyildikdə, Qiyamət günü nəzərdə tutulur. Bu da insanaölümü xatırladır. Demək, yatmaq ölümə, yuxudan oyanmaq isədirilməyə bənzəyir. Odur ki, Peyğəmbər r yuxudan oyandıqdadeyərdi: “Bizi öldürdükdən sonra dirildən Allaha həmd olsun!”



حدثنا: قالالرزاق،عبدحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٢٥٦

:قال،حذيفةعنحراش،بنربعيعنعمير،بنالملكعبدعنسفيان،

،))وأحياأموتباسمكاللهم((: قالفراشه،إلىأوىإذاrالنبيكان((

)).النشوروإليهأماتنابعدماأحياناالذيللهالحمد((: قالاستيقظ،وإذا

(256) ........ Huzeyfə t demişdir: “Peyğəmbər r ya-tağına uzandığı zaman: “Allahummə, bismikə əmutuvə əhya1”– deyər,2 yuxudan oyandıqda isə: “Əlhəmdu-lilləhil-ləzi əhyanə bə'də mə əmatənə və ileyhin-nu-şur3”– deyərdi.4”5

1 Tərcüməsi: Allahım, Sənin adınla ölürəm və dirilirəm!2 Bu zikri edən hər bir müsəlman həyatının da, ölümünün də

yalnız Allah üçün olduğunu qəsd edir. Necə ki, Quranda buyuru-lur: “De: “Şübhəsiz ki, mənim namazım da, qurbanım da, həyatımda, ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!” (əl-Ənam, 162).

3 Tərcüməsi: Bizi öldürdükdən sonra dirildən Allaha həmd ol-sun. (Ölüb dirildikdən sonra isə) qayıdış Onadır!

4 Yuxudan oyanmağın özü böyük nemətdir. Neçə-neçə insan-lar olub ki, yatıb durmayıb və bu onun son yatışı olub. Odur ki,hər bir müsəlman yuxudan oyandıqda, bu nemətə şükür etməlivə onu həyata qaytaran Allaha həmd etməlidir. Uca Allah buyu-rur: “Yada salmaq və şükür etmək istəyənlər üçün gecə ilə gün-düzü bir-birinin ardınca gətirən Odur” (əl-Furqan, 62); digərayədə buyurulur: “Allaha şükür et! Kim şükür etsə, özü üçünşükür etmiş olar. Kim nankor olsa, bilsin ki, Allah onun şükrünəmöhtac deyildir, Tərifəlayiqdir” (Loğman, 12).

5 Bu hədisi Buxari (5953), Əbu Davud (5049),Tirmizi (3413),İbn Macə (3880) və Əhməd (5/397) rəvayət etmişdir.


عقيل،عنفضالة،بنالمفضلحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٥٧اهنأرع،ريهالزنة،عورعنة،عشائعولكان((: قالتساهللارr،إذا

اللههوقل]: فيهماوقرأفيهما،فنفثكفيهجمعليلةكلفراشهإلىأوى

دأحZوذأقل]وعبالفلقبرZوذقل]وأعباسبرالنZ،ثمحسم

جسده،منأقبلوماووجههرأسهبهمايبدأجسده،مناستطاعمابهماعنصيكثالثذلاترم.((

(257) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r hərgecə1 yatağına girdiyi zaman əllərini cütləşdirib onlarıniçinə üfürər,2 sonra ora (şərdən qoruyan surələri) “De:

1 Bu dəlildir ki, Peyğəmbər r bu zikrləri heç vaxt tərk etmə-yib. Hətta ölümqabağı yatağa düşdüyü zaman belə bu zikrləritərk etməmiş, çətinlik çəkə-çəkə olsa da, zövcəsi Aişənin O kö-məyi ilə bu zikrləri etmişdir. Rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir:“Peyğəmbər r xəstələndiyi zaman şərdən qoruyan surələri (“əl-İxlas”, “əl-Fələq” və “ən-Nas” surələrini) oxuyub ovuclarına üfü-rər, sonra da əllərini baş və üz nahiyəsindən başlayaraq, bacardığı qə-dər bədəninin hər yerinə sürtərdi. Vəfat etməmişdən qabaq, xəstə-liyi şiddətləndikdə isə onun oxuyub üfürdüyü bu surələri mənonun üçün oxuyub ovcuna üfürər və əllərini onun bədəninə sür-tərdim” (Səhih əl-Buxari, 4439).

2 Burada “üfürmək” deyildikdə, yüngülvarı tüpürmək nəzər-də tutulur. Bu fəsildəki hədisdə Peyğəmbərin r əvvəlcə əllərininiçinə üfürdüyü, sonra bu surələri oxuduğu, Əbu Davudun “Su-nən” əsərində isə onun əvvəlcə bu surələri oxuduğu, sonra əlləri-nin içinə üfürdüyü xəbər verilir. İbn Həcər bu iki hədisi cəm edibdemişdir: “Bu surələri oxuya-oxuya əllərin içinə üfürmək gərək-dir” (Fəthul-Bari, 10/210).


“O Allah Təkdir...”, “De: “Sığınıram sübhün Rəbbi-nə...” və “De: “Sığınıram insanların Rəbbinə...” (surə-lərini)1 oxuyar, daha sonra isə əllərini baş və üz nahiyə-sindən başlayaraq bacardığı qədər bədəninin hər yeri-nə sürtərdi.2 Beləcə, o, bunu üç dəfə təkrar edərdi.”3

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢٥٨أن،عباسابنعنكريب،عنكهيل،بنسلمةعنسفيان،حدثنا: قال

بالصالة،فآذنهباللفأتاهنفخ،نامإذاوكاننفخ،حتىنامr،اهللارسوللىفقامصولمأوضوتي.يفويثدالحةقص.

(258) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər ruzanıb yatdı və xoruldamağa başladı. (Ümumiyyətlə) oyatarkən xoruldayardı. Sonra Bilal onu namaza4 çağırdıvə o qalxıb dəstəmaz almadan5 namaz qıldı.”6

1 Burada “əl-İxlas”, “əl-Fələq” və “ən-Nas” surələri nəzərdətutulur.

2 Bunu edən kimsəni Allah şeytandan və digər ziyanvericilər-dən qoruyar.

3 Bu hədisi Buxari (5960), Əbu Davud (5056), Tirmizi (3399) vəİbn Macə (3875) rəvayət etmişdir.

4 Burada “namaz” deyildikdə, sübh və ya zöhr namazı nəzər-də tutulur.

5 Bu yalnız Peyğəmbərə r aiddir. Belə ki, digər insanlardanfərqli olaraq, Peyğəmbərin r yatmağı onun dəstəmazını pozmur.Çünki Peyğəmbərin r gözləri yatsa da, qəlbi yatmır. Hədislərinbirində Peyğəmbər r Aişəyə O belə buyurmuşdur: “Ey Aişə,mənim gözlərim yatsa da, qəlbim yatmır” (Səhih əl-Buxari, 1147).

6 Bu hədisi Buxari (5957), Muslim (763), Əbu Davud (5043),İbn Macə (508) və Əhməd (1/330) rəvayət etmişdir.



حدثنا: قالعفان،حدثنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا- ٢٥٩ادمحنة،بلمسنع،ثابتنسعنأنب،كالولأنمساهللارr،إذاكانوآوانا،وكفاناوسقاناأطعمناالذيللهالحمد((:قالفراشه،إلىأوىفكمنمالميكافاللهويوؤم((.

(259) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah ryatağına girdiyi zaman deyərdi: “Əlhəmdulilləhil-ləziət'amənə və səqanə və kəfanə və əvanə, fə kəm mim-mən lə kafiyə ləhu və lə mu'viyə.2”1

1 İmam Buxari bu hədisi tam olaraq belə rəvayət etmişdir: İbnAbbas N demişdir: “Bir dəfə mən xalam Məymunənin evində ge-cələdim. Gecə vaxtı Peyğəmbər r yuxudan oyanıb su başına çıx-dı, sonra üzünü və əllərini yuyub yenə uzanıb yatdı. Bir müddət-dən sonra qalxıb su tuluğuna yaxınlaşdı və onun ağzındakı ipiaçıb suyu israf etmədən kamil şəkildə dəstəmaz aldı və namazadurdu. Onu güddüyümü başa düşməsin deyə, qalxıb gərnəşdim,sonra dəstəmaz alıb namaz qılmaq üçün onun solunda durdum.O, qulağımdan tutub məni sağ tərəfinə keçirdi. Peyğəmbər r na-mazı on üç rükətə tamamladı. Sonra uzanıb yatdı və xoruldamağabaşladı. Ümumiyyətlə o, yatarkən xoruldayardı. Sonra Bilal onunamaza çağırdı və o, qalxıb dəstəmaz almadan namaz qıldı və be-lə dua etdi: “Allahım, qəlbimə nur saç! Gözümə nur saç və qula-ğıma nur saç! Sağımdan və solumdan nur saç! Başımın üstündənvə ayağımın altından nur saç! Önümə və arxama nur saç! Mənimüçün nur saç!” (Səhih əl-Buxari, 6316).

2 Tərcüməsi: “Bizi yedirdən, içirdən, qoruyan və bizə sığına-caq verən Allaha həmd olsun! Neçə-neçə şəxslər vardır ki, onların


بنسليمانحدثنا: قالالجريري،محمدبنالحسينحدثنا- ٢٦٠

اهللاعبدبنبكرعنحميد،عنسلمة،بنحمادحدثنا: قالحرب،

،نيزالمنعدبناهللاعاح،ببرنةأبيعادأن،قتبيالنr،إذاكانسرع

ذراعه،نصبالصبحقبيلعرسوإذااأليمن،شقهعلىاضطجعبليل

عضووهأسلىرعكفه.

(260) ........ Əbu Qətadə2 t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r səfərdə3 gecə vaxtı dincəlmək üçün dayandığı za-man, sağ böyrü üstə uzanar, dan yerinin ağarmasınayaxın dincəlmək üçün dayandığı zaman isə (sadəcə)dirsəklənər4 və başını sağ əlinin içinə qoyardı.1

nə bir qoruyanı, nə də bir sığınacaq verəni var!” Yatmazdan əvvəlbelə dua etmək, gün ərzində Allahın verdiyi bu ruzilərə şükür et-mək deməkdir.

1 Bu hədisi Muslim (2715), Əbu Davud (5053), Tirmizi (3393)və Əhməd (3/153; 167; 253) rəvayət etmişdir.

2 Əbu Qətadə Haris ibn Rəbi əl-Ənsari əs-Suləmi t Peyğəm-bər r səhabəsidir. (Siyər Əlam ən-Nubələ, 87-ci tərcümeyi-hal).

3 Burada “səfər” deyildikdə, təkcə səfər əsnasında deyil, baş-qa vaxtlarda da, həmçinin, yatmaq istədiyi zaman sağ böyrü üstəuzanıb yatardı.

4 Peyğəmbər r belə edərdi ki, dərin yuxuya dalıb sübh nama-zının vaxtını keçirməsin. Bu cür yatmaq sübh namazına qalxmağakömək edən amillərdəndir. Yatmazdan əvvəl zikrləri etməyən,habelə sübh namazına qalxmağa kömək olan amillərdən yapışma-yan və nəhayət, sübh namazına yatıb qalan kimsənin isə aqibətihəqiqətən də, çox pis olar. Bu xüsusda rəvayət edilmiş hədisdəAbdullah ibn Məsud t demişdir: “Peyğəmbərin r yanında bir


adam haqqında söhbət açıldı və: “Filankəs səhərə qədər yatıb, heçnamaza da qalxmayıb”– deyildi. Peyğəmbər r də belə buyurdu:“Şeytan onun qulağına sidik ifraz etmişdir” (Səhih əl-Buxari,1144); başqa bir hədisdə Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Sizlərdən biri yatdığı zaman şeytanonun boynunun ardına üç düyün vurur və hər düyün vurduqca:“Gecə uzundur, yat!”– deyir. Əgər o kimsə oyanıb Allahı zikr etsə,düyünlərdən biri açılar, dəstəmaz alsa, ikincisi açılar, namaz qıl-sa, üçüncüsü açılar və beləliklə də o adam səhər gümrah və əhva-li-ruhiyyəsi yaxşı olduğu halda yuxudan oyanar. Əks halda isə o,əhvali-ruhiyyəsi çox pis, özü də əzgin halda yuxudan oyanar”(Səhih əl-Buxari, 1142).

1 Bu hədisi Muslim (683) və Əhməd (5/298; 309) rəvayət etmiş-dir.


rرسول اهللا بادةعيف باب-٤٠

40-cı fəsil. Rəsulullahın r ibadəti1 barədə

1 İbadət sözünün lüğəti mənası: zəlil olmaq deməkdir. Məsə-lən ərəbcə uzanmış halda olan dəvəyə “bəirun muəbbəd”, ayaqlaraltında tapdanaraq düzəlmiş yola isə “tariqun muəbbəd“ deyilir.İbadət sözünün istilahi mənası isə belədir: Allahın sevdiyi və razıqaldığı hər bir zahiri və batini söz və əməl ibadət adlanır.

Allah insanları və cinləri məhz Ona ibadət etmək üçün yarat-mışdır: Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Mən cinləri və insanlarıancaq Mənə ibadət etmək üçün yaratdım” (əz-Zariyat, 56). “Bizhər ümmətə: “Allaha ibadət edin, tağutdan uzaq olun”– deyə, el-çi göndərdik” (ən-Nəhl, 36). Hədislərin birində rəvayət edilir ki,Muaz ibn Cəbəl t demişdir: “Bir dəfə mən Peyğəmbərin r tərkin-də ikən, o dedi: “Ey Muaz, bilirsən Allahın qulları üzərindəkihaqqı və qulların da Allah üzərindəki haqqı nədir?” Mən: “Allahvə Onun rəsulu daha yaxşı bilir!”– dedim. O buyurdu: “Allahınqulları üzərindəki haqqı, qulların Ona ibadət edib heç kəsi Onaşərik qoşmamalarıdır. Qulların Allah üzərindəki haqqı isə, Onaheç nəyi şərik qoşmayan qullarına əzab verməməsidir” (Səhih əl-Buxari, 2856). Demək, ibadətin haqqı Allaha məxsusdur və Ondanqeyrisinə ibadət etmək ən böyük günahdır. Rəvayət edilir ki, Ab-dullah ibn Məsud t demişdir: “Bir dəfə mən Peyğəmbərdən r so-ruşdum ki: “Hansı günah Allah yanında ən böyük günah sayılır?”Dedi: “Səni yaradan Allaha başqa birisini tay tutmağındır!” (Səhihəl-Buxari, 4477).

İbadət üç sütun üzərində qurulur:1. Pak və müqəddəs olan Allahı kamil şəkildə sevmək. Bu xü-

susda Uca Allah buyurur: “İman gətirənlərin Allaha olan sevgisiisə daha güclüdür” (əl-Bəqərə, 165).

Rəsulullahın r ibadəti barədə340

عوانة،أبوحدثنا: قاالمعاذ،بنوبشرسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٦١

نعادنزيالقة،بنععةريغنالمة،ببعلى((: قالشولصساهللارr،ىتح

تفختان،اهميلقدفقله :))كلفتذا،أتهقدوغفراللهالكممقدتنم

بكاذنم؟ورأخاأكونأفال((: قال))تدباعكورش((.

(261) ........ Muğira ibn Şobə t demişdir:1 “(Bir dəfə)Rəsulullah r (gecə) namazını qıldı (və o qədər ayaq üs-

2. Allahın mərhəmətinə tam şəkildə ümid bəsləmək. UcaAllah buyurur: “Onlar Allahın rəhmətini umurlar” (əl-İsra, 57).

3. Nöqsansız və qüsursuz Allahdan layiqincə qorxmaq. UcaAllah buyurur: “...və Allahın əzabından qorxurlar” (əl-İsra, 57).

İbadət yalnız iki şərtlə qəbul olunur:1. Allah qarşısında ixlaslı olmaq. Bu xüsusda Uca Allah bu-

yurur: “De: “Mən dinimi məhz Allaha məxsus edərək, yalnızOna ibadət edirəm” (əz-Zumər, 14).

2. Peyğəmbərin r sünnəsini tutub getmək. Belə ki, Uca Allahyalnız Peyğəmbərin r yoluna uyğun olan əməlləri qəbul edir.Uca Allah buyurur: “Xeyr! Sənin Rəbbinə and olsun ki, onlar özaralarında baş verən çəkişmələrdə səni hakim hesab etməyincə,sonra da verdiyin hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duyma-dan tam təslim olmayınca, iman gətirmiş olmazlar” (ən-Nisa, 65).Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Kim bizim bu işimizə (dinimi-zə) ondan olmayan bir şeyi əlavə edərsə, o rədd olunar.” Yəni,onun özünə qayıdar.

Müəllifin bu fəsilə verdiyi ad ümumi olsa da, yəni, ibadətinhər növünə aid edilsə də, fəslin altında gətirdiyi hədislər Rəsulul-lahın r yalnız gecə namazlarına aiddir.



tə durdu ki, 1) hətta, ayaqları şişdi. (Sonra) ona: “Nəüçün özünü bu ağır yüklə yükləyirsən?! Axı Allah sə-nin keçmiş və gələcək günahlarını bağışlamışdır”– de-yildi. Onda o: “Şükür edən bir qul olmayımmı?!”2– de-yə cavab verdi.”

1 Hədislərin birində xəbər verilir ki, Rəsulullah r gecə nama-zının bir rükətində “əl-Bəqərə”, “Ali-İmran” və ”ən-Nisa” surələ-rini oxumuşdur (Sunən ən-Nəsai, 1009; Səhih İbn Macə, 897).

2 Allahın verdiyi nemətlərə şükür etmək hər bir bəndənin bor-cudur. Və bu şükür həm qəlb, həm dil, həm də əməllə təsdiqlən-məlidir. Yəni, adam ona bu nemətləri bəxş edən Allaha minnətdarolduğunu qəlbən etiraf etməli, dili ilə Ona şükür etməli və şükürəlaməti olaraq ibadəti yalnız Ona yönəltməlidir. Bu hədis dəməhz əməllə təsdiqlənən şükürə aiddir. Burada Peyğəmbər r mö-minə xas iki məqama toxunur, həm qul, həm də şükür edən birbəndə olmasını təmənna edir. Halbuki o, ibadət etmək və şüküretmək xüsusunda kamilliyə çatmış bəndələrdəndir. Bu hədisioxuduqda, elə başa düşülməməlidir ki, Peyğəmbər r ibadət et-dikdə, canına zülm edər, həddən ziyadə bir əməli yerinə yetirər-miş. Xeyr, o, hər bir ibadəti yerinə yetirdikdə, nə ifrata varar, nədə ki, etdiyi ibadətə laqeyd yanaşar, əksinə, orta yol tutardı. Buxüsusda varid omuş hədislərin birində Ənəs ibn Malik t demiş-dir: “Bir dəfə üç nəfər Peyğəmbərin r evinə gəlib onun əhli-əya-lından Peyğəmbərin r ibadəti barəsində soruşdu. Bu haqda onla-ra xəbər verildikdə, onlar etdikləri ibadətin az olduğunu gümanedib belə dedilər: “Yəni biz Peyğəmbər r kimi ola bilərikmi? Üs-təlik Allah onun bütün keçmiş və gələcək xətalarını bağışlamış-dır.” Onlardan birisi dedi: “Mən bütün gecələri ibadət edəcəyəm,yatmayacağam.” O birisi dedi: “Mən il boyu oruc tutacağam, gün-düzlər yemək yeməyəcəyəm.” Üçüncüsü dedi: “Mən qadınlara ya-xın durmayacağam, heç vaxt evlənməyəcəyəm.” Peyğəmbər rbunu eşidəndən sonra onların yanına gəlib dedi: “Filan, filan sözləri


sizmi demisiniz?! Vallahi ki, aranızda Allahdan ən çox qorxanınızmənəm. Bununla belə mən bəzən oruc tutur, bəzən də tutmuram,gecənin bir vaxtını namaz qılır, digərində isə dincəlirəm və nəha-yət, mən qadınlarla evlənirəm. Belə olduğu halda, mənim yolum-dan çıxan kimsələr məndən deyillər” (Səhih əl-Buxari, 5063). Pey-ğəmbər r ibadəti sevə-sevə yerinə yetirmiş, ümmətinə də belə et-məyi, özlərini daşıya bilməyəcəkləri bir yüklə yükləməməyi töv-siyə edib demişdir: “Siz bacardığınızı yerinə yetirməlisiniz. Valla-hi ki, siz usanmadıqca, Allah usanmaz” (Səhih əl-Buxari, 43); baş-qa hədisdə rəvayət edilir ki, Abdullah ibn AmrN demişdir: “Birgün Peyğəmbər r məndən soruşdu: “Sən necə oruc tutursan?”Dedim: “Hər gün.” Soruşdu: “Quranı necə xətm edirsən?” Dedim:“Hər gecə.” Onda o mənə belə buyurdu: “Hər ayın üç gününüoruc tut, Quranı da ayda bir dəfə xətm et!” Dedim: “Mənim bun-dan da çox ibadət etməyə gücüm çatar.” O dedi: “Həftədə üç günoruc tut!” Dedim: “Mənim bundan da artığına gücüm çatar.” De-di: “İki gündən bir oruc tut!” Dedim: “Mənim bundan da artığınagücüm çatar.” Dedi: “Elə isə ən əfzəl orucu – günaşırı oruc tutanDavudun orucunu tut və həftədə bir dəfə gecələr Quranı başdanaxıradək oxu.” Abdullah ibn Amr yaşa dolduqdan sonra deyərdi:“Kaş Peyğəmbərin r verdiyi rüsxəti qəbul edərdim. İndi mən ar-tıq qocalıb əldən düşmüşəm” (Səhih əl-Buxari, 5052). Demək, hərbir müsəlman bacardığından artıq ifrat dərəcədə yox, az da olsadavamlı şəkildə ibadət etməyə çalışmalıdır. Elə Allaha sevimliolan ibadət də məhz belə ibadətlərdir. Bu xüsusda Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “Doğru yol tutun, ən kamil olanı yerinə yetirəbilməsəniz də, heç olmasa, ona yaxınlaşın və bilin ki, sizlərdən heçkəsin əməli onu Cənnətə daxil edə bilməz. Bilin ki, əməllərdənAllahın ən çox xoşuna gələni az da olsa, davamlı olanıdır” (Səhihəl-Buxari, 6465). Demək, əməlin çoxluğu ilə deyil, onu yalnızAllah üçün və Peyğəmbərin r öyrətdiyi kimi yerinə yetirməkləAllahın mərhəmətinə nail olmaq və beləliklə də Cənnəti qazan-maq olar. Əbu Hureyrət rəvayət etmişdir ki, bir dəfə Peyğəmbər rsəhabələrinə dedi: “Sizlərdən heç kəsin əməli onu əzabdan xilas et-


بنالفضلحدثنا: قالحريث،بنالحسينعمارأبوحدثنا- ٢٦٢

كان((: قالهريرة،أبيعنسلمة،أبيعنعمرو،بنمحمدعنموسى،

وقدهذاأتفعل((: لهفقيل: قالقدماه،ترمحتىيصلي،rاهللارسول

اءكأنجالىاللهعتقدغفرالكممقدتنمبكاذنم؟ورأخأفال((: قال))ت

.))شكوراعبداأكون

(262) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Rəsulullah r(gecə) namazını o qədər uzadardı ki, axırda ayaqları şi-şər və ona: “(Niyə) belə edirsən?! Axı sənə xəbər veril-mişdir ki,1 Uca Allah sənin keçmiş və gələcək günahla-

məyəcək.” Səhabələr soruşdular: “Səni də, ya Rəsulullah?” Dedi:“Hətta, məni də. Yalnız Allahın mənə mərhəmət göstərməsi istis-nadır. Elə isə doğru yol tutun, ən kamil olanı yerinə yetirə bilməsənizdə, heç olmasa, ona yaxınlaşın, səhər və axşam, habelə gecənin birvaxtı yaxşı işlər görməyə çalışın. Beləcə də, yavaş-yavaş muradınızaçatacaqsınız” (Səhih əl-Buxari, 6463). Gecə namazını və başqa bukimi nafilə ibadətlərini yerinə yetirməyin faydası isə olduqca bö-yükdür. Bu xüsusda varid olmuş qüdsi hədisdə Uca Allah beləbuyurur: “Qulum nafilə ibadətləri yerinə yetirməklə Mənə o qə-dər yaxınlaşar ki, Mən onu sevərəm. Onu sevdiyim təqdirdə onuneşidən qulağı, görən gözü, tutan əli və yeriyən ayağı olaram.Məndən diləsə, ona dilədiyini verərəm, sığınacaq istəsə, ona sığı-nacaq verərəm” (Səhih əl-Buxari, 6502).

1 Quranda Uca Allah Öz peyğəmbərinə belə buyurur: “Həqi-qətən, Biz sənə aydın bir zəfər bəxş etdik ki, Allah sənin əvvəl-ki və sonrakı günahlarını bağışlasın, sənə olan nemətini ta-mamlasın, səni düz yola yönəltsin və Allah sənə böyük bir qə-ləbə ilə kömək etsin” (əl-Fəth, 1-3).


rını bağışlamışdır?!”– deyildikdə, o: “Şükür edən birqul olmayımmı?!”– deyərdi.”1

الرملي،الرحمنعبدبنعيسىبنعثمانبنعيسىحدثنا- ٢٦٣

صالح،أبيعناألعمش،عنالرملي،عيسىبنيحيىعميحدثنا: قال

نة،أبيعريرولكان((: قالهساهللارrقوملييصيىحتخفتنتاهمقد

ذنبكمنتقدممالكاللهغفروقدهذاتفعلاهللا،رسوليا((: لهفيقال

.))شكوراعبداأكونأفال((: قال،))تأخر؟وما

(263) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Rəsulullah rayaq üstə durub o qədər namaz qılardı ki, axırda, ayaq-ları şişər və ona: “Ya Rəsulullah, (niyə) belə edirsən?!Axı Allah sənin keçmiş və gələcək günahlarını bağışla-mışdır?!”– deyildikdə o: “Şükür edən bir qul olmayım-mı?!”– deyə cavab verərdi.”2

حدثنا: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٢٦٤

صالةعنعائشة،سألت((: قاليزيد،بناألسودعنإسحاق،أبيعنشعبة،

منكانفإذايقوم،ثمالليلأولميناكان((: فقالتبالليل؟rاهللارسول

األذانسمعفإذابأهله،ألمحاجةلهكانفإذافراشه،أتىثمأوتر،السحر

،ثباكانفإنوبنجأفاضهليعناء،مإالالمأوضوتجرخإلىوالةالص((.

1 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “həsən” olduğunu demişdir.



(264) ........ Əsvəd ibn Yezid demişdir: “Mən AişədənRəsulullahın r gecə namazı barəsində soruşdum. O de-di: “O, gecənin birinci qismini1 yatar, sonra qalxıb na-maz qılardı. 2 Dan yerinin sökülməyinə az qalmış isə

1 Burada “gecənin birinci qismi” deyildikdə, işa namazındansonra gələn gecənin birinci saatı nəzərdə tutulur. Və saat deyil-dikdə bizim bildiyimiz altmış dəqiqə deyil, gecənin altıda biriqəsd edilir. Gecənin vaxtı isə, günəşin batdığı andan başlayıb danyeri söküldüyü an başa çatır. Hədisdən aydın olur ki, Peyğəmbər rişa namazından sonra yatardı.

2 Burada “sonra” deyildikdə, gecənin yarısından sonra gələndördüncü və beşinci qismləri nəzərdə tutulur. Belə ki, bütün gecə,yəni, günəş batdığı andan dan yeri söküldüyü anadək olan vaxtaltı qismə bölünür. Birinci üç qismi gecə yarısınadək, sonrakı,dördüncü, beşinci və altıncı qismləri isə dan yeri sökülən vaxta-dək davam edir. Bu xüsusda Peyğəmbər r demişdir: “Allahın ənçox xoşuna gələn namaz Davudun qıldığı namaz, ən çox xoşunagələn oruc isə Davudun tutduğu orucdur. Davud gecənin yarısınıyatar, sonra qalxıb onun üçdə birini namaz qılar, sonra da yerdəqalan altıda birini yatardı. Orucu da günaşırı tutardı” (Səhih əl-Buxari, 1131). Muhəmməd ibn Saleh əl-Useymin bu hədisi şərhedərkən demişdir: “Gecə üç qismə bölünür: birinci qismi yatmaqüçün, sonra üçdə bir hissəsi gecə namazı üçün və son altıda biriyatmaq üçün. Çünki bunda bədən üçün bir rahatlıq vardır. Beləki, adam gecənin yarısını yatdığı zaman kifayət qədər dincini al-mış (gündüzün yorğunluğunu çıxarmış) olur. Nəhayət, gecəninüçdə birini ibadətdə keçirdikdən sonra axır altıda birini yatdığızaman gecənin axırındakı bu yuxu həmin ibadətin yorğunluğunuaradan qaldırır. Hərçənd adam gecənin istənilən vaxtı qalxıb na-maz qılarsa, savaba nail olar, lakin Peyğəmbərin r buyurduğudaha əfzəl və Allah üçün daha sevimlidir. Bu ibadətin savabına


vitri qılar, sonra da yatağına gəlib (uzanar) və istəyər-disə zövcəsi ilə yaxınlıq edərdi. Azanı eşitdikdə 1 isədərhal ayağa qalxar və əgər cənabətli halda olardısa,başından su əndərər,2 əks təqdirdə isə dəstəmaz alıb3

namaza gedərdi.”4

إسحاقوحدثنا:ح؛أنسبنمالكعنسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٦٥

نىبوسم،اريصا: قالاألنثندح،نعمنع،كالمنةعمرخنمان،بمليس

نب،عينكرنعاس،اببعهأن،هربأخهأناتبدنةعونميمويه،هالتخ

طولها،فيrاهللارسولواضطجعالوسادة،عرضفيفاضطجعت((: قال

nail olmaq üçün kifayətdir ki, imkanın daxilində gecənin axır üç-də birini, yaxud orta üçdə birini, yaxud da birinci yarısını ibadət-də keçirəsən. Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r gecənin hər birqismində: gecənin əvvəlində də, ortasında da, axırında da namazqılmışdır” (Şərh Riyadus-Salihin, 1177-ci hədisin şərhi). Bu xüsus-da Uca Allah buyurur: “Həqiqətən, Rəbbin bilir ki, sən və sə-ninlə olan insanların bir qismi bəzən gecənin üçdə ikisindən az,bəzən yarısını, bəzən də üçdə birini ibadət üçün durursunuz” (əl-Muzzəmmil, 20).

1 Burada söhbət sübh namazının azanından gedir.2 Yəni, tam şəkildə qüsl edərdi.3 Peyğəmbərin r dəstəmaz almağının səbəbi, ya onu təzələ-

mək, ya da başqa bir şey olmuşdur. Çünki digər insanlardan fərq-li olaraq, Peyğəmbərin r yatmağı onun dəstəmazını pozmazdı.Rəvayət edilir ki, İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r uzanıbyatdı, hətta xorultusu belə eşidildi. Sonra qalxıb dəstəmaz almadannamaz qıldı” (Səhih əl-Buxari, 138).

4 Bu hədisi Buxari (1095) və Əhməd (6/102) rəvayət etmişdir.


امولفنساهللارr،ىتإذاحفصتلانالليأولهيلقببقلأوهدعيل،ببقل

العشرقرأثموجهه،عنالنومسحيمفجعل،rاهللارسولفاستيقظ

اتاآلييماتوالخنمةوران،آلسرمعثمإلىقامنلقشعأمضوا،فتهنم

نسوء،فأحضالوثملي،قامصقاليدباهللاعناسببع :تإلىفقمجبهن

عضولفوساهللارr،هدىينملىالييعأسرذثمى،بأذنيأخنمااليلهففت

ثمركعتين،ثمركعتين،ثمركعتين،ثمركعتين،ثمركعتين،فصلى

المؤذن،جاءهثماضطجعثمأوتر،ثم،راتمست: معنقالركعتين،

لىفقامنفصيتكعن،رييفتفخثمجرلىخفصحبالص((.

(265) ........ İbn Abbas N xalası Məymunənin evin-də gecələdiyini xəbər verib demişdir: 1 “Mən yatağınköndələninə uzandım, Rəsulullah r isə yatağın uzunu-na uzandı.2 Rəsulullah r yuxuya getdi. Nəhayət, gecəyarısı yetişdikdə, və ya bundan bir az əvvəl, yaxud biraz sonra Rəsulullah r yuxudan oyandı və gözlərini ov-xalayıb yuxusunu dağıtmağa başladı. Sonra Ali-İmran

1 Bu hədisi Buxari (181), Muslim (763), Əbu Davud (1364), Nə-sai (397), İbn Macə (1363) və Əhməd (1/284) rəvayət etmişdir.Hərçənd İbn Abbas N, xalası Məymunədən O Peyğəmbərin rgecə namazı barəsində soruşa bilərdi, lakin o, bunu öz gözləri iləmüşahidə etmək istədiyindən onun evində gecələmişdir. Bu uşa-ğın gecə namazını qılmağa həris olması, onun nə dərəcədə fəzilət-li bir insan olduğunu bir daha sübuta yetirir.

2 Burada İbn Abbas N Peyğəmbərin r ayaqları altında uzan-dığını xəbər verir. Bu da səhabənin Peyğəmbərə r nə dərəcədəehtiram göstərdiyini bildirir.


surəsinin son on ayəsini oxudu.1 Sonra qalxıb (tavan-dan) asılmış köhnə cürdəyə yaxınlaşdı və kamil şəkildədəstəmaz aldı. Sonra durub namaz qıldı. Mən də qalxıb(dəstəmaz aldım və gedib) onun yanında durdum. Rə-sulullah r sağ əlini mənim başıma qoydu və sağ qula-ğımdan tutub onu (yavaşca) dartdı. 2 Sonra iki rükət,

1 Yəni: “Doğrusu, göylərin və yerin xəlq edilməsində, gecə iləgündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıllı adamlar üçün dəlillərvardır...” (190-cı) ayədən başlayıb həmin surəni axıradək oxudu.Digər bir hədisdə rəvayət edilir ki, Əta S demişdir: “Bir dəfə mənİbn Umeyrlə birgə Aişənin yanına gəldim və İbn Umeyr ona: “Rə-sulullahdan r gördüyün ən heyrətamiz hadisəni bizə danış”– de-di. Bunu eşitdikdə Aişə ağladı, sonra dedi: “Gecələrin birində Rə-sulullah r yuxudan oyandı və mənə: “Ey Aişə, izin ver mən Rəb-bimə ibadət edim”– dedi. Mən dedim: “Vallahi ki, mən səninAllaha yaxın olmağını istəyirəm, üstəlik səni sevindirən hər birəməli sevirəm.” Sonra o qalxıb dəstəmaz aldı və namaz qıldı. Na-mazda o qədər ağladı ki, sinəsi göz yaşına bələndi. Sonra yenə oqədər ağladı ki, hətta durduğu yer də göz yaşı ilə islandı. Nəha-yət, Bilal gəlib Rəsulullahdan r azan vermək üçün izn istədi vəonun ağladığını gördükdə, dedi: “Ya Rəsulullah, niyə ağlayırsan?!Axı Allah sənin keçmiş və gələcək günahlarını bağışlamışdır?!”Onda Rəsulullah r belə buyurdu: “Şükür edən bir qul olmayım-mı?! Bu gecə mənə ayələr nazil oldu. Vay o kəsin halına ki, buayələri oxuyub onların barəsində düşünməsin: “Doğrusu, göylə-rin və yerin xəlq edilməsində, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəzetməsində ağıllı adamlar üçün dəlillər vardır...” (Səhih İbn Hib-ban, 523; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 68).

2 Burada İbn Abbas N Rəsulullahın r sol tərəfində durmuşvə Rəsulullah r onun sağ qulağından tutub özünün sağ tərəfinəkeçirmişdir. Buxarinin rəvayətində bu, öz təsdiqini tapmışdır.Həmin rəvayətdə İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullah r qula-ğımdan tutub məni sağ tərəfinə keçirdi” (Səhih əl-Buxari, 6316).


sonra yenə iki rükət, sonra yenə iki rükət, sonra yenəiki rükət, sonra yenə iki rükət, sonra yenə iki rükət,1

sonra da bir rükət (namaz) qıldı. Sonra (yatağına)uzandı. Nəhayət, müəzzin onun yanına gəldikdə qalxıbiki rükət xəfifcə namaz qıldı.2 Sonra gedib sübh nama-zını qıldırdı.”

Bu da dəlildir ki, iki kişi bir yerdə namaz qıldığı zaman imam sol-da, ona tabe olan kimsə isə onun sağında, həm də yanaşı durmalı-dırlar. Və əgər kimsə bilməməzliyi üzündən namaz əsnasında gə-lib imamın solunda durarsa, imamın o kimsəni özünün sağ tərəfi-nə keçirməsi namazı batil edən artıq hərəkətlərdən sayılmaz. Onuda qeyd edək ki, həmin adamın qulağından tutmaq vacib deyil,qolundan və ya başından tutmaq da kifayət edər. Muslimin “Sə-hih”ində (1824) Rəsulullahın r İbn Abbasın N əlindən tutub sağtərəfinə keçirdiyi rəvayət edilmişdir. Və əgər üçüncü bir adam dagəlib imama qoşularsa, onda imam onların hər ikisini arxa tərəfi-nə keçirməlidir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Cabir t demiş-dir: “Bir dəfə Rəsulullah r qalxıb namaz qıldı və mən də gəlibonun sol tərəfində namaza durdum. Onda o, mənim əlimdən tu-tub sağ tərəfinə keçirtdi. Daha sonra Cabbar ibn Saxr gəlib onunsol tərəfində durdu. Onda Rəsulullah r əlimizdən tutub bizi arxatərəfinə keçirtdi” (Səhih Muslim, 3010). Lakin xüsusilə vurğula-maq gərəkdir ki, bu keçirmə imamın önündən deyil, arxa tərəfin-dən olmalıdır. Bir də ki, bu hədis nafilə namazının camaat şəklin-də qılınmasının caiz olduğuna dəlalət edir.

1 Ma'n demişdir: “O bu iki rükətləri altı kərə təkrar etmişdir.”Bu dəlildir ki, gecə namazlarında hər iki rükətdən bir salam verib na-mazı tamamlamaq və təkrükətli vitri ayrıca qılmaq daha əfzəldir.

2 Burada söhbət sübh namazından öncə qılınan nafilə nama-zından gedir. Peyğəmbərin r bu iki rükəti xəfif qılmasına dair rə-vayət edilmiş digər bir hədisdə Aişə O demişdir: “Peyğəmbər rsübh namazından əvvəl qıldığı iki rükət nafilə namazını o qədərqısa qılardı ki, mən öz-özümə: “Görəsən o, “əl-Fatihə” surəsini


عنوكيع،حدثنا: قالالعالء،بنمحمدكريبأبوحدثنا- ٢٦٦الليلمنيصليrالنبيكان((: قالعباس،ابنعنجمرة،أبيعنشعبة،)).ركعةعشرةثالث

(266) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullah rgecə namazını on üç rükət1 qılardı.”2

oxudumu?”– deyərdim” (Səhih əl-Buxari, 1171). Lakin başqa rə-vayətlərdə onun bu namazda “əl-Kafirun” və “əl-İxlas” surələrinioxuması ona dəlalət edir ki, bu namazda qısa surələrdən oxumaqcaizdir. Peyğəmbərin r sübh namazının sünnəsində bu iki surənioxuması, gününü tövhid surələri ilə başlaması deməkdir. Təbəra-ninin “Mocəm əl-Kəbir” əsərində rəvayət edilir ki, Peyğəmbər rməğrib namazından sonra qıldığı iki rükət nafilə namazında dahəmçinin “əl-Kafirun” və “əl-İxlas” surələrini oxuyardı (Silsilə-tul-Əhadisis-Səhihə, 3328). Bu da Peyğəmbərin r gününü tövhidsurələri ilə başa vurması deməkdir. Habelə gecə namazlarını buiki surə ilə tamamlaması, onun gecəni tövhid surələri ilə başavurması deməkdir. Bu da Peyğəmbərin r tövhidə olduqca əzmləbağlı olduğunu bir daha sübuta yetirir. Ümumiyyətlə qeyd edəkki, dörd vaxtda bu iki surəni oxumaq əfzəldir: sübh namazındanəvvəl və məğrib namazından sonra qılınan iki rükət nafilə namaz-larında, habelə gecə namazlarının son rükətlərində və bir də yat-mazdan əvvəl.

1 270 və 272-ci hədislərdə Peyğəmbərin r gecə namazını onbir rükət, 273-cü hədisdə isə doqquz rükət qıldığı xəbər verilir.Buxarinin “Səhih”ində (1071) isə onun gecə namazını yeddi rükətqıldığı da varid olmuşdur. Bu hədisləri cəm edib demək olar ki,gecə namazını yeddi, yaxud doqquz, yaxud on bir, yaxud da onüç rükət qılmaq caizdir. Lakin ən əfzəli Peyğəmbərin r davamlıqıldığı kimi on bir rükət qılmaqdır.

2 Bu hədisi Buxari (1087), Muslim (764) və Tirmizi rəvayət et-mişdir.


عنقتادة،عنة،عوانأبوحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٦٧

لمإذاكانrالنبيأن،عائشةعنهشام،بنسعدعنأوفى،بنزرارة

ثنتيالنهارمنصلىعيناه،غلبتهأوالنوم،ذلكمنمنعهبالليل،يصل

.ركعةعشرة

(267) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər ryuxuya qalma və ya gözlərindən yuxu tökülməsi səbə-bindən gecə namazını qılmadığı təqdirdə (həmin na-mazları), gündüz vaxtı on iki rükət1 qılardı.1

1 Bu hədis dəlildir ki, üzürlü səbəbdən dolayı vaxtında qılın-mamış nafilə namazının qəzasını qılmaq caizdir. Hədisdən o daaydın olur ki, gecə namazını gündüz vaxtı qılmaq istəyən kimsəonu cüt sayda qılmalıdır. Demək, hər kim gecə namazını on birrükət qılmaq niyyətində olmuşsa, gündüz vaxtı onu on iki rükət,doqquz rükət qılmaq niyyətində olmuşsa, gündüz ikən onu onrükət, yeddi rükət qılmaq niyyətində olmuşsa, gündüz onu sək-kiz rükət, beş rükət qılmaq niyyətində olmuşsa, gündüz onu altırükət, üç rükət qılmaq niyyətində olmuşsa, gündüz onu dörd rü-kət qılmalıdır. Ömər ibn Xəttabın t bu xüsusda rəvayət etdiyi hə-disdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Hər kim (gecə namazın-da) oxuduğu hizbi və ya onun bir qismini oxumayıb (gecə namazı-nı qılmayıb) yatsa, sonra da qalxıb sübh ilə zöhrün arasında onuqılarsa, sanki onu gecə qılmış kimi ona savab yazılar” (Səhih Mus-lim, 1236). Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi dəlillərə əsasən bu na-mazı günəş üfüqdən bir nizə hündürlüyündə yüksəldikdən sonraqılmaq daha münasib sayılır. Çünki Peyğəmbər r sübh namazın-dan sonra namaz qılmağı qadağan etmişdir. Lakin qeyd edək ki,yada düşən kimi bu gecə namazını qılmaq caizdir. Ənəs ibn Mali-


هشامعنأسامة،أبوحدثنا: قالالعالء،بنمحمدحدثنا- ٢٦٨

: قال،rالنبيعنهريرة،أبيعنسريين،بنمحمدعنحسان،ابنيعني

)).خفيفتينبركعتينصالتهفليفتتحالليلمنأحدكمقامإذا((

(268) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Qoy sizlərdən biri gecə (na-mazına) qalxdığı zaman (qılacağı namazları) iki xəfif2

rükətlə başlasın.”3

ثناوحد: قال:ح؛أنسبنمالكعنسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٦٩

اقحإسنى،بوسا: قالمثندح،نعا: قالمثندح،كالمنعدبناهللاعأبيب

kin t rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur:“Kim namaza yatıb qalarsa və ya onu unudarsa, qoy yadına dü-şən kimi onu qılsın. Çünki onun bundan başqa kəffarəsi yoxdur”(Səhih əl-Buxari, 597; Səhih Muslim, 684). Bu hədis dəlildir ki,adam yaxşı əməli taqəti yetdiyi qədər davamlı yerinə yetirməli vəonu tərk etməməlidir (Şərh Riyadus-Salihin, 153-cü hədisin şər-hi).

1 Bu hədisi Muslim (746), Nəsai (1789) və Tirmizi (445) rəva-yət etmişdir.

2 Hərəvi demişdir: “Bunun hikməti ondadır ki, adam bu ikirükəti qılmaqla özünün əhval-ruhiyyəsini qaldırmış (və beləliklədə, vücudunu qılacağı gecə namazına hazır etmiş) olsun. İstənilənağır bir işi yerinə yetirmək üçün ona tədricən öyrəşmək lazımgəldiyi kimi, bu namazları qılmazdan əvvəl də iki rükət xəfif na-maz qılmaq daha münasibdir” (Camul-Vəsail).

3 Bu hədisi Muslim (768), Əbu Davud (1323) və Əhməd (2/232)rəvayət etmişdir.


خالدبنزيدعنأخبره،مخرمةبنقيسبناهللاعبدأنأبيه،عنبكر،

،نيهالجهقالأن :))مألرالةقنصبيالنr،تدسوفت،هتبتعأوطاطهفس

طويلتين،طويلتين،ركعتينصلىثمخفيفتين،ركعتين،rاهللارسولفصلى

وهماركعتينصلىثما،قبلهماللتيندونوهماركعتينصلىثمطويلتين،

صلىثمقبلهما،اللتيندونوهماركعتينصلىثمقبلهما،اللتيندون

)).ركعةعشرةثالثفذلكأوترثمقبلهما،اللتيندونوهماركعتين

(269) ........ Zeyd ibn Xalid əl-Cuhəni t demişdir:“(Bir gecə) mən Peyğəmbərin r namazına göz qoymaqqərarına gəldim və gəlib onun (alaçığının)1 kandarında,yaxud çadırının yanında yerə uzandım.2 Rəsulullah riki xəfif rükətlə namaza başladı. Sonra iki rükət uzun-uzadı3 namaz qıldı. Sonra daha iki rükət namaz qıldı vəbu iki rükət əvvəlkindən qısa oldu. Sonra yenə iki rü-kət namaz qıldı və bu iki rükət əvvəlkindən qısa oldu.

1 Alaçıq: çubuqdan qurulub üstü keçə ilə örtülən köçəri mən-zili.

2 Hədisdən aydın olur ki, səhabənin gecə namazının nə cür qı-lınmasını öyrənmək məqsədilə Peyğəmbərə r göz qoyması səfər-də onun əhli-əyalı həmin çadırda olmadığı bir vaxtda baş vermiş-dir. Çünki əgər Peyğəmbərin r zövcəsi onun yanında olmuş ol-saydı, səhabə onun çadırına yaxın getməzdi. Demək, dini öyrən-mək məqsədilə kənardan elm əhlinə göz qoymaq caiz olan əməl-lərdəndir.

3 Digər bir hədisdə Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Namaz-ların ən əfzəli qiyamı ən uzun olanıdır” (Səhih Muslim, 756).


Sonra yenə iki rükət namaz qıldı və bu iki rükət əvvəl-kindən qısa oldu. Sonra yenə iki rükət namaz qıldı vəbu iki rükət əvvəlkindən qısa oldu. Sonra vitri qıldı.Beləliklə də, on üç rükət1 (namaz qıldı).”2

حدثنا: قالمعن،حدثنا: قالموسى،بنإسحاقحدثنا- ٢٧٠

،كالمنعيدعنسأبيبعسيد،ريقبالمنةأبيعلمنسبدبن،عمحالر

هأنهربأخهألأنة،سشائعفكيتالةكانولصساهللارrيان؟فضمر

ا((: فقالتولكانمساهللارrزيدييلانفضمالريوفرهلىغيعدىإح

أربعايصليثموطولهن،حسنهن،عنتسألالأربعا،يصليركعة،عشرة

يا((: قلت: عائشةقالتثالثا،يصليثموطولهن،حسنهنعنتسألال

والتنامان،عينيإنعائشة،يا((: فقال))توتر؟أنقبلأتناماهللا،رسول

امنقلبيي((.

(270) ........ Əbu Sələmə ibn Abdur-Rəhman rəvayətetmişdir ki, (bir dəfə) o, Aişədən: “Peyğəmbər r rama-

1 Bu hədisdə və daha öncə İbn Abbasın N rəvayət etdiyi hə-disdə Peyğəmbərin r on üç rükət qıldığı, Aişənin O rəvayətindəisə Peyğəmbərin r on bir rükətdən artıq gecə namazı qılmadığıxəbər verilir. Bu rəvayətləri cəm edib demək olar ki, Aişə O onbir rükət deyəndə, Peyğəmbərin r əvvəldə qıldığı iki xəfif rükətinəzərə almırdı (270-ci hədisə bax).

2 Bu hədisi Muslim (765), Əbu Dabud (1366), İbn Macə (1362)və Əhməd (5/193) rəvayət etmişdir.


zan ayında1 necə namaz qılardı?”– deyə soruşmuş vəAişə də ona belə cavab vermişdir: “Peyğəmbər r nəramazanda, nə də ki başqa aylarda (gecələr) on bir rü-

1 Ramazan ayı başlayandan qurtaranadək gündəlik olaraq işanamazından sonra istər məsciddə, istərsə də başqa bir təmiz yer-də, fərdi olaraq və ya camaatla birlikdə on bir rükət qılınan gecənamazı təravih adlanır. Ümumiyyətlə, gecə namazına təhəccüd vəya qiyamul-leyl deyilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, nə təravih,nə də başqa günlərdə qılınan gecə namazları bu ümmətə fərz bu-yurulmamışdır. Aişənin O rəvayət etdiyi hədisdə deyilir ki,Peyğəmbər r ramazan ayında gecənin bir aləmində məscidə gəlibnamaz qıldı və bir neçə səhabə də onunla birlikdə bu namazı qıl-dı. Səhəri gün camaat bu namazdan başqalarına danışmağa başla-dı. Növbəti gecə namaza əvvəlkindən daha çox adam toplaşıb,onun arxasında gecə namazı qıldılar. Səhəri gün camaat yenə bunamazdan danışdı. Üçüncü gecə məscidə gələnlərin sayı lap çoxidi. Peyğəmbər r gəlib gecə namazını qıldı və səhabələr də onunlabirlikdə bu namazı qıldılar. Dördüncü gecə namaza gələnlərin sayıhəddindən artıq çox olduğundan camaat məscidə yerləşmirdi. O gecəPeyğəmbər r namaza gəlmədi. Nəhayət, səhər məscidə gəlib sübhnamazını qıldırdı, sonra da üzünü camaata tutub şəhadət kəlmə-sini gətirdi və dedi: “Sonra isə... Doğrusu, mən sizin etdikləriniz-dən xəbərsiz deyildim. Lakin mən bu namazın sizə vacib buyuru-lacağından və sizin də onu yerinə yetirə bilməyəcəyinizdən eh-tiyat etdim” (Səhih əl-Buxari, 2012); digər hədisdə Nəcd əhlindənolan saçları dağınıq bir kişi Peyğəmbərin r yanına gəldi. Bizuzaqdan onun gurultulu səsini eşidir, amma nə dediyini anlamır-dıq. Nəhayət, yaxına gəldi və aydın oldu ki, İslam barəsində so-ruşur. Peyğəmbər r buyurdu: “Gün ərzində beş vaxt namaz qıl-malısan.” Kişi soruşdu: “Mənə bundan başqası vacib buyuurulub-mu?” Peyğəmbər r: “Xeyr! Yalnız könüllü olaraq qıldığındanbaşqa”– deyə cavab verdi...” (Səhih əl-Buxari, 46).


kətdən artıq namaz qılmazdı.1 (Əvvəlcə) dörd rükət qı-lardı ki, bu rükətlərin (necə) gözəl və (nə qədər) uzunolduğu barədə heç soruşma. Sonra (yenə) dörd rükətqılardı ki, bu rükətlərin də (necə) gözəl və (nə qədər)uzun olduğu barədə heç soruşma. Daha sonra üç rükətqılardı.”

Aişə davam edib dedi: “Mən (Peyğəmbərdən r):“Ya Rəsulullah, vitr namazını qılmamış yatırsan?” 2 –deyə soruşdum. O buyurdu: “Ey Aişə, mənim gözlərimyatsa da, qəlbim yatmır.3”1

1 Bu hədisdə Aişə O Peyğəmbərin r on bir rükətdən artıqgecə namazı qılmadığını, Buxarinin “Səhih”ində rəvayət edilmişhədisdə isə onun on üç rükət gecə namazı qıldığını xəbər vermiş-dir. İbn Həcər bu rəvayətləri cəm edib demişdir: “Ola bilsin ki,Aişə O burada on üç deyəndə, Peyğəmbərin r işa namazındansonra evində qıldığı iki rükət nafilə namazını və ya gecə namazla-rının əvvəlində qıldığı iki xəfif rükəti, bu on bir rükətə əlavə et-mişdir. Düşünürəm ki, Əbu Sələmənin rəvayətində, Aişənin:“Peyğəmbər r nə ramazanda, nə də ki başqa aylarda gecələr onbir rükətdən artıq namaz qılmazdı” sözü, bu namazın rükətləri-nin sayını daha dəqiq bildirən rəvayətdir” (Fəthul-Bari, 3/21).

2 Ehtimal edilir ki, Peyğəmbər r burada səkkiz rükət gecə na-mazı qıldıqdan sonra yatmış və elə bu səbəbdən də Aişə O onabelə sual vermişdir. Sanki dəstəmazı pozulacağından ehtiyat et-mişdir (Tohfətul-Əhvəzi, 403-cü hədisin şərhi).

3 Bu xüsusiyyət peyğəmbərlərin hamısına aiddir. Ənəs ibnMalikin t rəvayət etdiyi hədisdə deyilir ki, Peyğəmbərin r göz-ləri yatsa da, qəlbi yatmazdı. Peyğəmbərlərin hamısı belə olmuş-lar, gözləri yatsa da, qəlbləri yatmazdı” (Səhih əl-Buxari, 3570);digər hədisdə xəbər verilir ki, yəhudilər Peyğəmbərdən r: “Bizə


حدثنا: قالمعن،حدثنا: قالموسى،بنإسحاقحدثنا- ٢٧١

،كالنمنعاب،ابهشنة،عورعنةعشائولأن،عساهللارr،كان

منها،فرغفإذابواحدة،منهايوترعة،ركعشرةإحدىالليلمنيصلي

عطجلىاضعقهنشماألي.

(271) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər rgecə (namazını) on bir rükət qılardı. (O, bu namazın onrükətini cüt-cüt qılar və axırda) bir rükət vitri qılardı.Gecə namazını bitirdikdən sonra isə sağ böyrü üstəuzanardı.2

ابنعنمالك،عنمعن،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ٢٧٢

.نحوهشهاب،ابنعنمالك،عنقتيبة،وحدثنا:ح؛نحوهشهاب،

(272) Bizə İbn Əbu Ömər demişdir: “Bizə Ma'n Ma-likdən, o da İbn Şihabdan bu hədisin bənzərini rəvayətetmişdir; eləcə də Quteybə Malikdən, o da İbn Şihab-dan bu hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.”

peyğəmbərin əlaməti haqqında xəbər ver”– deyə soruşduqda,Peyğəmbər r belə cavab vermişdir: “Peyğəmbərin gözləri yatsada, qəlbi həmişə oyaq qalır” (Sunən ət-Tirmizi, 4/129; SilsilətulƏhadisis-Səhihə, 1872).


2 Bu hədisi Buxari (1071), Əbu Davud (1335), Tirmizi (440) vəƏhməd (6/215; 248) rəvayət etmişdir.


عناألعمش،عنوص،األحأبوحدثنا: قالهناد،حدثنا- ٢٧٣

،يماهرنإبع،دواألسنة،عشائعولكان((: قالتساهللارr،ليصينم

)).ركعاتتسعالليل

(273) ........ Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r gecə(namazını bəzən) doqquz rükət1 qılardı.”2

٢٧٤ -احثندودمحمنالنبا: قال،غيثندىحيحينب،مقالآد:

.نحوهاألعمش،عنالثوري،سفيانحدثنا

(274) Bizə Mahmud ibn Ğeylan demişdir: “Bizə Yəh-ya ibn Adəm demişdir: “Bizə Sufyan əs-Sovri, Aməş-dən bu hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.”

: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٧٥عناألنصار،منرجلحمزة،أبيعنمرة،بنعمروعنشعبة،حدثناالليل،منrالنبيمعصلىأنهاليمان،بنحذيفةعنعبس،بنيمنرجلوالجبروت،الملكوتذوأكبرالله((: قالالصالة،فيدخلفلما: قال

مننحواهركوعفكان ركعثمالبقرة،قرأثم: قال،))والعظمةوالكبرياء،هاميكانققولوان: يحبسيبيم،رظانالعحبسيبيمرظالعثمفعر،هأسر

1 266-cı hədisin qeydlərinə bax.2 Bu hədisi Tirmizi (443 və 444), Nəsai (1725), İbn Macə (1360),

Əhməd (6/253) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Al-bani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu de-mişdir.


))الحمدلربيالحمد،لربي((: يقولوكانركوعه،مننحواقيامهفكانثمدجفكان،سهودجاسوحننم،هاميكانققولوان((: يحبسيبر

نحواالسجدتينبينمافكانرأسه،رفعثم))األعلىربيسبحاناألعلى،نم،ودجكانالسقولوي :))برري،اغفلبررياغفى))لتأحة،قرقرالب

.))األنعامأووالمائدة،والنساء،عمران،وآل.واألنعامأالمائدة،فيشكالذيشعبةالضبعيةرمجوأبوزيد،بنطلحة: اسمهحمزةوأبو: عيسىأبوقال

هماس :رصننانبرمع.

(275) ........ Bəni-Abs qəbiləsindən olan bir nəfər1 rə-vayət etmişdir ki, Huzeyfə ibn Yəmən t Peyğəmbərlə rbirgə gecə namazı qıldığını xəbər verib demişdir: “Pey-ğəmbər r namaza başladıqda:2 “Allahu Əkbər, zul-mə-ləkuti, vəl-cəbəruti, vəl-kibriyai, vəl-əzəmə!”3– dedi, son-

1 Hərçənd burada ravinin adı çəkilmir və bu səbəbdən də hə-disin isnadı “zəif” sayılır, lakin Təyalisinin Musnəd əsərində (səh:56) bu adamın Silə ibn Zufər olduğu xəbər verilir. Bu ravi isəimam Buxari və Muslimin etimad etdiyi etibarlı ravilərdəndir.Odur ki, bu hədisin isnadı “səhih” hesab edilir (Bax: Sifətus-Səla-tin-Nəbi, səh: 268).

2 Burada “namaza başladıqda” deyildikdə, təkbir gətirib na-maza başladıqdan sonra bu duanı oxuduğu nəzərdə tutulur.

3 Tərcüməsi: Allah ən böyükdür, səltənət, qüdrət, böyüklük vəəzəmət sahibidir! Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Peyğəmbər həmrükuda, həm də səcdədə dua edib deyərdi: “Subhanə zil-cəbəruti,vəl-mələkuti, vəl-kibriyai, vəl-azəməti! (Qüdrət, səltənət, böyük-lük və əzəmət sahibi pak və müqəddəsdir!)” (Sunən Əbu Davud,1/230; Səhih Əbu Davud, 1/166).


ra “əl-Bəqərə” surəsini oxudu.1 Sonra rükuya getdi vəqiyamda durduğu müddətə yaxın müddət qədər (rüku-da) qaldı. (Rükuda) o: “Subhanə rabbiyəl-azim!2 Subha-nə rabbiyəl-azim!”– deyirdi. Sonra başını qaldırıb (di-kəldi) və (rükuda durduğu) müddətə yaxın müddət qə-dər ayaq üstə durdu. (Bu vəziyyətdə) o: “Li rabbiyəl-həmd,3 li rabbiyəl-həmd!”– deyirdi. Sonra səcdə etdi və(qiyamda durduğu) müddətə yaxın müddət qədər səc-dədə qaldı. (Səcdədə) o: “Subhanə rabbiyəl-əla,4 subha-nə rabbiyəl-əla!”– deyirdi. Sonra başını (səcdədən) qal-dırdı və (səcdədə qaldığı) müddətə yaxın müddət qə-dər iki səcdə arasında oturdu. (Bu halda) o: “Rabbiğ-firli, 5 rabbiğ-firli!”– deyirdi. Nəhayət, o, “əl-Bəqərə”,

1 Yəni, əvvəlcə “əl-Fatihə” surəsini, ardınca da “əl-Bəqərə” su-rəsini oxudu. Belə ki, namazın hər rükətində “əl-Fatihə” surəsinioxumaq vacibdir və onsuz namaz səhih sayılmır. Ubadə ibn Samit trəvayət edir ki, Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Əl-Fatihə surə-sinini oxumayan kimsənin namazı qəbul deyildir!” (Səhih əl-Bu-xari, 756).

2 Tərcüməsi: Ulu Rəbbim pak və müqəddəsdir!3 Tərcüməsi: Rəbbimə həmd olsun!4 Tərcüməsi: Ən Uca Rəbbim pak və müqəddəsdir! Qeyd edək

ki, Allah Quranda Öz Peyğəmbərinə r: “Elə isə Ulu Rəbbininadına təriflər de!” (əl-Vaqiə, 74) və “Ən Uca Rəbbinin adına tə-riflər de!” (əl-Əla, 1) buyurduqdan sonra Peyğəmbər r rükuda“Subhanə rabbiyəl-azim!” və səcdədə “Subhanə rabbiyəl-əla!” de-məyə başladı.

5 Tərcüməsi: Ey Rəbbim, məni bağışla!


“Ali-İmran”, “ən-Nisa” və “əl-Maidə”, yaxud “əl-Ənam” surələrini oxudu.1

(Əbu İsa ət-Tirmizi demişdir): “(Hədisin ravisi) Şo-bə onun “əl-Maidə” yaxud “əl-Ənam” surələrindən han-sı birini oxuduğuna şəkk etmişdir.”

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Əbu Həmzənin adı:Talhə ibn Zeyddir. 2 Əbu Həmzə əd-Dubəinin isə adı:Nəsr ibn İmrandır.

عبدحدثنا: قالالبصري،نافعبنمحمدبكرأبوحدثنا- ٢٧٦

دمالصنبدبع،ارثنالويلعاعمنإسمبلسمبالع،يدنكل،أبيعوتالم

نة،عشائعقالت :))ولقامساهللارrةبآينمآنلةالقرلي((.

(276) ........ AişəO demişdir:3 “Bir gecə Rəsulullah rQurandan bir ayəni (təkrar-təkrar) oxuyaraq namazqıldı.4”

1 Bu hədisi Əbu Davud (874), Nəsai (1069), Əhməd (5/398) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun "səhih" olduğunu demişdir.

2 Əslində, bu ravinin adı: Əbu Həmzə Talhə ibn Yezid əl-Ən-saridir (Təhzib əl-Kəmal, 2986-cı tərcümeyi-hal).

3 Bu hədisi Tirmizi (448), Nəsai (1010), İbn Macə (1350), Əh-məd (5/149, 156 və 173) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani "Muxtəsər əş-Şəmail" əsərində onun "səhih" olduğunudemişdir.

