Ìàçààëàé - Áàãøèéí ãàðûí àâëàãà

Ìàçààëàé - Áàãøèéí ãàðûí àâëàãà1

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü áàãø íàðò “Ìèíèé íóòàã, ×èíèé íóòàã, Áèäíèé íóòàã” ñýäýâò õè÷ýýëèéã îäîî àøèãëàãäàæ áàéãàà

ñóðãàëòûí õºòºëáºðòýé óÿëäóóëàõàä ñàíàà ºãºõºä ÷èãëýãäñýí áîëíî. Çàðèì õè÷ýýë íü áàãø íàðûí ç¿ãýýñ õ¿¿õä¿¿ä ñýäâèéã

îéëãîõîä íü èë¿¿ óäèðäàìæ øààðäàãäàõ áîë çàðèì íü õ¿¿õä¿¿äýä ÷ºëººòýé ýðýë õàéãóóë õèéõýä íü ÷èãëýãäñýí áîëíî

Áàãøèéí ãàðûí àâëàãà - Ìàçààëàé2

Ãàð÷èã

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

À Á¯ËÝÃ: Ìèíèé ãýð

• ×èíèéòóõàé.................................................................................................• Ìèíèéíóòàã(Àæèãëàëòõè÷ýýë)........................................................

Á Á¯ËÝÃ: Ýêîñèñòåì

• ÝêîñèñòåìäàõüàìüäáîëîíàìüäáóñþìñÁàéãàëüñóäëàë,Äýëõèéíöàãóóðûíººð÷ëºëò...........................• Áîäãàëü,Ïîïóëÿöè,Á¿ëãýìäýëáàÝêîñèñòåìèéíòóõàé.......• Ýêîñèñòåì

Ýêîñèñòåìá¿òýýöãýå............................................................................• Ýêîñèñòåìäàõüèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî....................• ×èíèéèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî........................................• “Èäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîî”ø¿ëýã.....................................• Èäýøòýæýýëèéíõýëõýý.......................................................................• Øàð×óëóóíûäàðõàíãàçðûí÷îíîíûýêîñèñòåìèéíõàðüöóóëàëò.................................................................

Â Á¯ËÝÃ:Ìàçààëàé

• ÌàçààëàéíýêîñèñòåìÀìüäáîëîíàìüäáóñþìñûíàþóëçàíàë.....................................• Ãîâèéíá¿ñíóòàã.......................................................................................• Ãîâüöºëèéíá¿ñèéíàíàìüòàä..........................................................Çîõèëäîëãîîíûòóõàé• Àìæèëòäàãóóëàõõóâöàñíûñîíãîëò................................................• Ìàçààëàéíòàðõàö...................................................................................Ìàçààëàéäó÷èð÷áóéáýðõøýýë¿¿ä• Ìàçààëàéíýêîëîãè.................................................................................• Ýðãýö¿¿ëýë...................................................................................................

Ýêîñèñòåìá¿òýýöãýåÁ¿ëãýìäýëèéíñàìáàð• Íýðòîìú¸îíûòàéëáàð..........................................................................

36

10

1323262729

30

313435

3637

4445

50


×èíèé òóõàé

Íýð

Íàñ

Àíãè

Ñóì, áàã, ä¿¿ðýã

Òàíàé ãýð á¿ë õýä¿¿ëýý âý?

×èíèé ñîíèðõîë/õîááè?

Èäýâõæ¿¿ëýõ äàñãàë:

“Ìèíèé íóòàã, ×èíèé Íóòàã,Áèäíèé íóòàã”- ãýñýí îéëãîëòîäõ¿¿õä¿¿äþóõàìààðóóëàíîéëãîæáóéòàëààðààººðººðèéíñàíààããàðãàõó÷èð äàðààõ àñóóëòóóäûí äàãóóòýä õàðèóëàõ ¸ñòîéþì.Ýíý íü òýäáèîëîãèéíøèíæëýõ óõààíû ¿íäñýíçàð÷ìûãîéëãîæìýäýõ,àñóóëòàíäààõàðèóëòîëîõãàçàðíüáàéõþì.

Íýìýëò äààëãàâàð:Ìîíãîë îðíû ººð áóñàä ãàçàð

àìüäàð÷ áàéãàà àìüòäûí òóõàéñóäëàõàäíüäýìæëýã¿ç¿¿ëýýðýé!

ßàãààä ÷óõàë âý:Àëèâàà àìüòàí õ¿ðýýëýí áóé

îð÷èíä íü ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòºääàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé áàéäàãó÷ðààñòýäàìüä¿ëäýæ÷àääàã.Ãîâüáîë îëîí õîâîð òºäèéã¿é äýëõèéäàõèíä õîâîðäîæ áóé Õàâòãàé,Õóëàí, Áºõºí, Àðãàëü, Èðâýñ çýðýãàìüòäûí òºðëºõ íóòàã áèëýý.Õàðàìñàëòàé íü òýäíèé èõýíõèíü õ¿ì¿¿ñèéí ãàðò ¿ðýãääýã þì.Òóõàéëáàë:- Õ¿äðèéã ò¿¿íèé ¿íýò çààðûã íüàâàõëãýæàãíàäàã.-Áààâãàéãò¿¿íèéäîíüäûãíüàâàõëãýæàëäàã.- Ñîðãîã áºõºíã ýâðèéã íü àâàõ ëãýæàìèéãíüõîðîîäîã- Èðâýñèéã ò¿¿íèé àðüñ, ÿñûã íüàâàõëãýæáàñõ¿ì¿¿ñáèäàëäàãþì.


Ýíý áîë ÷èíèé íóòàã!

• ×èººðèéíàìüäàðäàããàçðààòýìäýãëýýðýé.• Òàíàéãýðá¿ëèéíõýíººðÿìàðÿìàðãàçàðàìüäàðäàãâý?• Òàíàéõíààñõàìãèéíõîëàìüäàðäàãíüõýíáý?• ×èõààíàõààíàî÷èæ¿çñýíáý?• ×èìîíãîëîðíûõîîõààíàî÷èæ¿çýõèéãõ¿ñýæáàéíàâý?• ×èíèéõàìãèéíäóðòàéõîòþóâý?• ×èíèéñîíãîñîíãàçàðþóãààðàà÷èíèéñîíèðõîëûãòàòàæ

áàéíàâý?

Ìîíãîëóëñ

Sukhbaatar

ÈõÃîâèéíÄàðõàíÖààçàòãàçðûí“À”õýñýã


Òèâ¿¿ä

Õîéä Àìåðèêªìíºä ÀìåðèêÀçèÀôðèêªìíºä òóéëÅâðîïÀâñðàëè

Òýíãèñ

Àòëàíòûí äàëàéÍîìõîí äàëàéÝíýòõýãèéí äàëàéÓìàðä ìºñºí äàëàéÀíòàðêòèêèéí òýíãèñ

ÝíýáîëáèäíèéäýëõèéÌàíàéäýëõèéä7òèâ,áàñ5òýíãèñáèé.

Äýëõèéíãàçðûíçóðàãäýýðýäãýýðèéãîëæòýìäýãëýýðýé.

Ãàðûí àâëàãûí ýíýõýñýãò õ¿¿õä¿¿ä ººðñäººäýëõèéí õààíà àìüäàðäàãòóõàé òºäèéã¿é áèäáóñàäòàéãàà áàéãàëèéííººöºº, ¿¿íä: àãààð, óñ áàýíåðãèéãõýðõýíõóâààëöàæáàéäàã òóõàé ìýäýõ áîëíî.Ãàçðûíçóðàãäýýðõ¿¿õä¿¿äòèâ, äàëàéí òýíãèñèéííýðèéãçºâáàéðëóóëàõàäíüòóñëààðàé.

Íýìýëò äààëãàâàð: Äýëõèéíáóñàäãàçàðîðîíäàìüäàð÷ áóé ººð àìüòàíóðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéãñóäëàõàä íü äýìæëýã¿ç¿¿ëýýðýé.


ÌÈÍÈÉ ÍÓÒÀÃ

Õààø õààøààãàà 1 ìåòð òàëáàé á¿õèé ãàçðûã ñîíãîæ àâààä ò¿¿íèéãýý ÿëãàí òýìäýãëýýðýé. Äàðöãààð òýìäýãëý. Ýíý áîë ÷èíèé “íóòàã” ø¿¿!

