.... ···

B_ilgi . Va_kfı Yayınları: 1

I. KUR'AN SEMPOZYUMU

va·yma J:Iazırlayanlar

Mehmet Akif Ers in . .

Dücane Cündioğlu

Zübcyir Bulut ·

· Fevzi Özkan

Sulcyman Köksoy

Dizgi-Mizanpaj": Vakıf Dizg~ Birimi ı

K_apak: Bilgi Vakfı . .

Baskı-Ciİt: Temel Ofset \

Kapak Baskİ: Kelebek · _ ! • • • o .... :. - ~

, ı. -Baskı, Kasım ı994: Aclca~~~ . : . . : ; . . - . ~ .. , .. - - -. . . .

. ' . • 1

.. Bilgi · -Va~ fa Yayınları_ '

Sü,dier 1 Sokak No: 12/9 Kızılay/ANKARA ,';

. ·" . o / .. . Tel: (0312) 231 66 53 .·

I. Tebliğ .

KUR'AN'DA İNSAN HAKLARI

Pi:of. Dr. Süleyman ATEŞ

Hak}n ve Sabrı Tavsiye

1. As ra (bütün zamana, tarihe) andolsun ki 2 .. İnsan ziyan içinde­dir. 3. Ancak inanıp iyi işler yapanlar, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ue birbirlerine sabrı tavsiye edenier başka (onlar ziyandan kurtulmuşlardır). (Asr: 131 1-3) ·

Bu ayetlerde bütün insaniann ziyanda oldukları, yalnız inaJUp yararlı iş­ler yapan,. birbirlerine hakkı ve sabn öğütleyenierin ziyanda olmadıklai-ı, asr'a yemin· edilerek vurgulanmaktadır. Asr üZerinde çeşitli görüşler varsa da in­·sanla: ilişkili olarak asr, burada 80-100 yıllık bir zaman birimidir ki insan öm­rüne iŞarettir. Burada insanın ömür _süresine yemin ·edilerek ~nsanın ziyan içinde olduğu bildirilmektedir. Zii-a geçen her an, irisanın Ömrünü eksiltir, ece­iini yaklaştırır. İnsan; geçen zamanı kazanç zanneder ama gerçekte o zaman, ömrüıiii yavaş yavaş tüketmektedir, fakat insan bunun farkı_nda olmaz, zama­nını yararlı kalıcı şeyler yapmakla değerlendirmez. . . . \

346 I. Kur'an Sempozyumu

Eğer insan, ayetlerin öğütlediği biçimde Y.ararlı iş, hakkı ve sabrı tavsiye ile geçirirse yaptığı bu işler kendisinin yarannadır, kalıcıdır. Böyle yararlı işler yerine vaktini boş işlerle geçirirse ömrü gider, tükenir ama yanında günahtan başka birşey kalmaz. Mesela bir insan ömrünü bilimsel araşt;ırm_alar ~e geçirir, eserler yazar, sonra geriye bir bakar ki kırk elli yıl geçmiş ama yaptığı güzel iş­ler, araştırmalar, yazdığı eserler giden ömürden kendisine kar kalmıştİr: Eğer çalışmasa, vakitlerini değerlendirmese idi, ömür yine geçecek ama kendisine hiçbir şey ka,lmayacak idi; koca ön:ırl?- heder olu,p gidecekti. Yahut ömrünü z~ ve fikir, ibadetvetaat ile geçirmişse o iba~et vetaatide manevi şekillere, cen~ net nimetlerine dönüşerek mahfuz kalacak ve insan onları, ahirette bulacaktır .. · . İşte ayette boş işlerin, .insana bir yarar sağlamayacağı, o tür davramşlann ömrü ziyan edeceği; insanın manasma da zarar vereceği, ruhunun degerierini düşüreceği; fakat güzel ve yararlı işler -yapanların kazançlı çıkacakları anla-tılmaktadır. · ·

Teiıasi (c.s""'l_,b), müşareket (=işteş) fiilidir ve 'karşılıklı"birbirlerine tavsiy~ etmek' anlamına gelir. inanıp güzel işler yapanlar, birbirlerine hakkı ve sabn tavsiye ederler .. Daha önce de belirttiğimiz üzere 'gerçek, doğru' anlamına gelen hak, Allah'ın isimlerindendir. Kişinin kendistne ait bir şeye de hak denilir. Sabır ise .olaylara dayanma, olaylar karşisında umutsuzluğa düşmeyip ta­bammül etmedir. İşte inanıp güzel işler yapanlar, birbirlerine haklo, . doğniyu;~ gerçeği, hak ·di,n!, başkalarının hakkına sa'y~yi, doğruluktan ayrılmamayı, olaylar .karşısında yılmamayı, .azi m ve irade ile Allah'a tevekkül ile hak· uğ-runda sabretmeyi tavsiye ed~rler. · · ·

. .

