Embed Size (px)
Citation preview
سیاسیهاي نقش نظریه در پژوهش ؛تاریخی
در علوم ها فراخوانی براي بازاندیشی در نقش نظریه سیاسی
∗عباس حاتمی
دهیچکهـاي پـژوهش در پاسخ دهد که نظریـه پرسشکند به این می تلاش مقاله این
کـه برخـی از دارد؟ درحـالی برعهـده هـایی تاریخی چه نقش یا نقش ـ سیاسیترتیـب خـاص خـود بـه هاي ها هریک به شیوه مدرنیست رفتارگرایان و پست
کننـد یـا در حـد مـی سیاسی را محـدود تعریـف هاي نقش نظریه در پژوهشد کن می اولاً مشخص ،اسنادي روش با پیش رودهند، مقاله می ها تقلیل نگرش
نقـش متنـوع داراي پنج کم دستتاریخی ـ سیاسیهاي در پژوهشها که نظریه عنـوان بـه تواننـد هـا مـی نظریـه ،دهد می مقاله نشان ، اینهمین مبنا هستند. بر
عنـوان بـه هـدف پـژوهش، عنوان بهپژوهش، هاي داده انتخاب راهنمایی براي
([email protected])(نویسنده مسئول) عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ∗ 15/6/1395ب: یخ تصویتار 18/3/1395افت: یخ دریتار
119-148، صص 1395 بهار، دومدهم، شماره یازسال ، یاسیپژوهشنامه علوم س
120
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
عنـوان بـه درنهایـت پـژوهش و موردمناقشـه موضـوع عنوان بهابزار پژوهش، دهـد مـی . ثانیاً و بر همین اساس، توضیحکنندش عمل لیلی پژوهعپیکربندي ت
سیاسـی هـاي گرایانه به نقش نظریـه در پـژوهش چرا دیدگاه حداقلی یا تقلیلنهایت درباید به نفع نقش چندگانه و متکثر آنها در پژوهش کنار گذاشته شود.
علوم سیاسی پژوهشگران ،جابجایی این طریق از سیاسی تاریخیهاي پژوهش پـیش از تـر سیاسی را گسـترده هاي خوانند تا نقش نظریه در پژوهش میرا فرا
ند.کنبازتعریف تـاریخی، علـوم هـاي سیاسی، نگرشهاي نقش نظریه، پژوهش :يدیکل گانواژ
شناسی تاریخی سیاسی، جامعه
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
121
مقدمهمبـاحثی اسـت ،مطالعات اجتمـاعی هاي مباحث در تمام زیرشاخهترین یکی از رایج
فـرض کـه . درحالیاست انجام شدهاجتماعی هاي نقش نظریه در پژوهش دربارهکه انحـا از نحـوي به نظریه کاربرد شامل هرحالدر خوب رایج بر این است که پژوهش
وجـود اي یگانـه دیدگاه ،پژوهش فرایند درها نقش نظریه و جایگاه درباره اما ست،ا ،شـود مـی تاآنجاکه به علوم سیاسـی مربـوط براي مثال،. )185: 1393 بلیکی،( ندارد
مدرنیسـم نقـش و جایگـاه نظریـه در ماننـد رفتـارگرایی و پسـت هـا برخی رهیافترهیافـت طرفـداران کـه بـه زعـم برخـی از چنـان ؛داننـد نمـی توجه پژوهش را قابل دل از طبیعی طور به که شود می دانسته چیزي مثابه به حداکثر نظریه ،رفتارگرایی اولیه
پـژوهش براینـد و محصـول تنهـا ،معنـا ایـن به آید و می بیرون تجربی هاي همشاهد است کـه »تندنویسی یا تلخیص نوعی« بیشتر نظریه رهیافت، این شود. در می دانسته ،کـرد مشاهده مستقیم صورت به توان می آنچه کاه توان هبالقو یاتئجز« از را تحلیلگر
).80: 1385 هاي،(» دشو پذیر امکان انتزاعیهاي استنتاج و ها استدلال که کند می دورشـود و مـی شود که علم با مشاهده و نـه نظریـه آغـاز می کیدأت یادشده،در رهیافت زیـرا باشـد؛ اعتنـا بـی رقیـب نظـري هـاي رهیافت به مشاهده، هنگام باید پژوهشگر: 1384 سـاندرز، ( است وابسته ها فرض پیش نبود به تجربی شواهد طرفانه بی ارزیابی
هـا یـا دادهدر رفتارگرایی اولاً نقش نظریه نسبت به دنیـاي ترتیب، این هب ).121-116چکیـده عنـوان بـه شود و ثانیاً تحدیـد حـوزه نظریـه می خر تعریفأمت هاي همشاهدســو در رهیافــت شــود. در آن مــی درنظــر گرفتــهیــک اصــل کلیــدي هــا، همشــاهد جهانشـمولی و عـام حقیقـت یـا نظریه شود که هیچ می کیدأاولاً تمدرنیسم نیز پستبـه همـین ).367: 1385 هـاي، ( ندارد وجود یعام گفتمان یا زبان زیرا ندارد؛ وجود
122
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
و شـود مـی سیسأشناسی تفاوت و یکتایی ت هستیپایه مدرنیسم اساساً بر دلیل پستیعنی وجود حدي از تعمـیم را ،ها نظریه هاي ویژگیترین یکی از کانونی ترتیب این هب
طورکلی ند که موضع معرفت بهکن می مشخصها مدرن کند. ثانیاً برخی پست می انکارکه به جهان هایی بلکه به نگاه«طور مشخص، توضیح امور واقع نیست، بهها ریهظو ن
؛ یعنـی وضـعیتی کـه نقـش معرفـت و »کند می نگاه ،اند و نه خود جهان دوخته شده: 1378 بشـیریه، (دهد می تقلیل »اندازها چشم«یا »ها نگرش«را در حد برخی ها نظریه
هـا هاي بنیادینی که میان ایـن رهیافـت تفاوت با وجود. )126: 1389 علمداري، ؛13سیاسـی را هـاي در پـژوهش هـا نقـش نظریـه ،رفتارگرایان مانندیا وجود دارد، آنها را در حـد هـا نقش نظریه ،مدرنیسم یا مانند رهیافت پست و کنند می محدود تعریفایـن پژوهشـگران ،آورنـد. بـه بیـانی دیگـر می پایینها اندازها یا نگرش برخی چشم
دانشمندان علوم سیاسی ،خاص خودهاي طور ضمنی و هریک به شیوه ها به رهیافتین نخسـت یرنـد. سیاسی را جدي نگهاي در پژوهشها نقش نظریه کهخوانند میرا فرا
این است که آیا این نگرش حداقلی رفتارگرایـان ،آید می موضوعی که در اینجا پیشدر يشـکل فراگیـر بـه هـا ها به نظریـه مدرنیست گرایانه پست تقلیلدیدگاه ویژه یا به
اند؟ مقاله افول نهاده در علوم سیاسی روبهها علوم سیاسی پذیرفته شده است و نظریهگیـرد؛ مـی شناسی تاریخی کمـک سی این موضوع از رهیافت جامعهبراي بررحاضر
اصـلی آن مایـۀ دروندر علـوم سیاسـی احیـا شـد و 1960یعنی رهیافتی که از دهه بسـیاري در کـه همچنان رهیافت تاریخی بود. اینهاي سیاسی با نگرشهاي پژوهش
ــومهــاي حــوزه از ــد اجتمــاعی عل ــاي همانن ــاریخی، جغرافی ــاریخی اقتصــاد ت و ت هـاي پـژوهش در) 434: 1392 بـرك، ( گسـترش بـود درحـال تـاریخی شناسی مردم
فرایندي را شـکل بخشـید کـه از رفته، هم رويگسترش یافت و تدریج نیز به سیاسی: 1392 پیرسـون، ( شـده اسـت یاد »چرخش تاریخی در علوم اجتماعی«عنوان باآن امـا دارد، وجود تاریخی شناسی جامعه از متعددي و متنوع بیرهايتع که . درحالی)22 اسـت؛ تـاریخ و نظریـه میـان پیوند ایجاد رهیافت، اینهاي داعیهترین اصلی از یکی چنـین محصـول و براینـد یادشـده در معناي محـدود کلمـه، رهیافـت اي که گونه به
). 220-223: 1385 کـولینز، ؛177-198: 1385 هوفستانز،( است شدهدانسته ادغامیتـاریخی سیاسیهاي پژوهش انگیزد که در میاین داعیه این فرضیه اولیه را بر بعطبال
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
123
زیـرا ،ها داشـته باشـند جایگاه والاتري از سایر رهیافت و باید نقشها احتمالاً نظریههـاي ها، نظریه اسـت و بـه ایـن معنـا پـژوهش دوگانه این پژوهشهاي یکی از پایه
نخسـت، بنـابراین در نگـاه ؛در ارتباط باشندها لحاظ ماهوي با نظریه باید به یادشده پژوهشـگران سیاسی تاریخی باید نوعی فراخـوان بـراي هاي رسد پژوهش می نظر به
ـ بدرنظـر تـر را گسـترده ها نقش نظریه کهد نعلوم سیاسی باش ترتیـب، ایـن هگیرنـد. ب اصـحاب کـه گونـه این است که آیا همان ،موضوعی که در اینجا باید مشخص شود
را انتقـادي رویکردهـاي که ندا هفراخواند را سیاسی پژوهشگران ،فرانکفورت مکتبهـاي بـار نیـز پـژوهش این ،(Deranty, 2010: 355) گیرند درپیش سیاسیهاي نظریه در
راهـا نظریـه نقـش کـه خواننـد مـی فرا را سیاسی علوم پژوهشگران ،تاریخی سیاسینیازمنـد ،روشن شدن تمام این موضـوعات بع طگیرند؟ بالب درنظر پیش ازتر گسترده
داراي تـاریخی سیاسیهاي پژوهش درها اصلی است که نظریه پرسشپاسخ به این هـاي کند بـا کنکـاش در پـژوهش می هستند؟ این مقاله تلاشهایی نقش یا نقش چه
پاسخ دهد. ،مرتبط هم هب هاي پرسشسیاسی تاریخی به این
نظري مباحث. 1 .انـد داشـته تـوجهی قابـل فرازوفرودهاي سیاسی هاي پژوهش در تاریخی هاي نگرش در تـاریخی هـاي نگـرش فرازوفرودهـاي از تـابعی زیـادي حد تا فرازوفرودها این
و نـوزدهم قـرن در شناسـی جامعـه پیـدایش زمان از .اند بوده اجتماعی هاي پژوهش نداشـت، وجـود شناسـی جامعـه و سیاسـی علـوم میـان دقیقـی مرزبنـدي که زمانی مطالعـات کـه اي گونه به ؛بود توجهی قابل تاریخی سرشت داراي اساساً شناسی جامعه
داشـتند اي برجسـته تـاریخی ویژگـی ،وبـر و مـارکس ،کنـت ،اسپنسـر ، دوتوکویل(Calhoun, 2003: 386-387). انقلاب فرانسـه «براي نمونه، پژوهش دوتوکویل در کتاب
بـر مـدارك دسـت اول بـود. کار تـاریخی مبتنـی ) اساساً یک 1388( »و رژیم پیشین پطر کبیـر از مصر باستان تا روسیه زمان فراوانیتاریخی هاي طور اسپنسر مثال همین کار گرفت تا چگونگی تحول از جوامع نظامی را به جوامع صنعتی نشـان دهـد را به