Äààëãàâàð:Õè÷ýýëèéí ýíý õýñýãò õ¿¿õä¿¿ä

ººðò ÷óõàë, îíöãîé ãýæ õýëýõ òèéìãàçðûã ñîíãîí îëîõ ¸ñòîé. Òýãýýäòýð ãàçàðòàà íýð ºãíº. Òýð ãàçðàà“ººðèéí íóòàã” ýñâýë á¿ð ººðèéííýðýýð íýðëýæ ÷ áîëíî. Ýõíèéýýëæèíä áàãø òà ººðºº ñóðãóóëüõèéäèéíõýý îéð îð÷èìä “ººðèéííóòãàà” ñîíãîæ, õ¿¿õä¿¿ääýý çààæºãººðýé. 1 ìåòð òàëáàé á¿õèéãàçðûã ñîíãîîä äàðöàã, ýñâýë ººðç¿éëýýðõèëõÿçãààðûãòýìäýãëýíý.Ñîíãîæàâñàíòýðãàçðààëõ¿¿õä¿¿äàæèãëàëò ÿâóóëàõ ¸ñòîé. “ººðèéííóòãèéí”-õàà åðºíõèé çóðãèéã áàñãàðãàõ ¸ñòîé. Åðºíõèé çóðãèéããàðãàõäààýðãýíòîéðîíäíüáàéãààîð÷íûãáàñä¿ðñëýí¿ç¿¿ëýýðýé.

Ãàçðûí çóðàã:“ªºðèéííóòãàà”¿ç¿¿ëñýíãàçðûí

çóðãàà á¿òýýõäýý ñóðãóóëü, õèéä,çàì, äýëã¿¿ð çýðýã îéð îð÷èìä íüáàéãààç¿éëñèéãòîäîðõîéõàðóóëíà.


×èìýýã¿éõýí õýñýã çóóð ººðèéí íóòàãòàà òóõëàí ñóóæ, ÷èíèé íóòàãò þó áîëæ áàéãààã ñàéòàð àæèãëààðàé. Õýí íýãýí äóãàðàõûã ÷è ñîíñîâ óó? ×èíèé íóòàãò ÷àìòàé õàìò õýí àìüäàð÷ áàéíà âý? Õààíà ÿìàð ç¿éë áàéíà âý? Ìºí ÿìàð øàâüæ, øóâóó, óðãàìàë, áóñàä àìüòàä áàéíà ãýõ ìýò. Àíãèéíõàà õ¿¿õä¿¿äýä òàíèëöóóëàõ ìýäýýëëèéã ýíä òýìäýãëýýðýé!

Äààëãàâàð:Ýíýõ¿¿ äààëãàâàðûã ã¿éöýòãýõäýýõ¿¿õä¿¿ä äàðààõ àñóóëòûí äàãóóõèéíý: Áè......... ç¿éëñèéã õàðæáàéíà. Áè.... ñîíñîæ áàéíà.Íàäàä.........¿íýðòýæ áàéíà. Íàäàä......ç¿éëñ àæèãëàãäñàí. Áè....... ìýäýð÷áàéíà.Áè...ãàðààðààõ¿ðýõýäíàäàä...ñàíàãäñàíãýõìýò.

ßàãàä ÷óõàë âý?Àæèãëàëò áîë áèä ýðãýí òîéðîíäáàéãàà ç¿éëñýý òàíèí ìýäýõýäõàìãèéí÷óõàëàëõàìþì.Á¿õç¿éëñõîîðîíäîî õàðèëöàí õîëáîîòîéáàéäàã.Ñàéíàæèãëàã÷áîëîõûãòóëäõóãàöààõýðýãòýé.ªºðèéíàæèãëàñàíç¿éëñèéã òîäîðõîé äàðààëàë,àíãèëàëäîðóóëàõõýðýãòýé.Æèøýý: Ñ¿¿í òýæýýëòýí àìüòäûãøàâüæòàé õàðüöóóëàí àæèãëàëòõèéãýýðýé. Ìºí øàâüæ ýðãýíòîéðîíäîîáàéãàààìüäáîëîíàìüã¿éç¿éëñòýéõýðõýíõîëáîîòîéáàéäãèéãàæèãëàæ òýìäýãëýýðýé. (ýíý òóõàéäàðààãèéí õýñýãò òàéëáàðëàñàíáàéãàà).

Äààëãàâàð:Õ¿¿õýäòóñá¿ðàæèãëàëòÿâóóëàõ30àñóóëòûããàðãàíà.


ªºðèéí “íóòãèéí” òàëààð áóñàä õ¿¿õä¿¿äòýé ñàíàëàà ñîëèëöîîðîé. ×èíèé “íóòàã” áóñàä õ¿¿õä¿¿äèéí ñîíãîñîí ãàçðààñ þóãààðàà ÿëãààòàé áàéãàà òàëààð ñàéí áîäîîðîé. Õàðèí þóãààðàà èæèë áàéíà âý? Îäîî “ººðèéí íóòàãòàà” ýðãýí î÷îîä ÷è þó õàðæ, ìýäýð÷, ñîíñîæ áàéãàà òóõàéãàà äàõèí àæèãëàí ñóäëàæ, åðºíõèé çóðãèéã ãàðãààðàé!

“Өөрийн нутгийн” талаар бусад хүүхдүүдтэй саналаа солилцоорой. Чиний “нутаг” бусад хүүхдүүдийн сонгосон газраас юугаараа ялгаатай байгаа талаар сайн бодоорой. Харин юугаараа ижил байна вэ? Одоо “өөрийн нутагтаа” очоод чи юу харж, мэдэрч, сонсож байгаа тухайгаа судлаж, ерөнхий зургийг гаргаарай.

Одоо “өөрийн нутагтаа” очоод чи юу харж, мэдэрч,сонсож байгаа тухайгаа дахин судлаж, ерөнхий зургийг гаргаарай!

7

Íýìýëò äààëãàâàð:Õàÿãäàë ç¿éëñ ýñâýë ºíãèéíöààñààð îëîí ÿíçûí ä¿ðñõàé÷èëà. Õ¿¿õä¿¿ä àëü íýãä¿ðñýýð óðãàìàë, àìüòàí,øàâüæ çýðýã àæèãëàñàíç¿éëñýý òºëººë¿¿ëíý. *Íààäàãöààñ, íàâ÷, óÿà, ºâñ çýðãýýðýêîñèñòåìä áàéãàà þìñ¿çýãäëèéãòºëººë¿¿ëíý.



ÝÊÎÑÈÑÒÅÌ ÄÀÕÜ ÀÌÜÄÁÎËÎÍ ÀÌÜÃ¯É ÞÌÑ

Ìàíàé äýëõèé àìüòàé áîëîíàìüã¿é ç¿éëñýýñ á¿ðääýã. Àìüäç¿éëñ ÿìàãò ºñºæ, òºëæèæ, ¿ðæèæ,õîîëëîæ,ÿìàðíýã õàÿãäàë, ÿëãàäàñãàðãàäàã. Àìüä áàéñàí ýñâýë àìüäáàéãàà á¿õíèéã áèä àìüä áîäãàëüäõàìààðóóëäàã.

Õàðèí àìüä áóñ áóþó àìüã¿éç¿éëñýä íàðíû ãýðýë (äóëààíýíåðãè), õàä ÷óëóó (õºðñ), àãààð áàñóñûã õàìààðóóëäàã. Àìüä áîëîíàìüã¿é ç¿éëñ á¿ãä õîîðîíäîîõîëáîîòîé áàéäàã òºäèéã¿é òýäõàìòäààýêîñèñòåìèéãáèéáîëãîäîã.

Õ¿ì¿¿ñ áèäíèé àìüã¿é áîëîíàìüòàé ç¿éëñèéã íèéë¿¿ëæ, õîëüæá¿òýýæ áàéãàà ç¿éëñèéã õ¿íèéãàðààðá¿òñýíãýæõýëäýã.Òóõàéëáàë:õóâöàñ, áàéøèí, ýñâýë õºíæèë ãýõìýò.

Ç¿¿í òàëûí çóðàã äýýðýêîñèñòåìèéãàìüäáîëîíàìüäáóñç¿éëñèéí æèøýýã õàðóóëñàí áàéíà.×èíèé“íóòàãò”ººðÿìàðàìüäáîëîíàìüã¿é ç¿éëñ áàéíà âý? Òýäãýýðç¿éëñ õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîíäîðøäîãáîë?

Õàðèëöàí ø¿òýëöýý

Ãîâèéíá¿ñíóòãèéãæèøýýáîëãîíàâ÷ áóñàä ãàçàð íóòãààñ þóãààðààÿëãààòàé,ÿìàðîíöëîãøèíæáàéäàãòóõàé, ÿìàð àìüòàé áîëîí àìüã¿éç¿éëñ áàéäàã òàëààð ÿðèëöààðàé.Ãîâüä öàã óóðûí ÿìàð õ¿íä íºõöºë¿¿ñäýã òàëààð áîëîí òýð áàéäàëäàìüòàí óðãàìàë õýðõýí äàñàíçîõèöîæ àìüäàðäàã òóõàé îíöëîíÿðèëöààðàé.Ãîâèéíá¿ñýäàìüäàðäàãõýä õýäýí àìüòàí óðãàìàëóóäûíçóðàãíóóäòàéõàâñðàëòààñòàíèëöàíàóó.

