30.05.18

1

Stres psychologiczny i wybrane metody jego kontroli

a zdrowie

„Niemożliwe jest oddzielenie zdrowia ciała od zdrowia umysłu”

Księga Hioba

„Leczyć trzeba nie tylko ciało,

ale i duszę chorego” Hipokrates

STRES

to nieswoista reakcja organizmu na każde stawiane mu żądanie (H. Selye, 1930); Fazy przebiegu reakcji stresowej (ogólny zespół adaptacyjny GAS):

1)  alarmowa, 2)  odporności (adaptacji), 3)  wyczerpania.

Ogólny zespół adaptacyjny

„Fight or Flight Response”

Walter Cannon (1932) Stres to gotowość organizmu do ucieczki lub ataku

RODZAJE STRESU

ZMIENNOŚĆ ŚRODOWISKA

BODZIEC

STRESOR Fizyczne: hałas, uraz, wysiłek fizyczny, nagła zmiana warunków klimatycznych, itp. Psychologiczne: lęk, frustracja, złość, nienawiść, szczęście, miłość, zazdrość, itp. Społeczne: śmierć ukochanej osoby, utrata pracy lub wartości materialnych, samotność, podporządkowanie się, ceremonia ślubna, wygrana na loterii, itp.

EUSTRES DYSTRES

30.05.18

2

Jaki jest optymalny poziom lęku (stresu, napięcia,

pobudzenia, czy motywacji),

aby osiągnąć najlepszy wynik?

HIPOTEZA YERKESA-DODSONA

(I PRAWO)

Stres a sprawność działania

HIPOTEZA YERKESA-DODSONA

(II PRAWO)

Symptomy stresu Fizjologiczne

mięśniowe: postawa spięta, zaciśnięte zęby, napięte mięśnie szyi, pleców, zgarbione ramiona, ręce splecione (zamknięta pozycja, obronna), ściągnięte mięśnie mimiczne i brwi oddechowe: oddech spłycony, szybkie oddychanie, czasem „łapanie” powietrza bólowe: bóle głowy, pleców, szyi, żołądka, klatki piersiowej, ogólna nadwrażliwość układu trawiennego: biegunka lub zaparcia, nadmierny apetyt lub niestrawności inne objawy: nerwowe ruch, drapanie się, czasami niemiarowe tętno, zaczerwienienie, pocenie się, suchość w ustach, zgrzytanie zębami

Psychologiczne Krótkotrwałe:

Trudności w podejmowaniu decyzji Brak koncentracji, roztargnienie Zawężenie uwagi Negatywne myśli Brak pewności siebie Irytacja i rozdrażnienie Obniżenie nastroju, apatia Trudności w samokontroli, chwiejność Problemy z pamięcią

Długotrwałe: Trudności ze snem Bezradność Zmiany nastroju Wrogość Depresja Sięganie po alkohol, narkotyki itp.

Społeczne (zmiany zachowania)

Konflikty społeczne Gorsza komunikacja Głośne i szybkie mówienie Krytycyzm Agresja Brak troski o własny wygląd Spadek efektywności Złe nastroje Irytacja Zachowania nerwowe np. obgryzanie paznokci, tupanie Zwiększona podatność na wypadki

30.05.18

3

Choroby psychosomatyczne choroby powstałe jako uszkodzenia narządów końcowych wskutek długotrwałego działania stresu (choroby z przystosowania) choroby wrzodowe (żołądka, dwunastnicy) choroby uk. krążenia (nadciśnienie, arytmia, choroba wieńcowa) bóle i migreny niektóre alergie astma niektóre choroby skóry obniżenie odporności karoshi – śmierć z przepracowania (Japonia)

Stres psychologiczny - proces, którego przyczyną jest relacja

między osobą a otoczeniem, oceniana przez nią jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca dobrostanowi. Następstwem tej relacji i takiej jej oceny jest stan stresu, obejmujący silne emocje, przeważnie negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji (Transakcyjna teoria stresu Lazarusa i Folkman, 1984)