نچه که تاریخ اجتماعی یا آ کردکنت مشخص چنین). هم15: 1390(به نقل از برك، کـه او بـراي ـبـراي کـار نظـري وي نامیـد، ها او تاریخ بدون نام افراد و حتی ملت
124
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
بـرك، :نقـل از (بـه ضروري بـود لازم و کاملاً ـ شناسی نامید بار آن را جامعه نخستین درازمـدت دوره یک براساس که بود پژوهشگرانیازجمله ). مارکس نیز420: 1392
تـا جوامـع تمـام تـاریخ ،آن طـی و دکر معرفی را تغییر اجتماعی الگوهاي تاریخی،د مـاکس وبـر وش می گفته .(Marx & Engels, 1848) نامید »طبقاتی نبرد تاریخ« را امروز
یـک بـراي مثـال، ؛دانسـت مـی بیشتر خود را یک مورخ و یا اقتصاددان سیاسـی نیز نـام کلیسـا بـه دهد که وبر مفهوم کاریزما را از بحث با یک مـورخ می نشان پژوهش
کـه سـازمان کاریزمـایی کلیسـاي قـدیم را وام گرفته است؛ یعنی کسی ،رودلف زوم(بـرك، وجهـی سـکولار بخشـید ،این مفهـوم مـذهبی به تصویر کشید و وبر تنها به
ـ تحـت و بیسـتم قـرن نخسـت نیمـه در ،ایـن وضـعیت با وجود). 17: 1390 ثیرأت رهیافـت در ویـژه بـه کمیهاي وشر تسلط نیز علوم اجتماعی و در گرایی تخصص
رنگ شدند تا حد زیادي کم سیاسیهاي پژوهش در تاریخیهاي نگرش رفتارگرایی،(Choi, 2010: 708) .کردنـد می کیدأت آماريهاي تحلیل بر ،مشخص طور به رفتارگرایان
هـاي پدیـده بـه آنهـا چنـین هم. دادند می قرار خود مطالعات محور را حال ناگزیر، و را تـاریخی کـلان هـاي نگـرش ناچـار به و بودند علاقمند دهی يأر رفتار مانند خردکیـد بـر مفـاهیم و أنیز از طریق ت پارسونزکارکردگرایان ساختاري مانند .تافتند برنمیاجتمـاعی هاي همندي پدید مندي و تاریخ انتزاعی و جهانشمول، اصل زمانهاي نظریه
توتـالیتر نیـز هـاي . ظهـور رژیـم (Mills,1959: 25-49) چـالش کشـیدند و سیاسی را بهتـاریخ را ۀگذشـت هـا د. این رژیمکراجتماعی را تشدید هاي زدایی در پژوهش تاریخ نیمه دوم از اما ،)15: 1392(اسمیت، کردند و از آینده تاریخ نیز آگاه بودند می جعل 1950اواخـر دهـه در میلز رایت سی. دش دگرگون وضعیت این سو این به بیستم قرن
رهیافــت ادعــاي مــورد انتزاعــی گرایــی تجربــه »شــناختی جامعــه تخیــل« در کتــاب در بایــد تــاریخیهــاي نگــرش کــه کــرد کیــدأت و کشــید چــالش بــه را رفتــارگرایی
زمـان هـم .(Mills, 1959: 5-6) گیرند قرار توجه مورد سیاسی و اجتماعیهاي پژوهش امانوئل والرشـتاین ، نیل اسملسر، پري اندرسون توسطاي سیاسی عمدههاي پژوهشکه تمامی آنها وجـوه انجام شد اسکاچپول اتدو چارلز تیلی، برینگتون مورویژه و به
ـ تاریخی برجسته سیاسـی هـاي ، پـژوهش یادشـده ثیر مطالعـات أاي داشتند. تحـت ت ی نامیدهشناسی تاریخ که جامعه قرار گرفتندتري تدریج ذیل رهیافت کلان تاریخی به
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
125
سیاسـی هـاي پـژوهش ویـژه بـه تاریخی و شناسی جامعه رهیافت طورکلی شد. به میایـن ویژگـی ترین و اصلی نخستین. بودند مشخص ویژگی چندین متضمن ،تاریخی پردازي تاریخ براي نظریه از آماريهاي داده جاي به این بود که آنها عموماًها پژوهش افکندنـد مـی نوعی بر هم پرتو تاریخ و نظریه بهها در این پژوهش. کردند می استفاده هوفسـتانز، (بـود اصل کانونی آنهـا ،) و پیوند میان نظریه و تاریخ16: 1378(بشیریه،
نظریـه را در کـانون این اصـل، بع ط. بال)220-223: 1385 کولینز، ؛198-177: 1385سیاسـی اي ه ـ پـژوهش هـاي سـایر ویژگـی داد. می قرار یادشدههاي تحلیل پژوهش
بود که از پیوند میـان نظریـه و تـاریخ هایی نظریه ویژگیتاریخی عموماً معطوف به هـاي پدیـده منـدي تـاریخ بـر یادشدههاي اینکه نظریه عنوان مثال، به ؛آمد می دست به
. شدند میمحسوب مند مکان و مند زمان ،سیاسیهاي پدیده کردند یا می کیدأت سیاسیعـام و هـاي سـمت نگـرش بـه اینکـه جـاي بـه یادشـده هـاي نظریـه ،به همین دلیل
اي مقایسـه هـاي مکـانی بودنـد، از روش فراجهانشمول حرکت کنند که فرازمـانی و تعمـیم هـاي حوزه ناگزیرمندي و مندي و مکان کردند که حاوي این زمان می استفاده
دربـاره قواعـد اینکـه جـاي آنها به کالین هاي به زعم عنوان مثال، به ؛محدودتري بودصحبت کنند، از قواعـد حـاکم ها زمان همهداري در سرمایه وعام حاکم بر دادوستد
). 233: 1385کردنـد (هـاي، می داري در قرن نوزده یا بیست بحث بر اقتصاد سرمایه کنتـرل تـاریخ نظري آنها نظریه مقید به تـاریخ بـود و توسـط هاي درواقع در تحلیل
انگـاري گذشـته، و نادیـده کید بر حـال أت جاي به یادشدهاي ه نظریه چنینهم شد. میآنهـا . تصـور کننـد پیوستار یک قالب در را آینده و حال گذشته، کهکردند می تلاش
آن را بـر حـال و حتـی هـاي ثیرأکاویدنـد و ت هایشان عمق گذشته را وامی در تحلیلعکـس سیاسـی هاي پدیده از اینکه جاي به آنها ،عبارت دیگر دادند. به می آینده نشان را »بـودن زمـان در« ،»بودن زمان این در« جاي به تعبیري یا به گرفتند می فیلم بگیرند، براي تاریخیهاي تسلسل و زمان، ترتیب معنا این به. (Thompson, 1963) گزیدند برمی
بـه نقـل از پیرسـون، Aminzade, 1992: 458( بـود زیـادي اهمیـت دارايها این نظریه1392 :25(.
هـاي یعنی نقش نظریه در پـژوهش ،اکنون با این مقدمه وارد بحث اصلی مقالهپیونـد هـا که یکی از اصـول کـانونی آن هایی شویم؛ یعنی پژوهش می سیاسی تاریخی
126
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
هـاي در پـژوهش ها دهد که نظریه می مقاله نشان ،میان نظریه و تاریخ است. در ادامه پنج نقش متنوع و عمده هستند. کم داراي دستخی سیاسی تاری
پژوهشهاي دادهراهنماي انتخاب عنوان به نظریه. 2سیاسـی هـاي نخستین نقش نظریه در پـژوهش ،دهد می اولیه مقاله نشانهاي بررسی عنـوان بـه هـا نظریـه اند از کرده این حوزه تلاش پژوهشگران که است جایی تاریخیاستدلال مشخص در اینجـا ایـن .ندکن استفاده تاریخیهاي دادهانتخاب در راهنمایی بداننـد، مطالعه براي را که باید هایی داده تمام توانند نمی هرگز پژوهشگراناست که
هسـتند مهـم که هایی داده درباره توانند می تنها آنها برعکس دهند؛ قرار بررسی مورد هـا داده میـان از مـا کـه است این نیازمند يچیز هر از بیشامر بع اینط. بالبیندیشند صـرف بایـد انسـان کوتـاه عمـر صـورت، کـل ایـن درغیـر ،بـزنیم انتخاب به دستیـا بـا (Hempel, 1966: 11)رسـند نظر می به ناپذیر پایان که شد می هایی داده آوري جمع
توصـیف تـاریخی هـاي داده پایـان بی آن را دنیاي بانلشدیم که می رو وضعیتی روبههـاي دادهبه همین دلیـل بـود کـه بحـث از گـزینش .(Bonell, 1980: 162) ده استکر
خود ضـرورت بحـث ،یريزناپگریزناپذیر بود. این گریز ،تاریخی در پژوهش اصلیمشخص ایـن بـود پرسشساخت. در اینجا می رحطها را م دادهاز معیارهاي گزینش
ییهـا دادهچنـین تاریخی از میـان انبـوه هاي دادهمعیار ما براي گزینش بخشی از کهاغلب معیارهـایی را ،به همین دلیل پژوهشگران داراي رویکردهاي تاریخی ؟چیست
کند که فرضـیه می استدلال ،طور مشخص اند. براي نمونه اسملسر به به بحث گذاشتهبـراي انتخـاب پژوهشگرانها، معیار انتخاب آمده از نظریه دست هاي به فرض یا پیش نویسد: می هاي تاریخی هستند. او داده
در هـایی فرض پیش و ها فرض توسط ،کند می نگاه گذشته به فرد که بار هر تـاریخی وقـایع میـان از بایـد را چیـزي چـه که شود می هدایت مورد این
از بخشـی انتخـاب بـراي هـا فـرض و هـا فرض پیش ،واقع در. کند انتخاب بودنـد ضـروري تـاریخی هـاي داده پایـان بی انبوه میان از تاریخی هاي داده
(Smellser, 1959: 5). سیاسـی تـاریخی هاي به همین معیار در پژوهش کید بر رویداد و حادثهأاستوکر با ت
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
127
:وي زعم به که کند. چنان می اشاره صـرف هاي همشاهد با تواند نمی يدیگر علمی رشته هر مانند سیاسی علوم ،اسـت مهـم چیـزي چـه اینکـه مورد در اي ایده داشتن بدون. برود جلو به
قـدم ،کنـیم مـی زنـدگی آن در کـه اي پیچیـده جهـان درون بـه تـوانیم نمی را عوامـل برخـی رویـدادي، هـر توضـیح در خـوب هـاي نظریه. گذاریمب وجـود بدون. کنند می انتخابترین مناسب وترین مرتبط ترین، مهم عنوان به
. انجـام شـود تواند نمی ثريؤم مشاهده هیچ گري، گزینش از فرایندي چنین نخواهـد قـادر و شـد خواهد دفن ،یاتئجز از انبوهی زیر در کننده مشاهده
اسـتوکر، ( دکن ارزیابی را حادثه یک توضیح در مختلف عوامل ثیرأت که بود1384 :43(.