Ñàíàìæ:

Àìüäáîëîíàìüã¿éþìñ¿çýãäëèéãìºí îðãàíèê áà îðãàíèê áóñ ãýæíýðëýõ íü áèé. Òóõàéëáàë: Õºðñ,÷óëóóíû ýëýãäëèéã îðãàíèê áóñ ãýæõýëíý. Õàðèí óðãàìàë àìüòàí ºñºíòîðíèæ áàéãàà ¿éë ÿâöûã îðãàíèêãýæõýëäýã.


Àìüä áóñ þìñ

Àìüä þìñ


ªºðèéí“íóòàã“-òáàéãàààìüã¿éáîëîíàìüäç¿éëñèéãæàãñààæáè÷ýýðýé.

Àìüä áóñ þìñ

• Àãààð• Ýëñ• Íàðíûãýðýë• Óñ

• Öýöýã• Ìîä• ªâñíîãîî• Øàâüæ

Àìüä þìñ

Агаар

Цэцэг

Өөрийн “нутаг”-т байгаа амьгүй болон амьд зүйлсийг жагсааж бичээрэй.

Амьд бус юмс

Амьд юмс

11

Àìüäþìñ¿çýãäýëèéíáóñàäæèøýý:Õèëýíö×îíîÁààâãàéÌîãîé

Àìüäáóñþìñ¿çýãäýëèéíáóñàäæèøýý:Ãàë×óëóóëàãÝðäýñáîäèñ(Äàâñ,æóæèð,àëò,í¿¿ðñãýõìýò)ÒîîñÑàëõè

Ñàíàìæ: Ýêîëîãè ãýäýã íü àìüä áîëîí àìüä áóñ þìñ¿çýãäýëèéí õàðèëöàí õàìààðàë þì. Òóõàéëáàë: àìüòàí,óðãàìàë,áàêòåð¿¿ä,óñ,ýðäýñáîäèñ,íàð,ýëñ,õºðñãýõìýò.


Агаар

Цэцэг

Өөрийн “нутаг”-т байгаа амьгүй болон амьд зүйлсийг жагсааж бичээрэй.

Амьд бус юмс

Амьд юмс

11

Àìüäþìñ¿çýãäýëèéíáóñàäæèøýý:Õèëýíö×îíîÁààâãàéÌîãîé

Äýëõèé õýìýýõ íýãýí ýêîñèñòåìèéíòóõàé íýìýëò ìýäýýëýë

Ýêîñèñòåìä áóñàä áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ ÿìàãò íºëººëæ áàéäàã. Ýäãýýðõ¿÷èí ç¿éëñèéí òîîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ãåîëîãèéí áîëîí ãàçðûíäîîðõè äóëààíû ººð÷ëºëò (ãàçàð õºäëºëò, ãàëò óóë ãýõ ìýò), ìºñºí óóëûíõºäºëãººí,óñíûíººöòºäèéã¿éõ¿ì¿¿ñáèäíèéíºëººãýõìýòç¿éëñîðäîã.

Äýëõèé äóëààðàë: (ÀÍÓ-ûíÑàíñàðñóäëàëûíýðäýìòýíÆèìÕàíñåí)1.Ìàíàéäýëõèéíìºñºíóóëíóóäõàéëñààðáàéãààáºãººäõýðâýýí¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèéýíýÿíçààðààíýìýãäâýë50æèëèéíäàðààäýëõèéíá¿õìºñºíóóëñõàéëæäóóñíàãýíý.Ýíý¿åäîëîíòýðáóìõ¿íóíäíûóñíûãà÷èãäàëäîðîõþì.Ó÷èðíüá¿õèéëãîëãîðõèÃèìàëàé,Àíäûííóðóó,Õàäàòóóëñààñýõàâäàãáàõýðâýýýäãýýðóóëñûíìºñõàéëæäóóñâàëãîëóóäìºíëõàâàð,çóíäààóñã¿éøèðãýõàþóëòàéþì.2.Ø¿ðýíõàâöàëäìàíàéäýëõèéíäàëàéòýíãèñèéíàìüòàíóðãàìëóóäûíáàðàã1/4íüáàðààäàíàìüäàðöãààäàã.Õýðâýýäýëõèéíäóëààðàë ¿ðãýëæèëñýýðäàëàéí óñíû õýì íýìýãäýæ, õ¿ì¿¿ñ áèäíèé õèéæ áóé ç¿éëñýýñ õàìààð÷äàëàéíóñíûá¿òýöººð÷ëºãäñººðáàéâàëýäãýýðàìüòàíóðãàìàëá¿ãäóñòàõàþóëòàéþì.3.Õóóðàéäóëààíá¿ñòóéëûíá¿ñóðóó÷èãëýííýìýãäñýýðáàéãààíüãàíãà÷èã,îéõýýðèéíò¿éìýðãàðàõòîîíýìýãäýõøàëòãààíáîëæáàéíà.


4. Í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé íýìýãäñýýð áàéâàë Õîéä ìºñºí äàëàé òýð ÷èãòýýøèðãýæ, òýíä àìüäàð÷ áóé áîëîí îéð îð÷èìä íü àìüäàðäàã á¿õ àìüòàíóðãàìàëìºõºæ,íóòãèéíóóãóóëèðãýäèéíõóâüäíºõºæáàðøã¿éõîõèðîëó÷ðàõþì.5.Ìºíò¿¿í÷ëýíäýëõèéíõýìæýýíäõ¿÷òýéààäàðáîðîî,ñàëõèøóóðãà,¿åð,ãàíãà÷èã,ò¿éìýðãàðàõíüýðñíýìýãäýíý.

Àíõààðàõ ç¿éëñ: Çýðëýã àí àìüòàí, ìàëûí ¿íäñýí õýðýãöýý áîë óñ ìºíáýë÷ýýðþì.Òèéìýýñòýäíèéýíýõýðýãöýýáàéãàëü,öàãóóðààñõàìààðàëòàéáºãººäÿìàãòõÿçãààðëàãäìàëáàéäàã.-Òýãâýëýäãýýðõÿçãààðëàãäìàëíººöèéãõýíèë¿¿õýðýãëýõâý?(òýæýýâýðòýìýýþóýñâýëõàâòãàéþó?)-Çýðëýãàíàìüòíûòºðºëç¿éëäþóõàìãèéí÷óõàëâý?-Àìüäðàõòàðõàöíóòãèéãíüñàéæðóóëàõýñâýëóëàìäîðîéòóóëáàëÿìàð¿ðäàãàâàðàâ÷èðàõâý?-Íýãáýë÷ýýðòîëîíòºðëèéíàíàìüòàí,ìàëáýë÷ýýðëýâýëÿàõâý?-Õ¿ì¿¿ñýäãýýðàìüòíûàìüäàð÷áóéáàéäàëäõºíäëºíãººñîðîëöâîëÿìàð¿ðäàãàâàðãàðàõâý?-Áýë÷ýýðíóòàãòíüàøèãòìàëòìàëîëáîðëîõíüçºâ¿¿?-Òýæýýëèéíýðãýëòýíäÿìàðººð÷ëºëòãàðàõâý?

29 õóóäàñíààñ ýêîñèñòåì äýõ óÿëäàà õîëáîîíû òàëààðíýìýëò ìýäýýëýë àâààðàé.


Ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í

Áîäüãàëü ãýæ þó âý? Íýã îðãàíèçì, íýã àìüòàí ýñâýë íýã óðãàìàë

Ïîïóëÿöè ãýæ þó âý? Íýã ãàçàð íóòàãò õàìòðàí àìüäàð÷ áóé íýãýí ç¿éëä õàìààðàõ áîäüãàëèóä.

Á¿ëãýìäýë ãýæ þó âý? Íýã ãàçàð íóòàãò õàìòðàí àìüäàð÷ áóé îëîí òºðëèéí àìüòàí óðãàìëûí ïîïóëÿöèéí á¿ëýã

Ãàðûí àâëàãàä õàâñàðãàñàí¿ãñèéí òàéëáàðò ýäãýýð ¿ãñèéíòàëààð èë¿¿ äýëãýðýíã¿éòàéëáàðëàñàí áàéãàà. Çóðàã,¿ç¿¿ëýíàøèãëàíýäãýýð ¿ãí¿¿äèéãººðººðõýëáýðýýðõýðýãëýõäàñãàëõèéãýýðýé.

ßàãààä ýíý ÷óõàë âý?

Èõýíõè îðãàíèçìóóä ñ¿ðãýýðýýàìüäàðñàíààð àøèãòàé áàéõ íüáèé.Òóõàéëáàë:

-V¿ñãèéãõýëáýðãàðãàííèñýõíüãàëóóíóóä í¿¿äëýõäýý çàðöóóëàõõ¿÷, ýíåðãýý õýìíýæ ÷àääàã. Òýäýýë ýýëæýýðýý ñ¿ðãýý ìàíëàéëàííèñäýãáàéíà.

- Ñ¿ðýã ñîéð øóâóóä õàìòäààáººãíºð÷áàéñíààðààá¿ðãýä,èäëýãøîíõîðîîñ ººðñäèéãºº õàìãààëæ÷àääàã.Ó÷èðíüòýäñîéðèéíñ¿ðýãóðóóäàéð÷÷àääàãã¿é.