Siła Sytuacja Siła Sytuacja stresu stresu 100 Śmierć współmałżonka 29 Odejście z domu syna lub córki 73 Rozwód 29 Problemy z teściami 65 Separacja 28 Własne wybitne osiągnięcia 63 Pobyt w więzieniu 26 Żona zaczyna lub przestaje pracować 63 Śmierć członka bliskiej rodziny 26 Początek lub ukończenie szkoły 53 Uraz fizyczny albo choroba 25 Zmiana warunków życia 50 Ślub 24 Zmiana własnych przyzwyczajeń 47 Zwolnienie z pracy 23 Kłopoty z szefem 45 Pojednanie z współmałżonkiem 20 Zmiana godzin lub warunków pracy 45 Przejście na emeryturę 20 Przeprowadzka 40 Zmiana stanu zdrowia członka rodziny 20 Zmiana szkoły 39 Ciąża 19 Zmiana sposobu spędzania wolnego czasu 39 Kłopoty seksualne 19 Zmiany w praktykach religijnych 39 Pojawienie się nowego członka rodziny 18 Zmiany w życiu towarzyskim 39 Nowy rodzaj interesów 16 Zmiana nawyków związanych ze spaniem 38 Zmiana sytuacji finansowej 15 Zmiana częstotliwości spotkań rodzinnych 37 Śmierć przyjaciela 15 Zmiana nawyków związanych z jedzeniem 36 Zmiana pracy 13 Wakacje 35 Zmiana częstotliwości kłótni z partnerem 12 Boże Narodzenie 29 Zmiana zakresu odpowiedzialności w pracy 11 Drobne wykroczenia przeciwko prawu

WYDARZENIA ŻYCIOWE JAKO ŹRÓDŁA STRESU wg T.H. Holmesa i R.H. Rahe, 1967

ZDARZENIA PSYCHOSPOŁECZNE

ODBIÓR SENSORYCZNY

PRZEZ DROGI CZUCIOWE

NARZĄD KOŃCOWY

1.  Bezpośrednio unerwione przez układ współczulny i przywspółczulny

2.  Reakcja „walcz lub uciekaj” (Cannon)

3.  Ogólny Zespól Adaptacyjny (Selye)

REAKCJA STRESOWA za pośrednictwem podwzgórza

INTERPRETACJA POZNAWCZA przez korę nową

INTERPRETACJA AFEKTYWNA przez układ limbiczny

BRAK REAKCJI STRESOWEJ

Spostrzeżenie zagrożenia Brak spostrzeżenia zagrożenia

Żródło: G.S. Everly Jr., R. Rosenfeld, 1992.

Osobowość typu A (wzór zachowania A)

badania pacjentów z chorobą wieńcową „chorujący na pośpiech” charakteryzują się nadmiernym pędem do działania i rywalizacji, nierealistycznym poczuciem natychmiastowej konieczności wykonania zadań, wygórowaną ambicją, niechęcią do samooceny, skłonnością do stawiania kryteriów ilościowych nad jakościowymi oraz potrzebą kontroli i dominacji (Friedman, Rosenman, por. Wrześniewski, 1993; Wrześniewski, Włodarczyk, 2004)

Osobowość typu B

przeciwieństwo typu A pracują bez większego zaangażowania i odpoczywają bez poczucia winy usposobienie charakteryzujące się odprężonym, niefrasobliwym stosunkiem do życia, preferowaniem jakości ponad ilość, nikłą chęcią rywalizowania oraz upodobaniem do refleksji

30.05.18

4

Osobowość typu C

może przyczyniać się do rozwoju nowotworów złośliwych (C – cancer) skłonność do poświęceń, niezwykła uprzejmość, bierność w obliczu stresu, ustępliwość i nieujawnianie emocji (tłumienie emocji szczególnie negatywnych np. złości) (Eysenck, 2000; Sheridan, Radmacher, 1998)

Silna reaktywność układu sercowo-naczyniowego, mniejsza efektywność i wolniejsza rekonwalescencja po incydentach wieńcowych; kilkakrotnie większe ryzyko nagłego zgonu sercowego Doświadczanie negatywnych emocji (zamartwianie się) z zahamowaniem ekspresji tych emocji, związanym z unikaniem relacji z otoczeniem. Osoby takie są przygnębione, zalęknione i maja niesatysfakcjonujące relacje z innymi (Denollet, 2000; Moryś i in., 2006).