Toplum saadetinin temel taşları olan iman, güzel eylem, hakla ve sabrı tavsiye, İslam davetinin. en önemli prensipleriiıdeİıdir.' Siirede iman· prensibi, salih eylem prensibinden- önce anılmıştır. Çünkü eylem ima·na dayanır. E:albe yerleşen inanÇ, güzel eylem biçiminde görünür. Demek ki salih amel sahibi ol­mayan mü'min, gerçek mü'min değildir. Nitekim Kur'an'ın hemen her yerinde

. iman, salih amel ile birlikte anılmıştır. Bazı insanlar in~madıİdarı halde gü­zel davranışlar sergilerler. Fakat bunlaT, toplumlardaDir kül'al oluşturmaya-· cak. kadar nadirdirler. Güzel ahlakın, inanca dayandığı genel bir kuraldır. · İmana dayanmayan güzel ahlak çabuk sarsılabiİir. Getçekten' inanmadıklan halde güzel davranışlar gösterenler, şartlar aleyhlerine dönelüğü zaman bu davranışlannın tersini sergileyebilirler. Ö~un için sad~ce eğitim veya :vicdan, . iyi ahiakın temeli olmaya yeterli değildir. Iyi ahiakın temeli ~mandır. Sağlam,. tereddütsüz iman, mutlaka insanı yüce ahlaka, güz~l anıele sevk edeı:.

Ancak insanı salih arnele sevk eden iman; kesin, tereddütsüz, köklü ve doğru imandır. Kendi hayallerini; qar görüşlerini, d8! d'\i.Şünceleri~i putlaştırip kalbine yerleştirmiş ve örümcek ağlarıyle kendisini hapsetmiş kişinin· -imanı, belki kendisini dar çerçevede dürüstlüğe yöneltir ama aynı zamanda o kimse, birçok insaıı.a da Allah 'ın düşmanı gözüyle bakıp düşman olıir. Allah'ın ~a­nna iyiijk edeceği yerde düşmanlık etni~ye baŞlar. Onun için imanın, hurafdta, asılsız, boş şeylere, zan).ara değil, kesin esaslara dayanması gerekir. Zaten iman' şek üzerine kurulamaz. 'İman, sağlam esaslara· dayanıp kalbe yerleşme­~çe meyva vermez. Bundan dolayı bir gelenek ve~a ~opluma uyma vey~ gös- .

Kur'an'da İnsan Hakları 347

teriş içi~ n~maz ·kıldıklan halde siire'nin tanımladığı olgun davrari.ışı göster­meyenler, gerçekte mü'uıin değillerdir. Kur'an öyle insanlara mü'min d~ğil. sa­·dece müslüman .denileceğini bidiriyor:

Göçebe Araplar ·'i!ıandık' dediler.· De ki : 'Siz inanmadınız, fakat 'İslam olduk' deyin. Hen~ inia~ kalplerinize girmedi. Eğer.Allah'a· '-:e Elçisine itaat .ederseniz,. (Allah) yaptığınız güzel işler4en hiç bi~ rinin sevabını size .eksik verı:i:ı.ez. Allah çok bağışlayan, çok esirge­yendir. Mü'minler onlardır ki Allah'a ve Raswü'ne inandılar; sonra ~üphe etmedileri Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla ~avaşblar. Işte (iman sözlerinde) doğru olanlar onlardır . . <Hucurat/14-15)

İnsan .Hakları·

Kur'an-ı Kerim, her insanın, doğuştan birtakım haklan olduğunu belirtir. Bunlari.n başlicaları: ·1) Yaşama hakkı, 2) inanma haklo, din ve vicdan özgür-

. lüğü, 3) Mülkiyet haklo, 4) Evlenme ve Üreme ha~, 5) seçme ve seçilme . haklo, 6) Seyahat hakkı, 7) İkarnet (vatandaşlık) hakkı, vs.' dir. . ... . . . .

1. Yaşama .Haklo: Riliarın başındayaşama Juıkkı gelir. Yalmz insan de-. ğil, .her can, kendini konin!a ve savunma güdüsüyle donatılmıştır. Her canlı, . yaşamak için çırpınır,. kendisine zarar verecek şeylerden doğal olarak kaçar. Kendini savunma tedbirleri ah!.-Allah'ın ya.rattlğı c.anı bir başkasının öldürme yetkisi yoktur. Bir başkasına zarar vermeyen c~nlı öldürülmez. Özellikle hak­sız yere bir insanı öldürmek çok büyük bir suçtur. . . . .

Haksız yere bir insanı öldürmek haram olduğu gfbi, bir ihtiyaç olmadan· sırf zevk için bir hayvanı ·öldürmek de haranidır. N esai ve İbn Hibban'ın riva- · yet ettikleri bir hadiste Hz. Peyga.D).ber şöyle buyı.irmuştur; ·

Bir ki.işu, boş yere öldürenler için kıyamet gününde o kuş bağıra­. cak, 'Ya rabbi! Falan adam yararlanmak niyeti olmadan beni bo-

şuna Öldürdü!' diye şikş.yet edecektir. . · · ·

Yemek için usUlüne göre hayva~ kesilebilir vey~· av lanabilir ama sırf zevk iÇin hayvanı öldür~ek ve öyle bırakıp gitme~, .ı;.l.lah katında günahtır, böyle yapan Allah'ın çezas~na uğrar. Zevk için avcılık yapılmamalıdır. · · · · ·

ihramda iken .avlanm~yı. yasaklayan Maide: 110/96. ayet, 'HuzurU.na top­lanacağınız Allah't;an korkunuz' Şeklinde bitirilmektedir. Bun~n anlamı şudur: 'Nasıl sizin yanınıza hayvanlar toplanıyorsa, bir gün siz de Allah'ın huzurunda toplaiıacaksınız. O hayvanlar, size göre nasıl· aciz ise siz de Allah'a göre öy~e aciz si niz. Eğer siz, .yanınıza sokulan, yakınınız.da uçup konan hayvanlara. bir zarar vermez, onları ind.tmezseniz, huzurunda toplanacağınız Allah da. sizi in­citı;nez, sizi korur. Allah'in· huzurunda güvende olmak ist~yen, başka canlılara -güven vermeli, başkalarına .zarar v~rmekten sakınmab:dır'.