4 İmam Nəsainin rəvayət etdiyi hədisdə (1010) Əbu Zərr t xə-bər vermişdir ki, bir gecə Peyğəmbər r səhərədək bu ayəni oxu-du: “Əgər onlara əzab versən, sözsüz ki, onlar Sənin qulların-


dır. Əgər onları bağışlasan, şübhəsiz ki, Sən Qüdrətlisən, Müd-riksən!” (əl-Maidə, 118). Demək, gecə namazında hər hansı birayəni təkrar-təkrar oxumaq caizdir. Bu xüsusda İbn Qeyyim Sdemişdir: “Alimlər Quran oxumaq xüsusunda hansı əməlin dahaəfzəl olduğu – oxunan ayələrin sayı az olsa da bu ayələri düşünə-düşünə oxumağın, yoxsa tələm-tələsik və çox sayda ayə oxuma-ğın daha əfzəl olduğu barədə ixtilaf etmişlər. İbn Məsud, İbn Ab-bas (Allah onların hər ikisindən razı olsun!) və digərləri, Quranayələrini düşünə-düşünə oxumağın daha əfzəl olduğunu hesabetmişlər. Bunu deyənlər bu fikri belə əsaslandırmışlar ki, Quranıoxumaqda məqsəd onu başa düşmək, ayələrin mənası barədə dü-şünmək və ona əməl etməkdir. Onu oxumaq və əzbərləmək isəmənasını başa düşmək üçün bir vasitədir. Sələflərdən bəziləri de-mişlər: “Quran, içindəkilərə əməl etmək üçün nazil olmuş və eləbuna görə də müsəlmanlar Quran oxumağı ona əməl etmək hesabetmişlər. Odur ki, Quranı anlayan və ona əməl edən kimsələr,onu əzbərdən bilməsələr də, məhz onlar Quran əhli hesab olunar-lar. Quranı əzbər bilən, lakin onu anlamayan və içindəkilərə əməletməyən kimsəyə gəlincə, o, necə hafiz olursa olsun, yenə Quranəhlindən sayılmır. Çünki iman gətirmək ən əfzəl əməl hesab olu-nur. Quranı başa düşmək və içindəki ayələr barədə düşünmək isəimanı artırır. Onu başa düşmədən və ayələri barədə düşünmədənoxumağa gəlincə, bunu yaxşı adam da bacarır, pis adam da, – mö-min də Quran oxuyur, münafiq də. Hədislərin birində Peyğəmbər ronları belə vəsf etmişdir: “Quran oxuyan və ona əməl edən mö-min turunca bənzəyir, onun dadı da xoşdur, iyi də. Quran oxu-mayan, amma ona əməl edən mömin xurmaya bənzəyir, onun da-dı gözəldir, amma iyisi yoxdur. Quran oxuyan münafiqin məsəlireyhan bitkisinə bənzəyir, onun iyi gözəl olsa da, dadı acıdır. Qu-ran oxumayan münafiqin məsəli acı qovuna bənzəyir, onun iyixoşagəlməzdir, dadı da acıdır” (Səhih əl-Buxari, 5059). Bu xüsus-da insanlar dörd qismə bölünürlər: birincisi və ən əfzəli Quranıanlayıb ona əməl edən möminlərdir; ikincisi, nə Quranı bilən, nədə ki imanı olan kimsələrdir; üçüncüsü, Quranı başa düşməyən,


lakin (Allaha və Onun Rəsuluna r) iman gətirmiş kimsələrdir;dördüncüsü isə özünə Quran oxumaq qabiliyyəti bəxş edilmiş,iman gətirmək isə nəsib olmamış kimsələrdir. Necə ki, Quranıqavramayan mömin, onu oxuyub başa düşən imansız adamdanüstündürsə, eləcə də Quranı qavrayan kimsə, onu qavramadansəlist oxuyan kimsədən üstündür. Bu da Peyğəmbərin r yoludur.Belə ki, Peyğəmbər r istənilən bir surəni oxuduğu zaman, həminsurə uzun olsaydı da belə, onu aramla oxuyardı. Hətta bir gecəsəhərədək bir ayəni təkrar-təkrar oxumuşdur.” Şafiilər isə əksinə,Quranı çox oxumağın daha əfzəl olduğunu söyləmiş və bu fikriİbn Məsudun t rəvayət etdiyi hədislə əsaslandırmışlar. Həminhədisdə Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Kim Allahın Kitabın-dan bir hərf oxusa, buna görə savab qazanar və bu savab on sava-ba bərabər olar. Mən demirəm ki, əlif, ləm, mim bir hərfdir. Lakinəlif bir hərf, ləm bir hərf, mim də bir hərfdir.” Bu hədisi Tirmizirəvayət etmiş və onun səhih olduğunu demişdir (Sunən ət-Tirmi-zi, 2910; Səhih əl-Cami, 6469). Bu rəydə olanlar həmçinin, Osmanibn Əffanın t bir rükətdə Quranı tam şəkildə oxuduğunu, habeləbir çox sələflərin də belə etdiyinə dair neçə-neçə dəlillər olduğu-nu söyləmişlər. Bu məsələdə daha doğru rəy budur ki, Quranayələrini aramla və mənasını düşünərək oxumaq, fəzilət baxımın-dan daha üstün olmaq, Qurandan çox oxumaq isə daha çox savabqazanmaq deməkdir... Buxarinin “Səhih”ində (5046) Qətadədənrəvayət edilmiş hədisdə deyilir ki, bir dəfə Ənəsdən t: “Peyğəm-bər r Quranı necə oxuyardı?”– deyə soruşdular. Ənəs: “Uzada-raq!”– deyə cavab verdi, sonra da: “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”ayəsini – “Bismillah”, “ər-Rəhman” və “ər-Rəhim” kəlmələrininhər birini uzadaraq oxudu.” Şobə rəvayət edir ki, Əbu Həmzə de-mişdir: “Bir dəfə mən İbn Abbasa: “Mən Quranı tez-tez oxuyuramvə elə olur ki, bir gecədə mən bir və ya iki dəfə onu xətm edi-rəm”– dedim. İbn Abbas N da mənə belə cavab verdi: “Mənimüçün bir surə oxumağım, sənin etdiyini etməkdən daha xoşdur.Yox əgər ürəyin daha çox surə oxumaq istəyirsə, onda, oxuyaca-ğın ayələri elə oxu ki, öz qulağınla onları eşidəsən, qəlbin də on-


: قالحرب،بنسليمانحدثنا: قالغيالن،بنمودمححدثنا- ٢٧٧

: قالمسعود،بناهللاعبدعنوائل،أبيعناألعمش،عنشعبة،حدثنا

))تليلةصليعولمساهللارrلفلمزايمىقائتحتممربأهوءميل))سق

ا: لهموتمم؟هقالبه :))تممأنهدأقععأدوبيالنr.((

ları dərk etsin” (Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad, 1/337-340). Ye-ri gəlmişkən qeyd edək ki, namazda istənilən bir surəni təkrar-təkrar oxumaq da caizdir. Əbu Səid əl-Xudri t rəvayət edir ki, birdəfə gecə vaxtı bir nəfər başqa birisinin: “De: “O Allah Təkdir...”–(əl-İxlas surəsini) təkrar-təkrar oxuduğunu eşitdi. Səhər açılandao, Peyğəmbərin r yanına gəlib eşitdiklərini ona danışdı və sankihəmin adamın bu surəni ucuz tutduğunu bildirmək istədi. LakinPeyğəmbər r buyurdu: “Canım Əlində olan Allaha and olsun ki,bu surə Quranın üçdə birinə bərabərdir” (Səhih əl-Buxari, 5013)Başqa bir hədisdə AişəO rəvayət etmişdir ki, bir dəfə Peyğəmbər rbir nəfəri qoşuna başçı təyin edib döyüşə göndərdi. Həmin adamdostlarına qıldırdığı namazı hər dəfə: “De: “O Allah Təkdir!” (əl-İxlas surəsi) ilə bitirərdi. Səhabələr geri döndükdə bu haqda Pey-ğəmbərə r xəbər verdilər. Peyğəmbər r dedi: “Ondan nə üçünbelə etdiyini soruşun.” Onlar bunun səbəbini ondan soruşduqdao dedi: “Çünki bu surə ər-Rəhmanı vəsf edir. Mən də onu oxuma-ğı çox sevirəm.” Peyğəmbər r buyurdu: “Ona bildirin ki, Allahda onu sevir” (Səhih əl-Buxari, 7375); digər rəvayətdə isə demiş-dir: “Bu surəyə olan sevgin səni Cənnətə daxil edər” (Sunən ət-Tirmizi, 2901; Mişkatul-Məsabih, 2130) Subhanəllah! Əgər bir su-rəni sevməyin nəticəsi budursa, bəs onda bütün Quranı sevməyinnəticəsi necə ola bilər?! Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər r de-mişdir: “Quran oxuyan və onu əzbərdən bilən adam möhtərəm vəmüti mələklərlə eyni dərəcədədir. Çətinlik çəkə-çəkə daim Quranoxuyan adam isə iki savab qazanar” (Səhih əl-Buxari, 4937).


(277) ........ Əbu Vail rəvayət edir ki, Abdullah ibnMəsud1 t demişdir: “Bir gecə mən Rəsulullahla r bir-likdə namaz qıldım. O, qiyamı o qədər uzatdı ki, hətta,mən pis bir iş2 görmək istədim.” Biz: “O nə iş idi?”– de-yə soruşduq. Dedi: “İstədim yerə oturum və Peyğəm-bəri r ayaq üstə buraxım.”3

.نحوهاألعمش،عنجرير،حدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا- ٢٧٨

1 Abdullah ibn Məsud ibn Ğafil ibn Həbib əl-Huzəli L Pey-ğəmbərin r məşhur səhabəsidir. Gənc yaşlarında İslam dinini qə-bul etmiş və iki dəfə hicrət etmiş mühacirlərdən, müsəlmançılığıilk əvvəl qəbul etmiş altı nəfərin altıncısı, özü də çox arıq, bəstə-doy, mülayim, həm də iradəsi möhkəm bir adam olmuşdur. Pey-ğəmbərdən r sonra Məkkədə Quranı ilk dəfə ucadan oxuyan sə-habədir. Abdullah ibn Məsud L Quranı ən yaxşı bilənlərdənidi. Abdullah ibn Məsud L demişdir: “Allahın Kitabından nazilolmuş elə bir ayə yoxdur ki, mən onun harada və nə səbəbdən na-zil olduğunu bilməyim.” Xeysəmə rəvayət edir ki, bir dəfə mənAbdullah ibn Amr ibn əl-Asın yanında ikən o, Abdullah ibnMəsudu yada saldı və dedi: “Mən Peyğəmbərin r: “Quranı dördnəfərdən öyrənin: Abdullah ibn Məsuddan, Əbu Huzeyfənin azadetdiyi köləsi Salimdən, Ubey ibn Kəbdən və Muaz ibn Cəbəldən”dediyini eşitdiyim gündən bəri Abdullahı sevirəm. Abdullah ibnMəsud L hicrətin 32-ci ilində Mədinə şəhərində vəfat etmiş vəBəqi qəbiristanlığında dəfn edilmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 87-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu dəlildir ki, namazda imama müxalif olmaq qəbih əməllər-dən hesab olunur.

3 Bu hədisi Buxari (1084), Muslim (773), İbn Macə (1418) vəƏhməd (1/385, 396, 415 və 440) rəvayət etmişdir.


(278) Bizə Sufyan ibn Vəki demişdir: “Bizə Cərir,Aməşdən bu hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.”

: قالمعن،حدثنا: قالاألنصاري،موسىبنإسحاقحدثنا- ٢٧٩كانrالنبيأن،عائشةعنسلمة،أبيعنالنضر،أبيعنمالك،حدثناثالثنييكونماقدرقراءتهمنبقيفإذاجالس،وهوفيقرأجالسا،يصلي

أونيعبة،أرآيأقامفقروهو،مقائثمكعر،دجسوثمعنيصفةكعالرةالثانيثلمكذل.

(279) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər roturulu halda namaz qılar,1 oturulu ikən surələri oxu-yar və qiraətini qurtarmağa otuz və ya qırx ayə miqda-rında ayələr qaldıqda ayağa qalxar və qalan ayələriayaq üstə oxuyar, rüku etmək istədikdə, ayağa qalxıbotuz və ya qırx ayə oxuduqdan sonra rüku edər və da-ha sonra səcdəyə qapanardı. Sonra (bunları) ikinci rü-kətdə də eynilə təkrar edərdi.2

1 Bu hərəkəti Peyğəmbər r yorulduqda və ya xəstələndikdəedərdi. Möminlərin anası Aişə O rəvayət edir ki, o, Peyğəmbə-rin r gecə namazını yaşa dolanadək oturduğu vəziyyətdə qıldığı-nı görməmişdir. Yaşa dolduqda isə o, oturulu vəziyyətdə namazabaşlayıb surələri oxuyar və rüku etmək istədikdə, ayağa qalxıbotuz və ya qırx ayə oxuduqdan sonra rüku edərdi (Səhih əl-Buxa-ri, 1118).

2 Bu hədisi Buxari (1068), Muslim (731), Əbu Davud (954), Nə-sai (1648) və Tirmizi (374) rəvayət etmişdir. İmam Buxarinin rəva-yətində bu hədisin tamamında AişəO deyir ki, Peyğəmbər r na-mazı bitirdikdən sonra (mənə tərəf) baxardı, mən oyaq olsaydım,mənimlə söhbət edər, yatmış olsaydım, o da uzanıb yatardı.”


لدخاحدثنا: قالهشيم،حدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٨٠اهللارسولصالةعنعائشة،سألت: قالشقيق،بناهللاعبدعنالحذاء،r،نع،هعطوتليكان((: فقالتصاليا،طويالليمالقائليطويالو

ركعجالسوهوقرأوإذاقائم،وهووسجدركعقائموهوقرأفإذاقاعدا،دجسووهوسالج.((

(280) ........ Abdullah ibn Şəqiq demişdir: “Mən Aişə-dən Rəsulullahın r nafilə (namazı) barədə soruşdum.Dedi: “Rəsulullah r gecələr bəzən ayaq üstə uzun-uza-dı, bəzən də oturulu halda uzun-uzadı namaz qılardı.Namazını ayaq üstə qıldığı zaman rükunu da, səcdənidə ayaq üstə edər, oturulu halda qıldığı zaman isə rükuvə səcdəni oturulu halda edərdi.1”1

1 Bu rəvayətin zahiri əvvəlki rəvayətə zidd görünsə də, bu hə-dislərin izahına nəzər saldıqda onların nə mənada olduğu aydınolur. İbn Həcər bu hədisləri izah edərkən demişdir: “Bunu Pey-ğəmbər r yaşa dolmazdan əvvəl etmişdir” (Fəthul-Bari, 8/585).Yəni, yaşa dolanadək yorulduqda və ya xəstələndikdə gecə na-mazlarını oturulu halda qılar, rükunu və səcdəni etməzdən əvvəlayağa qalxardı və bunları ayaq üstə yerinə yetirər, yaşa dolduq-dan sonra isə rükunu da, səcdəni də oturulu vəziyyətdə yerinəyetirərdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, oturulu halda namaz qılankəs, ayaq üstə qıldığı namazın yarısı qədər savab qazanır. Bu xü-susda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Oturulu halda namaz qı-lan kəs ayaq üstə namaz qılan kimsənin qazandığı savabın yarısıqədər savab qazanar” (Sunən İbn Macə, 1/370; Musnəd imam Əh-məd, 3/214; Səhih əl-Cami, 3828). Lakin bunun Peyğəmbərə r heçbir aidiyyəti yoxdur. Belə ki, o, istənilən halda qıldığı namaza gö-rə savabını tam olaraq qazanırdı. Bu xüsusda rəvayət edilmiş hə-


: قالعن،محدثنا: قالاألنصاري،موسىبنإسحاقحدثنا-٢٨١أبيبنالمطلبعنيزيد،بنالسائبعنشهاب،ابنعنمالك،حدثناسبحتهفييصلياهللارسولكان: قالتr،النبيزوجحفصة،عنوداعة،.منهاأطولمنأطولتكونحتىلها،ويرتبالسورةويقرأقاعدا،

(281) ........ Peyğəmbərin r zövcəsi Həfsə 2 O de-mişdir: “Rəsulullah r nafilə3 (namazını) oturulu qılar4

disdə Abdullah ibn Amr ibn As N demişdir: “Bir dəfə mən Rəsu-lullahın r yanına gəldim və onun oturulu halda namaz qıldığınıgördüm. Namazı bitirdikdən sonra mən ona yaxınlaşıb əlimi onunbaşına qoydum. Rəsulullah r məndən: “Sənə nə olub, ey Abdul-lah ibn Amr?”– deyə soruşdu. Dedim: “Mənə demişdilər ki, sən:“Oturulu halda namaz qılan kəs, ayaq üstə namaz qılan kimsəninqazandığı savabın yarısı qədər savab qazanar” demisən, ancaqözün oturulu halda namaz qılırsan.” Onda Rəsulullah r dedi:“Elədir, lakin mən sizlərdən heç biriniz kimi deyiləm (Səhih Mus-lim, 1749).

1 Bu hədisi Muslim (730), Əbu Davud (1251), Nəsai (1355), Tir-mizi (375) və Əhməd (6/254) rəvayət etmişdir.

2 Həfsə bint Ömər ibn Xəttab əl-Ədəviyyə O Peyğəmbərin rzövcəsi və möminlərin anasıdır (Siyər Əlam ən-Nubələ, 25-ci tər-cümeyi-hal).

3 Burada “nafilə” deyildikdə gecə namazları nəzərdə tutulur.4 Başqa rəvayətdə Həfsə O Peyğəmbərin r nə vaxtdan otu-

rulu namaz qılmağa başladığını xəbər verib demişdir: “Mən Rə-sulullahın r nafilə namazını oturulu qıldığını görməmişdim. Nə-hayət, o, vəfatına bir il qalmış nafilə namazını oturulu halda qıl-mağa başladı. Rəsulullah r oxuduğu surəni aramla oxuyub, o qə-dər uzadardı ki, hətta ayələrinin sayına görə ondan daha uzun olansurədən uzun olardı” (Səhih Muslim, 1712).


və oxuduğu surəni aramla oxuyub o qədər uzadardı ki,hətta (ayələrinin sayına görə) ondan daha uzun olansurədən uzun olardı.1”2

بنالحجاجحدثنا: قالالزعفراني،محمدبنالحسنحدثنا- ٢٨٢

،دمحنمنعج،ابيرني: قالجربانأخثمعنان،أبيبملياأنسةأبلمس

نبدبعنالرمح،هربةأنأخشائع،هتربأنأخبيالنr،لم،تمىيتح

.جالسوهوصالتهأكثركان

(282) ........ Əbu Sələmə ibn Abdur-Rəhman rəvayətedir ki, Aişə ona (Peyğəmbərin r gecə namazı barədə)xəbər verib demişdir: “Peyğəmbər r ölümqabağı yata-ğa düşdüyü zaman namazlarını çox vaxt oturulu haldaqılardı.”3

: قالإبراهيم،بنإسماعيلحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٨٣

،rرسول اهللامعصليت((:قالعمر،ابنعننافع،عنأيوب،حدثنا

بيته،فيالمغرببعدوركعتينبعدها،وركعتينالظهر،قبلركعتين

)).بيتهفيالعشاءبعدوركعتين

1 Peyğəmbər r surəni aramla və uzadaraq oxuduğundan, busurə adi qiraətlə oxunan və ayələrinin sayına görə daha uzunolan surədən uzun oxunardı (Tohfətul-Əhvəzi).

2 Bu hədisi Muslim (733), Nəsai (1658), Tirmizi (373) və Əh-məd (6/285) rəvayət etmişdir.



(283) ........ İbn Ömər N demişdir:1 “Mən Peyğəm-bərlə r birlikdə2 zöhrdən həm əvvəl, həm də sonra ikirükət, habelə məğrib və işa namazlarından sonra onunevində3 iki rükət namaz qıldım.”

1 Bu hədisi Tirmizi (425), Əhməd (2/63) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

2 Burada səhabə “birlikdə” dedikdə, bu namazları camaat ola-raq deyil, sadəcə bir vaxtda və bir məkanda qıldığını və ya sadəcəPeyğəmbərin r bu namazları qıldığını gördüyünü qəsd edir. Beləki, səhabələr bu nafilələri fərdi şəkildə qılardılar. İbn Ömər Nbu hədisdə sübh namazının iki rükət sünnəsini qeyd etməsə də,növbəti hədislərdə o, Peyğəmbərin r sübh namazından əvvəl dəiki rükət nafilə namazı qıldığını xəbər verir. Habelə Buxarinin rə-vayətində (937) İbn Ömər N bu hədisin tamamında demişdir:“Cümə namazından sonra isə məsciddən çıxıb gedənədək namazqılmaz, ancaq evində iki rükət namaz qılardı.” Bu hədislərdən ay-dın olur ki, Peyğəmbər r adi günlərdə davamlı şəkildə on rükətnafilə namazı qılardı. Bu namazlara ratibə namazları da deyilir vəbu namazlar təkid olunmuş sünnə hesab edilir. Digər bir hədisdəAişəO rəvayət edir ki, Peyğəmbər r zöhrdən əvvəl qıldığı dördrükət və sübhdən əvvəl qıldığı iki rükət nafilə namazlarını heçvaxt buraxmazdı (Səhih əl-Buxari, 1182). Bu iki hədis zahirən zid-diyyətli görünsə də, onların izahlarına nəzər saldıqda, aralarındaheç bir ziddiyyət olmadığı aydın olur. İbn Həcər bu iki hədisicəm edib demişdir: “Bu səhabələrdən hər biri öz gördüyünü rəva-yət etmişdir. Yəni, Peyğəmbər r zöhrdən əvvəl qıldığı nafilə na-mazını bəzən dörd rükət, bəzən də iki rükət qılardı. Necə ki, cü-mə namazından sonra qıldığı namazı, məsciddə qıldığı təqdirdəonu dörd rükət qılar, yox əgər gedib evində qılardısa, onda onuiki rükət qılardı” (Fəthul-Bari, 3/58).

3 Bu dəlildir ki, nafilə namazlarının bəzisini evdə, bəzisini dəməsciddə qılmaq caizdir. Lakin nafilə namazını evdə qılmaq əf-


: قالإبراهيم،بنإسماعيلحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٨٤

رسولأن،حفصةأخبرتني((: قالعمر،ابنعننافع،عنأيوب،حدثنا

قال،))المناديويناديالفجريطلعحنيركعتينيصليكان،rاهللا

وبأي :،اهن((: قالأرييفتفخ((.

(284) ........ İbn Ömər N demişdir: “Həfsə mənə rə-vayət etmişdir1 ki, dan yeri söküləndə və müəzzin (sübh

zəldir. Bunun əfzəlliyinə dəlalət edən hədislərin birində Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Fərz namazlarından başqa ən fəzilətlinamaz adamın öz evində qıldığı namazıdır” (Səhih əl-Buxari,731); digər hədisdə isə o belə buyurmuşdur: “Kişinin öz evindəqıldığı (nafilə) namazın, camaatın onu görə biləcəyi yerdə qıldığınamazdan üstünlüyü – camaat namazının fərdi qılınan namazdanolan üstünlüyü kimidir” (Mocəm əl-Kəbir, 7666; Səhih əl-Cami,4217); başqa bir hədisdə o demişdir: “Namazlarınızın bir qisminiöz evlərinizdə qılın, onları qəbiristanlığa çevirməyin” (Səhih əl-Buxari, 432). Nafilə namazını evdə qılmağın hikməti isə, riyadanuzaq olmaq, habelə ev əhlini namaz qılmağa təşviq etməkdir.

1 Demək, Peyğəmbər r bu namazı da evində qılmış və İbnÖmər N onun həmin namazı nə vaxt qıldığını öz bacısı Həfsə-dən O öyrənmişdir. Bu iki rükət nafilə namazını həm xəfif qıl-maq, həm də birinci rükətində “əl-Kafirun”, ikinci rükətində isə“əl-İxlas” surələrini oxumaq sünnə hesab edilir. Bu iki rükətin nədərəcədə fəzilətli olduğuna dair rəvayət edilmiş hədislərin birin-də Peyğəmbər r demişdir: “Sübh namazından (qabaq qılınan) ikirükət nafilə namazı, dünya və onun içindəkilərdən xeyirlidir”(Səhih Muslim, 1688); həmçinin, bu namazın fəzilətinə dair rəva-yət edilmiş qüdsi hədisdə Uca Allah buyurur: “Ey adəm oğlu,gündüzün əvvəlində dörd rükət namaz qıl, axırında (başına gələ


namazı üçün) azan verib qurtaranda Rəsulullah r ikirükət namaz qılardı.”1

Əyyub2 demişdir: “Deyəsən, “iki xəfif” (demək istə-mişdir).”3

الفزاري،معاويةبنمروانناحدث: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٢٨٥

نفرععنجقان،بربنعونمينمان،برهنمنعاب،رمقالع :))ظتفح

نولمساهللارr،انيثماتكعن: ريتكعلرر،قبنالظهيتكعرا،وهدعب

يتكعرنودعرب،بغنالميتكعرودعاء،بشقالالعنابرمني: عثتدحو

)).rالنبيمنأراهماأكنولمالغداة،بركعتيحفصة

(285) ........ İbn Ömər N demişdir: “Mən Rəsululla-hın r səkkiz rükət (nafilə) namazı qıldığını yadda sax-lamışam: zöhrdən həm əvvəl, həm də sonra iki rükət,məğribdən sonra iki rükət və işadan sonra iki rükət.”

biləcək bəlalardan) səni qoruyum” (Sunən ət-Tirmizi, 475; Mişka-tul-Məsabih, 1313; Səhih əl-Cami, 4339). İbn Teymiyyə, Mənavi vədigərləri bu dörd rükətin sübh namazı və onun sünnəti olduğunusöyləmişlər.

1 Bu hədisi Buxari (593), Muslim (723), Tirmizi (433), Nəsai(583), İbn Macə (1145) və Əhməd (2/6) rəvayət etmişdir.

2 Əyyub bu hədisi nəql etmiş ravilərdəndir.3 Bu fikir Buxarinin “Səhih”ində (618) öz təsdiqini tapmışdır.

Həmin hədisdə Həfsə O demişdir: “Müəzzin sübh namazı üçünazan verib qurtaranda və artıq dan yeri söküləndə Peyğəmbər riqamədən əvvəl iki xəfif rükətli namaz qılardı.”


İbn Ömər dedi: “Həfsə mənə sübhün iki rükət sün-nəti barədə xəbər vermişdir ki, mən Peyğəmbərin r bunamazı qıldığını görməmişəm.1”2

بنبشرحدثنا: قالخلف،بنيحيىسلمةأبوحدثنا- ٢٨٦

عنعائشة،سألت: قالشقيق،بناهللاعبدعنالحذاء،خالدعنالمفضل،

الةول اهللاصسرr،ليكان((: قالتصليرالقبنظهيتكعارهدعبو

.))ثنتينالفجروقبلركعتين،العشاءوبعدركعتين،المغربوبعدركعتين،

(286) ........ Abdullah ibn Şəqiq demişdir: “Mən Aişə-dən Peyğəmbərin r (nafilə) namazı barədə soruşdum.O dedi: “Peyğəmbər r zöhrdən həm əvvəl,3 həm də son-

1 Burada İbn Ömər N demək istəyir ki, Peyğəmbər r bu ikirükəti evində qıldığından o, öz gözü ilə Peyğəmbərin r bu nama-zı qıldığını görməmişdir.


3 Digər rəvayətlərdə Aişə O Peyğəmbərin r zöhrdən əvvəldörd rükət nafilə namazı qıldığını demişdir (283-cü hədisin qeyd-lərinə bax). Gün ərzində on iki rükət nafilə namazı qılmağın fəzi-ləti barədə rəvayət edilmiş hədisdə Peyğəmbərin r zövcəsi Um-mu Həbibə O demişdir: “Mən Rəsulullahın r belə buyurduğu-nu eşitmişəm: “Fərz namazlarından əlavə gündəlik olaraq on ikirükət nafilə namazı qılan elə bir müsəlman bəndə yoxdur ki,Allah onun üçün Cənnətdə bir ev bina etmiş olmasın.” (Sonra)Ummu Həbibə O dedi: “(Bu sözü eşitdiyim) gündən bəri mənbu namazları buraxmamışam.” (Hədisin ravisi) Amr ibn Ovs de-mişdir: “(Bu sözü eşitdiyim) gündən bəri mən bu namazları bu-raxmamışam. (Hədisi Amrdan eşitmiş) Nomən də eyni sözü de-


ra iki rükət, habelə məğribdən sonra iki rükət, işadansonra iki rükət və fəcrdən1 əvvəl iki rükət namaz qılardı.”2

: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٨٧

سألنا: يقولضمرة،بنعاصمسمعت: قالإسحاق،أبيعنشعبة،حدثنا

،))ذلكتطيقونالإنكم((: فقالالنهار،منrاهللارسولصالةعنعليا،

الشمسكانتإذاكان((: فقال،))صلىمناكذلأطاقنم((: فقلنا: قال

نامنهاههئتيكهنامنههدنرعصلىالعن،صيتكعإذاروتكانسمالش

نا،منهاههئتيكهنامنههدنرعلىالظها،صعبليأرصيورلقبا،الظهعبأر

علىبالتسليمركعتينكلبينيفصلأربعا،العصروقبلركعتين،وبعدها

كةالئالمبنيقرالم،نيبيالنونمومهبعتنمننيمؤالمنيملسالمو((.

(287) ........ Asim ibn Damra demişdir: “Biz Əli (ibnƏbu Talibdən t) Peyğəmbərin r gündüz qıldığı (nafi-lə) namazları barədə soruşduq. O dedi: “Düzü, sizin bunamazları yerinə yetirməyə gücünüz yetməyəcək.”3 Biz

mişdir” (Səhih Muslim, 728). Bu da sələflərin Peyğəmbərin r sö-zünə necə ehtiramla yanaşdığına və onu eşidən kimi davamlı ola-raq yerinə yetirmələrinə dəlalət edir.

1 Yəni, sübh namazından.2 Bu hədisi Tirmizi (438) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-

rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.

3 Burada səhabə onların bu namazları davamiyyətli şəkildəyerinə yetirə bilməyəcəklərini qəsd edir.


dedik: “(Sən de,) bizlərdən kimin bu namazları qılmağagücü yetərsə, qılacaq.” O dedi: “O, günəş şərqdən doğ-duqdan sonra, əsr çağı günbatan istiqamətindəki yük-səklikdəki bir yüksəklikdə olduğu zaman iki rükət1 na-maz qılardı. Sonra şərqdən günəş yüksəlib günortaüstüzenitə yaxınlaşdığı zaman dörd rükət namaz qılardı.2

Zöhrdən əvvəl dörd rükət, sonra isə iki rükət, həmçininəsrdən əvvəl də dörd rükət3 namaz qılar və (bu dördrükətlərin) hər iki rükətini Allaha müti olan mələklərəvə peyğəmbərlərə, habelə onların yolunu tutub gedən

1 Söhbət ixtiyari vaxtda qılınan duha namazından gedir. Gü-nəş üfüqdən təxminən bir nizə hündürlüyündə yüksəldikdən son-ra bu namazı qılmaq caizdir. Həmin vaxta ərəbcə “işraq” deyilir.

2 Yəni, günəşin təqribən zenitə yüksəlməsinə yarım saat qal-mış dörd rükət namaz qılardı. Burada “dörd rükət namaz” deyil-dikdə duha namazı nəzərdə tutulur. Onu da qeyd edək ki, duhanamazını günəşin zenitə yüksəlməsinə yarım saat qalmış, yəni,bu namazın axır vaxtında onu qılmaq daha əfzəldir. Bu namazınfəzilətinə dair varid olmuş hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “(Bu,)qızmış torpağın dəvə balalarının ayaqlarını yandırdığı vaxt,Allaha boyun əyən kimsələrin qıldıqları namazdır” (Səhih Mus-lim, 1747).

3 Bu dörd rükət ratibə, yəni, davamlı qılınan nafilə namazları-na aid olmasa da, onu hərdən qılmaq Allahın rəhmətinə qovuş-maq deməkdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər rdemişdir: “Əsrdən əvvəl dörd rükət namaz qılan kimsəyə Allahrəhm edər!” (Sunən Əbu Davud, 1271; Səhih Tərğib vət-Tərhib,588).


möminlərə və müsəlmanlara salam verməklə digərin-dən ayırardı.1”2

1 Yəni, hər iki rükətin sonunda salam verib namazını tamam-layardı. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər r demişdir:“Gecə və gündüz qılınan (nafilə) namazları iki rükət-iki rükət qı-lınır” (Sunən Əbu Davud, 1271; Səhih əl-Cami, 3831).

2 Bu hədisi Nəsai (874), Tirmizi (598), Əhməd (1/85) rəvayətetmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində onun “həsən” olduğunu demişdir.


الة الضحىصباب-٤١

41-ci fəsil. Duha1 namazı

الطيالسي،داودأبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٢٨٨

قلت: قالتمعاذة،سمعت: قالالرشك،يزيدعنشعبة،حدثنا: قال

ركعات،أربعنعم،((: قالت))الضحى؟يصليrالنبيأكان((: لعائشة

زيدياواءمشاللهزلعجو.((

(288) ........ Muazə demişdir: “Mən Aişədən soruş-dum: “Peyğəmbər r duha namazını qılardımı?” O de-

1 Müəllif bu fəsili ayrıca ünvanla varid etmişdir ki, duha na-mazının nə dərəcədə fəzilətli olduğunu və Peyğəmbərin r bu na-mazı tövsiyə etdiyini, habelə bu namazın nə cür qılındığını vəonu qılanların nə qədər savab qazandığını bəyan etsin. Duha na-mazının fəzilətinə dəlalət edən hədislərin birində rəvayət edilirki, Əbu Hureyrə t demişdir: “Ən əziz dostum (Rəsulullah r) mə-nə üç şeyi nəsihət etmişdir ki, mən ölənədək onları buraxan deyi-ləm: hər ayın üç gününü oruc tutmaq, duha namazını qılmaq vəyatmazdan əvvəl vitri qılmaq” (Səhih əl-Buxari, 1178); digər hə-disdə Peyğəmbər r demişdir: “Sizlərdən hər biriniz hər gün əza-ları sayəsində sədəqə verə bilər. Hər “Subhanəllah” demək sədə-qədir, hər “Əlhəmdulillah” demək sədəqədir, hər “Lə ilahə illəl-lah” demək sədəqədir, hər “Allahu Əkbər” demək sədəqədir, yax-şı işlər görməyi əmr etmək sədəqədir, pis əməllərdən çəkindir-mək sədəqədir və duha çağında qılınan iki rükət namaz bütünbunları əvəz edir” (Səhih Muslim, 720).

Duha namazı378

di: “Bəli, (o, bu namazı) dörd rükət qılar və (bəzən rü-kətlərin sayını) Allah U istədiyi qədər artırardı.1”2

معاويةبنحكيمحدثني: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٨٩

،ياديا: قالالزثندحادزيبنديبناهللاعبيعبالر،ياديالزنعديمح

ستالضحىيصليكان،rالنبيأن،مالكبنأنسعنالطويل،

اتكعر.

(289) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r duha namazını altı rükət3 qılardı.4

: قالجعفر،بنمحمدحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٩٠ما((: قالليلى،أبيبنالرحمنعبدعنمرة،بنعمروعنشعبة،حدثنا

أنحدثتفإنهاهانئ،أمإالالضحىصلييrالنبيرأىأنهأحد،أخبرني

1 Duha namazının neçə rükət qılınması barədə alimlər müxtə-lif fikirlər söyləmişlər. Onlardan kimisi bu namazın iki, yaxuddörd, yaxud altı, yaxud da səkkiz rükət qılındığını, kimisi dəbundan da artıq on iki rükət qılındığını, kimisi də bu namazın rü-kətlərinin sayında məhdudiyyət olmadığını demişdir.

2 Bu hədisi Muslim (719), İbn Macə (1380) və Əhməd (6/120)rəvayət etmişdir.

3 Burada “altı rükət qılardı” deyildikdə, Peyğəmbərin r bunamazı davamlı olaraq altı rükət qıldığı nəzərdə tutulmur. Beləki, Peyğəmbər r bu namazı çox vaxt dörd, bəzən altı, bəzən sək-kiz, bəzən də on iki rükət qılmışdır.

4 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin mətninin “səhih” olduğunu demişdir.


ما،ركعاتثمانيفسبحفاغتسلمكةفتحيومبيتهادخل،rاهللارسولهتأيرrلىالةصقطصفا،أخهنمرغيهكانأنمتيكوعالرودجالسو((.

(290) ........ Abdur-Rəhman ibn Əbu Leyla demişdir:“(Səhabələrdən) heç kəs mənə Peyğəmbərin r duha na-mazını qıldığını gördüyünü xəbər verməmişdir.1 YalnızUmmu Hanidən başqa. O, rəvayət etmişdir ki, Rəsulul-lah Məkkənin fəthi günü onun evinə gəlib (orada) qüsletmiş2 və səkkiz rükət namaz qılmışdır. (O demişdir):“Mən Peyğəmbərin r bu namazdan daha xəfif namazqıldığını görməmişdim. Buna rəğmən o, rüku və səcdə-ni uzadardı.”3

٢٩١ -دقال: ح رمأبي ع نا ابثندح نب سما كهثندقال: ح يعكا وثنالله دبع نن، عسة: الحشائعل يق قال: قلتقن شأكان النيب ابr ليصي

)).ال، إال يجىء من مغيبه((قالت: الضحى؟

(291) ........ Abdullah ibn Şəqiq demişdir:4 “Mən Aişə-dən soruşdum: “Peyğəmbər r duha namazını qılardı-

1 Abdur-Rəhman ibn Əbu Leylanın bu sözü heç də o deməkdeyil ki, həmin vaxt Ummu Hanidən O başqa heç kəs Peyğəm-bərin bu namazı qıldığını bilmirdi. Sadəcə olaraq Abdur-Rəhma-na bu haqda xəbər çatmamışdır (Tohfətul-Əhvəzi).

2 Buxarinin rəvayətində Ummu Hani O: “Fatimənin də onapərdə tutduğunu gördüm”– demişdir.

3 Bu hədisi Buxari (1122), Muslim (336), Əbu Davud (1291),Nəsai (486), Tirmizi (474) və Əhməd (6/342) rəvayət etmişdir.


Duha namazı380

mı?” O dedi: “Xeyr, ancaq səfərdən qayıtdıqda1 (bu na-mazı qılardı).”

1 Bu fəsilin əvvəlində keçən hədisdə Aişə O Peyğəmbərin rbu namazı dörd rükət və daha artıq qıldığını, bu hədisdə onunancaq səfərdən qayıtdıqda duha namazını qıldığını və nəhayət,Buxarinin “Səhih”ində (1128) onun heç vaxt bu namazı qılmadığı-nı xəbər vermişdir. Həmin hədisdə Aişə O demişdir: “Peyğəm-bərin r yerinə yetirmək istədiyi elə əməllər var idi ki, o, insanla-rın bu əməlləri yerinə yetirdikdən sonra bunun onlara da fərz bu-yurulacağından ehtiyat etdiyindən həmin əməlləri (çox vaxt) tərkedərdi. Peyğəmbər r heç vaxt duha namazını qılmayıb, mən isəbu namazı qılıram” (Səhih əl-Buxari, 1128). Cəlaləddin əs-Suyutibu hədislərə aydınlıq gətirərkən demişdir: “Aişə O Peyğəmbə-rin r bu namazı qıldığını görməməsi, heç də onun əsla bu namazıqılmadığına dəlalət etmir. Çünki Aişə O digər “səhih” hədislər-də Peyğəmbərin r bu namazı qıldığını xəbər vermişdir. Aişə OPeyğəmbərin r duha namazını qılmadığını xəbər verməsinin sə-bəbi budur ki, o, bu namazı heç vaxt Aişənin O yanında qılma-mışdır. Habelə, Aişənin O: “O, bu namazı dörd rükət qılardı”deməsi dəlildir ki, Aişə O bu namazın özünü inkar etməmişdir,sadəcə olaraq Peyğəmbərin r onu qıldığını görməmişdir” (Dibacalə Muslim, 2/338-339). Buxarinin “Səhih”ində Kəb ibn Malik tdemişdir: “Peyğəmbər r nə zaman səfərdən səhər açıldıqda qayı-dardısa, məscidə girib oturmamışdan əvvəl iki rükət namaz qılar-dı” (Səhih əl-Buxari, 3088). Bu hədisdən aydın olur ki, səfəri başavurub mənzil başına çatdıqda (məscidə gəlib duha) namazını qıl-maq sünnədir (Umdətul-Qari Şərh Səhih əl-Buxari, 198-ci hədisinşərhi). Hədislərdən aydın olur ki, Peyğəmbər r bu namazı da-vamlı olaraq qılmamışdır. Lakin başqa hədislərdə Peyğəmbər rbu namazın nə dərəcədə fəzilətli olduğunu xəbər vermiş, habeləsəhabələrindən bəzisinə bu namazı qılmağı tövsiyə etmişdir. İbnTeymiyyə bu məsələyə aydınlıq gətirərkən demişdir: “Peyğəmbə-rin r sünnəsindən xəbəri olan alimlər yekdil rəydədirlər ki, Pey-


ربيعة،بنمحمدحدثنا: قالالبغدادي،أيوببنزيادحدثنا- ٢٩٢

نلعينفضوق،بزرمنعة،عيطنأبيعيدعس،ريدكان((: قالالخبيالن

r،ليصىيحىالضتقولحا،ال: نهعدايهعديىوتقولحاال: نليهصي((.

(292) ........ Əbu Səid əl-Xudri t demişdir: “Peyğəm-bər r (hərdən) duha namazını (o qədər davamlı) qılar-dı ki, axırda biz (öz-özümüzə): “O, bu namazı tərk et-məyəcək”– deyərdik. (Hərdən də) onu tərk edər və biz:“O, bu namazı heç vaxt qılmayacaq”– deyərdik.”1

عبيدة،برناأخ: قالهشيم،أخبرنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٩٣قرثع،عنقزعة،عنأوالضبي،قرثععنمنجاب،بنسهمعنإبراهيم،عننأبيعوبأي،اريصأناألنبيالنr،كاننمديعبأراتكعردنالعوز

ğəmbər r duha namazını davamiyyətli qılmamışdır. Bu namazınPeyğəmbərə r vacib buyurulduğunu deyən fəqihlər isə yanılır-lar... Sual verilə bilər ki, “Əbu Hureyrənin t hədisinə əsasən bunamazı davamlı qılmaq əfzəldir, yoxsa Peyğəmbər r kimi onu na-dir hallarda qılmaq?” Bu xüsusda alimlər ixtilaf etmişlər. Lakindemək olar ki, hər kim gecə namazını davamlı qılarsa, bu namaz-lar duha namazını əvəz edər. Necə ki, Peyğəmbər r edərdi. Vəkim də bu namazları buraxarsa, gündüz vaxtı onun əvəzini qılar”(Məcmuəl-Fətəva, 22/283-284).

1 Bu hədisi Tirmizi (477) və Əhməd (3/21) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən Fudeyl ibn Mərzuq rəvayətlərindəyanılmış “səduq”, habelə Atiyyə ibn Səd ibn Cunadə çoxlu xəlarayol vermiş “səduq”, üstəlik “mudəllis” ravidir (Təqrib ət-Təhzib).Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəbu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

Duha namazı382

زوالعندركعاتاألربعهذهتدمنإنكاهللا،رسوليا((: فقلتالشمس،حتىترتجفالالشمسزوالعندتفتحالسماءأبوابإن((: فقال،))الشمسأفي((: قلت،))خيرالساعةتلكفيلييصعدأنفأحبالظهر،تصلىاءة؟كلهنر((: قال))قمعن((قلت :))لهيهنفيملسل؟تال((: قال))فاص((.

(293) ........ Əbu Əyyub əl-Ənsari t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r davamlı olaraq, günəş zeniti keçdikdədörd rükət namaz1 qılardı. (Bir gün) mən: “Ya Rəsulul-lah, (görürəm) sən davamlı olaraq günəş zeniti keçdik-də dörd rükət namaz qılırsan”– deyə ondan (bunun sə-bəbini soruşdum). O dedi: “Günəş zeniti keçdiyi zamangöy qapıları açılır və zöhr namazı qılınanadək bu qapı-lar bağlanmır. Mən də istəyirəm ki, gördüyüm xeyirliiş o saatda (göyə) yüksəlsin.” Mən soruşdum: “Bu dördrükətin hər birində (Qurandan ayə) oxunurmu?” 2 O:“Bəli!”– deyə cavab verdi. Soruşdum: “Hər iki rükət-dən sonra salam vermək gərəkdirmi?” O: “Xeyr!”3– de-yə cavab verdi.”4

1 Çox güman ki, bu dörd rükət Peyğəmbərin r zöhrdən əvvəl da-vamlı qıldığı nafilə namazıdır (Camul-Vəsail). 295-ci hədisə bax.

2 Burada səhabə Peyğəmbərdən r bu rükətlərin hər birində“əl-Fatihə” surəsini oxuduqdan sonra əlavə bir surə və ya bir ne-çə ayə oxunub-oxunmadığını bilmək istəmişdir.

3 Bu dəlildir ki, dörd rükət nafilə namazını bir salamla qılmaqcaizdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, dörd rükət nafilə namazınıbu cür qılmaq caiz olsa da, onu iki-iki qılmaq, yəni, hər iki rükət-dən sonra salam vermək daha əfzəldir.

4 Bu hədisi Əbu Davud (1270), İbn Macə (1157) və Əhməd(5/416-417) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Ubeydə ibn


حدثنا: قالمعاوية،أبوأخبرنا:قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٢٩٤

أبيعنقرثع،عنقزعة،عنمنجاب،بنسهمعنإبراهيم،عنعبيدة،

وبأي،اريصناألنعبيالنr،هوحن.

(294) Bizə Əhməd ibn Məni belə xəbər vermişdir:“Bizə Əbu Müaviyə belə rəvayət etmişdir: “Bizə Ubey-də, İbrahimdən, o da Səhm ibn Mincabdan, o da Qəzəa-dən, o da Qərsəadən, o da Əbu Əyyub əl-Ənsaridən, oda Peyğəmbərdən r bu hədisin bənzərini rəvayət et-mişdir.”

حدثنا: قالداود،أبوحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٢٩٥

دمحمنمبلسنماح،أبيبضالونعدبالكرميع،ريزالجنع،داهجم

نعدبناهللاعببائولأن،السساهللارrليكانصايعبأردعولأنبزت

سملالشرقبقالالظها((: وهةإناعسحفتاتيهفابواء،أبمالسبأنفأح

دعصيياليهلفمعحالص((.

(295) ........ Abdullah ibn Saib1 t rəvayət edir ki, (birdəfə) Peyğəmbər r günəş zeniti keçdikdən sonra, zöhr

Muğattib əd-Dabbi “zəif” ravidir (Təqrib ət-Təhzib) Elə bu səbəb-dən də bu hədisin isnadı “zəif” hesab edilir. Lakin bu hədisi qüv-vətləndirən digər hədislər varid olduğundan şeyx MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “sə-hih” olduğunu demişdir.

1 Əbu Saib Abdullah ibn Saib əl-Qurəşi əl-Məxzumi t Pey-ğəmbərin r səhabəsidir. Zamanında Məkkənin qarilərindən ol-

Duha namazı384

namazından əvvəl dörd rükət namaz qıldı, sonra da be-lə buyurdu: “Bu elə bir saatdır ki, həmin vaxt göy qapı-ları açılır. Mən də istəyirəm ki, mənim etdiyim salehəməl o saatda (göyə) yüksəlsin.”1

عليبنعمرحدثنا: قالخلف،بنيحيىسلمةأبوحدثنا- ٢٩٦

،يمقدالمنرععسنامام،بدكنأبيع،اقحإسنمعاصنعة،برمضنع

،يلعهليكانأنصليرقبا،الظهعبأرذكرولأنوساهللارrاكانليهصي

دنالعوالزدمياويهف.

(296) ........ Asim ibm Damra rəvayət edir ki, Əli (ibnƏbu Talib) zöhrdən əvvəl dörd rükət (nafilə) namazıqılar2 və xatırladardı ki, Peyğəmbər r də günəş zenitikeçdikdən sonra bu namazı qılar və onu bir qədər uza-dardı.3

muşdur. Mücahid demişdir: “Vaxtı ilə biz başqa şəhərlərin sakin-ləri yanında öz qarimiz Abdullah ibn Saiblə, fəqihimiz Abdullahibn Abbasla, müəzzinimiz Əbu Məhzura ilə və qazımız Ubeyd ibnUmeyrlə fəxr edərdik” (Siyər Əlam ən-Nubələ, 59-cu tərcümeyi-hal).


2 Demək, bu fəsilin son üç hədisi zöhr namazının sünnətinəaiddir.

3 Bu hədis “həsən”dir (287-ci hədisin qeydlərinə bax).


ع يف البيتوطصالة التباب-٤٢

42-ci fəsil. Nafilə namazının evdə qılınması1

1 Burada “nafilə namazı” deyildikdə, fərz namazı istisna edi-lir. Yəni, fərz namazı evdə yox, məsciddə camaatla birgə qılınma-lıdır. Bunun vacib olmasına dair rəvayət edilmiş hədislərin birin-də Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Canım Əlində olan Allahaand olsun ki, mən istərdim əmr edəm, odun yığsınlar, sonra əmredəm, camaatı namaza çağırmaq üçün azan versinlər, sonra da biradama camaata namaz qıldırmağı tapşıram və namaza gəlməyənkişilərin evinə gedib, onların evlərini yandırıb kül edəm. CanımƏlində olan Allaha and olsun ki, əgər onlardan birisi burada onaüstündə yağlı ət parçası olan sümük və ya bir cüt qoyun dırnağıveriləcəyini bilsəydi, mütləq işa namazına gələrdi” (Səhih əl-Bu-xari, 644). Hədisdə Peyğəmbər r “namaza gəlməyən kişilərin”deyir. Bu da o deməkdir ki, bu hökm yalnız kişilərə vacibdir. Bufikir həmçinin, Qurani Kərimdə də öz təsdiqini tapmışdır. UcaAllah “ən-Nur” surəsinin 35-ci ayəsində: “Allah göylərin və ye-rin nurudur” deyir, sonra 36-cı və 37-ci ayələrdə davam edib bu-yurur: “Bu nur Allahın, tikilib ucaldılmasına və içində Öz adı-nın zikr edilməsinə izin verdiyi evlərdədir. Mömin kişilər oradasəhər-axşam Ona təriflər deyirlər. O kişilər ki, nə ticarət, nə dəalış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zə-kat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevrilə-cəyi bir gündən qorxurlar.” Nafilə namazını isə əksinə, evdə qıl-maq əfzəldir. Bunun da hikmətlərindən biri budur ki, ev, məzarlı-ğa bənzəməsin. Bü xüsusda varid olmuş hədislərin birində Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “İçində Allah zikr edilən evlə,Allah zikr edilməyən evin məsəli, diri ilə ölünün məsəlinə bənzə-yir” (Səhih Muslim, 1823). Yalnız üzürlü halda camaat namazınagetməmək caizdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “Azanı eşidib namaza gəlməyən kimsənin(təkbaşına qıldığı) namazı qəbul deyildir. Yalnız üzürlü olanlaristisnadır” (Sunən İbn Macə 645; Səhih əl-Cami, 6300). Hədisdə

Nafilə namazının evdə qılınması386

عنمهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالالعنبري،عباسحدثنا- ٢٩٧اويعنةمح،بالنصالءعنالعب،ارثالحنامعرنحة،باويعمنعهمعدبع

فيوالصالةبيتيفيالصالةعنrاهللارسولسألت((: قالسعد،بناهللا،جدسقالالم:))ىقدراتمبيأقرتيبنم،جدسفألنالملييأصيفتيب

بأحإلينأنملييأصف،جدسكونأنإالالمالةتةصوبكتم((.

(297) ........ Abdullah ibn Səd1 t demişdir: “Mən Rə-sulullahdan r evimdə qıldığım və bir də məsciddə qıl-dığım namaz barədə soruşdum. 2 O dedi: “Görürsən,mənim evim məscidə nə qədər yaxındır. (Buna baxma-yaraq) mənim üçün evdə namaz qılmaq, məsciddə na-maz qılmaqdan daha xoşdur.3 Yalnız fərz namazındanbaşqa.”4

üzür deyildikdə, yolda olan təhlükə, yaxud ağır xəstəlik və ya bukimi maneələr nəzərdə tutulur.

1 Əbu Yəhya Abdullah ibn Səd ibn Əbu Sərh ibn Haris əl-Qu-rəşi t Peyğəmbərin r səhabəsi, Osman ibn Əffanın t süd qarda-şıdır. Hicrətin 59-cu ilində vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ,8-ci tərcümeyi-hal).

2 Burada səhabə həmin namazlardan hansının daha əfzəl ol-duğunu öyrənmək istəmişdir.

3 Hərəvi demişdir: “Belə etmək adamı riyakarlıqdan və lovğa-lıqdan qoruyur, üstəlik imanı möhkəmləndirir və beləliklə də, o,münafiqlərə müxalif olmuş olur, habelə bu namaz evdə xeyir-bə-rəkətin artmasına, mələklərin o evi müşahidə etməsinə və şeytan-ların oradan uzaqlaşmasına səbəb olur” (Camul-Vəsail).

4 Bu hədisi İbn Macə (1378), Əhməd (4/342) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا موصما جاء يف باب-٤٣

43-cü fəsil. Rəsulullahın r orucu1 barədə varidolanlar

1 Müəllif bu fəsildə Peyğəmbərin r həm ramazanda, həm hərhəftə, yəni, birinci və dördüncü günlər, həm hər ay, yəni, hər ayınüç gününü, həm də hər il, yəni, aşura gününü və bununla yanaşıondan əvvəl, yaxud ondan sonra gələn günləri, ərəfa günü, habe-lə istədiyi vaxt ardıcıl olaraq günlərlə oruc tutduğunu xəbər ve-rən hədisləri varid etmişdir. Lüğəti mənada oruc: tutmaq, nəfsisaxlamaq deməkdir. İstilahi mənada isə bu: Allaha ibadət etməkməqsədilə dan yeri söküləndən gün batanadək nəfsi, (orucu) po-zan şeylərdən saxlamaqdır. Oruc tutmaq möminin təqvasını artı-ran, qəlbini Allaha yönəldən, nəfsi haramlardan, günah işlərdənvə ümumiyyətlə, Allahı qəzəbə gətirən hər bir əməldən çəkindi-rən bir ibadətdir. Uca Allah bu xüsusda buyurur: “Ey iman gəti-rənlər! Sizdən əvvəlkilərə vacib edildiyi kimi, sizə də oruc tut-maq vacib edildi ki, bəlkə pis əməllərdən çəkinəsiniz” (əl-Bəqə-rə, 183). Həmçinin, Peyğəmbər r orucun mömin bəndəni pisəməllərdən çəkindirdiyini xəbər verib demişdir: “Oruc bir sipər-dir” (Səhih əl-Buxari, 1894). Allahın fərz buyurduğu bu orucu tut-maq həddi-büluğa çatmış, ağlı başında olan hər bir müsəlmanavacibdir. Allahdan qorxan müsəlman təkcə orucluq ayında danyeri söküləndən gün batanadək yox, ömrünün axırınadək hər za-man günahlardan çəkinməlidir. Bu da öz-özlüyündə mömin üçünbir oruc, yəni, sipər sayılır. Və elə oruc tutmağın əsəs məqsədlə-rindən biri də məhz pis əməllərdən çəkinib Allahın rizasını qa-zanmaqdır. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kimyalan danışmaqdan və bu yalana əməl etməkdən əl çəkməsə, ye-məyini və içməyini tərk etməsinə Allahın ehtiyacı yoxdur” (Səhihəl-Buxari, 1903); digər bir hədisdə isə o demişdir: “Qoy evlənmə-yə imkanı olan hər kəs evlənsin. Çünki evlilik, gözləri və cinsiyyət

Rəsulullahın r orucu barədə varid olanlar388

أيوب،عنزيد،بنحمادحدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا-٢٩٨

نعدبناهللاعيق،بققالش :ألتة،سشائعنامعيولصساهللارr،قالت :

وما: قالتأفطرقدنقولحتىويفطرصام،قدنقولىحتيصومكان((

امولصساهللارr،ارهالشذكامنممةقديندانإالالمضمر((.

(298) ........ Abdullah ibn Şəqiq demişdir:1 “Mən Aişə-dən Rəsulullahın r orucu barədə soruşdum. O dedi:“Rəsulullah r (bəzən o qədər) oruc tutardı2 ki, axırdabiz (öz-özümüzə): “O, (bütün ayı) oruc tutacaq”– de-yərdik. (Bəzən də günlərlə) oruc tutmazdı və iş o yerəgəlib çatardı ki, biz (öz-özümüzə): “O (bu ay) oruc tut-mayacaq”– deyərdik. Rəsulullah r Mədinəyə gəldiyigündən bəri3 ramazandan başqa heç bir ayı1 tam olaraqoruc tutmamışdır.”

üzvünü zinadan qoruyan ən yaxşı vasitədir. İmkanı olmayanlar isəoruc tutsunlar. Çünki oruc insanın şəhvətini soyudur” (Səhih əl-Buxari, 1905).

1 Bu hədisi Buxari (1969), Muslim (1156), Nəsai (2349) və Tir-mizi (768) rəvayət etmişdir.

2 Burada söhbət nafilə oruclarından gedir.3 Burada “Mədinəyə gəldiyi gündən” deyildikdə elə başa dü-

şülməməlidir ki, Peyğəmbər r Məkkədə yaşadığı müddət hansısaayı tam olaraq oruc tutmuşdur. Belə ki oruc tutmaq hicrətin 2-ciilində, Peyğəmbər r Mədinəyə hicrət etdikdən sonra vacib buyu-rulmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bundan əvvəl nafiləorucu, daha dəqiq desək aşura gününü oruc tutardı. Bu xüsusdarəvayət edilmiş hədisdə Aişə O demişdir: “Cahiliyyət dövründəqureyşlilər aşura gününü oruc tutardılar; Peyğəmbər r də həmin


عنجعفر،بنإسماعيلحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٢٩٩

،ديمحنس،عأنهلأنئسنمعوصبيالنr،كان((: فقالومصينم

يريدالأننرىحتىمنهويفطرمنه،يفطرأنيريدالأننرىحتىالشهر

مصليا،رأيتهإالمصلياالليلمنتراهأنتشاءالوكنتشيئامنهيصومأن

.))نائمارأيتهإالنائماوال

günü oruc tutardı. O, Mədinəyə hicrət etdikdən sonra bu orucututmağa davam etdi və bunu səhabələrinə də əmr etdi. Nəhayət,ramazan ayının orucu vacib buyurulduqdan sonra o, belə buyur-du: “Kim istəyirsə onu tutsun, istəmirsə, tutmasın” (Səhih əl-Bu-xari, 2002; Səhih Muslim, 2693). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ra-mazan ayının orucunu tutmaq, İslamın beş sütunundan biridir.Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuş-dur: “İslam beş (əsas) üzərində qurulmuşdur: Allahdan başqa(ibadətə haqqı olan) məbud olmadığına və Muhəmmədin r Allahınelçisi olduğuna şahidlik etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək,həcc etmək və ramazan orucunu tutmaq” (Səhih əl-Buxari, 8). Ra-mazan orucunu tutmağın nə dərəcədə fəzilətli olması barədə Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kim Ramazan ayını imanla, müka-fatını yalnız Allahdan umaraq oruc tutarsa, keçmiş günahları ba-ğışlanar” (Səhi əl-Buxari, 38); həmçinin, bu aydan istifadə etmə-yən kimsənin pis aqibəti barədə belə buyurmuşdur: “Ramazanayına yetişib günahları bağışlanmamış halda ondan ayrılan bəndəzəlil olsun!” (Ədəbul-Mufrəd, 646).

1 Hərçənd Peyğəmbər r bəzi aylarda, məsələn: şaban ayındadaha çox oruc tutardı, lakin bununla belə o, bu ayı tam olaraqoruc tutmazdı. İmam Buxarinin rəvayətində bu hədisin tamamın-da Aişə O demişdir: Həmçinin, başqa aylarda şaban ayında oldu-ğu qədər çox oruc tutduğunu da görməmişəm.”


(299) ........ Humeyd rəvayət edir ki,1 (bir dəfə) ƏnəsPeyğəmbərin r orucu barədə soruşdular. O dedi: “(Bə-zən) Peyğəmbər r ay ərzində o qədər oruc tutardı ki,hətta biz onun həmin ay orucunu pozmaq istəmədiyinigüman edərdik.2 (Bəzən də) ay ərzində (günlərlə) oructutmaz və nəhayət, biz onun həmin ayda oruc tutmaqistəmədiyini güman edərdik. Sən nə vaxt onun gecə na-mazı qıldığını görmək istəsəydin, görə bilərdin. Habeləyatdığını görmək istəsəydin, onu da görə bilərdin.3”

1 Bu hədisi Buxari (1871), Muslim (1158), Tirmizi (769), Nəsai(1627) və Əhməd (3/104, 236, 264) rəvayət etmişdir.

2 Səhabə demək istəyir ki, Peyğəmbər r ayın əvvəlindən oructutmağa başlayıb günlərlə dalbadal, o qədər oruc tutardı ki, axırdaonlar onun həmin ayı axıradək oruc tutacağını güman edərdilər.

3 Bunu deməklə səhabə bildirmək istəyir ki, Peyğəmbər r ge-cələr əsla yuxusuz qalmaz, bir qismini yatar, bir qismini də iba-dətdə keçirərdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, alimlər bu üslubu,yəni, verilən suala cavab verməkdən əlavə başqa bir məsələyə dəaydınlıq gətirməyi, elmdə səxavətlilik hesab edirlər. Ənəs ibnMalik t isə bu üslubu təbii ki, Peyğəmbərdən r öyrənmişdir. Bu-na da “Sunən” əsərlərində varid olmuş hədisi misal göstərməkolar. Həmin hədisdə Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, bir nəfərPeyğəmbərdən r: “Ya Rəsulullah, biz dənizə çıxırıq və özümüzləaz miqdarda su götürürük. Əgər onunla dəstəmaz alsaq, içəcəksuyumuz qalmayacaq. Belə olduğu halda dənizin suyu ilə dəstəmazala bilərikmi?”– deyə soruşdu. Peyğəmbər r belə buyurdu: “Də-nizin suyu təmiz, içindəki ölmüş balıqlar isə halaldır” (SunənƏbu Davud, 83; Sunən ən-Nəsai, 59; Sunən ət-Tirmizi, 74; Sunənİbn Macə, 386; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 480). Bu hədisdə Pey-ğəmbər r ondan dəstəmaz barədə soruşan adama dəniz heyvanı-nın ölüsünün halal sayıldığını və quruda yaşayan heyvanlardanfərqli olaraq üzərində, “bismillah” deyilərək boğazlanmasına gə-rək olmadığını xəbər verir.


حدثنا: قالداود،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٠٠كان((: قالعباس،ابنعنجبير،بنسعيدسمعت: قالبشر،أبيعنشعبة،بيالنrومصىيتقولحانمريدأنيرفطي،هنمرفطيىوتقولحانمريدأني

ومصي،هناممواماصرهالشذكامنممةقديندانإالالمضمر((.

(300) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r(bəzən o qədər) oruc tutardı ki, hətta biz (öz-özümüzə):“O, bu ay orucunu kəsmək istəmir”– deyərdik. (Bəzəndə günlərlə) oruc tutmaz və iş o yerə gəlib çatardı ki,biz (öz-özümüzə): “O, bu ay oruc tutmaq istəmir”– de-yərdik. Peyğəmbər r Mədinəyə gəldiyi gündən bəri ra-mazan ayı istisna olmaqla heç bir ayı tam olaraq oructutmamışdır.”1

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٠١نان،عفيسنور،عصنمنمعالنسأبيب،دعالجنة،أبيعلمسنعأم

شعبانإالمتتابعينشهرينيصومrالنبيرأيتما((: التقسلمة،.))ورمضانأمعنسلمة،أبيعن: قالوهكذاصحيحإسنادهذا: عيسىأبوقال

النبيعنعائشة،عنلمة،سأبيعنواحد،غيرالحديثهذاوروىسلمةr،لمتحيكونأنوويةأبلمسنبدبنعمحالرىقدويثردالحنع

.rالنبيعنجميعا،سلمةوأمعائشة،

1 Bu hədisi Buxari (1870), Muslim (1157), Nəsai (2346), İbnMacə (1711) və Əhməd (1/227) rəvayət etmişdir.


(301) ........ Əbu Sələmə1 rəvayət edir ki,2 Ummu Sə-ləmə O demişdir: “Mən Peyğəmbərin r iki ay dalba-dal oruc tutduğunu görməmişəm. Yalnız şaban3 və ra-mazan ayları müstəsnadır.”

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu hədisin isnadısəhihdir. Beləcə (Salim bu hədisi) Əbu Sələmədən, o daUmmu Sələmədən rəvayət etmişdir. Ancaq başqalarıbu hədisi Əbu Sələmədən, o da Aişədən, o da Peyğəm-bərdən r rəvayət etmişlər. Ehtimal edilir ki, Əbu Sələ-mə ibn Abdur-Rəhman bu hədisi hər ikisindən: UmmuSələmədən və Aişədən, onlar da Peyğəmbərdən r rəva-yət etmişlər.”

1 Əbu Sələmə S məşhur tabiin, üstəlik Peyğəmbərin r məş-hur səhabəsi Abdur-Rəhman ibn Aufun t oğludur. Adı da Ab-dullah, yaxud İsmaildir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 108-ci tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Əbu Davud (2336), Nəsai (2175), Tirmizi (736), İbnMacə (1648) və Əhməd (6/293-294) rəvayət etmişdir.

3 Başqa bir rəvayətdə Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r heçbir ayda şaban ayında tutduğu qədər çox oruc tutmazdı. Elə olur-du ki, o, şaban ayının hamısını oruc tuturdu” (Səhih əl-Buxari,1970). İbn Həcər bu hədisi izah edərkən demişdir: “Hədisdə “şa-ban ayının hamısını oruc tutardı” deyildikdə bu ayın çox günlərinəzərdə tutulur. Tirmizi İbn Mubarəkin belə dediyini rəvayət et-mişdir: “Ərəb dilində ayın çox günlərini oruc tutan adam barəsin-də “o, ayın hamısını oruc tutmuşdur” deyilə bilər” (Fəthul-Bari).Bir də ki, müsəlmana yalnız ramazan ayını oruc tutmaq vacib bu-yurulmuşdur. Digər aylarda oruc tutmaq isə müstəhəbdir.


٣٠٢ -احثند،ادنا: قالهثندة،حدبعنعدمحنمرو،بما: قالعثندح

منأكثرشهرفييصومr،اهللارسولأرلم((: قالتعائشة،عنسلمة،أبو

هامييصان،فبعكانشومصانيبعإالشليال،قلكانبهومصيكله((.

(302) ........ Əbu Sələmə rəvayət edir ki,1 Aişə O de-mişdir: “Mən Peyğəmbərin r şaban ayından başqa birayda Allah üçün2 daha çox oruc tutduğunu görməmi-şəm. Peyğəmbər r şaban ayından bir neçə gün istisnaolmaqla, o bu ayın (çox hissəsini), hətta hamısını3 oructutardı.”

1 Bu hədisi Tirmizi (737) rəvayət etmişdir. Həmçinin, həm Bu-xarinin (1869), həm də Muslimin (782) “Səhih” əsərlərində bu hə-disin bənzəri rəvayət edilmişdir.