-Ýðýýíòàõüáîëîíáºõºíãèéíñ¿ðýãìàõ÷èí “äàéñíààñàà” ººðñäèéãººõàìãààëàõûí òóëä çàäãàé, õýýðòàëäáýë÷èöãýýäýã.


Òýãâýë ýêîñèñòåì ãýæ þó âý?

Îëîí òºðëèéí àìüòàí óðãàìëûí ïîïóëÿöè áîëîí àìüä áóñ þìñ íýã íýãýíòýéãýý õàðèëöàí õàìààðàëòàé àìüäàð÷ áóé ãàçàð íóòãèéã õýëíý. Ýêîñèñòåì ãýäýãò àñàð òîì ãàçàð íóòãààñ ýõë¿¿ëýýä áàãàõàí ãàçàð íóòãèéã ÷ îðóóëæ áîëíî. Òóõàéëáàë: òàë õýýðèéí á¿ñ, óóëûí õºíäèé ýñâýë áàÿí á¿ðä ÷ áàéæ áîëíî. Íýã ýêîñèñòåìä àìüäàð÷ áóé îðãàíèçìóóä á¿ãä òóõàéí ãàçàð íóòãèéíõàà áàéãàëèéí íººöèéã õàìòðàí ýçýìøèæ àøèãëàæ áàéäàã þì. Òóõàéëáàë: óñ, àãààð òºäèéã¿é õîîë òýæýýëýý õóâààëöàí àìüäàðöãààäàã þì.

Экосистемийн жишээ: Олон төрлийн амьтан ургамалын популяци болон амьд бус юмс нэг нэгэнтэйгээ харилцан хамааралтай амьдарч буй газар нутгийг хэлнэ. Экосистем гэдэгт асар том газар нутгаас эхлүүлээд багахан газар нутгийг ч оруулж болно. Тухайлбал: тал хээрийн бүс, уулын хөндий эсвэл баян бүрд ч байж болно. Нэг экосистемд амьдарч буй организмууд бүгд тухайн газар нутгийнхаа байгалийн нөөцийг хамтран эзэмшиж ашиглаж байдаг юм. Тухайлбал: ус, агаар төдийгүй хоол тэжээлээ хуваалцан амьдарцгаадаг юм.

15


ÎðãàíèçìÏîïóëÿöè

Á¿ëãýìäýë

Ýêîñèñòåì


Äîîðõ ºã¿¿ëáýð¿¿äýä äàðààõ¿ãí¿¿äýýñ àëü íü òîõèð÷ áàéíà âý?

À.ÎðãàíèçìÁ.Á¿ëãýìäýëÂ.ÏîïóëÿöèÃ.Ýêîñèñòåì

1._Ã_Òóõàéíãàçàðíóòàãòáàéãààá¿õàìüäáîëîíàìüã¿éþìñ

2._Â_Øîðãîîëæíû¿¿ðýíäýõá¿õøîðãîîëæíóóä.

3._Ã_Àéëãýðèéíîéðîð÷èìäáàéãààáýë÷ýýðáîëîíìàë,àìüòàä

4._Á_Á¿õçàãàñ,ìýëõèé,ÿñòìýëõèé,ñàðààíàöýöýãáîëîíòýìýýëçãýíý

5._Â_Áýë÷ýýðòÿâààá¿õÿìààíóóä

6._Ã_Îéìîä

7._Ã_Ãîëûíýðýãäýýðáàéãààîâîîòîéøîðîîíäýýðóðãàñàíóðãàìëóóä

8._Á_Íýããàçàðîðîíäàìüäàð÷áóéººðººðàìüòàíóðãàìëûíïîïóëÿöè

9._Á_Çàðàà,ìàõ÷èíøóâóó,¿íýã

10._À_Íèñýæáóéÿëàà


Àôðèêèéí áàðóóí õýñãèéí òàë õýýðèéí á¿ñýäÃíó õýìýýõ çýðëýã òóóðàéòàí àìüòàä àìüäàðäàã


Äàëàé òýíãèñò ìàø îëîí ïîïóëÿöèóäø¿ðýí õàäûã ø¿òýæ àìüäàðäàã


Àëÿñêàä àìüäàðäàã öàà áóãà, óñíû øóâóóä, øóìóóë, äàëàéí ìîðü çýðýã àìüòàä õýäèéãýýð ººð ººð òºðºë ç¿éë áîëîâ÷ òýä íººöºº ÿìàð íýã áàéäëààð õóâààëöàí àìüäàðäàã áàéíà.


ÝÊÎÑÈÑÒÅÌ

Äààëãàâàð:Ýêîñèñòåìá¿òýýöãýå.×àäâàð: àæèãëàõ,àíãèëàõ,õàðèëöàíÿðèëöàõÒ¿ëõ¿¿ð ¿ãí¿¿ä:Áîäüãàë,Ïîïóëÿöè,Á¿ëãýìäýë,ÝêîñèñòåìÕóãàöàà:60ìèíÅðºíõèé çîðèëãî: Áîäüãàë, Ïîïóëÿöè, Á¿ëãýìäýë áîëîí Ýêîñèñòåìèéãá¿ðä¿¿ëæáóé¿íäñýíøèíæ¿¿äòýéòàíèëöàæ,ÿëãàæñóðíà.ßâöûí çîðèëãî: Íýã òºðºë ç¿éëä áàãòàõ áîäãàëèóä, òºðºë ç¿éëä áàãòàõïîïóëÿö, íýã á¿ëãýìäýëä áàãòàõ ïîïóëÿö, ýêîñèñòåìä áàãòàõ àìüä áîëîíàìüäáóñþìñûíõîîðîíäûíõîëáîîããàðãàñàíçóðàãòõóóäàñõ¿¿õä¿¿äõèéíý.Ïîïóëÿöè,ÝêîñèñòåìØààðäàãäàõ ìàòåðèàëóóä:

• Ñîíèí• Ñàìáàð(1ìx0,6ì)• Ñàìáàðûí¿çýã

Äààëãàâàðûí çàð÷èì:

Ñàìáàðûíçàéã4õóâààæòóñá¿ðòíüãàð÷èãòàâèíà.Áîäüãàë,Ïîïóëÿöè,Á¿ëãýìäýëáàÝêîñèñòåì

Ýäãýýð ¿ãí¿¿äèéí òîäîðõîéëîëòûã äàõèí õàìòäàà ñýðãýýæ, òóñ á¿ðòõ¿¿õä¿¿äæèøýýãàðãàíà.

Áîäãàëóóä ïîïóëÿöèéã á¿ðä¿¿ëæ, õýä õýäýí ïîïóëÿöè á¿ëãýìäýëèéãá¿ðä¿¿ëæ,îëîíá¿ëãýìäýëýêîñèñòåìèéãáèéáîëãîäîãòàëààðòàéëáàðëààðàé.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëóóäûã òàðààæ ºãíº. Õ¿¿õä¿¿ä çóðàõ ýñâýë ñîíèãèéíöààñààð õàé÷èëæ íýã áîäãàëèàñ ýõë¿¿ëýýä íýã ýêîñèñòåìèéã á¿òýýõ áàìºíýêîñèñòåìäàõüáîäãàëèóäûíõîîðîíäûíõîëáîîãõàðóóëíà.Õîîðîíäûíõîëáîîãñàìáàðûí¿çýãàøèãëàíñóìààðòýìäýãëýæáîëíî.

Öààáóãàíóóäøóìóóëíûõîîëáîëîõîîññýðãèéëæìºñáàðààäàíáýë÷èíý.Õàðèíóñíûøóâóóääàëàéíæèæèãàìüòäûíýðýëä ãàð÷ýíýòýíäã¿éèäøýýõàéííèñýëäýíý. ÌºíÂîëðóñ(äàëàéíìîðü)÷äàëàéíóñíûã¿íäàìüäàðäàãõÿñààãààð õîîëëîäîã ÷ òýä áàéí áàéí óñíààñ ãàð÷ ýðýã ººä ìàöàí áèåýäóëààöóóëöãààäàãþì.

• Õàé÷• Öàâóó• Ñàìáàð

Манай дэлхий дээр амьдарч буй бүхий л амьд организмууд (чи ч гэсэн тэдний нэг нь) амьдрахын тулд хоол хүнс хэрэглэдэг. Жижиг том, нисдэг нисдэггүй, өчүүхэн жижиг чийгийн улаан хорхойноос эхлүүлээд аврага том биет баавгай ч гэсэн ямар нэг хоол хүнс иддэг. Харин тэд нэг нэгэнтэйгээ амьдрах орчноо хуваалцаж, нэг газар нутагт хамтдаа амьдарцгаадаг гэдгийг чи мэдэх үү. Аль нэг бүлгэмдэлд амьдарч байгаа нэг амьтан нөгөө амьтадынхаа хоол тэжээлийн эх үүсвэр нь болдог. Тэгэхлээр тэд хоол тэжээлийн хэлхээнд амьдарцгаадаг гэсэн үг юм. Хоол тэжээлийн хэлхээнд оршин байгаа бүхий л организмудыг эрдэмтэд

- бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг), - хэрэглэгч - задлагч гэж ангилдаг байна.