Klır'ari-ı Kerim, haksız yere adam öldürmeyi yasaklaıiıış, haksız yere adam öldürEmin, ebedi cehenneme gideceğini, Allah'ın gazabına, lanetine ve büyük azabına uğrayacağını vurgulamıştır: 'Bir mü'mini kasden .öldüreniİı ce­zasi, içinde sürekli kalacağı cehennemdir. Allah ona gazabetmiş, l~net etmiş ve. onun için büyük bir azab hazırlamıştır!' (Nisa: 98/93). ayetind~ haksız yere bir

348 LKur'an SemP.ozyumu

mü'mini (~bi! insanı) öldüren kimsenin, Allah'ın lanetine uğrayacağı, cehe~­nemde büyük bir azaba çarpılacağı vurgulanıiı.aktadır.

- -Gerçi ayette m.ü'min insanı haksız yere öldürenin ebedi cehenneme atıla-

cağı söyleDiyorsa da bundan mü'min olmayan insanı öldürmeye izin verildiği anlamı· çıkmaz: Hitap İslam toplumuna yapıldığı için burada mü'min ~nsan ta­biri geçriı.iştir. Fakat inancı ne olursa olsun, her insanın canı, malı ve namusu güvencededir. Haksız yere hiç kimsenin canına, malına ve namusuna dokunu­lamaz. Yüce Allah tüm masum insanları kasdederek ' ... Allah'ın harani kıldığı canı haksız yere öldürmeyin' (İsra: 50/33) buyurmuş- ve Allah'ın halis kullım-. mn, haksız y~re cana kıymayacaklarını vurgulamıştır (Furkan: 42/68)

Bundan dolayı İsrailoğullarına- şöyle "yazdık: Kim bir cana kıyma­mışya da yeryüzünde bozgunculuk yapmamış 'olan -bi! cam öldü­rürse, sanki bütüiı i'nsanları ölqürmüş gibidir. Kim de onu(n haya­

. tını kurtarmak-suı.retiyle) yaşatırsa, bütün insaııları yaşatn1ı_ş gibi olur. Andolsun elçilerimiz oıılara açık deliller getirdiler ama bun- · dan son.ra da onlardan . çoğu, yine yeryüzünde' israf etmekte (aşırı gitmekte)dirler. (Maide: 110/32)

Adem'in i.ki oğlunun öyküsünden hemen sonra gelen bu ayette, bundan dolayı İsrailoğullarına, bir cana kıyanın bütün toplurolm canına kıymış ve bir caJ?,ı yaşatanın da bütün toplumu yaşatmış gibi kabul edil~ceğinin bildirilmiş olması, 'kimi müfessirlere göre anlatılan bu öldürme olayının kahramanlarımn, asıl. Adem'in öz oğulları değil, onun zürriyetinderi gelmiş olan _ İsrailoğullarından iki kişi olduğunu gösterir.

Ayette 'bir insanı öldürmek', bütün- toplumu öldürmek gibi sayılmıştır. Çü~ bir insan, türünü temsil eder. Bir insanın haksız yere öldürülmesi, top­lumda haks~lıklann, saldırıların, öldürme olayl:;ınnın yayılmasına, insanların

·birbirine düşmesine, kan davalarının yaygııılaşmasına, toplum dilzeni:qin bo-zulmasına yol aç~. Birinin hayatını koruyup kurtarmak da toplumda can gü­veııligmi sağlar. Toplumu gÖnül huzuru içerisinde mutlu yaşatır. Yüce Allah; bir ferdin _hayatını, bir toplumun hayatı kadar değerli saymıştl!: Bir ferde hak­sızlık etmek, tüm topluma haksızlık etme~ gibidir.

. 'Fakir düşerim, besleyemem' düş'Ü;ncesiyle çocuk öldürmek, yani doğmuş çocuğunu sokaklara atmak, ölüme terketmek veya anne .rahminde uzuvları·be­lirmiş, ruh üflenniiş bir yavruyu kürtaj ile parÇalayıp ~tletmekharamdır, ci., nayettir. Yüce Allah''Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmek büyük hata-dır' (İsra: 50131) buyurmuş~. ·

· Herkesin nzkını veren Aİlah'tır. İslam'a göre kişi, döllenmeden ÖJ?-Ce çocu­ğun oluşmasını önleyecek tedbirler alabilir. Anne-babanın nzasıyla doğum kontrolü caizdir ki buna had ts lerde. azl denilmektedir. Azl, çocuğun döllenme­sine engelolma yöntemidir. Bu caizdir.. F~at döllenmiş bir çocuğu, zoruıılu bir neden olmadıkça, annenin ..sağlığı -için tehlike oluşturroadıkça düş~ek; özel­likle organları belirmiş, ruh üflenerek ayrı bir insan haline gelmiş bir çocntıı kürtaj ile parçalayıp almak cinayettir. Bunu yap-aıılar ve yaptı:anl~ bü~rük

Kur'an'da İnsan Hakları 349

vebal ve ı;orumluluk altına gir~rler. Döllenı;riş yavrunun dünyaya gelme hakkı elinden alınamaz ve alınmamalıdır. · ...