وي زعـم بـه . نیـز دیـد اي. اچ. کـار تـوان در پـژوهش می همین شیوه از تحلیل راهاي تاریخی قدم دادهبه دنیاي نظري هاي فرض پیش بدون توانستند نمی پژوهشگران
جـاي مـدرك بـه تـاریخی مدرك این که مورد این در تصمیم ،به زعم وي. گذارندب نظریـه یک که است هایی فرض پیش متضمن هرحال به ،شود بررسی دیگري تاریخی
درها نظریه نقش نیز هکتر و کیزر. )1349 کار،(کند می فراهم را آن تلویحی شکل به هرحال بهآنها ما زعم به. اند داده شیوه نشان همین به را سیاسی تاریخیهاي پژوهش
انتخـاب چنـین هم و مناسـب مـوارد انتخـاب در را مـا که داریم نیاز یهای نظریه به« .(Kiser & Hechter, 1991: 14) کننـد راهنمایی ،مدل در گرفتن قرار براي مناسب عوامل. نیز قرار گرفته است ها انقلاب حوزه پرداز نظریه ،گلدستون کیدأت مورد ،بینش همینها فرضیه آزمون و در تحقیق را پژوهشگر که اي نظریه وجود بدون کند می کیدأوي ت
شـوند گـم تـاریخی هـاي داده انبـوه میـان در اسـت ممکـن ناکند، محقق راهنمایی(Goldeston, 2005: 372).
تـاریخی و يهـا دادهچه در انتخاب ها نظریهکه کلی گرچه باید پذیرفت طور بههـاي اهمیت هستند، اما ایـن اهمیـت بـراي پـژوهش دارايچه غیرتاریخی پژوهش عنوان مثال به ؛گردد میبرها به نوع داده آندلیل و بیشتر است ،داراي نگرش تاریخی
هـایی یعنـی داده ،اولیـه هـاي علوم سیاسی با داده پژوهشگران ،آماريهاي در تحلیلاند. به بیانی دیگر، مستقیم در گردآوري آن نقش داشتهطور به ،سروکار دارند که خود
128
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
سـو و اما در آن ،پژوهش تقریباً مستقیم استهاي با داده پژوهشگراندر اینجا ارتباط طریـق را عمومـاً از ها اید دادهبرعکس ب پژوهشگرانسیاسی تاریخی، هاي در تحلیل ,Bonnell)» ثانویـه هـاي داده«آنهـا هـاي دادهبیشتر دست آورند و بنابراین هن بامورخ
دلیل تاریخی بههاي پژوهشگران سیاسی با نگرش ،عبارت دیگر . بههستند (158 :1980مراتـب دارند و بـه یادشدههاي دادهها، بیگانگی بیشتري با دادههمین فاصله با دنیاي
بـدون ابزارهـاي یوضـعیت چنـین در ؛ بنـابراین کنند می سردرگمی بیشتري را تجربهکه خود یهاي تاریخی انبوه دادهدر میان خواهند بود سختی قادر نظري کافی آنها به
د.نزنب انتخاب دست به ،اند حتی در گردآوري آنها نقشی نداشته
هدف پژوهش عنوان بهنظریه . 3هـاي تواننـد در پـژوهش مـی چنـین همهـا دهد که نظریـه می مقاله نشانهاي یبررس
مشـخص، سـازوکار اینجـا نـد. در کنهدف پـژوهش عمـل عنوان بهسیاسی تاریخی تـاریخی بـراي نشـان دادن قابلیـت پدیده یـا واقعـه یک مورد در نظریه یک کاربرد
شـکل بـه را سـازوکاري چنـین از اسـتفاده .تعمیم آن نظریه به روش قیاسـی اسـت اجتماعی تغییر« کتاب در او. مشاهده کرد اسملسر مطالعات نیل در توان می مشخص
تاریخی مورد یک بارهدر را نظریه یک کاربست که کند می تلاش »صنعتی انقلاب در مورد در تئوري یک کاربست« او کتاب فرعی عنوان اي که گونه به ؛دهد نشان خاص :نویسد می کتاب این آغاز در اسملسر. بود »انگلستان کتان صنعت
چنـین . گیـرم کـار بـه تاریخ مورد در را اجتماعی تئوري که دارم درنظر من بعـد و اسـت اجتمـاعی نظریـه آن بعد یک. است دوبعدي لزوماً اي بررسیتغییر الگوي من اولی براي. است تغییرات تجربی و موردي نمونه ،آن دیگر
. گزینم برمی] ساختاري تمایزیابی نظریه[ کنش عمومی نظریه از را اجتماعی انتخـاب 1840 تا 1770 هاي سال بین انگلستان صنعتی انقلاب ،دومی براي .(Smellser, 1959: 2) است شده
یـک کـاربرد امکان دادن نشان اینجا در اسملسر هدف ،است مشخص گونه که همان ،میـان ایـن در امـا ،بـود مشـخص تاریخی یک واقعه مورد در شناختی جامعه نظریه دریادشـده نظریه کارآمدي دادن نشان بیشتر ،داشت اهمیت اسملسر براي که چیزي
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
129
قصد درواقع اسملسر. بود تاریخی پدیده خود تحلیل نه و تاریخی پدیده یک تحلیل عمـومی نظریـه ،تـر کلـی شـکل به یا ساختاري تمایزیابی نظریهکه دهد نشان داشت تصـریح کـه او چنـان . کنـد تبیـین را تـاریخی واقعـه یک تواند می حد چه تا ،کنش انقـلاب نه« و ساختاري تمایزیابی نظریه یعنی ،»انتزاعی و تحلیلی مدل« این ،کند می
:نویسد می او. »اهمیت داشته است او براي که است بوده انگلستان صنعتی صـنعتی انقلاب که است این ،سازد می متمایز را من هاي پژوهش که چیزي
که مدلی ام؛ داده قرار بررسی مورد مفهومی مدل یک از اي نمونه عنوان به را و تحلیلـی مـدل ایـن . است شده برگرفته شناسی جامعه تفکر کلی سنت از
مـن . شـد سـاز دغدغـه مـن بـراي کـه بـود صـنعتی انقـلاب نه و ،انتزاعی انتخـاب يدیگـر دوره یـا کشورها دیگر در را صنعتی تحولات توانستم می صنعتی آن در که سریع اجتماعی تغییرات از مورد یک روي بر حتی یا کنم .(Smelser, 1968: 77) شوم متمرکز ،نداشت مهمی جایگاه شدن
اسـت قـادر میـزان چـه تا ساختاري تمایزیابی نظریه دهد نشان اینکه براي اسملسر قالـب در را سـاختاري تمایزیـابی نظریـه ،کنـد تفسـیر را او موردنظر تاریخی واقعه
نظریـه، « است قرار اگر که کند می استدلال او. کند می تصور »نظري خالیهاي جعبه« ـ حـاوي عبـارتی به یا نظري خالی ۀجعب تعدادي حاوي باید ،باشد نظریه هـایی همقول تـاریخی هـاي داده از اي گسـترده طیف به آنها طریق از بتوان بالقوه شکل به که باشد
ایـن بـر . (Smelser, 1959: 8) داد جـا آنهـا در را تاریخی هاي داده این یا »کرد مراجعه از اي مقولـه خـود که برگزید را ساختاري تمایزیابی نظریه قیاسی شکل به او ،اساس یـا مرحلـه هفـت قالـب در آن را بعد مرحله در و بود پارسونز کنش عمومی نظریه ،بسـتر دو بـراي مقولـه یـا مرحله هفت این. دکر بندي صورت ،مقوله هفت نوعی به
بـه و شد گرفته کار به صنعت این کارگران خانواده ساختار و کتان صنعت رشد یعنیهـاي مقولـه اینجـا در ،تـر دقیـق عبارت به .شد پر تاریخیهاي داده از بار دو ،تعبیري که شدند ظاهر نظري خالی هاي جعبه تأهی در ساختاري تمایزیابی نظریه ۀگان هفت مراحـل بـراي بـار یـک و ،کتـان صـنعت رشد تمایزیابی مراحل براي بار یک ،بار دو
تجربی شواهد و تاریخی هاي هداد از ،صنعت این کارگران خانواده ساختار تمایزیابی ساختاري تمایزیابی نظریه که دهد نشان قصد داشت در عمل کار این بااو . شدند پر
130
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
و از قابلیت تعمیم برخـوردار بوده کارآمد اجتماعی تغییر تفسیر یا تاریخ تفسیر براي زنجیـره یـک از همواره اجتماعی تغییر که کرد مشخص اسملسر طریق این از. است کـنش عمـومی نظریـه در آن کلی اصول که کند می پیروي اي مرحله تسلسل هفت و
او .داشـت کـارکردي وجـود سـاختارگرایان نظریـه در يتر کلی ابعاد در یا پارسونزدر نوزدهم قرن نخست نیمه عمومی هاي مخالفتکه داد نشان نظریه همین براساس درون کـه بـود سـاختاري تمایزیـابی از ناشـی هـاي اختلال از هایی نشانه، انگلستان علـت ،خـانواده سـنتی ساختارشدن تهدید تعبیري به یا رخ داده بود خانواده ساختار است. بوده بررسی مورد دوره در کارگريهاي آشوب اصلی
اندرسون پريهاي در پژوهش ،نظریه یک تعمیم قدرت تلاش براي نشان دادن کتـاب دو کنند که اندرسـون می استدلال اسکاچپول و فولبروك. شد گرفته کار به نیز )1388(» فئودالیسـم به باستان عهد از گذارها« و) 1390(» استبدادي دولت تبارهاي«
:آنها زعم به. را در همین قالب نوشته است یعنـی سـت؛ ا تبارها و گذارها در تاریخ و نظریه کلی رابطه ،تر مهم موضوعکوشـد مـی تـاریخی مـدارك و شواهد از استفاده با اندرسون پري که جایی
ارائـه تـازه بیانی با و کرده بندي قالبدوباره را مارکسیستی نظریه کلاسیک امـا انـد، شـده بررسـی تاریخ تغییرات و نوسانات تبارها و گذارها در. دهد ،آن جـاي بـه . اند کردهن فراهم جدید اساساً علیهاي بینش خلق براي مبنایی و اظهـار ،کلاسـیک مارکسیسم بنیادي سودمندي تا است شده نوشته تاریخ ).283-284: 1388 اسکاچپول، و فولبروك( شود اثبات