Мод ургамалууд бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид юм. Харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

бүтээгч (зарим эрдэмтэд үйлдвэрлэгч ч гэж нэрлэдэг) бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг)

Экосистем дэх идэш тэжээлийн гинжин холбоо

Мод, ургамал бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод, ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан, ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын. хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид бол харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

22


Манай дэлхий дээр амьдарч буй бүхий л амьд организмууд (чи ч гэсэн тэдний нэг нь) амьдрахын тулд хоол хүнс хэрэглэдэг. Жижиг том, нисдэг нисдэггүй, өчүүхэн жижиг чийгийн улаан хорхойноос эхлүүлээд аврага том биет баавгай ч гэсэн ямар нэг хоол хүнс иддэг. Харин тэд нэг нэгэнтэйгээ амьдрах орчноо хуваалцаж, нэг газар нутагт хамтдаа амьдарцгаадаг гэдгийг чи мэдэх үү. Аль нэг бүлгэмдэлд амьдарч байгаа нэг амьтан нөгөө амьтадынхаа хоол тэжээлийн эх үүсвэр нь болдог. Тэгэхлээр тэд хоол тэжээлийн хэлхээнд амьдарцгаадаг гэсэн үг юм. Хоол тэжээлийн хэлхээнд оршин байгаа бүхий л организмудыг эрдэмтэд

- бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг), - хэрэглэгч - задлагч гэж ангилдаг байна.

Мод ургамалууд бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид юм. Харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

бүтээгч (зарим эрдэмтэд үйлдвэрлэгч ч гэж нэрлэдэг) бүтээгч (зарим хүмүүс бүтээгч ч гэж нэрлэдэг)

Экосистем дэх идэш тэжээлийн гинжин холбоо

Мод, ургамал бол бүтээгчид юм. Тэд нарны гэрэл, дулаан, хөрс, ус зэрэг бусад элементүүдийг ашиглан өөрөө өөрсддөө хоол тэжээлээ бий болгодог. Харин амьтад бол хэрэглэгчид. Учир нь тэд бусад амьтад, мод, ургамалаар хооллодог. Мөөг бол задлагч. Тэд үхсэн амьтан, ургамал, бусад амьд бус зүйлсээр хооллодог байна. Гэхдээ бүтээгч ч бай, хэрэглэгч ч бай хэзээ нэгэн цагт хөгширч, үхэж устахаараа задлагчдын. хоол болж, задлагчид тэдний үхсэн биеийг байгальд нь эргэн шингээх үйл явцыг гүйцэтгэдэг. Өвсөн тэжээлтэн амьтад бол зөвхөн мод ургамал, өвсөөр хооллодог хэрэглэгчид бол харин махан идэштэн буюу араатан амьтад бол зөвхөн бусад амьтадаар хооллодог бас нэг төрлийн хэрэглэгчид юм. Холимог идэштэн амьтад бол аль алинаар нь: өвс ургамал, бусад амьтадаар хооллодог учир тэднийг холимог идэштэн гэж хэлдэг. Мөн сэгээр хооллодог амьтад гэж бий. Тэд үхсэн амьтадын сэгийг иддэг. Детритээр хооллогч амьтад нь үхсэн амьтан, ургамалуудыын органик үлдэгдэлээр хооллодог юм.

22

Ýêîñèñòåì äàõü èäýøòýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî

Ìàíàéäýëõèéäýýðàìüäàð÷áóéá¿õèéëàìüäîðãàíèçìóóä (÷è÷ ãýñýíòýäíèéíýãíü)àìüäðàõûíòóëäõîîëõ¿íñèääýãø¿¿äýý.Æèæèãòîì,íèñäýãíèñäýãã¿é,º÷¿¿õýíæèæèã÷èéãèéíóëààíõîðõîéíîîñýõë¿¿ëýýäàâðàãàòîìáèåòáààâãàé÷ãýñýíÿìàðíýãõîîëçààâàëèääýã.Õàðèíòýäíýãíýãýíòýéãýýàìüäðàõîð÷íîîõóâààëöàæ,íýããàçàðíóòàãòõàìòäàààìüäàðöãààäàããýäãèéã÷èìýäýõ¿¿?Àëèâààá¿ëãýìäýëäáàãòàæáàéãààíýãàìüòàííºãººàìüòäûíõààõîîëòýæýýëèéíýõ¿¿ñâýðíüáîëäîã.Òýãýõëýýðòýäõîîëòýæýýëèéíõýëõýýíäàìüäàðöãààäàããýñýí¿ãþì.Õîîëòýæýýëèéíõýëõýýíäîðøèíáàéãààá¿õèéëîðãàíèçìóäûãýðäýìòýä

-á¿òýýã÷(çàðèìõ¿ì¿¿ñ¿éëäâýðëýã÷÷ãýæíýðëýäýã),-õýðýãëýã÷-çàäëàã÷ãýæàíãèëäàãáàéíà.

Ìîäóðãàìàëáîëá¿òýýã÷èäþì.Òýäíàðíûãýðýë,äóëààí,õºðñ,óñçýðýãáóñàäýëåìåíò¿¿äèéãàøèãëàíººðººººðñääººõîîëòýæýýëýýáèéáîëãîäîã.Õàðèí àìüòàä áîë õýðýãëýã÷èä. Ó÷èð íü òýä áóñàä àìüòàä,ìîä óðãàìëààðõîîëëîäîã. Ìººã áîë çàäëàã÷. Òýä ¿õñýí àìüòàí óðãàìàë, áóñàä àìüä áóñç¿éëñýýðõîîëëîäîãáàéíà.Ãýõäýýá¿òýýã÷÷áàé,õýðýãëýã÷÷áàéõýçýýíýãýíöàãò õºãøèð÷, ¿õýæ óñòàõààðàà çàäëàã÷äûí õîîë áîëæ, çàäëàã÷èä òýäíèé¿õñýíáèåèéãáàéãàëüäíüýðãýíøèíãýýõ¿éëÿâöûãã¿éöýòãýäýãþì.

ªâñºí òýæýýëòýí àìüòàä áîë çºâõºí ìîä óðãàìàë, ºâñººð õîîëëîäîãõýðýãëýã÷èä þì. Õàðèí ìàõàí èäýøòýí áóþó àðààòàí àìüòàä áîë çºâõºíáóñàä àìüòäààð õîîëëîäîã áàñ íýã òºðëèéí õýðýãëýã÷èä þì. Õîëèìîãèäýøòýíàìüòàäáîëàëüàëèíààðíü:ºâñóðãàìàë,áóñàäàìüòäààðõîîëëîäîãó÷èð òýäíèéã õîëèìîã èäýøòýí ãýæ õýëäýã.Ìºí ñýãýýð õîîëëîäîã àìüòàäãýæ áèé. Òýä ¿õñýí àìüòäûí ñýãèéã èääýã. Äåòðèòýýð (óðãàìàë, æèæèãøàâüæèéí¿ëäýãäýëýýðõîîëëîäîãàìüòàä)õîîëëîã÷àìüòàäíü¿õñýíàìüòàí,óðãàìëóóäûíîðãàíèê¿ëäýãäýëýýðõîîëëîäîãþì.


ÕÝÐÝÃËÝÃ×

ªâñºí òýæýýëòýíÓðãàìëààð õîîëëîäîã

ó÷èðòýäìîäóðãàìàë

ýëáýãáàéãààãàçàðàìüäàð÷÷àäíàÆèøýýëáýë:

Õîëèìîã èäýøòýí

Óðãàìàë, àìüòàí àëü àëüíààð

õîîëëîäîãó÷èðòýäõààñàéã¿é,ÿìàð÷íºõöºëäàìüäàð÷÷àäíà.Æèøýýëáýë:

Ìàõ÷èäÁóñàä àìüòäààð

õîîëëîäîã.Ìàõ÷èíàìüòàäçºâõºíàìüòàäýëáýãòýéãàçàðòàðõàíàìüäðàöãààäàãþì.Çàðèììàõ÷èí

àìüòàäàìüäàìüòíààðõîîëëîæáàéõàä,çàðèìõýñýãíüñýãçýìýýð

õîîëëîäîã.Æèøýýëáýë:

Õîéä Àìåðèêèéí õ¿ðýí áààâãàé.


Èäýø òýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî

Èäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîãýæ÷óõàìþóâý?Áîäüãàëèóäõýðõýí íýã íýãýíòýéãýý õîëáîîòîé áàéäàã òàëààð àíõààðàëòàéàæèãëààðàé. Àìüä áîëîí àìüã¿é þìñ õýðõýí èäýø òýæýýëèéíõýëõýýíä îðæ, õîîðîíäîî õîëáîîòîé áàéäàã òàëààð áàñ ñàéíáîäîîðîé!