· 2. İı;ıanma Hakkı: İkinci temel hak inanma hakkıdır, din ve vicdan özgürlüğüdür. Kur'an'a göre herkes düşünc~ ve inanç özgürlüğüne sahiptir: 'Diley~n inansın, dileyeri inanmasın', 'Sizin dininiz size, benim dinini banadır', 'Sizin eyleminiz size,. benim eylemim bana aittir. SiZ beQim yaptıklarınıdan soruıİılu değilsiniz' ·ayetleri ve benzerleri, ·bu özgürlüğÜ vurgulamaktadır. Hiç kimse zorla inancından döndürülemei. Zaten inanç zorla," baskıyla olmaz. ·Kesin k·anıya gönül bağlılığına dayanir: 'Dinde zorlama yokti.ır' (Bakara: 92/256). .

İsl~mda savaş, insanları zorla di ne sokmak için degu, vicdanlar üzerindeki baskıyı ortadan kaldırmak-için yapılır.

Müslüİnanlar, fethettikleri ·ülkelerin halklarına tam bir din ve vicdan öz­gürlüğü tanımışlardır. Emeviler, Abbasiler, Selçuklular ve Osmanlılar döne" minde.gayri müslim teb~a, özgürlük içinde inançlarıni - yerine getirmişlerdir.

'Büyük Osmanlı İmparatorluğunda aynı köyde, kasahada ve kentte cami, kilise ve havra bir arada bulun;muş, her elinin mensubu kendi mabedinde özgürce ibadetini yapınıştır. O zamanli:lr bu toleransı başka bir yerde gormek mümkÜn değildi. Hatta XX: asr.ın sonlarında bağnazlıkla gözü dönmüŞ Sıtplann, Bosna ·Hersek'te müslümanlara karşı iŞledikleri cinayetler, azıcık vicdanı olanların tüylerini ürpertmekte, sağduyulu dindarları tiksindirmekte, bu barbariara kar.şı nefret uyandırmaktadır. Oysa Oıomanlı ülkesinde İslam'ın egemenliğinde yaşamış olan Yunanlılar, Makedonyalılar, Sırp~ar, Macarlar, Bulga.rlar, Ronienler, Ermeniler·vs. gayri müslimler en-son sınırına kadar özgürlükiçinde yaşamışlardı. Öyle olmasaydı dörtyüz yıl Osmanlı egemenliğinde kalan bu top­raklarda hi-istiyanlığın izi silinmiş olurdu.

Hz. Ömer .zamanında lrak'a, Gürcistan'a, Azerb.eycan'a giden müslüman fatihler, oralann halklarına baş-vergisi olaıı. cizye k~rşılığında özgürlük tanı­mışlar, · aldıkları .bu vergiye karşılık askerlikten· muaf tuttukları · o insanları, düşmanlarına karşı koruma görevi üstlenıİıişlerdir. Ama onlar içinde müslü­manlarla birlikte. cepheye gelip askerlik yapan kimselerden vergi almadıkları gibi, kadın ve.çocuklardan da vergi almamışlar; mabedierini korumuŞlar, hatta mab.e<;llerinin yapımİ için yardım da etmişlerdir. ·

· 3. Mülkiyet (Mal Edindii.-me)' Hakkı: Kur'an'li görE;! mÜlkün asıl sahibi Allah'tır. 'Göklerin ve yerin· mülkü Allah'indır' (J;3üruc: 27/9, Furkan: 42/2,

.Şura: 62/49, Zuhruf: 63/85, C asi ye: 65/27, Al-i İmran: 94/189, Nıir: ·102/42, . Fetih: .109/14, Maide: 110/17, Haçlid: ıı~z, 5;Tevbe: 113/116). Ancak Allah'ın . halifesi yapılan .insan (Bakara: 92/30), Allah adınamülkü yönetir, dünyada dü­zeni sağl~. Mülk; Allah'ın insana emanetidir. Bu emaneti güzel yÖnetmek, hor kullanmamak gerekir.

Şu yaşadığımız dünya, yalnız .insanın değil, üstündeki bütün canlılan n or­tak malıdır. Havada, toprakta ve suda herkesin hakkı .vardır. İnsan, kısa ömür içinde eline geÇen mülkü gÜzel yönetmeli, sırfkendi nefsiıii ve çıkarını düşüne-rek güzel d~ya çeyresini sorumsuzca kirletmemelidir. · ·

\

350 I. Kur'an Sempozyumu

Teknolojinin çok geliştiği şu çağda denizlerde sorumsuzca dökülen atık · maddeler, denizleri mikrop yuvaSı haline getirmekte, fabrika hacalarının at­.mosfere pompaladığı zehirli gazlar· büyük kentlerde nefes aiacak hava bırak­mamaktadır. Arbk 1Ç denizlerde neredeyse balık nesilleri"tükenmekte, zehirle­neo baliklar karaya vurmakta, çevreye yayıian radyasyon an~ kar11;1ndaki ço: c~arı sakatlamakta; iki başlı, bozuk uzuvlu anôrmal ·yavrulann doğn1asına neden olmaktadır. İnsanların sorumsuzluiDıoun cezası olari bu olaylar, insan-· lara bir ikazdır.