در برخـی مـوارد هـا تـوان گفـت نظریـه مـی بندي متعادل و در یک جمع ترتیب این هبتوانند در قالب روش قیاسی به هدف پـژوهش تبـدیل شـوند. در اینجـا وقـایع یـا می کـار گرفتـه شوند کـه در پـژوهش بـه می به ابزارهایی تبدیل در عملهاي تاریخی داده ـ ینجا آنموجود را نشان دهند. در ا ازپیش ۀشوند تا قابلیت تعمیم یک نظری می کـه ه گون
نشـان دادن ،اهمیت دارد پژوهشگرچیزي که براي ،دهند می اسملسر و اندرسون نشان ،یا وقایع تاریخی اسـت. بـر ایـن اسـاس ها قدرت تعمیم یک نظریه و نه تحلیل پدیده
یابد که نشان دادن قـدرت تعمـیم می رو موضوعیت هدف پژوهش ازآن عنوان بهنظریه شود. می به هدف پژوهش تبدیل ،یعنی تاریخ ،ابزار یک نظریه از طریق یک
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
131
ابزار پژوهش عنوان به نظریه. 4 تواننـد می ،شوند ظاهر پژوهش هدف تأهی در توانند می کهبه همان اندازه ها نظریه طورکلی در ایـن شـیوه از تحلیـل، اسـتدلال به .شوند دیده نیز پژوهش ابزار مقام در تنهـا آنهـا بلکـه نادرسـت، نـه و هستند درست نه ،مطلق طور به ها نظریهشود که میحتـی دیـدگاه ایـن افراطـی شـکل ). 53 :1391، مانهایم( هستند مفید بیشتر یا کمتر
،موجود نظریه و تبیین بهترین که شود نزدیک نگرش ابزارگرایان این ممکن است به یـا کارآمدتر ها نظریه بقیه از که است اي نظریه بلکه باشد، درست که نیست اي نظریهموضـوع را ایـن تیلـی ).232: 1388 چرنـوف، ( باشـد ابزاري ارزش بالاترین داراي نویسد: می او کند؛ بیان میشکلی دیگر به
[تحلیـل] و جعبـه ابزارهـاي مـا هسـتند. گرچـه آنهـا از حیـث دامنـه ها نظریه فـراهم هـایی حـل راه ،متفاوت هستند، امـا بـراي مشـکلات موجـود ،کارآمدي
کننـده و ارزش، برخی دیگر گمـراه کنند. برخی از این ابزارها ممکن است بی میعمومـاً بهتـر ،حال، اینکه ما ابزارهاي بدي داشته باشیم برخی خوب باشند. بااین
.(Tilly, 1981: 35) است که هیچ ابزاري نداشته باشیم ایناز ابـزار عنـوان بـه خی سیاسـی تـاری هـاي تقریباً شکل رایج وضعیتی کـه در آن نظریـه
جایی است که از ترکیب دو یا چند نظریه و جـرح و تعـدیل ،اند پژوهش عمل کردهاسـت. شـده اسـتفاده جدید در پـژوهش نظریه یک براي ایجاد ابزاري عنوان بهآنها ـ توان در نظریه انقلاب جیمز دیـویس دیـد. آن یم را وضعیتی چنین نمونه کـه ه گون
ترکیـب یـا سـنتزي از ،ریـه او در مـورد انقـلاب ظن ،دهـد مـی خود دیـویس نشـان هـاي دیویس از نظریـه ،تر دقیق عبارت و مارکس بوده است. به دوتوکویل هاي هنظریابزاري براي ایجاد یـک نظریـه جدیـد اسـتفاده عنوان بهدوتوکویل و مارکس پیشین
ـاو استدلال اصلی ،شود می تاآنجاکه به دوتوکویل مربوط )1(کرده است. ن بـود کـه ای نویسد: می و نه فقر فزاینده بوده است. او هانقلاب فرانسه محصول رفاه فزایند
کـه چشـمگیرترین پیشـرفت را نداز فرانسه مرکز انقـلاب شـد هایی بخش مانده از بخش قـدیمی جزیـره فرانسـه نشـان داشت. مروري بر سوابق باقی
قـرار داشـت؛ دهد که این بخش شامل مناطقی بود که در حومه پـاریس میجـا از آنجـا رخـت کلـی و زودتـر از همـه اي که نظم قدیم بـه یعنی ناحیه
132
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
،شـد مـی توان گفت در فرانسه هرجـا وضـعیت بهتـر می بربست... بنابراین ،آور است، اما تاریخ گشت. چنین دیدگاهی شگفت تر می ناپذیر تحمل ،وضع
سـت کـه سـت. همیشـه بـراي حالـت بـد بـه بـدتر نی ا ها پر از این شگفتی ).592: 1385(دوتوکویل، کند می اي انقلاب جامعه
کـارگران ،هـا کردند که در جریـان انقـلاب می کیدأتنیز مارکس و انگلس در مقابل، دادند. بـه همـین دلیـل در برخـی نمی زنجیرهاي پایشان را از دست و چیزي جز غل
ر مـورد انقـلاب از نظریـه مـارکس د ناپـذیر جـدایی یتز فقر یا استثمار بخش ،موارد 1848در سـال سـو ازیـک ترتیـب ایـن ه). ب65-86: 1369 (کوهن، شده است انستهد
کیـد أتوسط دوتوکویل نوشته شـد کـه در آن ت »انقلاب فرانسه و رژیم پیشین«کتاب که در همان دهد، درحالی می احتمالاً انقلاب در شرایط رفاه اقتصادي روي ،شده بود
دند کـه کررا منتشر »مانیفست حزب کمونیست«مارکس و انگلس 1848یعنی ،سالرخ در آن برعکس تصریح شده بود انقلاب در وضعیت فقـر فزاینـده طبقـه کـارگر
هاي متعارضی در مورد علل وقـوع انقـلاب داشـتند و . این دو نظریه، نگرشدهد میکـه ایـن دو کـرد مستلزم نفی دیگري بود. دیـویس مشـخص ،پذیرش یکیناگزیر، و هم کنار در«یابند که می تنهایی ارزش تبیینی ندارند و زمانی ارزش تبیینی نظریه به
,Davis) اي جدیـد بینجامنـد شوند و به نظریـه داده قرار زمانی مناسب توالی یک در
و پیـدایش نظریـه ،، توالی زمانی آنهایادشدههاي ادغام نظریه شیوه دیویس. (6 :1962 دهد: می گونه توضیح جدید خود را این
دهنـد کـه یـک دوره طـولانی رشـد و رفـاه مـی ها عموماً زمـانی روي انقلابد. شـو اقتصادي و اجتماعی با یک دوره کوتاه از زوال یا واگشت شـدید همـراه
گیـرد کـه آنهـا آنچـه را در مـی در این وضعیت این ترس ذهنی در مردم قوتاز دسـت خواهنـد داد. در ایـن ،نـد ا هدست آورد ان زیاد و با مرارت بهطول سالی
.(Davis, 1962: 5) کنند می سمت انقلاب حرکت وضعیت است که آنها بههدف دیویس نشان دادن قـدرت تعمـیم نظریـه دوتوکویـل و یـا مـارکس در اینجا
ابـزاري بهـره عنـوان بـه یادشده،هاي طور جداگانه نیست، بلکه او از ترکیب نظریه بهریـه دلخـواهش ظاز طریق ادغام و برقراري یک توالی زمانی میان آنهـا، ن کهگیرد می
یا براي رشد »مدت طولانی«او با افزودن قید چنین. همکنددر مورد انقلاب را ایجاد
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
133
هـاي در نظریـه ،بـراي زوال اقتصـادي »کوتـاه امـا شـدید «قیـد نیزرفاه اقتصادي و دهد. می مشخصی انجامهاي تعدیل و رحدوتوکویل و مارکس جنیـز جان فـوران اي تقریباً مشابه در پژوهش توان به شیوه می همین وضعیت را
اولاً تـلاش ،»مقاومت شکننده: تـاریخ تحـولات اجتمـاعی ایـران «دید. او در کتاب از کهاي براي تلفیق سه نظریه نظام جهانی، وجه تولید و وابستگی بیابد کند شیوه می
. ثانیـاً فـوران کنـد طریق این سه نظریه، تحولات سیاسی و اجتماعی ایـران را تبیـین تنهایی قـادر نیسـتند تصـویر درسـت و یک به هیچ ،کند که این سه نظریه می تصریح
نیازمنـد بـازنگري ناچـار بـه دسـت دهنـد و کاملی از تحول و دگرگونی در ایران به :نویسد می هستند. او
جهانی نظام نظریه ادغام براي حلی راه ارائه حاضر کتاب نظري نقش محور وابسـتگی الگـوي در نیـافتگی توسـعه لهئمس ـ در تولیـد وجه هاي و دیدگاه
دگرگـونی علـل درك بـراي تنهـایی بـه هـا نظریـه ایـن از یک هیچ.... است تحلیـل سطح سه هر برعکس. رسند نمی نظر به کافی بلندمدت در اجتماعی
و درست تصویر تا شوند داده ارتباط هم به و گیرند قرار بازبینی مورد باید نکتـه . آیـد دست به بلندمدت در سوم جهان در دگرگونی و تحول از کاملی نشـان کـه است این ،کرد خواهیم یادآوري کتاب این سراسر در که اساسی هـاي دیـدگاه اینکـه دیگر و ندهست یکدیگر مکمل یادشده نگرش سه دهیم کـه هسـتند معضـل ایـن حل براي بزرگی کمک ،جهانی نظام و تولید وجه فـوران، ( گرفت کار به ملموس طریقی به توان می چگونه را وابستگی الگوي1378 :28.(
نظـام یعنـی ،تلفیقیاي ه نظریه از یک اولاً هیچ ،فوران از نظرکه مشخص است چنان بلندمدت ایـران اجتماعی دگرگونی علل درك براي« تولید وجه و ،وابستگی جهانی، کـه ه گون آن ثانیاً. ترکیب آنها موضوعی ضروري بود ناگزیرو »ندرس نمی نظر به کافی تصـویر تـا گرفتنـد مـی قـرار بـازبینی مورد باید«یادشده نظریه سه ند،ک می اشاره او
. »دهنـد دسـت بـه بلندمدت در اجتماعی ایران دگرگونی و تحول از کاملی و درست نظریـه « که کند می تصریح جهانی نظام نظریه مورد در او ،مشخص طور به براي مثال
دهـد، می نشان ایران را مورد در توسعه از ناقصی دیدگاه که حال درعین جهانی نظام
134
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
یی اکـار ،جهانی اقتصاد چارچوب در ایران از تجربههایی جنبه تبیین و توضیح در اما این پایان کـار فـوران نیسـت. او در ادامـه اسـتدلال اما ،)613: 1378 فوران،( »داردنیافتگی ایـران کارآمـد بیشتر براي تبیین موضوع توسعه یادشده،کند که سه نظریه می