ÍÀÐ

ÓÐÃÀÌÀËÆÈËÒ

ÕªÐÑ

ÇÀÄËÀÃ×ÈÄ

ÓÑ


Èäýøòýæýýëèéíõýëõýýãýäãèéã÷èþóãýæîéëãîæáàéíàâý?Òàíàéãýðá¿ëõîîëõ¿íñýýõààíààñàâäàãâý?Òàíàéýýæèéíõèéæáàéãààõîîëîíäîðæáóéá¿õîðöûãóðãóóëæ,ºñãºõºäàìüäáóñÿìàðõ¿÷èíç¿éëñøààðäëàãàòàéâý?Áýë÷ýýðòáàéãààìàë,òàëáàéäóðãàæáóéíîãîîãõýí,õýðõýíáýëòãýæ,õààíààñàâ÷èðäàãáîë?

Идэш тэжээлийн хэлхээ гэдгийг чи юу гэж ойлгож байна вэ? Танай гэр бүл хоол хүнсээ хаанаас авдаг вэ? Танай ээжийн хийж байгаа хоолонд орж буй бүх орцыг ургуулж, өсгөхөд амьд бус ямар хүчин зүйлс шаардлагатай вэ? Бэлчээрт байгаа мал, талбайд ургаж буй ногоог хэн, хэрхэн авчирдаг вэ?

25

Äààëãàâàð:Õ¿¿õä¿¿äýýñ òýäíèé ºäºð

òóòàìãýðòýýèääýãõîîëõààíàáèé áîëæ, õýðõýí òýäíèéøèðýýíä çàëàðäàã òóõàé äýñäàðààëàí àñóóãààðàé. Èäýøòýæýýëèéí õýëõýý áîë ìàøýíãèéí õîîðîíäîî õîëáîîòîéãèíæèí ñ¿ëæýý ãýäãèéãñàíóóëààðàé.Òýäýíòýéäàðààõæèøýýã ÿðèëöààðàé. ªâñóðãàìàë óðãàõàä íàð, õºðñ, óñõýðýãòýé. Èéíõ¿¿ óðãàñàí ºâñ,íàâ÷ààð øàâüæ õîîëëîäîã.Õàðèí ààëç òýð øàâüæèéãèä÷èõæýý. Áîð øóâóó õîîëîîõàéæ íèññýýð òýð ààëçûãáàñ èäñýí ãýíý. Õàðöàãà áîðøóâóóãèäýæ, õàðèííàñºíäºðáîëæ ¿õñýí õàðöàãûí ñýãýýðòàñ øóâóó õîîëëîæýý. Õàðèíòýðòàñûã¿õýõýäò¿¿íèéñýãèéãáàêòåð¿¿ä þó ÷ ¿ëäýýëã¿éèäýöãýýñýíáàéíà.


Идэш тэжээлийн хэлхээ гэдгийг чи юу гэж ойлгож байна вэ? Танай гэр бүл хоол хүнсээ хаанаас авдаг вэ? Танай ээжийн хийж байгаа хоолонд орж буй бүх орцыг ургуулж, өсгөхөд амьд бус ямар хүчин зүйлс шаардлагатай вэ? Бэлчээрт байгаа мал, талбайд ургаж буй ногоог хэн, хэрхэн авчирдаг вэ?

25

ÈÄÝØ ÒÝÆÝÝËÈÉÍ ÃÈÍÆÈÍ ÕÎËÁÎÎÍýðíü¿ëìýäýãäýõçîõèîë÷

ÍàìóóíòàëäöýöýãóðãàæãýíýÍàðò¿¿íèéãýë÷ýðýýòýòãýíýÕóðìàñò÷áàñ÷èéãýýõàéðëàíà.Õóóðìàãã¿éá¿ãäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

ªíãºíääóðëàñàíöîõáàéæãýíý.ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷Öîõò¿¿íèéãöî÷îîëã¿éìýðñýýð,èäñýýð....Öºìòýäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Öîõûãàíàõøóâóóáàñáàéæãýíý.Öîâõ÷èõûãíüõ¿ëýýãýýäçàëõóóã¿éàæèíà.ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëî÷èõëîî,òýðøóâóóÀÿà,ýäá¿ãäèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Øóâóóãø¿¿ð÷èõäýãìîãîéáàñáàéæãýíý.Øóóäëá¿õëýýðíüçàëãè÷èõäàããýñýíø¿¿ªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷


ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëîñîíøóâóóãÀæèðàõ÷¿ã¿éàìüäààðíüçàëãè÷èõëàà,òýðìîãîé.Ààíàéýä÷èíüèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Çóóðñàíá¿õíýýèä÷èõäýãÇàëüò¿íýãáàéæãýíýªíãººíãººðàëàãëàñàíòàëûíòýðöýöãèéãÍàðàííààäàæ,áîðîîõóðòýòãýñýí÷ÀìòàðõàíìýðñýýðèäýõöîõûãÀíçààðàëã¿éáàéõàäíüçîîãëîñîíøóâóóãÀæèðàõ÷¿ã¿éàìüäààðíüçàëãèñàíìîãîéãÀìæèæáàñáàðèàäèä÷èõëýý,òýð¿íýãÀìüäðàõûíòºëººòýìöýõýäá¿ãäÀøèäìºíõèéíèäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîíäîðøèíî.

Îëîíõàâàðºíãºð÷ªíººõ¿íýãºòëºæãýíýÍàñàíýöýñëýñýí¿íýãíèéáèåÍàðòõîðâîîä¿ëäýæãýíý¯õñýíáèåíüõºðñºíäøèíãýõýä¯çýñãýëýíòöýöýãìýíäýëæãýíýÍàðàíò¿¿íýýðíààäíàãýíýÕóðìàñò÷÷èéãýýõàéðëàíàãýíýÕîðâîîäàìüäðàã÷á¿õíèéãõîëáîñîíÈäýøòýæýýëèéíãèíæèíõîëáîîãýæýíýàæýý.


Õýä õýäýí èäýø òýæýýëèéí ãèíæèí õîëáîî èäýø òýæýýëèéí õýëõýýãá¿ðä¿¿ëäýã.Ìàçààëàé÷ãýñýíòýðõ¿¿èäýøòýæýýëèéíõýëõýýíäáàãòäàã.Ýíýõýëõýýãöààøíüºðãºæ¿¿ëýýðýé!

Íýìýëò ìýäýýëýë:ÌîíãîëíóòàãòäàõèííóòàãøóóëñàíÒàõèéãæèøýýáîëãîíÿðèëöààðàé.Àøèãëàñàí ìàòåðèàë: Ìîíãîëîðíûõºõòºíàìüòàä.Í.Áàòñàéõàíáîëîíáóñàäçîõèîã÷èä

Õýëýëö¿¿ëýã:Õýðâýý õîîë

òýæýýëèéí õýëõýýíäîðøäîã àëü íýã àìüòàí,óðãàìàë á¿ð ìºñºíóñòàæàëãàáîëâîë,ýâýëá¿ð ººð ç¿éë íýìýãäâýëÿìàð ¿ð äàãàâàð ãàðàõòàëààð õ¿¿õä¿¿äòýéÿðèëöààðàé. Õ¿¿õä¿¿äýäñàíàà ºãºõ æèøýýãàðãàæýõëýýðýé.


Äîîð ¿ç¿¿ëñýíñõåìçóðàãáîëÀÍÓ-ûíØàð÷óëóóíû¯íäýñíèé õ¿ðýýëýíä÷îíîóñòñàíààðòýðíóòàãòõîîëòýæýýëèéíõýëõýýíäÿìàðººð÷ëºëòîðóóëñàíòóõàéõàðóóëæáàéíà. Òóõàéí ¿åä ÷îíûã õàâõààð èõ õýìæýýãýýð àãíàäàã áàéæýý. Òèéìýýñ ÷îíûíñ¿ðýãá¿õýëäýýóñòàõàäáóãûíòîîòîëãîéýðñíýìýãäñýíáàéíà.ªâñ,ìîäíûõîëòîñîîðõîîëëîäîã áóãà ºñ÷, òýð íóòãèéí áýë÷ýýð òàëõëàãäàæ, áóñàä àìüòäûí èääýã õîîëòýæýýë õîìñäîõ áîëæýý. Õàðèí ÷îíûã ýíý íóòàãò ýðãýí íóòàãøóóëñíààð áóãûí òîîòîëãîéáóóð÷,äóòóóáîëñîíõîîëòýæýýëèéíõýëõýýá¿òýíáîëæ,ýêîñèñòåìòýíöâýðòáàéäàëäààýðãýíîðñîíãýäýã.