İnsanların elleriyle yaptıkları işler yüzünden karada ve denizde· bozukluk çıktı. Belki uslanır, dönerler diye Allah onlara yaptıkla- · nnın bir kısmını taddırmaktadır! (Rum: 84/4 1) · - · ·

(Fakat Allah, yine de insanlara) fırsat vermektedir) Eğer Allah, in­sanlan yaptıkları işler yüzünden hemen cezalandıracak qlsaydı, · ye~ünde tek canlı kalmazdı. Fakat Allah onları cezalan~ayı belli bir süre erteli;yor! (Fatır: 43/45)

Bu ayetİ.er, sorumsuz davranışların, çevreyi kirletmenin nasıl canlılan tü­kettiğine, insşnları nasıl korkunç felaketiere şürükleyeceğine dikkati çekmekte ve insanları yanlış davranışlardan sakındırmaktadır.

. .

Çevreyi soı:ımsuzca kirletmek, ozon tabakasının ineelip deliiııJ!.esine ne­den olinuştur. Insanların uslanıp daha dikkatli davranmalan gerekir. Aksi takdirde ilerideki nesilleri daha biiYük felaketler bekler.

4. Evlenme ve Üreme Hakkı:

Allah size kendinizden eşler var etti, ~Şlerinjzden de sizin için· oğullar ve torunlar yarattı ve siZi güzel şeylerle ·rızıklandırdı. (Nahl: 70172) ' · ·

Beğendiğiniz kadınlarla evlen.lniz! (Nisa.: 98/3) · .

İçinizden oekarlan ve köle ve cariyelerinizden iyileri evlendirin. · Eğer yoksul iseler, Allah, lutfiyle onlari zengin eder. Allali(ın mülkü) geniştir, O (herş~yi) bileri.dir. Evienine (imkanı) bula,ma-· yanlar, N.lah kendilerini lutfundan zengin ed(ip evleome imkanına kavuştur)uncaya kadar iffetl~rini korusunlar. (Nlir: 102/32-33)

Göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır. (0) dilediğini yaratır. Dilediğine dişiler, dilediğine de erkekler balışeder yahut onları çift yapar: Hem dişi, hem erkek (verir). Dilediğini de kısır yapar. O (herşeyi) bilen, (herşeye) gücü yetendir. (Şura: 62/49-50)

1

Bu ayetler insanları evlenmeye,. . çoluk çocuk sahibi olmaya yöneltmelq;edir. · : ' ·

. . ... . Kur'an-ı Kerim, ipsaıüarı evlenip aile kurmaya teşvik ettiği gibi; peygam­

berimiz de 'Dünya bir geçimden iBarettir. Şu·geçim dünyasının. en güzel rumeti de "iyi bir kadınUa evlenmek)dir', 'Gençler, sizden gücü yeten evlensin. Çünkü bu, gözü harama karşı korur, namusu muhafaza eder. Gücü yetmeyen de ·oruç tutsun. Çün~ oruç şehveti kırar' gibi hadisleriyle müslümanlan evlenmeye, ifremeye teşvik etılriştir. Namus ve iffetin korunması, neslin devaını için ev-

Kur'an'da İnsan Hakları 35i ı ..

'lenmek gerekir. İslam ailesi, karşılıklı sevgi ye saygı temeli üze~e kurulur. Peygamberimiz, iffetli, iyi huylu kadının etı büyük dünya nimeti olduğunu be-lirtmiştir. .

5. Seçme ve Seçilme Hakk,ı: Kur'an'ın insanlığa getiirliği temel haklar­dan biri de seçme ve seçil~e hakk.ıdır. Peygamberlmiz, sahabilerinden bey'at almıştır ki 'bunun modern anlamı seçimdir. Yalnız erkeklerin değil, kadınların. da oy hakkı. vardır:

Sana biat edenler (İslam uğrunda ölünceye kadar savaşmak üzere sana SÖ?: verenler), gerçekte Allah'a biat etmek,tedirler. Allah'ın eli, onların ellerinin üzerinde~. Kim ı:ıJıdini bozarsa, kendi aleyhine bOzmuş olur. Kim Allah'a verdiği sözü tutarsa.Allah ona büyük bii mi$afat vere<:ektir. (Fetih: 48/10) · ·

Ey:peygamber! inanmış kadınlar s.ana gelip Al~ah'a hiçbir şeyi or­tak koşmamalan, hırsı~lık etme.meleri, zinş. etmemeleri~ çocukla-

. rını öldün;nemeleri, elleri~le aya~an arasında bir iftira uydurup getirmemeleri (başkasının doğurduğu veya başka erkekten gayri meşru kazandıklan bir çocuğu, kocalarına nisbet etmem~leri), iyi l!ii işte sana karşi gelmemeleri hususunda sana biat ederlerse on­ların· biatlarım al ve onl!U' ·için Allah'tan mağfıret dile. Şüphesiz Allah, çok bağışlayan, çok esirgeyimdir. (Mfuntehine: 111/10)

Eyinimanlar, Allah'a itaat edin, Elçi'ye ve sizden olaıı buyruk sa­hibine itaat edin. (Nisa: 98/59)

.B~ ayetler seçme, seçilme hakkını ve seçilenin yasal emirlerine itaat etme prensibini getirmektedir. · · ·

Hz. Peyga~er, Mekke'nin Fethi gününde erkeklerden bey'at aldığı gibi ' kadınlardan da bey'at almıştır ki bu, erkek kadın herkese seçim h3kkının ta­nınması demektir. Peygamberimiz, kendisinden sonra ailesinden birini yerine bırakmıpnış, bu yüzden müsli,imanlar; halifelerini kendileri seçınişlerair. İlk dört halife 'bey'ai denile~ bİr tür seçimle iş başına·g_elmişlerdir. Daha sonra bu· sis.tem veraset yoluyla saltanata dönüştürülmüştür.