2 Burada “Allah üçün” deyildikdə, bu orucların müstəhəb ol-duğu nəzərdə tutulur.

3 İmam Əbu İsa ət-Tirmizi bu hədisi “Sunən” əsərində nəql et-dikdən sonra demişdir: “Rəvayət edilir ki, İbn Mubarək bu hədisbarədə demişdir: “Ərəb dilində, ayın çox günlərini oruc tutanadam barəsində “o, ayın hamısını oruc tutmuşdur” deyilir. Habe-lə gecənin bir qismini bəzi işlərlə məşğul olub sonra namaz qılankimsə barədə “filankəs bütün gecəni namaz qılıb” deyilir. İbnMubarək hər iki hədisin səhih olduğunu nəzərə alıb demişdir:“Bu hədislərdən belə nəticə çıxır ki, Peyğəmbər r ayın çox hissə-sini oruc tutarmış” (Sunən ət-Tirmizi, 737). Bu fikir imam Musli-min rəvayət etdiyi hədisdə öz təsdiqini tapmışdır. Həmin hədisdəAişə O demişdir: “Peyğəmbər r şaban ayının hamısnı – bu ayınçox hissəsini oruc tutardı” (Səhih Muslim, 2778). İmam Nəvəvi buhədisə aydınlıq gətirərkən demişdir: “(Aişənin O dediyi sözün)ikincisi, birincisini izah edir.” Xülasə budur ki, Peyğəmbər r ra-


بناهللاعبيدحدثنا: قالالكوفي،ديناربنالقاسمحدثنا- ٣٠٣

عبدعنحبيش،بنزرعنعاصم،عنشيبان،عنغنام،بنوطلقموسى،

وقلماأيام،ثالثةشهركلغرةمنيصومr،اهللارسولكان((: قال،اهللا

.))الجمعةيوميفطركان

(303) ........ Abdullah (ibn Məsud) t demişdir:1 “Rə-sulullah r hər ayın əvvəllərində2 üç gün oruc tutar vəçox nadir hallarda cümə günü orucunu buraxardı.1”

mazandan başqa heç bir ayı tam olaraq oruc tutmamışdır. Şabanayında oruc tutmağın hikmətinə dair rəvayət edilmiş hədisdəUsamə ibn Zeyd N demişdir: “(Bir dəfə) mən Peyğəmbərə r de-dim: “Ya Rəsulullah, mən sənin şaban ayında tutduğun oruclarqədər digər aylarda oruc tutduğunu görmürəm.” O da mənə beləcavab verdi: “Bu elə bir aydır ki, insanlar rəcəb ilə ramazan ayıarasında keçən bu ayda savab qazanmaq fürsətini əldən qaçırırlar.Bu elə bir aydır ki, bu ayda görülən əməllər aləmlərin Rəbbininyanına qalxır. Mən də istəyirəm ki, gördüyüm xeyirli iş mən oructutmuş ikən göyə yüksəlsin” (Sunən ən-Nəsai, 2357; Səhih Tərğibvət-Tərhib, 1022).

1 Bu hədisi Əbu Davud (2450), Nəsai (2368), Tirmizi (742), İbnMacə (1725), Əhməd (1/406) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “həsən” ol-duğunu demişdir.

2 Burada “əvvəllərində” deyildikdə elə başa düşülməməlidirki, bu orucu məhz ayın əvvəlində tutmaq sünnədir. Çünki bu xü-susda Peyğəmbərdən r rəvayət edilmiş digər hədislərə və onlarınşərhlərinə nəzər saldıqda aydın olur ki, bu orucu ayın əvvəlindədə, ortasında da, axırında da, istər ardıcıl üç gün, istərsə də ayrı-ayrı günlərdə tutmaq caizdir. Hər ayın üç gününü oruc tutmağın


بناهللاعبدحدثنا: قالعلي،بنعمروحفصأبوحدثنا- ٣٠٤

،داودنرعنثوب،زيدينعدالنخان،بدعمنةعبيعر،يشرالجنع

)).والخميساالثنينصوميتحرىrالنبيكان((: قالتعائشة،

fəzilətinə dair rəvayət edilmiş hədisdə Peyğəmbər r demişdir:“Ramazan ayını, üstəlik hər ayın üç gününü oruc tutmaq, il boyuoruc tutmağa bərabərdir” (Sunən ən-Nəsai, 2366; Səhih əl-Cami,3718). Hədisdən aydın olur ki, hər ay tutulan üç gün oruc tam biraya, bunlar da üst-üstə bir ilin orucuna bərabərdir.

1 Bu hədisdə Peyğəmbərin r cümə günü oruc tutduğu, Buxa-rinin “Səhih”ində (1984 və 1986) isə onun ayrıca cümə günü oructutmağı qadağan etdiyi varid olmuşdur. Mubarəkfuri bu hədisibelə izah etmişdir: “Muzhir demişdir: “Bunu belə yozmaq olar ki,Peyğəmbər r cümə gününün orucunu ya ondan əvvəlki, ya daondan sonrakı günlə bərabər tutarmış, yaxud demək olar ki, buoruc Peyğəmbərə r xas imiş.” Qeyd edim ki, ayrıca cümə günüoruc tutmağın qadağan edilməsi barədə səhih hədislər varid ol-muşdur. Elə bu səbəbdən də, alimlərin əksəriyyəti ayrıca cüməgünü oruc tutmağı məkruh əməllərdən hesab etmişlər. Lakinimam Əbu Hənifə və Malik bunun məkruh olmadığını demiş vəbu fəsildəki hədisə əsaslanmışlar. İbn Həcər “Fəthul-Bari” əsərin-də demişdir: “Hərçənd hənəfilər bu fəsildə varid olmuş Tirmizi-nin İbn Məsuddan rəvayət etdiyi bu hədisə əsaslanırlar, lakin buhədisdə onların rəyini təsdiqləyən bir əsas yoxdur. Çünki ehtimaledilir ki, Peyğəmbər r oruclarını ardıcıl tutduğundan cümə günüonu pozmamışdır. Bu da ayrıca cümə günü oruc tutmağın mək-ruh olduğuna zidd deyildir. Beləliklə də, bu iki hədisi cəm etmişoluruq” İbn Həcərin sözü burada bitdi” (Tohfətul-Əhvəzi, 673-cühədisin izahı).


(304) ........ Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r birincivə dördüncü günləri1 əzmlə oruc tutardı.”2

بنمحمدعنعاصم،أبوحدثنا: قاليحيى،بنمحمدحدثنا- ٣٠٥

،rالنبيأنهريرة،أبيعنأبيه،عنصالح،أبيبنسهيلعناعة،رف

وأناعملييعرضأنفأحبوالخميس،االثنينيوماألعمالتعرض((: قال

مائص((.

(305) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r demişdir: “Bazar ertəsi və cümə axşamı3 əməllər(Allaha) ərz edilir. Mən də istəyirəm ki, əməlim mənoruc tutmuş ikən (Allaha) ərz edilsin.”4

1 Hər həftənin bu iki gününü oruc tutmaq Peyğəmbərin r da-vamlı yerinə yetirdiyi və çox sevdiyi sünnələrdəndir.

2 Bu hədisi Nəsai (2187), Tirmizi (745) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Burada “cümə axşamı” deyildikdə dördüncü gün nəzərdətutulur. Bu günlərin fəzilətinə dair varid olmuş hədislərin birindəPeyğəmbər r demişdir: “Bazar ertəsi və cümə axşamı Cənnətinqapıları açılır və müsəlman qardaşına nifrət edən kimsədən başqa,Allaha heç nəyi şərik qoşmayan hər kəsin günahları bağışlanır.(Bir-birinə nifrət edən iki qardaş haqqında isə belə) deyilir: “Buikisini, aralarındakı münasibətləri düzəldənədək gözləyin (onla-rın bağışlanmasını təxirə salın)” (Ədəbul-Mufrəd, 411).

4 Bu hədisi Tirmizi Sunən əsərində (747) rəvayət etmiş və Mu-həmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


بنومعاويةأحمد،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٠٦

: قالتعائشة،عنخيثمة،عنمنصور،عنسفيان،حدثنا: قاالهشام،

الشهرومنواالثنين،واألحدالسبتالشهرمنيصومrالنبيكان((

.))والخميسواألربعاءالثالثاءاآلخر

(306) ........ Aişə O demişdir: 1 “Peyğəmbər r bəziaylarda şənbə, bazar və bazar ertəsi, digərlərində isəçərşənbə axşamı, çərşənbə və cümə axşamları2 oruc tu-tardı.”

1 Tirmizi bu hədisi “Sunən” əsərində rəvayət etmiş və onun“həsən” olduğunu demişdir. Hədisin isnadında keçən Muaviyəibn Hişam “çoxlu xətalara yol vermiş səduq” ravidir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” və “Səhih əl-Cami”əsərlərində bu hədisin mötəbər olduğunu demişdir.

2 Burada Aişə O Peyğəmbərin r hər ayın üç gününü: 13-ü,14-ü və 15-i oruc tutduğunu xəbər verir. Qəməri ayların hər birin-də “əyyamul-biyd” deyilən bu üç gün isə heç də hər ay həftənineyni günləri ilə üst-üstə düşmür. Odur ki, Aişə O Peyğəmbərin rfərqli günlərdə oruc tutduğunu söyləmişdir. Yeri gəlmişkən qeydedək ki, Peyğəmbər r şənbə günü oruc tutmağı qadağan etmişdir.Lakin bir çox alimlər Aişənin O bu hədisinə, habelə bu mənadarəvayət olunmuş bir çox hədislərə əsaslanaraq demişlər ki, şənbəgününün orucunu tutmaq barədə qadağa yalnız fərdi şəkildə tu-tulan oruca aiddir. Və əgər şənbə gününün orucu bu üç günə, ya-xud aşura gününə, yaxud ərəfa gününə, yaxud şəvval ayının altıgününə təsadüf edərsə və ya cümə gününün ardınca şənbə günü-nün orucunu tutmağa niyyət edilərsə, bu təqdirdə şənbə günüoruc tutmaq caizdir. Bəzi alimlər isə şənbə günü oruc tutmağın


النضر،أبيعنأنس،بنمالكعنالمديني،مصعبأبوحدثنا- ٣٠٧

نةأبيعلمنسبدبن،عمحالرنة،عشائعا((: قالتولكانمساهللارr

ومصييرفهشأكثرنمهامييصانفبعش((.

(307) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r heç birayda şaban ayında tutduğu qədər çox oruc tutmazdı.”1

حدثنا: قالداود،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا-٣٠٨

أكان((: لعائشةقلت: قالتمعاذة،سمعت: قالالرشك،يزيدعنشعبة،

من((: قلت))نعم((: قالت))شهر؟لكمنأيامثالثةيصومr،اهللارسول

ه؟كانأيومصي((قالت :))يالكانالبينمهأيامص((.

يزيد الرشك هو يزيد الضبعي البصري وهو ثقة روى وقال أبو عيسى:

رث بن سعيد، وحماد بن زيد، وإسماعيل بن إبراهيم، عنه شعبة، وعبد الوا

وغير واحد من األئمة، وهو يزيد القاسم ويقال: القسام، والرشك بلغة أهل

.امالقس وه ةرصالب

(308) ........ Muazə demişdir: “(Bir dəfə) mən Aişədən:“Rəsulullah r hər ayın üç gününü oruc tutardımı?”–

qadağan olunması barədə varid olmuş hədislərə əsaslanaraq,ümumiyyətlə, həmin gün oruc tutmağı qadağan hesab etmişlər.Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Fərz orucları istis-na olmaqla şənbə günü oruc tutmayın!” (Səhih əl-Cami, 7358).



deyə soruşdum. O: “Bəli!”– deyə cavab verdi. Mən so-ruşdum: “Hansı günləri oruc tutardı?” O dedi: “Hansıgünləri oruc tutmaq onun üçün təfavüt etməzdi.”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu Yezid ər-Rişk2 –Yezid əd-Dubəi əl-Bəsridir və o, etibarlı ravidir. Şobə,Abdul-Varis ibn Səid, Həmmad ibn Zeyd, İsmail ibn İb-rahim və digərləri ondan (neçə-neçə hədislər) rəvayət et-mişlər. Ona Yezid əl-Qasim, yaxud əl-Qəssam3 da deyir-lər. Bəsrə əhlinin dilində ər-Rişk, əl-Qəssam deməkdir.”

بنعبدةحدثنا: قالالهمداني،إسحاقبنهارونحدثنا- ٣٠٩

عاشوراءكان((: قالتعائشة،عنأبيه،عنعروة،بنهشامعنسليمان،

قدمفلمايصومهr،اهللارسولوكانالجاهلية،فيقريشصومهتيوما

الفريضةهورمضانكانرمضانافترضفلمابصيامه،وأمرصامهالمدينة

ركتاء،ووراشعناءفمشهامصنماءوكشرته((.

1 Bu hədisi Muslim (1160), Əbu davud (2453), Tirmizi (763),İbn Macə (1709) və Əhməd (6/145-146) rəvayət etmişdir.

2 Hərəvi rəvayət edir ki, Əbu Hatim ər-Razi demişdir: “Yezidolduqca qeyrətli olduğundan, ona “ər-Rişk” ləqəbi verilmişdi.”Qeyd edim ki, farsca “rişk” qeyrət deməkdir. Ola bilsin ki, sonra-dan bu kəlmə ərəb dilinin leksikasına daxil olmuşdur (Camul-Və-sail).

3 Ərəbcə “əl-Qasim” və ya “əl-Qəssam” əslində, bölən və bö-lüşdürən deməkdir. Bu ravi torpaq sahələrini bölüşdürmə xüsu-sunda məşhurlaşdığına görə ona bu ləqəbi vermişlər. (Camul-Və-sail).


(309) ........ Aişə O demişdir: “Aşura1 günü cahiliy-yət dövründə qureyşlilərin oruc tutduqları bir gün idi;2

Peyğəmbər r də həmin günü oruc tutardı. O, Mədinə-yə hicrət etdikdən sonra bu orucu tutmağa davam etdivə bunu (səhabələrinə də) əmr etdi.3 Nəhayət, ramazanayını oruc tutmaq vacib buyurulduqdan sonra, (ancaq)ramazan ayının orucu fərz qəbul edildi, aşura günününorucu isə tərk edildi4. Bundan sonra aşura orucunu kimistəsə, tutar, kim istəsə, tutmazdı.”5

1 Aşura: Muhərrəm ayının 10-u.2 Ehtimal edilir ki, qureyşlilər bu günü İbrahim dinindən qal-

mış bir ayin kimi yerinə yetirərmişlər. Rəsulullah r isə bu orucu,əlbəttə ki, Allaha yaxınlaşmaq məqsədilə tutardı.

3 Aşura gününü oruc tutmaq Allaha şükür etməyin əlaməti-dir. Həmin gündə Allah Musanı və onun qövmünü Fironun əlin-dən xilas etmişdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə rəvayət edilirki, İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r Mədinəyə gəldikdəyəhudilərin aşura günü oruc tutduqlarını görüb: “Bu nədir?”– de-yə soruşdu. Onlar: “Bu, gözəl bir gündür! Bu, Allahın İsrail oğul-larını onların düşmənlərindən xilas etdiyi bir gündür! (Elə bu sə-bəbdən də) Musa həmin günü oruc tutmuşdur”– dedilər. OndaPeyğəmbər r buyurdu: “Mən Musaya (onun etdiyini davam et-məyə) sizdən daha haqlıyam.” Sonra o, həmin günü oruc tutdu vəsəhabələrinə də o günü oruc tutmağı əmr etdi” (Səhih əl-Buxari,2004).

4 Yəni, onun hökmünün vacibliyi ləğv edildi. Lakin hökmüsünnə olaraq davam etdi. Qeyd edək ki, səhabələr aşura günününorucunu fərz olaraq cəmi iki dəfə: hicrətin 1-ci və 2-ci illərindətutmuşlar.

5 Bu hədisi Buxari (1897), Muslim (1125), Əbu Davud (2442),Tirmizi (753) və Əhməd (6/29-30) rəvayət etmişdir.


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنحمدمحدثنا- ٣١٠سألت: قالعلقمة،عنإبراهيم،عنمنصور،عنسفيان،حدثنا: قال

عملهنكا((: قالتشيئا؟األياممنيخصr،اهللارسولأكانعائشة،.))يطيقr،اهللارسولكانمايطيقوأيكمدمية،

(310) ........ Əlqəmə demişdir: “Mən Aişədən soruş-dum: “Rəsulullah r müəyyən günlərdə (nafilə ibadəti-ni) xüsusiləşdirərdimi?” O dedi: “Onun etdiyi əməllərdavamiyyətli olardı.1 Bir də ki, hansı biriniz Rəsululla-hın r tab gətirdiyinə tab gətirə bilər?!2”3

بنهشامعنعبدة،حدثنا: قالإسحاق،بنهارونحدثنا- ٣١١وعنديrاهللارسولعليدخل((: قالتعائشة،عنأبيه،عنعروة،: rاهللارسولفقالالليل،تنامالفالنة: قلت))هذه؟من((: فقالامرأة،

))كمليعنالممااألعيقون،مطتاللهلالفوميىاللهتلواحمكان،))توبأحكولإلىذلساهللارrيالذومديهليعهباحص((.

1 Peyğəmbər r ibadətləri davamlı yerinə yetirməyi səhabələri-nə də tövsiyə edərdi. Abdullah ibn Amr ibn As N rəvayət edirki, bir dəfə Peyğəmbər r mənə belə buyurdu: “Ey Abdullah, sənfilankəs kimi olma! O, gecələr namaza durardı, sonra isə gecə na-mazını tərk etdi” (Səhih əl-Buxari, 1152).

2 Burada Aişə O demək istəyir ki, bu ümmətdən heç kəs özibadətini istər kəmiyyət, istərsə də keyfiyyət baxımından Pey-ğəmbər r kimi yerinə yetirə bilməz, onun tək təqvalı, imanlı, ix-laslı, təvazökar ola bilməz. Müsəlmanlar sadəcə ona oxşaya bilərlər.

3 Bu hədisi Buxari (2886), Muslim (6101), Əbu Davud (1370) vəƏhməd (6/43) rəvayət etmişdir.


(311) ........ Aişə O demişdir: “(Bir dəfə) bir qadınmənim yanımda ikən Rəsulullah r (hücrəmə) daxil ol-du və: “Bu kimdir?”– deyə soruşdu. Dedim: “Filankəs-dir,1 o, gecələri yatmır,2 (səhərədək namaz qılır).” OndaRəsulullah r belə buyurdu: “Siz bacardığınız əməlləriyerinə yetirməlisiniz. Vallahi, siz usanmadıqca, Allahusanmaz.”3

1 İbn Hibbanın “Səhih”ində (360) rəvayət edilmiş bu hədisdəhəmin qadının Hovlə bint Tuveyt O olduğu xəbər verilir. Bu qa-dın Xədicənin O qohumlarından idi.

2 40-cı fəsilin hədislərini – Peyğəmbərin r gecə namazları ba-rədə varid olan hədisləri izah edərkən bizə aydın oldu ki, gecəninbir qismini yatmaq, digər qismini ibadətdə keçirmək sünnədir.Demək, burada qadının bu əməli sünnəyə ziddir.

3 İbn Useymin S bu hədisi izah edərkən demişdir: “Yəni, sizetdiyiniz əməldən bezib onu tərk etməyincə, Allah sizin əməlləri-nizin mükafatını kəsməz. Odur ki, davamlı yerinə yetirməyə gü-cünüz yetdiyi ibadətləri yerinə yetirməlisiniz ki, ibadətə görə qa-zanacağınız savab da davamlı olsun. Burada Peyğəmbər r qadınahəddən ziyadə ibadət edib özünü yormamağı əmr edir ki, sondabu yorğunluq onu bezdirib həmin namazı tərk etməyə gətirib çı-xartmasın... Hədisdə “Allah usanmaz” deyildikdə Allaha layiq bir(feli) sifət nəzərdə tutulur və bu usanmaq biz insanların usanma-ğına bənzəmir. Çünki insan adətən yorğunluqdan və tənbəllikdənusanır, Allahın usanması isə Özünə aid nöqsansız bir usanmadır.Demək, yorğunluq və tənbəllik kimi naqis sifətləri Allaha aid et-mək olmaz. Uca Allah bu xüsusda Qurani Kərimdə belə buyurur:“Biz göyləri, yeri və onların arasında olanları altı gündə yarat-dıq və Bizə heç bir yorğunluq üz vermədi” (Qaf, 38)” (Şərh Riya-dus-Salihin, 142-ci hədisin şərhi).


Aişə O dedi: “Rəsulullah r üçün ibadətlərin ən se-vimlisi, (əməl) sahibi tərəfindən davamlı yerinə yetiri-ləni idi.”1

ابنحدثنا: قالالرفاعي،يزيدبنمحمدهشامأبوحدثنا- ٣١٢

أيسلمة،وأمعائشة،سألت: قالصالح،أبيعناألعمش،عنفضيل،

.))قلإنوعليه،دميما((: قالتا؟rاهللارسولإلىأحبكانالعمل

(312) ........ Əbu Saleh demişdir: “Mən Aişədən və Um-mu Sələmədən soruşdum: “Hansı əməl Peyğəmbərin rən çox sevdiyi (əməllərdən) idi?” İkisi də (eyni cavabıverib) dedi: “Az olsa da, davamlı yerinə yetirilənəməl.2”3

1 Bu hədisi Buxari (43), Muslim (785), Nəsai (1642), Tirmizi(304), İbn Macə (5035) və Əhməd (6/46) rəvayət etmişdir.

2 Bu hədis dəlildir ki, az olub davamlı yerinə yetirilən ibadətçox olub sonda tərk edilən ibadətdən daha xeyirlidir. Peyğəmbər röz ümmətinə bu dini çətinləşdirməməyi buyurub demişdir:“Asanlaşdırın, çətinləşdirməyin. Müjdələyin, nifrət oyatmayın”(Səhih əl-Buxari, 69). Həmçinin, o, dini çətinləşdirən hər kəsinaqibətinin çox pis olacağı barədə belə buyurmuşdur: “Dini çətin-ləşdirən elə bir kimsə yoxdur ki, (bu din) onu üstələməsin” (Səhihəl-Buxari, 39); başqa bir hədisdə o, üç dəfə təkrar-təkrar demişdir:“(Allahın asan buyurduğu bu dini) çətinləşdirən kimsələr həlakoldu!” (Səhih Muslim, 6955).



صالح،بناهللاعبدحدثنا: قالإسماعيل،بنحمدمحدثنا- ٣١٣

بنعاصمسمعأنهقيس،بنعمروعنصالح،بنمعاويةحدثني: قال

،ديمقالح :تعمسفوعنب،كالقولمي :))تكنعولمساهللارr،

فالالبقرة،فاستفتحفبدأمعهفقمتيصلي،قامثمتوضأ،ثمفاستاك،ليلة

رميةبآي،ةمحإالرقفأل،والفسورميةذاب،بآيإالعقفذ،ووعفتثم

كعكثرافمعاكربقرد،هاميقولقييوفهكوعان((: رحبيسذ

وتربالج،لكوتالماءوريبالكوةظمالعو((،ثمدجرسبقد،هكوعقولريو

ثم))والعظمةوالكبرياءوالملكوت،الجبروتذيسبحان((: سجودهفي

.))يف كل ركعةذلكمثليفعل،سورةسورةثمعمرانآلقرأ

(313) ........ Auf ibn Malik 1 t demişdir: “Bir gecəmən Rəsulullahın r yanında qaldım. O, əvvəlcə (dişlə-rini) misvakla 2 təmizlədi, 3 sonra dəstəmaz aldı, sonra

1 Əbu Abdur-Rəhman Auf ibn Malik əl-Əşcəi əl-Ğətəfani tPeyğəmbərin r məşhur səhabəsidir. Məkkənin fəthində, Mutə dö-yüşündə və Konstantinopola olan yürüşdə iştirak etmişdir. Hicrə-tin 73-cü ilində vəfat etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 101-ci tər-cümeyi-hal).

2 Misvak – ərak ağacından dişləri təmizləmək üçün düzəldil-miş təbii fırça.

3 Hər namazdan əvvəl dişləri misvakla təmizləmək Peyğəm-bərin r çox sevdiyi və ümmətinə tövsiyə etdiyi əməllərdəndir. Buxüsusda Peyğəmbər r demişdir: “Mən misvaka dair sizə dəfələrlənəsihət etmişəm” (Səhih əl-Buxari, 888); başqa bir hədisdə isə o,belə buyurmuşdur: “Əgər ümmətimə ağır gəlməsəydi, onlara əmr


da durub namaz qıldı. Mən də gəlib onun yanında na-maza durdum. Rəsulullah r (“əl-Fatihə” surəsindənsonra) “əl-Bəqərə” surəsini oxumağa başladı. O, hər birrəhmət ayəsini oxuduqda dayanıb (Allahdan mərhə-mət) diləyir1 və hər bir əzab ayəsini oxuduqda dayanıb(Allaha) sığınırdı. 2 Sonra o, rükuya getdi və qiyamdadurduğu müddət qədər3 rükuda durdu. Rükuda: “Sub-hanə zil-cəbəruti, vəl-mələkuti, vəl-kibriyai, vəl-azəmə!”4–deyirdi. Sonra səcdə etdi və rükuda durduğu müddətqədər5 səcdədə durdu. Səcdədə də: “Subhanə zil-cəbə-ruti, vəl-mələkuti, vəl-kibriyai, vəl-azəmə!”– deyirdi.

edərdim ki, hər namazdan əvvəl dişlərini misvakla təmizləsinlər”(Səhih əl-Buxari, 887). Qeyd edək ki, bəzi müsəlmanlar bu hədis-ləri düzgün başa düşmədiklərindən, görürsən ki, imam təkbir gə-tirib namaza başladıqda onlar misvaklarını çıxarıb dişlərini tə-mizləyir və bir çox hallarda imamla bərabər təkbir gətirmək für-sətini əldən buraxırlar. Halbuki namazı imamla birlikdə başlayıbaxıradək onunla bərabər qılmaq daha əfzəldir.

1 Məsələn: Cənnət, yaxud savab, yaxud nemətlər, yaxudAllahın lütfü zikr edilmiş ayələri oxuduqda dayanar və Allahdanmərhəmət diləyərdi.

2 Məsələn: Cəhənnəm, yaxud əzab, yaxud cəza, yaxud Allahınqəzəbi zikr edilmiş ayələri oxuduqda dayanar və bunlardanAllaha sığınardı.

3 Bu dəlildir ki, Peyğəmbər r rükunu “əl-Bəqərə” surəsinioxuduğu müddət qədər uzadardı.

4 Tərcüməsi: Qüdrət, səltənət, böyüklük və əzəmət sahibi pakvə müqəddəsdir!

5 Bu da dəlildir ki, Peyğəmbər r səcdəni “əl-Bəqərə” surəsinioxuduğu müddət qədər uzadardı.


Sonra o, “Ali-İmran” surəsini, daha sonra isə başqa su-rələri oxudu1 və hər rükətdə (birinci rükətdə) etdikləri-ni təkrar etdi.”2

1 Səhabə demək istəyir ki, Peyğəmbər r ikinci rükətdə “Ali-İmran” surəsini və ondan sonra qıldığı rükətlərdə də başqa uzunsurələrdən oxumuşdur.

2 Bu hədisi Əbu Davud (873), Nəsai (1049), Əhməd (6/24) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Mişkatul-Mə-sabih” əsərində (882) bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا راءةقباب-٤٤

44-cü fəsil. Rəsulullahın r qiraəti1

مليكة،أبيابنعنالليث،حدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣١٤

نلىععنيب،لكممهألأنسة،أملمسنعاءةرولقساهللارr،فإذايه

تعناءةترقفسةمفاررفاحرح.

(314) ........ Rəvayət edilir ki, Yəla ibn Məmlək UmmuSələmədən Rəsulullahın r qiraəti barədə soruşmuş, oda bu qiraəti izahlı şəkildə, hərfbəhərf2 vəsf etmişdir.”3

حازم،بنجريربنهبوحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣١٥

رسولقراءةكانتكيف((: ألنسقلت: قالقتادة،عنأبي،حدثنا: قال

.))مدا((: فقال))؟rاهللا

1 Yəni, Rəsulullahın r Quran oxuması.2 Burada “izahlı şəkildə, hərfbəhərf” deyildikdə ayələri kəl-

məbəkəlmə, hər bir hərfi aydın səsləndirməklə, ayələri aramlaoxumaq nəzərdə tutulur.

3 Bu hədisi Əbu Davud (1466), Nəsai (1022), Tirmizi (2924) vəƏhməd (6/294) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Yəlaibn Məmlək “məqbul” ravidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəd-din əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” ol-duğunu demişdir. Hədisin isnadı “zəif” olsa da, mənası “sə-hih”dir. Peyğəmbərin r Quranı aramla oxuması, bu fəsildə nəqledilmiş digər “səhih” hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.

Rəsulullahın r qiraəti408

(315) ........ Qətadə demişdir: “Mən Ənəs: “Peyğəm-bər r (Quranı) necə oxuyardı?”– deyə soruşdum. O de-di: “Uzadaraq!1”2

األموي،سعيدبنيحيىحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣١٦

،rالنبيكان((: قالتسلمة،أمعنمليكة،أبيابنعنجريج،ابنعن

طقيع،هاءترقولقي :))دمالحلهلبرنيالمالع((ثم،فقيقولثمي :

.))الدينيومملك((يقرأوكانيقف،ثم))الرحيمالرحمن((

(316) ........ Ummu Sələmə O demişdir: “Peyğəm-bər r (Quranı) ara verə-verə3 oxuyardı. “Əlhəmdulillə-hi Rabbil aləmin” 4 – deyər, sonra dayanardı. Sonra:

1 Burada “uzadaraq” deyildikdə bəzi kəlmələrin, habelə kəl-mələrdəki bəzi hərflərin uzadılması nəzərdə tutulur.

2 Bu hədisi Buxari (4758), Əbu Davud (1465), Nəsai (1014), İbnMacə (1353) və Əhməd (3/119) rəvayət etmişdir. Buxarinin rəva-yətinin tamamında deyilir: “Sonra Ənəs: “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim” ayəsini – “Bismillah”, “ər-Rəhman” və “ər-Rəhim” (kəl-mələrinin hər birini) uzadaraq oxudu.”

3 Qurani Kərimi bu cür oxumaq adama Allahın ayələrini başadüşməyə və onların barəsində düşünməyə kömək edir. Həm dəbelə oxumaq sünnəyə uyğundur. İbn Qeyyim, Zuhrinin: “Rəsu-lullah r Quranı ayəbəayə oxuyardı”– dediyini nəql etmiş, sonrada davam edib demişdir: “Ən əfzəl olanı da elə budur. Əvvəlkiayənin mənası sonrakı ayəyə bağlı olsa da, hər ayənin sonundadayanmaq daha əfzəldir... Əlbəttə ki, Peyğəmbərin r sünnəsinətabe olmaq daha yaxşıdır” (Zadul-Məad, 1/337).

4 Tərcüməsi: “Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha!” (əl-Fati-hə, 2).


“Ər-Rəhmanir-Rəhim”1– deyər, yenə dayanardı. Sonrada: “Məliki2 yovmid-din”3 (ayəsini) oxuyardı.”4

عنصالح،بنمعاويةعنالليث،حدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ٣١٧عدناهللابس،أبيبقالقي :ألتة،سشائعنعاءةرقبيالنr :))أكانسري

اءةربالق؟أمرهجي((قالت :))كلكذللكانقدفعياكانقدمبررأس.))سعةاألمرفيجعلالذيه،للالحمد((: فقلت))جهروربما

(317) ........ Abdullah ibn Əbu Qeys demişdir: “MənAişədən Peyğəmbərin r (Quran) oxuması barədə soru-şub dedim: “O, (ayələri) səssiz, yoxsa səslə oxuyardı?”5

Aişə dedi: “Hər ikisini edərdi. Bəzən səssiz, bəzən dəsəslə oxuyardı.6” Onda mən dedim: “Bu işdə (bizə) sər-sərbəstlik verən Allaha həmd olsun!”1

1 Tərcüməsi: “Mərhəmətli və Rəhmliyə!” (əl-Fatihə, 3).2 Bu hədisin bəzi rəvayətlərində “Maliki yovmid-din” deyilir,

yəni, “mə” hərfi uzadılaraq oxunur ki, bu da məşhur qiraətlərdənsayılır.

3 Tərcüməsi: “Haqq-hesab gününün Hökmdarına!” (əl-Fati-hə, 4).

4 Bu hədisi Əbu Davud (4001), Tirmizi (2928) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

5 Bu sual Peyğəmbərin r gecə namazına aiddir. Belə ki, imamTirmizi bu hədisi “Sunən” əsərində “Peyğəmbərin r gecə nama-zında Quran oxuması” adlı fəsildə nəql etmişdir.

6 Burada “səssiz oxuyardı” deyildikdə, hərfləri səssiz tələffüzedərək Quran oxumaq qəsd edilir. Çünki namazda Quran ayələri-ni tələffüz etmədən, sadəcə qəlbdən keçirmək bu ayələri oxumaq


حدثنا: قالوكيع،حدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣١٨،رعسمنالءأبيعالع،يدبالعنىعيحنية،بدعجنعأم،انئهقالت :

))تكنعماءةأسرقبيالنr،لابالليأنلىويعريشع((.

(318) ........ Ummu Hani O demişdir: “Mən yatağım-da uzanmış olduğum halda Peyğəmbərin r gecə (na-mazında) oxuduğu (ayələri) eşidərdim.”2

٣١٩ -داحثنودمحمنالن،با: قالغيثندوحأب،داوا: قالدثندحرأيت((: يقولمغفل،بناهللاعبدسمعت: قالقرة،بنمعاويةعنشعبة،بيالنr،لىعهاقتنموح،يالفتوهأوقراإ((: ياننحفتالكحافتبينمرفغيللكااللهممقدتنمبكاذنمورأخأ: قال،))تفقرعجرو((.

ذلكفيلكمألخذتعليالناسيجتمعأنلوال: قرةبنمعاويةوقالتوالصن: قالأواللح.

(319) ........ Muaviyə ibn Qurra demişdir: “Mən Ab-dullah ibn Muğəffəlin belə dediyini eşitmişəm: “Mən

sayılmır, hətta “əl-Fatihə” surəsini bu cür tələffüzsüz oxumaq na-mazı batil edir. “Səslə oxuyardı” deyildikdə isə, lap uca səslə de-yil, kifayət qədər eşidiləcək tərzdə səslə oxumaq nəzərdə tutulur.Beləliklə, aydın olur ki, gecə namazını qıldıqda Quranı bəzən səs-lə, bəzən də səssiz oxumaq sünnəyə müvafiqdir.

1 Bu hədisi Muslim (307), Əbu Davud (1437), Tirmizi (449),Nəsai (1662) və Əhməd (6/73-74) rəvayət etmişdir.

2 Bu hədisi Nəsai (1013), İbn Macə (1349), Əhməd (6/341-342)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


fəth günü1 Peyğəmbərin r dəvəsinin üstündə oturmuşikən gözəl avazla2 “Həqiqətən, Biz sənə aydın bir zəfərbəxş etdik ki, Allah sənin əvvəlki və sonrakı günahla-rını bağışlasın...” (surəsini)3 oxuduğunu gördüm.”

Muaviyə ibn Qurra dedi: “Camaatın başıma yığışa-cağından çəkinməsəydim, sizin üçün Quranı həminavazla, yaxud o tonda4 oxuyardım.”5

عنالحداني،قيسبننوححدثنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣٢٠الوجه،حسنإالنبيااللهبعثما((: قالقتادة،عنمصك،بنحسام

1 Alimlərin bəzisi bu hədisdə zikr olunmuş “fəth günü”nünMəkkənin fəthi günü olduğunu, bəziləri də Hüdeybiyyə sülhügünü olduğunu xəbər vermişlər.

2 Quranı avazla oxumaq xüsusunda Peyğəmbər r belə buyur-muşdur: “Quranı öz səsinizlə gözəlləşdirin. Həqiqətən də, gözəlsəs Quranın gözəlliyini (bir qədər də) artırır” (Sunən Əbu Davud,1468; Mustədrək, 1/575; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 771); başqa birhədisdə o demişdir: “Quranı avazla oxumayan kimsə bizdən de-yildir” (Səhih əl-Buxari, 7527); Peyğəmbər r gözəl avazla Quranoxuyan səhabəsini tərifləyib demişdir: “Ey Əbu Musa, sənə Davu-dun məlahətli səsi kimi məlahətli bir səs bəxş edilmişdir!” (Səhihəl-Buxari, 5048); yenə bir hədisdə o belə buyurmuşdur: “Ən gözəlQuran oxuyanlar o kimsələrdir ki, siz onların səsini eşitdikdə, on-ların Allahdan qorxduğunu hesab edirsiniz” (Sunən İbn Macə,1101; Səhih ət-Tərğib vət-Tərhib, 1450).

3 Burada Abdullah ibn Muğəffəl t Peyğəmbərin r “əl-Fəth”surəsini oxuduğunu xəbər verir.

4 Ton: səsin səslənmə çaları.5 Bu hədisi Buxari (4031), Muslim (794), Əbu Davud (1467),

Nəsai (8054) və Əhməd (4/85-86) rəvayət etmişdir.


نسح،توكانالصوكمبينrنسح،هجالونسح،توكانالصالوعجري((.

(320) ........ Qətadə demişdir: “Allah göndərdiyi hərbir peyğəmbərə həm gözəl bəniz, həm də gözəl səsbəxş etmişdi. Peyğəmbəriniz r də həmçinin, gözəl bə-nizli və gözəl səsli (bir zat) idi. (Quranı da) avazla oxu-mazdı.”1

حسان،بنيحيىحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٣٢١عنعمرو،أبيبنعمروعنالزناد،أبيبنالرحمنعبدحدثنا: قال

فيمنيسمعهاماربr،النبيقراءةكانت((:قالعباس،ابنعنعكرمة،ةرجالحوهيوفتيالب((.

(321) ........ İbn AbbasN demişdir: “Bəzən Peyğəmbə-rin r evdə (Quran) oxuduğunu hücrədəkilər eşidərdi.2”3

1 Bu hədisin isnadı “mursəl”dir, üstəlik isnadında keçən Hi-şam ibn Misək zəif ravidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Sifətu Səlatun-Nəbi” əsərində onun “zəif” olduğunu de-mişdir.

2 Burada söhbət Peyğəmbərin r gecə namazında orta səsləQuran oxumasından gedir. Peyğəmbər r gecə namazında Quranıo vaxt səslə oxuyardı ki, onu eşidənlərə faydası olsun və ətrafda-kılar onun səsindən əziyyət çəkməsin. Əks təqdirdə isə, yatanlaraəziyyət verməsin deyə Quranı səssiz oxuyardı. Hədisdə “hücrə”deyildikdə, evin içindəki otaq nəzərdə tutulur (Şərh Sunən ƏbuDavud).

3 Bu hədisi Əbu Davud (1327) rəvayət etmiş və MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Mişkatul-Məsabih” əsərində (1203) onun“həsən” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا بكاءباب-٤٥

45-ci fəsil. Rəsulullahın r ağlamağı1

1 Müəllif bu fəsildə Peyğəmbərin r hansı hallarda ağladığınıxəbər verən hədisləri varid etmişdir. Həmin hədislərdən aydınolur ki, Peyğəmbər r Allahdan qorxan bir bəndə, həm də ürəyi-yumşaq və rəhmli adam olmuşdur. İbn Qeyyim Peyğəmbərin rnə səbəbdən və nə cür ağladığı barədə demişdir: “Peyğəmbərin rağlamağı da, gülməyi kimi olardı. Necə ki, gülərkən qəhqəhə çək-məz, eləcə də ağlayarkən zar-zar ağlayıb səsini qaldırmaz, sadəcəgözləri yaşla dolar və ancaq hıçqırığı eşidilərdi. O, bəzən əzizininölümünə acıdığından, bəzən ümmətinin halına yandığından, bə-zən Allah qorxusundan, bəzən də Quran ayələrini eşitdikdə ağla-yardı. Bu, təqva ilə yanaşı, ürək yanğısından, məhəbbətdən vəşəfqətdən irəli gələn bir ağlamaqdır. Peyğəmbərin r oğlu İbrahimvəfat etdiyi gün onun gözləri yaşla dolmuş və o, körpəyə acıya-raq ağlaya-ağlaya demişdir: “Gözlər yaşla dolur, qəlb kədərlənir,lakin biz Rəbbimizin razı qaldığı sözdən başqa bir söz demirik:“Ey İbrahim, həqiqətən də, biz sənin ayrılığına kədərlənirik.” O,həmçinin, öz qızlarından birinin can verdiyini görərkən ağlamış-dır. Habelə İbn Məsud ona “ən-Nisa” surəsini oxuyub “Biz hərümmətdən bir şahid gətirəcəyimiz və səni də onlara şahid gəti-rəcəyimiz zaman onların halı necə olacaq?” ayəsinə çatdıqda(onu dayandırıb) ağlamışdır. Bundan başqa Osman ibn Məzunvəfat etdikdə, habelə günəşin üzü tutulduğu zaman kusuf nama-zını qıldıqda da ağlamışdır. Peyğəmbər r namazların birində ağ-layıb içini çəkə-çəkə demişdir: “Ey Rəbbim, məgər Sən mənə sözvermədinmi ki, mən onların arasında ikən, üstəlik həm onlar,həm də biz Səndən bağışlanma dilədiyimiz zaman onlara əzabverməyəcəksən?” O, həmçinin, qızlarından birinin qəbrinin başın-da oturduğu zaman ağlamış, habelə hərdən gecə namazlarında daağlayardı” (Zadul-Məad fi Hədyi Xayril-İbad, 1/175).

Rəsulullahın r ağlamağı414

٣٢٢ -ثنداحديوسنر،بصا: قالنثندحدباهللاعنب،اركبالمنع

ادمنحة،بلمسنع،ثابتنعفطرموهونابدبناهللاعري،بخالشنع

،قالأبيه :))تيولأتساهللارrوهلي،وصيهفوجلأولكأزيززيزجرالم

نكاءمالب((.

(322) ........ Abdullah ibn Şixxir 1 t demişdir: 2 “(Birgün) Rəsulullah r namaz qılarkən mən onun yanınagəldim. O, (için-için) ağladığına görə onun köksündən,qazanda (qaynamağa başlayan suyun) fışıltısına bənzərbir fışıltı səsi gəlirdi.3”

1 Abdullah ibn Şixxir ibn Auf ibn Həriş əl-Amiri əl-Hərişi tPeyğəmbərin r səhabəsidir (Mərifətus-Səhabə, 3/1682; əl-İsabə,4746-cı tərcümeyi-hal).

2 Bu hədisi Buxari (4306), Muslim (800), Əbu Davud (3668),ən-Nəsai (1105) və Əhməd (1/380) rəvayət etmişdir.

3 Peyğəmbərin r namazda ağlaması onun Allahdan qorxduğu-nu və təvazökar bir qul olduğunu bir daha sübuta yetirir. Allah-dan layiqincə qorxmaq üçün isə, Onu tanımaq və Onun haqq-he-sab çəkəcəyindən xəbərdar olmaq gərəkdir. Odur ki, Uca AllahQurani Kərimdə alimlərin Ondan daha çox qorxduqlarını bildiribbuyurur: “Allahdan Öz qulları arasında ancaq alimlər qorxar-lar” (Fatir, 28); O həmçinin buyurur: “Ayələrimizə ancaq o kəsləriman gətirirlər ki, ayələrimiz onlara xatırlanarkən təkəbbür gös-tərmədən səcdəyə qapanır, Rəbbinə həmd-səna ilə təriflər de-yirlər. Onlar gecə namazını qılmaq üçün böyürlərini yataqdanqaldırır, qorxu və ümid içində öz Rəbbinə yalvarır və onlaraverdiyimiz ruzilərdən Allah yolunda xərcləyirlər. Etdikləriəməllərin mükafatı kimi onlar üçün gözlərinə sevinc gətirəcək


: قالهشام،بنمعاويةحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٢٣

قال: قالاهللا،عبدعنعبيدة،عنإبراهيم،عناألعمش،عنسفيان،حدثنا

وعليكعليكأقرأاهللا،رسوليا((: فقلت))علياقرأ((: rاهللارسوللي

حتىالنساء،سورةفقرأت،))غيريمنأسمعهأنأحبإني((: قال،))أنزل

تلغا((بنجئولىبكالءعؤاههيدأ((: قال،))شفرتيينيولعساهللارr

النمهت((.

(323) ........ Abdullah (ibn Məsud) t rəvayət edir ki,(bir dəfə) Rəsulullah r: “Mənə (Quran) oxu!” – deyəbuyurdu. Mən dedim: “Ya Rəsulullah, (Quran) sənə na-zil olduğu halda, onu sənə mənmi oxuyacağam?!” Rə-sulullah r buyurdu: “(Bəli,) mən onu başqasından din-

nələr saxlandığını heç kəs bilmir” (əs-Səcdə, 15-17); O, həmçininbuyurur: “Həqiqətən, onlar yaxşı işlər görməyə tələsər, ümid vəqorxu ilə Bizə yalvarardılar. Onlar Bizə müti qullar idilər” (əl-Ənbiya, 90); O həmçinin buyurur: “Həqiqətən, Rəbbinin qorxu-sundan əsim-əsim əsənlər, Rəbbinin ayələrinə iman gətirənlər,Rəbbinə şərik qoşmayanlar, Rəbbinə qayıdacaqlar deyə yerinəyetirməli olduqlarını qəlbləri qorxa-qorxa yerinə yetirənlər –Məhz onlar yaxşı işlər görməyə tələsər və bu işlərdə öndə ge-dərlər” (əl-Muminun, 57-61). Bu xüsusda Peyğəmbər r hədislərinbirində demişdir: “Əgər mən bildiyimi siz bilsəydiniz, az gülübçox ağlayardınız!” (Səhih əl-Buxari, 4621); digər hədisdə də rəva-yət edilir ki, o: “Mən gördüyümü siz görsəydiniz, az gülüb çoxağlayardınız!”– demiş və səhabələri ondan: “Sən nə gördün, yaRəsulullah?”– deyə soruşduqda o: “Cənnəti və Cəhənnəmi” –gördüm, demişdir” (Səhih Muslim, 989).


ləməyi xoşlayıram.”1 Onda mən ona “ən-Nisa” surəsinioxumağa başladım. Nəhayət, (bu surənin): “Biz hər üm-mətdən bir şahid gətirəcəyimiz2 və səni də onlara şa-hid gətirəcəyimiz zaman onların halı necə olacaq?” ayə-sinə çatdım.3 Sonra (başımı qaldırıb) Peyğəmbərin r göz-lərindən yaş axdığını gördüm.”4

عنالسائب،بنعطاءعنجرير،حدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ٣٢٤

،أبيهنعدبناهللاعرو،بمقالع:كسفتانسماالشمولىيعدهولعسر

يكدفلمركع،ثميركعيكدلمحتىيصلي،rاهللارسولفقامr،اهللا

فعري،هأسرثمفعر،هأسرفلمكدأني،دجسيثمدجسفلمكدأنيريفع

،هأسرثمفعر،هأسرفلمكدأني،دجسيثمدجسفلمكدأنيفعري،هأسر

1 Hədislərin birində rəvayət edilir ki, Rəsulullah r Əbu Musaəl-Əşariyə: “Dünən gecə mən sənin Quran oxumağını dinlədim.Sənə Davud ailəsinin məlahətli səsi kimi bir səs bəxş edilmişdir”–demişdir” (Sunən ət-Tirmizi, 2/318; Sifətu Səlatun-Nəbi, 1/127).

2 Yəni, hər bir ümmətə göndərilən peyğəmbər Qiyamət günühəmin ümmətə şahidlik etməyə gələcək. Onlar öz ümmətlərininxeyirxah əməllər etdiklərinə və ya şər işlər gördüklərinə şahidlikedəcəklər. Uca Allah hər ümmətə elçi göndərdiyi barədə belə bu-yurur: “Biz hər ümmətə: “Allaha ibadət edin, tağutdan uzaqolun”– deyə, elçi göndərdik. Onlardan kimisini Allah doğru yo-la yönəltmiş, kimisinə də azmaq nəsib etmişdir” (ən-Nəhl, 36).

3 Buxarinin “Səhih”ində (4582) rəvayət edilmiş hədisdə İbnMəsud t demişdir: “Peyğəmbər r mənə: “Dayan!”– dedi və mənbaşımı qaldırıb onun gözlərindən yaş axdığını gördüm.”

4 Bu hədisi Buxari (4306), Muslim (800), Əbu Davud (3668),ən-Nəsai (1105) və Əhməd (1/380) rəvayət etmişdir.


فيهم؟وأناتعذبهمالأنتعدنيألمرب((: ويقولويبكي،ينفخفجعل

برنيألمدعالأنتعتمهذبمهون؟ورفغتسينحنوكرفغتسا))نلىفلمص

إن((: قالثمعليه،وأثنىتعالى،اللهفحمدفقامالشمس،انجلتركعتين

سمالشرالقموانتآينماتالاهللاآيكسفاننيملتودالأحو،هاتيحفإذال

.))تعالىاهللاذكرإلىفافزعواانكسفا،

(324) ........ Abdullah ibn Amr N demişdir: “Rəsu-lullahın r zamanında bir gün günəş tutuldu1 və Rəsu-lullah r qalxıb namaz qıldı.2 (Namazını o qədər uzatdıki,) hətta az qala rüku etməyəcəkdi. Sonra rükuya getdivə az qala rükudan başını qaldırmayacaqdı. Sonra ba-şını qaldırıb (dikəldi) və az qala səcdəyə getməyəcəkdi.Sonra səcdəyə qapandı və az qala başını (səcdədən)

1 Burada “günəşin tutulması” deyildikdə, günəşin bütün günərzində tutulması deyil, onun müvəqqəti olaraq başqa göy cismiilə örtülməsi nəzərdə tutulur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,Peyğəmbərin r zamanında günəşin tutulması hadisəsi cəmi bircə də-fə, hicrətin 10-cu ilində baş vermişdir. Bu da oğlu İbrahim vəfat et-diyi günlə üst-üstə düşmüş və elə bu səbəbdən də cahillər: “Günəş,İbrahimin ölümünə görə tutulmuşdur”– demiş və Peyğəmbər r on-lara belə cavab vermişdir: “Günəş və Ay kimsənin nə ölümünə, nə dədünyaya gəldiyinə görə tutulur. Onların tutulduğunu gördüyünüzzaman namaz qılın və Allaha dua edin!” (Səhih əl-Buxari, 1043).

2 Buxarinin “Səhih”ində (1048) rəvayət edilmiş hədisdə ƏbuBəkrə t demişdir: “Biz Peyğəmbərin r yanında ikən günəş tutul-du. Peyğəmbər r dərhal qalxıb əbasını sürüyərək məscidə daxiloldu. Biz də onun arxasınca oraya daxil olduq. Günəşin üzü açıla-nadək o, bizə iki rükət namaz qıldırdı...”


qaldırmayacaqdı. Sonra başını qaldırdı və az qala səc-dəyə getməyəcəkdi. Sonra yenə səcdəyə qapandı və azqala başını (səcdədən) qaldırmayacaqdı.1 Sonra içini çə-

1 Bu hədisdə Peyğəmbərin r kusuf namazı tam vəsf edilmir.Lakin Buxarinin “Səhih”ində rəvayət olunmuş hədisdə Abdullahibn AbbasN Peyğəmbərin r kusuf namazını nə cür qıldığını be-lə vəsf edir: “Peyğəmbər r zamanında günəş tutuldu və bu sə-bəbdən də o, camaata namaz qıldırdı. Namazda qiyamı o qədəruzatdı ki, bu vaxt ərzində “əl-Bəqərə” surəsini oxumaq olardı, son-ra rükuya getdi və rükunu uzatdı, sonra rükudan qalxdı və qiya-mı uzatdı, lakin bu qiyam əvvəlkindən qısa idi, sonra bir də rüku-ya getdi və rükunu uzatdı, lakin bu rüku əvvəlkindən qısa idi,sonra rükudan qalxıb səcdəyə getdi və iki dəfə səcdə qıldı. Sonra aya-ğa qalxıb qiyamı uzatdı, lakin bu qiyam əvvəlkindən qısa idi,sonra rükuya getdi və rükunu uzatdı, lakin bu rüku əvvəlkindənqısa idi, sonra rükudan qalxdı və yenə qiyamı uzatdı, lakin bu qi-yam əvvəlkindən qısa idi, sonra bir də rükuya getdi və rükunuuzatdı, lakin bu rüku əvvəlkindən qısa idi, sonra rükudan qalxıbsəcdəyə getdi və iki dəfə səcdə qıldı, sonra salamları verib namazı bi-tirdi. Artıq günəşin üzü açılmışdı. Bundan sonra Peyğəmbər rbuyurdu: “Günəş və Ay Allahın dəlillərindəndir. Onlar kimsəninnə ölümünə, nə də dünyaya gəldiyinə görə tutulur. Odur ki, onla-rın tutulduğunu gördüyünüz zaman Allahı zikr edin!” Səhabələrdedilər: “Ya Rəsulullah, biz sənin dayandığın yerdə əlini uzadıbnə isə götürdüyünü, sonra da arxaya çəkildiyini gördük.” Pey-ğəmbər r buyurdu: “Mən Cənnəti gördüm və oradakı meyvələrdənbir salxım dərmək istədim. Mən onu dərə bilsəydim, dünya dur-duqca siz ondan yeyə bilərdiniz. Həmçinin, Cəhənnəm də mənəgöstərildi. Mən heç vaxt bu gün gördüyüm mənzərədən daha dəh-şətlisini görməmişdim. Mən Cəhənnəm əhlinin əksəriyyətinin qa-dınlar olduğunu gördüm.” Camaat soruşdu: “Nəyə görə, ya Rəsu-lullah?” O dedi: “Nankorluqlarına görə!” Yenə soruşdular:“Allaha qarşımı nankordurlar?” O dedi: “Onlar ərlərinə qarşınankordurlar, yaxşılığı yerə vururlar. Birisinə il boyu yaxşılıq et-


kə-çəkə ağlamağa başladı və dedi: “Ey Rəbbim, məgərSən mənə söz vermədinmi ki, mən onların arasındaikən Sən onlara əzab verməyəcəksən?! Ey Rəbbim, mə-gər Sən mənə söz vermədinmi ki, onlar bağışlanmaları-nı dilədikləri zaman Sən onlara əzab verməyəcəksən?!1

Axı biz də Səndən bağışlanma diləyirik! Rəsulullah r(bu) iki rükəti bitirdikdə günəşin üzü açılmışdı. Sonrao, ayağa qalxıb Uca Allaha həmd etdi və Ona təriflərdedi. Sonra da belə buyurdu: “Günəş və Ay Allahın də-lillərindəndir. Onlar kimsənin ölümünə görə, yaxuddünyaya gəldiyinə görə tutulmur. Odur ki, onların tu-tulduğunu gördüyünüz zaman Uca Allahı zikr eməyətələsin!”2

sən, sonra da səndən xoşuna gəlməyən bir şey görsə, deyər: “Mənsəndən heç vaxt xeyir görmədim” (Səhih əl-Buxari, 1052); digərbir hədisdə deyilir ki, Peyğəmbər r həmin xütbədə həmçinin, de-mişdir: “Ey Muhəmməd ümməti! Vallahi, əgər mən bildiyimi sizbilsəydiniz, az gülüb çox ağlayardınız” (Səhih əl-Buxari,1044).

1 Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Ənəs ibn Malik t rəvayətetmişdir ki, bir dəfə Əbu Cəhl: “Allahım, əgər (Muhəmmədin r)bu dedikləri haqdırsa, onda başımıza göydən daş yağdır, ya dabizə şiddətli bir əzab göndər”– dedi və Uca Allah bu ayələri (əl-Ənfal, 33-34) nazil etdi: “Sən onların arasında olduğun haldaAllah onlara əzab verməyəcək. Bağışlanmalarını dilədikləri za-man da Allah onlara əzab verən deyildir. Onlar Məscidulhara-mın xidmətçiləri olmadıqlarına baxmayaraq möminləri orayaburaxmadıqları halda Allah nə üçün onlara əzab verməsin?Onun xidmətçiləri yalnız müttəqilərdir. Lakin onların çoxu bu-nu bilmir” (Səhih əl-Buxari, 4282; Səhih Muslim, 7242).



حدثنا: قالأحمد،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٢٥

أخذ: قالعباس،ابنعنعكرمة،عنالسائب،بنعطاءعنسفيان،

بينوهيفماتتيديه،بينفوضعهانهافاحتضتقضيلهابنةrاهللارسول

هيديتاحصوأم،نمنيفقالأيعيr :))نيكبأتدنولعساهللا؟ر((فقالت :

))تألساكي؟أركبي((: قال))تإنتي،لسكاأبمإنية،همحإنر

يحمدوهوجنبيه،بينمنتنزعنفسهإنحال،كلعلىخيربكللمؤمنا

تعاىلالله((.

(325) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullahın rqızı can verərkən o, qızı qucağına alıb bağrına basdı.1

1 İmam Nəsainin S rəvayət etdiyi hədisdə İbn Abbas NPeyğəmbərin r azyaşlı qızının vəfat etdiyini xəbər vermişdir (Su-nən ən-Nəsai, 1/261; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1632). Çox gümanki, burada “qızı” deyildikdə, Peyğəmbərin r qız nəvəsi qəsd edi-lir. Belə ki, onun öz qızlarının dördü də yaşa dolduqdan sonra və-fat etmişdir. Odur ki, bəzi alimlər bu uşağın onun qızlarından bi-rinin övladı olduğunu demişlər. Rəvayət edilir ki, Usamə ibnZeyd N demişdir: “Peyğəmbərin r qızı Zeynəb: “Oğlum ölür, bi-zə gəl!”– deyə atasına xəbər göndərdi. Peyğəmbər r xəbər gətirənadama buyurdu ki, Zeynəbin yanına qayıdıb onu salamlasın və desin:“Şübhəsiz ki, Allahın aldığı da, verdiyi də Özünə aiddir. Onunyanında hər şeyin öz müəyyən əcəli var. Səbir et və bunun əvəzinəAllah yanında mükafat qazanacağına ümid bağla!” Bir müddətdənsonra Zeynəb, atası mütləq gəlsin deyə, and verib xəbərçini yenəonun yanına göndərdi. Peyğəmbər r qalxıb Səd ibn Ubadə, Muazibn Cəbəl, Ubey ibn Kəb, Zeyd ibn Sabit və başqa bir neçə səhabə


(Çox keçmədən) qız Rəsulullahın r qolları arasında ca-nını tapşırdı və (bunu görən) Ummu Əymən 1 fəryadqoparıb ağlamağa başladı. Onda Rəsulullah r belə bu-yurdu: “Allahın rəsulunun yanında ağlayırsan?!”2 Um-mu Əymən dedi: “Məgər mən sənin ağladığını görmü-

ilə onun yanına gəldi. Evə daxil olduqda körpəni Peyğəmbərə rverdilər. Uşaq xırıldayaraq nəfəs alırdı. Bunu görəndə Peyğəmbə-rin r gözləri yaşla doldu. Səd dedi: “Bu nədir, ya Rəsulullah? Səndə ağlayırsan?” Peyğəmbər r buyurdu: “Bu, Allahın Öz qullarınınqəlbinə saldığı mərhəmətdir. Allah Öz qullarından yalnız rəhmliolanlara rəhm edir” (Səhih əl-Buxari, 1284).

1 Ummu Əymən O Peyğəmbərin r həm süd anası, həm dəonun azad etdiyi kənizidir. Bu qadın Peyğəmbərə r atasından mi-ras qalmış və nəhayət, o, XədicəO ilə evləndiyi zaman onu azadetmiş, sonra da Zeyd ibn Harisəyə t ərə vermiş və o da ondanUsaməniN dünyaya gətirmişdir. Uhud döyüşündə iştirak etmişvə yaralılara kömək göstərmişdir. Ömər ibn Xəttab şəhid olduq-dan iyirmi gün sonra vəfat etmişdir (Camul-Vəsail).

2 Peyğəmbər r bu sözü ilə Ummu Əymənin O qadağanolunmuş tərzdə ağlamağına etiraz etmişdir. Bu cür ağlamağın qa-dağan edilməsi barədə rəvayət edilmiş hədisdə Ummu Ətiyyə Odemişdir: “Biz Peyğəmbərə r beyət etdikdən sonra, o bizə ölənadam üçün vay-şivən salıb ağlamağı qadağan etdi” (Səhih əl-Buxa-ri, 4892); başqa bir hədisdə rəvayət edilir ki, bir dəfə Əbu Musa tağır xəstələndi və başı zövcələrindən birinin qucağında ikən ba-yıldı. Bu vaxt onun zövcəsi fəryad qoparıb ağlamağa başladı vəƏbu Musa həmin an ona heç nə deyə bilmədi. Ayıldıqda isə dedi:“Peyğəmbərin r uzaq olduğu kimsədən mən də uzağam. Pey-ğəmbər r müsibət üz verdikdə şivən salıb ağlayan, başını qırxdıranvə paltarını cıran kimsədən uzaqdır!” (Səhih əl-Buxari, 1296).


rəm?!” (Peyğəmbər r də) ona belə cavab verdi: “Mənağlamıram.1 Bu sadəcə bir mərhəmətdir.2 Şübhəsiz ki,mömin hər bir halda ancaq xeyir içində olur. (Hətta)ruhu bədənindən çıxdığı zaman belə, (təkrar-təkrar)Uca Allaha həmd edir.3”4

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٢٦

عنمحمد،بنالقاسمعناهللا،عبيدبنعاصمعنسفيان،حدثنا: قال

أوكييبوهوميتوهومظعونبنعثمانقبل،rاهللارسولأنعائشة،

.تهراقانعيناه: قال

1 Peyğəmbər r qadına bildirmək istəyir ki, onun ağlamağıfərqli bir ağlamaqdır. Belə ki, Peyğəmbər r ağlayarkən səsini qal-dırmaz, sadəcə gözlərindən yaş axardı.

2 Yəni, ölən adamın halına acımaq, ona rəhm etməkdir.3 Başqa bir hədisdə Rəsulullah r mömini vəsf edib demişdir:

“Möminin işi çox qəribədir! Həqiqətən də, onun hər bir işində xe-yir vardır. Bu xüsusiyyət də yalnız möminə məxsusdur. Belə ki, onaxoş bir şey nəsib olduqda şükür edər və bu onun xeyrinə olar, ha-belə başına bir müsibət gəldikdə səbir edər və bu da onun xeyrinəolar” (Səhih Muslim, 7692).

4 Bu hədisi Nəsai (1843) və Əhməd (1/273) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən Əta ibn Saib “ömrünün axırında hafizəsiqarışmış səduq” ravidir (ət-Təqrib). Lakin Sufyan bu hədisi Əta-dan, onun hafizəsi qarışmamışdan əvvəl eşitmişdir (Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1632-ci hədisin qeydləri). Muhəmməd Nasirəd-din əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” və “Silsilətul-Əhadisis-Səhi-hə” əsərlərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


(326) ........ Aişə O demişdir: “Osman ibn Məzun1

ölü ikən Rəsulullah r ağlaya-ağlaya (yaxud gözlərin-dən yaş axa-axa) onu öpdü.2”3

حدثنا: قالعامر،أبوأخبرنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا- ٣٢٧

حفليوهونان،ابمليسناللعناهب،يلعنس،عا((: قالأننهدةشناب

تدمعان،عيينهفرأيتالقبر،علىجالسrاهللاورسول،rاهللالرسول

: قالأنا،: طلحةأبوقال،))لليلة؟ايقارفلمرجلأفيكم((: فقال

.قبرهافيفنزل))انزل((

(327) ........ Ənəs t demişdir: “Biz Rəsulullahın r qı-zının1 dəfnində iştirak etdik. (Həmin vaxt) Rəsulullah r

1 Əbu Saib Osman ibn Məzun ibn Həbib əl-Cuməhi t Pey-ğəmbərin t məşhur səhabəsidir. Osman ibn Məzun İslamı ilk əv-vəl qəbul edənlərdən və iki dəfə hicrət edənlərdən olmuşdur.Bədr döyüşündə iştirak etmişdir. Osman Mədinəyə hicrət etdik-dən sonra vəfat etmiş və Bəqi qəbiristanlığında ilk dəfn edilmişmühacirdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 9-cu tərcümeyi-hal).

2 Bu hədis dəlildir ki, ölmüş adamı öpmək və ona rəhm edə-rək ağlamaq caizdir. Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər r vəfatetdikdən sonra Əbu Bəkr t onun yanına gəlmiş və onun üzünüaçıb alnından öpmüşdür (Səhih əl-Buxari, 3394).