اجتماعی در ایران پـیش هاي که بحث از دگرگونی اجتماعی و جنبش هستند و زمانی اسـکاچپول »دولـت سـرکوبگر «یعنـی نظریـه ،کارگیري دو نظریـه دیگـر آید، به می
یابد. او می ضرورت »فرهنگ سیاسی مقاومت«نظریه مچنین) و ه29: 1378 (فوران،هـاي کنـد کـه کلیـت نظریـه مـی اسـتدلال ،در مورد نظریه فرهنگ سیاسی مقاومـت
کار گرفتـه دیگر را به پژوهشگرانو برخی میشل فوکو، یر بوردیو پی، کیلفورد گیرتزکـه شود میکار او نظریه تلفیقی جدیدي حاصل درنهایت). 31: 1378(فوران، است
وابستگی، نظام جهانی، وجه تولید، دولت سـرکوبگر و فرهنـگ هاي ترکیبی از نظریه کند این نظریـه جدیـد را می ) است. او حتی ادعا32: 1378(فوران، سیاسی مقاومت
جهـان کشـورهاي دیگـر اجتمـاعی هاي دگرگونی مطالعه توان به شیوه قیاسی در می :نویسد می گرفت. او کار نیز به سوم
هاي قرن بیسـتمی جهـان شاید بتوان گفت الگوي پیشنهادي ما براي انقلاببر ایران] کوبـا، از الگوي اسکاچپول و دیگران است. [علاوهتر مناسب ،سوم
ـ می شیلی و مکزیک نیز از مواردي هستند که ه توان در پرتـو الگـوي مـن ب(فـوران، سـت ا مراتب بیش از اینهـا تعداد کشورها بهنها پرداخت؛ هرچند آ
1378 :584.( اینکـه جـاي توان گفت در مطالعات دیویس و فوران به می و در مقام مقایسه ترتیب این هب
نشـان ،هـا نظریـه قابلیت تعمـیم تنها انجام شود که یهمانند اسملسر و اندرسون پژوهشاولاً تـا ندوش ـ می گرفته کار به آنها ،برعکس تحلیل باشند، هدفها ریهظیعنی ن ،داده شود
کننـد. کمـک جدیـد نظریـه یـک ایجـاد بـه درنهایـت نظري موجـود ابزارهاي عنوان هبپژوهشـگر کار شود، می تعریف پژوهش هدف عنوان به نظریه که زمانی ،تر عبارت دقیق به عنـوان بـه نظریـه کـه جـایی در اما یابد، می پایان ،ها نظریه تعمیم قدرت دادن نشان با تنهاهـاي نظریـه از گیـري بهـره بـا جدید نظریه یک ایجاد شود، می گرفته کار به پژوهش ابزار
مثابـه هـدف که در نظریه بـه ثالثاً درحالی .)2(گیرد می قرار پژوهشگر دستورکار در ،موجود ،ابـزار پـژوهش عنـوان بـه ماند، در نظریـه می نخورده باقی ساختار نظریه دست ،پژوهش
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
135
ند. در اینجـا موضـوع شـو مـی تعدیل و اي جرح تا اندازه چنیندر هم ادغام و همها نظریهموضـوعی نـد، ریگ مـی صـورت هـا تعدیل و و اینکه چرا این جرحها تعدیل نظریه و جرح
کننـده آن مربـوط کلیدي است. دلیل مشخص در اینجا به مورد پـژوهش و نقـش تعیـین چـه کـه کنـد مـی پـژوهش، درواقـع پـژوهش تعیـین ابـزار عنـوان به. در نظریه ودش می
از نظریه قادر به تبیین مورد پژوهش است و کدام بخش قادر به تبیین نیسـت. هایی بخششـده حذف باید نظریه ازهایی بخش چهکه کند می مورد پژوهش تعیین ،عبارت دیگر بهنظریـه را ،مشـخص طور ماند؛ یعنی وضعیتی که بهب باقی باید نظریه ازهایی چه بخش و
آنهـا در تحلیـل ،د تا بسته به میزان کارآمدي اجـزاي نظریـه کن می به ابزار پژوهش تبدیلدر اینجـا بـرخلاف ،ایـن بر علاوهد. نکار گرفته نشو د یا بهنکار گرفته شو مورد پژوهش به
موضـوعی ،موجـود هـاي هدف پژوهش، نشان دادن قدرت تعمیم نظریـه عنوان بهنظریه تـازگی بـه ایجاد یک نظریه جدید است. در اینجا گرچـه نظریـه ،وضوع اصلیفرعی و مییـد ضـمنی أمعنـاي ت ، بـه پیشـین هـاي از نظریـه هایی براساس بخش است، شکل گرفته
شـکل ضـمنی یید بیشتر بهأاست، اما این ت یادشدههاي از نظریههایی قابلیت تعمیم بخش )3(.یابد می مفهوم ،همین نظریه جدیدگیرد و ذیل می صورت ،و در قالب نظریه جدید
موضوع موردمناقشه پژوهش عنوان به نظریه. 5هـاي در پـژوهش هـا نظریـه کـه وضـعیتی چهارمین ،دهد می مقاله نشانهاي بررسی
یـک جـدال پژوهشـگران، اند، جایی است کـه سیاسی تاریخی نقش مشخصی داشتهاند. در اینجا پژوهش خود قرار دادهموجود را مبنا یا آغازي براي هاي نظري با نظریهموجـود را مـورد هـاي خود اولاً نظریـه هاي در پژوهش ،اند تلاش کرده پژوهشگرانتلاش کنند مانند مـوارد اینکهجاي به پژوهشگران یادشدهدهند. درواقع مناقشه قرار
خود قابلیت تعمیم نظریه موجود را نشان دهند یا از ترکیبـی هاي در پژوهش پیشینموجود هاي خود نظریههاي یافته استفاده کنند، در پژوهش تعدیل و جرحهاي از نظریههـاي چالش کشیدن یا ناکارآمد نشان دادن نظریـه اند. ثانیاً آنها با به چالش کشیده را به
مشخص چنین وضـعیتی هاي . نمونهاند رفتهجدید هاي سمت ایجاد نظریه به ،موجوددر تیلـی کـه سیاسـی تـاریخی متعـددي یافـت. چنـان ي هـا توان در پـژوهش می را
جمعی، مناقشه نظري بـا دورکـیم و رد هدست کنش و منازعه دربارهخود هاي پژوهش
136
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
نویسد: می . اودهد قرار میخود هاي نظریه او را مبناي پژوهش جمعـی هدست کنش وها شورش منازعه، مورد در را هایم بررسی من که زمانی آنهـا طریـق از کـه کنم آوري جمع را مدارکی که بودم امیدوار ،کردم شروع .(Tilly, 1977: 19)کنم ابطال را باره این در دورکیمی تفکر
هـاي تیلـی در کتـاب کـه اي تاریخی شواهد. شد محقق حدي تا تیلی امیدواري این »از بسـیج تـا انقـلاب «) و 1974(» اعتصـابات در فرانسـه «)، 1975(» قرن شورشی« کـنش دورکیمـی رهیافـت کـه دادنـد مـی نشـان ابتـدا، در ،بـرد پی آنها به )1385(
تعادل عدم ،کردند می استدلالها دورکیمی که درحالی است. تردید قابل ،آمیز خشونت جمعـی کـنش أمنش ـ سرگشـتگی ایـن و انجامـد مـی فـرد سرگشـتگی بـه اجتماعی را بـاره این در دورکیم نظریه که یافت را اي تاریخی شواهد تیلی است، آمیز خشونتبعد، شواهد تاریخی جدیدي که تیلی به آنها دست یافـت مرحلهدر . دندکر می ابطال
تنهـا شـورش نـه ، شد می کیدأدر آن ت که دشمبنایی براي ایجاد نظریه تقریباً جدیدي نیازمنـد هرحـال بـه سریع نیست، بلکـه شـورش تغییرات از ناشی ازجاشدگی نتیجه
شـورش یـا کرد کـه جمعی است. تیلی مشخص هسازماندهی و اقدام دستسازمان و پراکنـده و منفـرد سـاخت اجتمـاعی هـاي تـوان محصـول نارضـایتی نمی انقلاب راسـازماندهی یـا ،بـرخلاف تصـور دورکـیم کـه نشـان داد او ترتیـب ایـن هدانست. ب
نقـش همبستگی و وفاق اجتماعی و نه فروپاشی اجتماعی است که در کنش جمعی سازماندهی و بسیج جمعی در انقلاب به این دلیـل اهمیـت ،کند. به زعم وي می ایفا دن ـتوان می بهتر ،کنند عمل جمعی هدستصورت بهاگر که دبنیا میکه بازیگران در رددا
برند.ب پیش به را منافعشانن مکتب وابسـتگی و نظـام جهـانی امحققهاي همین وضعیت در مورد پژوهش
وابسـتگی و هـاي ریـه ظشود کـه ن می که عموماً استدلال داشته است. چناننیز وجود واکـنش یـک عنـوان بـه نیافتـه توسعه کشورهاي در پژوهشگران توسط ،نظام جهانیبرآورد تا ناکارآمدي آن را نشان دهـد سر ،نوسازي و در جدال با آن نظریه نظري به
(Hurrell, 2010: 370). در کشورها از هریک که کرد میکید أنوسازي ت طورکلی نظریه به .کننـد مـی گـذار مدرنیتـه بـه سـنت از شـمول جهـان شکل به و سویه مسیر یک یک مسـئول را کشـورها از هریـک و دکـر مـی کیـد أت ملی سطوح بر نظریهاین چنینهم
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
137
که نظریه نوسازي تـا کرد. درحالی می معرفی خودشان نیافتگی توسعه و یافتگی توسعههـاي یک جدال نظـري بـا آمـوزه وابستگی نظریه تدریج داشت، به تفوق 1960دهه
عوامـل نقـش مکتب نوسازي را تدارك دید. این مکتب برخلاف مکتب نوسازي، بر از که پربیش براي مثال،. دکر می کیدأت کشورها نیافتگی توسعه و توسعه در یالملل بین نظریـه علیـه گیـري موضع با ،شود می یاد »وابسته توسعه« نظریه بنیانگذار عنوان به او
ایـن بلکـه نـدارد، داخلـی أمنش ،ثروتمند کشورهاي ثروت که کرد استدلال نوسازي تحلیـل سـطح برکشیدن با او. استا کشوره دیگر اقتصادي استثمار از ناشی ،ثروت بـه تحلیلـی حیـث از را کشورها ی،الملل بین سطوح به ملی سطوح از نوسازي نظریه