Osobowość typu D

Przedwczesne zgony wg przyczyn Osobowość typu H Osobowość odporna (hard personality) (Kobasa, 1979) Przypomina typ A, jednak mniej podatny na choroby układu krążenia; wydaje się rozkwitać pod wpływem stresu dzięki trzem czynnikom (trzy C: commitment, control, challenge) Poczucie zaangażowania w swoje wartości, przekonania, poczucie tożsamości, pracę i życie rodzinne Poczucie kontroli nad własnym życiem Spostrzeganie stresorów jako wyzwania

Styl wyjaśniania – nastawienie wobec zdarzeń życiowych

Optymiści – osoby, które oczekują pozytywnych wyników Pesymiści – osoby, które oczekują negatywnych wyników Badacze z Kliniki Mayo – trwające 30 lat (Maruta i in., 2002) – optymizm przekłada się na dłuższe życie i lepsze funkcjonowanie układu odpornościowego (ryzyko przedwczesnej śmierci mniejsze aż o 50%) Martin Seligman (1991, 2002), – psychologia pozytywna

ZDROWIE (wg WHO)

– całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny (duchowy), a nie

tylko brak problemów medycznych

30.05.18

5

Składa się na nie sześć wymiarów (aspektów) zdrowia powiązanych ze sobą:

zdrowie fizyczne

zdrowie intelektualne

zdrowie społeczne

zdrowie duchowe

zdrowe środowisko

zdrowie emocjonalne (Donatelle, 2013, s. 7)

Modele zdrowia

Paradygmat biomedyczny Paradygmat holistyczno-funkcjonalny (socjoekologiczny)

Model biomedyczny

Zdrowie rozumiane jako kategoria zobiektywizowana, brak zakłóceń w funkcjach biologicznych organizmu, zależy od od odporności biologicznej organizmu. Zachowanie zdrowia to skuteczne zastosowanie powszechnych reguł higieny i zaleceń lekarskich.

Zdrowie i choroba pozostają poza kontrolą człowieka.

Model holistyczno-funkcjonalny Zdrowie rozumiane jako proces dynamicznej

równowagi, relacja pomiędzy człowiekiem, a jego otoczeniem; o jego poziomie decydują stresory (czynniki patogenne) i zgeneralizowane zasoby odpornościowe.

Szczególne miejsce świadomej aktywności podmiotu, co powoduje, że

człowiek ma poczucie wpływu na stan zdrowia i czuje się odpowiedzialny za jego poziom; aktywnie, według własnych zasad, je ochrania oraz współpracuje odpowiedzialnie w procesie leczenia.

Osiąganie zdrowia odczuwane jest jako DOBROSTAN

Człowiek zadowolony z życia ma POCZUCIE SENSU I NADZIEI

POCZUCIE SZCZĘŚCIA

DOBROSTAN w ujęciu: a)   Hedonistycznym - przyjemność i zadowolenie z

życia i różnych jego sfer b)  Eudajmonistycznym (szczęście jest najwyższym

dobrem i celem człowieka) - satysfakcja z realizacji sensów i celów (gratyfikacje)

49

PODSUMOWANIE ZAŁOŻEŃ O POJĘCIU ZDROWIA

q  Zdrowie dobrem osobistym i społecznym określanym obiektywnie i subiektywnie

q  Zdrowie jest zdolnością do realizacji potencjałów fizycznych psychicznych i społecznych

q  Poziom (stan) zdrowia zależy od dynamicznego równoważenia możliwości, potrzeb, wymagań i aktywności własnej podmiotu

q  Zdrowy człowiek a) zaspokaja potrzeby, b) realizuje cele, c) wypełnia zadania życiowe

50

30.05.18

6

Pola zdrowia według raportu Lalonda

53% styl życia 21% środowisko 16% dziedziczenie 10% opieka medyczna

Styl życia związany ze zdrowiem

„charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych, uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, przekonaniami o świecie, życiu i własnej osobie, kompetencjami, systemem wartości i doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz czynnikami społeczno-kulturowymi”

(Strelau (red.), 2000, s. 576-577)

Determinanty zdrowia (Simovska i in. 2006)

Styl życia

Warunki życia

Zdrowie

właściwe odżywianie

właściwe stosunki międzyludzkie

czystość ciała i otoczenia

Aktywność

fizyczna (sport)

niepalenie tytoniu

nienadużywanie używek (np.

alkohol) i leków

sen, wypoczynek

ochrona przed subst. toksycznymi

zachowanie bezpieczeństwa

Składowe stylu życia

Zmodyfikowano za Drabik, Resiak (red.) 2010, s. 21

kontrola masy ciała

kontakt z przyrodą

zachowania okresowe

radzenie sobie ze stresem

PODSTAWOWA FORMUŁA TRENINGU ZDROWOTNEGO

Dawniej:

3 x 30 x 130 Dziś:

1h x codziennie 10 000 kroków

Aktywność fizyczna

§  „Aktywność fizyczna to praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie”

Kozłowski, Nazar, 1995 §  „Aktywność fizyczna to wzmożona aktywność

wszystkich układów. Niedomagania jednego rzutują na aktywność innych, a tym samym i całego organizmu”

Drabik, Resiak (red.) 2010, s. 34

30.05.18

7

Barankiewicz, 1998

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

Zwiększa odporność na

stres i zmęczenie

Dobrą sprawność fizyczną i umysłową

Zapobiega przybieraniu na wadze, powoduje

zmniejszenie tkanki

tłuszczowej

Optymalny stan zdrowia

we wszystkich

fazach życia człowieka

Zwiększa wydatek

energii ponad poziom

podstawowej przemiany

energii

Rodzice a dzieci

AF dzieci i młodzieży należy wiązać a aktywnością ich rodziców – osób dorosłych.

Bardziej aktywni rodzice to aktywne także ich dzieci (Drabik 1995; Freedson, Evenson, 1991; Moore i wsp., 1991) oraz młodzież (Sallis i wsp., 1988)

Drabik, Resiak (red.) 2010, s. 45

Przedłużenie życia

Skala korzyści płynących z aktywności fizycznej jest ogromna. Może ona wpłynąć na dodatkowe zredukowanie: §  Chorób układu krążenia o 15-39% §  Udarów mózgu o 33% §  Nadciśnienia tętniczego krwi o 12% §  Cukrzycy o 12-35% §  Nowotworów o 5-33% §  Osteoporozy o 18%

Drabik, Resiak (red.) 2010, s.45

AF jako prewencja chorób sercowo-naczyniowych

„z opublikowanych w latach 80. i 90. XX wieku licznych badań prospektywnych wynika, że stosowanie regularnej aktywności fizycznej powodującej - ze względu na rodzaj wysiłku, czas jego trwania i intensywność - wydatek energetyczny w granicach 700-2000 kcal na tydzień, skutkuje zmniejszeniem o 30-50% ryzyka rozwoju choroby wieńcowej oraz o 25-30% zmniejsza umieralność ogólną [4, 6, 32, 38]”

(Sobieszańska, Kakałka, Pilecki, Adamus, 2009, s. 660)

„Człowiek zapada na zdrowiu, gdy

zaniedbuje ćwiczenia”

Arystoteles, IV w.p.n.e.

„Samo jedzenie nie utrzyma człowieka przy życiu, musi on jeszcze ćwiczyć”

Hipokrates, V - IV w.p.n.e.

„Gdybyśmy mogli dać każdemu właściwą ilość pożywienia i ćwiczeń fizycznych

- nie za dużo i nie za mało, to bylibyśmy na bezpiecznej

drodze do zdrowia”

30.05.18

8

„Jeśli nie biegasz pókiś zdrów, będziesz biegać

kiedy zachorujesz”

Horacy, I w.p.n.e.

„Najważniejszym warunkiem zachowania

zdrowia są ćwiczenia fizyczne”

Awicenna, XI w.

Sport w Polsce 2016 (wg Raportu GUS, 2017)

14 858 klubów sportowych (wzrost o 6,1% w stosunku do 2014) Najpopularniejsze sporty zespołowe (58,4%, a w tym piłka nożna 39,5%, + plażwa i halowa – 40,8%; wzrost o 15,5%) Siatkówka – 7,5% (7,8% z plażową, spadek o 3,8%) Koszykówka, pływanie, LA – 4,0% Karate 3,9% (sporty walki – 10,4%) Ćwiczący – 1 030 000 w tym 260 000 kobiet (wzrost 12,1%; kobiet 13,5%)

Sport w telewizji Canal+ (HD) Canal+ Sport (HD) Canal+ Sport 2 (HD) Canal+ Now Polsat Sport (HD) Polsat Sport Extra (HD) Polsat Sport News Orange Sport nSport HD TVP Sport HD Eurosport (HD) Eurosport 2 (HD) Sportklub Fightklub HD Fightbox HD Eleven Sports HD 1, 2, 3, 4

Extreme Sports HD MotoWizja TV ESPN America ESPN Classic TVN Turbo HD Polsat Play Motors TV Yacht & Sailing Poker Chanel Rush HD

TVP 1 TVP 2 Polsat TV 4 TVP Info TVN

Pewne treści

Rusz się człowieku (TVP 1) Akademia trenera (Canal+) Laboratorium (Canal+) Piłkarski diament (Canal+)

Pewne treści „Kawa czy herbata” (TVP 1) „Pytanie na śniadanie” (TVP 2) „Dzień dobry TVN”

TVN Meteo Active Active Family Wellbeing Network HD Polsat Cafe Polsat Play TVN Style Domo

30.05.18

9

Programy, akcje Taniec z gwiazdami You can dance Cofnij zegar Celebrity splash!