3 Bu hədisi Əbu Davud (3163), Tirmizi (989), İbn Macə (1456)və Əhməd (6/43) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Asimibn Abdullah “zəif” ravidir (ət-Təqrib). Lakin digər isnadlarla bumənada rəvayət edilmiş hədislər bu hədisi qüvvətləndirdiyindənşeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində onun “səhih” olduğunu demişdir.


qəbrin baş tərəfində oturmuşdu. Mən onun gözlərininyaşla dolduğunu gördüm. O soruşdu: “Aranızda bu ge-cə qadını ilə yaxınlıq etməyən bir kimsə varmı?” ƏbuTalhə: “Mən”– deyə cavab verdi. Rəsulullah r: (ona)“Elə isə sən düş!”– deyə buyurdu və o, qadının qəbrinədüşüb (onu yerbəyer etdi).”2

1 Söhbət hicrətin 9-cu ilində vəfat etmiş Ummu KulsumdanOgedir (Fəthul-Bari).



rرسول اهللا راشفباب-٤٦

46-cı fəsil. Rəsulullahın r yatağı

هشامعنمسهر،بنعليحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣٢٨

،rاهللارسولفراشكانإنما((: تقالعائشة،عنأبيه،عنعروة،بن

.))ليفحشوهأدم،منعليهينامالذي

(328) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullahın r üstün-də yatdığı döşəyinin üzü (aşılanmış) dəridən, içi də xur-ma liflərindən (ibarət) idi.1”1

1 Rəsulullahın r yatağının bu cür olması onun dünyaya hərisolmadığına dəlalət edir. Başqa bir hədisdə Aişə O demişdir: “Birdəfə ənsardan olan bir qadın mənim hücrəmə daxil oldu və Pey-ğəmbərin r döşəyinin sadəcə qalın bir parça olduğunu gördü.Sonra qadın evinə gedib Peyğəmbərə r içi yunla doldurulmuş birdöşək göndərdi. Peyğəmbər r gəlib o döşəyi görəndə mənə dedi:“Onu (yiyəsinə) qaytar! Ey Aişə, vallahi, əgər mən diləsəydim,Allah dağları mənim üçün qızıla və gümüşə çevirərdi” (Təbəqatİbn Səd, 1/465; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 2484); digər hədisdəİbn Məsud t rəvayət edir ki, (bir dəfə) Peyğəmbər r həsirin üs-tündə uzanıb yatdı (və həsir onun böyrünə iz saldı). Oyandıqdamən əlimi onun böyrünə sürtə-sürtə dedim: “Ya Rəsulullah, izinver, sənin rahatlığın üçün bu həsirin üstünə yumşaq bir şey sərək.Onda Rəsulullah r belə buyurdu: “Mənimlə dünyanın məsəli,ağacın kölgəsi altında dincini aldıqdan sonra, o kölgəliyi tərkedən atlının məsəlinə bənzəyir” (Sunən ət-Tirmizi, 2/60; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 438); yenə bir hədisdə Ömər ibn Xəttab t de-mişdir: “Bir gün mən Rəsulullahın r yanına gəlib onun həsirin

Rəsulullahın r yatağı426

عبدحدثنا: قالالبصري،يحيىبنزيادالخطابأبوحدثنا- ٣٢٩

ماعائشة،سئلت: قالأبيه،عنمحمد،بنجعفرحدثنا: قالميمون،بناهللا

وسئلت من أدم حشوه من ليف.:قالتبيتك؟فيrاهللارسولفراشكان

ثنيتيننثنيهمسحا((في بيتك؟ قالتr:اش رسول الله ما كان فر،حفصة

امنفي،هلياعكانفلمذات،لةليقلت :لوهتيثنعبأر،اتيطألكانثنأو،له

اهنيفثنعلهببأر،اتياثنفلمحبا((: قال،أصممتفرشيلةلاللي((ا: قالتقلن :

وه،كاشراإالفأناهنيعثنببأر،اتياثنقلن :وطأهأو،قاللك :))وهدر

هالتحاألولى،لهنيفإنتعنمهطاءتاليتولةصاللي((.

(329) ........ Muhəmməd (əl-Baqir) demişdir: “(Bir də-fə) Aişədən soruşdular: “Rəsulullahın r sənin evindəkiyatağı nə cür idi?” O dedi: “Rəsulullahın r döşəyininüzü dəridən, içi isə xurma liflərindən idi.” Həmçinin,Həfsədən soruşdular: “Rəsulullahın r sənin evindəkiyatağı nə cür idi?” O dedi: “Yun parça (idi). Biz onu iki

üstündə uzandığını, başını içi xurma lifi ilə doldurulmuş bir yas-tığa söykədiyini və həsirin də onun böyrünə iz saldığını gördümvə ağlamağa başladım. Rəsulullah r məndən: “Niyə ağlayır-san?”– deyə soruşdu. Mən dedim: “Xosrov və Qeysər cah-cəlallıqiçində yaşayır, sən isə Allahın rəsulu olduğun halda belə acına-caqlı vəziyyətdə yaşayırsan.” Onda Rəsulullah r dedi: “İstəmir-sən ki, dünya onlara, Axirət isə bizə nəsib olsun?!” (Səhih əl-Bu-xari, 4532).

1 Bu hədisi Buxari (6091), Muslim (2082), Əbu davud (4146),Tirmizi (1761), İbn Macə (4151) və Əhməd (6/48) rəvayət etmişdir.


qat edib yerə sərər və o da onun üstündə yatardı. Birgecə mən (öz-özümə): “Bəlkə bunu dörd qat edim, Rə-sulullahın r yeri daha rahat olsun”– dedim və biz onudörd qat etdik. Səhər Rəsulullah r (bizdən): “Bu gecəmənim üçün (yerə) nə sərmişdiniz?”– deyə soruşdu. Bizdedik: “Elə sənin öz döşəyin idi. Sadəcə olaraq biz onudörd qat etmişdik. Belə etdik ki, sənin üçün (onun üstün-də yatmaq) rahat olsun.” Onda Rəsulullah r belə buyur-du: “Onu əvvəlki şəklinə qaytarın. Çünki bu cür (yum-şaq) yataq məni gecə namazını qılmaqdan qoydu.”1

1 Bu hədisin isnadında keçən Abdullah ibn Məymun ibn Da-vud əl-Qəddah “hədisi rədd edilmiş mətruk” ravidir. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“olduqca zəif” olduğunu demişdir.

Rəsulullahın r təvazökarlığı428

rرسول اهللا تواضعباب-٤٧

47-ci fəsil. Rəsulullahın r təvazökarlığı1

وغيرومي،المخزالرحمنعبدبنوسعيدمنيع،بنأحمدحدثنا- ٣٣٠

،داحا: قالواوثندانحفيسنة،بنيينعع،ريهالزنعديبناهللا،عنعاب

كماتطرونيال((: rاهللارسولقال: قالالخطاب،بنعمرعنعباس،

تىأطرارصالنناب،ميراإممانأن،دبفقولواع :دباهللاعولهسرو((.

(330) ........ Ömər ibn Xəttab t rəvayət edir ki, Rəsu-lullah r belə buyurmuşdur: “Xristianlar Məryəm oğlu-nu şişirtdikləri kimi,2 siz də məni şişirtməyin!1 Mən sa-

1 Təvəzökarlıq – təvazö sözündən əmələ gəlmiş sifətdir. Təva-zö: öz üstünlüklərini, məziyyətlərini gözə çapdırmağı, öz xidmət-ləri ilə qürrələnməyi sevməmə, şöhrətpərəstlikdən, lovğalıqdanuzaq olma. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Allahmənə vəhy etdi ki, təvazökar olasınız, bir-birinizə təcavüz etmə-yəsiniz və bir-birinizin yanında lovğalanmayasınız” (Ədəbul-Mufrəd, 428).

2 Burada “şişirtmək” deyildikdə, olduğundan daha artıq, dahamübaliğəli şəkildə təqdim etmək, adamda olmayan vəsflərlə onayalandan tərif demək qəsd edilir. Xristianlardan kimisi Məryəmoğlu İsanı u ilah qəbul etmiş, kimisi onu Allahın oğlu hesab et-mişdir. Uca Allah onu ilahiləşdirən kimsələr barədə belə buyurur:“Şübhəsiz ki, Allah Məryəm oğlu Məsihdir!”– deyənlər artıqkafir oldular. De: “Əgər Allah, Məryəm oğlu Məsihi, onun ana-sını və yer üzündə olanların hamısını məhv etmək istəsə, kimOna bir şeylə mane ola bilər?” Göylərin, yerin və onların ara-


sında olanların səltənəti Allaha məxsusdur. Allah istədiyini ya-radır. Allah hər şeyə qadirdir” (əl-Maidə, 17); O həmçinin buyu-rur: “Şübhəsiz ki, Allah Məryəm oğlu Məsihdir”– deyənlər ar-tıq kafir oldular. Məsih isə demişdir: “Ey İsrail oğulları! Rəb-bim və Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin! Həqiqətən də, Allahaşərik qoşan kimsəyə, Allah Cənnəti haram etmişdir və onun sı-ğınacağı yer Oddur. Zalımlara kömək edən olmayacaqdır” (əl-Maidə, 72). Onların İsa peyğəmbəri u Allahın oğlu kimi qəbuletməsi barədə isə Uca Allah belə buyurur: “Xaçpərəstlər: “MəsihAllahın oğludur”– dedilər. Bu onların ağızlarından çıxan söz-lərdir. Bu, daha əvvəlki kafirlərin sözlərinə oxşayır. Allah onla-rı məhv etsin! Gör necə də haqdan döndərilirlər!” (ət-Tovbə, 30);başqa bir ayədə Uca Allah Kitab əhlinə dində ifrata varmağı qa-dağan edib buyurur: “Ey Kitab əhli! Dininizdə ifrata varmayınvə Allah barəsində yalnız həqiqəti deyin. Məryəm oğlu İsa Mə-sih ancaq Allahın elçisi, Onun Məryəmə göndərdiyi “Ol!” kəl-məsi və Onun tərəfindən göndərilən bir ruhdur. Allaha və Onunelçilərinə iman gətirin və: “Tanrı üçdür!” deməyin. Batil əqidə-nizə son qoyun! Bu sizin üçün xeyirli olar. Həqiqətən, AllahTək İlahdır! O, pakdır, müqəddəsdir, övladı olmaqdan uzaqdır.Göylərdə və yerdə nə varsa, Ona məxsusdur. Qoruyan olaraqAllah yetər. Nə İsa Məsih Allahın qulu olmağı özünə ar bilər,nə də Allaha yaxın olan mələklər. Allah Ona ibadət etməyi özlə-rinə ar bilənlərin və təkəbbürlük göstərənlərin hamısını Öz hü-zuruna toplayacaqdır” (ən-Nisa, 171-172).

1 Bu dəlildir ki, Peyğəmbəri r həddən artıq tərif etmək, yaxudhər hansı bir işdə onu Allaha tay tutmaq qadağandır və Peyğəm-bər r bunu ümmətinə qadağan etmişdir. İbn Abbas N rəvayətedir ki, bir dəfə Peyğəmbər r səhabələrdən birinin ona: “Allah vəsən istəsən”– dediyini eşidib ona belə buyurdu: “Sən məni Allahatay tutdun?! Yox, əksinə, ancaq Allah istəsə” (Sunən İbn Macə,2117; Musnəd imam Əhməd, 1/214, 224, 283, 347; Silsilətul-Əhadi-sis-Səhihə, 139).


dəcə bir qulam.1 Elə isə (mənə): “Allahın qulu və Onunrəsulu!”2– deyin.”3

عنالعزيز،عبدبنسويدحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣٣١،ديمحنسعنأنب،كالأةأنمراماءتإلىجبيالنr،فقالتيإن((: لهل

.))إليكأجلسشئت،المدينةطريقأيفياجلسي((: فقال،))حاجةيكإل

(331) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, bir qa-dın4 Peyğəmbərin r yanına gəlib ona: “Mənim sənə eh-tiyacım var,5 (ya Rəsulullah)”– dedi. Peyğəmbər r də(ona) belə buyurdu: “(Get) küçədə istədiyin bir yerdəotur,6 mən də gəlib sənin yanında oturacağam.7”1

1 Uca Allah Quranda Öz peyğəmbərinə r belə buyurur: “De:“Mən də sizin kimi bir insanam. Mənə vəhy olunur ki, sizinməbudunuz Tək olan İlahdır. Kim Rəbbi ilə qarşılaşacağınaümid bəsləyirsə, yaxşı işlər görsün və yerinə yetirdiyi iba-dətlərində Rəbbinə heç kəsi şərik qoşmasın!” (əl-Kəhf, 110).

2 Burada “Allahın qulu” deyildikdə, Peyğəmbərin r ilah ol-madığı, “Onun rəsulu” deyildikdə isə, onun adi insan deyil, in-sanlar arasından seçilmiş, fəzilətli bir insan olduğu qəsd edilir.

3 Bu hədisi Buxari (3261) və Əhməd (1/23, 24, 47) rəvayət et-mişdir.

4 Buxarinin “Səhih”ində (4833) bu qadının ənsardan olduğu,Muslimin “Səhih”ində (6189) isə bu qadının ağlında naqislik ol-duğu xəbər verilir.

5 Yəni, “səndən soruşacaqlarım var”.6 Hədisə diqqət etsək, görərik ki, Peyğəmbər r oturmaq üçün

yer seçməyi qadının ixtiyarına buraxır. Bu da Peyğəmbərin r ol-duqca təvazökar olduğuna dəlalət edir.

7 Bu, zəruri halda yolda oturmağın caiz olduğuna dəlalət edir.Lakin qeyd etmək lazımdır ki, yolda oturan adam o yolun haqqını


مسلمعنمسهر،بنعليحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣٣٢

المريض،يعودrاهللاسولركان((: قالمالك،بنأنسعناألعور،

دهشيو،زائنالجكبريو،ارمالحجيبيةووعد،دبكانالعومونييب

.))ليفمنإكافوعليهليف،منبحبلمخطومحمارعلىقريظة

(332) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah rxəstəyə baş çəkər,2 dəfn mərasimlərində iştirak edər,1

ödəməlidir. Bu xüsusda rəvayət edilmiş hədisdə Peyğəmbər rbelə buyurmuşdur: “Yolların üstündə oturmaqdan çəkinin!” Səha-bələr dedilər: “Ya Rəsulullah, bizim orada oturmağımız labüddür.Biz orada söhbət edirik.” Peyğəmbər r buyurdu: “Əgər oturmağı-nız labüddürsə, onda yolun haqqını ödəyin.” Səhabələr soruşdular:“Yolun haqqı nədir, ya Rəsulallah?” O buyurdu: “Gözü haram şey-lərdən çəkmək, heç kəsə əziyyət verməmək, insanlara yaxşı işləri bu-yurmaq və onları pis işlərdən çəkindirmək” (Ədəbul-Mufrəd, 1150).

1 Bu hədisi Muslim (2326), Əbu Davud (4819) və Əhməd (3/98)rəvayət etmişdir.

2 Peyğəmbər r xəstəni ziyarət edər və bunu səhabələrinə dəəmr edərdi. Əbu Musa t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r demişdir:“Əsirləri azad edin, acların qarnını doydurun və xəstələrə baş çə-kin!” (Səhih əl-Buxari, 3046). Qeyd edək ki, xəstəni ziyarət etmək,qeyri-müsəlmanlara da aid edilir. Belə ki, Peyğəmbər r onlara dabaş çəkərmiş. Ənəs t rəvayət edir ki, Peyğəmbərə r xidmət edənyəhudi bir uşaq xəstələnmişdi. Peyğəmbər r ona baş çəkməyəgəldi və onun baş tərəfində oturub ona: “Müsəlman ol!”– dedi.Uşaq, yanında durmuş atasının üzünə baxdı. Atası ona: “Əbul-Qa-sıma itaət et!”– dedi və uşaq İslamı qəbul etdi. Sonra Peyğəmbər ronun yanından çıxdı və dedi: “Onu oddan xilas edən Allaha həmdolsun!” (Səhih əl-Buxari, 1356). Həmçinin, əmisi Əbu Talibi, o,ölüm ayağında ikən ziyarət etməsi də bu qəbildəndir. Xəstəyə baş


çəkməyin olduqca böyük fəzilətləri vardır. Bu xüsusda rəvayətedilmiş hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Kim xəstə qardaşına başçəksə, (onun yanında olduğu müddətcə) Cənnət xürfəsində olar.”Asim deyir ki, mən Əbu Qilabədən soruşdum: “Cənnət xürfəsinədir?” O dedi: “Cənnətin bir yerə yığılmış meyvələridir” (Ədə-bul-Mufrad, 521); başqa bir hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Mü-səlman qardaşına baş çəkən kimsə (onun yanında) oturanadəkCənnət xürfəsində gəzişmiş sayılar. Qardaşının yanında oturdu-ğu zaman onu rəhmət bürüyər. (Xəstə qardaşını) gündüz vaxtı zi-yarət edərsə, yetmiş min mələk axşamadək ona xeyir-dua diləyər,gecə vaxtı ziyarət edərsə, yetmiş min mələk səhərədək ona xeyir-dua diləyər” (Sunən Əbu Davud, 3099; Sunən İbn Macə, 1/440;Musnəd imam Əhməd, 1/81; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1367).

1 Peyğəmbər r dəfn mərasimlərində iştirak edər və bunu sə-habələrinə də əmr edərdi. Uqbə ibn Amir t rəvayət edir ki, birgün Peyğəmbər r gedib Uhud şəhidləri üçün cənazə namazı qıl-dı. Sonra Mədinəyə gəldi və minbərə qalxıb dedi: “Mən sizi qabaq-layacağam, sizdən əvvəl bu dünyadan köçəcəyəm. Mən sizin nə etdik-lərinizə şahidəm. Vallahi, indi mən hovuzumu görürəm. Həqiqə-tən, mənə yer üzünün xəzinələri və ya açarları verilmişdir. Vallahi,mən öldükdən sonra sizin Allaha şərik qoşacağınızdan qorxmu-ram. Mən sizin dünya malına görə bir-birinizlə rəqabət aparacağı-nızdan qorxuram” (Səhih əl-Buxari, 1344). Qeyd edək ki, qeyri-müsəlmanların cənazəsinə də hörmətlə yanaşmaq müsəlman əx-laqındandır. Rəvayət edilir ki, Cabir ibn Abdullah N demişdir:“Yanımızdan cənazə aparırdılar. Bu vaxt Peyğəmbər r ayağaqalxdı və biz də onunla birlikdə ayağa qalxdıq. Biz dedik: “Ya Rə-sulullah, axı bu, yəhudinin cənazəsidir.” Peyğəmbər r buyurdu:“Cənazə gördüyünüz zaman ayağa qalxın!” (Səhih əl-Buxari,1311). Dəfndə iştirak etməyin də həmçinin, olduqca böyük fəzilət-ləri vardır. Əbu Hureyra t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r demiş-dir: “Kim imanla, mükafatını yalnız Allahdan umaraq cənazəninardınca getsə, namazını qılıb dəfn edilənədək yanında qalsa, iki


uzunqulaq sürər1 və kölənin (belə) dəvətini qəbul edər-di.2 Bəni-Qureyzə qəbiləsi ilə döyüşdüyü gün3 o, noxta-sı xurma lifindən hörülmüş ipdən olan, belinə də (içi)

qirat savabla geri qayıdar ki, qiratların hər biri Uhud dağı boydaolar. Kim cənazə namazı qılıb dəfn edilməmişdən əvvəl geri qa-yıtsa, bir qiratla geri qayıtmış olar” (Səhih əl-Buxari, 47); digərhədisdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Xəstələri ziyarət edinvə cənazələrin ardınca gedin. Bu, sizə Axirəti xatırladacaq” (Ədə-bul-Mufrəd, 518).

1 Peyğəmbərin r Adbə və Qəsva adlı dəvələri, habelə Luheyfadlı atı ola-ola, hərdən uzunqulağa minməsi onun təvazökar ol-duğunu bir daha sübuta yetirir. Səhih hədislərdə xəbər verilir ki,Peyğəmbərin r Ufeyr adlı uzunqulağı var imiş. (Səhih əl-Buxari,2856); həmçinin, rəvayət edilir ki, Peyğəmbər r, belinə xovlu par-ça salınmış uzunqulağa minmiş və Usaməni də tərkinə almışdır(Səhih əl-Buxari, 2987).

2 Bəra ibn Azib t rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r onlarayeddi şeyi – cənazənin ardınca getməyi, xəstəni ziyarət etməyi,məclisə dəvət edənin dəvətini qəbul etməyi, məzluma yardım et-məyi, andı yerinə yetirməyi, verilən salamı almağı və asqıranadama rəhmət diləməyi əmr etmişdir (Səhih əl-Buxari, 1239).

3 Bəni-Qureyzə Mədinədə yaşayan yəhudi qəbiləsi idi. Xəya-nət etdiklərinə görə Peyğəmbər r onlara qarşı vuruşmuşdur. İbnÖmər N rəvayət edir ki, Bəni-Nədir və Bəni Qureyzə qəbilələriPeyğəmbərə r qarşı vuruşurdular. Odur ki, Peyğəmbər r Bəni-Nədir qəbiləsini qovub öz diyarından çıxartmış, Bəni-Qureyzə qə-biləsinə isə müəyyən şərtlər əsasında Mədinədə qalmağa izin vermiş-di. Bəni-Qureyzə ikinci kərə müsəlmanlara qarşı silah qaldırdıqdaPeyğəmbər r onların kişilərini qırıb-çatdı, qadınlarını, uşaqlarınıvə sərvətlərini isə müsəlmanlar arasında paylaşdırdı. Yalnız okəslər istisna idi ki, Peyğəmbər r onlara aman vermiş, onlar daİslam dinini qəbul etmişdilər” (Səhih əl-Buxari, 4028).


liflə (dolu) bir palan1 qoyulmuş uzunqulağın üstündəoturmuşdu.”2

بنمحمدحدثنا: قالالكوفي،األعلىعبدبنواصلحدثنا- ٣٣٣

إلىيدعى،rالنبيكان((: قالمالك،بنأنسعناألعمش،عنفضيل،

فمايهودي،عنددرعلهكانولقدفيجيبالسنخة،واإلهالةشعري،الخبز

دجاوامفكهىيتحاتم((.

(333) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rarpa çörəyi və qaxsımış3 yağ yeməyə dəvət edilər və o,(bu dəvəti) qəbul edərdi.4 Peyğəmbər r (Mədinədə ikən)öz zirehini bir yəhudinin5 yanında (girov6) qoymuşdu.7

1 Palan: minik üçün istifadə edilən heyvanların belinə qoyulaniçi saman, yaxud küləş və ya liflə dolu primitiv yəhər.

2 Bu hədisi Tirmizi (1017) və İbn Macə (2296) rəvayət etmişdir.Hədisin isnadında keçən Muslim ibn Keysan əd-Dabbi “zəif” ra-vidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Bu hədi-sin isnadı zəif olsa da, Peyğəmbərin r xəstəyə baş çəkməsi, dəfnmərasimlərində iştirak etməsi, uzunqulaq minməsi və kölənin də-vətini qəbul etməsi başqa səhih hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır.

3 Köhnəlib qoxumuş və tamı acılaşmış.4 Bu da həmçinin Peyğəmbərin r təvazökar olduğunu bir da-

ha sübuta yetirir.5 Bu yəhudinin adı Əbu Şəhm ibn Ərs idi.6 Girov: borc alınan ərzaq və s. müqabilində təminat üçün ve-

rilən şey.7 Buxarinin rəvayətində (2069) xəbər verilir ki, o, həmin zirehi

zirehi girov qoymuş və bunun əvəzinə ailəsi üçün arpa götürmüş-


Peyğəmbər r vəfat edənədək (lazımi qədər) pul tapabilmədi ki, o zirehi girovdan çıxarda bilsin.1”2

عنالحفري،داودأبودثناح: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٣٤

: قالمالك،بنأنسعنأبان،بنيزيدعنصبيح،بنالربيععنسفيان،

))جولحساهللارr،لىلعحث،ررهليعيفة،واويالقطسةتعبأر

،ماهرا((: فقالدمللهلهعا،اججاءالحري،يهالفةوعمس((.

(334) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsullullah r,belinə köhnə yəhər qoyulmuş dəvənin üstündə, əynin-də də heç dörd dirhəm dəyəri olmayan bir bürüncək3

olduğu halda həcc ziyarətini yerinə yetirdi və (miqat-

dür. ”İmam Əhmədin rəvayətində isə bu arpanın otuz saa olduğubildirilir. Saa – ölçü vahididir və dörd mudda bərabərdir. Birmudd isə insanın iki ovucuna bərabərdir ki, bu da təqribən yeddiyüz qrama bərabərdir.

1 Peyğəmbərin r vəfatından sonra Əbu Bəkr t onun borcunuödəyib həmin zirehi girovdan çıxartmış və onu Əli ibn Əbu Tali-bə t vermişdir (Fəthul-Bari, 5/142).

2 Bu hədisin isnadında bağlılıq olmadığından hədisin isnadı“zəif” hesab edilir. Belə ki, hədisin isnadında keçən Aməş adlı ra-vi bu hədisi Ənəsdən t bilavasitə eşitməmişdir. Buxari (1963),Tirmizi (1215), Nəsai (4610) və Əhməd (3/133, 208, 232, 238) buhədisi Aməşdən, o da Qətadədən, o da Ənəsdən t “muttəsil” is-nadla rəvayət etmişlər.

3 Burada “bürüncək” deyildikdə, izar və ridadan – yəni, bədə-nin qurşaqdan aşağı və bir də ondan yuxarı hissəsini bürüyən ikisadə parçadan ibarət olan ehram libası nəzərdə tutulur.


da1 dua edib) dedi: “Allahumməc-alhu həccən lə riyaəfihi vələ sum'əh.2”3

: قالعفان،حدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٣٣٥يكنلم((: قالمالك،بنأنسعنحميد،عنسلمة،بنحمادحدثنا

صخشبأحهمإلينولمساهللارr،وا: قالكانإذاوهأوروا،لمقومايمل)).لذلككراهتهمنيعلمون

1 Həcc və ya ümrə ziyarətini yerinə yetirmək üçün niyyət edi-lən yer.

2 Tərcüməsi: “Allahım bu həccimi, içində riyakarlıq və şan-şöhrət olmayan bir həcc et!” Ümrə ziyarəti etdikdə isə belə deyi-lir: “Allahumməc-alhu umrətən lə riyaə fihi vələ sum'əh! (Allahımbu ümrəmi, içində riyakarlıq və şan-şöhrət olmayan bir ümrəet!)” Demək, həcc və ya ümrə ziyarəti etmək istəyən hər kəs buibadətləri ixlasla – ancaq Allahın rizasını qazanmaq üçün yerinəyetirməlidir. Bu xüsusda Uca Allah belə buyurur: “Allah üçünhəcc və ümrəni tam yerinə yetirin” (əl-Bəqərə, 196); O həmçinin,buyurur: “Müqəddəs Evi ziyarət etmək insanların – yoluna gücüçatan hər kəsin – Allah qarşısında borcudur” (Ali-İmran, 97).Hər kim bu ibadətləri ad-san qazanmaq və özünü göstərməkməqsədilə edərsə, Allah ona istədiyini nəsib edər, lakin onu sa-vabdan məhrum edər və nəticədə bu adam ziyana uğrayar. Buxüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kim etdiyi əməli insan-lara eşitdirmək məqsədilə edərsə, Allah onu eşitdirər, kim də etdi-yi əməli insanlara göstərmək məqsədilə edərsə, Allah onu (insanla-ra) göstərər” (Səhih əl-Buxari, 6499).

3 Bu hədisi İbn Macə (8290) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadındakeçən Rəbi ibn Səbih “hafizəsi zəif səduq” ravi, habelə Yezid ibnƏban “zəif” ravidir. Odur ki, bu isnad zəif hesab edilir. Lakin bu hə-disi qüvvətləndirən digər isnadlar olduğundan şeyx MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” və “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə” (2617) əsərlərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


(335) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Səhabələrüçün Rəsulullahdan r daha əziz bir adam yox idi.1 (La-kin buna rəğmən) onlar onu görəndə ayağa qalxmaz-dılar.2 Çünki bilirdilər ki, bu onun xoşuna gəlmir.”3

1 Allahın rəsulunu r hamıdan çox sevmək imandandır. Bu xü-susda Rəsulullah r belə buyurmuşdur: “Canım Əlində olan Alla-ha and olsun ki, sizdən biriniz məni valideynindən, övladındanvə bütün insanlardan çox istəməyincə, iman gətirmiş olmaz” (Sə-hih əl-Buxari, 14); başqa bir hədisdə Abdullah ibn Hişam t de-mişdir: “Bir dəfə Peyğəmbərlə r bərabər yol gedərkən o, Ömər ibnXəttabın əlindən tutdu və Ömər ona dedi: “Ya Rəsulullah, özüm-dən başqa mən səni hamıdan çox sevirəm.” Peyğəmbər r buyur-du: “Xeyr, canım Əlində olan Allaha and olsun ki, sən məni özün-dən də çox sevməlisən.” Ömər ona dedi: “Vallahi ki, indi mən sə-ni hamıdan, hətta özümdən də çox sevirəm.” Peyğəmbər r bu-yurdu: “Bax indi sən vacib buyurulanı yerinə yetirdin, ey Ömər!”(Səhih əl-Buxari, 6632). Uca Allah Rəsulullahı r hamıdan çox sev-məyin vacib olması haqda belə buyurur: “De: “Əgər atalarınız,oğullarınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, yaxın qohumlarınız, qa-zandığınız mallar, iflasa uğramasından qorxduğunuz alış-veri-şiniz və bəyəndiyiniz məskənlər sizə Allahdan, Onun Elçisindənvə Onun yolunda cihaddan daha əzizdirsə, Allah Öz əmrini ve-rincəyə qədər gözləyin. Allah günahkarları doğru yola yönəlt-məz” (ət-Tovbə, 24); başqa bir ayədə Allah buyurur: “Peyğəmbərmöminlərə onların özlərindən daha yaxındır” (əl-Əhzab, 6).

2 İslam şəriəti bir adamın təzim etmək məqsədilə digəri üçün aya-ğa qalxmasını qadağan etmişdir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə“Peyğəmbər r demişdir: “Hər kim insanların onun üçün ayağa qalx-masından xoşhallanarsa, Cəhənnəm odundakı yerini tutsun” (Ədə-bul-Mufrəd, 977; Sunən Əbu Davud, 5229; Sunən ət-Tirmizi, 2/125;Musnəd imam Əhməd, 4/93, 100; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 357).

3 Bu hədisi Tirmizi (2755), Əhməd (3/250-251) rəvayət etmişvə Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində onun “səhih” olduğunu demişdir.


عبدبنعمربنجميعحدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا- ٣٣٦

زوجهالةأبيولدمنتميمبنيمنرجلنبأناأ: قالالعجلي،الرحمن

: قالعلي،بنالحسنعنهالة،ألبيابنعناهللا،عبدأبايكنىخدجية،

ألتيسالخدنهنالة،أبيبكانهافاوصونعةليولحساهللارr،اأنو

فخما مفخما، rكان رسول الله ((: فقالشيئا،منهالييصفأنأشتهي

فذكر احلديث بطوله.،))لؤ القمر ليلة البدروجهه تألأليتأل

،ا، ثم حدثته فوجدته قد سبقني إليهمتها الحسين زمانفكت: احلسنقال

و هنع هألتا سمع ألهفساهأل أبس قد هتدجو فلم هكلشو جهرخمو هلخدم نع

يدع منه شيئا.

فقال: كان إذا rالله قال الحسين: فسألت أبي، عن دخول رسوللهءا لزاء، جزثالثة أج ولهخأ دزج هزلنى إلى مءا ،أوزجو ،هلأهءا لزجو

و ،ةاملى العع ةاصبالخ كذل دراس، فيالن نيبو هنيب أهزأ جزج ثم ،فسهنال لمة إيثار أهل الفضل بإذنه يدخر عنهم شيئا، وكان من سريته في جزء األ

وقسمه على قدر فضلهم في الدين، فمنهم ذو الحاجة، ومنهم ذو لهم فيما يصلحهم شغشاغل بهم وي، فيتالحاجتين، ومنهم ذو الحوائج

ليبلغ ((:مة من مساءلتهم عنه وإخبارهم بالذي ينبغي لهم ويقولواألها، فإنالغهإب يعطتسال ي نة ماجوني حغلأبو ،بائالغ كمنم داهلغ الشأب نم

ةاميالق موي هيقدم الله تا ثبالغهإب يعطتسال ي نة ماجا حلطانس(( ذكرال ي ،، يدخلون روادا وال يفترقون إال عن هيقبل من أحد غيرعنده إال ذلك، وال


قال: فسألته عن مخرجه كيف ، جون أدلة يعني على الخيرخر، ويذواق ول اللهس؟ قال: كان ريهف عنصيr ملفهؤيو ،نيهعا ييمإال ف هانسرن لخي

ر الناس ويحترس ذح، وييه عليهموال ينفرهم، ويكرم كرمي كل قوم ويولأح نع طوير أن يغي نم مهنملقهخو هربش مهنم دابحأص فقدتيو ،ه ،

قبح القبيح ، ويحسن الحسن ويقويه، ويل الناس عما في الناسويسأيويههوتعم ،فلتخم رر غيل األمافةدخفل مغيلوا، ال يمي فلوا أوغأن ي،

ادتع هدنال عكل حل رقصال ي ،هاوزجال يو قن الحل، عي ينالذ نم هونمهارياس خالنملهأفض ،أع هدنةعيحصن مهزلة منم هدنع مهظمأعو ،

سةأحرازؤماة واسوم مهن،سهلجم نع هألتقال: فس ول اللهسفقال: كان ر ،rو قومكرال يلى ذإال ع سلجال يث ييح لسم جى إلى قوهتإذا انهي ، وتن بهكبذل رأميو سلجالمطعي ،يبهصبن هائلسأن ي كل ج هيسلج بسحال ي ،

كون هو ، من جالسه أو فاوضه في حاجة صابره حتى يحدا أكرم عليه منهأهنع رفصنألالمس نما ، وإال به هدري ة لماجح لهالقو نور مسيبم أو قد ،

طهسب اسالن عسولقهخووارصا وأب مله اراء، فصوس قي الحف هدنا ع ،وال تؤبن صوات، ال ترفع فيه األوحياء وأمانة وصبرمجلسه مجلس حلم

مرالح يهثفال تو ،نيلادعتم هاتى فلتنوا يل كانى، بقوبالت يهلون ففاضت ،الكبري يهون فوقري نيعاضوتمريغالص يهون فمحريو ةاجون ذا الحرثؤيو ،

فظون الغحيوريب.((

(336) ........ Həsən ibn Əli N demişdir: “Mən, (gör-düyü kimsəni) vəsf etməyi bacaran, dayım Hind ibn


Əbu Halədən Rəsulullahın r gözəl xislətləri barədə so-ruşdum. Mən çox istəyirdim ki, o, Rəsulullahın r xis-lətlərindən bəzisini mənə vəsf etsin. Dayım dedi: “Rə-sulullah r çox möhtərəm (və insanların) sayğı göstərdi-yi bir adam idi. Onun üzü bədr gecəsindəki ay kimiparlayırdı...”

Beləcə o, hədisi axıra kimi danışdı.Həsən dedi: “Mən bir müddət bu rəvayəti Hüseynə

bildirmədim. Sonra bunu ona danışdım və mənə aydınoldu ki, o, artıq məni qabaqlayıb dayımdan mənim so-ruşduğumu soruşmuşdur. Həmçinin, o da aydın olduki, Hüseyn öz atasından1 Rəsulullahın r (evə nə cür)daxil olduğu, (evdən nə cür) çıxdığı,2 habelə (səhabələ-ri ilə nə cür) davrandığı barədə soruşmuş və bu vəsf-lərdən heç birini buraxmamışdır.”

Hüseyn dedi: “Mən atamdan Rəsulullahın r (evə)girdikdə (nə işlə məşğul olduğu) barədə soruşdum. O de-di: “Rəsulullah r evinə gəldikdə vaxtını üç qismə bö-lərdi. Bir qismini Allaha (ibadət edər), bir qismini əhli-əyalına (həsr edər),3 bir qismini də özünə (sərf edərdi).

1 Bəzi nüsxələrdə “atamdan” deyilir, yəni, Əli ibn Əbu Talib-dən t.

2 Burada Peyğəmbərin r öz evində nə işlə məşğul olduğu vəbayırda insanlarla necə davrandığı nəzərdə tutulur.

3 Əvvəlki hədislərdə və onların qeydlərində Peyğəmbərin röz evində hər bir kişinin öz evində gördüyü işləri gördüyünü, ha-belə əhli-əyalı ilə gecə vaxtı söhbət etməsini, hətta ailəsi ilə birgəqüsl etdiyini vurğulamışdıq. Bunlara, Peyğəmbərin r bu hədisinidə əlavə etmək olar: “Hər kim savabını yalnız Allahdan umaraqmalından ailəsinə xərcləsə, bu onun üçün sədəqə olar” (Səhih əl-Buxari, 55); digər bir hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Ən fəzilətli


O, özünə ayırdığı vaxtın (bir qismini yanına gələn)adamlara1 sərf edər, (öz buyuruqlarını) xüsusi adamla-rın vasitəsilə camaata bildirər 2 və heç nəyi 3 onlardangizlətməzdi. Ümməti üçün ayırdığı vaxt ərzində öz ix-tiyarı ilə fəzilətli insanlara4 üstünlük verməsi onun xa-

dinar kişinin ailəsinə xərclədiyi dinar, sonra Allah yolundakıdostlarına xərclədiyi dinar, sonra da Allah yolundakı cihadda olanheyvanına xərclədiyi dinardır” (Ədəbul-Mufrəd, 748).

1 Söhbət dini öyrənmək, yaxud hər hansı bir iş barədə məslə-hət almaq, yaxud da dərdini danışmaq məqsədilə Peyğəmbərə rmüraciət edən adamlardan gedir.

2 Burada “xüsusi adamlar” deyildikdə, Peyğəmbərin r evinədaxil olmağa ərki çatan, vaxtının çoxunu onun yanında keçirənsəhabələri nəzərdə tutulur. Məhz bu səhabələr tez-tez onun yanı-na gəlib-gedər və onun buyuruqlarını camaata çatdırarmış.

3 Burada “heç nəyi” deyildikdə, camaata aid olan məsələlərnəzərdə tutulur.

4 Söhbət İslamı ilk əvvəl qəbul edənlərdən, dini savadı digər-lərindən üstün olanlardan və başqa bu kimi Allahdan daha çoxqorxan insanlardan gedir. Uca Allah Qurani Kərimdə bu xüsusdabelə buyurur: “Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınızOndan ən çox qorxanınızdır” (əl-Hucurat, 13). Peyğəmbərin rhəmin fəzilətli səhabələr arasında ən çox üstünlük verdiyi isədaim onun yanında olmuş iki ən yaxın dostu, Əbu Bəkr əs-Siddiq tvə Ömər ibn Xəttab t olmuşdur. Rəvayət edilir ki, İbn Abbas Ndemişdir: “Ömər ibn Xəttab ölüm ayağında ikən mən onun yanı-na yığışıb ona dua edənlərin arasında idim. Birdən bir nəfərin ar-xamda durub, dirsəyini də çiynimə qoyub belə dediyini eşitdim:“Allah sənə rəhmət eləsin, (ey Ömər)! Mən həmişə arzulamışamki, sən dostlarınla bir yerdə olasan. Çünki mən Peyğəmbərin rçox vaxt belə dediyini eşidərdim: “Mən, Əbu Bəkr və Ömərlə filanyerdə idim. Mən, Əbu Bəkr və Ömərlə filan işi gördüm. Mən, ƏbuBəkr və Ömərlə filan yerə getdim.” Mən ümid edirdim ki, Allahsəni onlara qovuşduracaq.” İbn AbbasN dedi: “Mən dönüb gör-düm ki, bu, Əli ibn Əbu Talibdir” (Səhih əl-Buxari, 3677).


siyyəti idi. O, (ümməti üçün ayırdığı) vaxtı onların din-də tutduqları mövqelərinə görə bölüşdürərdi. Onlar-dan kimisinin bir, kimisinin iki, kimisinin də daha çoxtələbatı1 olardı. (Beləcə,) o, öz vaxtını onlarla keçirər vəonlara, soruşduqları məsələlər xüsusunda həm özləri-nə, həm də ümmətə fayda verəcək işlərlə məşğul olma-ğı və camaatı, özlərinə aid olan işlərdən xəbərdar etmə-yi tapşırıb buyurardı: “Qoy sizlərdən burada olanlar (eşit-diklərini) aramızda olmayanlara təbliğ etsinlər. Həmçi-nin, dərdini deyə bilməyən kimsənin2 istəyini mənə bil-dirin. Çünki kim dərdini deməyə qadir olmayan birisi-nin dərdini padşaha çatdırarsa, Qiyamət günü Allahonun qədəmlərini sabit edər.3”

Rəsulullahın r hüzurunda ancaq belə (faydalı) mə-sələlər müzakirə olunar, habelə mənasız söhbətlər edil-məsinə yol verilməzdi. (Səhabələrin başbilənləri) məs-ləhət almaq məqsədilə Rəsulullahın r (məclisinə) gələrvə (faydalı elmdən) dadmadan dağılışmazdılar. Beləcə,onlar (insanları) xeyirxahlığa yönəldən bələdçilər ol-duqları halda (həmin məclisdən) çıxardılar.”

1 Burada “tələbat” deyildikdə, şəriət məsələlərinə aydınlıq gə-tirmək nəzərdə tutulur.

2 Burada istədikləri vaxt Peyğəmbərin r qəbuluna düşə bil-məyən qadınlar, kölələr, kənizlər və digərləri nəzərdə tutulur.

3 Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Müsəlmanmüsəlmanın qardaşıdır; ona zülm etməz və onu ələ verməz. Kimqardaşının ehtiyacını ödəyərsə, Allah da onun ehtiyacını ödəyər.Kim bir müsəlmanı bir sıxıntıdan qurtararsa, Allah da onu Qiya-mət gününün sıxıntılarının birindən qurtarar. Kim bir müsəlma-nın eyiblərini örtərsə, Allah da Qiyamət günü onun eyblərini ör-tər” (Səhih əl-Buxari, 2442).


(Hüseyn) dedi: “Mən atamdan Rəsulullahın r (ev-dən) çıxanda (nə işlə məşğul olduğu barədə) soruşdum.O dedi: “Rəsulullah r dilini qoruyar1 və yalnız özünəaid olan sözü danışardı.2 Habelə insanlarla ülfət bağla-mağa çalışar3 və onlarda özünə qarşı nifrət oyatmazdı.4

Üstəlik hər bir qövmün görkəmli şəxsiyyətlərinə hör-mətlə yanaşar və onları öz qövmlərinə başçı təyin edər-

1 Peyğəmbər r demişdir: “Kim Allaha və Axirət gününə ina-nırsa, ya xeyir danışsın, ya da sussun” (Səhih əl-Buxari, 6018).

2 Burada “özünə aid olan söz” deyildikdə, dini məsələləriaçıqlamaq, haqqı bəyan etmək, insanlara yaxşı işlər görməyi bu-yurmaq və onları pis işlərdən çəkindirmək nəzərdə tutulur. Pey-ğəmbərin r yolunu tutub gedən hər bir müsəlman da onun kimiolmalı, özünə aid olmayan işlərin başını buraxmalıdır. Bu xüsus-da Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Müsəlmanın İslamının gö-zəlliyindəndir ki, özünə aid olmayan işləri tərk etsin” (Sunən ət-Tirmizi, 2319; Səhih əl-Cami, 5911).

3 Səd ibn Əbu Vəqqas t rəvayət edir ki, bir gün Peyğəmbər rbir dəstə adama hədiyyə verərkən mən də onların yanında otur-muşdum. Peyğəmbər r onlardan ən çox sevdiyi bir adama heç nəvermədi. Dedim: “Ya Rəsulullah, niyə filankəsi kənarda qoydun?Vallahi ki, mən onu mömin hesab edirəm.” Peyğəmbər r: “Bəlkəmüsəlmandır!”– dedi. Mən bir az susdum. Nəhayət, onun haqqın-da bildiklərim mənə üstün gəldi və yenə sözümü təkrar edib de-dim: “Niyə filankəsi kənarda qoydun? Vallahi, mən onu möminhesab edirəm.” Peyğəmbər r: “Bəlkə müsəlmandır!”– dedi. Mənbir müddət susdum. Amma onun haqqında bildiklərim yenə mə-nə üstün gəldi və bir daha sözümü təkrar etdim. Peyğəmbər r dədediyini təkrar söylədikdən sonra mənə buyurdu: “Ey Səd, bəzənbir adama Allah onu üzüqoylu Oda atmasın deyə, hədiyyə verirəm,halbuki başqasını ondan da çox istəyirəm” (Səhih əl-Buxari, 27).

4 Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Asanlaşdırın, çə-tinləşdirməyin. Müjdələyin, nifrət oyatmayın” (Səhih əl-Buxari, 69).


di.1 O, (bəzi) insanlardan ehtiyat edər və özünü onlar-dan gözləyər, lakin gülərüzlülüyünü və gözəl əxlaqınıheç birindən gizlətməzdi.2 O, (daim) öz səhabələrindənxəbər tutar, eləcə də camaatdan hal-əhval soruşardı.3

Habelə yaxşı işi tərifləyər və onu təsdiqləyər, 4 qəbih

1 Peyğəmbər r görkəmli şəxsiyyətlərə ehtiramla yanaşmaqbarədə belə buyurmuşdur: “(Hər hansı) bir qövmün görkəmlişəxsiyyəti sizin yanınıza gəldiyi zaman ona sayğı göstərin!” (Su-nən İbn Macə, 2/400; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1205).

2 350-ci hədisə bax.3 Peyğəmbər r həmişə səhabələrindən hal-əhval tutar və bir

kimsəni uzun müddət görmədikdə dalınca adam göndərər, onunxəstə olduğundan xəbər tutduqda gedib ona baş çəkər, müsafirolduğunu bildikdə onun üçün dua edər, vəfat etdiyini öyrəndik-də isə onun üçün məğfirət diləyərdi.

4 Buna Salman Farisi t ilə Əbu Dərdanın t arasında baş ver-miş hadisəni misal göstərmək olar. Rəvayət edilir ki, Əbu Cuhey-fə t demişdir: “Salmanla Əbu Dərda Peyğəmbərin r sayəsindəbir-birilə qardaş oldular. Bir dəfə Salman Əbu Dərdanı ziyarət etdivə onun zövcəsi Ummu Dərdanın əynində köhnə paltar olduğunugörüb: “Niyə bu görkəmdəsən?”– deyə soruşdu. Ummu Dərda:“Qardaşın Əbu Dərdanın dünyaya marağı yoxdur”– deyə cavabverdi. Sonra Əbu Dərda gəlib Salmanın qabağına yemək qoydu.Salman: “Sən də ye!”– dedi. Əbu Dərda: “Mən oruc tutmuşam”–dedi. Salman: “Sən yeməyincə mən yeyən deyiləm”– dedi, o dayeməkdən yedi. Gecə olduqda Əbu Dərda qalxıb namaz qılmaqistədi. Salman: “Hələ yat!”– dedi, o da yatdı. Sonra yenə qalxıbnamaz qılmaq istədikdə Salman yenə: “Hələ yat!”– dedi. Nəhayət,gecənin axır saatlarında Salman ona: “İndi qalxa bilərsən”– dedivə onlar qalxıb namaz qıldılar. Sonra Salman ona dedi: “Rəbbininsənin üzərində haqqı vardır, nəfsinin sənin üzərində haqqı vardı,ailənin sənin üzərində haqqı vardır. Elə isə hər bir haqq sahibinəhaqqını ver.” Səhəri gün Əbu Dərda Peyğəmbərin r yanına gəlibhadisəni ona xəbər verdikdə, Peyğəmbər r dedi: “Salman doğrusöyləmişdir” (Səhih əl-Buxari, 1968).


əməli isə pisləyər və bunu qadağan edərdi.1 O, (hər bir)işdə ədalətli mövqe tutar, düz yol seçərdi. Səhabələri-nin (Allahı zikr etməkdən) xəbərsiz olacaqlarından, ya-xud (arxayınlaşmağa2) meyil edəcəklərindən ehtiyat et-diyinə görə (onlara qarşı) diqqətsiz olmazdı.3 Onun hərbir vəziyyətə uyğun (dəvət) üslubu olardı. Nə haqdanyayınar, nə də həddi aşardı. Ona yaxın olan səhabələrinsanların ən xeyirliləri idilər.4 Onun gözündə səhabə-

1 Buna da Peyğəmbərin r, namaz əsnasında göyə baxmağı qa-dağan etməsini misal göstərmək olar. Ənəs ibn Malik t rəvayətedir ki, Peyğəmbər r: “Namaz əsnasında göyə baxan adamlara nəolub ki, (belə edirlər)?”– deyib buna çox sərt münasibət bildirdik-dən sonra belə buyurdu: “Ya buna son qoyacaqlar, ya da ki onla-rın gözləri kor olacaq” (Səhih əl-Buxari, 750).

2 Bu xüsusda varid olmuş hədisdə rəvayət edilir ki, Muaz ibnCəbəl t demişdir: “Bir dəfə mən Peyğəmbərin r tərkində ikən, odedi: “Ey Muaz, bilirsən Allahın qulları üzərindəki haqqı və qul-ların da Allah üzərindəki haqqı nədir?” Mən: “Allah və Onun rə-sulu daha yaxşı bilir!”– dedim. O buyurdu: “Allahın qulları üzə-rindəki haqqı, qulların Ona ibadət edib heç kəsi Ona şərik qoşma-malarıdır. Qulların Allah üzərindəki haqqı isə, Ona heç nəyi şərikqoşmayan qullarına əzab verməməsidir.” Mən dedim: “Ya Rəsu-lullah, bu xəbərlə camaatı müjdələyimmi?” O buyurdu: “Müjdələ-mə, yoxsa onlar buna arxayın olacaqlar” (Səhih əl-Buxari, 2856).

3 Yəni, daim onlara Allahı xatırladar, onları xeyirxah işlərəyönəldər və onlara gözəl nəsihətlər edərdi ki, dində sabitqədəmolsunlar.

4 Bu cümlə səhabələrin öz aralarında birinin digərindən dahafəzilətli olduğuna dəlalət edir. Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Siz-lərdən malını Məkkənin fəthindən əvvəl xərcləyib döyüşənlər baş-qaları ilə eyni deyillər. Onların dərəcəsi mallarını fəthdən sonraxərcləyib döyüşənlərdən daha üstündür. Amma Allah onların ha-


lərin ən fəzilətlisi onların ən çox nəsihət1 edəni idi. Ha-belə onun yanında səhabələrin ən hörmətlisi, başqaları-na ən gözəl tərzdə qayğı göstərəni2 və ən gözəl şəkildəkömək edəni3 idi.”

(Hüseyn) dedi: “Mən atamdan Rəsulullahın r məc-lisi barədə soruşdum. O dedi: “Rəsulullah r duranda

mısına ən gözəl olanı vəd etmişdir” (əl-Hədid, 10). Bu ümmətinən fəzilətli səhabələri – Əbu Bəkr əs-Siddiqt, sonra Ömər ibn Xət-tab t, sonra Osman ibn Əffant, sonra Əli ibn Əbu Talib t, sonraCənnətlə müjdələnmiş on nəfərin qalanı və digərləri. Habelə onlar-dan sonra gələnlər də xeyirli insanlardan hesab olunurlar. Bu xü-susda Peyğəmbər r demişdir: “Ən xeyirli insanlar mənim dövrüm-də yaşayan (səhabələrimdir), sonra onların ardınca gələnlər, sonrada onların ardınca gələnlərdir” (Səhih əl-Buxari, 2652).

1 Burada “nəsihət” deyildikdə, səhabənin bu dində olan dərə-cəsi – təqvası, Allaha boyun əyməsi, Rəsulullahı r dəstəkləməsi,İslam dinini müdafiə etməsi, Quranı öyrənməsi və başqalarına daöyrətməsi və müsəlmanlara, ələlxüsus da onların başbilənlərinənəsihət etməsi nəzərdə tutulur. Bu xüsusda Peyğəmbər r belə bu-yurmuşdur: “Din nəsihətdir, din nəsihətdir, din nəsihətdir.” Sə-habələr soruşdular: “Kimin üçün, ya Rəsulullah?” O buyurdu:“Allaha, Onun rəsuluna, Onun Kitabına, müsəlmanların rəhbərlə-rinə və sıravi müsəlmanlara” (Səhih Muslim, 55).

2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Mühacirlərdən əvvəl Mədinədəyurd salmış, sonra da iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına hicrətedənləri sevir, onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıqhissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlə-rindən üstün tuturlar. Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicattapanlardır” (əl-Həşr, 9).

3 Uca Allah buyurur: “Yaxşılıq etməkdə və Allahdan qorx-maqda bir-birinizə yardım edin. Günah işlər görməkdə və düş-mənçilik etməkdə bir-birinizə köməkçi olmayın. Allahdan qor-xun. Həqiqətən, Allah şiddətli cəza verəndir” (əl-Maidə, 2).


da, oturanda da, ancaq zikr edərdi.1 (Hər hansı) bir ca-maatın yanına gəldikdə, məclisdə (özünə yaxın) olanboş yerdə oturar, səhabələrinə də belə etməyi buyurar-dı.2 Məclisdə iştirak edən hər kəsin haqqını ödəyərdi.3

Belə ki, məclisdəkilərdən heç biri başqa birisinin, Pey-ğəmbərin r yanında özündən hörmətli olduğunu gü-man etməzdi.4 Ehtiyac üzündən onun yanına gələn və

1 Allahı zikr etmək xüsusunda varid olmuş hədisdə Abdullahibn Busr t rəvayət etmişdir ki, bir nəfər Peyğəmbərə r: “Ya Rə-sulullah, İslam ayinlərinin çoxluğu mənə ağır gəlir. Mənə elə birşey öyrət ki, ondan bərk-bərk yapışım”– demiş, o da ona belə bu-yurmuşdur: “Çalış, dilin daim Allahı zikr etməklə islaq qalsın”(Sunən ət-Tirmizi, 5/458; Səhih əl-Cami, 7700). Hər bir haldaAllahı zikr edən möminlər barədə Quranda belə buyurulur: “Okəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahıyad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür vədeyirlər: “Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən.Sən pak və müqəddəssən. Bizi Cəhənnəm əzabından qoru!”(Ali-İmran, 191).

2 Bu mənada varid olmuş hədisdə Abdullah ibn Ömər N rə-vayət etmişdir ki, Peyğəmbər r bizə bir kimsəni yerindən qaldı-rıb onun yerinə oturmağı qadağan edər, ancaq sıx oturmağı vəbir-birinimə yer verməyi buyurardı!” (Səhih əl-Buxari, 6270).

3 Yəni, məclisdə olan hər kəsin üzünə təbəssüm edər, onlarınhər biri ilə kəlmə kəsər, sualı olanın sualına cavab verər və onlaragözəl nəsihətlər edərdi.

4 Yəni, Peyğəmbərin r məclisində olan hər kəs Peyğəmbər rona hamıdan çox diqqət yetirdiyini güman edərdi. Bu da Peyğəm-bərin r nə dərəcədə müdrik olduğunu bir daha sübuta yetirir.Rəvayət edilir ki, bir dəfə Cəfər ibn Əbu Talib t, Əli ibn Əbu Ta-lib t və Zeyd ibn Harisə t öz aralarında söhbət edərkən: “Görə-sən Rəsulullah r hansı birimizi daha çox sevir"– dedilər və Rəsu-lullahın r yanına gəldilər. Rəsulullah r onların sualına belə ca-vab verdi: “Ey Cəfər, xilqəti xilqətimə, əxlaqı əxlaqıma ən çox ox-


dərdini onunla bölüşən adam özü çıxıb gedənədək sə-bir edərdi.1 Kimsə ondan bir şey istədikdə onu əliboşqaytarmaz, istədiyini ona verər,2 yaxud ona xoş söz de-

şayan kəs sənsən. Sən məndənsən, mənim əsli-nəsəbimdənsən.Sən, ey Əli, mənim kürəkənimsən, nəvələrimin atasısan! Sən mən-dənsən, mən də səndən! Sən isə, ey Zeyd, mənim qardaşım və kö-ləlikdən azad olmuş sirdaşımsan! Sən məndənsən və qövmüm ara-sında mənə əziz olan kimsələrdənsən!” (Musnəd imam Əhməd,5/204; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1150).

1 Burada “ehtiyac üzündən” deyildikdə, həm mənəvi, həm dəmaddi ehtiyac nəzərdə tutulur. Peyğəmbərin r səbir etməsi də odeməkdir ki, adam istər yardım üçün, istərsə də sual verməkdənötrü onun yanına gəldikdə, axıradək onu səbirlə dinləyər, onunsözünü kəsməz və məclisi yarımçıq qoyub durub getməzdi.

2 Peyğəmbərin r olduqca əliaçıq olduğu bir çox hədislərdə öztəsdiqini tapmışdır. Həmin hədislərdən birində rəvayət edilir ki,Cabir t demişdir: “Peyğəmbərdən r bir şey istədikdə, o heç vaxtyox deməzdi” (Səhih əl-Buxari, 6034); digər hədisdə rəvayət edilirki, Ənəs L demişdir: “Peyğəmbər r rəhmli idi. Onun yanınagələn hər kəsə söz verər, sonra da imkan daxilində ona köməklikedərdi. Bir dəfə namaza iqamə verildiyi zaman bir bədəvi gəlibonun ətəyindən tutdu və dedi: “Mənim bir az ehtiyacım var, qor-xuram sonra yadımdan çıxa.” Peyğəmbər r gedib onun ehtiyacınıödədikdən sonra qayıdıb namazı qıldırdı” (Ədəbul-Mufrəd, 278);başqa bir hədisdə rəvayət edilir ki, Səhl t demişdir: “Bir dəfə birqadın Peyğəmbərə r haşiyələnmiş parçadan tikilmiş bir bürüncəkgətirdi və ona: “Mən bunu öz əllərimlə toxumuşam və gətirmişəmki, onu sənə geyindirim”– dedi. Peyğəmbər r ehtiyac üzündənbürüncəyi götürdü, sonra da onu geyib bizim yanımıza gəldi. Sə-habələrdən biri onu tərifləyib: “Nə gözəl bürüncəkdir, onu mənəbağışla!”– dedi. Camaat da ona: “Sən yaxşı iş görmədin. Axı Pey-ğəmbər r onu ehtiyac üzündən geyinmişdi. Sən bilə-bilə ki, o heçkəsə rədd etmir, bunu ondan istədin”– dedi. Onda həmin adambelə cavab verdi: “Vallahi ki, mən bunu ondan geyinmək üçün is-təmədim. Mən bu bürüncəyi ondan ona görə istədim ki, bu, mə-


yərdi.1 O, insanlara xoş üz və gözəl əxlaq göstərər, on-lara ata olardı.2 Səhabələrin hamısı onun yanında eyni

nim kəfənim olsun.” Səhl dedi: “(Axırda) həmin bürüncək onunkəfəni oldu” (Səhih əl-Buxari, 1277).

1 Xoş söz demək xüsusunda Uca Allah buyurur: “Əgər sənRəbbindən dilədiyin mərhəməti umaraq onların üzünə baxmır-sansa (imkanın olmadığı üçün onlara bir şey verə bilmirsənsə),onda onlara xoş söz de” (əl-İsra, 28). Yeri gəlmişkən qeyd edəkki, gözəl söz söyləmək adamı Cəhənnəm odundan qoruyar. Bunadair rəvayət edilmiş hədisdə Adiy ibn Hatim t demişdir: “MənPeyğəmbərin r yanında ikən iki nəfər şikayətə gəldi. Onlardanbiri kasıbçılıqdan, digəri isə yol kəsən quldurlardan şikayət etdi.Peyğəmbər r onları dinlədikdən sonra dedi: “Yol kəsən quldurlaragəlincə, az bir zaman keçdikdən sonra karvanlar yanlarında heçbir mühafizəçi aparmadan Məkkəyə gedib-gələcəklər. Kasıbçılığagəldikdə isə, bilin ki, biriniz əlindəki sədəqə ilə gəzib-dolaşıb bu-nu ondan qəbul edəcək bir adam tapa bilməyəcəyi vaxt gəlməyin-cə Qiyamət qopmayacaq. Sonra siz Allahın hüzurunda duracaqsı-nız və sızinlə Onun arasında heç bir pərdə olmayacaq. Dediklərini-zi tərcümə edəcək bir tərcüməçiniz də olmayacaq. Sonra Allah Özqulundan soruşacaq: “Mən sənə mal-dövlət verməmişdimmi?” O:“Vermişdin”– deyəcək. Allah yenə soruşacaq: “Mən sənə pey-ğəmbər göndərməmişdimmi?” O: “Göndərmişdin”– deyəcək.Bundan sonra o, əvvəlcə sağına, sonra da soluna baxacaq, lakin od-dan başqa bir şey görməyəcək. Elə isə heç olmasa, yarım xurma sədə-qə ilə özünüzü Oddan qoruyun. Bunu tapmasanız, heç olmasa gözəlsöz danışmaqla özünüzü Oddan qoruyun” (Səhih əl-Buxari, 1413).

2 Burada “ata” deyildikdə, Peyğəmbərin r səhabələrinə şəf-qətli və rəhmli olması nəzərdə tutulur. Yoxsa ki, həqiqi mənadaPeyğəmbər r səhabələrindən heç birinin atası olmamışdır. Bu xü-susda Quranda belə buyurulur: “Muhəmməd aranızdakı kişilər-dən heç birinin atası deyildir. Lakin o, Allahın Elçisi və pey-ğəmbərlərin sonuncusudur” (əl-Əhzab, 40). Rəvayət edilir ki,Ubey ibn Kəb t və İbn Abbas N “əl-Əhzab” surəsinin 6-cı ayə-sini başqa qiraətlə belə oxumuşlar: “Peyğəmbər möminlərə on-


hüquqa malik idilər. Onun məclisi – həlimlik, həya,düzgünlük və səbir məclisi olardı.1 (Səhabələr) onun ya-nında səslərini qaldırmaz,2 onun məclisində (kimsə kim-səyə) tənə vurmaz və (kimsə kimsənin) eyibini açıb-ağartmazdı.3 (Peyğəmbər r onların) hamısıyla eyni tərz-

ların özlərindən daha yaxındır. Zövcələri də möminlərin ana-larıdır. Özü isə möminlərin atasıdır.” Burada “ata” deyildikdə,dinə aid edilən atalıq qəsd edilir. Belə ki, Peyğəmbər r öz ümmə-tinə, atanın öz övladına olan şəfqətindən daha çox şəfqət bəslə-yərdi. Uca Allah onun ümmətinə olan şəfqəti barədə “ət-Tovbə”surəsinin 128-ci ayəsində belə buyurur: “Sizə özünüzdən elə birElçi gəldi ki, sizin əziyyətə düşməyiniz ona ağır gəlir. O sizə qar-şı qayğıkeş, möminlərə şəfqətli, rəhmlidir” (Ədvaul-Bəyan, 6/232).

1 Bu, Peyğəmbərin r yanına gələn səhəbələri ilə olan davranışı-dır, yəni, o, səhabələri ilə mülayim rəftar edər, özünü həyalı apa-rar, heç vaxt yalan danışmaz və onların dərdini səbirlə dinləyərdi.Bütün bu xüsusiyyətlər səhih hədislərdə öz əksini tapmışdır. Eləbu kitabın əvvəlində 8-ci hədisi – həmin bu hədisin əvvəlini izahedərkən Peyğəmbərin r ən düzdanışan və ən mülayim insan oldu-ğunu, bir qədər əvvəl də onun nə dərəcədə səbirli olduğunu izahetmişik. O ki qaldı Peyğəmbərin r həyalı olmasına, rəvayət edilirki, Əbu Səid əl-Xudri t demişdir: “Peyğəmbər r hücrəsinə çəkil-miş bakirə qızdan daha həyalı idi” (Səhih əl-Buxari, 3562).

2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Ey iman gətirənlər! SəsiniziPeyğəmbərin səsindən yüksəyə qaldırmayın və bir-birinizə mü-raciət etdiyiniz kimi ona da uca səslə müraciət etməyin. Yoxsa,özünüz də hiss etmədən əməlləriniz hədər gedər” (əl-Hucurat, 2).

3 Uca Allah Qurani Kərimdə bu qəbih sifəti qadağan edib bu-yurur: “Ey iman gətirənlər! Bir camaat digərini məsxərəyə qoy-masın. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Qa-dınlar da qadınları lağa qoymasınlar. Ola bilər ki, bunlar onlar-dan daha yaxşı olsunlar. Bir-birinizə tənə vurmayın və bir-biri-nizi pis ləqəblərlə çağırmayın. İman gətirdikdən sonra fasiq ad-lanmaq necə də pisdir!” (əl-Hucurat, 11).


də rəftar edərdi. Lakin məclisdə onlar bir-birilərindənancaq təqva ilə üstün sayılardılar. Onların hamısı təva-zökar insanlar idi. Onlar məclisdə böyüyə hörmət gös-tərər, kiçiyə rəhm edər,1 ehtiyacı olan kimsəni (özlərin-dən) üstün tutar2 və qərib adamın qeydinə qalardılar.3”4

1 Bu xüsusda Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Kiçiyimizərəhm etməyən, böyüyümüzün hörmətini saxlamayan bizdən de-yildir” (Ədəbul-Mufrəd, 358).

2 Yəni, ona hamıdan əvvəl öz dərdini Peyğəmbərə r ərz etmə-yə imkan verərdilər.

3 Rəvayət edilir ki, Əbu Hureyrə t demişdir: “Bir dəfə Pey-ğəmbərin r yanına qonağı gəldi və o, səhabələrdən birini yemək-iç-mək gətirmək üçün zövcələrinin yanına göndərdi. Peyğəmbərin rzövcələri evdə sudan başqa heç nə olmadığını ona xəbər verdilər.Onda o, səhabələrinə müraciət edib dedi: “Kim mənim qonağıma qay-ğı göstərər və ya onu evində qonaq saxlayar?” Ənsardan olan birnəfər: “Mən!”– deyib onu evinə apardı və zövcəsinə: “Rəsululla-hın qonağına layiqincə hörmət et!”– deyə buyurdu. Zövcəsi ona:“Evdə uşaqlarımın yeməyindən başqa bir yemək yoxdur!”– deyəcavab verdi. Səhabə dedi: “Yeməyi hazırla, çırağı yandır, uşaqlaryemək istəsələr, onları yatızdır!” Zövcəsi yeməyi hazırladı, çırağıyandırdı və uşaqlarını yatızdırdı. Sonra ayağa qalxıb özünü guyaçırağı düzəldirmiş kimi göstərdi və bilərəkdən onu söndürdü.Sonra hər ikisi əllərini qaba uzadaraq özlərini guya yemək yeyirlər-miş kimi qonağa göstərdilər və o gecə onlar ac yatdılar. Səhər açıl-dıqda hər iki səhabə Peyğəmbərin r yanına getdi. Peyğəmbər ronlara: “Allah sizin dünənki əməlinizə güldü və ya ondan təəc-cübləndi!”– dedi və bu ayə (əl-Həşr, 9) nazil oldu: “Hətta özləriehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar.Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicat tapanlardır” (Sə-hih əl-Buxari, 3898).