بــا پیرامــون کــهکــرد مشــخص او. دکــر بنــدي دســته پیرامــون و مرکــز کشــورهايکشـانده موضـعی بـه ،مرکـز براي بالقوه بازارهاي چنینهم و خام مواد سازي فراهم بـه . شود تر می مانده عقب وتر فقیر روز روزبه ساختاري شکل به ،آن در که است شده آزاد تجـارت و اقتصـادي آزادسـازي از بیشتر نوسازي نظریه که درحالی دلیل همین بـه تنهـا نه بیشتر اقتصادي تعاملات که دنک می کیدأت وابستگی نظریه د،نک می حمایت ۀ. در ادام(cited Maber, 2010: 1429) است نیافتگی توسعه مقوم بلکه ،انجامد نمی توسعهد کـر نظري مکتب وابستگی را تقویت هاي بعدها والرشتاین آموزه ،فکري طهمین خ
پیرامون برجسته مرکز، پیرامون و شبه ۀگان تنیدگی نظام جهانی را از طریق سه درهمو وابستگی و نظـام جهـانی کـه هـر دو هاي نظریه ،توان گفت می ترتیب این هساخت. ب
اي از بخش عمده (Wallerstein, 1987: 324) تاریخی مشخصی بودندهاي داراي نگرشاولاً کـه دند کرنظري با مکتب نوسازي اي ه دستورکار پژوهشی خود را صرف جدال
،ثانیاً با توسل به رویکردهـاي تـاریخی ، ودهند جلوهنوسازي را ناکارآمد هاي نظریه .کنند ارائهاي جدید نظریه
اخـلاق « موجـود در قرار دادن مبناي پژوهش براساس مناقشه با نظریـه ازپـیش بـر کـه اي مقدمـه در گیدنز. شد گرفته کار به نیز وبر »داري سرمایه روح و پروتستانی
را موضـوع ایـن ،نوشـته »داري سـرمایه روح و پروتسـتانی اخـلاق « انگلیسی چاپ :گیدنزنظر از که چنان. است دهکر تشریح
علیـه وبـر مختلـف هـاي هاشـار در کـه جـدلی هدفی با پروتستانی اخلاق ،گویـد مـی وبر. نوشته شد است، گرفته صورت »ماتریالیسم« و »الیسم ایده«
138
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
تـاریخ در ثرؤم ـ نیروهاي بهها ایده تبدیل نحوه درك به کمکی« مطالعه این] وبـر زعـم بـه . [اسـت کرده گیري جهت اقتصادي جبرگرایی علیه و »است تـوان نمـی را پیوریتـانی هـاي هفرق ـ بعـدي تکامـل و کلیسا اصلاح نهضت
. کـرد تبیـین پیشین اقتصادي هاي دگرگونی »ضروري تاریخ نتیجه« عنوان به هـاي شـکل کـم دسـت یـا مارکسیسمبه اینجا در وبر اشاره که است روشن ).12: 1373 گیدنز،( است زمان آن در مارکسیستی تاریخی تحلیلتر خام
اولاً دیدگاه جبرگرایانه »داري اخلاق پروتستانی و روح سرمایه«این اساس وبر در برسویه مناسـبات اقتصـادي بـر سـایر مناسـبات کنندگی یک اقتصادي مارکس یا تعیین
چالش کشـید. ثانیـاً نشـان داد چگونـه در فراینـدي معکـوس برخـی اجتماعی را به داري از نـوع سـرمایه »ذهنیـت اقتصـادي «م یک سمانند پروتستانی »باورهاي مذهبی«
) را محقق ساخته است.34: 1385(وبر،
پیکربندي تعلیلی پژوهش عنوان بهنظریه . 6پیکربنـدي کسوتتوانند در ها می دهد که نظریه می مقاله نشانهاي بررسیدرنهایت
ـ نـد. در ایـن وضـعیت و آن کنسیاسی تـاریخی عمـل هاي تعلیلی پژوهش کـه ه گونیـک از اولاً بـه هـیچ پژوهشـگر ،شـکل ضـمنی نشـان داده اسـت اسکاچپول نیز بـه
در و بط علـی را درنظـر دارد کشف روا ،موجود متعهد نیست. ثانیاً محقق يها نظریه، بین مفـاهیم آن کرده بندي و پیکربندي نظریه این کشف علی را صورت ،این حالت: 1392(اسـکاچپول، دست دهـد کند تا درکی منسجم از این رابطه به می رابطه ایجاد
، طرفـدار چنـین نگرشـی طرفـداران بیشـتر ،سیاسی تـاریخی هاي ). در پژوهش516بلکـه در پایـان پـژوهش و ،کید دارد نظریه نه در آغـاز أروش استقرایی هستند که ت
کند. به این معنا بیشتر آنها مخالف آغـاز می محصول و برایند پژوهش عمل عنوان به نویسد: می چنین نگرشی طرفداري از درپژوهش با نظریه هستند. اسکاچپول
انـدازهاي نظـري جدیـدي چشم توانیم انتظار داشته باشیم که به میچگونه جاي آنکه اجازه دهیم الگوهاي تـاریخی در وضعیتی که به ،دست پیدا کنیم
انـدازها، لنزهـاي این الگـو را از طریـق چشـم ،خودشان با ما صحبت کنند دهـیم مـی مـورد ارزیـابی قـرار ،موجـود ازپیشهاي نظریهشدت رنگی و به
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
139
(Skocpol,1986: 190). تواننـد مـی چگونـه ها دهند نظریه می روند و نشان می گام فراترمارش و استوکر یک
آنها: از نظرشوند. ت پیکربندي تعلیلی پژوهش ظاهرأدر هی کـه چارچوبی یعنی کنند؛ می عمل سازي فهرست نظام یک عنوان بهها نظریههـا نظریـه داد.... يجـا را هـا تواقعی ـ مربـوط بـه مشاهدات توان می آن در
،فشـرده شـکل بـه را تجربه تا ندشو می بیان انتزاعی نسبتاً اي گونه به معمولاً متعـدد اجـزاي از منسـجم دریـافتی کـه دهنـد اجـازه مـا بـه و دهکر منظم
از اي مجموعه پیچیده، کلیت یک در نظریه نهایتدر. باشیم داشته اطلاعات: 1386 اسـتوکر، و مـارش ( دکن ـ مـی مرتبط یکدیگر با راها فرضیه وها ایده44-43(.
هـاي نظریـه کارکردهـاي رین ت یکی از اصلیکه شود می کیدأدر این شیوه از تحلیل ت هـر درطـور طبیعـی چنـین بـه هم اسـت. خـارج جهان واقعیت دنکر ساده ،سیاسی نظریـه، یک وجود بدون و آمد خواهند دست به هاي تاریخی داده یاها داده پژوهشیمشـخص بـر طـور اگـر بـه .بـود نخواهـد سـر یم آنهـا میـان ارتباطی علـی برقراريهاي شود که نظریه می مشخص ،تاریخی در علوم سیاسی متمرکز شویمهاي پژوهش
انـد کـه عمومـاً شـامل وجود داشته عینم در دو سطح کم دست ،تبیینی از این دست )4(انـد. تبیینـی مـوردي بـوده هاي محدود و نظریه تبیینی با گستره تعمیمیهاي نظریهتـوان می تعلیلی یا تبیینی با گستره تعمیمی محدود راهاي از نظریه مجموعه یننخست
شناسـان تـاریخی معاصـر زیـادي یافـت. نمونـه مشـخص آن جامعـه هاي در نظریهمطالعـه اسـت. » هـاي اجتمـاعی هـا و انقـلاب دولت«مطالعات اسکاچپول در کتاب
ده اجتمـاعی در کشـورهاي فرانسـه، سه انقلاب عم برتنها ،کتاب این دراسکاچپول گیـرد. می حوزه تعمیمی محدودي را دربر نظر،روسیه و چین متمرکز است و از این
هاي اجتماعی بزرگ در جـوامعی اسکاچپول این است که چرا انقلاب اصلی پرسشند، امـا در کشـورهایی ماننـد ژاپـن، آلمـان و ا همانند فرانسه، روسیه و چین روي داد
کند. می از روش استقرایی استفاده پرسشندادند؟ او براي پاسخ به این خرانگلستان اي از اسـتدلال اسـتقرایی محسـوب روش اسـتقرایی او نـوع پیچیـده ایـن، با وجود
اي و ذیل روش مقایسه رت میلاجان استوشود و در قالب روش تفاوت و توافق می
140
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
دهد سه می نشان ،مبتنی استگیرد. بخش اصلی کتاب او که بر روش توافق می قرارماننـد هایی که در حوزه یهاي مشخص تفاوت با وجودکشور فرانسه، روسیه و چین از انقـلاب بـا ایـن پـیش گـی نـد، هم ا هداشـت فنـاوري تفاوت در سـطح توسـعه یـا
ی را تجربـه الملل ـ بینهاي رو شدند. همه آنها بحران گانه مشابه روبه هاي سه وضعیتکهنـه هـاي حل آن نبودند. آنها خود را با احیـاي دوبـاره اخـتلاف کردند که قادر به
برخـوردار بودنـد ساختار سیاسینوعی هر سه از ،نهایتدررو دیدند و طبقاتی روبه). 59: 1389 (اسـکاچپول، دکنیا سرکوب و هنشاند ها را فرو که قادر نبود این بحران
هـاي است که انقلاب گونه ص اینشکل مشخ نظریه تبیینی اسکاچپول به ترتیب این هبهـاي مورداشـاره در رژیـم ۀگان که شرایط ساختاري سه دهند رخ میاجتماعی زمانی
کند که حـوزه تعمـیم می اسکاچپول تصریحاین، زراعی شکل گرفته باشند. با وجود ،محدود و تنها براي سه انقلاب مورداشـاره ،هاي اجتماعی نظریه او در مورد انقلاب نویسد: می قابلیت کاربرد دارد. او؟ ردکار ب توان فراتر از موارد فرانسه، روسیه و چین به می راها آیا این تعمیم
صـورت توانـد بـه نمـی منفی است. کسـی ،طور صریح به یک معنا پاسخ بهعلی خاصی که در مورد فرانسه، روسیه و چین بیـان هاي مکانیکی استدلال
کـار هاي مدرن بـه عام در مورد دیگر انقلاب نظریه ند را در قالب یکا هدش )5(.(Scokpol, 1979: 288) گیرد
گونـه ایـن دربردارنـده ، تنهـا پیکربنـدي تعلیلـی پـژوهش عنـوان بهحال، نظریه بااینتبیینی علـی از یـک مـورد خـاص ارائـه ،از موارد برخینیست. آنها در هایی تعمیموانـده: « ، پـژوهش چـارلز تیلـی در کتـاب یمطالعـات چنـین اند. نمونه مشخص داده
) اسـت. او در ایـن کتـاب 1964( »شناختی از مخالفان انقلاب فرانسه تحلیلی جامعه تبیینی موردي حرکـت کنـد. تیلـی در ایـن کتـاب هاي سمت نظریه کوشیده است به