6. Seyahat Hakkı: 'De ·ki: 'Yeryüzünde gezin, bakın yaratmaya n.asıl baş­hidı, sonra Allah, son yaratmayı da yapaçaktır. Çünkü Allah, herşeye kadirdir' (Ankebut: 85/20) ayeti ·ve benzerleri, insanları yeryÜzünde seyahat edip Allah'ın yar-atılış mu'cizeleririi görmeye, araştırma ·v.e inceleme yapmaya yö­neltmektedir. Allah'ın verdiği seyahat özgilrlüğü, haklı bir sebep olmadan kı­sıtlanamaz.

7. İkaniet Hakkı: .Kur'an, insana, başkasının hakkına, mÜlküne tecavüz etmemek şartıyle Allah'ın mülkü olan şu dünyada, istediği yerde ikamet hakkı da. tanımıştır: - · ·

Nefislerine yazık eden kimselere; canlarını alırken melekler: 'Ne işte idiniz (dininiz için n~ yapıyordunuz)' dediler. (Bunlar) 'Biz yer­

. yüzünde. aciz düşürülmüştük' diye cevap verdiler. Melekler dediler ki: -'Peki, Allah'ni yeri geniş değil miydi ki ona göç ed(ip gönlünüzce

352 I. Kur'an Sempozyumu _

yaşayabileceğiniz bir yere gid)eydiniz?~ işte onlann durağı cehen­nemdir, ne kötü bir gidiş yeridir orası! (Nisa: 98/97)

Sonuç olarak :ı.r.urgulamak gerekir ki 'insanın haklq, başkasının hakkıyla özgürlüğüyle sınırlıdır'. Kişi, kendi hakkını düşündüğü kadar baŞkasının hak­lanı da düşünmeli, yalnız insaniann değil, hayvanlaniı, bitkilerin hakkını da düşünmeli ve hiçbir canı i~citmemeli, hiçbir canlıya zarar vermemelidir. Doğru müslüman, çevrenin elinden, dilinden zarar görmediği, herkese iyilik ve barış ve sevgi götüren olgun insandır.

Olmak istersen cihanda eğer makbul-i ins ü cin

Ne kimse senden incinsinr ne sen bir kimseden incin! . . Hak Kelimesinin Geçtiği Yerler: Asr: 13/3; Necm: 23128; Kaf: 34/5, 14, 19, 42; Sad: 38/14, 22, 26,

64, 84; A'raf: 39/8, 30, 33, 43, 44, 53, 89, 105, llS, 142, 159, 169, 181; Yasin: 4117, 70; Furkan:

42/~6, 33 68; Fatır; 43/5, 24, :3,1; Meryem: 44/34; Taha 45/114; Vakıa: 46/95; Nem1: .48179; Kasas·: 49/~, 13, 39, 48, 53, 75; İsra: 50/16, 26, 33, 81, 105; Yunus: 5114,5 23, 30 53, 55, 76, 77, 82, 94, 103,

108; Hud: 5~17, 45, 79, 120; Yusuf: 53/_51, 100; Hicr: 54/8,-55, 6~, 85; En'am: 55/5, 5~, 62, 73, 80, 91, 93, 114; 141; Saffat: 56/31, 37; Lokman: 57/9, 30, 33; Sebe: 58/6, 23, 26, ·43; Züiner: 59/2, 5, 19,

41, 67, 69, 71, 75; Mü'min: 60/5, 6, 20, 25, 55, 75, 77, 78; Fussilet: 61115, 25, 53; Şura: 62/17, 18, 24,

42; Zuhruf: 63/29, 30, 78, 86; Duhan: 64/39; Casiye: 65/6, 22, 29, 32; Ahkaf: 66/3, 7, 17, 18, 20, 30,

34; Zariyat: 67/19, 23; Kehf: 69/13, 21, 29, 44, 56, 60, 9.8; Nahl: 70/3, 36, 38, 102; İbrahim: 72119, 22;

Enbiya: 73/18, 24, 55; Mü'minü.ı:i: 74/41; 62, 70, 71, 90, 116; Secde: 75/3, 13; Mülk: 77/11; Hakka:

78151; Mearic: 79/24; Nebe: 80/23, 39; lnşik~k: 83/2, 5; Rıl.m: 84/8, 38, 47, 60; Ankebut: 85/44, 68;

Ra'd: 87/1, 14, 17, 19; Bakara: 92/26, 42, 61, 71, 91, 109, 119, 121, 144, 146, 147, 149, i76, 180, 213,

236, 241; 247, 252, 282; Enfal: 93/4, 5, s: 7, 8, 32, 74; Al-i !mran: 94/3, 21, 60, 62; Ahzab: 97/4, 37;

53; Nisa: 98/105, 122, 151, 155, 170, 171; Muhammed: 99/2, 3; Nur: 102/25, 49; Teğabün: 107/3;

Saf: 108/9; Fetih: 109/26, 27, 28; Maide: 110/27, 48, 77, 83, 84, 116; Mümtehin~: 1:1111; Hadid:

112/16, 27; Tevbe: 113/13, 29, 33, 48, 6~. 108, lll

Oturum B~şkanı Prof. Dr. Mehmet Aydııi: Sayın hocamıza ben de~­şekkür ediyorum. Sonunda zaten 15 dakika konuşma iinkanı olacak; o zaman ayrıca eksik bıraktığ); önemli gördüğü ba.Zı 'hususları tamamlamak için.de za-· · manı olacak diye düşünüyorum. Başkan fikrup değiştirir değil mi? Yani "baş- · kan karar verir, sonra fikrini değiştirir. Ben düşündüm kendl kendime. Sonunda 'konuşayım' dedim. Ama her konudan sonra nasılsa benini hakkım . var. Çüri~ ben müzakereciyim. Onun içi rı birkaç dakika söz alırsam -arkadaş:. larım tekrar söz aldıklarında bu söylediklerimi dikkate alırlarsa daha kolay

· olur diye düşünüyorum. Onun için birinci tebliğ ile ilgili 3-5 noktayı işaret et­mek istiyorum. Efendim İnsan Haklari ve İslamiyet konusu çok önemli bir konu. Zaten bu kültÜrümüzde de tarihimizde de önemliydi. Ama İnsan Haklan Evrensel Beyannamesi· neşredildikten sonra daha bir . önem kazandı. Açıkçası birçok müslüman aydın bu bildirgede yer alan genel hükümleri Kur'an'da bul­mak gibihaklı bir gayrete koyuldular. Baktılar ki Kur'an-ı Kerim'de ·var; sayın hocamızın bir losılıını anlattığı 'yaşama bakla, inanma hakkı, düşünce öziür­lüğü vs. Bunıpıla ilgili çok güzel de çalışmalar vardır. Zaman zaman be~ genç_ arkadaşlarıma yardımcı olayım diye •söylüyorum. Mesela her ne kadar Islami anlaYışları, yoruml_arı biraz farklı ise . de Ahmedi cenahda, Kadiyani cenahda yer alıyorsa da Zaferullah Han'ın İslam ve İnsan Hakları isminde çok güzel bir

Kur'an'da İnsan Hakları 353

kitabı var: Islam and Human Rights. Hemen hemen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nde yer alan her maddeyi Kur'an-ı Kerim'den ve hadis külliya­tından aldığı ayet ve ~arus-i şeriflerle belgelendiriyor. Kendine göre, İslam ta­rihinden örnekler veriyor. Aynca benim bildiğim."kadarıyla e~az on civarında muhtelif İslam ülkesi ile İnsan Hakları :Evrensel Beyannamesi ışığında Unesco, Birleşmiş ~illetler yetkilileri arasında ve dolayısıyla çok geniş plat:. formda bunların tartışılclığını biliyorum.

B~ı İslam üİke~erin-de (buraqa eser neşredildiği için ülke adı vermekte sakınca görmüyorum. Bir ülkeyi eleştir~ek için zaten birşey söylemem beri ama} Suudi Arabistan'da ciddi insan haklan ihlalleri. olduğuna. dair itirazlar olmuştur. Bu itirazların görüşülmesi için muhtelifkomisyonlar kurulmuştur. Bu komisyonların çalışmaları matbudur; Arapça;·İngilizce ·ve Fransızca olarak basılnuşl!U"dır: İslam ve İlJsan Hakları Üstüne (Islam on the Human Rights). Yapılan tüm bu müzakereler, itirazlar ve pu itirazlara veı:i}en cevaplar matbu

· haldedir ve zannediyorum bizin{Milli Kütüphanemizde de bulunabilir. Aynca meseleyi geniş bir perspektif'te gören arkadaşlarım kaynak olarak yararlanabi­lirler. Hala bu tartışmalar devam ediyor. Her· sene ei:ı a2ından bir-iki İslam ül­kesinde İslam ve İn~an Hakları t~rtışma konusu ediliyor. Ben sadece son üç sen~ içeris.inde dört tanesine katıldığı nu hatırlıyorum. · Bunlar çok ciddi ·ve ~eşrii taı:tışİnalardır. Onun için şahsen ben çok ciddiye alıyor'um bunları.

· Mesela 'din ve inanç hürriyeti var' diyoruz ama İslam dininden dön~n kişinin (yani him müslüman· değill:m diyen insanın) öldürülmesi ge.rektiği konusunda büyük bir ittifak var hala. Yani din hürriyetim hristiyana, yahudiye taruyöruz, ama müslümana tanımıyoruz gibi bir kanaat var. Yani hristiyan hıristiyan ola­rak, yal1udi yahudi olarak kalacak ama Mehmet Aydın ôinden çıkarsa? Oniın cevabı pek hoş değil. Onuıi için bunlar ciddi olarak tartışılıyor. . : .