4 Bu, uzun hədisin bir qismidir. Hədisin mətninin əvvəli 8-civə 225-ci hədislərdə zikr edilmişdir. Həmin hədisləri izah edər-kən demişdik ki, hədis alimləri bu hədisin isnadının “olduqcazəif” olduğunu söyləmişlər. Lakin yenə qeyd edək ki, hədisin is-


بنبشرحدثنا: قالزيع،ببناهللاعبدبنمحمدحدثنا- ٣٣٧قال: قالمالك،بنأنسعنقتادة،عنسعيد،حدثنا: قالالمفضل،

)).ألجبتعليهدعيتولولقبلت،كراعإليأهديلوr :))اهللارسول

(337) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r demişdir: “Mənə qoyun ayağı hədiyyə etsələr,(onu) götürərəm və məni qoyun ayağı yeməyə dəvətetsələr, dəvəti qəbul edərəm.”1

ثناحد: قالالرحمن،عبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٣٨rاهللارسولجاءني((: قالجابر،عنالمنكدر،بنمحمدعنسفيان،

سبلياكلبرغالبونذوبر.((

(338) ........ Cabir t demişdir: “(Mən xəstə ikən) Pey-ğəmbər mənə baş çəkməyə gəldi. Həmin vaxt o nə qatı-ra, nə də ata minmişdi.2”3

nadı “zəif” olsa da, hədisdəki bir çox vəsflər digər “səhih” hədis-lərdə öz təsdiqini tapmışdır.

1 Bu hədisi Buxari (2429), Tirmizi (1338) və Əhməd (2/424) rə-vayət etmişdir. Bu hədis Peyğəmbərin r təvazökar olduğunu birdaha sübuta yetirir.

2 Cabir t demək istəyir ki, Peyğəmbər r onun yanına piyadagəlmişdir. Bu da Buxarinin rəvayət etdiyi hədisdə öz təsdiqinitapmışdır. Həmin hədisdə Cabir ibn Abdullah N demişdir: “Birdəfə Peyğəmbər r və Əbu Bəkr mənə baş çəkmək üçün piyada Bə-ni-Sələmə qəbiləsinə gəldilər. Peyğəmbər r məni halsız və heçnəyi dərk etmədiyim bir halda görüb ev əhlindən su gətirməyi tə-ləb etdi. O, dəstəmaz aldıqdan və o sudan mənin üzümə səpdik-dən sonra mən ayıldım...” (Səhih əl-Buxari, 4577)

3 Bu hədisi Buxari (5340), Əbu Davud (3096), Tirmizi (3850),Nəsai (7501) və Əhməd (3/373) rəvayət etmişdir.


: قالنعيم،أبوحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٣٣٩

بناهللاعبدبنيوسفسمعت: قالالعطار،الهيثمأبيبنيحيىأنبأنا

ومسححجره،فيوأقعدنييوسفr،اهللارسولسماني((: قالسالم،

.))رأسيعلى

(339) ........ Yusuf ibn Abdullah ibn Səlam N demiş-dir: “Rəsulullah r mənə Yusuf adını verdi, məni dizi-nin üstünə oturtdu və mənim başımı sığalladı.1”2

الطيالسي،داودأبوحدثنا: قالمنصور،بناقإسححدثنا- ٣٤٠

بنأنسعنالرقاشي،يزيدحدثنا: قالصبيح،ابنوهوالربيعحدثنا: قال

،كالولأنمساهللارr،جلىحلعحثرر،يفةقطاوكنىنارهنثم

والفيهاسمعةالبحجةلبيك((: قالراحلته،بهاستوتفلمادراهم،أربعة

.))رياء

(340) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsullullah r,belinə köhnə yəhər qoyulmuş dəvənin üstündə, əynin-də də bürüncək olduğu halda həcc ziyarətini yerinə ye-tirdi. Biz o bürüncəyin dörd dirhəm dəyərində olduğu-

1 Peyğəmbərin r uşaqla bu tərzdə rəftar etməsi, onun təvazö-kar insan olduğunu bir daha sübuta yetirir.

2 Bu hədisi Əhməd (4/35) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “sə-hih” olduğunu demişdir.


nu güman edirdik. O, (dəvəsinə mindikdən və) dəvəayağa qalxdıqdan sonra dedi: “Ləbbeykə bihəccətin ləsum'ətə fihə vələ riyaə.1”2

حدثنا: قالالرزاق،عبدحدثنا : قالاق بن منصورإسححدثنا- ٣٤١

،رمعمنعثابت،انينمالباصعل،وواألحنسعنأنب،كالالأنمجر

رسولفكان((: لقادباء،عليهثريدامنهفقربr،اهللارسولدعاخياطا

أنسا،فسمعت: ثابتقال،))الدباءيحبوكانالدباء،يأخذ،rاهللا

.))صنعإالدباء،فيهيصنعأنعلىأقدرطعام،ليصنعفما((: يقول

(341) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Bir dərziRəsulullahı r qonaq çağırdı və onun qabağına içindəbalqabaq tikələri olan şorba qoydu.3 Rəsulullah r qab-dakı balqabaq tikələrini seçib yeyirdi. Rəsulullah r bal-qabağı xoşlayırdı.”

(Hədisin ravisi) Sabit dedi: “Mən Ənəsin belə dedi-yini eşitdim: “Bundan sonra mənim üçün nə vaxt ye-mək hazırlanardısa, içinə balqabaq qatmaq imkanı ol-duğu təqdirdə ona balqabaq qatılardı.”4

1 Tərcüməsi: “İçində riyakarlıq və şan-şöhrət olmayan bir həccziyarətini yerinə yetirmək üçün hüzurundayam!”

2 334-cü hədisin qeydlərinə bax.3 Buxarinin “Səhih”indəki hədisdə (2092) Ənəs t: “O, Pey-

ğəmbərin r qabağına çörək və içində balqabaq və qurudulmuş əttikələri olan şorba qoydu”– demişdir.

4 Bu hədisi Muslim (2041) rəvayət etmişdir.


صالح،بناهللاعبدحدثناحدثنا محمد بن إسماعيل قال: - ٣٤٢

قيل: قالتعمرة،عنسعيد،بنيحيىعنصالح،بنويةمعاحدثنا: قال

منبشراكان((: قالت))بيته؟فيrاهللارسوليعملكانماذا((: لعائشة

.))نفسهويخدمشاته،ويحلبثوبه،يفليالبشر،

(342) ........ Rəvayət edilir ki, Aişədən O: “Rəsulul-lah r evində nə işlə məşğul olardı?”– deyə soruşdular.Aişə dedi: “O, hamı kimi bir insan idi.1 Paltarını özü tə-mizləyər, qoyununu özü sağar və özü özünə xidmətedərdi.”2

1 Quranda Uca Allah Öz peyğəmbərinə r belə buyurur: “De:“Mən də sizin kimi bir insanam. Mənə vəhy olunur ki, sizinməbudunuz Tək olan İlahdır. Ona tərəf doğru yol tutun və On-dan bağışlanmağınızı diləyin” (Fussilət, 6).

2 Bu hədisin isnadında keçən Abdullah ibn Saleh ibn Muhəm-məd əl-Cuhəni “çoxlu xətalara yol vermiş səduq” ravidir (ət-Təq-rib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir. Digər hədisdə rəva-yət edilir ki, Aişədən O: “Peyğəmbər r evdə nə işlə məşğulolurdu?”– deyə soruşdular. Aişə dedi: “O, ev işlərində əhli-əyalı-na köməklik edər, namaz vaxtı yetişdikdə isə namaza gedərdi”(Səhih əl-Buxari, 676).

Rəsulullahın r əxlaqı456

rرسول اهللا خلقباب-٤٨

48-ci fəsil. Rəsulullahın r əxlaqı1

1 Müəllif bu fəsildə Peyğəmbərin r əxlaqından danışan hədis-ləri varid etmişdir. Ümumiyyətlə əxlaq deyildikdə, insanın mənə-vi keyfiyyətini müəyyən edən, yaşadığı cəmiyyət və onu təşkiledən üzvləri ilə rəftarı və özünü aparma qaydası nəzərdə tutlur.Bu da özü-özlüyündə iki qismə bölünür. Gözəl əxlaq və pis əxlaq.Bu möhtəşəm kitabın bu fəslində təbii ki, söhbət gözəl əxlaqdan –Peyğəmbərin r kamil əxlaqından gedir. Odur ki, Aişədən O Rə-sulullahın r əxlaqı barədə soruşduqda, o demişdir: “Onun əxlaqıQuran idi” (Musnəd İmam Əhməd, 6/163; Səhih əl-Cami, 4811).Necə ki, Quranda pis əxlaq, naqis bir cəhət tapmaq mümkün de-yil, eləcə də Peyğəmbərin r əxlaqında naqislik görmək mümkündeyil. Peyğəmbər r gözəl əxlaqın məziyyəti barədə belə buyur-muşdur: “Mömin adam öz gözəl əxlaqı ilə (gündüzləri) oruc tu-tub (gecələri) namaz qılan kimsənin dərəcəsinə yüksəlir” (Səhihət-Tərğib vət-Tərhib, 2643); başqa bir hədisdə də belə buyurmuş-dur: “Qiyamət günü sizin mənə ən sevimli və məclisinə görə ənyaxın olanınız, əxlaqı ən gözəl olanlarınızdır” (Sunən ət-Tirmizi,1/363; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 791). Hərçənd əxlaq barədə birçox hədislər varid olmuşdur, lakin bunların ən asası dördüdür.Maliki məzhəbindən olmuş və “balaca Malik” kimi tanınmışimam İbn Əbu Zeyd əl-Qeyrəvani demişdir: “Əxlaq ədəbləri vəonun tutqacları dörd hədisə söykənir: birinci, Peyğəmbərin r:“Kim Allaha və Axirət gününə inanırsa, ya xeyir danışsın, ya dasussun” hədisi, ikincisi, onun: “Müsəlmanın İslamının gözəlliyin-dəndir ki, özünə aid olmayan işləri tərk etsin” hədisi, üçüncüsü,ondan nəsihət istəyən kimsəyə: “Qəzəblənmə”– deyə nəsihət et-məsi və dördüncüsü, onun: “Biriniz özü üçün istədiyini müsəlmanqardaşı üçün istəmədikcə, tam şəkildə iman etmiş olmaz” hədisidir(Şərhun-Nəvəvi, 67-ci hədisin şərhi; Camiul-Ulum vəl-Hikəm, 12-ci hədisin şərhi). Xətib əl-Bəğdadi Peyğəmbərin r yolunu gedənmöminlərin əxlaqı barədə danışarkən demişdir: “Peyğəmbərin r


يزيدبناهللاعبدحدثنا: قالالدوري،محمدبنعباسحدثنا-٣٤٣

أبيبنالوليدعثمانأبوحدثني: قالسعد،بنليثحدثنا: قالالمقرئ،

،يدلالونعانسمنلية،بارجخنةعارجنخبدينزب،ل: قالثابتخدفرن

ماذا: قال،rاهللارسولأحاديثحدثنا: لهفقالواثابت،بنزيدعلى

فكناله،فكتبتهإليعثبالوحيعليهنزلإذافكانجارهكنتأحدثكم؟

ذكرناوإذامعنا،ذكرهااآلخرةذكرناوإذامعنا،ذكرهاالدنياذكرناإذا

امالطعها،ذكرنعذافكلمهثكمدنأحولعساهللارr.

(343) ........ Xaricə ibn Zeyd rəvayət edir ki, (bir dəfə)dir dəstə adam Zeyd ibn Sabitin yanına gəlib ona: “Bi-zə Rəsulullahın r hədislərindən danış”– deyə xahiş et-di. O dedi: “Nə danışım sizə. Mən onun qonşusu olmu-şam. Ona vəhy1 nazil olduqda mənə xəbər göndərər,

hədislərini öyrənən kimsələrə vacibdir ki, insanların ən ədəblisi,ən təvazökarı, ən düzdanışanı və ən dindarı olsunlar, habelə yün-güllük etməsinlər və (hər şeyə görə) qəzəblənməsinlər. Həmçinin,onlar Rəsulullahın r gözəl əxlaqını və ədəbini özündə cəm edənrəvayətləri, onun əhli-beytindən və səhabələrindən olmuş əməli-saleh sələflərin həyat yolunu özündə əks etdirən, habelə mühəd-dislərin həyat tərzindən danışan xəbərləri, üstəlik keçmiş nəslinəvəzsiz xidmətlərini davamlı araşdırıb öyrənməlidlər ki, ən gözəlvə ən yaxşı əxlaqa əməl etsinlər, ən rəzil və ən pis əxlaqdan uzaqolsunlar” (əl-Cami li Əxlaqir-Ravi və Ədabis-Sami, 1/6).

1 Gizli danışıq, işarə etmə, əmr etmə, ilham vermə, pıçıldama,məktub yazma, elçi göndərmə, tələsdirmə, səs çıxarma. UcaAllahın bilavasitə və ya başqa Özünəməxsus üsullarla Öz əmrləri-ni peyğəmbərlərinə bildirməsi mənasında işlədilən bir Quran isti-lahıdır.


(mən də gedib) onun üçün həmin vəhyi yazardım.1 Bizdünyəvi işlərdən danışardıqsa, o da bizimlə birgə dün-yəvi işlərdən danışar, habelə Axirətdən danışdığımız za-man bizimlə birgə Axirətdən danışar, eləcə də yemək-dən söhbət açdığımız zaman bizə qoşulardı. Sizə danış-dıqlarımın hamısı Rəsulullahdan r (gördüklərimdir).”2

محمدعنبكير،بنيونسحدثناموسى،بنإسحاقحدثنا- ٣٤٤

روعمعنالقرظي،كعببنمحمدعنزياد،أبيبنزيادعنإسحاق،بن

أشرعلىوحديثهبوجههيقبل،rاهللارسولكان((: قالالعاص،بن

خيرأنيظننتحتىعلي،وحديثهبوجههيقبلفكانبذلكيتألفهمالقوم،

،))بكرأبو((: فقالبكر؟أبوأوخيراأناهللا،رسوليا: فقلتالقوم،

1 Bundan aydın olur ki, Zeyd ibn Sabit, Peyğəmbərin r vəhykatiblərindən olmuşdur. Bu hədisin isnadı “zəif” olsa da, digər“səhih” rəvayətlərdə Zeyd ibn Sabitin t vəhy katiblərindən oldu-ğu öz təsdiqini tapmışdır. Rəvayət edilir ki, Ənəs ibn Malik t de-mişdir: “Peyğəmbər r zamanında ənsardan olan dörd nəfər Qu-ranı cəm etməklə məşğul idi: Ubey ibn Kəb, Muaz ibn Cəbəl, ƏbuZeyd və Zeyd ibn Sabit” (Səhih əl-Buxari, 3810); digər hədisdə rə-vayət edilir ki, Zeyd ibn Sabit t demişdir: “Peyğəmbər r bu ayə-ni mənə yazdırmışdı: “Möminlərdən evdə oturanlarla Allah yo-lunda öz malları və canları ilə cihad edənlər eyni olmazlar...” (Sə-hih əl-Buxari, 2832).

2 Bu hədisi Təbərani “Mocəmul-Kəbir” (4882), Bəğəvi “Şər-hus-Sunnə” (3679) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Və-lid ibn Əbu Vəlid “zəif” ravi, Suleyman ibn Xaricə də “məchul”olduğundan, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


ا: فقلتوليسااهللا،رأنريخ؟أورمفقالع :))رمع((،ا: فقلتوليسر

،rاهللارسولسألتفلما،))عثمان((: فقالعثمان؟أوخيرأنااهللا،

.))سألتهأكنلمأنيفلوددتنيفصدق

(344) ........ Amr ibn As t demişdir: “Rəsulullah rən pis insanlara belə diqqət yetirər, onlarla kəlmə kəsərvə onlarla münasibət qurmağa çalışardı. Həmçinin, mə-nə diqqət yetirər və mənimlə kəlmə kəsər, hətta mənözümün camaatın ən xeyirlisi olduğumu zənn edərdim.(Bir gün) mən (ondan): “Ya Rəsulullah, mən daha fəzi-lətliyəm, yoxsaa Əbu Bəkr?”– deyə soruşdum . O: “ƏbuBəkr”– deyə cavab verdi. Yenə soruşum: “Mən daha fə-zilətliyəm, yoxsa Ömər?” O: “Ömər”– deyə cavab ver-di. Yenə soruşum: “Mən daha fəzilətliyəm, yoxsa Os-man?” O: “Osman”– deyə cavab verdi.1 Mən bu suallarıRəsulullaha r verdikdə, o, həqiqəti məndən gizlətmə-di. (Sonra) mən ona bu cür suallar verdiyimə çox heyif-siləndim.”2

٣٤٥ -داحةثنبيقتنب،يدعا: قالسثندحفرعجنانبمليس،يعبالضنع،ثابتنس،عقالأن :))تمدولخساهللارrرشع،ننياسيقالفملاقط،أفمءقالويشل،هتعنصمل،هتعنالصوشءلي،هكترتم؟لهكترت

1 Bu hədisin isnadı “zəif” olsa da, bu üç səhabənin İslam üm-mətinin ən fəzilətli səhabələri olduğuna şübhə yoxdur.

2 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “həsən” olduğunu demişdir.


حريرا،والخزامسستوالخلقا،الناسأحسنمنr،اهللارسولوكانوالقط،مسكاشممتوال،rاهللارسولكفمنألينكانشيئاوال

.))rبيالنعرقمنأطيبكانعطرا

(345) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Mən on ilRəsulullaha r xidmət etdim, bir dəfə də olsun mənə“Uf!” demədi, həmçinin, etdiyim bir işə: “Niyə bunu et-misən?”, yaxud etmədiyim bir işə: “Niyə bunu etməmi-sən?” demədi.1 Rəsulullah r əxlaq baxımından insanla-rın ən gözəli idi. Mən Rəsulullahın r əlindən daha yum-şaq nə bir zərxaraya, nə bir ipəyə, nə də başqa (zərif)bir şeyə toxunmuşam, habelə Rəsulullahın r tərindən(gələn qoxudan) daha gözəl nə bir müşk, nə də (başqa)bir ətir iyləmişəm.2”3

والمعنى الضبي،هوعبدةبنوأحمدسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣٤٦،داحا: قاالوثندحادمحنب،ديزنلمعس،لويالعنسعنأنب،كالم

نولعساهللارr،هكانأنهدنعلرجبهأثر،ةفركان: قالصولوساهللارr،اليكادواجهايدءأحيبش،ههكرايفلم،مقالقاملقول :))لومقلتله

عديهذةهفرالص((.

1 Peyğəmbərin r öz xidmətçisinə heç vaxt “Uf” deməməsi, ya-xud “Niyə bunu etmisən” və ya “Niyə bunu etməmisən” deyəona etiraz etməməsi onun nə dərəcədə böyük əxlaq sahibi oldu-ğunu bir daha sübuta yetirir.

2 33-cü fəsilin qeydlərinə bax.3 Bu hədisi Buxari (5691), Muslim (2330), Əbu Davud (4773),

Tirmizi (2016) və Əhməd (3/101) rəvayət etmişdir.


(346) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, Rəsu-lullahın r yanına gəlmiş adamlardan birinin üstündəsarı ləkə 1 var idi. Rəsulullah r xoşuna gəlməyən birşeyi çox vaxt adamın üzünə deməzdi.2 Adam durub get-dikdən sonra Rəsulullah r yanındakı adamlara dedi:“Bəlkə ona deyəsiniz, bu ləkəni təmizləsin?!3”4

٣٤٧ -احثنددمحمنار،بشا: قالبثندحدمحمنفر،بعقالج :

عبد،بنعبدواسمهالجدلياهللاعبدأبيعنإسحاق،أبيعنشعبة،حدثنا

نة،عشائاعهأنقالت :))لمكنوليساهللارr،،اشالفاحاوشفحتالمو

.))ويصفحيعفوولكنالسيئة،بالسيئةيجزئوالاألسواق،فيصخابا

1 Burada “sarı ləkə” deyildikdə, zəfərandan düzəldilmiş ətirinləkəsi nəzərdə tutulur.

2 Rəsulullah r bir adamın yanlış söz danışdığını və ya səhvhərəkət etdiyini görəndə çox vaxt bu eyibi ümumi olaraq zikredərdi. Məsələn, namaz əsnasında göyə baxanların əməlini pislə-yib demişdir: “Namaz əsnasında göyə baxan adamlara nə olub ki,belə edirlər? Onlar ya buna son qoyacaqlar, ya da ki gözləri korolacaq” (Səhih əl-Buxari, 750). Lakin qeyd edək ki, Rəsulullah rbəzən məsləhət bildikdə, adamın səhvini üzünə deyərdi. Məsələn,Peyğəmbər r bir qövmün arasında, zəfərandan düzəldilmiş ətirləətirlənmiş bir kişini görüb əvvəlcə ona salam verməmiş, sonra daona: “Sənin gözlərinin arasında köz vardır” demişdir (Ədəbul-Mufrəd, 1020).

3 219-cu hədisin qeydlərinə bax.4 Bu hədisin isnadında keçən Səlm ibn Qeys əl-Ələvi “zəif” ra-

vidir (ət-Təqrib) Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


(347) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r nə sö-yüşcül, nə kobud, nə də bazarda qışqır-bağır1 salan biradam deyildi, həm də pisliyi pisliklə dəf etməz,2 əksi-nə, əfv edər və bağışlayardı.”3

1 Ümumiyyətlə müsəlmana səsini kobud şəkildə qaldırmaq ya-raşmaz. Bu xüsusda Qurani Kərimdə belə buyurulur: “Loğman dedi:“Oğlum! Gördüyün iş bir xardal dənəsi ağırlığında olsa da, bir qa-yanın içində, yaxud göylərdə və ya yerin dibində olsa da, Allah onuaşkar edər. Həqiqətən, Allah Lətifdir, Xəbərdardır. Oğlum! Namazqıl, yaxşı işlər görməyi əmr et, pis işləri qadağan elə. Başına gələnçətinliklərə səbir et. Həqiqətən, bu, əzm tələb edən əməllərdən-dir. İnsanlardan təkəbbürlə üz çevirmə, yer üzündə özünü darta-darta gəzib dolanma. Həqiqətən, Allah heç bir özündən razını,özünü öyəni sevmir. Yerişində həddi gözlə, danışanda səsini al-çalt. Çünki ən çirkin səs uzunqulaq səsidir” (Loğman, 16-19).

2 Hərçənd pisliyi pisliklə dəf etmək caizdir, şəriət buna icazə ve-rir: “Pisliyin cəzası özü kimi pislikdir. Amma kim bağışlasa və ba-rışsa, onun mükafatı Allaha aid olar. Həqiqətən, O, zalımları sev-mir. Haqsızlığa uğradıqdan sonra qisas alanlara heç bir məzəmmətolunmaz” (əş-Şura, 40-41). Lakin əlbəttə ki, əfv etmək və təqsirindənkeçmək daha yaxşıdır. Uca Allah Quranda Öz peyğəmbərinə r beləbuyurur: “Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz. Sən pisliyi yaxşılıqladəf et! O zaman səninlə ədavət aparan kimsə sanki yaxın bir dostolar. Bu isə ancaq səbir edənlərə verilir və ancaq böyük qismət sa-hiblərinə nəsib olur” (Fussliət, 34-35); digər bir ayədə isə O, mö-minləri vəsf edib deyir: “O kəslər ki, Rəbbinin Üzünü diləyərəksəbir edir, namaz qılır, onlara verdiyimiz ruzidən gizli və aşkarxərcləyir və pisliyi yaxşılıqla dəf edirlər. Onlar üçün Axirət yurdu– əməlisaleh ataları, zövcələri və övladları ilə birlikdə daxil ola-caqları Ədn bağları hazırlanmışdır. Mələklər bütün qapılardanonların yanına daxil olub deyəcəklər: “Səbir etdiyinizə görə sizəsalam olsun! Axirət yurdunuz necə də gözəldir!” (ər-Rəd, 22-24).



عنعبدة،حدثنا: قالالهمداني،إسحاقبنهارونحدثنا- ٣٤٨

،rاهللارسولضربما((: قالتعائشة،عنأبيه،عنعروة،بنهشام

هدئابييأنإالقط،شداهجييبيلفالاهللا،سوبراضمادأةال وخرام((.

(348) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r heçvaxt, heç kəsi əli ilə vurmayıb. Yalnız Allah yolunda ci-hadda vurduqları istisnadır. O, nə xidmətçini, nə dəqadını vurardı.1”2

عياض،بنفضيلحدثنا: قالالضبي،عبدةبنأحمدحدثنا- ٣٤٩

نور،عصننمع،ريهالزنة،عورعنة،عشائعا((: قالتمتأيولرسر

تعالىاهللامحارممنينتهكلمماقط،ظلمهالمةمظمنمنتصراrاهللا

وماغضبا،ذلكفيأشدهممنكانشيءاهللامحارممنانتهكفإذاشيء،

ريخنين،بيرإالأمارتا،اخمهرساأيملمكنيأثمام((.

(349) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullahın r mə-ruz qaldığı zülmdən dolayı, (kimsədən öz nəfsinə görə)intiqam aldığını görməmişəm. Yalnız Uca Allahın qoy-duğu qanunların pozulması istisnadır. Allahın qanun-ları pozulduğu təqdirdə isə Rəsulullah r buna hamı-

1 Hərçənd xidmətçini, həyat yoldaşını, hətta heyvanı belə tər-biyələndirmək məqsədi ilə vurmaq mübah sayılır, lakin onlarıvurmamaq daha əfzəldir (Şərh ən-Nəvəvi).

2 Bu hədisi Muslim (2328), Nəsai (9165), İbn Macə (1984) vəƏhməd (6/31-32) rəvayət etmişdir.


dan çox qəzəblənərdi.1 Habelə iki şeydən birini seçməktəklif edildikdə, – günah işlər istisna olmaqla, – həmişədaha asan olanını seçərdi.2”3

بنمحمدعنسفيان،حدثنا: قالعمر،أبيابنحدثنا- ٣٥٠ر،المكدننة،عورعنة،عشائعأذن((: قالتتلاسجلىرولعساهللارr،اأنو،هدنفقالع :))بئسنابةريشالعوأوأخةريشالع((،نثمأذ،له

لهألنتثمقلتماقلتاهللا،رسوليا: قلتخرج،فلماالقول،لهفأالنالناسودعهأوالناستركهمنالناسشرمنإنعائشة،يا((: فقالالقول؟

.))فحشهاتقاء

(350) ........ Aişə O demişdir: “Mən Rəsulullahın ryanında ikən bir kişi4 onun yanına daxil olmaq üçün izinistədi. Rəsulullah r (onun haqqında): “Əşirətin 5 oğlu

1 Buxarinin “Səhih”indəki (3560) hədisdə isə: “Allahın qoyduğuqanunlar pozulduğu zaman Allaha görə intiqam alardı”– deyilir.

2 Buxarinin “Səhih”indəki rəvayətdə (3560) hədisin tamamın-da deyilir: “Günah iş görmək təklif olunduqda isə o, bundan ha-mıdan çox çəkinərdi”


4 Bəzi şərhçilər bu kişinin Uyeynə ibn Hisn əl-Fəzari, bəziləridə onun Məxrəmə ibn Nofəl olduğunu demişlər (Camul-Vəsail;Tohfətul-Əhvəzi).

5 Əşirət: bir əsildən törəyib birlikdə yaşayan və köçəri (bədə-vi) həyat sürən ailələr toplusudur. Buna qəbilə, oymaq da deyilir.Burada Rəsulullah r “filan qəbilədən olan filankəs nə pis adam-dır”– deməklə onun yaramaz adam olduğunu bildirmək istəmiş-dir ki, bu adamı tanımayanlar onu tanısınlar. (Tohfətul-Əhvəzi).


və ya əşirətin qardaşı necə də pis adamdır!”– dedi, son-ra da onun içəri girməsinə izin verdi və (o içəri daxilolduqda) onunla nəzakətlə danışdı.1 O çıxıb getdikdənsonra mən dedim: “Ya Rəsulullah, sən (əvvəlcə) belə de-din, sonra da onunla nəzakətlə danışdın?!” Rəsulul-lah r dedi: “Ey Aişə, insanların ən pisi o kəslərdir ki,onların yaramaz əxlaqına görə insanlar onları tərk edir,(yaxud2 onlardan qaçırlar).”3

عبدبنعمربنجميعحدثنا: قالوكيع،بنسفيانحدثنا- ٣٥١زوجهالةأبيولدمنتميمبنيمنرجلأخبرني: قالالعجلي،الرحمن: قالعلي،بنالحسنعنلة،هاألبيابنعناهللا،عبدأباويكنىخدجية،

كان((: فقالجلسائه،في،rالنبيسريةعنأيبسألت: الحسينقالغليظ،والبفظليس،الجانبلينالخلق،سهلالبشر،دائمr،اهللارسول

واليشتهي،العمايتغافلمشاح،والعيابوالفحاش،والصخابواليسؤيهنماجيهالروبيخي،يهفقدكرتهفسننماء،: ثالثراإلكثار،المو

واليعيبه،والحدا،أيذمالكان: ثالثمنالناسوتركيعنيه،الوما

1 Nəvəvi demişdir: “Rəsulullahın r onunla nəzakətlə danış-masının qəsdi, o kişinin qəlbini ələ almaq və özünün gözəl əxlaqı-nı ona göstərmək idi. Bu da fasiqin qeybətini etməyin caiz oldu-ğuna dəlalət edir. Lakin bu qeybət açıq-aşkar günah işlər görənvə ya bidət edənlərə aid edilir, yəni, onların qeybətini etmək caiz-dir. (Şərh ən-Nəvəvi). Bu hədis Rəsulullahın r kamil əxlaq sahibiolduğunu bir daha sübuta yetirir.

2 Bu, hədisin ravilərindən biri – Sufyanın şəkkidir.3 Bu hədisi Buxari (5780), Muslim (2591), Əbu Davud (4791),

Tirmizi (1997) və Əhməd (6/38) rəvayət etmişdir.


،هريعاليوطلبي،هرتوالعوكلمتاإالييمافجر،هابإذاثووكلمتقأطر،هاؤلساجملىكأنعهموسؤر،رفإذاالطيكتواسكلمونالتعازنتيهدنعحديثعندهحديثهميفرغ،حتىلهأنصتواعندهتكلمومن،الحديث،هملأوكحضايمكونمحضي،هنمبجعتياومونمبجعتي،هنمبرصيو،ليستجلبونهأصحابهكانإنتىح،ومسألتهمنطقهفيالجفوةعلىللغريبمنإالالثناءيقبلوال،))فأرفدوهيطلبهاحاجةطالبرأيتمإذا((: ويقولئكافالموقطعلىيعدأحيثهدىحتحوزجيهقطعيفيهبنامأويق((.

(351) ........ Həsən (ibn Əli) N rəvayət edir ki, (qar-daşı) Hüseyn N demişdir: “Mən atamdan Peyğəmbə-rin r məclisindəki səhabələri ilə olan davranışı barədəsoruşdum. O dedi: “Rəsulullah r həm daim gülərüzlü,həm həlim xasiyyətli, həm də olduqca lütfkar insanidi.1 O, nə kobud, nə daş qəlbli,2 nə qışqır-bağır salan,

1 Peyğəmbərin r gülərüzlü və həlim xasiyyətli olduğu əvvəlkifəsillərdə zikr edilmişdir. Onun lütfkar və mərhəmətli olduğunabu iki hədisi misal göstərmək olar. Əbu HureyrəL rəvayət edirki, bir dəfə Peyğəmbər r Həsən ibn Əlini öpərkən Əqra ibn Habisonun yanında oturmuşdu. Əqra dedi: “Mənim on övladım var,onlardan heç birini öpməmişəm.” Peyğəmbər r ona baxıb dedi:“Rəhm etməyən kimsəyə rəhm edilməz” (Ədəbul-Mufrəd, 91); di-gər hədisdə AişəO rəvayət edir ki, bir bədəvi Peyğəmbərin ryanına gəlib (onun uşağı öpdüyünü gördü və təəccüblə) dedi:“Siz uşaqlarınızı öpürsünüz?! Biz onları öpmürük.” Peyğəmbər rdedi: “Əgər Allah sənin qəlbindən mərhəmət hissini götürübsə,ona mən nə edim?!” (Ədəbul-Mufrəd, 90).

2 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Allahın mərhəməti sayə-sində sən onlarla mülayim rəftar etdin. Əgər sən kobud və daş


nə söyüşcül,1 nə eyib tutan,2 nə də tamahkar3 adam idi.Xoşuna gəlmədiyi bir şeyə (narazılığını) biruzə ver-məzdi. (Habelə ehtiyacı üzündən) ona müraciət edənadam naümid qalmazdı, (çünki o,) həmin adamın ümi-dini qırmazdı.4 (Peyğəmbər r) üç (yaramaz xislətə) ya-xın durmazdı: mübahisəyə,5 (dünya malını) artırmağa1

qəlbli olsaydın, onlar hökmən sənin ətrafından dağılışardılar”(Ali-İmran, 159).

1 347-ci hədisdə və onun qeydlərində Peyğəmbərin r qışqır-ba-ğır salmayan və söyüşcül bir adam olmadığı ətraflı izah edilmişdir.

2 Hərçənd Peyğəmbər r gözəl şeylərə və yaxşı işlərə eyib tut-mazdı, lakin o, pis əməlləri, habelə harama əl atan kimsələri hə-mişə tənqid edərdi.

3 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Nəfsinin tamahından qo-runan kimsələr nicat tapanlardır” (əl-Həşr, 9). Demək, nəfsinintamahından qorunmayan kimsələr nicat tapmayacaq və Cəhənnə-mə giriftar olacaqlar. Bu xüsusda Peyğəmbər r demişdir: “SizəCəhənnəm sakinləri barədə xəbər verimmi?!” Bu, hər bir daşürək-li, tamahkar və yekəxana adamdır” (Səhih əl-Buxari, 4918)

4 Ondan yardım istəyən adama imkan daxilində köməklikedər, verməyə bir şey tapmadıqda isə ona xoş söz deyər və onunqəlbini qırmazdı.

5 Burada “mübahisə” deyildikdə, ədavətə gətirib çıxaran fay-dasız mübahisə nəzərdə tutulur. Hədislərin birində Peyğəmbər rmübahisə etməyən kimsəni belə müjdələmişdir: “Mən, haqlı oldu-ğu halda belə mübahisədən əl çəkən kimsənin Cənnətin güşəsin-də bir evi olacağına, habelə zarafatla olsa belə yalan danışmayankimsənin Cənnətin ortasında bir evi olacağına və bir də əxlaqı gö-zəl olan kimsənin Cənnətin ən yüksək təbəqəsində bir evi olacağı-na zəmanət verirəm” (Sunən Əbu Davud, 4800; Sunən ət-Tirmizi,2124; Sisilətul-Əhadisis-Səhihə, 273). Lakin qeyd etmək lazımdırki, insanları Allahın yoluna dəvət etmək məqsədilə və həddi aş-


və özünə aid olmayan işlərə (qarışmağa). Habelə insan-lara da (bu) üç şeydən uzaq olmağı tövsiyə edərdi. O,

mamaq şərti ilə gözəl tərzdə mübahisə etmək caizdir. Bu xüsusdaUca Allah Qurani Kərimdə belə buyurur: “İnsanları Rəbbininyoluna hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə dəvət et və onlarla ən gö-zəl tərzdə mübahisə et. Şübhəsiz ki, Rəbbin azğınlığa düşənləridə, doğru yolda olanları da yaxşı tanıyır” (ən-Nəhl, 125).

1 Ümumiyyətlə dünya malını artırmağı məşğuliyyətə çevirməkmöminə yaraşan sifətlərdən deyildir. Dünya malını artırmağaaludə olan kəslərin pis aqibəti barədə Uca Allah Qurani Kərimdəbelə buyurur: “Çoxluğa hərisliyiniz başınızı o qədər qatdı ki,gömülməklə qəbirləri ziyarət etdiniz. Yox-yox! Siz aqibətinizihökmən biləcəksiniz! Bir də yox! Siz aqibətinizi tezliklə bilə-cəksiniz! Xeyr! Kaş ki, yəqin biləydiniz. Siz Cəhənnəmi mütləqgörəcəksiniz! Onu həqiqətən öz gözünüzlə mütləq görəcəksi-niz! Sonra, o gün nemətlər barəsində hökmən sorğu-suala tutu-lacaqsınız” (ət-Təkasur, 1-8); digər isə ayədə buyurur: “Kim gəl-di-gedər dünyanı istəsə, orada ona – dilədiyimiz kimsəyə istədi-yimiz şeyləri dərhal verərik. Sonra isə onu qınanmış və Allahınrəhmətindən qovulmuş halda girəcəyi Cəhənnəmə atarıq” (əl-İs-ra, 18). Peyğəmbər r isə bu xüsusda belə buyurmuşdur: “Kiminməqsədi Axirəti qazanmaq olarsa, Allah onun varını qəlbinə yer-ləşdirər (o, hər şeyə qane olar), onun işlərini avand edər və (qədə-rinə yazılmış) dünya malı ram edilmiş halda gəlib onu tapar. Kimində məqsədi dünyanı qazanmaq olarsa, Allah onun kasıblığını göz-ləri arasına gətirər, işlərini dolaşığa salar və dünya malından dayalnız qədərinə yazılmış olanı əldə edər” (Sunən ət-Tirmizi, 2/76;Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 949; Səhih əl-Cami, 6510). Bu kitabınbəzi nüsxələrində (اإلكثار) “dünya malını artırmağa” yerinə (اراإلكب)

“təşəxxüslənməyə” kəlməsi varid olmuşdur. Yəni, Peyğəmbər rheç vaxt məclisdə özünü dartmaz və kibirlənməzdi.


heç kəsi təhqir etməz, heç kəsə tənə vurmaz,1 heç kəsiutandırmaz,2 heç kəsin eyibini arayıb-axtarmazdı.3 Yal-nız savab qazanılması umulacaq sözləri danışardı. Da-nışdığı zaman yanındakılar başlarını aşağı salardılar,

1 Bu iki xislət – kimsəyə tənə vurmaq və kimsəni təhqir etməkmöminə yaraşan sifətlərdən deyildir. Bu xüsusda Peyğəmbər rhədisdə belə buyurmuşdur: “Mömin nə tənə vuran, nə lənət oxu-yan, nə ədəbsiz, nə də təhqir edən deyil” (Ədəbul-Mufrəd, 312).

2 Peyğəmbər r özü heç kəsi utandırmaz, habelə səhabələrinədə kimsəni utandırmağı qadağan edər və bu pis əxlaqın möminəyaraşmadığını onlara bildirərdi. Rəvayət edilir ki, Əbu Zərr t de-mişdir: “(Bir dəfə) mən öz köləmə: “Ey zənci oğlu!” deyib onuutandırdım. (Bunu eşidəndə) Peyğəmbər r mənə dedi: “Ey ƏbuZərr! Sən onu anasına görə utandırdın?! Həqiqətən də, səndə ca-hiliyyət əxlaqı qalmışdır. Kölələriniz sizin qardaşlarınızdır! Allahonları sizin tabeçiliyinizə vermişdir. Kimin qardaşı öz tabeçiliyialtında olsa, yediyindən ona da yedirtsin, geyindiyindən ona dageyindirsin! Onları gücləri çatmadığı bir işlə yükləməyin. Hər-gah, onları gücləri çatmadığı bir işlə yükləsəniz, onda onlara yar-dım edin” (Səhih əl-Buxari, 30).

3 Pis niyyətlə kiminsə eyibini arayıb axtarmaq casusluq sayılırki, bunu da Uca Allah bizə qadağan edir: “Ey iman gətirənlər!Zənnə çox qapılmayın. Çünki zənn edilənlərin bir qismi günah-dır. Bir-birinizi güdməyin...” (əl-Hucurat, 12). Həmçinin, Pey-ğəmbər r hədisdə belə buyurmuşdur: “Ey dili ilə iman gətirmiş,lakin qəlbinə iman daxil olmamış kimsələr, müsəlmanların qeybə-tini qırmayın və onların eyiblərini arayıb axtarmayın! Hər kimmüsəlman qardaşının eyibini arayıb axtararsa, Allah da onun eyi-bini arayar. Allah da kimin eyibini arayarsa, bu eyib onun evininiçində olsa belə, onu ifşa edər” (Sunən Əbu Davud, 4882; Səhihəl-Cami, 7984).


sanki başlarına quş qonmuşdur.1 Sözünü bitirdikdə isəonlar danışmağa başlayardılar. Onlar onun hüzurundamübahisə etməzdilər. Onun yanında danışan adam sö-zünü tamamlayanadək onlar sükut içində o adamı din-ləyərdilər. (Peyğəmbərin r yanında) ilk əvvəl söhbətəbaşlayan kimsənin söhbəti, (həmin məclisdə) onlarınsöhbəti olardı. O, səhabələrinin güldüyünə gülümsə-yər,2 təəccüb etdiklərinə də təəccüb edərdi. O, yad ada-mın3 istər danışığında, istərsə də verdiyi sualda kobud-luq etməsinə səbir edərdi.4 Onun səhabələri (yad ada-

1 Məlumdur ki, quş ancaq tərpənməyən cismlərin üzərinə qo-nur. Bu misalla səhabə onların nə dərəcədə dinməz və hərəkətsizoturduqlarını bildirmək istəyir. Bu da səhabələrin Peyğəmbərəolan hörmətinin olduqca böyük olduğunu bir daha sübuta yetirir.

2 Yəni, Peyğəmbər r onların sevincinə şərik olardı.3 Burada “yad adam” deyildikdə, əsasən bədəvilər nəzərdə tu-

tulur. Hədislərin birində Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Çöldəyaşayan adam kobud olar...” (Musnəd İmam Əhməd, 2/371, 440;Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1272); digər bir hədisdə isə o belə bu-yurmuşdur: “Daşürəklilik və qabalıq, kobud danışığı ilə seçilən,dəvələrinin quyruğundan yapışmış bədəvilərə aiddir” (Səhih əl-Buxari, 3302).

4 Buna aşağıdakı hədisləri misal göstərmək olar:Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, bir dəfə bir nəfər Peyğəmbərin r

yanına gəlib ondan borcunu tələb etməyə başladı və onunla ko-bud danışdı. Peyğəmbərin r səhabələri ona qulaqburması verməkistədikdə, Peyğəmbər r buyurdu: “Ona dəyməyin! Həqiqətən,borc yiyəsinin danışmağa haqqı var.” Sonra əlavə edib dedi: “Onadəvəsi yaşında olan bir dəvə verin!” Səhabələr dedilər: “Ya Rəsu-lullah, bizdə olan dəvə onun dəvəsindən yaşlıdır.” Peyğəmbər rbuyurdu: “Bunu ona verin! Həqiqətən, sizin ən xeyirliniz, borcunu


mın) gəlişini təmənna edərdilər.1 O, (öz səhabələrinə)deyərdi: “Ehtiyaclı bir adam gördüyünüz zaman onayardım edin!” Peyğəmbər r ifrata varmayan kimsənintərifini qəbul edərdi.2 O, heç kəsin sözünü kəsməzdi.

ən gözəl şəkildə ödəyəninizdir” (Səhih əl-Buxari, 2306); digər birhədisdə rəvayət edilir ki, Ənəs ibn Malik t demişdir: “Bir dəfəmən Peyğəmbərlə r birlikdə yol gedirdim. Peyğəmbərin r əynin-də Nəcranda tikilmiş qalın haşiyəli bir bürüncək var idi. Bu vaxtbir bədəvi arxadan gəlib ona çatdı və onun bürüncəyindən tutubelə bərk dartdı ki, mən bürüncəyin Peyğəmbərin r çiyninə iz bu-raxdığını gördüm. Sonra bədəvi dedi: “Əmr ver, Allahın səndəolan malından mənə də versinlər.” Peyğəmbər r ona tərəf çevri-lib gülümsədi, sonra da qənimətdən ona bir şey verilməsini əmr et-di” (Səhih əl-Buxari, 3149).

1 Yəni, gözləyərdilər ki, dini savadı olmayan bir kimsə gəlibPeyğəmbərə r sual versin və onlar da onun həmin suala verdiyicavabdan faydalansınlar.

2 Peyğəmbər r həddən ziyadə təriflənməyi sevməz və səhabə-lərinə onu şişirtməyi – olduğundan daha artıq, daha mübaliğəlişəkildə təqdim etməyi, özündə olmayan vəsflərlə ona yalandantərif deməyi qadağan edərdi. Lakin olduğu kimi tərif edildikdə,bunu qəbul edərdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ifrat dərəcədətərif olunmağı sevmək Cəhənnəm əhlinin sifətlərindəndir. Bu xü-susda Uca Allah belə buyurur: “Etdikləri əməllərdən fərəhlənənvə etmədikləri işlərə görə tərif olunmağı xoşlayan kimsələrinəzabdan qurtulacaqlarını əsla güman etmə. Onlara acılı-ağrılıbir əzab hazırlanmışdır” (Ali-İmran, 188). Bəzi şərhçilər bu hə-disdəki “qəbul edərdi” sözünün Peyğəmbərin r bu hədisi ilə izahetmişlər: “Sizə yaxşılıq edən kimsəyə siz də yaxşılıq edin. Onayaxşılıq etməyə bir şey tapmasanız, heç olmasa onun üçün duaedin ki, yaxşılığının əvəzini vermiş sayılasınız” (Sunən Əbu Da-vud, 1/389; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 254).


Lakin danışan adam həddini aşdıqda bunu ona qadağanetməklə və ya durub getməklə onun sözünü kəsərdi.”1

مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٥٢عبدبنجابرسمعت: قالالمنكدر،بنمحمدعنسفيان،حدثنا: قال.))ال: فقالقطشيئا،rاهللارسولسئلما((: يقولاهللا،

(352) ........ Cabir ibn Abdullah N demişdir: “Rəsu-lullahdan r bir şey istədikdə, o heç vaxt yox deməzdi.”2

: قالالمكي،القرشيالقاسمأبوعمرانبناهللاعبدحدثنا- ٣٥٣: قالعباس،ابنعناهللا،عبيدعنشهاب،ابنعنسعد،بنإبراهيمحدثنا

شهرفييكونماأجودوكانبالخير،الناسأجودr،النبيكان((جبريللقيهفإذاالقرآن،عليهفيعرض،جبريلفيأتيهينسلخ،حتىرمضان،

.))المرسلةالريحمنبالخيرأجودr،النبيكان

(353) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər rinsanların ən səxavətlisi idi.3 Ramazan ayında – ayın əv-

1 Bu, uzun hədisin bir qismidir. Hədisin mətninin əvvəli 8-ci,225-ci 336-cı hədislərdə zikr edilmişdir. Həmin hədisləri izahedərkən demişdik ki, hədis alimləri bu hədisin isnadının “olduq-ca zəif” olduğunu söyləmişlər. Lakin yenə qeyd edək ki, hədisinisnadı “zəif” olsa da, hədisdəki bir çox vəsflər digər “səhih” hə-dislərdə öz təsdiqini tapmışdır.

2 Bu hədisi Buxari (5687), Muslim (2311) və Əhməd (3/307) rə-vayət etmişdir.

3 Başqa bir hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “Uca Allah Səxa-vətlidir və səxavətli olanı sevər” (Sunən ət-Tirmizi, 2799; Səhihəl-Cami, 1744).


vəlindən axırınadək daha səxavətli olardı. Cəbrail (Ra-mazan ayının hər gecəsi) Peyğəmbərin r yanına gələrvə Peyğəmbər r Quranı ona oxuyardı. Cəbrail ilə gö-rüşdüyü zaman isə Peyğəmbər r xeyirxah işlər gör-məkdə sərbəst əsən küləkdən daha comərd olardı.1”2

عنسليمان،بنجعفرأخبرنا: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣٥٤،ثابتنسعنأنب،كالكان((:قالمبيالنr،الرخدئاييشدغل.((

(354) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rsabahı üçün heç nə saxlamazdı.3”4

أخبرني: قالالمديني،علقمةأبيبنموسىبنهارونحدثنا- ٣٥٥بنعمرعنأبيه،عنأسلم،بنازيدعنسعد،بنهشامعنأبي،

1 Bundan belə nəticə çıxır ki, başqa aylardan fərqli olaraq ra-mazan ayında Quranı daha çox oxumaq sünnədir. Hədisdən o daaydın olur ki, xeyirxah insanlarla oturub-durmaq, üstəlik Quranoxumaq adamı xeyirxah işlər görməyə təşviq edir.

2 Bu hədisi Buxari (1803), Muslim (2308), Nəsai (2095) və Əh-məd (1/230-231) rəvayət etmişdir.

3 Yəni, özü üçün heç nə saxlamazdı. Lakin bir çox səhih hədis-lərdə onun öz əhli-əyalı üçün uzun müddətlik ərzaq saxladığı va-rid olmuşdur. Rəvayət edilir ki, Ömər t demişdir: “Allah Bəni-Nədir qəbiləsinin var-dövlətini qənimət olaraq Öz rəsuluna rverdi, müsəlmanlar bu qənimətləri əldə etmək üçün döyüş meyda-nına nə bir at, nə də bir dəvə sürdülər. Bu qənimətlər Allahın rəsu-luna r məxsus idi. O, bundan öz ailəsinin birillik azuqəsini ayır-dıqdan sonra, yerdə qalanını Allah yolunda cihada hazırlıq məq-sədilə silah və at almağa xərclədi” (Səhih əl-Buxari, 2904).



: rالنبيفقاليعطيه،أنفسألهr،النبيإلىجاءرجالأنالخطاب،: عمرفقال))،قضيتهشيءجاءنيفإذاعلي،ابتعولكنشيء،عنديما((rلنبيافكرهعليه،تقدرالمااللهكلفكفماهأعطيتقداهللا،رسوليا

ذيمنتخفوالأنفقاهللا،رسوليا: األنصارمنرجلفقالعمر،قوللقولالبشروجههفيوعرفrاهللارسولفتبسمإقالال،العرش

،اريصاألنذا((: قالثمبهترأم((.

(355) ........ Ömər ibn Xəttab t rəvayət edir ki, (birdəfə) bir nəfər Peyğəmbərin r yanına gəlib ondan yar-dım istədi. Peyğəmbər r ona dedi: “(İndi) sənə verəcəkbir şeyim yoxdur. Lakin get mənim adımdan ehtiyacınolan şeyi al.1 Sonra mənə bir şey gətirildiyi zaman2 məno borcu ödəyərəm.”

Ömər dedi: “Ya Rəsulullah, mən ona istədiyini ver-mişəm. Allah sənə gücün çatmadığı bir şeyi yükləmə-mişdir.” Ömərin bu sözü Peyğəmbərin r acığına gəldi.Onda ənsardan olan bir nəfər dedi: “Ya Rəsulullah, (di-lədiyini) ver və Ərş Sahibi yanında yoxsulluqdan qorx-ma.” Rəsulullah r ənsardan olan bu adamın sözünə tə-bəssüm etdi və bu sevinc hissi onun üzündə hiss olun-du. Sonra o dedi: “Mənə belə etmək əmr edildi.”3

1 Burada Peyğəmbər r həmin adama mal yiyəsinin yanına ge-dib onun adından borc almağı məsləhət görür.

2 Burada “bir şey” deyildikdə, qənimət, yaxud hədiyyə nəzər-də tutulur.

3 Bu hədisin isnadında keçən Musa ibn Əbu Əlqəmə “məchul”ravidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsərəş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


بناهللاعبدعنيك،شرأخبرنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣٥٦دمحنميل،بقنعععيبالرتبنذوعنماء،بفرعقالت :))تيأتبيالنr،.))وذهباحلياكفهملءفأعطانيزغب،وأجررطبمنبقناع

(356) ........ Rubeyyi bint Muəvviz ibn Əfra N de-mişdir: “(Bir dəfə) mən Peyğəmbərə r bir qab tər xur-ma və xırda xiyar gətirdim. Onda Peyğəmbər r mənəbir ovuc zinət əşyası, (yaxud bir ovuc) qızıl verdi.”1

بنعيسىناحدث: قالوواحد،وغيرخشرم،بنعليحدثنا- ٣٥٧،سونينامعشنهة،بورعنع،أبيهنةعشائأن،عبيالنr،لكانقبي.عليهاويثيبالهدية،

(357) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər rhədiyyəni götürər2 və (əvəzinə3 onu verən adama) birşey hədiyyə edərdi.4

1 203-cü hədisə bax.2 Bu hədis hədiyyəni götürməyin caiz olmasına dəlalət edir.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu, vəzifə sahiblərinə aid edilmir.Belə ki, vəzifə başında olan adamlara hədiyyə götürmək caiz de-yildir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə Peyğəmbər r demişdir:“Vəzifə başında olan kimsələrə hədiyyə götürmək xəyanətdir”(Musnəd imam Əhməd, 5/424; Səhih əl-Cami, 7021).

3 239-cu hədisə bax.4 Bu hədisi Buxari (2445), Əbu Davud (3536), Tirmizi (1954) və

Əhməd (6/90) rəvayət etmişdir.

Rəsulullahın r həyası476

rرسول اهللا ياءحباب-٤٩

49-cu fəsil. Rəsulullahın r həyası1

حدثنا: قالداود،أبوحدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٥٨سعيدأبيعنيحدث،عتبةأبيبناهللاعبدسمعت: قالقتادة،عنشعبة،

،ريدكان((: قالالخبيالنrاءأشديحناءمذريالعا،فرهدكانخو.))وجههفيعرفناهشيئاكرهإذا

(358) ........ Əbu Səid əl-Xudri t demişdir: “Peyğəm-bər r hücrəsinə çəkilmiş bakirə qızdan2 daha həyalı idi.

1 Həya: abır, ar, ismət, namus, utanma hissidir. Həya insanıyaxşı işlər görməyə təşviq edən və pis əməllərdən çəkindirən əx-laqdır. Həyanın yeri qəlbdir və o, imandandır. Bu xüsusda Pey-ğəmbər r belə buyurmuşdur: “İman altmış və bir neçə şöbədənibarətdir. Həya da imanın şöbələrindəndir” (Səhih əl-Buxari, 9);başqa bir rəvayətdə Peyğəmbər r demişdir: “Həyanın hamısı xe-yirdir” (Səhih Muslim, 157). Yəni, “Həya insana ancaq xeyir gəti-rər” (Səhih Muslim, 156). Həya insana xeyir gətirirsə, demək, hə-yasızlıq insanı günah işlər görməyə təşviq edir. Bu mənada varidolmuş hədisdə Peyğəmbər r demişdir: “İlk peyğəmbərlik kəla-mından insanların yaddaşında qalan və zamanımıza qədər gəlib çatansöz belədir: “Utanmırsansa, istədiyini et!” (Səhih əl-Buxari, 6120).

2 Burada “hücrəsinə çəkilmiş bakirə qız” deyildikdə, həddi-bülu-ğa çatmış, hələ ərə getməmiş, nadir hallar istisna olmaqla heç vaxthücrəsindən bayıra çıxmayan, nəinki kişilərdən, hətta qadınlardanbelə həya edən ismətli qız nəzərdə tutulur. Səhabə bu məsəli çək-məklə Peyğəmbərin r nə dərəcədə həyalı olduğunu bildirmək istə-yir. Peyğəmbərə r oxşamaq istəyən mömin də həmçinin, bu əxlaqayiyələnməli, hər bir işdə həyalı olmalıdır. Yeganə hal dini öyrənmək-dir ki, bu halda utanmaq olmaz. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə


Onun nə isə xoşuna gəlmədikdə, bunu onun üzündənanlayardıq.”1

حدثنا: قالوكيع،حدثنا: قالغيالن،بنمحمودحدثنا- ٣٥٩مولىعنالخطمي،يزيدبناهللاعبدبنموسىعنمنصور،عنسفيان،: قالتأوr ،اهللارسولفرجإلىنظرتما((: عائشةقالت: قاللعائشة،

.))قطrاهللارسولفرجرأيتما

(359) ........ Aişə O demişdir: “Mən Rəsulullahın rtənasülünə2 baxmamışam”, yaxud demişdir: “Mən Rə-sulullahın r tənasülünü əsla görməmişəm.”3

Ummu SələməO rəvayət edir ki, bir gün Ummu Suleym Peyğəm-bərin r yanına gəlib dedi: “Ya Rəsulullah, Allah haqqı deməkdənhəya etməz. Qadın pollyusiya halına düşdükdə (yəni, yuxuda ikənməni axıtdıqda) qüsl etməlidirmi?” Peyğəmbər r buyurdu: “Bəli,əgər su görübsə (yəni, məni axıdıbsa), etməlidir!” Ummu Sələmə(utandığından) üzünü yaşmaqla örtdü və: “Ya Rəsulullah, heç qa-dın da pollyusiya halına düşə bilərmi?”– deyə soruşdu. Peyğəmbər rdedi: “Əlbəttə, (düşə bilər). Ay yazıq, belə olmasa, övladı ona necəoxşaya bilər?!” (Səhih əl-Buxari, 130).


2 Tənasül: qadın və kişilərdə cinsiyyət üzvü.3 Bu hədisi İbn Macə (662) və Əhməd (6/63) rəvayət etmişdir.

İsnadında keçən ravilərdən biri “məchul” olduğundan hədis“zəif” hesab edilir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsərəş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Bun-dan əlavə bu hədisin mənası Buxari və Muslimin rəvayət etdiyisəhih hədisin mənasına ziddir. Həmin hədisdə Aişə O rəvayətedir ki, mən Peyğəmbərlə r birlikdə, ikimiz də cunub olduğumuzhalda, bir qabdan su götürüb qüsl edərdik” (Səhih əl-Buxari, 299).

Rəsulullahın r qan aldırması478

٥٠- اببرسول اهللا جامةحr

50-ci fəsil. Rəsulullahın r qan aldırması1

عنجعفر،بنإسماعيلحدثنا: قالحجر،بنعليحدثنا- ٣٦٠

،ديمل: قالحئسساأننبكالمنبعام،كسجفقالالحسأن :))مجتاح

أهلهوكلمطعام،منبصاعينلهفأمرطيبة،أبوحجمهr،اهللارسول

إنأوحجامة،البهتداويتمماأفضلإن((: وقالخراجه،منعنهفوضعوا

نثلمأمكمائوةدامجالح((.

(360) ........ Rəvayət edilir ki, (bir dəfə) Ənəs ibn Ma-likdən t həcəmət2 qoyan adamın qazancı barədə soruş-dular. O dedi: “Rəsulullah r qan aldırdıqdan – ƏbuTeybə ondan qan aldıqdan sonra ona iki saa3 ərzaq ver-di,4 üstəlik onun ağaları ilə danışdı və onlar (gündəlik

1 Burada müalicə məqsədilə, həcəmətlər vasitəsilə bədəndənqan aldırmaq nəzərdə tutulur. Peyğəmbər dəfələrlə bədənindənqal aldırmış və ümmətinə də bunu tövsiyə etmişdir. Hədislərinbirində deyilir ki: “Üç şeydə şəfa vardır: bir içim balda, qan almaqüçün banka qoymaqda və müalicə məqsədilə bədənə dağ basmaqda.Buna rəğmən mən ümmətimə dağ basmağı qadağan edirəm” (Sə-hih əl-Buxari, 5681).

2 Müalicə məqsədilə baş, kürək və bədənin başqa nahiyələrin-dən qan almaq üçün işlədilən buynuzşəkilli alət.

3 25-ci hədisin qeydlərinə bax.4 Bu dəlildir ki, qan alan adama zəhmətinin müqabilində pul

və ya ərzaq vermək caizdir.


olaraq ondan aldıqları xəracın 1 miqdarını) bir qədərazaltdılar.”

(Peyğəmbər r) demişdir: “Müalicə üçün istifadə et-diyiniz vasitələrin ən üstünü qan aldırmaqdır və yamüalicə olunmağınız üçün istifadə etdiyiniz ən gözəldərman qan aldırmaqdır.”2

ورقاءحدثنا: قالداود،أبوحدثنا: قالعلي،بنعمروحدثنا- ٣٦١

نب،رمعنعدبلى،عاألعنيلة،أبيعمجنعيلأن،عبيالنr،مجتاح

.أجرهالحجامفأعطيتوأمرني

(361) ........ Əli (ibn Əbu Talib) t rəvayət edir ki, (birdəfə) Peyğəmbər r qan aldırdı, sonra da mənə (ondanqan alan adama zəhmət haqqını verməyi) əmr etdi,mən də onun zəhmət haqqını verdim.”3

عنعبدة،حدثنا: قالالهمداني،إسحاقبنهارونحدثنا- ٣٦٢

rالنبيإن((: قالعباس،ابنعنالشعبي،عنجابر،عنالثوري،سفيان

1 Burada “xərac” deyildikdə, vergi, bac nəzərdə tutulur.2 Bu hədisi Buxari (5371), Muslim (1577), Əbu Davud (3424),

Tirmizi (1278) və Əhməd (3/174) rəvayət etmişdir.3 Bu hədisi İbn Macə (2163) və Əhməd (1/90, 134) rəvayət et-

mişdir. Hədisin isnadında keçən Əbu Cəmilə Meysərə ibn Yəqub“məqbul” ravidir (ət-Təqrib). Hədisin isnadı “zəif” olsa da, digər“səhih” isnadlarla bu mənada varid olmuş “səhih” hədislər onuqüvvətləndirir. Elə bu səbəbdən də şeyx Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” oldu-ğunu demişdir.


مجتياحن،فيعداألخنيبون،الكتطىفيأعوامجالح،هرأجلوكانو

.))يعطهلمحراما

(362) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər rboyun damarlarından və kürəkləri arasından qan aldır-dı, (sonra da) qan alan adama zəhmət haqqını verdi.Əgər (bu işin müqabilində nə isə vermək) haram olsay-dı, Peyğəmbər r ona zəhmət haqqını verməzdi.”1

أبيابنعنعبدة،حدثنا: قالإسحاق،بنهارونحدثنا- ٣٦٣

: وسألهفحجمهحجامادعا،rالنبيأنعمر،ابنعننافع،عنليلى،

))؟كمكاجرع،ثالثة: فقال))خآصعضفوهناعاعصطاهأعوهرأج.

(363) ........ İbn Ömər N rəvayət edir ki, (bir dəfə)Peyğəmbər r qan alan (köləni) yanına çağırdı və o, Pey-ğəmbərdən r qan aldı. Sonra ondan: “Sənin xəracın nə

1 Bu hədisin isnadında keçən Cabir ibn Yezid əl-Cufi “zəif”ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” sayılır. Lakin hədisinmənası “səhih” isnadlarla varid olmuş bir çox hədislərdə öz təs-diqini tapmışdır. Həmin hədisləri Buxari (5367), Muslim (1202),Əbu Davud (4323), Tirmizi (775), Nəsai (2845), İbn Macə (1682) vəƏhməd (1/333) rəvayət etmişdir. Bu hədislərdən birində rəvayətedilir ki, İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbər r qan aldırdı vəqan alan adama (zəhmət haqqı) verdi. Əgər (bu işin müqabilindənə isə almaq) haram olsaydı, Peyğəmbər r ona (zəhmət haqqı)verməzdi” (Səhih əl-Buxari).


qədərdir?”1– deyə soruşdu. O: “Üç saa”– deyə cavab ver-di. Peyğəmbər r (ağasının ondan aldığı xəracın miqda-rını) bir saa azaltdı və onun zəhmət haqqını ödədi.”2

حدثنا: القالبصري،العطارمحمدبنالقدوسعبدحدثنا-٣٦٤

عنقتادة،حدثنا: قالحازم،بنوجريرهمام،حدثنا: قالعاصم،بنعمرو

والكاهل،األخدعينفييحتجمrاهللارسولكان((: قالمالك،بنأنس

.))وعشرينوإحدىعشرة،وتسع،عشرةلسبعيحتجموكان

(364) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rboyun damarlarından və süysünündən3 qan aldırardı.Peyğəmbər r (ayın) on yeddisi, on doqquzu və iyirmibiri4 qan aldırardı.”5

1 Bu kölənin ağaları ona, hər ay və ya hər il onlara xərac ver-mək şərtilə qan almaqla məşğul olmağa izin vermişdilər. Elə busəbəbdən də Peyğəmbər r ondan xəracı barədə soruşmuşdur.


3 Süysün: boynun bel sütunu ilə birləşən hissəsi.4 Yəni, Peyğəmbər r qəməri aylarda, bu günlərdən birində

qan aldırardı.5 Bu hədisi Tirmizi (2052), Əhməd (3/119) rəvayət etmiş və

Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


معمر،عنالرزاق،عبدأنبأنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا- ٣٦٥

نة،عادقتنسعنأنبكالولأن،مساهللارrمجتاحوهورمحللممب

.القدمظهرعلى

(365) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rihramda olduğu halda Mələldə 1 ayağının üstündən 2

qan aldırdı.”3

1 Mələl: Məkkə ilə Mədinə arasında, Mədinəyə daha yaxınolan bir yerin adıdır.

2 İmam Əhmədin rəvayətində “ayağı ağrıdığına görə” sözü dəəlavə edilmişdir. Bu hədis dəlildir ki, ihramda olan adamın qanaldırması caizdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu, ancaq bədə-nin tük bitməyən yerinə aiddir. Çünki ihramda ikən bədənin hə-cəmət qoyulacaq yerindəki tükləri təmizləmək qadağandır. Beləki, həcc və ümrə ziyarətinə niyyət edən kimsə ihramdan çıxana-dək bədənindən tük götürməməlidir.

3 Bu hədisi Əbu Davud (1837), Əhməd (3/164) rəvayət etmişvə Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində onun “səhih” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا مساءأباب-٥١

51-ci fəsil. Rəsulullahın r adları

: قالواواحد،وغيرالمخزومي،الرحمنعبدبنسعيدعن- ٣٦٦

: قالأبيه،عنمطعم،بنجبيربنمحمدعنالزهري،عنسفيان،حدثنا

الماحيوأناأحمد،وأنامحمد،أناأسماء،ليإن((: rاهللارسولقال

وأناي،قدمعلىالناسيحشرالذيالحاشروأناالكفر،بياللهيمحوالذي

باقالع باقالعيوالذسليهدعببين((.