Polska biega! (Gazeta Wyborcza) Polska na rowery! (Gazeta Wyborcza)

A aktywność fizyczna??? Brak systematycznych i całościowych badań W wieku 4-18 lat – nawet 60-70 % 5,9 % (6,9 % Węgrzy, ale 29,9 % Finowie, 19,9 % Niemcy, 17,6 % Hiszpanie) (Żarów i in.,2003; Duda, 2006) 7% systematycznie, 33% raz w tygodniu, 12% przynajmniej raz w miesiącu (Strategia rozwoju sportu w Polsce do roku 2015, 2007) 20,3% regularnie (1-2 x w tygodniu), 21,8% M, 19,0% K i 25,6% sporadycznie (1 x w miesiącu) (GUS, 2013) 22% regularnie (22,8% M, 20,6% K) oraz 25% sporadycznie (25,6% M, 24% K) (Uczestnictwo w sporcie i rekreacji ruchowej 2016 r., GUS, 2017) 16,1% w czasie wolnym (18,9% M, 13,4%K) w wieku 15-69 lat ; 21,9% z aktywnością transportową (Kantar TNS S.A., 2017)

Uczestnictwo w zajęciach sportowych i sportowo-rekreacyjnych w zależności od wieku (w %)

(GUS, 2017, s.49)

Dramatycznie maleje aktywność ruchowa dzieci i młodzieży; Polskie dzieci tyją najszybciej w Europie – 17 % dzieci w wieku 11-15 lat ma nadwagę. To dwukrotnie więcej niż dwa lata temu (raport UNICEF); Plaga zwolnień z zajęć WF; Łatwy dostęp do zwolnień lekarskich (17,7% zwolnień z WF jest wystawione przez lekarzy*); Rodzice zwalniają dzieci z WF (22,8% uczniów ma zwolnienia od rodziców*); Problem z warsztatem nauczycieli prowadzących zajęcia; Słabe wykorzystanie istniejącej infrastruktury sportowej.

* dane z raportu NIK, 2012

72

73 Raport NIK 2010

74

Spadeksprawności

Źródło: Źródło: Przewęda (2009), Dobosz (2012)

1,29 1,09

4,20

3,00

1979 r. obecnie

Porównanie wyników - skoku w dal

skok w dal z miejsca siedmioletnich chłopców (w m.)

skok w dal dziewcząt (w m.)

3,05

3,44

3,16

3,59

1979 r.

obecnie

Porównanie wyników - bieg na 600 metrów

bieg na 600 metrów siedmioletnich chłopców (w min) bieg na 600 metrów siedmioletnich dziwcząt ( w min)

17

7

14

6,5

1979 r.

obecnie

Porównanie wyników - zwis na drążku

zwis na drążku siedmioletnich dziewcząt ( w sek.)

30.05.18

10

Raport NIK, 2013

Sport powszechny nowe programy

1.  Program „WF z klasą” 2.  Program „Umiem Pływać” 3.  Program „Mały Mistrz” 4.  Program „Multisport” 5.  Program Akademia Lidera Orlika

76

Styl radzenia sobie

„Charakterystyczny dla jednostki repertuar strategii radzenia sobie w sytuacjach stresowych” (Strelau (red.), 2000, s. 576)

Grupy metod walki ze stresem: 1.  Aktywność fizyczna → styl życia!!! 2.  Zmiana filozofii (optyki, postawy) życiowej →

styl życia!!! 3.  Zarządzanie czasem. 4.  Celowe narażanie się na inne stresy

(hartowanie się, asceza). 5.  Treningi relaksacyjne (zapobieganie i

p r z e c i w d z i a ła n i e s k u t k o m s t r e s u ; wprowadzenie do treningów mentalnych).

6.  Odnowa biologiczna (psychobiologiczna).