Ñààðàë÷îíûãØàð×óëóóíû¯íäýñíèéÕ¿ðýýëýíäñýðãýýííóòàãøóóëàõàæëûãýõëýõýýñºìíº(1926-1995)

ÁÓÃÀ

ªâºëáóãàíóóäóóëûíáóðãàñèõòýé,ãîëûíýðãèéíäàãóóºâºëæäºã

Çóíáóãàíóóäºâñ,áóò,ñººãèõòýéòàëãàçàðçóñäàã

Ñààðàë÷îíûãØàð×óëóóíû¯íäýñíèéÕ¿ðýýëýíäñýðãýýííóòàãøóóëñíûäàðàà(1995-îäîîãõ¿ðòýë)

×ÎÍÎ

Àãíàíà

Áóãàªâëèéíáýë÷ýýðíóòàã

¯ðäàãàâàð

Íººöáèéáîëíî

Îðîìæãýðíüáîëíî

Áèéáîëíî

Çóíûáýë÷ýýðíóòàã

Áóðãàñëàã,óóëûíºíäºðëºãíóòãèéíóðãàìàëæèëòáóóðñàí

ªâñ,áóòñººãèõòýéáýë÷ýýðíóòàã

Óóëûíºâºð,ãîëûíýðýãäàãóóõãàçðûíºâñóðãàìàëæèëòáóóðñàí

Òàëõýýðèéííóòãààîðõèæóóëûíºíäºðëºããàçàðóðóóáýë÷èíý. Óóëûíºâºð,ãîëûí

ýðýãäàãóóõãàçðûíºâñóðãàìàëæèëòíýìýãäñýí

Ìýðýã÷àìüòàä¿ðæñýí

Õîîëòýæýýëáóñàäíººöººðõàíãàíà

Í¿¿äëýíèðæáóéàìüòàä,øóâóóäàäîðîìæáèéáîëíî

Ãîëûíóñöýâýð,ýðýãîð÷èìíüýð¿¿ëáàéíà

Çàãàñ,óñíûàìüòàäýð¿¿ëáàéíà.

ªâñ,áóòñººãèõòýéáýë÷ýýðíóòàã


Ìàçààëàéí ýêîñèñòåì

ÌàçààëàéáîëÌîíãîëîðíûÓëààííîìíûíýíõîâîðàìüòäûíæàãñààëòàäîðñîííýãýíç¿éëáààâãàéþì.ÌàçààëàéçºâõºíÌîíãîëûíãîâüäàìüäàðäàãàìüòàíþì.Ìàçààëàéíòîîòîëãîéìàøèõõýëáýëçäýã.Ñ¿¿ëèéíòîîëëîãîîðòýäåðäºº22-31¿ëäýæáàéãààãýðäýìòýäòîãòîîñîíáàéíà.

Ýäãýýð è÷èìõèé áîð áààâãàéíóóäûí íóòàãò ººð îëîí çýðëýã àìüòàäàìüäàðäàã.Òóõàéëáàë:õóëàí,àðãàëü,áºõºí,÷îíî,¿íýããýõìýò.Òýäáàÿíá¿ðäá¿õèé÷óëóóðõàã, óóëàðõàãýíýíóòàãò òºðæ,ºñºæ, ¿å ¿åýðýýàìüäàðöãààäàãáºãººä òýäíèé õóâüä ýíý íóòàã áîë“òýäíèé ãýð” þì. Ìàçààëàé áîë õàòóóøèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé, íàâ÷, ºâñ óðãàìëûí ºðãºñëºã ¿íäýñ, æèìñ, îëîíÿíçûíøàâüæ,ã¿ðâýëòýéíóòàãòàìüäàðäàãõîëèìîãèäýøòýé,ñ¿¿íòýæýýëòýíàìüòàíþì.

Íóòãèéí õºãø÷¿¿ë 70-ààä îíû ¿åäìàçààëàé õîéä òàëààðàà Ýäðýíãèéííóðóóíààñ ýõëýí ç¿¿í òèéø Òîñòûí íóóðóó õ¿ðòýë, îäîî áàéãàà íóòãààñààáàðàã3 äàõèí òîì ãàçàð íóòàãò èäýýøäýã áàéñàí õýìýýí õóó÷èëäàã. Îäîîõàðèíòýäãîâüöºëèéíõàòóóøèð¿¿íóóðàìüñãàëòàéáàãàõàííóòàãòëòàðõñàíáàéäàãáàéíà.

Ìàçààëàéãîâüöºëèéíõàòóóøèð¿¿ííºõöºëäàìüäàðäàã

Áàãøèéí ãàðûí àâëàãà - Ìàçààëàé32Àìüä áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñÝêîëîãèéíõ¿íäðýë¿¿ä:• Ìàçààëàéìàøáàãàñóäëàãäñàíàìüòàíþì(ýíýíüóñòàõàþóëäîðîîä

áàéãààãèéíõàìãèéíãîëøàëòãààííüþì)• Ãàíãà÷èã,óðãàìëûíãàðöìóóáàéãààãààñõàíãàëòòàéòýæýýëàâ÷

÷àääàãã¿éáàéíà.• Èõãîâèéíäàðõàíöààçàòãàçàðòàìüäàðäàãìàçààëàéíòîîòîëãîéí

íÿãòøèëìàøáàãà(10,400õàâòãàéäºðâºëæèíêìãàçàðòåðäºº10ìàçààëàéàìüäàðäàã)

Áèîëîãèéíõ¿íäðýë¿¿ä:• Ãîâüäóñíûíººöáàãàó÷ðààñæèæèãõýíáàÿíá¿ðäèéãòîéðîîäîëîí

àìüòàäàìüäàð÷áàéãààíüóñíûòºëººõòýìöëèéãóëàìá¿ðíýìýãä¿¿ëäýã• ªºðáóñàäàìüòàíóðãàìëûíòºðºëç¿éëáàãàñíà.• Õà÷èãçýðýãïàðàçèòèõáàéäàã.Àìüä áóñ áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ: Öàãóóðûíõ¿íäðýë¿¿ä:• Ãîâüöºëèéíõàòóóøèð¿¿íóóðàìüñãàë• Çóíûäóíäàæàãààðûíõýì+38áàéäàãáîëºâºëäºº-27õýìõ¿ðäýã• Ìàçààëàéíóóäõàâàðè÷ýýíýýñýýãàðàõ¿åýðñàëõèíûõóðäñåêóíäýä16-

18ìåòðõ¿ðòýëøèð¿¿ñäýã• Ñ¿¿ëèéí50æèëèéíäîòîðãîâèéíá¿ñýäõóðòóíàäàñíûõýìæýýýðñ

áóóðñàíÍèéãìèéíõ¿íäðýë¿¿ä:• Òóõàéíá¿ñíóòàãòõ¿íàìûíòîîíýìýãäñýí.• Ìàëûíòîîòîëãîéíýìýãäñýííüìàçààëàéíáýë÷ýýðõóìèãäàõøàëòãààí

áîëñîí(¿ðòºëºººñãºõáîëîìæõàçãààðëàãäñàí)• Óóëóóðõàéíõºãæèëíüóñíûíººöõîìñäîõîäõ¿ðãýæáàéíà.• Õàìãààëòòàéá¿ñíóòàãòäýìæëýãäóòàãäàæáàéíà.

Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäìàçààëàéíòàðõàöíóòàãýðñõóìèãäàæýõýëñýíáàéíà.1970-ààäîíîîñýõëýíìàçààëàéíèäýýøèëíóòàãòàìüäðàõõ¿ì¿¿ñèéíõ¿íàìíýìýãäñýííüìàçààëàéíòîîòîëãîéáóóðàõàäíºëººëñºíãýñýíñóäàëãààáàéäàãõýäèé÷ýíýíüòèéì÷áàòàëãààòàé¿íäýñëýëáèøþì.Îäîîáîëýíýìàãàäëàëûã ¿íýí ýñõèéã áàòëàõûí òóëä ñóäàëãàà, çîõèîí áàéãóóëàëòûíàðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Òýãýõëýýð ìàçààëàéí òàðõàöíóòàãõóìèãäàõûíõèðýýðáàãàõàí ãàçàðíóòàãòìýäýýæöººõºíëìàçààëàéàìüäàð÷,àìüäðàëûíòºëººòýìöýõøààðäëàãàãàðíàãýñýí¿ãø¿¿äýý.̄ ¿íèéãîð÷íûäààöãýæíýðëýäýãáàéíà.Ýêîñèñòåìá¿ðòàìüòàíóðãàìëûíÿíçÿíçûíá¿ëãýìäýë, òîî òîëãîé ¿ðæèõ, àìüäðàõ õàðèëöàí àäèëã¿é äààöòàé áàéäàã.Ìàçààëàéí òàðõàö íóòàãò óðãàìàëæèëò, óñ áîëîí áóñàä íººö õîìñäîõûíõèðýýðäààöíüàëäàãäàæáàéíà.Òèéìýýñõ¿ì¿¿ñáèäëòýäýíäòóñëàæ,ÿìàðíýãàðãàõýìæýýàâàõã¿éáîëìàçààëàéíòîîòîëãîéáóóð÷,õîâîðäîæ,óñòàõàþóëí¿¿ðëýýäáàéíà..