(366) ........ Cubeyr ibn Mutim t rəvayət edir ki, Rəsu-lullah r demişdir: “Mənim (bir çox) adlarım var: mənhəm Muhəmməd1, həm də Əhmədəm2, mən Allahın mə-nim vasitəmlə küfrü yox etdiyi Mahiyəm3, mən insan-ların, arxasınca gedib məhşərə toplandığı Haşirəm4 və

1 “Muhəmməd” – mədh olunan. Bu adı ona atası qoymuşdur.Bu ad Qurani Kərimdə dörd yerdə zikr olunur: “Ali-İmran”, 144;“əl-Əhzab”; 40, “Muhəmməd”, 2; “əl-Fəth”, 29.

2 “Əhməd” – Allaha hamıdan çox həmd edən. Bu ad QuraniKərimdə bir yerdə zikr olunur: “əs-Saff”, 6.

3 “Mahi” – silib yox edən. Bu xüsusda Uca Allah buyurur:“Müşriklərin xoşuna gəlməsə də, İslam dinini bütün dinlərdənüstün etmək məqsədilə Öz Elçisini hidayət və haqq dinlə gön-dərən Odur” (əs-Saff, 9).

4 “Haşir” – bir yerə toplayan. Yəni, Peyğəmbərimiz r öndə,insanlar da onun arxasınca gedib məhşərə toplanacaqlar. Hədislə-

Rəsulullahın r adları484

mən Aqibəm,1 o Aqib ki, özündən sonra bir peyğəmbərgəlməyəcək.2”3

بنبكرأبوحدثنا: قالالكوفي،طريفبنمحمدحدثنا- ٣٦٧

في،rالنبيلقيت((: قالحذيفة،عنوائل،أبيعنم،عاصعنعياش،

ونبيالرحمة،نبيوأناأحمد،وأنامحمد،أنا((: فقالالمدينة،طرقبعض

،ةبواالتأنقفى،واالمأنو،راشالحبينمالوالحم((.

rin birində Peyğəmbər r demişdir: “Qiyamət günü mən Adəmövladının ən hörmətlisi olacağam, lakin mən (bununla) lovğalan-mıram. (Həmin gün) mən əlimdə həmd bayrağı tutacağam, lakinmən (bununla) lovğalanmıram. (O gün) peyğəmbərlərin hamısımənim bayrağımın altında toplanacaqlar. Habelə qəbri açılacaqilk kimsə də mən olacağam, lakin mən (bununla) lovğalanmıram”(Sunən ət-Tirmizi, 3975; Səhih Tərğib vət-Tərhib, 3543).

1 “Aqib” – sonuncu. Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Mu-həmməd aranızdakı kişilərdən heç birinin atası deyildir. Lakino, Allahın Elçisi və peyğəmbərlərin sonuncusudur. Allah hər şe-yi bilir” (əl-Əhzab, 40).

2 Muslimin “Səhih”ində (6254) bu rəvayətin tamamında deyi-lir: “və mən həm Rəhmət peyğəmbəri, həm də Tövbə peyğəmbəri-yəm.” Peyğəmbərimizin r rəhmət peyğəmbəri olması barədə UcaAllah buyurur: “Səni də aləmlərə ancaq bir rəhmət olaraq gön-dərdik” (əl-Ənbiya, 107). Həmçinin, tövbə xüsusunda da Pey-ğəmbərimiz r bütün bəşəriyyətə nümunə olmuşdur. Hədislərinbirində Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Vallahi, mən hər günyetmiş dəfədən çox Allahdan həm bağışlanma diləyir, həm dəOna tövbə edirəm” (Səhih əl-Buxari, 6307).

3 Bu hədisi Buxari, (3339), Muslim (2354), Tirmizi (3842) vəƏhməd (4/80) rəvayət etmişdir.


(367) ........ Huzeyfə t demişdir: “(Bir gün) mən Mə-dinənin küçələrindən birində Peyğəmbərə r rast gəl-dim. O (mənə öz adlarını sadalayıb) dedi: “Mən həmMuhəmməd, həm də Əhmədəm, mən həm Rəhmət pey-ğəmbəri, həm də Tövbə peyğəmbəriyəm, mən həm Mu-qəffəyəm, 1 həm də Haşirəm və bir də Döyüşlər pey-ğəmbəriyəm.2”3

1 Hədisdəki bu ad həm “Muqəffi” həm də “Muqəffə” ləfzi iləvarid olmuşdur. Muqəffi: peyğəmbərlərin yolunu addımbaaddımgedib, onların axırıncısı olan deməkdir. Onların yolunu getməkbarədə Uca Allah Quranda Öz peyğəmbərinə r belə buyurur: “Opeyğəmbərlər Allahın doğru yola yönəltdiyi kəslərdir. Sən dəonların haqq yoluna yönəl” (əl-Ənam ,90). Hədisdə isə Peyğəm-bər r belə buyurmuşdur: “Dünyada da, Axirətdə də insanlarınMəryəm oğlu İsaya ən yaxın olanı mənəm. Əslində, peyğəmbərlərata bir, ana ayrı övladlardır. Anaları ayrı olsa da, dinləri birdir”(Səhih əl-Buxari, 1433). Muqəffə isə, sonuncu deməkdir. Yəni,peyğəmbərlərin bir-birinin ardınca gəlişi Muhəmməd peyğəmbə-rin r gəlişi ilə başa çatmış və Allahın risaləsi tamamlanmışdır.Peyğəmbərlərin bir-birinin ardınca göndərilməsi barədə QuraniKərimdə belə xəbər verilir: “Sonra bir-birinin ardınca elçilərimi-zi göndərdik. Hər dəfə hər hansı bir ümmətə peyğəmbər gəldik-də, onlar onu yalançı saydılar. Biz də onları bir-birinin ardıncaməhv edib əfsanələrə çevirdik. Məhv olsun iman gətirməyənadamlar!” (əl-Muminun, 53).

2 Bu ad Peyğəmbərə r Allah yolunda apardığı döyüşlərə, yə-ni, cihada olan hərisliyinə görə verilmişdir.

3 Bu hədisin isnadında keçən Asim ibn Bəhdələ ibn Əbu Nəc-vəd “xətalara yol vermiş səduq” ravidir. Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “həsən” ol-duğunu demişdir.

Rəsulullahın r adları486

: قالشميل،بنالنضرحدثنا: قالمنصور،بنإسحاقحدثنا- ٣٦٨

نحوهr،يالنبعنحذيفة،عنزر،عنعاصم،عنسلمة،بنحمادأنبأنا

،اهنعكذا،بمقالهادمحنة،بلمسنم،عاصعنع،زرنفةعذيح.

(368) Bizə İshaq ibn Mənsur rəvayət edib demişdir:“Bizə Nədr ibn Şumeyl belə rəvayət etmişdir: “BizəHəmmad ibn Sələmə Asimdən, o da Zirdən, o da Hu-zeyfədən, o da Peyğəmbərdən r bu hədisin bənzəriniməna ilə bu cür – Həmmad ibn Sələmə Asimdən, o daZirdən, o da Huzeyfədən rəvayət etmişdir.


rرسول اهللا شيعباب-٥٢

52-ci fəsil. Rəsulullahın r dolanışığı

سماكعناألحوص،أبوحدثنا: قالعيد،سبنقتيبةحدثنا- ٣٦٩

وشرابطعامفيألستم((: يقولبشري،بنالنعمانسمعت: قالحرب،بن

.))بطنهيمألماالدقل،منيجدوما،rنبيكمرأيتلقدتم؟شئما

(369) ........ Rəvayət edilir ki, (bir dəfə) Nomən ibnBəşir t (yanındakılara) dedi: “Məgər siz istədiyiniz ne-mətlərdən yeyib içmirsiniz?! Halbuki mən Peyğəmbəri-nizin r (evində) qarnını doyuracaq qədər köhnə xur-ması belə olmadığını görmüşəm.”1

1 Bu hədisi Muslim (2977), Tirmizi (2373) və Əhməd (4/268)rəvayət etmişdir. Peyğəmbərin r dolanışığının olduqca ağır oldu-ğunu açıqlayan başqa bir hədisdə Ənəs ibn MalikL rəvayətedir ki, bir gün bir qadın Aişənin yanına gəldi. Aişə ona üç ədədxurma verdi. Qadın körpələrinin hərəsinə bir xurma verdi. Birinidə özünə saxladı. Körpələr xurmaları yedikdən sonra analarınınüzünə baxdılar. Anaları özü üçün saxladığı o bir xurmanı iki yerəbölüb hər birinə xurmanın bir yarısını verdi. Peyğəmbər r (evə)gəldikdə, Aişə ona bu haqda xəbər verdi. O dedi: “Nədir sənitəəccübləndirən?! O, körpələrinə rəhm etdiyinə görə, Allah daona rəhm etdi” (Ədəbul-Mufrəd, 89); başqa bir rəvayətdə Aişə Odemişdir: “Biz artıq xurma və sudan doyunca yeyib içməyə imkanı-mız olduğu zaman Peyğəmbər r vəfat etdi” (Səhih əl-Buxari, 5383).

Rəsulullahın r dolanışığı488

بنهشامعنعبدة،حدثنا: قالإسحاق،بنهارونحدثنا- ٣٧٠

ماشهرانمكثمحمدآلكناإن((: قالتعائشة،عنأبيه،عنعروة،

دقوتسار،نإنبنوإالهرماءالتالمو((.

(370) ........ Aişə O demişdir: “Olurdu ki, biz – Mu-həmmədin r ailəsi bir ay od qalamırdıq.1 (Evimizdə)ancaq xurma və su olardı.”2

حدثنا: قالسيار،حدثنا: قالزياد،أبيبناهللاعبدحدثنا- ٣٧١

: قالطلحة،أبيعنأنس،عنمنصور،أبيبنيزيدعنأسلم،بنسهل

،حجرحجرعنبطونناعنورفعناالجوعr،اهللارسولإلىشكونا((

فعولفرساهللارr،نعطنهبننعيرجح.((

إالنعرفهالطلحةأبيحديثمنغريبحديثهذا: عيسىأبوقال

نذامه،هجىالونعموهلا: قونفعروناعطوننبنرعجر،حجكانح

مهدأحدشييفطنهبرجالحنمدهالجفعالضيوالذبهنوعمالج.

1 AişəO demək istəyir ki, bu müddət ərzində Peyğəmbərin revində isti yemək bişirilməzdi. Buxarinin rəvayətində xəbər veri-lir ki, Aişə O demişdir: “Olurdu ki, biz bir hilal görür, sonra ye-nə bir hilal görür, hətta iki ayda üç hilal görürdük, lakin bu müd-dət ərzində Peyğəmbərin r evlərində od qalanmırdı” (Səhih əl-Bu-xari, 2567). Bu hədisdən də aydın olur ki, Peyğəmbərin r evindənəinki bir, hətta aylarla isti yemək bişirilməzdi.

2 Bu hədisi Buxari (2428), Muslim (2972), Tirmizi (2473) vəƏhməd (6/108, 244) rəvayət etmişdir.


(371) ........ Əbu Talhə 1 t demişdir: “(Bir gün) bizPeyğəmbərə r aclıqdan şikayət etdik və libasımızı qal-dırıb qarnımıza bağladığımız daşları birbəbir ona gös-tərdik. Onda Peyğəmbər r öz libasını qaldırıb qarnınaiki ədəd daş bağladığını bizə göstərdi.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu, Əbu Talhədənrəvayət edilmiş qərib hədisdir. Biz bu hədisin yalnız bu

1 Əbu Talhə Zeyd ibn Səhl əl-Ənsari ən-Nəccari əl-Xəzrəci tPeyğəmbərin r həm səhabəsi, həm dayılarından birinin oğlu, həmdə birinci Əqəbə beyətində iştirak edən on iki nəfərdən biridir.Məşhur səhabə Ənəs ibn Malikin t atalığıdır (Siyər Əlam ən-Nu-bələ, 5-ci tərcümeyi-hal). Bu səhabənin fəzilətinə dair varid olmuşhədislərin birində rəvayət edilir ki, Ənəst demişdir: “Uhud döyü-şündə bəzi adamlar Peyğəmbəri r qoyub geri çəkildikdə, Əbu Tal-hə onun önündə dayanıb öz qalxanı ilə onu qoruyurdu. Əbu Talhəyaxşı oxatan, yayının kirişini olduqca möhkəm dartıb oxu atan biri-si idi. Bu döyüşdə Əbu Talhə iki ya üç yay sındırdı. Həmin vaxt kiməlində ox qabı ilə onların yanından keçirdisə, Peyğəmbər r ona: “Oxqabını Əbu Talhənin qabağına sər!”– deyirdi. Peyğəmbər r ƏbuTalhənin arxasından boylanıb düşmənə baxmaq istəyəndə, ƏbuTalhə ona deyirdi: “Ey Allahın peyğəmbəri, atam-anam sənə qur-ban, baxma, yoxsa onların atdıqları ox sənə dəyər, qoy mənim si-nəm sənin üçün sipər olsun” (Səhih əl-Buxari, 3811).

2 Bu hədisin isnadında keçən Səyyar ibn Hatim əl-Ənəzi “xə-talara yol vermiş səduq” ravidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəd-din əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” ol-duğunu demişdir. Hədisin isnadı zəif olsa da, digər səhih hədis-lərdə Peyğəmbərin r və səhabələrinin aclığa dözmək məqsədiləqarınlarına daş bağladıqları varid olmuşdur. Buxarinin “Sə-hih”ində (4101) rəvayət edilmiş hədisdə Cabir t xəbər vermişdirki, onlar Əhzab döyüşünə hazırlıq gördükləri zaman xəndək qa-zarkən Peyğəmbər r aclığı hiss etməsin deyə, qarnına üç ədəddaş bağlamışdı.


ləfz ilə rəvayət edildiyini bilirik. Əbu Talhənin: “libası-mızı qaldırıb qarnımıza bağladığımız daşları birbəbirona göstərdik” sözü o deməkdir ki, onların hər biri ac-lıq üzündən halsız olduğuna və taqətdən düşdüyünəgörə qarnına daş bağlayarmış.”

إياس،أبيبنآدمحدثنا: قالإسماعيل،بنمحمدحدثنا- ٣٧٢أبيعنعمير،بنلكالمعبدحدثنا: قالمعاوية،أبوشيبانحدثنا: قال

الساعةفي،rالنيبخرج((: قالهريرة،أبيعنالرحمن،عبدبنسلمةجرخا،ييهالفولقاهاييهف،دأحاهوفأتكر،أبا((: فقالباءمجابكايأبعليه،والتسليموجهه،فيوأنظرrاهللارسولألقىرجتخ: قال،))بكر؟ثفلملباءأنيج،رما((: فقالعاءمجابك؟يرمقال،))ع :وعاالجي

منزلإلىفانطلقوا،))ذلكبعضوجدتقدوأنا((: rقالاهللا،رسوليكنولموالشاء،النخلكثريرجالوكاناألنصاري،هانالتيبنالهيثمأبيله،مدخفلم،وهجدفقالوايهأترالم :ن؟أيكباحصفقالت :طلقانبذعتسييلتزمجاءثمفوضعهايزعبها،بقربةالهيثمأبوجاءأنيلبثوافلمالماء،لنا

بيالنrيهفديوبأبيه،هأموثمطلقانإلىبهمهيقتدطحسفبماطا،لهبسثمطلقإلىانلةخاءنوبفجنق،هعضفقالفوبيالنr :))أفالتقيناتلننم

رطبهمنتخيرواأوتختاروا،أنأردتإنياهللا،رسوليا: فقال))رطبه؟،رهسبوافأكلواوربشونمكاءذلفقال،المr :))ذااهيوفسيلذنهدبي

وماءطيب،ورطببارد،ظل،القيامةيومعنهتسألونالذيالنعيممناردب((،طلقوفانثمأبيالهعنصيلمالهامفقال،طعبيالنr :))النحذبت


ذاترد((،فذحبماقالهنعا،أويدجماهافأتفقالفأكلوا،بهr :))لهلكمادا،فإذا((: قالال،: قال،))خانأت،يباسنفأت((يفأتبيالنrنيأسبرساليمهعث،مثالاهوفأتثم،أبيافقالالهبيلنr :))رتااخمهنا: فقال))مي

هذا،خذمؤتمن،المستشارإن((: rالنبيفقال،لياختراهللا،رسولامرأته،إلىالهيثمأبوفانطلق،))معروفابهواستوصيصلي،رأيتهفإني

فيهقالما،حقببالغأنتما: امرأتهفقالتr،اهللارسولبقولأخبرهافبيالنrبأنإال،قهتعقالت :وفه،يقتفقالعr :))إناللهثلمعبايبينالمنكر،عنوتنهاهبالمعروفتأمرهبطانة:بطانتانولهإالخليفةوال

.))وقيفقدالسوءبطانةيوقومنخباال،تألوهالوبطانة

(372) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “Peyğəmbər radətən (evindən) çıxmadığı, habelə (evində) heç kəsiqəbul etmədiyi bir vaxtda (evdən bayıra) çıxdı. Bu vaxtƏbu Bəkr onun yanına gəldi və Peyğəmbər r (ondan)soruşdu: “(Bu saatda) səni (bura) gətirən nədir, ey ƏbuBəkr?” O dedi: “Gəldim ki, Allahın rəsuluna baş çəkim,onun üzünə baxım və ona salam verim.”1 Çox keçmə-

1 Əbu Bəkr t ilk gündən Peyğəmbərin r ən yaxın dostu ol-muş, onu hamıdan çox sevmiş, ömrü boyu ona arxa olmuş, səda-qətinə xəyanət etməmiş və nəhayət Siddiq ləqəbini qazanmışdır.Onun Peyğəmbərə r yaxın dost olduğu barədə Uca Allah belə bu-yurur: “Əgər siz Peyğəmbərə kömək etməsəniz, bilin ki, Allahona artıq kömək göstərmişdir. O vaxt kafirlər onu iki nəfərdənikincisi olaraq Məkkədən çıxartdılar. O iki nəfər mağarada olar-kən onlardan biri öz dostuna dedi: “Qəm yemə, Allah bizimlə-dir!” (ət-Tovbə, 40).


dən Ömər gəldi və Peyğəmbər r (ona da eyni) sualıverdi: “(Bu saatda) səni (bura) gətirən nədir, ey Ömər?”O dedi: “Aclıqdır, ya Rəsulullah.” Peyğəmbər r: “Məndə bir az acmışam”– dedi. Sonra onlar Əbul-Heysəmibn Teyyihan əl-Ənsarinin1 yanına getdilər. Onun çoxluxurma ağacı və bir sürü qoyunu var idi, lakin xidmətçi-si yox idi. Onlar onu (evdə) tapmadıqlarından, onunövrətindən: “Yoldaşın haradadır?”– deyə soruşdular.Qadın dedi: “Gedib, bizə içməli su gətirsin.” Çox keç-mədən Əbul-Heysəm əlində bir tuluq su gəlib çıxdı. O,tuluğu (bir kənara) qoyduqdan sonra Peyğəmbərin ryanına gəldi və “atam-anam sənə qurban”– deyib onuqucaqladı. Sonra o, qonaqları öz bağına apardı və onlarüçün süfrə açdı. Sonra da xurma ağacına yaxınlaşıb (birsalxım xurma dərdi) və onu gətirib (qonaqların qabağı-na) qoydu. 2 Peyğəmbər r (ondan): “Niyə bizim üçünancaq yetişmiş tər xurmalardan dərmədin?”– deyə so-ruşdu. O dedi: “Ya Rəsulullah, istədim ki, yetişmişinivə tam yetişməmişini3 özünüz seçəsiniz.” Beləcə, onlar

1 Əbul-Heysəm Malik ibn Teyyihan ibn Bəli əl-Ənsari t Pey-ğəmbərin r səhabəsidir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 22-ci tərcümeyi-hal).

2 Səhabələrin hamısı onu bu cür çox istəyər, onu görmədikdə,onun üçün darıxar və ona əllərindən gələn köməyi etməyə hazırolardılar.

3 Ərəbcə yetişmiş xurmaya “rutəb”, tam yetişməmişinə isə“busr” deyilir. Ümumiyyətlə xurmanın yetişdiyi mərhələlərdəki,yəni, tam yetişməmiş tər xurmadan quru xurma olanadək – adları bucür dəyişir: təl (طلع), sonra xilal ( لخال ), sonra bələh ( لـحب), sonra busr(رسب), sonra rutəb (طبر), sonra da təmr (رمت) (Dəlil əl-Falihin, 4/319).


(xurmadan) yeyib, tuluqdakı sudan içdikdən sonra Pey-ğəmbər r dedi: “Canım Əlində olan Allaha and olsunki, siz Qiyamət günü bu nemətlər barədə sorğu-sual olu-nacaqsınız: sərin kölgə, tər xurma və sərin su.1” SonraƏbul-Heysəm gedib onlar üçün yemək hazırlamaq istə-dikdə, Peyğəmbər r (ona) dedi: “Süd verən heyvanıkəsməyəsən, ha!” (Beləliklə, Əbul-Heysəm) onlar üçünbir dişi və ya erkək keçi balası kəsdi. (Yeməyi hazırla-dıqdan) sonra onu gətirib onların qabağına qoydu. On-lar (yeməyi) yedikdən sonra Peyğəmbər r (ondan):“Sənin xidmətçin varmı?”– deyə soruşdu. O: “Xeyr!”–deyə cavab verdi. Peyğəmbər r dedi: “Bizə əsirlər gəl-diyi zaman yanıma gələrsiniz!” 2 Nəhayət, Peyğəmbə-rin r yanına cəmi iki əsir gətirdilər. (Bundan xəbər tut-muş) Əbul-Heysəm Peyğəmbərin r yanına gəldi və Pey-ğəmbər r (ona): “Bunlardan birini seç!”– deyə buyur-

1 Bütün bunlar Peyğəmbərin r qəsd etdiyi nemətlərə aiddir.Burada Peyğəmbər r hər kəsin Qiyamət günü bu nemətləri hara-dan qazandığı və nəyə sərf etdiyi barədə soruşulacağını qəsdedir. Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Sonra, həmin gün Allahınsizə verdiyi nemətlər barəsində hökmən sorğu-sual olunacaqsı-nız” (ət-Təkasur, 8). Qazı İyad demişdir: “Bu hədisdə “sorğu-sual” deyildikdə, Allahın verdiyi nemətlərə şükür edib-etməməsibarədə olan sorğu-sual nəzərdə tutulur” (Tohfətul-Əhvəzi).Allahın verdiyi nemətə şükür edən bəndələrdən olmaq üçün isəbu nemətlərə görə dilimizlə Allaha şükür etməli, qəlbimizlə OnunRuzi verən Tək İlah olduğunu etiraf etməli və yalnız Ona ibadətetməliyik.

2 Peyğəmbərin r bu sözü, verilən hədiyyənin əvəzinə hədiyyəverməyin müstəhəb olduğuna dəlalət edir.


du. O dedi: “Ya Rəsulullah, özün mənim üçün (istədi-yini) seç.” Peyğəmbər r buyurdu: “Məsləhət verən kim-sə, etibar qazanmış adamdır. Götür bunu, mən onunnamaz qıldığını gördüm. Ona yaxşı bax.” Sonra Əbul-Heysəm həyat yoldaşının yanına gəldi və Rəsululla-hın r dediyini ona xəbər verdi. Həyat yoldaşı da (ona):“Peyğəmbərin r ona dair verdiyi tövsiyəsini yerinə ye-tirmək üçün onu ancaq azad etməlisən”– dedi.1 Əbul-

1 Nə üçün səhabə Peyğəmbərin r dediyini zövcəsinə xəbər ve-rir? Əlbəttə ki, məşvərət etmək üçün. Səhabənin öz zövcəsindənməsləhət alması, habelə o qadının ona verdiyi məsləhət onunağıllı, fəzilətli və xeyirxah bir qadın olduğuna dəlalət edir. Qadın-dan məsləhət almaq sizə qəribə gəlməsin. Belə ki, ağıllı qadın hə-qiqətən də, adama ağıllı məsləhət verə bilər. Gəlin bu xüsusda va-rid olmuş hədisə nəzər salaq. Rəvayət edilir ki, Hudeybiyyə gü-nü Peyğəmbər r sülh müqaviləsini bağladıqdan sonra səhabələri-nə: “Qalxın, qurbanlarınızı kəsin, başınızı qırxdırın!”– deyə əmretdi.” Peyğəmbər r bunu üç dəfə təkrar etdi, lakin səhabələrdənheç biri ayağa qalxmadı. Səhabələrin yerlərindən tərpənmədiyinigörən Peyğəmbər r Ummu Sələmənin yanına gəldi və onların buetinasızlığını ona xəbər verdi. Ummu Sələmə dedi: “Ey Allahınrəsulu, istəyirsən, onlar sənin əmrinə tabe olsunlar?! Bayıra çıx,sonra qurbanlıq dəvələrini kəsməyincə və dəlləyini çağırıb başınıqırxdırmayınca onlara bir kəlmə belə demə!” Rəsulullah r bayıraçıxıb qurbanlıq dəvələrini kəsdi, dəlləyini çağırıb başını qırxdırdıvə onlara heç bir söz demədi! Bunu görən səhabələr dərhal qalxıbqurbanlıq dəvələrini kəsdilər və bir-birilərinin başlarını qırxmağabaşladılar. Hətta iş o yerə çatdı ki, onun əmrini daha tez yerinə ye-tirmək üçün baş vermiş dartışma nəticəsində səhabələr bilmədən azqala bir-birilərini öldürmüşdülər...” (Səhih əl-Buxari, 2732). Buhədislərdən aydın olur ki, Uca Allah Ummu Sələməni O Rəsu-lullah r üçün, Əbul-Heysəmənin zövcəsini O də əri Əbul-Hey-səmə t üçün xeyirli dost seçmişdir.


Heysəm: “Elə isə o, azaddır!”– dedi. Peyğəmbər r (buhadisədən xəbər tutduqda) belə buyurdu: “Allahıngöndərdiyi elə bir peyğəmbər və elə bir xəlifə olmamış-dır ki, onun iki dostu olmasın; yaxşı işlər görməyi onaəmr edib pis işlərdən onu çəkindirən dost və bir də fə-sad törətməkdən əl çəkməyən dost.1 Hər kim pis dost-dan özünü qoruyarsa, qorunmuş olar.2”3

1 Mubarəkfuri bu hədisi izah edərkən demişdir: “Başqa bir hə-disdə Peyğəmbər r belə buyurmuşdur: “Allah (hər hansı) bir baş-çıya xeyir nəsib etmək istədiyi zaman sədaqətli bir vəziri ona dostedər. O, (yaxşılıq etməyi) unutduğu zaman vəzir bunu onun yadı-na salar, yadına düşdükdə isə ona kömək edər. Allah ona xeyirnəsib etmək istəmədikdə isə pis bir vəziri ona dost edər. O, (yax-şılıq etməyi) unutduğu zaman vəzir bunu onun yadına salmaz,yadına düşdükdə isə ona kömək etməz” (Sunən Əbu Davud,2932; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 489).

2 Bu hədisdən aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar:– bir adamın başqa birisinə taleyindən gileylənərək öz narazı-

lığını bildirmək yox, sadəcə təsəlli tapmaq məqsədilə aclıqdan,xəstəlikdən və başqa bu kimi acılardan əziyyət çəkdiyini xəbərverməyinin caiz olması;

– zəruri halda naməhrəm qadından sadəcə söz soruşmağıncaiz olması;

– isti yeməkdən əvvəl meyvə yeməyin müstəhəb olması;– evə gəlmiş qonaq üçün yemək hazırlananadək ona yüngül

yeməklərdən verməyin müstəhəb olması;– bir kimsənin əməlisaleh bir adam – ələlxüsus da namaz qılan

adam olduğunu vurğulayıb onunla gözəl tərzdə davranmağı tövsiyəetməyin müstəhəb sayılması (Tohfətul-Əhvəzi, 2292-ci hədisin şərhi).

3 Bu hədisi Tirmizi (2370), Əbu Davud (5128) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


حدثنا عمر بن إسماعيل بن مجالد بن سعيد، قال: حدثني -٣٧٣أبي حازم، قال: سمعت سعد بن أبي أبي، عن بيان بن بشر، عن قيس بن

ول رجل وإني أل،ول رجل أهراق دما في سبيل اللهإني أل((وقاص يقول: محاب محأص نم ةابصي العو فني أغزتأير لقد ،بيل اللهي سم فهى بسمر د

ورق الشجر والحبلة حتى تقرحت والسالم ما نأكل إالعليه الصالة دو أسنب تحبأصو ،ريعالباة والش عضا تكم عضا ليندإن أحا، واقندأش

.))رت إذا وضل عملييعزروني في الدين. لقد خبت وخس

(373) ........ Səd ibn Əbu Vəqqas t demişdir: “Allahyolunda ilk qan tökən, habelə Allah yolunda ilk ox atanadam mənəm. 1 Mən Muhəmmədin r səhabələrindənibarət bir dəstədə 2 döyüşərdim. Biz (yeməyə bir şeytapmadığımızdan) ancaq ağac yarpağı və akasiya3 qabı-ğı yeyərdik. İş o yerə gəlib çatmışdı ki, ordlarımız4 yara

1 Səd ibn Əbu Vəqqasın t bu sözü yalnız bu ümmətə aiddir.Belə ki, bu ümmətdən əvvəl gəlib-getmiş müsəlmanlar da Allahındinini yaymaq məqsədilə Allah yolunda vuruşmuşlar. Buna Da-vudun u Calutu öldürməsini misal çəkmək olar (Bax: “əl-Bəqə-rə”, 251).

2 Burada “dəstə” deyildikdə, on nəfərdən qırx nəfərədəkadamlardan ibarət toplum nəzərdə tutulur. Söhbət İslamın əvvəl-lərində keçirilən döyüşlərdə iştirak edən müsəlmanlardan gedir.Belə ki, sonralar Allah yolunda vuruşan müsəlmanların sayı üçyüz, min, on min, otuz min, hətta bundan da çox olmuşdur.

3 Paxlalılar fəsiləsindən ağac və kol bitkisi.4 Ord: ağız boşluğunun yanaqlar tərəfində olan hissələrindən

biri.


bağlamışdı, nəcisimiz də qoyunun və dəvənin nəcisinəbənzəyirdi. 1 (Bu gün isə) Əsəd oğulları mənə namazöyrədirlər.2 Belə olsaydı, mən naümid qalar və ziyanauğrayar, əməlim də puç olub gedərdi”1

1 Yəni, yarpaq və qabıq yediklərinə görə nəcisləri quru olardı.2 Burada Səd ibn Əbu Vəqqas bu sözü kinayə ilə deyir. Yəni,

demək istəyir ki, “onlar mənim namazımda nöqsan tutur, onudoğru-düzgün qılmadığımı söyləyirlər.” Bu xüsusda varid olmuşhədisdə rəvayət edilir ki, kufəlilər Ömərə Səd ibn Əbu Vəqqasdanşikayət etdilər, hətta onun namazı lazımı qaydada qılmadığını be-lə iddia etdilər. Onda Səd ibn Əbu Vəqqas Ömərə “Vallahi ki,mən onlara Peyğəmbərin r namazını qıldırmışam və bundan heçbir şey əskiltməmişəm” dedi, sonra da o azğınların başçısına beləbəddua etdi: “Allahım! Əgər sənin bu qulun yalançıdırsa, üstəlikbunu özünü göstərmək və ad qazanmaq məqsədi ilə edirsə, ondaonun ömrünü uzat, yoxsulluğunu artır və onu bəlalara düçar et!”Uca Allah Sədin duasını qəbul etdi. Sonralar həmin adamdan onunhalı barədə soruşanda deyərdi: “Mən başıbəlalı bir qocayam, məniSədin bədduası tutub.” (Hədisin ravisi Abdul-Malik demişdir):“Sonralar mən o adamı gördüm, o qədər qocalmışdı ki, qaşlarıgözlərinin üstünə düşmüşdü, özü də küçələrdə cariyələrə əl atır-dı” (Səhih əl-Buxari, 755). Bu həmin Səd ibn Əbu Vəqqasdır t ki,Peyğəmbər r onun üçün ayrıca dua edib demişdir: “Allahım, Sədnə vaxt Sənə dua etsə, onun duasını qəbul elə!” (Sunən ət-Tirmizi,4117; Səhih ət-Tirmizi, 2950; Mişkatul-Məsabih, 6116). Yeri gəl-mişkən qeyd edək ki, bu günkü gündə də müsəlman ümmətiniparçalayan əsas amillərdən biri də müsəlmanın hər eşitdiyini da-nışması və bu yalanın ümmət arasında yayılmasıdır. HalbukiPeyğəmbər r beləsinin cəhənnəmlik olduğunu xəbər verib demiş-dir: “Dedi-qodu yayan Cənnətə girməz!” (Səhih əl-Buxari, 6056).Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, bir dəfə Peyğəmbər r səhabələ-rindən: “Bilirsiniz müflis kimdir?”– deyə soruşdu. Onlar: “Müflis,ya Rəsulullah, nə bir dirhəmi, nə də bir malı olan kimsələrimiz-


حدثنا محمد بن بشار قال: حدثنا صفوان بن عيسى، قال: -٣٧٤

حدثنا عمرو بن عيسى أبو نعامة العدوي قال: سمعت خالد بن عمير،

اال: بعث عمر بن الخطاب عتبة بن غزوان وقال: وشويسا أبا الرقاد، ق

ى بالدنأدب، ورالع ى بالدي أقصف متى إذا كنتح ،كعم نمو تأن قطلان

لوا: ما هذه؟ قاان، فالعجم فأقبلوا، حتى إذا كانوا بالمربد وجدوا هذا الكذ

dir”– deyə cavab verdilər. Onda Rəsulullah r dedi: “Ümmətiminmüflisləri o kəslərdir ki, onlar Qiyamət günü namazla, orucla vəzəkatla, habelə birisini söymüş, birisinə böhtan atmış, birisininmalını yemiş, birisinin qanını tökmüş, birisini də vurmuş olduğuhalda (Allahın hüzuruna) gələcək və (zülm etdiyi) bu adamlar on-dan qisas alaraq onun savablarından götürəcəklər. Əgər ondantam olaraq qisas alınmadan öncə savabları qurtararsa, həminadamların günahlarından götürülüb onun günahları üzərinə əla-və edilər, sonra da bu adam Cəhənnəm oduna atılar” (Sunən ət-Tirmizi, 248; Səhih Tərğib vət-Tərhib, 2843). Demək, əməlisalehinsanların haqqı tapdalandıqca, onların yalnız savabı artar. Rəva-yət edilir ki, bir dəfə möminlərin anası Aişəyə O xəbər verdilərki, bəzi adamlar Peyğəmbərin r səhabələrini söyür, hətta ƏbuBəkr və Ömərə belə dil uzadırlar. Onda Aişə O onlara belə ca-vab verdi: “Siz buna təəccüb edirsiniz?! O səhabələrin əməl dəftə-ri bağlanmış, lakin Allah onların savablarının artmasını istəmiş-dir” (əl-Fiqhu fi Ahdis-Səhabə, 1/18).

1 Bu hədisin isnadında keçən Ömər ibn İsmail ibn Mucalid“mətruk” və onun atası İsmail ibn Mucalid “səduq” ravidir (ət-Təqrib). Lakin bu hədisin mətnini Buxari (3522), Muslim (2966),Tirmizi (2367), İbn Macə (131) və Əhməd (1/174) rəvayət etmişdir.Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.


قالوا: هذه البصرة فساروا حتى إذا بلغوا حيال الجسر الصغري، فقالوا: ههنا

.فذكروا الحديث بطوله- أمرتم، فنزلوا

rلسابع سبعة مع رسول الله فقال عتبة بن غزوان: لقد رأيتني وإني

ما لنا طعام إال ورق الشجر حتى تقرحت أشداقنا، فالتقطت بردة قسمتها

وهو أمري مصر منأحد إالولئك السبعةبيني وبين سعد، فما منا من أ

مراء بعدنا.مصار وستجربون األاأل

(374) ........ Xalid ibn Umeyr və Şuveys demişlər:“Ömər ibn Xəttab, Utbə ibn Ğəzvanı1 (döyüşə) yollayıbdedi: “Sən öz əsgərlərinlə birgə yola düş. Elə ki gəlibərəblərin ən uzaq diyarına və əcəmlərin ən yaxın diya-rına çatdınız, (həmin yerdə düşərgə salın).” Nəhayət,onlar gəlib (Bəsrə) mirbədinə2 yetişdikdə, orada ağ rən-gə çalan boş daşlar3 gördülər və (bir-birilərindən): “Bu

1 Əbu Ğəzvan Utbə ibn Ğəzvan ibn Cabir əl-Mazini t Pey-ğəmbərin r məşhur səhabəsidir. İslamı ilk əvvəl qəbul edənlər-dən, habelə Həbəşistana hicrət edənlərdəndir (Siyər Əlam ən-Nu-bələ, 59-cu tərcümeyi-hal).

2 Mirbəd: dəvə və qoyun saxlamaq, habelə xurma qurutmaqüçün ayrılmış düz yerdir. Səhabələrin oraya yollanmaqlarının sə-bəbi bu idi ki, həmin vaxt Fars hökmdarı Hind hökmdarındanmədəd diləyirdi.

3 Burada “boş daşlar” deyildikdə, uzun müddət günün altındaqalmaqdan boşalmış və getdikcə ovxalanıb qırıq-qırıq olan daşlarnəzərdə tutulur.


nə yerdir?”– deyə soruşdular. (Onlara): “Bura Bəsrə-dir”1– dedilər. Sonra onlar yollarına davam etdilər. Nə-hayət, gəlib kiçik bir körpünün2 başına çatdılar və: “Bi-zə buraya gəlmək əmr edilmişdir”– dedilər, sonra daorada düşərgə saldılar.” (Ravilər3) bu hədisi axıra kimidanışdılar.

Utbə ibn Ğəzvan dedi: “Mən Rəsulullahın r yanın-da olan yeddi nəfərin yeddincisi idim.4 Bizim ağac yar-pağından başqa bir yeməyimiz yox idi. (Yarpaq yemək-dən) ordlarımız yara bağlamışdı. O vaxt mən bir bü-rüncək götürüb onu Səd5 ilə öz aramda iki yerə böl-düm.6 Bu gün isə o yeddi nəfərdən hər biri bir şəhərin

1 Hədisdə “bura Bəsrədir” deyildikdə, məşhur Bəsrə şəhərininözü nəzərdə tutulmur. Belə ki, həmin vaxt bu şəhər hələ salınma-mışdı. Bu xüsusda Səm′ani demişdir: “Bəsrə şəhəri İslamın qüb-bəsi və ərəblərin xəzinəsi sayılır. Bu şəhər Ömər ibn Xəttabın txilafəti dövründə Peyğəmbərin r Utbə ibn Ğəzvan t adlı səhabə-si tərəfindən təsis edilmişdir. O, bu şəhərin binasını hicrətin 17-ciilində qoymuş və 18-ci ilində insanlar oraya köçməyə başlamış-lar” (Şərh ən-Nəvəvi, 1/70).

2 Söhbət Dəclə çayının üstündən salınmış körpüdən gedir.3 Yəni, Xalid və Şuveys.4 Bunu deməklə o, İslamı ilk əvvəl qəbul edənlərdən olduğu-

nu bildirmək istəmişdir.5 Burada “Səd” deyildikdə, Səd ibn Malik t qəsd edilir (Səhih

Muslim, 2967).6 Səhabə demək istəyir ki, bu bürüncəyi iki yerə bölüb bir ya-

rısını ona vermiş, o biri yarısını da özünə götürmüşdür.


əmiridir. Bizdən sonra siz də əmirlik xüsusunda imta-han olunacaqsınız.”1

1 Bu hədisin isnadında keçən Amr ibn İsa Əbu Nəamə əl-Bəsri“hafizəsi qarışmış səduq” ravidir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin əvvə-linin “zəif” olduğunu, Utbə ibn Ğəzvanın t sözünün isə “səhih”olduğunu demişdir. Səhabənin dedikləri Muslimin “Səhih”ində(2967) varid olmuş hədisdə öz təsdiqini tapmışdır. Rəvayət edilirki, Xalid ibn Umeyr əl-Ədəvi demişdir: “(Bir dəfə) Utbə ibn Ğəz-van bizə xütbə verdi və Allaha həmd-səna etdikdən sonra dedi:“Amma sonra... Həqiqətən, bu dünya artıq öz faniliyini elan et-miş və sürətlə dönüb uzaqlaşmışdır. Ondan ancaq qabın dibindəqalmış bir içimlik su kimi az bir şey qalmışdır ki, sahibi qabın di-bində qalmış o qalığı dərhal içir. Heç şübhəsiz ki, siz bu dünya-dan, fani olmayan bir yurda köçəcəksiniz. Elə isə o yurda əlinizdəolan ən xeyirli şeylərlə (saleh əməllərlə) köçün! Həqiqətən, bizəxəbər verilmişdir ki, Cəhənnəmin qırağından onun içinə atılandaş (onun dibinə doğru) yetmiş il yol gedir, lakin gedib dibinəçatmır. Allaha and olsun ki, (bu böyüklükdə olan Cəhənnəm)mütləq doldurulacaqdır. Siz (buna) heyrətmi edirsiniz?! Bizə xə-bər verilmişdir ki, Cənnət qapılarındakı laylardan hər iki lay ara-sındakı məsafə qırx illik gediləcək yol qədərdir. Nəhayət, gün gə-ləcək Cənnət izdihamdan dolayı dopdolu olacaqdır. Mən Rəsulul-lahın r yanında olan yeddi nəfərin yeddincisi idim. Bizim ağacyarpağından başqa bir yeməyimiz yox idi. (Yarpaq yeməkdən)ordlarımız yara bağlamışdı. O vaxt mən bir bürüncək götürübonu Səd ilə öz aramda iki yerə böldüm. Bir yarısını mən öz belimədoladım, o biri yarısını da Səd öz belinə doladı. Bu gün isə bizlər-dən (yəni, o yeddi nəfərdən) hər biri bir şəhərin əmiridir. Mən öz gö-zümdə böyük olub, Allah yanında kiçik olmaqdan Allaha sığını-ram! Həqiqətən, heç bir peyğəmbərlik qalmamışdır, hamısı bir-bi-rini nəsx etmişdir. Nəhayət, peyğəmbərlik sona çatdıqdan sonrapadşahlıq dövrü başlamışdır. Tezliklə siz həqiqətləri biləcəksinizvə bizdən sonra əmirlik xüsusunda imtahan olunacaqsınız.”


أبوأسلمبنروححدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٣٧٥

أنس،عنثابت،حدثنا: لقاسلمة،بنحمادحدثنا: قالالبصري،حاتم

ولقدأحد،يخافومااهللافيأخفتلقدr :))اهللارسولقال: قال

يتيأوذااهللافمذىوؤي،دأحلقدوتأتليثالثونعننميبلةم،ليويو

.))باللإبطهييوارشيءإالكبد،ذويأكلهامطعولباللليوما

(375) ........ Ənəs t rəvayət edir ki, Rəsulullah r de-mişdir: “Mən Allah yolunda qorxudulduğum qədər heçkəs qorxudulmamış, habelə Allah yolunda mənə veri-lən əziyyət qədər, heç kəsə əziyyət verilməmişdir.1 Düzotuz gün və otuz gecə nə mənim, nə də Bilalın, (hərhansı) bir canlının yediyi yeməyi tək bir yeməyi olardı.Yalnız Bilalın qoltuğu altında gizlətdiyi az bir şeydənbaşqa.”2

مسلم،بنعفانحدثنا: قالالرحمن،عبدبناهللاعبدحدثنا- ٣٧٦

أن،مالكبنأنسعنقتادة،حدثنا: قالالعطار،يزيدبنأبانحدثنا: قال

بيالنr،لمعمتجيهدناءعالغداءوشعنزمبم،خلحلىإالوعففض.

1 Söhbət İslamın əvvəllərində Peyğəmbərin r başına gəlmişmüsibətlərdən gedir. O ağır vaxtlarda müşriklər Peyğəmbərə r oki var hədə-qorxu gələr və yeri gəldikdə ona əziyyət də verərdi-lər.

2 Bu hədisi Tirmizi (2474), İbn Macə (151), Əhməd (3/120) rə-vayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


.األيديكثرةهو: بعضهمقال،اهللاعبدالق

(376) ........ Ənəs ibn Malik t rəvayət edir ki, çox na-dir hallarda Peyğəmbərin r nahar və şam yeməyindəət və çörək olardı.”

Abdullah demişdir: Bəziləri (“Nadir hal”ı), yeməyəuzanan əllərin çox olması1 kimi izah etmişlər.”2

أبيبنإسماعيلبنمحمدحدثنا: قالحميد،بنعبدحدثنا- ٣٧٧

،كيا: قالفدثندحنئب،أبيابذنمعلسنمب،بدنجنفلعونناسبإي

،يذلكان((: القالهدبنعمحالرنبفواعا،لنيسلكانجومنع،يسلالج

هإنوقلباانبنم،ذاتوىيتاإذاحلنخدهتيلبخدل،وسفاغتثمجرخ

: لهفقلتالرحمن،عبدبكىتوضعفلماولحم،خبزفيهابصحفةيناتووأ

وأهلهويشبعولمr،اهللارسولهلك: فقاليبكيك؟مامحمد،أبايا

هتيبنزمبريخعافالالشاناأرنراأخملوهرياخلن((.

(377) ........ Nofəl ibn İyas əl-Huzəli t demişdir:“Abdur-Rəhman ibn Auf bizim dostumuz idi və bizimən gözəl dostlarımızdan idi. Bir gün biz onunla birlik-də (bir məclisdən) qayıdarkən (yol üstü) onun evinəgetdik. O, evə daxil olub qüsl etdikdən sonra bizə için-

1 72-ci hədisə bax.2 Bu hədisi Əhməd (3/270) rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasi-

rəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” ol-duğunu demişdir.


də çörək və ət olan bir sini yemək gətirdilər. Yemək qa-bağımıza qoyulduqda Adbur-Rəhman ağlamağa başla-dı.1 Mən ondan: “Ey Əbu Muhəmməd, səni ağladan nə-dir?”– deyə soruşdum. O dedi: “Rəsulullah r vəfat edə-nədək nə özü, nə də ailəsi arpa çörəyindən doyunca ye-mişdir.2 Mən (Rəsulullahdan r sonra) bizə nəsib olanbu nemətlərin bizim xeyrimizə olduğunu güman etmi-rəm.”3

1 Rəvayət edilir ki, İbrahim demişdir: “(Bir gün) Abdur-Rəh-man ibn Auf t oruc ikən ona yemək gətirdilər. Onda Abdur-Rəh-man dedi: “(Qardaşım) Musab ibn Umeyr (Uhud döyüşündə) şə-hid oldu. (Düşünürəm ki,) o məndən daha xeyirlidir. Onu elə birbürüncəkdə dəfn etdilər ki, bu bürüncəyi onun ayaqlarına ört-dükdə başı açıq qalırdı, başını örtdükdə isə ayaqları açıq qalırdı.Həmçinin, Həmzə də (o döyüşdə) şəhid oldu. O da məndən xeyir-lidir. Sonra isə bizə bu gördüyünüz dünya malından əta edildi.Qorxuram, bu nemətlər bizə yalnız bu dünyada verilmiş olsun.”Sonra Abdur-Rəhman ağlamağa başladı və bu yeməyi yemədi”(Səhih əl-Buxari, 1196).

2 143-cü, 144-cü və 149-cu hədislərə bax.3 Bu hədisi Əbu Nueym “Hilyə” əsərində (1/99-100) rəvayət

etmişdir. Hədisin isnadında keçən Nofəl ibn İyas “məqbul” ravi-dir (ət-Təqrib). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.


rرسول اهللا نسباب-٥٣

53-cü fəsil. Rəsulullahın r yaşı

ثناحد: قالعبادة،بنروححدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٣٧٨

: قالعباس،ابنعندينار،بنعمروحدثنا: قالإسحاق،بنزكريا

عشرا،بالمدينةوإليه،يوحىسنةعشرةثالثبمكةrالنبيمكث((

فيوتووهونابثالثنيتسو((.

(378) ........ İbn Abbas N demişdir: “Peyğəmbərə rvəhy nazil olduqdan sonra1 on üç il Məkkədə və on ilMədinədə yaşadı. (Nəhayət,) o, altmış üç yaşında vəfatetdi.”2

عنجعفر،بنمحمدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٧٩

عة،شبنأبيع،اقحإسنرعامنعب،دعسنرير،عجنة،عاويعمهأن

هعمس،طبخقالي :))اتولمساهللارrوهونابثالثنيتسووأبكروب

،رمعاوأنونابثالثنيتسسنةو((.

1 Yəni, ona qırx yaşında peyğəmbərlik verildikdən sonra. Di-gər bir hədisdə İbn Abbas t demişdir: “Peyğəmbər r qırx yaşın-da ikən ona vəhy nazil olmuşdur. Bundan sonra o, on üç il Məkkə-də yaşamış, sonra ona hicrət etmək əmr edilmiş və o, Mədinəyəhicrət etmişdir. On il də Mədinədə yaşadıqdan sonra o, vəfat et-mişdir” (Səhih əl-Buxari, 3851).


Rəsulullahın r yaşı506

(379) ........ Rəvayət edilir ki, Cərir Müaviyənin1 xüt-bədə belə dediyini eşitmişdir: “Rəsulullah r altmış üçyaşında vəfat etmişdir. Əbu Bəkr və Ömər də habelə.Mənim də altmış üç yaşım var.2”3

الرزاق،عبدحدثنا: قالالبصري،مهديبنحسينحدثنا- ٣٨٠ماتr،النبيأن،عائشةعنعروة،عنالزهري،عنجريج،ابنعن

وهونابثالثنيتسةونس.

(380) ........ Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbər raltmış üç yaşında vəfat etmişdir.4

٣٨١ -داحثندمأحننيع،بمقوبعيونبيماهرإب،يقروقاالالد :بنيمولىعمارأنبأنا: قالالحذاء،خالدعنعلية،بنإسماعيلحدثنا

ابنوهوr،اللهولرستوفي((: يقولعباس،ابنسمعت: قالهاشم،.))وستنيخمس

1 Əbu Abdur-Rəhman Müaviyə ibn Əbu Süfyan ibn Saxr ibnHərb əl-Əməvi əl-Qurəşi Peyğəmbərin r məşhur səhabəsidir.

2 Burada Müaviyə onlar kimi altmış üç yaşında vəfat etməsinitəmənna edir. Mirak demişdir: “O, altmış üç yaşında vəfat etmə-sini təmənna etsə də, arzusuna çatmamış, səksən yaşına qədər ya-şamışdır” (Tohfətul-Əhvəzi, 3586-cı hədisin şərhi).

3 Bu hədisi Muslim (2352), Tirmizi (3654) və Əhməd (4/96) rə-vayət etmişdir.

4 Bu hədisi Tirmizi (3655) rəvayət etmişdir. Hədisin isnadındakeçən ibn Cureyc “mudəllis” ravidir. Lakin digər “səhih” hədislərbu hədisi qüvvətləndirdiyindən, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani"Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.


(381) ........ İbn Abbas N demişdir: “Rəsulullah raltmış beş yaşında vəfat etmişdir.”1

بنمعاذحدثنا: قاالأبان،بنومحمدبشار،بنمحمدحدثنا- ٣٨٢

أن،حنظلةبندغفلعنالحسن،عنقتادة،عنأبي،ثنيحد: قالهشام،

بيالنr،قبضوهونسابمخنيتسو.

فيوكان،rالنبيمنسماعالهنعرفالودغفل،: عيسىأبوقال

.rالنبيزمن

(382) ........ Dəğfəl ibn Hənzələ rəvayət edir ki, Pey-ğəmbər r altmış beş yaşında vəfat etmişdir.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Biz Dəğfəlin Pey-ğəmbərdən r hədis eşitdiyini bilmirik.3 O, Peyğəmbə-rin r zamanında yaşamışdır.”

: قالمعن،حدثنا: قالاألنصاري،موسىبنإسحاقحدثنا- ٣٨٣

مالك،بنأنسعنالرحمن،عبدأبيبنربيعةعنأنس،بنمالكحدثنا

هأن،هعمقولسولكان((: يساهللارr،سن،بالطويلليائالالبري،بوالقص


2 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “zəif” olduğunu demişdir.

3 İmam Buxari demişdir: “Biz Həsənin Dəğfəldən hədis eşitdi-yini bilmirik. Habelə Dəğfəlin Peyğəmbəri r gördüyünü də bilmi-rik” (Təhzib ət-Təhzib, 399-cu tərcümeyi-hal).

Rəsulullahın r yaşı508

اللهبعثهبالسبط،والالقطط،بالجعدوالباآلدم،والاألمهق،باألبيضوال

سنني،عشروبالمدينةسنني،عشربمكةفأقامسنة،أربعنيرأسعلىتعالى

فاهوتولاللهأسىعرنيتة،سنسسلييوفهأسرهتيحلونورشةعرعش

.))بيضاء

(383) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Peyğəmbər rnə çox hündürboy, nə də bəstəboy idi, nə dümağ dərili,nə də qarayanız idi, saçları da nə tamamilə qıvrım, nədə dümdüz idi. Onun qırx yaşı tamam olduqda Allahonu peyğəmbər göndərdi. (Bundan sonra) o, on il Mək-kədə, on il də Mədinədə yaşadı. Uca Allah Peyğəmbə-rin r, altmış yaşında ikən ruhunu aldıqda, onun saç-saqqalında heç iyirmi ədəd ağ tük yox idi.”1

أبيبنربيعةعنأنس،بنمالكعنسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣٨٤

دبن،عمحالرنسعنأنب،كالمهوحن.

(384) Bizə Quteybə ibn Səid, Malik ibn Ənəsdən, oda Rəbiə ibn Əbu Abdur-Rəhmandan, o da Ənəs ibnMalikdən bu hədisin bənzərini rəvayət etmişdir.

1 Əbu İsa ət-Tirmizi eyni hədisi kitabın əvvəlində varid etmiş-dir (1-ci hədisə bax).


٥٤-ابي بفرسول اهللا فاةوr

54-cü fəsil. Rəsulullahın r vəfatı1 barədə (varidolanlar)

وغيرسعيد،بنوقتيبةحريث،بنالحسينعمارأبوحدثنا- ٣٨٥،داحا:قالواوثندانحفيسنة،بنيينعع،ريهالزنسعنأنب،كالقالم :

))رآخةظرانهتظرولإلىنساهللارr،فكشةارتالسمون،يياالثنتظرفنأنالناسفكادبكر،أبيخلفوالناسمصحف،ورقةكأنهوجههإلى

السجف،وألقىيؤمهمبكروأبواثبتوا،أنالناسإلىفأشاريضطربوا،فيوتولوساهللارrنرمآخكمذلوالي.((

(385) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah r(vəfatına səbəb olan xəstəliyə tutulduğu zaman2) bazar er-təsi mən axırıncı kərə onun üzünü gördüm. Həmin vaxto, (qaldığı hücrənin) pərdəsini qaldırdı və mən onunüzünə baxdım. Onun üzü, sanki Quran kağızı3 idi.4 (Bu

1 Uca Allah Peyğəmbərin r vəfat edəcəyi barədə Qurani Kə-rimdə belə buyurur: “Sözsüz ki, sən də öləcəksən, onlar da ölə-cəklər!” (əz-Zumər, 30).

2 Hicrətin 11-ci ilində – səfər ayında Peyğəmbərin r xəstəliyişiddətlənmiş, bu xəstəlik on üç gün, yaxud bundan bir gün artıqvə ya bir gün əskik davam etmiş və nəhayət, rabiyəl-əvvəl ayındao, vəfat etmişdir (Fəthul-Bari).

3 Burada Peyğəmbərin r üzünün gözəlliyi, ağlığı və nuraniliyinəzərdə tutulur.

4 Buxarinin rəvayətində xəbər verilir ki, Ənəs t demişdir:“Peyğəmbər r (hücrəsinin pərdəsini qaldırıb camaatın namaza

Rəsulullahın r vəfatı barədə (varid olanlar)510

əsnada) camaat Əbu Bəkrin arxasında namaza durmuş-du.1 Onlar (Peyğəmbəri r görəndə sevinclərindən) azqaldılar ki, namazdan çıxsınlar. Əbu Bəkr camaata imam-lıq edərkən (Peyğəmbərin r namaz qılacağını zənn etdivə dala çəkilərək arxasındakı cərgəyə keçdi), lakin Pey-ğəmbər r əli ilə camaata yerlərində qalmağı işarə etdi.2

durduğunu gördükdə) təbəssüm etdi” (Səhih əl-Buxari, 680). Pey-ğəmbərin r ölüm ayağında ikən səhabələrinin camaat şəklindənamaz qılmasını görüb təbəssüm etməsi, onlardan razı qaldığını,habelə camaat olmağın nə dərəcədə vacib olduğunu bildirir.

1 Söhbət sübh namazından gedir.2 Bu dəlildir ki, Peyğəmbər r Əbu Bəkrin t camaata imam ol-

masından razı idi. Digər bir hədisdə rəvayət edilir ki, Cubeyr ibnMutim t demişdir: “(Bir dəfə) bir qadın Peyğəmbərin r yanınagəldi və o, qadına (bir müddətdən sonra) gəlməyi buyurdu. Qa-dın: “Bəs gəlib səni tapmasam, necə olsun?”– deyə soruşdu. Sankio, Peyğəmbərin r vəfat edəcəyini qəsd edirdi. Peyğəmbər r bu-yurdu: “Məni tapmasan, Əbu Bəkrin yanına gedərsən!” (Səhih əl-Buxari, 3659). Bir də ki, Peyğəmbərin r özü, Əbu Bəkri t camaa-ta imam təyin etmişdi. Rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir: “Pey-ğəmbər r xəstələndiyi zaman buyurdu: “Əbu Bəkrə deyin, ca-maata namaz qıldırsın!” Mən dedim: “Əbu Bəkr sənin yerinəimamlıq etsə, onun ağlamağı üzündən camaat heç nə eşidə bilmə-yəcək. Buna görə də camaata namaz qıldırmağı Ömərə həvalə et.”Lakin Peyğəmbər r yenə təkidlə buyurdu: “Əbu Bəkrə deyin, ca-maata namaz qıldırsın!” (Səhih əl-Buxari, 679). Yeri gəlmişkənqeyd edək ki, Peyğəmbər r yatağa düşdükdən və Əbu Bəkrə tcamaata namaz qıldırmağı tapşırdıqdan sonra hərdən özündə güctapar və gəlib camaata namazı özü qıldırardı. Nəhayət, cümə gü-nü axşamüstü onun ağrıları şiddətləndi və bundan sonra o, vəfatedənədək camaat namazına gələ bilmədi. Demək, Peyğəmbər rhələ həyatda ikən Əbu Bəkr t camaata, cümə gecəsinin, habeləcümə, şənbə və bazar günlərinin namazlarını və bir də bazar ertə-sinin sübh namazını qıldırmışdır.


Sonra o, pərdəni aşağı saldı və həmin günün axırında1

vəfat etdi.”2

بنسليمحدثنا: قالالبصري،مسعدةبنحميدحدثنا- ٣٨٦

،رضنأخنعاب،نونعع،يماهرنإبعدواألس،نة،عشائعقالت :))تكن

ليبولبطستفدعاحجريإلى: قالتأوصدريإلى،rالنبيمسندة

،يهفبال،ثماتفم.((

(386) ........ Aişə O demişdir: “Mən Peyğəmbərin r(ölümqabağı yatağa düşdüyü zaman) başını sinəmə (ya-xud dizimə3) söykəmişdim. Həmin vaxt o bir tas gətizdi-rib onun içinə bövl etdi4 və (çox keçmədən) vəfat etdi.”5

1 Buxarinin rəvayətində (648) “və həmin gün də vəfat etdi”deyilir. İbn Həcər bu hədisi izah edərkən demişdir: “İbn İshaqPeyğəmbərin r günortaüstü, günün istisinin şiddətləndiyi vaxtvəfat etdiyini xəbər vermişdir. Bu rəvayətləri cəm edib deməkolar ki, Ənəsin t hədisində “günün axırında” deyildikdə, gündü-zün o biri yarısının əvvəli nəzərdə tutulur” (Fəthul-Bari).

2 Bu hədisi Buxari (648), Muslim (419), Nəsai (1831), İbn Macə(1624) və Əhməd (3/110) rəvayət etmişdir.

3 Bu şəkk, hədisin isnadında olan ravilərdən birinin şəkkidir.Səhih olanı budur ki, Peyğəmbərin r başı Aişənin O sinəsinəsöykənmiş idi. Rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir: “Allahın mə-nə bəxş etdiyi nemətlərdən biri də o idi ki, Peyğəmbər r mənimevimdə, mənim növbəm çatdığı gün və başı mənim sinəmin üstün-də ikən vəfat etdi” (Səhih əl-Buxari, 4449).

4 Bövl etmək: sidik ifraz etmək, təbii ehtiyacı rəf etmək de-məkdir.

5 Bu hədisi Buxari (4190), Muslim (1636), Nəsai (3624, 3625) vəİbn Macə (1626) rəvayət etmişdir.


بنموسىعنالهاد،ابنعنالليث،حدثنا، قال: قتيبةحدثنا- ٣٨٧،جسرنسمعنالقاسبحم،دمنة،عشائاعهأنقالت :))تأيولرساهللارr،

وهوتوبالمهدنعوحقديهاء،فموهلوخديهدييح،فالقدثمحسميههجو)).الموتسكراتعلى: القأومنكراتعلىأعنياللهم((: يقولثمبالماء،

(387) ........ Aişə O demişdir: “Mən Rəsulullahı rcan verərkən gördüm. Yanında bir qədəh su var idi. O,əlini qədəhin içinə salır, sonra da yaş əlini üzünə sür-tüb deyirdi: “Allahım, məni ölüm sıxıntılarından və yaölüm bihuşluğundan qurtar.”1

1 Bu hədisin isnadında keçən Musa ibn Sərcəs “məchul” ravidir.Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəbu hədisin “zəif” olduğunu demişdir. Üstəlik bu hədisdə varid ol-muş Peyğəmbərin r: “Allahım, məni ölüm sıxıntılarından və yaölüm bihuşluğundan qurtar” sözü, Buxarinin “Səhih”indəki hədisinləfzinə ziddir. Bu hədisin isnadı zəif olsa da, bu hadisənin baş ver-məsi səhih hədislərdə öz əksini tapmışdır. Rəvayət edilir ki, Aişə Odemişdir: “Peyğəmbər r ölüm ayağında ikən onun qabağında birqab su var idi. O, əlini suyun içinə salır, sonra yaş əlini üzünə sür-tüb deyirdi: “Lə ilahə illəllah! Həqiqətən də, ölümün bihuşluğu var-dır.” Sonra əlini qaldırıb: “Allahım, məni uca dostlara qovuşdur!”– de-məyə başladı. Nəhayət, ruhu bədənindən çıxdı və əli yanına düş-dü” (Səhih əl-Buxari, 4449); başqa bir rəvayətdə AişəO demişdir:“Peyğəmbər r vəfatından öncə kürəyini mənə söykəyib belə dediyi-ni eşitdim: “Allahım, məni bağışla, mənə rəhm et və məni (uca) dost-lara qovuşdur!” (Səhih əl-Buxari, 4440). digər bir hədisdə Aişə Odemişdir: “Mən (Peyğəmbərin r tez-tez belə dediyini) eşidərdim:“Heç bir peyğəmbər özünə dünya həyatı ilə Axirət arasında seçimtəklif edilməyincə ölmür.” Həmçinin, mən Peyğəmbərin r ölümüilə nəticələnən xəstəliyə tutulduğu zaman xırıltılı səslə bu ayənioxuduğunu eşitdim: “Allaha və Onun Elçisinə itaət edən kimsələrAllahın özlərinə nemət bəxş etdiyi peyğəmbərlərlə, sidq ürəkdən


إسماعيل،بنمبشرحدثناالبزاز،الصباحبنالحسنحدثنا- ٣٨٨نعدبنعمحنالرالء،بالعنع،نأبيهنعاب،رمعنة،عشائعال((: قالت

)).rاهللارسولموتشدةمنرأيتالذيبعدموتبهونأحداأغبط؟ قال: هذاقلت له: من عبد الرحمن بن العالءفسألت أبا زرعة قال:

وهنن بمحالر دبالجعن اللجالء بالع.

(388) ........ Aişə O demişdir: “Mən Rəsulullahın rölüm anında nələr çəkdiyini gördükdən1 sonra kimsə-nin asanlıqla canını tapşıracağına qibtə etmirəm.2”3

inananlarla, şəhidlərlə və əməlisalehlərlə birlikdə olacaqlar. On-lar necə də gözəl dostlardır.” Onda mən başa düşdüm ki, ona se-çim verilmişdir” (Səhih əl-Buxari, 4435).

1 Digər bir hədisdə Aişə O demişdir: “Mən kimsənin (canverərkən), Rəsulullahın r ağrıları kimi ağrıları olduğunu görmə-mişəm” (Musnəd imam Əhməd, 6/172; Sunən ət-Tirmizi, 2577).

2 Aişə O demək istəyir ki, “əgər mən kimsənin ölüm bihuş-luğunu rahat keçirdiyini, can üstə ikən ağrıları olmadığını bilsəy-dim, mən yenə ona qibtə etməzdim.” Çünki Aişə O Allahın ənfəzilətli bəndəsi – Muhəmmədin r belə ölüm bihuşluğunu ağırkeçirdiyini öz gözləri ilə görmüşdür. Digər hədisdə rəvayət edilirki, Aişə O demişdir: “Peyğəmbər r vəfat edərkən onun başı mə-nim sinəmin üstündə idi. Peyğəmbərin r vəfatından sonra mənheç vaxt, heç kəsin ölüm bihuşluğuna bu qədər nifrət etmədim”(Səhih əl-Buxari, 4446). Qeyd edək ki, mömin bəndənin ölüm bi-huşluğunu ağır keçirməyinin səbəbi vardır. Bu xüsusda Ömər ibnAbdul-Əziz S demişdir: “Mən arzulamıram ki, ölüm bihuşlu-ğum mənim üçün rahat olsun. Çünki, o, möminin (bu dünyada)axırıncı savabını qazanması üçün bir vasitə və günahının bağışlan-ması üçün bir kəffarədir” (Şöəbul-İman, 9739; Hilyətul-Övliya, 5/316).