یعنی دشت مـوژ و منطقـه وال ،اي میان دو منطقه در کشور فرانسه کوشد مقایسه میاز شـورش نخسـت، منطقه 1793چرا در سال کند کهانجام دهد تا مشخص دولوارجمهوري و طرفدار ،طلبان علیه انقلاب فرانسه حمایت کرد، ولی منطقه دوم سلطنتد که فرهنگ مـادي و کن می . تیلی در این مطالعه موردي مشخصبودفرانسه انقلاب
هاي سیاسی متفاوت آنهـا ایشگر ،معیشتی متفاوت ساکنان دو منطقه وانده در فرانسه
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
141
د. به نوشته وي:کن می را تبیینمیان کار یک برزگر سـنتی [در منطقـه مـوژ] و یـک انگـورپرور فرق است
ضـرورت، تـاجر رحسـب دولـوار]. انگـورپرور ب [در منطقه وال ساز شرابها را داشته باشـد و است. او مجبور است که حساب دخل و خرج و قیمت
درنظـر ،شـود مـی دور از او گرفتـه هـاي را که در فاصـله هایی ثیر تصمیمأتحساس است. وي تجارت رههاي دولت دربا ناچار به سیاست . وي بهبگیرددر ،کننـد مـی یـا مصـرف و که محصول وي را حمـل هایی با شهر همواره
.)226: 1388به نقل از لیتل، (Tilly,1964: 114-116 ارتباط استوي ایـن از نظـر کشـد. مـی تصویر قانان دشت موژ را بهتیلی وضعیت ده ،در مقابل
کردند می و نمیري فراهم خود محصور بودند، قوت بخور ونتدهقانان در محل سککـه سـاکنان منطقـه وال درحـالی چنـین و در فکر کار یا تجارت سودآور نبودند. هم
تجـاري دولوار با تجاري شدن کشاورزي موافق بودند، دهقانان دشت موژ با هر نوع بـر درنهایـت کردند. استدلال نهایی یا نظریه تبیینی تیلی می شدن کشاورزي مخالفت
،تفاوت در فرهنـگ مـادي و معیشـتی سـاکنان وانـده «همین اساس است که همین . )226: 1388 لیتـل، از نقـل بـه ( آنها شده است »سیاسیهاي باعث تفاوت در رفتار
انقـلاب طرفداروطن و بیشتر جهان ،دولوار کند که انگورپروران وال می تیلی تصریحمـوژ، از کـه دهقانـان قـانع بـه بخـور و نمیـر دشـت درحـالی بودنـد، و بورژوازي
طلبان و مخالفان انقلاب حمایت کردند. سلطنت
گیري نتیجههـاي عمـده در علـوم سیاسـی رهیافـت از برخی ،در مقدمه بحث شد گونه که همان
هاي در پژوهشها ترتیب یا نقش نظریه مدرنیسم به ستمانند رهیافت رفتارگرایی و پیـا آن را در حـد و نـد کن مـی محـدود ها هبیش در حد چکیده مشاهدو سیاسی را کمدهـد کـه می ها نشان دهند. این مقاله برخلاف این رهیافت می تقلیلها برخی نگرش
یادشـده هـاي رهیافت چهمتنوع و متکثرتري از آنهاي در علوم سیاسی نقشها نظریهسیاسـی تـاریخی یـا هـاي . مقالـه بـا بـازخوانی پـژوهش ، دارندکنند می کیدأبر آن ت
در هــا نقــش نظریــهکــه نشــان داد سیاســی داراي نگــرش تــاریخیهــاي پــژوهش
142
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
نقش در داراي پنج نقش عمده است. کم دستمتنوع و متکثر و یادشدههاي پژوهش انتخـاب در پژوهشـگر راهنماي نوانع به توانند ها می نظریهکه دشمشخص نخست، ،فـراوان تـاریخی هـاي داده میـان از پژوهشـگران کـه نـد کن کمک پژوهش هاي داده ،پـژوهش هـدف عنـوان بـه نظریـه یعنـی ،دوم نقش در .برگزینند را مرتبط هاي داده
قیاسـی روش قالـب در موجودهاي نظریه از چگونهپژوهشگران کردیم که مشخص ،دهند. در نقش سـوم نشان راها پژوهش دیگر در آنها تعمیم قدرت تا گیرند می بهره و ترکیب از چگونه که پژوهشگران شد داده نشان پژوهش ابزار عنوان به نظریه یعنی در .دکن ایجاد پژوهش در جدید اي نظریه تا گیرند می بهره موجودهاي نظریه بازبینیکـه شـد مشـخص پـژوهش ۀموردمناقش ـ موضوع عنوان به ریهظن یعنی ،چهارم نقشبرانگیزنـد؛ جـدالی کـه پـژوهش در را نظريهاي جدال توانند می موجودهاي نظریهاي شدند تا راه براي پیشنهاد نظریـه می موجود ناکارآمد نشان دادههاي نظریه ،طی آن
،پـژوهش در یل ـتعلی پیکربنـدي عنـوان بـه ها نظریه در نهایتدر د.شوجدید هموار انـد. شده ظاهر پژوهش محصول نهایی تأهی در چگونهها نظریه که کردیم مشخص
فکـري هاي دهد که برخلاف تصور برخی نحله می نشانها این نقش چندگانه نظریهسیاسی تـا چـه هاي در پژوهشها نقش نظریه ،ها و رفتارگرایان مدرنیست مانند پست
؛ بنابرایننیستند ها هچکیده مشاهد ها یا به نگرش فروکاستنو قابل بودهاندازه متنوع یـک تنهـا تـوان نمـی را تـاریخی سیاسـی هاي پژوهش وید،گ می پیرسون که همچنانچـرخش بیـانگر مچنـین ه بلکه آنهـا دانست، سیاسیهاي نظریه در تاریخی گردش
کارکردهـاي متنـوعی در دارايسیاسـی را هاي سمت این دیدگاه هستند که نظریه به علـوم پژوهشـگران حـوزه ،مقالهاین ست که ا داند. در اینجا می سیاسیهاي پژوهشبـه نظریـه را بـه نفـع گرایانه هاي حداقلی یا تقلیل نگرش کهخواند میفرا را سیاسی
متکثـري در پـژوهش و متنـوع کارکردهاي دارايگذارند که نظریه را بنگرشی کنار را پژوهشگرانادي در علوم سیاسی که زمانی مکتب انتق درحالی ترتیب این هداند. ب می
ایـن بـار سیاسی درپیش گیرند، اینهاي فراخواند تا رویکردهاي انتقادي را در نظریههـاي خواند تا نقش نظریه را در پـژوهش میعلوم سیاسی را فراحوزه ن امحقق مقاله،جا مقالـه از نقـش نظریـه در د. درست همیننگیربدرنظر پیش از تر گسترده ،سیاسی
کند. استدلال مشخص در اینجا می سمت نقش روش در پژوهش عزیمت پژوهش به
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
143
سیاسـی هـاي در پـژوهش هـا این است که بخشی از این نقش متنوع و متکثر نظریهسیاسـی تـاریخی اسـت. هـاي خـود براینـدي از تنـوع در روش پـژوهش ،تاریخی
ابـزار عنـوان بـه هـدف پـژوهش و نیـز نظریـه عنوان بهدر نظریه کم دستازآنجاکه ت أیعنـی نظریـه در هی ـ ،براساس روش قیاسـی و در نقـش آخـر ها نظریه ،پژوهش
بع پـژوهش سیاسـی طانـد، بـال دهکرعمل ،پیکربندي تعلیلی براساس روش استقراییکـرده عرضـه زمـان همصورت را به استقرایی و قیاسیهاي روش تلفیقی از تاریخی، تصـلب جاي به تاریخی سیاسیهاي پژوهش ،دهند می نشان مقالههاي یافته لذا. است از موفـق اي تجربـه راه،از ایـن انـد و را برگزیـده روش در نوعی انعطاف ،روش در
ــاف ــژوهش روش در انعط ــگران قــرار داده دراختیــار را پ ــد پژوهش . مباحــث ان عنـوان بـه یعنـی نظریـه ،شناختی مقاله از طریق بازخوانی آخرین نقش نظریـه روش
د شـو می تصوراغلب که رود. درحالی می فراتر هم این از ،پژوهش تعلیلی پیکربنديدهـد مـی مقالـه نشـان ایـن علی هسـتند، امـا هاي کمی حاوي تبیینهاي تنها روش
دسـت از ایـن هایی تبیین ةشناسی تاریخی نیز دربردارند کیفی مانند جامعههاي روشبرخـی ادعـاي ییدي بر این أت سو سیاسی تاریخی ازیکهاي بنابراین پژوهش ؛هستند
کننـد حـوزه تبیـین در علـوم مـی کیـد أکه ت هستندهمانند دانیل لیتل پژوهشگراناز کیدي أت ،و از سوي دیگر )6(دکرمحدود .کمیهاي توان تنها به روش نمی اجتماعی را
کـه هایی کیفی دارند؛ یعنی تبیین و تعمیمهاي اي از تبیین و تعمیم بر ظهور نوع ویژهجـاي بـه درنتیجهدانند و می موردمطالعههاي ود را محدود و مقید به زمان و مکانخ
*کنند. می مند را پیشنهاد مند و زمان مکانهاي عام، تبیینهاي تبیین
144
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
ها یادداشتهـاي سیاسـی بـا نگـرش هاي دیویس در اینجا تنها به این دلیل در ذیل نظریه هاي ه. نظری1
ترکیب نظریه مارکس و دوتوکویـل یادشده،تاریخی آورده شده است که اصل بحث نظریه دانسته شده است. »یک توالی مناسب زمانی«در
بیشـتري برخـوردار هـاي مباحث فـوران از پیچیـدگی که داشت یاد باید بهاین، با وجود . 2قـدرت کـه ر تلاش داشته است رسد او از میان این پنج نظریه بیشت می نظر که به است. چنان
کند از می نشان دهد. او حتی جایی استدلال ها هتوجیه نظریه وابستگی را بیش از سایر نظریقدرت توجیهی نظریـه وابسـتگی را کهنظریه نظام جهانی و وجه تولید استفاده کرده است
»وابسـتگی نظریـه «فـوران پـژوهش ). به ایـن معنـا اگـر در 24: 1378 (فوران، دکنتقویت هـدف تحلیـل نیـز نزدیـک عنوان بهاست به نظریه ممکن تنهایی مدنظر قرار گیرد، حتی به
شود.هرحال نشـان دادن قـدرت بهابزار پژوهش، عنوان بهدر نظریه داشت یاد باید به چنین. هم3
یافت و تنها بـه می د گزینشی تعینینموضوعی فراگیر نبود، بلکه در یک فراها تعمیم نظریه د.ش می خاصی از یک نظریه محدودهاي بخش
ناچار از متن اصلی به زبان این بخش حذف شده بود به ،متن ترجمه فارسی ازآنجاکه در .4 انگلیسی استفاده شد.