· 'La ikrahe fid-din gayri müslim1er 1çindir, müslümanlar için değildir' di­yenler, böyle anlayanlar var; hala bu böyle-yo~umlanıyorsa ciddi bir inanç hür­riyeti problemi var demektir. so·nra seçme ve seçilme mesel~sinden tutu.nuz, ikinci derecede, kadın haklannda da çok Ciddi sıkıntılarıni~ var bizim. Yani

· İslam dünyasında kadııiııı. miras hakkından tutunuz; iş· edinme hakkı, meslek sahib~ olina hakkı, istediği okula gitme hakkı, ·evle n me hakk:ı vs. yüzünden. çok . ciddi insan hakları meseleleri var. ·

. Yine son zam~arda birtakım İslam ülkelerinde hakilcaten müslümanla~ utandıracak ciddi insan hakları ihlalleri vardır. Bu ülkelerin adını vermek is­temiyorum. Ama bu ülkelerde insanlar, diplomatlar keYfi olarak tutuklanabili­yorlar. Uz~ süre rehine olarak alıkonabiliyorlar. Masum (savaşla hiçbir ilgisi olmayan) birtakım insanları alıp götürebiliyorlar, kaçırabiliyorlar vs. Bunların hepsi insan hakları konusunda kopuşma ve tartışİna mecburiyetini ortayş çı­karıyor. Dolayısıyla bu konu canlı olmaya de.vam edecektir. Bu konu ister is­temez müslüman mütefekkiri, ayclını her bakımdan çok yakından· ilgilendire­cektir. İslam ülkelerinde .sık sık karŞımıza çıkanlan insan hakları ihlalleri ile ilgili konular bizim terakkimizi, ileı:lememizi çok fazla engelleyen badireler olmaktan çıksınlar.

354 I. Kur'an Sempozyumu ----------------------------------------------------------~. .

Bir de bir hususa daha temas etmek istiyorum; genellikle· bu İ.nsan Haklan Evrensel Bildirgesi:nin çerçevesi ve arka-planının çok seküler olduğu, çok.dünyevı olduğu üzerinde durulmaya başlandı. Yani deniyor~ müeyyide bakımından çok faz1a bir gücü yok bunun. İnsan hakları ihlali olunca ne olu­yor; doğrusunu isterseniz çok fazla birşey yapılamıyor. En dikk.8ti çekici yam da İnsan ·HaklaJ?. Bildirgesi'nin bir ahlaki boyutu yok. En ~ından açığa çıka­rılmış, müeyyide denebilecek, onların insa.n hakları ihlallerinin olmamas~ sağlayacak ahlaki, inançla ilgili bir boyutu yok .d~miyor ve bunu iftiharla söyle­yeyim müslüman aydı'nlarin çoğu 5-10 sene içinde ortaya çıkarclılar. Dediler.ki; tamam, bu insan hakları evrensel beyannamesi iyi. İyi de bu bir insan anlap- : şina, bir felsefeye, bir tarih ve toplum felsefesine dayanıyor. Burada cidw sı­kıntılar var. Biz kendimizi müslüma.nlar olarak tam içinde göreıniyoruz. Yavaş . yavaş yahudi ve hristiyanhirçok entellektüelin 'de bu noktaya geldiğini görüyo­rui. Onun için son üç yıldır Evrensel Ahlak Bildirgesi üzerinde çal~şma vaİ. Decleration of Globa:l Morality (Evrensel-Global Ahlak Bildirgesi). Sekiz sayfa­lık bir me.tindir bu. Muhtelifkişilerin elinden· geçti, Türkiye'den de birçok ki­şinin elinden geçti.: Dolayısİyla bu Evrensel Ahlak Bildirgesi son şeklini a).ı.İ'sa ve insan Hakları Evrensel Bildirgesi ile birlikte mütalaa edilir ve yeniden Birleşmiş Milletler'in önderliğinde bir. formülasyona, bir ifade biçimine kavu­şursa -ki kavUşmaz diye bir şey yok, onlar ayet değil ve elbette üzerinae dü- · şünülecek mac;ldelerdir- sanıyorum onları ~lakla ve inançla ve yine kims.enin itiraz ederneyeceği çıkış noktaları ile ... Mesela kimsenin itiraz ederneyeceği çı­kış noktalarını ben size söyleyeyim.

İnsan Jfakları Evrensel Ahlak Bildirgesi'nin preamble, yani giriŞi şu cünile ile başlıyor: ·'Kendi nefsin için istemediğini başkaları için de istemedikçe gerçek insan olamazsın'. Orada sadece değişen şey sadece müslüman keli~esi gitmiş; yani bir anlamda hadis-i şerifle yola çıkılıyor ve kaynağında bun~ bir hadis olduğu söyleniyor. Dolayısıyla müslümanJar, entellektüeller olarak ügilendikçe onların dünya görüş ve anlayışları yavaş yavaş bunlara sinece~tir, bliralar do­lacaktır. İnsan Hakları Evrens~l B~yannamesi hazırlandığı zainan ona katkıqa bulunan hiçbir Islam aydınının bülünduğunu ·zannetıniyorum. Siyasetin için­deydi İslam. dünyası, ama ilmen, fikren ve dolayısİyla h~ssen - purada Türkçe yaniışı yapmama izin veriniz- kültürel (böyle .. bir_ş'ey olmaz da) ahirak içinde·· . değillerdi. Dolayısıyla bu hakikaten önemli bir konudur. ~ur'an'ın tartişıldığı yerde böyle bir konunun yetkili bir arkadaşımız, b.ir hocamız tarafından tartı­şılması da ayrıca memp.uniyet vericidir. İkinci konuşmacı arkadaşımız Sayın Yaşar Nuri Öztürk ve üzerinde dıiracağı konu hakikateri ö~ellikle son zaman:.. larda gözde 9lan bir konu, .diyalog koniısu. Ama bu sefer 'Dinler' Arası Diyalog' . değil, 'Allah ile İnsan Arasındaki Diyalog'. Bakalım. sayın hocamız' bu k~nuda · bizlere nelere söyleyecek? ·