3 Bu hədisi Tirmizi (979), Nəsai (1830) və Əhməd (6/74) rəva-yət etmişdir. Hədisin isnadında keçən Abdur-Rəhman ibn Alə ibn


(Əbu İsa ət-Tirmizi) demişdir: “Mən Əbu Zuradansoruşdum: “Kimdir bu Abdur-Rəhman ibn Alə?” O de-di: “Bu, Abdur-Rəhman ibn Alə ibn Ləclacdır.”

الرحمنعبدعنمعاوية،أبوحدثنا: قالكريب،أبوحدثنا- ٣٨٩

لما((: قالتعائشة،عنمليكة،أبيابنعنالمليكي،ابنوهوبكرأبيبن

ولقبضساهللارr،لفواتياخف،فنهوفقالدكرأبب :تعمسنولمسر

يحبالذيالموضعفيإالنبيااللهقبضما: قالنسيته،ماشيئا،rاهللا

)).فراشهموضعفيادفنوهفيه،يدفنأن

(389) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r vəfatetdikdən sonra (səhabələr) onun dəfni barədə ixtilafadüşdülər.1 Onda Əbu Bəkr dedi: “Mən Rəsulullahdan relə bir hədis eşitmişəm ki, (indiyədək) onu unutmamı-şam. O demişdir: “Allah (hər bir) peyğəmbərin (ruhu-nu) ancaq onun dəfn edilməsini istədiyi yerdə almış-dır.2 (Elə isə) onu, yatağının yerində dəfn edin.”1

Ləclac “məchul” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad “zəif” he-sab edilir. Lakin bu hədisin mətnini qüvvətləndirən digər “səhih”hədislər olduğundan, hədisin mətni “səhih” sayılır. MuhəmmədNasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin“səhih” olduğunu demişdir.

1 Səhabələr S Peyğəmbərin r dəfn edilib-edilməməsi və əgərdəfn ediləcəksə, harada dəfn edilməsi barədə ixtilafa düşdülər.

2 Peyğəmbərimiz r Aişənin O hücrəsində vəfat etmişdir.Hədisdən aydın olur ki, bu hökm yalnız peyğəmbərlərə aiddir.Adi insanlar isə ancaq qəbiristanlıqda dəfn edilməlidirlər. Belə ki,mötəbər hədislərdə Peyğəmbər r müsəlmanlara öz evlərini qə-


٣٩٠- ،الله دبع نب اروسو ،ريبنالع اسبعار، وشب نب دمحا مثندح

ان الثوري، عن موسى بن سعيد، عن سفياوغير واحد قالوا: حدثنا يحيى

أن أبا ((:بن أبي عائشة، عن عبيد الله بن عبد الله، عن ابن عباس، وعائشة

بيل النكر، قببrاتا مم دعب((.

birstanlığa çevirməyi qadağan etmişdir (Səhih əl-Buxari, 432). Ye-ri gəlmişkən qeyd edək ki, Peyğəmbərin r qəbrini Əbu TalhəZeyd ibn Səhl t qazmış və onu camaxatanlı etmişdir. Camaxatanqədim fars sözüdür – yorğan-döşək, sandıq və s. qoymaq üçün di-varın içində açılan dördkünc oyuğa camaxatan deyilir. Demək,Əbu Talhə t Peyğəmbərin r qəbrinin içəri tərəfindən, onun sağdivarında oyuq qazmışdır. Buna ərəbcə “ləhd” deyilir. Ənəs ibnMalik t rəvayət edir ki, Peyğəmbər r vəfat etdiyi zaman Mədi-nədə iki nəfər qəbirqazan var idi. Biri qəbirləri camaxatanlı, digə-ri isə camaxatnsız şəkildə qazardı. Səhabələr dedilər: “Gəlin, Rəb-bimizdən daha xeyirli olanı bizə göstərməsini diləyək və hər ikiqəbirqazanın yanına adam göndərək. Hansı biri tez gəlsə, o daonun qəbrini qazsın. Beləliklə, onlar hər ikisinin yanına adamgöndərdilər. Camaxatanlı qəbirqazan daha tez gəldi deyə, Pey-ğəmbərin r qəbrini o qazdı” (Səhih Sunən İbn Macə, 1557).

1 Bu hədisin isnadında keçən Abdur-Rəhman ibn Əbu Bəkr əl-Muleyki “hafizəsi zəif olan” ravidir. Elə bu səbəbdən də bu isnad“zəif” hesab edilir. Lakin bu hədisin mətnini qüvvətləndirən di-gər “səhih” hədislər olduğundan hədisin mətni “səhih” sayılır.Şeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu hədisin “səhih” olduğunu demiş və “Əhkamul-Cənaiz”əsərində bu hədisi qüvvətləndirən hədislərin mənbəsini qeyd et-mişdir. Həmin hədis İbn Macənin “Sunən” əsərində (1/498-499),İbn Sədin “Təbəqat” əsərində (2/71), İbn Adiyin “Kamil” əsərində(2/94) – İbn Abbasdan N, o da Əbu Bəkrdən t – rəvayət edil-mişdir.


(390) ........ İbn Abbas N və Aişə O rəvayət etmiş-lər ki, Peyğəmbər r vəfat etdikdən sonra Əbu Bəkr onuöpmüşdür.1

٣٩١- دبع نب ومحرا مثندقال: ح ،يمضهالج يلع نب رصا نثندح

العزيز العطار، عن أبي عمران الجوني، عن يزيد بن بابنوس، عن عائشة، أن

بيلى النل عخكر، دا بأبr هيدي عضوو هينيع نيب هفم عضفو هفاتو دعب

)).واخلياله،واصفياهوانبياه،((على ساعديه، وقال:

(391) ........ Aişə O rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər rvəfat etdikdən sonra Əbu Bəkr gəlib əllərini onun çiy-ninə qoydu, onun gözləri arasından öpdü və dedi: “Ah(mənim) peyğəmbərim, ah pak insan, ah əziz dostum!”2

بنجعفرحدثنا: قالالبصري،الصوافهاللبنبشرحدثنا- ٣٩٢

اهللارسولفيهدخلالذياليومكانلما((: قالأنس،عنثابت،عنسليمان،

rةينداءالماأضهنء،كلمياشكانفلمموياليالذاتميهفاأظلمهنكلم

.))قلوبناأنكرناحتى،rدفنهلفيوإناب،الترامنأيدينانفضناوماشيء،

1 Bu hədisi Buxari (4188), Nəsai (1840), İbn Macə (1457) və Əh-məd (6/55) rəvayət etmişdir. Bu hədis ölünü öpməyin caiz olması-na dəlalət edir. Qeyd edək ki, Peyğəmbər r öz səhabəsini – Os-man ibn Məzunu t öpmüşdür (326-cı hədisə bax).

2 Bu hədisin isnadında keçən Yezid ibn Babənus “məqbul” ra-vidir. Bu hədisin dərəcəsini qüvvətləndirən digər hədislər oldu-ğundan, şeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şə-mail” əsərində onun “həsən” olduğunu demişdir.


(392) ........ Ənəs t demişdir: “Peyğəmbər r Mədi-nəyə gəldiyi gün hər yan nura boyandı, o vəfat etdiyigün isə hər tərəfi zülmət bürüdü.1 (Peyğəmbərin r dəf-

1 Burada Ənəs ibn Malik t səhabələrin Peyğəmbəri r olduqcaçox istədiyini və onun ayrılığına çox kədərləndiklərini xəbər ve-rir. Peyğəmbər r hələ həyatda ikən öləcəyini onlara bildirəndə,onlar buna kədərlənib ağlayardılar. Əbu Səid əl-Xudri rəvayətedir ki, bir dəfə Peyğəmbər r öz xütbəsində dedi: “Allah bir quladünya həyatı ilə Öz yanında olan nemətlər arasında seçim etməkimkanı verdi və o qul Allah yanında olanları seçdi.” Əbu Bəkr busözləri eşidəndə ağladı. Mən öz-özümə dedim: “Əgər Allah bir quladünya həyatı ilə Öz yanında olan nemətlər arasında seçim etməkimkanı verib və o qul Allah yanında olanları seçibsə, onda bu şey-xi ağladan nədir?” Axırda mənə bəlli oldu ki, bu qul Peyğəmbərin rözü imiş. Həqiqətən də, Əbu Bəkr bizdən çox bilirdi. Peyğəmbər rdedi: “Ağlama, ey Əbu Bəkr! Həqiqətən, insanlar arasında dost-luqda və malını xərcləməkdə mənə ən sadiq olanı Əbu Bəkrdir.Əgər mən ümmətimin arasında özümə ən yaxın dost seçməli ol-saydım, mütləq Əbu Bəkri seçərdim. Lakin İslamda qardaşlıq vəsevgi bundan da yaxşıdır” (Səhih əl-Buxari, 466); başqa bir hədisdəAsim ibn Humeyd rəvayət etmişdir ki, Peyğəmbər r Muaz ibnCəbəli t Yəmənə göndərərkən, onun atının yüyənindən tutubMədinədən çıxanadək onu yola salmış və ona: “Ey Muaz! Ola bil-sin ki, sən bir də məni görməyəsən. Qayıdanda mənim qəbrimi zi-yarət edəcəksən”– dedi. Bunu eşidəndə Muaz ağlamağa başladı.Onda Peyğəmbər r ona belə buyurdu: “Ağlama, ey Muaz! Heyfi-silənərək ağlamaq şeytandandır.” Sonra Peyğəmbər r üzünü Mə-dinəyə tərəf çevirib dedi: “Kimliyindən və harada olduğundanasılı olmayaraq insanların mənə ən yaxın olanı, Allahdan ən çoxqorxanıdır” (Musnəd imam Əhməd, 5/235; Silsilətul-Əhadisis-Sə-hihə, 2497).


nindən sonra) qəlbimiz soyuyanadək əlimizin torpağınıtəmizləmədik.1”2

هشامعنصالح،بنعامرحدثنا: قالحاتم،بنمحمدحدثنا- ٣٩٣

.))االثنينيومrاهللارسولتوفي((: قالتعائشة،عنأبيه،عنعروة،بن

(393) ........ Aişə O demişdir: “Rəsulullah r bazarertəsi vəfat etmişdir.”3

عنعيينة،بنسفيانحدثنا: قالعمر،أبيبنمحمدحدثنا- ٣٩٤فمكثاالثنينيومrاهللارسولقبض: قالأبيه،عنمحمد،بنجعفر

1 Peyğəmbərin r yoxluğu, habelə vəhyin bir daha nazil olma-yacağı səhabələrə ağır gəldiyindən, onlar öz qəlblərinin dəyişdi-yini hiss edirdilər. Bu heç də o demək deyil ki, onlar İslamdan vəimandan soyumuşlar. Ənəs ibn Malik t bu sözü ilə sadəcə özləri-nin ürəkağrısını ifadə etmək istəmiş və həqiqi mənanı qəsd etmə-mişdir. Necə ki, Peyğəmbərin r qızı Fatimə O atasının dəf-nindən sonra səhabələri qınamışdır. Ənəs ibn Malik t rəvayətedir ki, (Peyğəmbərin r dəfnindən sonra) Fatimə O mənə dedi:“Ey Ənəs, Rəsulullahın r üstünə torpaq atmaq qəlbinizi rahatlaş-dırdımı?!” (Sunən İbn Macə, 1630; Səhih İbn Macə, 1321).

2 Bu hədisi Tirmizi (3622), İbn Macə (1631), Əhməd (3/221)rəvayət etmiş və Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Bu hədisin isnadında keçən Amir ibn Saleh ibn Abdullah“mətruk” ravidir (ət-Təqrib). Hədisin isnadı “zəif” olsa da, mətnidigər “səhih” hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır (375-ci hədisəbax). Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail”əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu demişdir.


ذلكمولةاليليالثالثاء،ونفدونل،مقالالليانوفيقال: سوهرغي :عمسيتويصاحسالمنرملآخاللي.

(394) ........ Muhəmməd (əl-Baqir) demişdir: “Rəsu-lullah r bazar ertəsi vəfat etdi. Sonra həmin gün və çər-şənbə axşamının gecəsinədək onun dəfni ləngidildi. Nə-hayət, o gecə dəfn edildi.1”

Sufyan (ibn Uyeynə) rəvayət edir ki, qeyrisi2 demiş-dir: “Gecənin axır saatlarında bellərin3 səsi gəlirdi”4

1 Peyğəmbərin r dəfninin çərşənbənin gecəsinədək uzanması-nın səbəblərindən biri də, camaatın ayrı-ayrılıqda onun üçün cəna-zə namazı qılması olmuşdur. Qazı İyad demişdir: “Alimlər Pey-ğəmbərər cənazə namazının qılınıb-qılınmaması xüsusunda ixtilafetmişlər. Lakin əksəriyyəti səhabələrin dəstə-dəstə – əvvəlcə kişilə-rin, sonra qadınların, sonra da uşaqların onun hücrəsinə daxil olubonun üçün cənazə namazını qıldığını söyləmişlər” (Nəvəvinin Şər-hi, 1608-ci hədisin şərhi). Peyğəmbərə r cənazə namazının qılın-masının səhih olduğu 396-cı hədisdə öz təsdiqini tapmışdır.

2 Yəni, Muhəmməd əl-Baqirdən qeyrisi.3 Bel: sağ və sol tərəfində ayaqla basmaq üçün çıxıntısı olan

uzun saplı qazma aləti.4 Bu hədisin isnadı “mursəl” olduğundan, hədisin isnadı “zəif”

hesab edilir. Belə ki, Muhəmməd əl-Baqir Peyğəmbəri r görmə-mişdir. Lakin hədisin mətni digər mötəbər hədislərdə öz təsdiqinitapmışdır. Elə buna görə də şeyx Muhəmməd Nasirəddin əl-Alba-ni “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunudemişdir. Rəvayət edilir ki, Aişə O demişdir: “Rəsulullah r ba-zar ertəsi vəfat etmiş və çərşənbənin gecəsi dəfn edilmişdir” (Mus-nəd İmam Əhməd, 6/110); başqa bir hədisdə Aişə O demişdir:“Çərşənbənin gecəsi, gecənin bir yarısında bellərin səsi eşidildiyizaman biz artıq Rəsulullahın r dəfn edildiyini anladıq” (Musnədİmam Əhməd, 6/274).


عنمحمد،بنالعزيزعبداحدثن: قالسعيد،بنقتيبةحدثنا- ٣٩٥

ريكنشبدبناهللاعر،أبيبمننةأبيعلمنسبدبنعمحنالرب،فوع

)).الثالثاءيومودفناالثنين،يومrاهللارسولتوفي((: قال

.غريبحديثهذا: عيسىأبوقال

(395) ........ Əbu Sələmə ibn Abdur-Rəhman ibn Aufdemişdir: “Rəsulullah r bazar ertəsi vəfat etmiş və çər-şənbə axşamı dəfn edilmişdir.”1

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu, “qərib” hədisdir.”

داود،بناهللاعبدحدثنا: قالهضمي،الجعليبننصرحدثنا- ٣٩٦

عنشريط،بننبيطعنهند،أبيبننعيمعننبيط،بنسلمةحدثنا: قال

في،rاهللارسولعلىأغمي: قالصحبة،لهوكانتعبيد،بنسالم

هضرم،فقالفأفاق :))ترضالة؟حالص((فقالوا :معفقالن :))واربالالم

أغميثم: قال،))بالناس: قالأوللناسيصليأنبكرأباومروافليؤذن،

،هليع،فقالفأفاق :))ترضالة؟حالص((فقالوا :معفقال،ن :))واربالالم

رجلأبيإن: عائشةفقالت،))بالناسفليصلبكرأباومروافليؤذن،

1 Bu hədisin isnadı “mursəl” olduğundan, hədisin isnadı“zəif” hesab edilir. Belə ki, Əbu Sələmə ibn Abdur-Rəhman ta-biindir və Peyğəmbəri r görməmişdir. Habelə hədisin isnadındakeçən Şərik ibn Abdullah “xətalara yol vermiş səduq” ravidir. Eləbuna görə də bu isnad “zəif” sayılır. Üstəlik bu hədisin mətni di-gər səhih hədislərə ziddir. Belə ki, Peyğəmbər r çərşənbənin ge-cəsi dəfn edilmişdir.


،يفإذاأسقامكذلقامكىالمفالب،يعطتسيفلوترأم،هرقالغي :ثم

بالناس،فليصلبكرأباومروافليؤذن،بالالمروا((: فقالفأفاقعليهميأغ

كنفإنباحوصأواتباحوصفوسقال،))ي :رفأذن،باللفأمرأمووأب

ليانظروا((: فقالخفة،وجدr،اهللالرسوإنثمبالناس،فصلىبكر

نئمكأتهليع((،اءتة،فجريرلبجرو،ركأآخافاتهملياعفلمآهورأب

. صالتهبكرأبوقضىحتىمكانه،يثبتأنإليهفأومألينكصذهببكر

ولإنثمساهللارr،فقالقبضرمع :اللهالوعماأسدأحذكرأني

يكنلمأمينيالناسوكان: قالهذا،بسيفيضربتهإالقبضrاهللارسول

يهمفبين،لهقبكسفأماسا: فقالوا،الني،مالسقطلبإلىاناحولصسر

فلمادهشا،أبكيفأتيتهالمسجدفيوهوبكرأبافأتيتفادعهr،اهللا

أحداأسمعال: يقولعمر،إن: قلت؟rاهللارسولأقبض: قالرآني،

ذكرولأنيساهللارrإالقبضهتبريضفيذا،بسيفقالهل :،قطلان

طلقتفان،هعاءمفجوهاسالنولواقدخلىدولعساهللارr،ا: فقالايهأي

،اسواالني،أفرجوالجفأفراءلهفجتىحأكبهليع،هسمفقالو :كإنتيم

مهإنون،وتيما: قالواثميباحولصساهللارr،ولأقبضساهللارrقال؟ :

،معوانملأنفعقد،قدا: قالواصيباحولصساهللارr،لىصلىأيع

فيكبرونقوميدخل: قالوكيف؟: قالوانعم،: قال؟rاهللارسول

ويدعون،ويصلونفيكبرونقوميدخلثميخرجون،ثمويدعون،ويصلون،

ون،ثمجرخىيتلحخدي،اسا: قالواالنيباحولصساهللارr،فندأي


فيهاللهقبضالذيالمكانفي: قالأين؟: قالوانعم،: قال؟rاهللارسول

،هوحفإنراللهلمقبضيهوحيإالرفكانبمواطيملأنفعقد،قدص

ثممهرسأنأمغيولهنب،أبيهعمتاجونواجرهون،المراوشتفقالواي :قطلان

منا: األنصارفقالتاألمر،هذافيمعناندخلهماألنصارمنإخوانناإلىبنا

ريأمكمنمو،ريفقالأمرمعنطاببالخ :نمثللهمهذهالثالثنثانيياثن

ثم: قالهما؟من،معنااللهإنتحزناللصاحبهيقولإذالغارفيهماإذ

.جميلةحسنةبيعةالناسوبايعهفبايعهيدهبسط

(396) ........ Səhabələrdən olmuş Salim ibn Ubeyd tdemişdir: “Rəsulullah r (ölümqabağı) xəstələndiyi za-man bayıldı, sonra huşu özünə gəldikdə soruşdu: “Na-mazın vaxtı yetişdimi?”1 Ona: “Bəli!” – deyə cavab ver-dilər. Onda o, belə buyurdu: “Bilala deyin, azan versin,Əbu Bəkrə də deyin, camaata namaz qıldırsın!” Sonra oyenə bayıldı və nəhayət, huşu özünə gəldikdə soruşdu:“Namazın vaxtı yetişdimi?” Ona: “Bəli!” – deyə cavabverdilər. O, yenə buyurdu: “Bilala deyin azan versin,

1 Peyğəmbərin r bu sualı, namazın olduqca əhəmiyyətli oldu-ğuna, Allah yanında ən fəzilətli əməl hesab edildiyinə dəlalət edir.Onun səhabələri də həmçinin, namazı hər şeydən üstün tutardı-lar. Ömər ibn Xəttab t namazda vurulduqdan sonra, hər dəfə ba-yılıb sonra huşu özünə gəldikdə camaatın namazı qılıb-qılmadığı-nı soruşurmuş. Əlbəttə ki, namazı sevən və onu gözünün ağı-qa-rası hesab edən abid möminə – məhz beləsinə, ölüm ayağında be-lə onu qılmaq nəsib olar.


Əbu Bəkrə də deyin, camaata namaz qıldırsın!” OndaAişə dedi: “Atam ürəyiyuxa adamdır, əgər (sənin) yeri-nə imamlıq etsə, ağlayacaq və (namazı lazımi qaydadaqıldıra) bilməyəcək. Bəlkə (bu işi) başqasına həvaləedəsən.”1 (Bu əsnada Rəsulullah r) yenə bayıldı, huşuözünə gəldikdə isə bir daha buyurdu: “Bilala deyin,azan versin, Əbu Bəkrə də deyin, camaata namaz qıl-dırsın! Siz, Yusufu (incidən) qadınlar kimisiniz.2” Bun-dan sonra (Rəsulullahın r) buyuruğunu Bilala bildirdi-lər və o qalxıb azan verdi, habelə Əbu Bəkrə xəbər ver-

1 Buxarinin “Səhih”ində rəvayət edilmişdir ki, Aişə O: “Eləisə camaata namaz qıldırmağı Ömərə həvalə et”– demişdir (679).Bu rəvayətdə Aişənin O daha sonra nə etdiyi bildirilmir, lakinMuslimin “Səhih”indəki rəvayətdə xəbər verilir ki, Aişə O de-mişdir: “Mən Həfsəyə dedim: “Peyğəmbərə r de ki, Əbu Bəkrürəyiyumşaq adamdır. Nə vaxt sənin yerinə imamlıq etsə, (Qura-nı) camaata eşitdirə bilməyəcək. Bəlkə (bunu) Ömərə həvalə edə-sən” (941).

2 Yusufuu yoldan çıxartmaq istəyən qadın şəhərdəki qadın-ların onu bu əməlinə görə məzəmmət etdiyini eşidəndə, onlarüçün qonaqlıq təşkil etmiş, məqsədi isə Yusufuu onlara göstər-mək olmuşdur. Peyğəmbər r onları məsəl çəkməklə demək istə-yir ki, qadınların danışdıqları sözlə məqsədləri çox vaxt ziddiy-yətli olur. Burada Aişə O atasının ürəyiyumşaq olduğunu desədə, əslində qorxurdu ki, camaat onu Peyğəmbərin r yerində gör-sə, bunu bəd əlamət hesab edər və onun xəstəliyini Əbu Bəkrlə təlaqələndirər (Fəthul-Bari, 2/492). Bu xüsusda varid olmuş başqabir hədisdə Aişə O demişdir: “Vallahi, bunun səbəbi, Rəsululla-hın r məqamında duracaq ilk kimsənin camaat tərəfindən uğur-suz əlamət sayılacağı qorxusu idi” (Səhih Muslim, 940).


dilər və o (gəlib) camaata namaz qıldırdı. (Namaz əsna-sında) Rəsulullahın r halı yaxşılaşdı və o dedi: “Görünkimi tapa bilərsiniz, mən ona söykənib (namaza ge-dim).”1 Sonra Bərirə və başqa birisi2 onun yanına gəldivə Rəsulullah r onlara söykənib (ayaqlarını yerlə sürü-

1 Peyğəmbərin r bu sözü onun namaza məsuliyyyətlə yanaş-dığına dəlalət edir. Onun səhabələri də həmçinin camaat namazı-na olduqca məsuliyyətlə yanaşardılar. Abdullah N demişdir:“Hər kim sabah Allaha bir müsəlman olaraq qovuşacağına sevi-nirsə, namaza çağırılan hər bir yerdə fərz namazlarını davamlı ola-raq doğru-düzgün yerinə yetirsin. Çünki Allah, Peyğəmbərinizə rhidayət yollarını qanun etdi. Heç şübhəsiz ki, bu namazlar hida-yət yollarıdır. Əgər siz, camaat namazından yayınıb evində namazqılan bu kimsələr kimi namazınızı evinizidə qılsaydınız, Peyğəm-bərinizin r əmrini tərk etmiş olardınız. Peyğəmbərinizin r əmri-ni tərk etdiyiniz təqdirdə isə zəlalətə düşmüş olardınız. Hər kimgözəl tərzdə dəstəmaz alıb, sonra bu məscidlərdən birinə gələrsə,Allah onun atdığı hər bir addımın müqabilində onun üçün bir sa-vab yazar, onu bir dərəcə yüksəldər və onun bir xətasını silər. Bizbilirdik ki, camaat namazından ancaq münafiqliyi yəqin bilinənmünafiq yayınar. Səhabələr arasında isə bəzən olurdu ki, adam xəs-tə olduğundan iki nəfərin arasında əllərini onların çiyninə qoyduğuhalda gətirilər və cərgələr arasında dik tutulardı” (Səhih Muslim,1488).

2 Bu hədisdəki digər səhabənin adı Nubədir (Camul-Vəsail).Bəzi rəvayətlərdə Peyğəmbərin r Abbasa t və Əli ibn Əbu Talibə tsöykəndiyi varid olmuşdur (Səhih Muslim, 938). Bəzi şərhçilər buhədisləri belə izah etmişlər ki, Peyğəmbər r məscidin qapısına-dək Bərirə ilə Nubəyə, məscidin qapısından namaz qıldığı yerə-dək isə Abbasla Əliyə söykənərək getmişdir. Bəziləri də bu hadi-sələrin ayrı-ayrı vaxtlarda baş verdiyini demişlər.


yərək namaza getdi). Əbu Bəkr (onun gəldiyini hiss et-dikdə) geriyə çəkilmək istədi, lakin Rəsulullah r işarəilə ona yerində qalmağı buyurdu.1 Beləcə, bu namazı ƏbuBəkr qıldırdı.

(Az bir müddətdən) sonra Rəsulullah r vəfat etdi.Onda (onun ölümünə inana bilməyən) Ömər dedi:“Vallahi, kimsənin Rəsulullahın r öldüyünü dediyinieşitsəm, bu qılıncımla onun (boynunu) vuracağam.” 2

İnsanlar savadsız idilər, həm də ondan əvvəl onlara birpeyğəmbər gəlməmişdi.3 Odur ki, camaat (bu xüsusda)susmağa qərar vermişdi. Sonra onlar (mənə): “Ey Sa-lim, Rəsulullahın r səhabəsinin yanına get, onu (bura)çağır”– dedilər və mən (qalxıb) Əbu Bəkrin yanına get-dim. O, məsciddə oturmuşdu. Mən dəhşət içində ağla-ya-ağlaya onun yanına gəldim. O məni görcək soruşdu:“Rəsulullah r vəfat etdimi?” Mən dedim: “Ömər deyir

1 Başqa rəvayətlərdə bu hədisin tamamında deyilir ki, Pey-ğəmbər r o iki nəfərə: “Məni onun yanında otuzdurun!”– dedi vəonu Əbu Bəkrin yanında otuzdurdular. Bundan sonra Əbu Bəkrayaq üstə durduğu halda Peyğəmbərə r tabe olaraq camaata na-maz qıldırır, camaat da Əbu Bəkrə tabe olaraq namaz qılırdı. Pey-ğəmbər r isə namazı oturmuş vəziyyətdə qılırdı” (Səhih əl-Buxari,409; Səhih Muslim, 936).

2 Ömər ibn Xəttab t onun vəfat etdiyini yəqin bilmədiyinə vəbayıldığını güman etdiyinə görə belə demişdir.

3 Yəni, əgər onlara Muhəmməddən r əvvəl bir peyğəmbərgəlmiş olsaydı və onlar həmin peyğəmbərin öldüyündən xəbərtutsaydılar, peyğəmbərlərin də, adi insanlar kimi ölümə məhkumolduqlarını bilərdilər.


ki, eşidəm-biləm kimsə Rəsulullahın r öldüyünü deyir,bu qılıncımla onun (boynunu) vuracağam.” Əbu Bəkrmənə: “Gedək”– dedi və mən qalxıb onunla birlikdə(Aişənin O evinə) getdim. Bu əsnada camaat Rəsulul-lahın r hücrəsinə doluşmuşdular. Əbu Bəkr (onlara):“Ay camaat, mənə yol verin”– deyə buyurdu və onlarda ona yol verdilər. O, yaxınlaşıb Rəsulullaha r tərəfəyildi, əlini onun vücuduna toxundurdu və dedi: “Söz-süz ki, sən də öləcəksən, onlar da öləcəklər!”1 Sonracamaat (ondan): “Ey Rəsulullahın r səhabəsi, Rəsulul-lah r vəfat etdimi?”– deyə soruşdu. O: “Bəli!”– deyəcavab verdi və onlar bunun həqiqət olduğunu başa düş-dülər. Onlar soruşdular: “Ey Rəsulullahın r səhabəsi,Rəsulullah r üçün cənazə namazı qılınmalıdırmı?” Oyenə: “Bəli!”– deyə cavab verdi. Soruşdular: “Necə (qı-laq)?” Dedi: “Bir dəstə içəri girsin, təkbir gətirib nama-zını qılsın, dua eləsin, sonra bayıra çıxsın. Sonra o biridəstə içəri girsin, təkbir gətirib namazını qılsın, duaeləsin, sonra bayıra çıxsın. Beləcə, hamı (növbə ilə) içə-ri girib (cənazə namazını qılsın). Onlar soruşdular: “EyRəsulullahın r səhabəsi, Rəsulullah r dəfn edilməlidir-mi?” O yenə: “Bəli!”– deyə cavab verdi. Soruşdular:“Harada?” Dedi: “O yerdə ki, Allah onun orada ruhu-nu almışdır. Çünki Allah onun ruhunu ancaq pak biryerdə almışdır.” Beləcə, onlar onun doğru söylədiyini

1 “əz-Zumər” surəsi, 30.


yəqin etdilər.1 Sonra Əbu Bəkr onlara Rəsulullahı r yu-mağı buyurdu və yaxın əqrəbası onu yudu.2

1 Bu hədisdən aydın olur ki, Peyğəmbərin r həqiqətən dəvəfat etdiyi, ancaq Əbu Bəkrə t agah olmuş, üstəlik onunyuyulub kəfənləməsini, onun üçün cənazə namazının dəstə-dəstəqılınmasını və nəhayət, vəfat etdiyi yerdə dəfn edilməsini dəməhz Əbu Bəkr t məsləhət görmüş və hamı onun qərarı ilərazılaşmışdır. Ələlxüsus da, insanlar az qala Peyğəmbərin rölməyəcəyinə inanacaqları bir vaxtda onların qarşısına çıxıbxütbə vermiş və heç kəsin ağlına gəlmədiyi ayəni onların yadınasalmışdır. İbn Abbas N rəvayət edir ki, (Peyğəmbər r vəfatetdiyi gün) Əbu Bəkr t camaatın qarşısına çıxıb Allaha həmd-sənalar etdikdən sonra dedi: “Amma sonra... Kim Muhəmmədəibadət edirdisə, bilsin ki, o, artıq vəfat etmişdir. Kim Allahaibadət edirdisə, bilsin ki, Allah əbədi Yaşayandır, Ölməzdir.”Sonra o, bu ayəni oxudu: “Muhəmməd ancaq bir elçidir. Ondanəvvəl də elçilər gəlib getmişlər. Məgər o ölərsə və yaöldürülərsə siz geriyəmi dönəcəksiniz? Kim geri dönərsə,Allaha heç bir zərər yetirməz. Allah şükür edənləri mükafatlan-dırar” (Ali-İmran, 144). İbn Abbas dedi: “Vallahi, sanki camaatAllahın bu ayəni nazil etdiyini bilmirmiş. Əbu Bəkr t bu ayənioxuduqdan sonra camaat da onu oxumağa başladı. Bundan sonrabu ayəni eşidən hər kəs onu (təkrar-təkrar) oxuyardı.” Səid ibnMuseyyib rəvayət edir ki, Ömər (bu ayəni eşitdikdə) dedi: “Valla-hi, bu ayəni Əbu Bəkrdən eşidəndə məni əsmə tutdu, ayaqlarımüstümdə durmadı, diz üstə yerə çökdüm və başa düşdüm ki, Pey-ğəmbər r artıq vəfat etmişdir” (Səhih əl-Buxari, 1165).

2 Peyğəmbərin r vəsiyyəti ilə Əli ibn Əbu Talib t onu yumuş,Abbas və onun oğlu Fədl, habelə Usamə və Şəqran (Allah onlarınhamısından razı olsun!) ona su və s. verməklə kömək etmişlər.Qaldı ki Peyğəmbərin r kəfənlənməsinə, bu xüsusda varid olmuşsəhih hədisdə Aişə O rəvayət edir ki, Peyğəmbəri r YəməninSəhuliyyə şəhərində hazırlanmış üç ədəd ağappaq pambıq parça-ya bürüdülər. Bunların arasında nə bir köynək, nə də bir əmma-mə var idi” (Səhih əl-Buxari, 1246).


(Rəsulullah r vəfat etdikdən) sonra mühacirlər (xi-lafət xüsusunda) məşvərət etmək üçün bir yerə toplaş-dılar1 və (Əbu Bəkrə) dedilər: “Gəl ənsar qardaşlarımı-zın yanına gedək və bu işə dair2 onların da fikrini öyrə-nək.” Ənsar3 dedi: “Qoy bir əmir bizdən, bir əmir də siz-dən olsun.” Onda Ömər ibn Xəttab: “Hansı birimizdəbu üç xislət4 cəm edilmişdir”– dedi və (bu ayəni oxu-

1 Onların Peyğəmbərin r dəfnindən əvvəl bir yerə yığışmala-rının məqsədi, aralarında bir nəfəri əmir seçmək idi. Çünki əmir-siz öz aralarında baş vermiş fikir ayrılıqlarına son qoya bilməyə-cəkdilər. Beləliklə də, mühacirlərin və ənsarın razılığı ilə ƏbuBəkr t xəlifə seçildi.

2 Yəni, xəlifə seçmək mövzusunda.3 Burada “ənsar” deyildikdə, Bəni-Saidə talvarına toplaşmış

ənsardan biri, daha dəqiq desək Hubabə ibn Munzir t Nəzərdətutulur.

4 Burada “üç xislət” deyildikdə, “ət-Tovbə” surəsinin 40-cıayəsindəki xislətlər nəzərdə tutulur:

Birincisi, Əbu Bəkrin t hicrət əsnasında Peyğəmbərə r yolyoldaşı olmasıdır: “O vaxt kafirlər onu iki nəfərdən ikincisi ola-raq Məkkədən çıxartdılar.”

İkincisi, Uca Allahın Quran ayəsi ilə Əbu Bəkrin t Peyğəm-bərin r səhabəsi olduğunu təsdiqləməsi: “O iki nəfər mağaradaolarkən onlardan biri öz səhabəsinə dedi...” Hərçənd səhabələ-rin hamısı Peyğəmbərin r səhabəsi idi, lakin onlar öz aralarında(r ـ سر باحول اهللا ص ) “Rəsulullahın r səhabəsi” deyəndə, xüsusi olaraqƏbu Bəkri t qəsd edirdilər. Elə bu hədisdə camaat Salimə: “Ey Sa-lim, Rəsulullahın r səhabəsinin yanına get” deyəndə Əbu Bəkri tqəsd edirdilər.

Üçüncüsü isə, ayədə keçən “Qəm yemə, Allah bizimlədir”sözüdür. Bu da “xüsusi bir kömək”dir ki, ərəbcə buna ( ـةـة اخلاصياملع)deyilir. Allahın xüsusi olaraq Öz Peyğəmbərinin r və onun əzizdostu Əbu Bəkrin r köməyində durması, bu səhabənin nə dərəcə-də fəzilətli olmasını bir daha sübuta yetirir.


du): “O vaxt kafirlər onu iki nəfərdən ikincisi olaraqMəkkədən çıxartdılar. O iki nəfər mağarada olarkənonlardan biri öz səhabəsinə dedi: “Qəm yemə, Allahbizimlədir!”1 (Bunu deyəndən) sonra Ömər əlini uza-dıb Əbu Bəkrə beyət etdi və camaat da tərəddüd etmə-dən gözəl tərzdə ona beyət etdi.”2

شيخالزبير،بناهللاعبدحدثنا: قالعلي،بننصرحدثنا- ٣٩٧

بيلاهميقدريصا: قالبثندحثابت،انينالبنسعنأنب،كالا((: قالملم

دجولوساهللارr،نبمكرتواالمم،دجوةقالتمفاط :

))اهباكرو((،فقالبيالنr :))البلىكرعأبيكبدم،عواليهإنقدرضح

نماأبيكمسلياركبتهنامدوافاةأحالممويةاميالق((.

(397) ........ Ənəs ibn Malik t demişdir: “Rəsulullah rölüm iztirabını çəkərkən Fatimə (onun bu halını görüb):“Necə ağır iztirabdır!”– dedi. 3 Onda Peyğəmbər r onabelə buyurdu: “Bu gündən sonra sənin atan bir dahaiztirab çəkməyəcək. Çünki sənin atana elə bir şey4 ya-

1 “ət-Tovbə” surəsi, 40.2 Bu hədisi Nəsai (7119), İbn Macə (1234) rəvayət etmiş və

Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

3 Buxarinin “Səhih”ində (1702) isə bu, başqa ləfz ilə varid ol-muşdur. Həmin hədisdə Fatimə O demişdir: “Yazıq atam, izti-rab çəkir!”

4 Burada söhbət hər kəsə daddırılacaq ölümdən gedir.


xınlaşmışdır ki, o, (əcəli çatmış) bir kimsəni sərbəst bu-raxmır.1 (Allahın izni ilə) Qiyamət günü görüşəcəyik.2”3

علي،بنونصرالبصري،يحيىبنزيادالخطابأبوحدثنا- ٣٩٨

سماكأميأباجديسمعت: قالالحنفي،بارقبناربهعبدحدثنا: قاال

نبيدلث،الودحيهأنعمسناس،اببثعدحيهأنعمولسساهللارr،

فقالت،))الجنةبهماتعالىاللهأدخلهأمتيمنفرطانلهكانمن((: يقول

يافرطلهكانومن((: قال))أمتك؟منفرطلهكانفمن((: عائشة

فرطفأنا((: قال))أمتك؟منفرطلهيكنلمفمن((: قالت))ةموفق

.))بمثلييصابوالنألمتي،

1 Bu xüsusda Uca Allah buyurur: “Hər ümmətin bir əcəli var-dır. Onların əcəli gəldiyi zaman bircə saat belə nə yubanar, nədə qabağa keçə bilərlər” (Yunus, 49); digər bir ayədə buyurur:“Heç bir ümmət öz əcəlini nə qabaqlaya bilər, nə də yubada bi-lər” (əl-Hicr, 5).

2 Peyğəmbər r bu sözlərlə öz qızına təsəlli verir, əvvəlcə özü-nün bir daha iztirab çəkməyəcəyini ona xəbər verir, sonra hər kə-sin ölümü dadacağını ona bildirir və nəhayət, əbədi həyatda ata-sına qovuşacağına dair ona müjdə verir.

3 Bu hədisi İbn Macə (1629) rəvayət etmişdir. İsnadında keçənAbdullah ibn Zubeyr ibn Məbəd əl-Bahili “məqbul” ravidir. Buhədisi qüvvətləndirən digər hədislər olduğundan, hədisin mətnisəhih sayılır. Həmin hədisləri Buxari (1702) və Əhməd (3/141) rə-vayət etmişdir. Həmçinin, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğunu de-mişdir.


(398) ........ İbn Abbas N rəvayət edir ki, Rəsulullah rdemişdir: “Mənim ümmətimdən hər kim iki azyaşlı öv-ladını itirsə, Uca Allah onların sayəsində onu Cənnətədaxil edər.” (Bunu eşidən) Aişə soruşdu: “Bəs ümmə-tindən ancaq bir azyaşlı övladını itirən kimsə necə?”Rəsulullah r buyurdu: “Bir azyaşlı övladını itirən kim-sə də habelə (Cənnətə daxil olar), ey xeyirə nail olmuşqadın!” Aişə soruşdu: “Bəs ümmətindən azyaşlı övladı-nı itirməyən kimsə necə?” Rəsulullah r buyurdu: “Mə-nim ölümüm ümmətim üçün ən böyük itkidir və onlarheç vaxt bundan ağır bir müsibətlə üzləşməyəcəklər.”1

1 Bu hədisin isnadında keçən Abdu-Rəbbih ibn Bariq “xətalarayol vermiş səduq” ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani“Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “zəif” olduğunu de-mişdir. Hədisin isnadı zəif olsa da, Rəsulullahın r ölümünün buümmətin başına gəlmiş ən böyük müsibət olduğu, səhih hədisdəöz təsdiqini tapmışdır. Həmin hədisdə Peyğəmbər r demişdir: Bi-rinizin başına bir müsibət gəldiyi zaman, qoy mənim ölümümüyada salsın. Çünki bu müsibət, müsibətlərin ən ağırıdır” (Sunənəd-Darimi, 1/40; Silsilətul-Əhadisis-Səhihə, 1106).

Rəsulullahın r mirası barədə varid olanlar532

rرسول اهللا مرياثما جاء يف باب-٥٥

55-ci fəsil. Rəsulullahın r mirası barədə varid olanlar

: قالمحمد،بنحسينحدثنا: قالمنيع،بنأحمدحدثنا- ٣٩٩

لهجويريةأخيالحارث،بنعمروعنإسحاق،أبيعنإسرائيل،حدثنا

جعلهاوأرضاوبغلته،سالحه،إالrاهللارسولتركما((: القصحبة،

)).صدقة

(399) ........ (Möminlərin anası) Cuveyriyənin O qar-daşı Amr ibn Haris t demişdir: “Rəsulullah r (vəfat et-dikdə) öz silahından, qatırından1 və bir də sədəqə üçünayırdığı torpaqdan2 başqa bir şey qoyub getməmişdir.”1

1 Buxarinin “Səhih”ində (2739) bu qatırın ağ rəngdə olduğuxəbər verilir. Amr ibn Haris t demişdir: “Peyğəmbər r vəfat et-dikdə nə bir dirhəm, nə bir dinar, nə bir kölə, nə bir kəniz, nə dəbaşqa bir şey qoyub getmişdir. Qoyub getdiyi ancaq ağ qatır, sila-hı və sədəqə verdiyi torpaq olmuşdur.”

2 Bu xüsusda İbn Kəsir demişdir: “Peyğəmbər r (özünə məx-sus olan) torpağın hamısını Allah yolunda sədəqə etmişdir. Çünkibu dünya başdan-başa onun gözündə dəyərsiz bir şey idi. Necəki, Allah üçün dəyərsizdir. Odur ki, o, bu dünyaya könül bağla-mamış, habelə özündən sonra ondan heç bir şey miras qoyub get-məmişdir” (Siratun-Nəbəviyyə, 4/560). Onun qoyub getdiyi mirasyalnız elmdir. Bu xüsusda varid olmuş rəvayətlərdən birində de-yilir ki, bir dəfə Əbu Hureyrə t Mədinə bazarına gəlib oradakıla-ra dedi: “Ey bazar əhli, nə oturmusunuz?” Onlar: “Nə baş verib,


حدثنا: قالالوليد،أبوحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٤٠٠

ادمحنة،بلمسنعدمحنمرو،بمعنة،أبيعلمسنة،أبيعريرقاله :

))اءتةجمكر،أبيإلىفاطبفقالت :ن؟مرثكي: فقاليلي،أهلدووفقالت :

ال((: يقول،rاهللارسولسمعت: بكرأبوفقالأبي؟أرثالليما

كانمنعلىوأنفقيعولهr،،اهللارسولكانمنأعولولكني،))نورث

.))عليهينفقrاهللارسول

ey Əbu Hureyrə?”– deyə soruşduqda, Əbu Hureyrə dedi: “Rəsu-lullahın r mirası bölüşdürülür, siz isə burada oturmusunuz, ge-dib ondan öz payınıza düşəni götürmürsünüz?” Onlar: “O mirasharadadır?”– deyə soruşdular. Əbu Hureyrə: “Məsciddədir”– de-di. Bazardakılar tələsik məscidə gəldilər, Əbu Hureyrə isə bazar-da durub onların qayıtmağını gözlədi. Nəhayət, onlar geri qayı-dıb: “Ey Əbu Hureyrə, biz məsciddə heç bir miras görmədik”–dedilər. Əbu Hureyrə soruşdu: “Məsciddə adam gördünüzmü?”Onlar dedilər: “Bəli, gördük. Bəziləri namaz qılır, bəziləri Quranoxuyur, bəziləri də halal və haramdan danışırdılar.” Onda ƏbuHureyrə dedi: “Vay halınıza! Muhəmmədin r mirası da budur,bu!” (Mocəmul-Kəbir, 402); başqa bir rəvayətdə xəbər verilir ki,bir gün Abdullah ibn Məsud t öz tələbələri ilə bir yerdə oturubPeyğəmbərin r öyrətdiklərindən onlara öyrədərkən, yanlarındankeçən bir bədəvi ondan: “Bunlar bura niyə yığışıblar?”– deyə so-ruşdu. İbn Məsud dedi: “Yığışıblar ki, Muhəmmədin r mirasını(öz aralarında) bölüşdürsünlər” (Xətib əl-Bəğdadinin “Şərəfu Əs-habul-Hədis” əsəri, 1/102).

1 Bu hədisi Buxari (2588), Nəsai (3594) və Əhməd (4/279) rəva-yət etmişdir.


(400) ........ Əbu Hureyrə t demişdir: “(Peyğəmbərin rvəfatından sonra) Fatimə Əbu Bəkrin yanına gəlib: “Sə-nin varisin kimlərdir?”– deyə soruşdu. Əbu Bəkr: “Hə-yat yoldaşım və övladım”– deyə cavab verdi. Fatimədedi: “Elə isə nə üçün mən atamın (qoyub getdiyinə)varis olmayım?” Əbu Bəkr dedi: “Mən Rəsulullahın rbelə dediyini eşitmişəm: “Biz (peyğəmbərlər) mirasqoymuruq.” (Əbu Bəkr davam edib) dedi: “Lakin mənRəsulullahın r yedirtdiyi kimsələri yedirdəcəyəm vəRəsulullahın r əl tutduğu kimsələrə əl tutacağam.”1

العنبريكثريبنيحيىحدثنا: قالالمثنى،بنمحمدحدثنا- ٤٠١

أنختري،البأبيعنة،مربنعمروعنشعبة،حدثنا: قالغسان،أبو

،اسبا،العيلعاءاوإلىجرمع،انمصتخقوليكليداحاومهنمبهاحصل :

تكذا،أنتفقالكذا،أن،رمة،عطلحر،ليبالزودبعنومحنالرب،فوع

دعسو:كمدشأنباللهمتعمولأسساهللارr،قولالكل((: يمبيقة،ندص

.قصةالحديثوفي))نورث؟الإناأطعمه،ماإال

(401) ........ Əbul-Bəxtəri t rəvayət edir ki, bir dəfəAbbas və Əli öz aralarında düşmüş mübahisədən dola-

1 Bu hədisi Tirmizi (1608) və Əhməd (1/10) rəvayət etmişdir.İsnadında keçən Muhəmməd ibn Əlqəmə ibn Vəqqas əl-Leysi“hafizəsi qarışmış səduq” ravidir (ət-Təqrib). Bu hədisi qüvvət-ləndirən digər hədislər olduğundan, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “həsən” olduğunudemişdir.


yı Ömərin yanına gəldi. Onlardan hər biri digərinə: “Sənbeləsən, sən beləsən1”– deyirdi. Onda Ömər Talhəyə,Zubeyrə, Abdur-Rəhman ibn Aufa və Səd (ibn ƏbuVəqqasa) müraciət edib dedi: “Sizi and verirəm Allaha(deyin görüm), Rəsulullahın r: “Hər bir peyğəmbərinqoyub getdiyi mal sədəqədir. Yalnız verdiyi yemək is-tisnadır. Biz (peyğəmbərlər) miras qoymuruq”– dediyi-ni eşitmisinizmi?”2


عنعيسى،بنصفوانحدثنا: قالالمثنى،نبمحمدحدثنا- ٤٠٢

: قال،rاهللارسولأنعائشة،عنعروة،عنالزهري،عنزيد،بنأسامة

.))صدقةفهوتركنامانورثال((

(402) ........ AişəO rəvayət edir ki, Rəsulullah r de-mişdir: “Biz (peyğəmbərlər) miras qoymuruq, qoyubgetdiyimiz nə varsa, (hamısı) sədəqədir.”4

1 Yəni, filan torpaq sahəsinə sənin haqqın çatmır.2 Bu hədisi Əbu Davud (2975) rəvayət etmiş və Muhəmməd

Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində onun “sə-hih” olduğunu demişdir.

3 404-cü hədisə bax.4 Bu hədisi Buxari (3810), Muslim (1758) Əbu Davud (2976) və

Əhməd (6/145) rəvayət etmişdir. Bu hədis Buxarinin “Səhih”indədaha ətraflı rəvayət edilmişdir. Həmin hədisdə Aişə O demiş-dir: “Peyğəmbərin r zövcələri Osmanı Əbu Bəkrin yanına gön-dərdilər ki, Allahın Öz peyğəmbərinə r ayırdığı qənimət payınınsəkkizdə birini onlara versin. Mən onlara öz etirazımı bildirib de-


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٤٠٣

النبيعنهريرة،أبيعناألعرج،عنالزناد،أبيعنسفيان،حدثنا: قال

r،ال((: قالقسمييثتراوارينالدا،ومهرادمكترتدعبفقةينائنس

ةنؤميولامعوقةفهدص((.

(403) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Peyğəm-bər r demişdir: “Varislərimə məndən nə bir dinar, nədə bir dirhəm qalmalıdır. Zövcələrim üçün ayırdığımmaddi vəsaitdən və xidmətçilərim üçün ayrıdığım azu-qədən başqa nə qoyub gedirəmsə, sədəqədir.”1

عمر،بنبشرناحدث: قالالخالل،عليبنالحسنحدثنا- ٤٠٤

الحدثان،بنأوسبنمالكعنالزهري،عنأنس،بنمالكسمعت: قال

وسعد،وطلحة،عوف،بنالرحمنعبدعليهفدخلعمرعلىدخلت: قال

بإذنهبالذيأنشدكم((: عمرلهمفقاليختصمان،والعباس،علي،وجاء

قوماءتمالس،ضاألرونولمعولأنأتساهللارr،ث،ال((: قالورانم

اهكنرقةتدفقالوا،))ص :ماللهمعي))نفويثدةالحصطويلةق.

dim: “Heç Allahdan qorxmursunuz? Məgər siz Peyğəmbərin r:“Biz (peyğəmbərlər) miras qoymuruq, qoyub getdiyimiz nə varsa,sədəqədir”– dediyini bilmirsiniz? Bunu deyəndə o, özünü qəsdetmişdir. Məgər siz onun: “Muhəmmədin ailəsi ancaq öz malındanyeyə bilər”– dediyini bilmirsiniz?” Bundan sonra Peyğəmbərin rzövcələri öz istəklərindən vaz keçdilər” (Səhih əl-Buxari, 4034).

1 Bu hədisi Buxari (2624), Muslim (1760), Əbu Davud (2974)və Əhməd (2/242) rəvayət etmişdir.


(404) ........ Malik ibn Ovs ibn Hədəsan demişdir:“(Bir dəfə) mən Ömərin yanına daxil oldum, həmçinin,Abdur-Rəhman ibn Auf, Talhə və Səd də onun yanınadaxil oldu. Bu əsnada Əli və Abbas aralarındakı müba-hisədən dolayı onun yanına gəldi. Onda Ömər onlaradedi: “Öz izni ilə göyü və yeri saxlayan Allah xatirinədeyin görüm, Rəsulullahın r: “Biz peyğəmbərlər mirasqoymuruq, qoyub getdiyimiz nə varsa, sədəqədir”– de-diyini bilirsinizmi?” Onlar: “Allah şahiddir ki, belədir”–deyə cavab verdilər.”1


1 Bu hədisi Buxari (3729), Muslim (3302), Əbu Davud (1535)və Nəsai (4079) rəvayət etmişdir.

2 Bu hədisin tam variantı belədir: rəvayət edilir ki, Malik ibnOvs ibn Hədəsan demişdir: “(Bir dəfə) günorta vaxtı mən evimdəikən Ömər ibn Xəttabın göndərdiyi elçi yanıma gəlib dedi: “Mö-minlərin əmiri səni çağırır!” Mən onunla Ömərin yanına getdim.Mən Ömərin yanına daxil olduqda, onun boş taxtın üstündə otur-duğunu gördüm. Onun altına heç bir şey sərilməmişdi, özü dədəri yastığa söykənmişdi. Mən salam verib oturdum. Ömər dedi:“Ey Mali! Sənin həmqəbilələrindən bəziləri öz ailələri ilə birlikdəyanıma gəlib məndən yardım istədilər və mən öz köməkçilərimə onla-ra yardım etməyi tapşırdım. Götür bu yardımı, onların arasındapaylaşdır!” Dedim: “Ey möminlərin əmiri, bəlkə, bu işi başqasınatapşırasan.” Ömər dedi: “Ay adam, sənə bunu götür, payla dedim!”Mən Ömərin yanında ikən onun qapıçısı Yərfa gəlib dedi: “Os-man, Abdur-Rəhman ibn Auf, Zubeyr və Səd ibn Əbu Vəqqas sə-nin yanına gəlmək üçün izin istəyirlər, onlara izin verirsənmi?”Ömər: “Bəli!”– deyib onlara izin verdi. Onlar içəri daxil oldular


və salam verib oturdular. Yərfa da bir qədər oturduqdan sonraayağa qalxıb dedi: “Əli və Abbas da izin istəyir, onlara izin verir-sənmi?” Ömər: “Bəli!”– deyib onlara da izin verdi. Onlar içəri da-xil oldular və salam verib oturdular. Abbas dedi: “Ey möminlərinəmiri, mənimlə bunun arasında hökm ver.” Onların mübahisəsi,Allahın Öz peyğəmbərinə r qənimət olaraq bəxş etdiyi Bəni-Nə-dir qəbiləsinin torpaq sahəsi üstündə düşmüşdü. Osman və onun-la gələnlər dedilər: “Ey möminlərin əmiri, onların arasında hökmver, onları sakitləşdir!” Ömər dedi: “Özünüzü ələ alın! Göyü vəyeri saxlayan Allah xatirinə deyin görüm, Peyğəmbərin r, özünüqəsd edərək: “Biz peyğəmbərlər miras qoymuruq, qoyub getdiyi-miz nə varsa, sədəqədir”– dediyini bilirsinizmi?” Onlar: “Bəli, de-mişdir”– deyə cavab verdilər. Sonra Ömər Əliyə və Abbasa üz tu-tub soruşdu: “Sizi and verirəm Allaha, deyin görüm, Peyğəmbərin rbelə dediyini bilirsinizmi?” Onlar: “Bəli!”– dedilər. Ömər dedi:“Mən sizə bu haqda xəbər vermək istəyirəm. Bilin ki, Allah bu qə-nimətləri məxsusi olaraq Öz rəsulu üçün ayırmış və bundan heçkəsə pay verməmişdi.” Sonra Ömər bu ayəni oxudu: “Allahın ÖzElçisinə onlardan verdiyi qənimətlərə tərəf siz nə at, nə də dəvəsürdünüz. Lakin Allah Öz elçilərini istədiyi kəslər üzərində ha-kim edir. Allah hər şeyə qadirdir” (əl-Həşr, 6). Bu qənimətlər an-caq Allahın rəsuluna məxsus idi. Amma bununla yanaşı, vallahi,o, bu qənimətləri sizdən gizlin saxlayıb ancaq öz mənfəəti üçünistifadə etməmiş, əksinə, bundan sizə pay ayırmış və onu sizinaranızda paylaşdırmışdı. Axıra da bu mübahisə etdiyiniz mal qal-mışdır. Peyğəmbər r bu maldan ailəsinin illik xərcini ödəyər,yerdə qalanını isə Allah yolunda xərclənən mallara qatardı. Pey-ğəmbər r ömrü boyu belə etmişdir. Allah xatirinə deyin görüm,Peyğəmbərin r belə etdiyini bilirsinizmi?” Onlar: “Bəli!”– dedi-lər. Sonra Ömər Əliyə və Abbasa dedi: “Allah xatirinə deyin gö-rüm, bunu bilirsinizmi?” Sonra Ömər davam edib dedi: “Allah Özpeyğəmbərinin r ruhunu aldıqdan sonra Əbu Bəkr: “Mən Pey-


مهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٤٠٥

عائشة،نعحبيش،بنزرعنبهدلة،ابنعاصمعنسفيان،حدثنا: قال

ğəmbərin r xəlifəsiyəm”– deyib bu malları götürdü və onlarıPeyğəmbərin r sərf etdiyi işlərə sərf etdi. Allah bilir ki, Əbu Bəkrbu işdə sadiq, xeyirxah, doğru yolla gedən, haqqa boyun əyən biradam idi. Allah Əbu Bəkrin ömrünü tamamladıqdan sonra mənƏbu Bəkrin varisi oldum və xilafəti idarə etdiyim iki il ərzində bumalları Peyğəmbərin r, sonra da Əbu Bəkrin sərf etdiyi işlərə sərfetdim. Allah bilir ki, mən bu işdə sadiq, xeyirxah, doğru yolla ge-dən, haqqa boyun əyən bir adam olmuşam. Sonra siz mənim ya-nıma gəldiniz və ikiniz də eyni sözü dediniz, eyni məsələni ərzetdiniz. Sən ey Abbas, gəlmisən, qardaşın oğlunun mirasından sənəçatacaq payı götürəsən, bu Əli isə gəlib, zövcəsi üçün onun ata-sından qalmış mirası alsın. Mən də sizə dedim ki: “Peyğəmbər rdemişdir: “Biz peyğəmbərlər miras qoymuruq, qoyub getdiyimiznə varsa, sədəqədir!” Lakin düşünəndə ki, bu malları sizə verməklazımdır, dedim: “İstəyirsinizsə, bu malları sizə verim, amma gə-rək siz bağladığınız əhdə, verdiyiniz sözə sadiq qalasınız və bumalları Peyğəmbərin r və Əbu Bəkrin sərf etdiyi, habelə mən xi-lafətə gəldikdən sonra sərf etdiyim işlərə sərf edəsiniz.” Siz: “Bumalları bizə ver!”– dediniz, buna görə də mən onları sizə verirəm.Allah xatirinə deyin görüm, mən o malları sizə verdimmi?” On-lar: “Bəli!”– dedilər. Sonra o, üzünü Əliyə və Abbasa tərəf çeviribdedi: “Allah xatirinə deyin görüm, mən o malları sizə verdim-mi?” Onlar: “Bəli!”– dedilər. Ömər dedi: “Yoxsa siz məndən baş-qa bir qərar gözləyirdiniz?! Göyü və yeri saxlayan Allaha and ol-sun ki, mən bu işdə başqa bir qərar verməyəcəyəm. Əgər siz bumalları yerbəyer edə bilməyəcəksinizsə, onda onları mənə qayta-rın, mən bu işin öhdəsindən gələrəm” (Səhih əl-Buxari, 3094).


ا((: قالتمكرولتساهللارrاارينالداومهرالداةوالشاوريعقال،))ب :

كأشيوفدبالعةاألمو.

(405) ........ Aişə demişdir: “Rəsulullah r nə bir dinar,nə bir dirhəm, nə bir qoç, nə bir dəvə qoyub getmiş-dir.”1

(Zir ibn Hubeyş) dedi: “Onun: “Nə bir kölə, nə birkəniz”– dediyinə şəkk edirəm.

1 Bu hədisin mətninin bənzəri başqa isnadlarla varid olmuş-dur. Həmin hədisi Muslim (1635), Əbu Davud (2863), Nəsai(3621) və Əhməd (6/44) rəvayət etmişdir. Muslimin rəvayətindəAişə demişdir: “Rəsulullah r nə bir dinar, nə bir dirhəm, nə birqoç, nə bir dəvə qoyub getmiş, nə də bir şey vəsiyyət etmişdir”(Səhih Muslim, 4316).


يف املنام rالنبي ةيؤرباب يف -٥٦

56-cı fəsil. Rəsulullahı r yuxuda görmək barədə

: قالمهدي،بنالرحمنعبدحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٤٠٦عنمسعود،بناهللاعبدعناألحوص،أبيعنإسحاق،أبيعنسفيان،حدثنابيالنr،قال :))نآنيميرامفنالمآنيفقدطانفإنريثلالالشمتبيي((.

(406) ........ Abdullah ibn Məsud t rəvayət edir ki,Peyğəmbər r demişdir: “Kim yuxuda məni görsə,1 hə-qiqətən də, məni görmüş olar. Çünki şeytan mənim si-mamda görünə bilmir.2”3

دثناح: قاالالمثنى،بنومحمدبشار،بنمحمدحدثنا- ٤٠٧دمحمنفر،بعا: قالجثندة،حبعشنأبيعني،حصنح،أبيعالصنع

1 Yəni, hər kim Peyğəmbəri r onun vəsfinə uyğun surətdə gö-rərsə, həqiqətən də, onu görmüş sayılar. Buradakı “məni görmüşolar” sözünü “qəbirdəki cəsədimi görmüş olar” və ya “Cənnətdə-ki ruhumu görmüş olar” kimi izah etmək doğru sayılmır. YuxudaPeyğəmbəri r görmək özünəməxsus bir görüntüdür.

2 Qeyd etmək lazımdır ki, şeytan Peyğəmbərin r simasındagörünə bilməsə də, ancaq başqa bir görünüşdə adamın yuxusunagirib özünü peyğəmbər kimi təqdim edə bilər. Elə bu səbəbdən dəPeyğəmbəri r tanımayan bir çox avamlar yuxuda şeytanı gördük-dən sonra özlərinə vergi verildiyini iddia edir və haqqı tapdıqla-rını güman edirlər. Lakin özləri də hiss etmədən, ancaq özləri öz-lərini aldadırlar.

3 Bu hədisi Tirmizi (2277), İbn Macə (3900) rəvayət etmiş vəMuhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərindəonun “səhih” olduğunu demişdir.

Rəsulullahı r yuxuda görmək barədə542

فإنرآني،فقدالمنامفيرآنيمنr :))اهللارسولقال: قالهريرة،أبي.))بيبهيتشال: قالأويتصورالالشيطان

(407) ........ Əbu Hureyrə t rəvayət edir ki, Rəsulul-lah r demişdir: “Kim yuxuda məni görsə, doğrudanda, məni görmüş olar. Çünki şeytan mənim simama gi-rə bilmir və ya mənə bənzəyə bilmir.”1

مالكأبيعنخليفة،بنخلفحدثنا: قالقتيبة،حدثنا- ٤٠٨،يعجاألشنع،ولقال: قالأبيهساهللارr :))نآنيميرامفنالمآنيفقدر((.

وطارقأشيم،بنطارقبنسعد: هوهذامالكوأبو: عيسىأبوقالنبميأشهونابمحأصبيالنr،قدىوونرعبيالنrيثادأح

تعمسيلعنر،بجقولحقال: يلفخنيفةبلخ :تأيوررمعنبثيرحباحصبيالنr،اأنوغالمريغص.

(408) ........ Əbu Malik əl-Əşcəi atasından t rəvayətedir ki, Rəsulullah r demişdir: “Kim yuxuda məni gör-sə, həqiqətən də, məni görmüş olar.”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu Əbu Malik – Sədibn Tariq ibn Əşyəmdir. Tariq ibn Əşyəm isə Peyğəm-bərin r səhabələrindəndir. O, Peyğəmbərdən r neçə-neçə hədislər rəvayət etmişdir. Mən Əli ibn Hucrun3

1 Bu hədisin bənzərini Buxari (110, 5844), Muslim (2266), ƏbuDavud (5023) və Əhməd (1/400) rəvayət etmişdir.


3 Əli ibn Hucr, Tirmizinin şeyxidir.


belə dediyini eşitmişəm: “Xələf ibn Xəlifə demişdir:“Mən uşaq ikən Peyğəmbərin r səhabəsi Amr ibn Hu-reysi gördüm.”

زياد،بنواحدالعبدحدثنا: قالسعيد،ابنهوقتيبةحدثنا- ٤٠٩نمعاصنعب،بثني: قالكليدأبي،حهأنعماسة،أبريرقولهقال: ي

،))يتمثلنيالالشيطانفإنرآني،فقدالمنامفيرآنيمنr :))اهللارسولعلي،بنالحسنفذكرترأيته،قد: فقلتعباس،ابنبهفحدثت: أبيقال

فقلت :هتهبش،فقالبهناساببع :هكانإنهبهشي.

(409) ........ Kuleyb (ibn Şihab əl-Cərmi) demişdir:“Mən Əbu Hureyrənin belə rəvayət etdiyini eşitmişəm:“Rəsulullah r demişdir: “Kim yuxuda məni görsə, hə-qiqətən də, məni görmüş olar. Çünki şeytan mənim si-mamda görünə bilmir.”