جهانشمول نیز نام بـرده کـه بیشـتر در نـزد هاي یعنی تعمیم ،ها . بانل از سطح سوم تعمیم5 ,Bonnell): کید بوده است. نگاه کنید بـه أکنت مورد تشناسان تاریخی کلاسیک مانند جامعه
1980: 159). ).17: 1388 لیتل،: (. براي مطالعه بیشتر نگاه کنید به6
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
145
منابع: تهران تن، روئین مجید سید ترجمه ،اجتماعی هاي انقلاب و دولت ،)1389( تدا اسکاچپول، .سروش
شناسـی جامعه در تکرارشونده راهبردهاي و نوظهور دستورکارهاي« ،)1388( __ _ _____ ترجمـه اسـکاچپول، تـدا ویراسـته ،تـاریخی شناسی جامعه در روش و بینش :در ،»تاریخی مرکز. انتشارات: تهران آقاجري، هاشم
تهـران: ، ترجمـه هاشـم آقـاجري، شناسـی تـاریخی برآمدن جامعه ،)1392( اسمیت، دنیس مروارید.، ترجمه غلامرضا جمشیدیها، تهران: انتشـارات تاریخ و نظریه اجتماعی ،)1390( پیتر برك،
دانشگاه تهران. تـدوین ،تاریخ فلسفه :در ،»تاریخ و اجتماعی نظریه همگرایی ضرورت« ،)1392( _____ .نو طرح: تهران نوذري، حسینعلی ترجمه و
:تهران پوري، آقابیگ هاشم ترجمه ،اجتماعی پژوهش هاي استراتژي ،)1389( نورمن بلیکی، .شناسان جامعه
نی: تهران چاوشیان، حسن ترجمه ،اجتماعیهاي پژوهش طراحی ،)1391( __ _ _____ وهشـکده امـام ژزاد، تهران: پ ، ترجمه علی مرشدياز بسیج تا انقلاب ،)1385( تیلی، چارلز
خمینی.ترجمـه امیرمحمـد ،سیاسی علوم در نظریه و روش)، 1384(، جري استوکر ؛دیویدمارش، یوسفی، تهران: انتشارات مطالعات راهبردي. یحاج
هـاي نظریـه :اي، در سیاست مقایسـه هاي اي بر کتاب نظریه مقدمه« ،)1378( بشیریه، حسینتهران: انتشارات ، رونالد چیلکوت، ترجمه وحید بزرگی و علیرضا طیب،اي سیاست مقایسه
رسا. .نی نشر: تهران فاضلی، محمد ترجمه ،زمان بستر در سیاست ،)1392( پل پیرسون،، ترجمـه بهرنـگ صـدیقی و وحیـد شناسی کلاسیک جامعههاي نظریه ،)1387تیم ( دیلینی،
.نینشر طلوعی، تهران: نشـر : تهـران ثلاثـی، محسـن ترجمه ،پیشین رژیم و انقلاب ،)1388( الکسیس دوتوکویل، .مروارید
،شـناختی جامعه بنیادینهاي نظریه :در ،»انقلابیونهاي انگیزه« ،)1385( الکسیس دوتوکویل، .نی نشر: تهران ارشاد، فرهنگ ترجمه روزنبرگ، برنارد و کوزرلوئیس
146
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
لیف أ، ت ـروش و نظریـه در علـوم سیاسـی :، در»رهیافت رفتـاري «) 1384( ساندرز، دیوید پژوهشکده مطالعـات یوسفی، تهران: یحاجامیرمحمد مارش و جري استوکر، ترجمه دیوید
راهبردي. امـام دانشـگاه انتشـارات : تهـران ،سیاسـی علـوم در پـژوهش ،)1387( کاووس سیدامامی،
(ع).صادق انتشارات رسا.: تهران تدین، احمد ترجمه ،شکننده مقاومت ،)1378( جان فوران،
بیـنش :، در»اندرسون پري تاریخی شناسی جامعه«، )1392(، تدا اسکاچپول ؛مري فولبروك،: تهـران قـاجري، آ هاشـم اسکاچپول، ترجمـه تدا ، تدوین شناسی تاریخی و روش در جامعه
مرکز. ، ترجمه حسن کامشاد، تهران: انتشارات خوارزمی.تاریخ چیست ،)1349( اي.اچ کار،
و نگـاري تـاریخ :در ،»نگـر کلان تاریخی شناسی جامعه زرین عصر« ،)1385( رندال کولینز،: تهران آقاجري، هاشم ترجمه دیگران، و همیلتون جی گري ویراسته ،تاریخی شناسی جامعه
.کویر انتشارات فرهنـگ ترجمه ،شناختی جامعه بنیاديهاي نظریه ،)1385( برناردروزنبرگ، ؛لوئیس کوزر، .نی: تهران ارشاد، .قومس نشر: تهران طیب، علیرضا ترجمه ،انقلابهاي تئوري ،)1369( استنفورد کوهن، ترجمــه ،وبـر مــاکس داري سـرمایه روح و پروتســتان اخـلاق در ،)1385( آنتــونی گیـدنز، .فرهنگی علمی: تهران کاشانی، و رشیدیان .صراط: تهران سروش، عبدالکریم ترجمه ،اجتماعی علوم در تبیین ،)1388( دانیل لیتل،
انتشـارات : تهـران افخمـی، رضـا ترجمـه ،تجربـی سیاسی تحلیل، )1391( یارول مانهایم، .(ع)صادق امام دانشگاه: تهـران ،سیاسـت در جدیـد هـاي نظریـه شناسـی روش ،)1389( جهانگیر علمداري، معینی
.تهران دانشگاه انتشارات، ترجمـه حسـین اجتمـاعی دیکتـاتوري و دموکراسـی هـاي ریشـه ،)1369( مور، برینگتون
تهران: نشر دانشگاهی. بشیریه، حسـین سـید و فرد دانایی حسین ترجمه ،کمی و کیفی رویکردهاي ،)1392( ویلیام نیومن، .نشر مهربان: تهران کاظمی،
محمـدي، تهـران: گلاحمد ، ترجمه درآمدي انتقادي بر تحلیل سیاسی ،)1385( هاي، کالین نی.
و ينگــار خیتــار :، در»شناســی در آمریکــا تــاریخ و جامعــه« ،)1385( هوفســتانز، ریچــارد: تهران ،يآقاجر هاشم ترجمه گران،ید و لتونیهم یج يگر راستهیو ،یخیتار یشناس جامعه
.ریکو انتشارات
Alexander, J. C (1987), "The Centrality of the Classics", In: Social Theory
Today, edited by Giddens, A & et.al, Cambridge: Polity Press.
Aminzade, R (1992), "Historical Sociology and Time", Sociological Methods and
شژوهر په دظریش ننق
سیسیا
ي ها
ریه نظش نق درشیندیازاي ببرا
ی وانراخی؛ فیختار
سیسیا
وم عل درها
147
Research, Vol.20, pp.456-480.
Bonnell, V (1980), "the Use of Theory, Concept and Comparison in Historical
Sociology", Comparative Studies in Sociology and History, Vol.22, No.2, pp.
156-173.
Calhoun, C (2003), "why Historical Sociology", in: Handbook of Historical
Sociology, edited by Delanty, G & Engin Fisin, London: Sage.
Choi, Naomi (2010), "Interperetive Theory", in: Encyclopedia of Political Theory,
edited by: Mark Bevir, London: Sage.
Davis, J (1962), "Toward A Theory of Revolution", American Sociological
Review, Vol.27, No.1, pp. 5-19.
Deranty, J (2010), "Critical Theory", in: Encyclopedia of Political Theory, edited
by Mark Bevir, London: sage.
Goldstone, J (2005), "Historical and Comparative Theory", in: Encyclopedia of
Social Theory, Edited by G. Ritzer, London: Sage.
Hempel, C. G (1966), Philosophy of Natural Science, New Jersey: Prentice Hall.
Hurrell, A (2010), "Dependency Theory", in: Encyclopedia of Political Theory,
edited by Mark Bevir, London: sage.
Kiser, E & Hechter, M. (1991), "The Role of General Theory in Comparative-
Historical Sociology", American Journal of Sociology, Vol.97, No.1, pp.1-30.
Maber, G (2010), "World System Theory", in: Encyclopedia of Political Theory,
edited by Mark Bevir, London: sage.
Marx, K & Engles, F. (1848), The Communist Manifesto, English trans. London.
Mills, C. Wright (1959), The Sociological Imagination, Oxford: Oxford University
press
Scokpol, Teda (1979), States and Social Revolutions, Cambridge: Cambridge
University press.
Shorter, E & ch, Tilly (1974), Strikes in France, 1830-1968, Cambridge:
Cambridge University press.
Smelser, N. J (1959), Social Change in Industrial Revolution, Chicago: Chicago
University press.
_____ _ __ (1968), "Sociological History: The Industrial Revolution and the
British Working- Class Family", in: Smelser Essay in Sociological Explanation,
Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Thompson, T. P (1963), The Making of the English Working Class, NewYork:
Vintage.
Tilly, Ch (1964), The Vendee, Cambridge: Harvard University press.
148
سوم علمهشناژوهپ
ی یاس
® ال س
همازدی
®
ارهشم
ومد
®
ار به
1395
_____ _ _ (1975), Rebillious Century, 1830-1930, Cambridge: Harvard
University press.
_____ _ _ (1977), the Uselessness of Durkheimian in the Historical Study of
Social Change, Center for Research on Social Organization, University of
Michigan, Working Paper, No.155.
_____ _ _ (1981) As Sociology meets History, NewYork: Academic Press
Wallerstein, I (1987), "World System Analysis", In: Social Theory Today, edited
by Giddens, A & et.al, Cambridge: Poilty press.