Kuleyb dedi: “Mən bu hədisi İbn Abbasa danışdımvə (yuxuda) Rəsulullahı r gördüyümü ona xəbər ver-dim. Bu vaxt Həsən ibn Əli yadıma düşdü və yuxudagördüyüm adamın daha çox Həsənə bənzədiyini onabildirdim.1 İbn Abbas dedi: “Həqiqətən, Həsən Rəsu-lullaha r çox oxşayırdı.”1

1 Hədisdən aydın olur ki, Peyğəmbəri r yuxuda görən adamhəqiqətən də onu görüb-görmədiyini bilməsi üçün Peyğəmbəri rtanımalıdır. Əks təqdirdə, şeytan onu aldadıb azdıra bilər. Yoxəgər adam iman gətirdiyi Peyğəmbərini r tanımırsa, onda heç ol-masa bu yuxunu dəqiqləşdirmək üçün onu tanıyan adamlara mü-raciət etməli və yuxuda gördüyü adamı ona vəsf etməlidir. Necəki, Kuleyb bu hədisdə Həsənin N Peyğəmbərə r oxşadığını İbnAbbasa N xəbər verir. Həsənin N Peyğəmbərə r oxşaması ba-rədə rəvayət edilmiş hədisdə Uqbə ibn Haris t demişdir: “Bir də-


بنومحمدعدي،أبيابنحدثنا: قالبشار،بنمحمدحدثنا- ٤١٠عا: قاالفر،جثندحفوعنيلة،أبيبمجنعزيدييكانالفارسوبكتي

،فاحصقالالم :تأيربيالنrيامفنالمنمنزاس،اببقالع :نفقلتالبrاهللارسولإن: عباسابنفقال،النومفيrاهللارسولرأيتإني: عباسفقدالنومفيرآنيفمنبي،يتشبهأنيستطيعالالشيطانإن((: يقولكان،نعم،: قالالنوم؟فيرأيتهالذيالرجلهذاتنعتأنتستطيعهل،))رآنيتعأناللكجرنين،بليجالرهمجسهملحورماض،إلىأسيلالبأكح

إلىهذهبينمالحيتهمألتالوجه،دوائرجميلالضحك،حسنالعينين،،هذهقدألتم،هرحقالنفوال:عريواأدكانمعذامه،تعفقالالن

ناساببع :لوهتأييرفقظةااليمتطعتأناسهتعنتقذافوه((. زيدي نم مأقد وهو ،زمره نب زيدي :وه يالفارس زيديى: ويسو عقال أب

الر لم يقاشالر زيدييث، واداس أحبن عن ابع ،يالفارس زيدى يورو ،يقاشيدرك ابن عباس، وهو يزيد بن أبان الرقاشي، وهو يروي عن أنس بن

fə Əbu Bəkr əsr namazını qıldıqdan sonra məsciddən bayıra çıxdı,sonra o, Həsənin uşaqlarla oynadığını gördü və onu çiyninə otuz-durub dedi: “Atam sənə qurban, sən Əlidən çox Peyğəmbərə roxşayırsan.” Əli bu sözü eşidəndə güldü” (Səhih əl-Buxari, 3542)Əlavə məlumat üçün qeyd edək ki, Həsəndən N başqa, Peyğəm-bərə r oxşayan başqa səhabələr də olmuşdur. Bu xüsusda İbn Hə-cər demişdir: “Peyğəmbərə r oxşayan kimsələr bunlardır: Həsənibn Əli və qardaşı Hüseyn ibn Əli N, Cəfər ibn Əbu Talib və oğ-lu Abdullah ibn Cəfər N, habelə Qəsəm ibn Abbas ibn Abdul-Müttəlib t, Əbu Süfyan ibn Haris ibn Abdul-Müttəlib t, Muslimibn Əqil ibn Əbu Talib....” (Fəthul-Bari, 3542-ci hədisin şərhi).

1 Bu hədisi Əhməd (2/232, 432) rəvayət etmişdir.


قاشالر زيديو ،يالفارس زيديو ،كالم نب فوعو ،ةرصل البأه نا ممالهك ي.ابيراألع فوع :ويلة همأبي ج

(410) ........ Quran katiblərindən olmuş1 Yezid əl-Fa-risi demişdir: “İbn Abbasın dövründə mən yuxuda Pey-ğəmbəri r gördüm. Sonra (gedib) İbn Abbasa: “Mənyuxuda Rəsulullahı r gördüm”– dedim. İbn Abbas de-di: “Rəsulullah r: “Şeytan mənim simama girə bilmir.Odur ki, kim məni yuxuda görsə, doğrudan da, mənigörmüş olar”– demişdir. Sən yuxuda gördüyün o ada-mı mənə vəsf edə bilərsənmi?” Yezid dedi: “Bəli, mən(gördüyüm) bu ortaboylu adamı 2 sənə vəsf edərəm:onun bədəninin və dərisinin rəngi əsmər idi, həm dəağa çalırdı. 3 Sürməli gözləri4 və ürəkaçan gülüşü varidi. 5 Sifəti girdə idi. 6 Bu qulağından o qulağınadək(üzünü) çulğayan və sinəsinə düşən saqqalı var idi.7”

1 Söhbət Qurani Kərimi köçürüb nüsxələrini artırmaqdan gedir.2 Bu kitabdakı 1-ci və 2-ci hədislərə və onların qeydlərinə bax.3 Peyğəmbər r nə dümağ dərili, nə də qarayanız idi, onun

rəngi ağ idi, lakin qırmızıya çalırdı.4 Yəni, kirpiklərinin dibi xilqətcə qara rəngə çalırdı. Bu xüsus-

da varid olmuş hədisdə Əbu Hureyrət demişdir: “Peyğəmbərin rgözləri xilqətcə sürməli idi” (Səhih əl-Cami, 4633).

5 Bu kitabdakı 227-ci hədisə və onun qeydlərinə bax.6 Bu kitabdakı 7-ci hədisə və onun qeydlərinə bax.7 Burada Yezid, Peyğəmbərin r saqqalının nə dərəcədə sıx və

uzun olduğunu xəbər verir. Bu xüsusda varid olmuş hədisdə rəva-yət edilir ki, Xəbbab ibn Əratdan t: “Peyğəmbər r zöhr və əsr na-mazlarında (Quran) oxuyardımı?”– deyə soruşdular. O: “Bəli!”–deyə cavab verdi. Ondan: “Siz bunu nədən bilirdiniz?”– deyə soruş-dular. O dedi: “Saqqalının tərpənməsindən” (Səhih əl-Buxari, 746).


(Hədisi rəvayət edən) Auf ibn Əbu Cəmilə dedi:“Mən onun bununla yanaşı başqa vəsflər dediyini xa-tırlamıram.”

İbn Abbas dedi: “Əgər sən ayıq ikən onu görsəydin,onu bundan artıq vəsf edə bilməzdin.1”2

Əbu İsa (ət-Tirmizi) demişdir: “Bu, Yezid əl-Farisi –Yezid ibn Hurmuzdur. O, Yezid ər-Rəqqaşidən öncəyaşamışdır. Yezid əl-Farisi İbn Abbasdan neçə-neçə hə-dislər rəvayət etmişdir. Yezid ər-Rəqqaşi isə İbn Abba-sın dövründə yaşamamışdır. Bu, Yezid ibn Əban ər-Rəqqaşidir. O, Ənəs ibn Malikdən hədislər rəvayət et-mişdir. Yezid əl-Farisi və Yezid ər-Rəqqaşi – hər ikisibəsrəlidir. Auf ibn Əbu Cəmilə isə Auf əl-Ərabidir.”

٤١١ - نب رضا النثندقال: ح ،يلخلم البس نان بمليس داوو دا أبثندح

عوف األعرابي: أنا أكبر من قتادة.شميل قال: قال

(411) Bizə Əbu Davud Suleyman ibn Səlm əl-Bəlxixəbər verib demişdir: “Bizə Nədr ibn Şumeyl belə rəva-

1 Həmçinin, tabiinlər də belə edərdilər. Əyyub əs-Sixtiyani rə-vayət edir ki, kimsə Muhəmməd ibn Sirinə, Peyğəmbəri r yuxudagördüyünü xəbər versəydi, İbn Sirin həmin adama: “Gördüyünadamı mənə vəsf et”– deyərdi. Əgər adam Peyğəmbərə r xas ol-mayan bir xüsusiyyəti qeyd edərdisə, ona: “Sən Peyğəmbəri rgörməmisən”– deyərdi” (Fəth əl-Bari, 12/384).

2 Bu hədisi Əhməd (1/361-362) rəvayət etmişdir. İsnadında ke-çən Yezid əl-Farisi “məqbul” ravidir. Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsərində bu hədisin “səhih” olduğu-nu demişdir.


yət etmişdir: “Auf əl-Ərabi demişdir: “Mən yaşda Qə-tadədən böyüyəm.”

بنإبراهيمبنيعقوبحدثنا: قالزياد،أبيبناهللاعبدحدثنا- ٤١٢

،دعا: قالسثندحنيابنأخابابهش،ريهالزنع،هموقال: قالعةأبلمس :

.))الحقرأىفقدالنوم،فييعنيرآني،منr :))اهللارسولقال: قتادةأبوقال

(412) ........ Əbu Qətadə t rəvayət edir ki, Rəsulullah rdemişdir: “Kim (yuxuda) məni görsə, həqiqətən də,məni görmüş olar.”1

بنعلىمحدثنا: قالالدارمي،الرحمنعبدبناهللاعبدحدثنا- ٤١٣

،دا: قالأسثندحدبزيزعالعنار،بتخا: قالالمثندح،ثابتنسعأن: أن

يتخيلالالشيطانفإنرآني،فقدالمنامفيرآنيمن((: قال،rاهللارسول

.))النبوةمنجزءاوأربعنيستةمنجزءؤمنالمورؤيا((: وقال))بي

(413) ........ Ənəs t rəvayət edir ki, Rəsulullah r de-mişdir: “Kim yuxuda məni görsə, həqiqətən də, mənigörmüş olar. Çünki şeytan mənim simamda görünə bil-mir. Bir də ki, möminin gördüyü yuxu peyğəmbərliyinqırx altı qismindən biridir.2”1


2 Başqa bir hədisdə Əbu Hureyrə t rəvayət etmişdir ki, Pey-ğəmbər r demişdir: “Axır zaman yaxınlaşdıqda müsəlmanın gör-düyü yuxular çox vaxt doğru çıxacaq. Ən doğru yuxuları ən doğ-ru danışanlarınız görəcək. Müsəlmanın yuxusu peyğəmbərliyin


٤١٤ - الله دبقول: قال عأبي ي تعمقال: س يلع نب دمحا مثندح

:كاربالم نباألثر((ب كلياء فعبالقض يتلتإذا اب((.

(414) ........ Abdullah ibn Mubarək2 demişdir: “Hökmverdiyin zaman, ancaq (mötəbər) əsərlərə3 istinad et!”4

qırx beş hissəsindən biridir. Ümumiyyətlə, yuxu üç cür olur: gözəlyuxu Allahdan gələn bir müjdədir; xoşagəlməz yuxu şeytan tərə-findəndir; və bir də insanın çox fikirləşdiyi bir şeyi yuxuda gör-məsi. Hərgah sizdən biriniz xoşagəlməz bir yuxu görmüşdürsə,qalxıb Allaha dua etsin və bu yuxunu heç kəsə danışmasın” (SəhihMuslim, 4200); digər hədisdə Əbu Hureyrə t demişdir: “MənPeyğəmbərin r belə dediyini eşitmişəm: “Peyğəmbərlikdən yal-nız müjdələr qalmışdır.” Səhabələr: “Müjdələr nədir?”– deyə so-ruşdular. Peyğəmbər r: “Gözəl yuxudur!”– deyə cavab verdi”(Səhih əl-Buxari, 6990).

1 Bu hədisi Buxari (6586), Muslim (2263), Əbu Davud (5018),Tirmizi (2272) və Əhməd (5/316) rəvayət etmişdir. Digər bir hə-disdə rəvayət edilir ki, Peyğəmbər r demişdir: “Qiyamət yaxın-laşdığı zaman möminin yuxuları demək olar ki, həmişə doğruçıxacaq. Çünki möminin yuxusu peyğəmbərliyin qırx altı qismin-dən biridir. Peyğəmbərliyə aid olan bir şey isə yalan ola bilməz”(Səhih əl-Buxari, 7017); başqa bir hədisdə o demişdir: “Əməlisa-leh adamın gördüyü gözəl yuxu peyğəmbərliyin qırx altı qismin-dən biridir” (Səhih əl-Buxari, 6983).

2 Əbu Abdur-Rəhman Abdullah ibn Mubarək əl-Hənzəli Sböyük tabiinlərdəndir. Hicrətin 118-ci ilində dünyaya gəlmişdir.(Siyər Əlam ən-Nubələ, 246-cı tərcümeyi-hal).

3 Burada “mötəbər əsərlər” deyildikdə, Peyğəmbərdən r vəonun səhabələrindən M səhih isnadlarla varid olmuş rəvayətlərnəzərdə tutulur.

4 Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani “Muxtəsər əş-Şəmail” əsə-rində bu rəvayətin “səhih” olduğunu demişdir.


حدثنا محمد بن علي، قال: حدثنا النضر بن شميل، قال: - ٤١٥

نظروا عمن ، فاهذا الحديث دين((أنبأنا ابن عوف، عن ابن سريين قال:

كمينذون دأخت((.

(415) ........ (Muhəmməd) ibn Sirin 1 demişdir: “Buhədislər dindir. Elə isə dininizi kimdən öyrəndiyinizədiqqət edin.”2

1 Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Sirin əl-ƏnsariS böyük tabiinlər-dən, həm də Ənəs ibn Malikin t azad etdiyi köləsi və onun xid-mətçisidir. Bəzi tarixçilər onun Ömərin t, bəziləri isə Osmanın txilafəti dövründə dünyaya gəldiyini xəbər vermişlər. Əbu Hurey-rə, İmran ibn Husayn, İbn Abbas, Adiy ibn Hatim, İbn Ömər, Abi-də əs-Səlmani, Ənəs ibn Malik və bir çox başqa səhabələrdən hə-dislər rəvayət etmişdir (Siyər Əlam ən-Nubələ, 246-cı tərcümeyi-hal).

2 Bu əsəri Muslim öz “Səhih”inin müqəddiməsində (26) rəva-yət etmişdir. Hərçənd bəzi mühəddislər bu əsərin özünü hədisolaraq rəvayət etmişlər, lakin bu zəif isnadla rəvayət edilmiş birhədisdir. (Bax: Silsilətul-Əhadisis-Səhihə vəl-Movduə, 2481-ci hə-dis). Digər əsərdə İbn Sirin demişdir: “Müsəlmanlar isnad barəsin-də sual verməzdilər. Ara qarışdıqdan sonra isə onlar: “Ravilərini-zin adlarını bizə söyləyin”– deməyə başladılar. Beləcə, sünnə əh-linə diqqət yetirilər və onların hədisləri qəbul edilər, habelə bidətəhlinə diqqət yetirilər və onların hədisləri rədd edilərdi” (Musli-min müqəddiməsi, 27). Bu xüsusda Abdullah ibn Mubarək demiş-dir: “İsnad dindəndir və əgər isnad olmasaydı, əlbəttə ki, (hər) is-təyən istədiyi sözü danışardı” (Muslimin Müqəddiməsi, 32).

Son söz550

Son söz

Əziz müsəlmanlar!

Allahın izni ilə bir neçə ay ərzində ərsəyə gətirdiyi-miz bu kitab bir çox məqsədləri əhatə edir. İlk növbədəməqsəd, yer üzərində insanların ən kamili olan Mu-həmməd Peyğəmbəri r yaxından tanımağın vacibliyinihər bir müsəlmana çatdırmaqdır. Allah MuhəmmədPeyğəmbəri r bütün insanlar arasından seçmiş, onabaşqa adamlarda olmayan ali xüsusiyyətlər və yalnızona xas üstünlüklər bəxş edərək aləmlərə nümunə ola-raq şərəfləndirmişdir. Məgər biz müsəlmanlar Allahınən çox sevdiyi və bütün bəşəriyyətə nümunə seçdiyiMuhəmməd Peyğəmbəri r tanımaqda, onun həyatınıən xırda detalları ilə öyrənməkdə israrlı olmamalıyıq?Uca Allah Onu sevməklə yanaşı Muhəmməd Peyğəm-bəri r də ən yaxın əzizlərimizdən, valideynlərimizdən,övladlarımızdan, hətta canımızdan belə çox sevməyitövsiyə edərək buyurur: “De: “Əgər atalarınız, oğulla-rınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, yaxın qohumlarınız,qazandığınız mallar, iflasa uğramasından qorxduğu-nuz alış-verişiniz və bəyəndiyiniz məskənlər sizəAllahdan, Onun Elçisindən və Onun yolunda cihad-dan daha əzizdirsə, Allah Öz əmri ilə gəlincəyə qədərgözləyin. Allah günahkarları doğru yola yönəltməz”(ət-Tövbə, 24).

Uca Allah həmçinin buyurur: “Peyğəmbər mömin-lərə onların özlərindən daha yaxındır” (əl-Əhzab, 6).


Müqəddəs Kitabımız olan Qurani-Kərimdə buyu-rulduğu kimi Muhəmməd r Peyğəmbərin sözünü özsözümüzdən, əməlini öz əməlimizdən daim üstün tut-malıyıq.

Məqsədimiz həmçinin imanın şirinliyinin və hər ikidünyada səadətin məhz Muhəmməd Peyğəmbərə rtam itaətdə olmasını göstərməkdir.

Uca Allah buyurur: “Allah və Onun Elçisi bir işəhökm verdiyi zaman heç bir mömin kişi və mömin qa-dın öz işlərində istədikləri qərarı verə bilməzlər. Allahavə Onun Elçisinə asi olan kəs, əlbəttə ki, açıq-aydınazğınlığa düşmüşdür” (əl-Əhzab, 36).

Deməli, Muhəmməd Peyğəmbərə r olan həqiqisevgi ona itaətdir. Muhəmməd Peyğəmbərə r itaət bü-tün insanlara və bütün zamanlarda vacibdir. Bu yol heçbir zaman köhnəlmir və əksinə həmişə aktuallığını sax-layaraq nicatın yeganə yolu olaraq qalır. Ən əsası daodur ki, Muhəmməd Peyğəmbərin r bizə qoyduğusünnəsinə hər hansı bir əlavəyə və ya kimlər tərəfin-dənsə yenilənməsinə qəti olaraq ehtiyac yoxdur və bu-nu etməyə çalışanlar da bidət-zəlalət-Cəhənnəm yolun-dan qorxmalı və ən kamil insandan kamil olmağa canatmağın ağılsızlığ olmağını bilməlidirlər.

Məqsədimiz, həmçinin, özünü mömin sayan hər birşəxsin ibadətlərində, həyat tərzində, fiziki və mənəvixüsusiyyətlərində, əxlaqında, təmizlik məsələlərində,ailə münasibətlərində, dost və düşmənlə necə rəftar et-

Son söz552

məsində və başqa həyati məsələlərdə Muhəmməd Pey-ğəmbəri r rəhbər tutmasıdır. Biz müsəlmanlar bu günyalnız əqidə məsələlərinə fikir verib sevimli Peyğəmbə-rimizin r əxlaqından uzaq olsaq, insanlarda özümüzəqarşı nifrət və ən qorxulusu isə dinimizə qarşı qəzəbyaratmış olarıq. Bu səbəbdən Muhəmməd Peyğəmbərin rbütün həyatını, xislətlərini, sözlərini, davranışlarını diq-qətlə öyrənib öz həyatımızda tətbiq etməliyik. Kitabdabütün bu məsələlər, hədislər vasitəsilə ətraflı qeydedilmişdir. Sizin Allaha olan məhəbbətinizin göstəricisiMuhəmməd Peyğəmbərə r nə dərəcədə itaət etməyi-nizdən bilavasitə asılıdır. Sevimli Peyğəmbərimizin ryolu iman əhlini Cənnətə aparan, onları Cəhənnəməzabından qoruyan və heç bir başqa alternativi olma-yan bir yoldur. Əgər siz Muhəmməd Peyğəmbərdən rbaşqa bir yol ilə Allaha yaxınlaşmağı düşünsəniz bilinki, münafiqlərin yolundasınız.

Bu barədə Uca Allah buyurur: “Sənə nazil edilənəvə səndən əvvəl nazil edilənlərə iman gətirdikləriniiddia edənləri görmədinmi? Onlar mühakimə olun-maları üçün tağuta müraciət etmək istəyirlər. Halbukionlara tağuta inanmamaq əmr olunmuşdur. Şeytanisə onları dərin bir azğınlığa salmaq istəyir. Onlara:"Allahın nazil etdiyinə və Elçisinə tərəf gəlin!"– de-yildikdə, münafiqlərin səndən nifrətlə üz çevirdiklə-rini görürsən” (ən-Nisa, 60-61).


Məqsədlərimizdən biri də möminləri küfr, bidət vənifaqdan uzaq edib onları “Yüksək əxlaq sahibi” adlan-dırılmış Muhəmmədə r onun özünün öyrətdiyi kimitabe olmaq və onu bütün işlərində hakim tutmağa də-vətdir. Ümid edirik ki, bu kitabı oxuyan xalqımızın hərbir nümayəndəsi sevimli Muhəmməd Pyğəmbərimizi rdaha da mükəmməl tanıyacaq və onu özünə həyatları-nın hər sahəsində nümunə edən müsəlmanlara qəribənəzərlərlə, qorxu, kin və nifrət hissi ilə deyil, əksinədərin hörmət və məhəbbətlə münasibət bəsləyəcəkdir.Axı əgər bizim gənclərimiz özlərinə örnək olaraq məhzMuhəmməd Peyğəmbəri seçiblərsə bundan daha gözəlvə şərəfli nə ola bilər ki?! Kitabın yazılmasında məq-sədlərdən biri də insanlara izah etməkdir ki, “O zamandində olmayan şeylər bu gün də dində olmamalıdır”fikri qüvvədən düşməyib. Məqsədlərimizdən biri dəbütün müsəlmanları məzhəb və təriqətlərdən asılı ol-mayaraq yalnız Muhəmməd Peyğəmbərin r bizə öyrət-diyi yolunda birləşdirməyə bir cəhddir. Belə ki, Pey-ğəmbərin r şərəfli həyatını dərindən öyrənsək bilərikki bu yol insanları qardaş olmağa və fitnədən uzaq ol-mağa dəvət edir.

“Halbuki qüdrət yalnız Allaha, Onun Elçisinə vəmöminlərə məxsusdur, lakin bunu münafiqlər bilmir-lər...” (əl-Münafiqun, 8).

Rəsulullahın r vəsfi554

Rəsulullahın r vəsfi

Rəsulullah r nə çox hündürboy, nə də bəstəboy –ortaboylu, enlikürək, başı və ağzı iri, yanaqları nə şiş,nə də batıq – üzündə bir qədər girdəlik olan bir adamidi. Onun üzü bədr gecəsindəki ay kimi parlayırdı. Qa-ragözlü, uzunkirpikli, qabaq dişləri gözəl, əlləri və ayaq-ları sərt, əzaları orta ölçülü, özü də cüssəli, gözəl vücu-du olan bir adam idi. Gözləri xilqətcə sürməli idi. La-kin buna rəğmən yatmazdan əvvəl gözlərinə tək saydaismid çəkərdi. Qözlərinin ağlığında qırmızılıq var idi.Saçları da nə tamamilə qıvrım, nə də dümdüz – azacıqdalğavarı idi. Onun saçları bəzən qulaqlarının yarısına,bəzən qulağının mərcəyinə, bəzən mərcəyindən aşağı,bəzən çiyninə yaxın, bəzən də çiyinlərinə çatırdı. Saçla-rını tağ ayırar və səbəbsiz olaraq onları qırxmazdı. Da-radıqda isə sağ tərəfdən başlayar və saçlarını tağ ayı-rardı. Saçlarını daramaq xüsusunda isə nə həddi aşar,nə də buna səhlənkar yanaşar – yəni nə dəqiqəbaşı sa-çını düzəldər, nə də onları baxımsız qoyar, əksinə, vaxt-dan-vaxta onları darayaıb gözəl şəklə salardı. Üstəlikonları həmişə təmiz saxlayar və vaxtdan-vaxta başınayağ sürtərdi. Saqqalını da habelə. Onun saqqalı sıx idi.Onun saç-saqqalında iyirmiyə yaxın ağ tük var idi. Butüklərin bir neçəsi onun hər iki gicgahında, bir neçəsialt dodaq şırımında, bir neçəsi də tağında idi. Libasınıçıxaranda bədəni nur saçırdı. Sanki dərisinə gümüş ör-tük çəkilmişdir. Peyğəmbərlik möhürü onun kürəkləriarasında idi. Məfsəlləri böyük, bazuları uzun, əl pəncə-si də iri idi. Dabanları çox ətli deyildi. Qarnı sinəsi ilə


bərabər idi. Sinəsinin tükü uzunsov idi. Sinəsində vəqarnında bü tüklərdən başqa tük yox idi. Yeridikdə dələngərlənirdi, vüqarla və iri addımlarla yeriyərdi, sankihündür bir yerdən enirmiş kimi. Döndüyü zaman tamvücudu ilə dönərdi. Adətən başı aşağı olar və çox vaxtnəzərlərini göyə deyil, yerə yönəldərdi. Baxışları çoxvaxt ötəri olardı. Qarşısına çıxan hər kəsə salam verər-di. Başqaları kimi danışanda tələm-tələsik və qatma-qa-rışıq danışmaz, əksinə, həm aydın, həm də aramla da-nışardı. Hətta yanında oturanlar onun dediklərini yad-da saxlayardılar. Bir söz söylədiyi zaman söylədiyi ba-şa düşülsün deyə sözü üç kərə təkrar edərdi. Çox vaxtsusar və ancaq lazım gəldikdə danışardı. Nitqini UcaAllahın adı ilə başlayar və Onun adı ilə bitirərdi. Yığ-cam kəlmələrlə danışar və dediyi sözləri aydın tələffüzedərdi. Bu sözlər nə uzun yorucu, nə də ki qısa fayda-sız olardı. Özü də nə kobudluq edər, nə də bir kimsə-nin mənliyinə toxunardı. Allahın verdiyi nemət az ol-duğu təqdirdə belə onu dəyərləndirər və onu əsla mə-zəmmət etməzdi. Yeməyi də nə pisləyər, nə də təriflə-yərdi. O, nə söyüşcül, nə kobud, nə də bazarda qışqır-bağır salan bir adam deyildi, həm də pisliyi pisliklə dəfetməz, əksinə, əfv edər və bağışlayardı. O, hücrəsinəçəkilmiş bakirə qızdan daha həyalı idi. Onun nə isə xo-şuna gəlmədikdə, bunu onun üzündən anlamaq olardı.Nə bu dünya, nə də dünyaya aid işlər onu əsla qəzəb-ləndirməzdi. Allahın qoyduğu qanunlar pozulduğutəqdirdə isə, haqqı bərqərar edənədək heç bir şey onunqəzəbinin qabağını ala bilməzdi. O, əsla öz nəfsinə görə


qəzəblənməz və buna görə heç kəsdən intiqam almaz-dı. Birisinə acığı tutduğu zaman ondan üz çevirər vənarazılığını ona hiss etdirərdi. Hərdən də xoşuna gəl-mədiyi bir şeyə narazılığını biruzə verməzdi. Rəsulul-lah r çox vaxt adamın nöqsanını üzünə deməzdi.

Peyğəmbər r yeməyə başladıqda “Bismilləh”, onubitirdikdə isə “Əlhəmdulillah” – deyərdi. Rəsulullah ryeməyi üç barmağı ilə yeyər və yeməkdən sonra bubarmaqlarını yalayardı.

Çox vaxt təbəssüm edərək gülər və heç vaxt qəh-qə-hə çəkib gülməzdi. Bəzən səhabələri ilə zarafatlaşar vədeyərdi: “Bəli, mən də zarafat edirəm, lakin mən haq-dan başqa bir söz danışmıram!” O, həm daim gülərüz-lü, həm həlim xasiyyətli, həm də olduqca lütfkar insanidi. O, nə kobud, nə daş qəlbli, nə eyib tutan, nə də ta-mahkar adam idi. Habelə ehtitacı üzündən ona müra-ciət edən adam naümid qalmazdı, çünki o, həmin ada-mın ümidini qırmazdı. Peyğəmbər r üç yaramaz xislə-tə yaxın durmazdı: mübahisəyə, dünya malını artırma-ğa və özünə aid olmayan işlərə qarışmağa. O, yad ada-mın istər danışığında, istərsə də verdiyi sualda kobud-luq etməsinə səbir edərdi. Peyğəmbər r olduqca təva-zökar insan idi.

Peyğəmbər r ifrata varmayan kimsənin tərifini qə-bul edərdi. O, heç kəsin sözünü kəsməz, danışan adamhəddini aşdıqda isə bunu ona qadağan edər və ya du-rub gedərdi. Habelə iki şeydən birini seçmək təklifedildikdə, – günah işlər istisna olmaqla, – həmişə dahaasan olanını seçərdi. O, peyğəmbərlərin sonuncusu, üs-


təlik insanların ən genişürəklisi, ən düzdanışanı, ənmülayimi və dostluqda onların ən comərdi idi. Pey-ğəmbər r ətir vurmağı sevər və heç vaxt ətirdən imti-na etməzdi.

Kim onunla yaxından ünsiyyət qurardısa, onu se-vərdi. Rəsulullah r evinə gəldikdə vaxtını üç qismə bö-lərdi. Bir qismini Allaha ibadət edər, bir qismini əhli-əyalına həsr edər, bir qismini də özünə sərf edərdi. O,yerinə yetirdiyi ibadətlərin hamısını davamlı yerinə ye-tirərdi.

Ayaq üstə o qədər ibadət edərdi ki, axırda, ayaqlarışişər və ona: “Ya Rəsulullah, niyə belə edirsən?! AxıAllah sənin keçmiş və gələcək günahlarını bağışlamış-dır?!”– deyildikdə o: “Şükür edən bir qul olmayım-mı?!”– deyə cavab verərdi. Peyğəmbər r namazlarıvaxrlı-vaxtında qılar, üstəlik ratibə namazlarını, ələlxü-sus da gecə namazlarını davamlı yerinə yetirərdi. Həttahansısa üzrdən dolayı gecə namazını qılmadıqda, ertəsigün onun əvəzinə cüt sayda namaz qılardı. Fərz na-mazlarını məsciddə camaatla birgə, nafilələri isə çoxvaxt evində və hərdən də məsciddə qılardı. Quranı dauzadaraq ara verə-verə oxuyardı.

O, özünə ayırdığı vaxtın bir qismini yanına gələnadamlara sərf edər, öz buyruqlarını xüsusi adamlarınvasitəsilə camaata bildirər və heç nəyi onlardan gizlət-məzdi. Ümməti üçün ayırdığı vaxt ərzində öz izni iləfəzilətli insanlara üstünlük verməsi onun xasiyyəti idi.Rəsulullah r dilini qoruyar və yalnız özünə aid olansözü danışardı. Habelə insanlarla ülfət bağlamağa çalı-


şar və onlarda özünə qarşı nifrət oyatmazdı. Üstəlikhər bir qövmün görkəmli şəxsiyyətlərinə hörmətlə ya-naşar və onları öz qövmlərinə başçı təyin edərdi. O, bə-zi insanlardan ehtiyat edər və özünü onlardan gözlə-yər, lakin gülərüzlülüyünü və gözəl əxlaqını heç birin-dən gizlətməzdi. O, daim öz səhabələrindən xəbər tu-tar, eləcə də camaatdan hal-əhval soruşardı. Habeləyaxşı işi tərifləyər və onu təsdiqləyər, qəbih əməli isəpisləyər və bunu qadağan edərdi. O, hər bir işdə əda-lətli mövqe tutar, düz yol seçərdi. Səhabələrinin Allahızikr etməkdən xəbərsiz olacaqlarından, yaxud arxayın-laşmağa meyl edəcəklərindən ehtiyat etdiyinə görə on-lara qarşı diqqətsiz olmazdı. Onun hər bir vəziyyətəuyğun dəvət üslubu olardı. Nə haqdan yayınar, nə dəhəddi aşardı. Rəsulullah r duranda da, oturanda da,ancaq zikr edərdi. Peyğəmbər r yatağına uzandığı za-man da Allahı zikr edər və sağ əlini sağ yanağının altı-na qoyub yatardı.

Hər hansı bir camaatın yanına gəldikdə, məclisdəolan boş yerdə oturar, səhabələrinə də belə etməyi bu-yurardı. Məclisdə iştirak edən hər kəsin haqqını ödə-yərdi. Belə ki, məclisdəkilərdən heç biri başqa birisinin,Peyğəmbərin r yanında özündən hörmətli olduğunugüman etməzdi. Ehtiyac üzündən onun yanına gələnvə dərdini onunla bölüşən adam özü çıxıb gedənək sə-bir edərdi. Kimsə ondan bir şey istədikdə onu əliboşqaytarmaz, istədiyini ona verər, yaxud ona xoş söz de-yərdi. O, insanlara xoş üz və gözəl əxlaq göstərər, onla-ra ata olardı. Ondan bir şey istədikdə o heç vaxt yox


deməzdi. O, insanların ən səxavətlisi idi. Ramazan ayı-nı başdan-başa, həmçinin, birinci və dördüncü günlər,Aşura gününü və ondan bir gün əvvəl və ya bir günsonra, habelə hər ayın üç gününü və bəzən də bəzi ay-ların çox hissəsini oruc tutardı.

Ramazan ayında – ayın əvvəlindən axırınadək dahasəxavətli olardı. O, sabahı üçün heç nə saxlamazdı. Nə-dənsə təsirləndikdə, ələlxüsus da Quran oxuduqda vəya onu dinlədikdə için-için ağlayardı.

Hədiyyəni götürər və əvəzinə onu verən adama birşey hədiyyə edərdi. Ən çox sevdiyi libas – baş və ayaq-lar istisna olmaqla bədənin hər yerini örtən, iki qoldanvə yaxalıqdan ibarət köynək idi və bu köynəyinin qol-ları biləklərinin oynağına çatırdı. Habelə hibərə (yənipambıqdan və ya bəzəkli kətandan hazırlanan Yəmənbürüncəyini) geyməyi də xoşlayardı. Ələlxüsus da ağrəngli libas geyməyi xoşlayardı. Hərdən yaşıl, hərdənqara, hərdən də rənginə başqa rəng qarışmış qırmızırəngli libaslar geyərdi. İzarının ətəyi baldırının yarısı-na çatar və heç vaxt topuqdan aşağı düşməzdi. Ayaqla-rına da səndəl, hərdən də məst geyərdi. Peyğəmbər rüzüyü sağ əlinin barmağına taxardı.

Onun üzüyü gümüşdən, qaşı da həbəş əqiqindən idivə üzərinə: “Muhəmmədun Rəsulullah” sözü həkkedilmişdi. Üzü aşılanmış dəridən, içi də xurma liflərin-dəni ibarət döşəyin üstündə yatardı.

Peyğəmbərə r vəhy nazil olduqdan sonra on üç ilMəkkədə, on il də Mədinədə yaşadı və nəhayət, altmışüç yaşında vəfat etdi.

Dualar560

Dualar

Bu kitabı tamamlamağa bizi müvəffəq edən, Özlütfü ilə bütün gözəl işləri yoluna qoyan Allaha həmdolsun!

Allahım, bütün həmdlər Sənə məxsusdur!Allahım, Sənin verdiyin nemətlərdən artırdığını

azaldan, uzaqlaşdırdığını yaxınlaşdıran, yaxınlaşdırdı-ğını uzaqlaşdıran, mane olduğunu verən, verdiyinə dəmane olan bir kimsə yoxdur!

Allahım, bizə verdiyin xeyir-bərəkətini, Öz rəhməti-ni, lütfünü və ruzini artır!

Allahım, Səndən dəyişməyən və yox olmayan tü-kənməz nemətlər diləyirik!

Allahım, Səndən çətin gündə nemət və döyüş gü-nündə əmniyyət diləyirik!

Allahım, bizə verdiyin şeylərin pisliyindən və ver-mədiyin şeylərin şərindən bunlara görə bəlaya düş-məkdən Sənə sığınırıq!

Allahım, bizə imanı sevdir və qəlbimizdə onu gözəl-ləşdir. Bizdə küfrə, günaha və asiliyə qarşı nifrət oyat.Bizi doğru yolda gedənlərdən et!

Allahım, bizim canımızı müsəlman olaraq al, bizimüsəlman olaraq dirilt və bizi rüsvay etmədən, fitnəyəsalmadan əməlisalehlərə qovuşdur!

Allahım, insanları Sənin yolundan döndərən və Sə-nin elçilərini yalançı sayan kafirləri öldür. Onları cəza-landır və onlara əzab ver!


Allahım! Özlərinə Kitab verilmiş kafirləri də məhvelə! Ey haqq olan İlah!

Allahım, hamıdan çox sevdiyimiz peyğəmbərimizMuhəmmədi r doğru-düzgün tanımağı, tanıdıqdansonra onun bu vəsflərini unutmamağı və nəhayət, budünyada heç olmasa bircə dəfə və bundan da çox onuyuxularımızda görməyi bizlərə nəsib et!

Əzəmətli Ərşin Rəbbi olan Qüdrətli Allahdan, Onungözəl adları və uca sifətləri ilə diləyirəm ki, bizləriÖzünün sevdiyi və razı qaldığı saleh əməlləri yerinəyetirməyə və haqqı deməyə müvəffəq etsin, bizim işlə-rimizi yoluna qoysun, bizi, bizim valideynlərimizi, ha-belə cəmi müsəlman kişiləri və müsəlman qadınları,mümin kişiləri və mömin qadınları, onlardan həyatdaolanları və ölüb gedənləri bağışlasın!

Bəzi hədis terminlərinin izahlı lüğəti562

Bəzi hədis terminlərinin izahlı lüğəti

Həsən: Bu kəlmə ( ـنسح ) lüğətdə yaxşı, çox gözəl və

s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə İbn Həcərintərifinə əsaslanıb belə demək olar: “Həsən hədis, isna-dının əvvəlindən axırına qədər (mühafizə, yaxud yaz-dıqlarını qorumaq baxımından) dəqiqliyi az olan insaflıravinin aramsız, sapdırmadan (yəni, “şəzz” olmadan)və qüsursuz (yəni, “illə”siz) olaraq özü kimisindən xə-bər verdiyi hədisdir.”

Həsən li-ğeyrihi: “Həsən” kəlməsinin lüğəti vəistilahi mənası artıq yuxarıda izah olunub. “Li-ğeyrihi”( ـرهيغل ) kəlməsinə gəlincə, bu ərəbcə “li” ön qoşmasın-

dan, “ğeyrun” ismindən və “hu” bitişən əvəzliyindənəmələ gəlmiş kəlmədir. Ayrı-ayrılıqda “li” aidiyyət,mənsubiyyət bildirir. “Ğeyrun” kəlməsi özgə, başqa vəqeyri mənalarını, “hu” əvəzliyi isə onun, ona və onumənalarını ifadə edir. İstilahi mənada isə bu, bir çoxyollarla (isnadlarla) rəvayət olunmuş “daif” (zəif) hə-disdir ki, onun zəifliyinin səbəbi ravinin yalançı və yafasiq olmasıyla əlaqəli deyildir. Bu növ hədis dərəcəetibarilə “həsən”dən aşağı hesab olunur.

Həsən-Səhih: “Həsən” dərəcə etibarı ilə “səhih”dənaşağı hesab olunur. Elə isə fərqli mənaları olan bu ikiistilahi terminləri necə cəm etmək olar? Artıq alimlərTirmizinin bu ifadəsində olan məqsədini müxtəlif cürizah etmişlər. Bu izahların ən gözəli isə ibn Həcərin


izahıdır. Bunu da Suyuti təqdirəlayiq hesab etmişdir.Xülasəsi budur:

– Əgər hədisin iki və daha çox isnadı varsa, bu ifa-də “Bu hədis bir isnadla “həsən”, digər isnadla isə “sə-hih”dir” mənasını ifadə edir;

– Əgər hədisin yalnız bir isnadı varsa, bu ifadə “Buhədis bir qrup alimin rəyinə görə “həsən”, digərlərinəgörə isə “səhih”dir” mənasını ifadə edir.

İsnad: bu kəlmə ( ادـنإس ) lüğətdə istinad, mənbə, də-

lil-sübut, dayaq və s. mənaları ifadə edir. İstilahi məna-da isə bu kəlmənin iki mənası var:

– Hədisi istinad olaraq rəvayət edənə aid etmək;– Hədisin mətninə gətirib çıxaran ravilərin silsiləsi.

Bu mənada o, “sənəd”in sinonimi hesab olunur.Movsul: bu kəlmə ərəbcə “vəsələ” )وصل( felinin məlum

növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Belə isnada “mut-təsil” də deyilir. Bu kəlmə isə ərəbcə “ittəsələ” )اتصـل (

felinin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Buiki kəlmə: birləşdirilmiş, bitişdirilmiş, bağlanmış, əla-qədar və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə sə-nədində bağlılıq olan isnad – “movsul” adlanır.

Muan'ən: bu kəlmə )نعنعم( ərəbcə “an'ənə” )نعنع( fe-

linin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir.İstilahi mənaya gəlincə, “filankəs filankəsdən” de-

yilərək isnaddakı həmin filankəslərin birinin digərin-dən rəvayət etdiyi, yaxud xəbər verdiyi, yaxud da eşit-


diyi bəyan edilmədən onların adından rəvayət olun-muş hədisə muan'ən deyilir.

Muan'in: bu kəlmə )نعنعم( ərəbcə “an'ənə” )نعنع( feli-

nin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Hərfitərcümədə “filankəs filankəsdən” deyərək bir neçə ra-vidən rəvayət etmək mənasını ifadə edir və bu üslublarəvayət edən adama muan'in deyilir

İstilahi mənaya gəlincə, “filankəs filankəsdən” de-yərək isnaddakı həmin filankəslərin birinin digərindənrəvayət etdiyini, yaxud xəbər verdiyini, yaxud da eşit-diyini açıqlamadan onların adından hədis rəvayət edənadama muan'in deyilir.

Munqəti: bu kəlmə [ قطوعم ] ərəbcə “məqtu” [ قطع ] fe-

linin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifət olub, kə-silmiş, ayrılmış və s. mənaları ifadə edir. İstilahi məna-da isə isnadının hər hansı bir yerində – ya əvvəlində,ya ortasında, ya da sonunda bağlılıq olmayan sənəd“munqəti” adlanır.

Mudəllis: buna ərəbcə tədlis ) يسلـدت( , bunu edənə isə

mudəllis )لسدم( deyilir. Mudəllis: ərəbcə “dəlləsə” ) لـسد

( felinin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Buda adamaldadan, yalançı, fırıldaqçı, kələkbaz və s. mə-naları ifadə edir.

İstilahi mənada isə – bu, ravinin “tədlis” etməsi de-məkdir. “Tədlis” kəlməsi lüğətdə yalan, fırıldaq, kələkvə s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada “tədlis” üçnövdür:


– tədlis əl-isnad: bu, ravinin başqa bir ravidən eşit-mədiyi rəvayəti elə bir formada rəvayət etməsidir ki,həm eşitməsi, həm də eşitməməsi ehtimal edilir;

– tədlis ət-təsviyə: bu, “müdəllis” ravinin öz şeyxin-dən “eşitdim” deməklə hədis rəvayət etməsidir ki, o,isnadın tərkibində olan, bir-birilə rastlaşmış iki etibarlıravinin arasında (hədisi birindən eşidib digərinə çat-dırmaqda vasitə) olan etibarsız ravinin adını vurğula-mır və onlardan birincisi “müdəllis” də deyildir. Odurki, “müdəllis” ravi (şeyxindən eşitdiyi hədisin isnadınısadaladıqda) elə bir ləfz gətirir ki, o iki etibarlı ravininbirinin digərindən həmin hədisi eşitməsi ehtimal edilirvə beləliklə də isnadın tərkibi yalnız etibarlı ravilərdənibarət olur.

– tədlis əş-şuyux: bu, bir ravinin digərindən eşitdi-yi hədisi rəvayət etməsidir ki, həmin ravi öz şeyxinintanınmaması üçün onu ya məşhur olmadığı adı ilə, yakunyəsi ilə, ya nəsəbi ilə, ya da xassəsi ilə qeyd edir.

Munkər: bu kəlmə ( كرنم ) ərəbcə “ənkərə” ( كرأن ) feli-

nin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir: inkarolunmuş, hamı tərəfindən qəbul edilməmiş və s. məna-ları ifadə edir. İstilahi mənada isə etibarsız ravinin eti-barlı raviyə müxalif olaraq rəvayət etdiyi hədis “mün-kər” adlanır.

Mursəl: bu kəlmə )مرسل( ərəbcə “ərsələ” )أرسل( feli-

nin məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifətdir. Bu sözgöndərilmiş, yollanmış və s. mənaları ifadə edir.


İstilahi mənada isə – bu, o hədisdir ki, isnadının so-nunda tabiindən sonra gələn, Peyğəmbərlə r tabiinarasında olan ravi buraxılmışdır.

Səhih: bu kəlmə ( يححص ) lüğətdə müxtəlif mənalarda

istifadə olunur. Məsələn: sağlam, möhkəm, qıvraq,gümrah və s. İstilahi mənada – isnadının əvvəlindənaxırına qədər dəqiq olan insaflı ravinin aramsız, sap-dırmadan (“şazz” olmadan) və qüsursuz (muəlləlsiz)olaraq özü kimisindən xəbər verdiyi hədis.

Bu tərifi beş hissəyə bölüb şərh etmək olar:a) İsnadın aramsız olması: yəni isnadın əvvəlindən

axırına qədər hədisin ravilərindən hər biri, onu özün-dən əvvəlki ravidən bilavasitə götürmüş (eşitmiş) ol-sun;

b) Ravinin insaflı olması, yəni hədisin ravilərindənhər biri müəyyən dəyərlərə malik olmalıdır. Belə ki, omüsəlman, həddi-büluğa çatmış, şüurlu olmalı, fasiqvə əxlaqsız olmamalıdır;

c) Ravinin dəqiq olması, yəni hədisin ravilərindənhər biri tam dəqiq olmalıdır. Belə ki, onun ya yaddaşımöhkəm olmalı, ya da yazdıqlarını qorumaqda dəqiqolmalıdır;

e) “Şəzz” olmaması. Hədis “şəzz” olmamalıdır. Be-lə ki, rəvayəti “məqbul” (“səhih”, yaxud “həsən”) sayı-lan ravinin özündən də nüfuzlu raviyə müxalif olması“şəzz” adlanır.


d) “Muəlləl” olmaması. Hədisdə (sənəddə və yamətndə) “illə” olmamalıdır. “İllə” hədisin mötəbər ol-masında naqislik əmələ gətirən gizlin, anlaşılmaz sə-bəbdir.

Şəzz: bu kəlmə ( ) ”ərəbcə “şəzzə ( شـاذ felinin ( شـذ

məlum növündən əmələ gəlmiş feli sifət olub, tək-tən-ha, yana çəkilmiş mənaları ifadə edir. İstilahi mənadaisə rəvayəti məqbul (“səhih”, yaxud “həsən”) sayılanravinin özündən də nüfuzlu raviyə müxalif olaraq rə-vayət etdiyi hədis “şazz” adlanır.

Zəif: bu kəlmə ( يفـعض ) lüğətdə zəif, gücsüz, qeyri-

qənaətbəxş və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənadaisə nəql etdiyi hədisə etimad olunmayan etibarsız ravi-yə «daif» deyilir. Hədislə bağlı terminə gəlincə, onunda özünəməxsus istilahi mənası vardır. Belə ki, hədisalimləri hədisə “daif” dedikdə, həsən hədisdən aşağıdərəcədə yerləşən, yaxud özündə həsən hədisin vəsfinicəm etməyən, hər hansı şərtlərindən biri olmayan hə-disi qəsd edirlər.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat568

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. “Aməlul-Yovm vəl-Leylə”, Əbu AbdurrəhmanƏhməd ibn Şueyb ibn Əli ən-Nəsai, Muəssəsə-tur-Risalə, 2-ci nəşr, 1985.

2. “Bidayə vən-Nihayə”, Əbul-Fəda İsmail ibnÖmər ibn Kəsir əl-Qurəşi əd-Diməşqi, Dar İhya-ut-Turas, 1-ci nəşr, 1988.

3. “Cami li Əxlaq ər-Ravi və Ədab əs-Sami”, Xətibəl-Bəğdadi.

4. “Camiul-Ulum vəl-Hikəm”, Əbul-Fərəc Abdur-rəhman ibn Əhməd ibn Rəcəb əl-Hənbəli, Darul-Mərifə, 1988.

5. “Camiul-Usul fi Əhadisis-Rəsul”, MəcduddinƏbu Sədat Mubarək ibn Muhəmməd ibn Əsir,Məktəbətu Darul-Bəyan, 1-ci nəşr, 1969.

6. “Camul-Vəsail fi Şərhiş-Şəmail”, Əbul-Həsən Əliibn Muhəmməd əl-Hərəvi əl-Qari, Mətbəətuş-Şərqiyyə.

7. “Cəla əl-Əfham fi Fədlis-Səlati alə MuhəmmədinXeyril-Ənam”, Muhəmməd ibn Əbu Bəkr ibn Qey-yim əl-Covziyyə, Darul-Urubə, 2-ci nəşr, 1987.

8. “Səhih və Daif əl-Cami”, MuhəmmədNasirəddin əl-Albani.

9. “Səhih və Daif Sunən ət-Tirmizi”, MuhəmmədNasirəddin əl-Albani, Məktəbətul-Məarif.

10. “Dəlailun-Nubuvvə”, Əbu Bəkr Əhməd ibn Əli əl-Beyhəqi, Darul-Kutubul-İlmiyyə, 1-ci nəşr, 1985.

11. “Dəvabitul-Cərh vət-Tədil” Abduləziz ibn Mu-həmməd ibn İbrahim.


12. “Dibac alə Muslim”, Cəlaləddin əs-Suyuti.13. “Ədəbul-Mufrəd”, Əbu Abdullah Muhəmməd

ibn İsmail əl-Buxari, Darul-Bəşairil-İslamiyyə, 3-cü nəşr, 1989.

14. “Ədvaul-Bəyan”, Muhəmməd Əmin ibn Muhəm-məd əl-Muxtar əş-Şinqiti, Darul-Fikr, 1995.

15. “Fəthul-Bari bi Şərh Səhih əl-Buxari”, Şihabud-din Əhməd ibn Əli ibn Həcər əl-Əsqəlani, Darul-Fikr, 1996.

16. “Fəthul-Muğis Şərh Əlfiyyətil-Hədis”, Şəmsud-din Muhəmməd ibn Abdurrəhman əs-Səxavi,Darul-Kutub-İlmiyyə.

17. “Hilyətul-Övliya və Təbəqatul-Əsfiya”, Əbu Nu-eym Əhməd ibn Abdullah əl-İsbəhani, Darus-Səadə, 1974.

18. “İsabə fi Təmyizis-Səhabə”, Şihabud-Din Əhmədibn Əli ibn Həcər əl-Əsqəlani əş-Şafii, Darul-Ceyl, 1-ci nəşr, 1992.

19. “Qaidətu-Cəliyyə fit-Təvəssul vəl-Vəsilə”, Şey-xul-İslam Əhməd ibn Abdulhəlim ibn Teymiyyə,Məktəbətul-Furqan, 2001.

20. “Qovl əl-Mufid alə Kitabut-Tovhid”, Muhəm-məd ibn Saleh əl-Useymin, Dar İbnul-Cövziyyə.

21. “Məcmuəl-Fətəva”, Şeyxul-İslam Əhməd ibn Ab-dulhəlim ibn Teymiyyə, Mucamma Məlik Fəhd,1995.

22. “Məcmuə Fətavə” Muhəmməd ibn Saleh əl-Useymin, Darul-Vətən.

23. “Məcməuz-Zəvaid və Mənbəul-Fəvaid”, Nurud-din Əli ibn Əbu Bəkr əl-Heysəmi, Darul-Fikr, 1992.


24. “Mərifətus-Səhabə”, Əbu Nueym əl-İsbəhani.25. “Mədaric əs-Salikin beynə Mənazili İyyakə Nə-

budu və İyyakə Nəstəin”, Muhəmməd ibn ƏbuBəkr ibn Qeyyim əl-Covziyyə, Darul-Kutubul-Ərəbi, 1973.

26. “Mişkatul-Məsabih”, Muhəmməd ibn Abdullahəl-Xətib ət-Təbrizi, Təhqiq edən: MuhəmmədNasirəddin əl-Albani, Məktəbul-İslami, 1985.

27. “Mizan əl-İtidal fi Nəqdir-Rical”, Şəmsuddin ƏbuAbdullah Muhəmməd ibn Əhməd əz-Zəhəbi.

28. “Mocəm əs-Səğir”, Əbu Qasim Suleyman ibnƏhməd ət-Təbərani, Muəssəsətul-Kutubus-Səqafiyyə, 1-ci nəşr, 1986.

29. “Mocəm əl-Kəbir”, Əbu Qasim Suleyman ibnƏhməd ət-Təbərani, Muəssəsətul-Kutubus-Səqa-fiyyə, 2-ci nəşr, 1986.

30. “Musnəd Əbu Yəla əl-Movsuli”, Əhməd ibn Əliibn əl-Musənnə ət-Təmimi, Darul-Məmun, 1-cinəşr, 1984.

31. “Musnəd İmam Əhməd”, İmam Əhməd ibn Hən-bəl əş-Şeybani, əl-Məktəbul-İslami, 5-ci nəşr, 1985.

32. “Mustədrək aləs-Səhiheyn”, Əbu Abdullah əl-Hakim ən-Nisaburi, Darul-Mərifə.

33. “Muvatta”, İmam Malik ibn Ənəs, Daru İhyaut-Turas, 1985.

34. “Nihayə fi Ğəribil-Hədis vəl-Əsər”, Əbu Səadətəl-Mubarək ibn Muhəmməd əl-Cəzəri, Məktəbə-tul-İlmiyyə, 1979.


35. “Nukət alə Kitabi İbnus-Səlah”, Əbul-Fədl, Əh-məd ibn Əli ibn Həcər əl-Əsqəlani, İmadətul-Bəhsil-İlmi, 1-ci nəşr, 1984.

36. “Səhih əl-Buxari”, Əbu Abdullah Muhəmmədibn İsmail əl-Buxari, Mətbəətul-Hindi.

37. “Səhih və Daiful-Cami”, Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani.

38. “Səhih İbn Hibban”, Əlauddin Əla ibn Bəlnbanəl-Farisi, Muəssəsətur-Risalə.

39. “Səhih İbn Macə”, Muhəmməd Nasirəddin əl-Al-bani.

40. “Səhih Muslim”, Əbul-Hüseyn Muslim ibn Həc-cac əl-Qurəşi ən-Nisaburi, Dar İhyaut-Turas.

41. “Səhih ət-Tərğib vət-Tərhib”, Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani, Məktəbətul-Məarif, 5-ci nəşr.

42. “Səhih ət-Tirmizi”, Muhəmməd Nasirəddin əl-Albani.

43. “Səhih İbn Xuzeymə”, Əbu Bəkr Muhəmməd ibnİshaq ibn Xuzeymə ən-Nisaburi, Məktəbul-İsla-mi, 1970.

44. “Sifətu Səlatun-Nəbi”, Muhəmməd Nasirəddinəl-Albani, Məktəbul-Məarif, 1-ci nəşr, 2006.

45. “Silsilətul-Əhadisis-Səhihə”, Muhəmməd Nasi-rəddin əl-Albani, Məktəbətul-Məarif.

46. “Siratun-Nəbəviyyə, İmam Əbul-Fəda İsmail ibnKəsir, Darul-Mərifə, 1971.

47. “Siyər Əlam ən-Nubələ”, Şəmsuddin Əbu Ab-dullah Muhəmməd ibn Əhməd əz-Zəhəbi.


48. “Sunən Əbu Davud” İmam Əbu Davud Suley-man ibn Əşəs əs-Sicistani əl-Əzdi, Dar İbnHəzm, 1-ci nəşr.

49. “Sunən əl-Beyhəqi əl-Kubra” Əbu Bəkr Əhmədibn Hüseyn ibn Əli əl-Beyhəqi, Darul-Mərifə.

50. “Sunən əd-Darimi”, İmam Əbu Muhəmməd ibnAbdurrəhman ibn Fədl əd-Darimi, Darur-Rəy-yan, 1987.

51. “Sunən İbn Macə” İmam Əbu Abdullah Muhəm-məd ibn Yezid əl-Qəzvini, Darul-Mərifə, 1-cinəşr, 1996.

52. “Sunən Nəsai əl-Kubra”, İmam Əbu Abdurrəh-man Əhməd ibn Şueyb ibn Əli ən-Nəsai, Darul-Kutubul-İlmiyyə, 1-ci nəşr, 1991.

53. “Sunən ən-Nəsai əs-Suğra”, İmam Əbu Abdur-rəhman Əhməd ibn Şueyb ibn Əli ən-Nəsai, Da-rul-Bəşairul-İslamiyyə, 2-ci nəşr, 1986.

54. “Sunən ət-Tirmizi”, İmam Əbu İsa Muhəmmədibn İsa ibn Sovrə ət-Tirmizi, Mətbəətul-Vətəniyyə.

55. “Şərh Muşkilul-Əsar” Əbu Cəfər Əhməd ibnMuhəmməd ibn Səlamə ət-Təhavi, Muəssəsətur-Risalə, 1-ci nəşr, 1994.

56. “Şərh ən-Nəvəvi”, Muhyiddin Əbu ZəkəriyyaYəhya ibn Şərəf ən-Nəvəvi əş-Şafii, Darul-Qələm.

57. “Şərh Riyadus-Salihin”, Muhəmməd ibn Salehəl-Useymin.

58. “Şərh əs-Sunnə”, Hüseyn ibn Məsud əl-Bəğəvi,Məktəbul-İslami, 3-cü nəşr, 1983.

59. “Şərəfu Əshabul-Hədis”, Xətib əl-Bəğdadi.


60. “Şoəbul-İman”, Əbu Bəkr Əhməd ibn Hüseynibn Əli əl-Beyhəqi, Darul-Kutubul-İlmiyyə, 1-cinəşr, 1990.

61. “Tarix əl-Kəbir”, Muhəmməd ibn İsmail əl-Buxari.62. “Təbəqatul-Kubra”, Əbu Abdullah Muhəmməd

ibn Səd əl-Bəsri, Dar-Sadir, 1-ci nəşr, 1968.63. “Təhzib əl-Kəmal”, Yusuf ibn Zəki Abdurrəh-

man Əbul-Həccac əl-Mizzi, Muəssəsətur-Risalə,1980.

64. “Təhzib ət-Təhzib”, Şihabud-Din Əhməd ibn Əliibn Həcər əl-Əsqəlani əş-Şafii, Darul-Mərifə, 1996.

65. “Tədribur-Ravi və Şərh Təqribin-Nəvəvi”, Ab-durrəhman ibn Əbu Bəkr əs-Suyuti, Məktəbətu-Riyad.

66. “Təqribut-Təhzib”, Şihabud-Din Əhməd ibn Əliibn Həcər əl-Əsqəlani əş-Şafii, Muəssəsətur-Ri-salə, 1996.

67. “Təysirul-Mustələhəl-Hədis”, Məhmud ət-Təh-han, Məktəbətul-Məarif.

68. “Tohvətul-Əhvəzi bi Şərhi Camiut-Tirmizi”,Əbul-Əla Muhəmməd ibn Abdurrəhman, Darul-Kutubul-İlmiyyə.

69. “Umdətul-Qari Şərh Səhih əl-Buxari”, Bədrud-din əl-Ayni əl-Hənəfi, 2006.

70. “Vəfəyatul-Əyan və Ənbau Əbnaiz-Zaman”,Əbul-Abbas Şəmsuddin Əhməd ibn Muhəmmədibn Xəlkan, Dar Sadir, 1994.

71. “Zadul-Məad fi Hədyi Xeyril-İbad”, Muhəmmədibn Əbu Bəkr ibn Qeyyim əl-Covziyyə, Muəssə-sətur-Risalə, 27-ci nəşr, 1994.

Mündəricat574

Mündəricat

Müqəddimə ............................................................................ 5İmam Tirmizinin tərcümeyi-halı ........................................ 251–ci fəsil. Peyğəmbərin r vəsfi ........................................... 332-ci fəsil. Peyğəmbərlik möhürü barədə varid olanlar ......... 623-cü fəsil. Rəsulullahın r saçı barədə varid olanlar.......... 834-cü fəsil. Rəsulullahın r saçlarını daramasına dair

varid olanlar ................................................................... 925-ci fəsil. Rəsulullahın r (saç-saqqalındakı) ağ tüklər

barədə varid olanlar ....................................................... 976-cı fəsil. Rəsulullahın r (saçlarını) boyaması barədə

varid olanlar ................................................................. 1037-ci fəsil. Rəsulullahın r (gözlərinə) sürmə çəkməsi

barədə varid olanlar ..................................................... 1108-ci fəsil. Rəsulullahın r libası barədə varid olanlar ...... 1159-cu fəsil. Rəsulullahın r dolanışığı barədə varid

olanlar............................................................................ 13310-cu fəsil. Rəsulullahın r məstləri barədə varid olan-

lar ................................................................................... 13711-ci fəsil. Rəsulullahınr səndəli barədə varid olanlar ..... 13912-ci fəsil. Rəsulullahın r üzüyü barədə varid olanlar .. 14813-cü fəsil. Peyğəmbərin r üzüyü sağ əlinə taxması

barədə varid olanlar ..................................................... 15414-cü fəsil. Rəsulullahın r qılıncı ..................................... 16115-ci fəsil. Rəsulullahın r zirehi barədə varid olanlar ... 16516-cı fəsil. Rəsulullahın r dəbilqəsi barədə varid olan-

lar ................................................................................... 169


17-ci fəsil. Rəsulullahın r əmmaməsi barədə varidolanlar............................................................................ 172

18-ci fəsil. Rəsulullahın r izarı barədə varid olanlar ...... 17519-cu fəsil. Rəsulullahın r yerişi barədə varid olanlar ... 18220-ci fəsil. Rəsulullahın r başını örtməsi barədə varid

olanlar............................................................................ 18421-ci fəsil. Rəsulullahın r oturuşu barədə varid olan-

lar ................................................................................... 18522-ci fəsil. Rəsulullahın r söykəyi barədə varid olan-

lar ................................................................................... 18823-cü fəsil. Rəsulullahın r söykənməsi ........................... 19424-cü fəsil. Rəsulullahın r yemək yeməyinin vəsfi ........ 19625-ci fəsil. Rəsulullahın r çörəyinin vəsfi ........................ 20026-cı fəsil. Rəsulullahın r (istifadə etdiyi) qatışığın

vəsfi ............................................................................... 20727-ci fəsil. Rəsulullahın r yeməkdən əvvəl və sonra

yuyunmasının vəsfi ...................................................... 24128-ci fəsil. Rəsulullahın r yeməkdən əvvəl və sonra

dediyi (dua) ................................................................. 24529-cu fəsil. Rəsulullahın r piyaləsi barədə varid olan-

lar ................................................................................... 25330-cu fəsil. Rəsulullahın r (yediyi) meyvənin vəsfi ....... 25531-ci fəsil. Rəsulullahın r içdiyi (suyun və s.) vəsfi ....... 26132-ci fəsil. Rəsulullahın r (su və s.) içməsi barədə va-

rid olanlar...................................................................... 26733-cü fəsil. Rəsulullahın r ətirlənməsi............................. 273

Mündəricat576

34-cü fəsil. Rəsulullahın r danışıq tərzinin necəliyibarədə ............................................................................ 279

35-ci fəsil. Rəsulullahın r gülməyi barədə varid olan-lar ................................................................................... 285

36-cı fəsil. Rəsulullahın r zarafat etməsinin vəsfi barə-də varid olanlar ............................................................ 296

37-ci fəsil. Rəsulullahın r şeir xüsusunda dediklərininvəsfi barədə varid olanlar ............................................ 305

38-ci fəsil. Rəsulullahın r gecə söhbəti barədə dediyi ... 31739-cu fəsil. Rəsulullahın r yatmağının vəsfi ................... 32840-cı fəsil. Rəsulullahın r ibadəti barədə ........................ 33841-ci fəsil. Duha namazı .................................................... 37642-ci fəsil. Nafilə namazının evdə qılınması ................... 38443-cü fəsil. Rəsulullahın r orucu barədə varid olanlar .. 38644-cü fəsil. Rəsulullahın r qiraəti ..................................... 40645-ci fəsil. Rəsulullahın r ağlamağı ................................. 41246-cı fəsil. Rəsulullahın r yatağı ...................................... 42447-ci fəsil. Rəsulullahın r təvazökarlığı .......................... 42748-ci fəsil. Rəsulullahın r əxlaqı ....................................... 45549-cu fəsil. Rəsulullahın r həyası ..................................... 47550-ci fəsil. Rəsulullahın r qan aldırması ......................... 47751-ci fəsil. Rəsulullahın r adları ....................................... 48252-ci fəsil. Rəsulullahın r dolanışığı ................................ 48653-cü fəsil. Rəsulullahın r yaşı ......................................... 50454-cü fəsil. Rəsulullahın r vəfatı barədə (varid olan-

lar) ................................................................................. 50855-ci fəsil. Rəsulullahın r mirası barədə varid olanlar... 531


56-cı fəsil. Rəsulullahı r yuxuda görmək barədə ........... 540Son söz ................................................................................ 549Rəsulullahın r vəsfi........................................................... 553Dualar ................................................................................. 559Bəzi hədis terminlərinin izahlı lüğəti ............................... 561İstifadə olunmuş ədəbiyyat .............................................. 567

Documents

ﱯ ﻨﻟﺍ ﻞﺋﺎﴰ - WordPress.com · rk hiday ìt ver ìn, Peyğmb ìrimizinr sünn ìsini yaşa-mağa köm ìk ed ìn, ... olacağıma dair sn bey ìt edim!”– dedi