Ãîâèéí á¿ñ íóòàã

Ìîíãîëîðíû ãîâüöºëèéíá¿ñíüºìíºä õèëèéíäàãóó ç¿¿íýýñýýáàðóóíòèéø1600 êì, õîéíîîñîî óðàãø800 êì ¿ðãýëæèëñýí ºðãºí óóäàì ãàçàðíóòàãòþì.Ìîíãîëûí ãîâü áîëìàíàé äýëõèéí5 äàõü òîìöºë áºãººä ýëñ,÷óëóóðõàã,øèìòýæýýëáàãàòàéõºðñãîëëîñîí,óñíûíººöáàãàòàéãàçàðþì.Öàãóóðûíõóâüä÷õàò¿¿øèð¿¿íóóðàìüñãàëòàéáàéäàã.Äýëõèéíáóñàäãîâüöºëèéíá¿ñòýé õàðüöóóëàõàäÌîíãîëûí ãîâüäöàñààðøóóð÷, õÿðóó óíàõ íüõýâèéí ¿çýãäýëþì.Æèëèéí õàìãèéí õàëóóí ¿åäýý+40õýìáàéõàä õ¿éòýí¿åäýý-40õýì÷õ¿ðäýã.

Òýð÷á¿¿õýëíýãøºíèéíäîòîð30õýìººð÷ëºãäºõ÷¿åáèé.Èéìõàòóóøèð¿¿í àòëàà ãîâü íóòàã áîë 410 òºðëèéí óðãàìàë, 49 ç¿éë õºõòºí, 150ãàðóéç¿éëøóâóóä,15ç¿éëõýâëýýðÿâàã÷,ìºëõºã÷àìüòäûíýõíóòàã,ãýðíüáèëýý.Ýäãýýðá¿õàìüòàíóðãàìàëíýãíýãíýýò¿øèíàìüäàðöãààäàãáàéõþì.Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäãîâüíóòàãòõóðòóíàäàñìàøáàãàóíàõáîëñîííüóðãàìàëóðãàõíºõöºëóëàìá¿ðáàãàñàõ,àìüòàäóóõóñààðãà÷èãäàõàäõ¿ðãýæáàéíà.

Èéìõàòóóøèð¿¿í,ºðøººëã¿éãýìýýðöàãóóðòàéá¿ñýäãàð÷áóéÿìàðíýãæèæèãõýí ººð÷ëºëò òýíä àìüäàð÷ áàéãàà á¿õèé ë àìüòàí, óðãàìëûí òºðºëç¿éë,ýêîñèñòåìá¿õýëäýýººð÷ëºãäºõøàëòãààíáîëäîãáàéíà.

Õýëýëö¿¿ëýã:Õ¿¿õä¿¿äèéíñîíññîí, ¿çñýí òóðøëàãàäýýð ¿íäýñëýíÿàãààä ãîâüíóòàãò

àìüäðàõõýö¿¿áîëîõòàëààðÿðèëöààðàé.Òýãýõëýýðìàçààëàé÷ãýñýíýäãýýðõ¿íäõýö¿¿íºõöºëääàñàíçîõèöîõ¸ñòîéáîëîõíýýäýý.Ìºíìàçààëàéäººðÿìàðõ¿íäðýëó÷èð÷áîëîõòàëààðÿðèëöààðàé.

Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ:http://www.beringiasouth.com


Ãîâü öºëèéí õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëûã

äàâàí òóóëæ àìüäàðäàã àìüòàä

Àëèâàà àìüòàí, óðãàìàë òàðõàöíóòàãòàà àìüäðàõ ÷àäâàðóóäûã íüàäàïòàöè áóþó çîõèëäîëãîî õýìýýííýðëýäýã. Òýãýõëýýð ãîâèéí àìüòàíóðãàìàëÿìàðàäàïòàöè,÷àäâàðóóäòàéáàéäàãâý?

ÒýìýýÒýìýíñ¿¿ëìîãîéÕèëýíöÃ¿ðâýë

Ãîâüä îëîí õîâîðäîõ àþóëä îðñîíàìüòàä àìüäàðäàã. Óñòàõ àþóëäºðòºæ áóé àìüòàí óðãàìëûí òºðºëç¿éëèéãÕîâîðäîæ áóéãýæíýðëýäýã.

ÈðâýñÕóëàí(çýðëýãàäóó)ÕàâòãàéÌàçàëàéãýõìýò

ØàâüæÖººâºð÷îíîÁ¿ðãýäÓëààí¿íýã

Ãîâü öºëèéí á¿ñèéí àìüòäûíçîõèëäîëãîîÒýìýý:•íàðíûõóðöòóÿà,ýëñýíøóóðãàíààñõàìãààëñàí3äàâõàðçîâõèòîé.• Ò¿¿íèé áºõºíä èõ õýìæýýíèé ººõòîñ áàéäàã ó÷ðààñ îëîí õîíîãîîðãîâüäóñ,õîîëã¿éàÿëæ÷àääàã.• Ò¿¿íèé óðò õºë íü õºðñºí äýýðõõàëóóíààñ õîë äýýð áàéõàä íüçîõèöæýý..• Òîì, ºðãºí òàâõàé íü çººëºíöºëèéí ýëñýíä øèãäýõã¿é àëõàõáîëîìæòîéáîëãîäîã.Òýìýýíñ¿¿ëòìîãîé:• Òîëãîéí îðîé äýýð áàéõ í¿ä íüò¿¿íèéã ýëñíýýñ òîëãîéãîî á¿ðýíöóõóéëãàõøààðäëàãàã¿éãýýð àëñûíáàðààãõàðàõ÷àäâàðòàéáîëãîäîã.Õèëýíö: • Õèëýíöèéí õàòãóóð íü àíãàà¿õòýë íü õàòãàõ, õîðò øàâüæèíäõàòãóóëàõààñ ººðèéãºº õàìãààëæ÷àääàã.• Óðò õóìñòàé ñàðâóó íü àíãààáàðèõ, àëäàõã¿é áàðüæ áàéõàä íüçîðèóëàãäñàíáàéäàã.• Õàòóó ÷àíãà, íààëäàìòãàé õºë íüìîä ººä àâèðàõ, õ¿÷òýé ñàëõèòàé¿åäÿìàð÷ç¿éëýýñçóóðàõ÷àäâàðûãºãäºã. • 6-12 í¿äòýé õèëýíö õàðàíõóéäãîéäñàéíõàðäàã.• Òîðãîìñîã ìýäðýìòãèé ¿ñí¿¿äíü àãààðûí º÷¿¿õýí õºäºëãººí,÷è÷èðãýýã÷ìýäýðäýã.• Õºëèéí õóðóóíóóäûí ¿ç¿¿ðíü ãàçðûí ÷è÷èðãýý, ýëñíèéõºäºëãººíèéãòóíñàéíìýäýðäýã.

Äàðààãèéí õóóäàñíààñ çîõèëäîëãîîíû òàëààð èë¿¿ äýëãýð¿¿ëýýðýé.


Àìæèëò äàãóóëàõ õóâöàñíû ñîíãîëò

Õ¿¿õä¿¿äýý! Á¿ãäýýðýý ººðñäèéí õàìãèéí äóðòàé àìüòäûãäóóðàéöãààÿ.ªºðèéíàìüäàðäàãîð÷èíäîîäàñàíçîõèöñîíÿìàðçîõèëäîëãîòîé áàéõ òàëààð ñàéí áîäîîðîé. Òóõàéëáàë: ºâëèéíõ¿éòýíäáèåèéíõàëóóíàààëäàõã¿éáàéõ¸ñòîéó÷ðààñ÷îíûíáèåºòãºí ¿ñýýð á¿ðõýãäñýí áàéíà. Õàðèí á¿ðãýä àíãàà àëäàõã¿éáàðèõûíòóëäóðò,äîîøìàõèéñàíõóìñòàéáàéõ¸ñòîéø¿¿äýý.

Æèæèã çºãèéãººð õîîëëîäîã Àôðèêèéí ýíý æèæèã øóâóóä ìàõ÷èí àìüòäààñ ººðèéãºº õàìãààëàõ ýñâýë á¿ð ýñðýã õ¿éñòýíýý ººðò òàòàõ çîðèëãîîð áèåèéíõýý ºíãèéã ººð÷ëºõ ãàéõàìøèãò ÷àäâàðòàé áàéäàã.


ÌàçààëàéÇóðàãá¿ðèéíàñóóëòàíäõàðèóëààðàé.

Ò¿¿íèé áèå ÿàãààä á¿õýëäýý¿ñýýðá¿ðõýãäñýíáàéäàãâý?

Ò¿¿íèé õóìñ íü ÿàãààä ÷èíèéõóðóóíûõóìñíààñóðòáàéíàãýæáîäîæáàéíàâý?

Ã¿ðâýë:•Õàâ÷èãòîëãîé,îíèãîðí¿ä,ãºëãºðõàéðñëàã àðüñ çýðýã íü ñèéðýãýëñýí äîîãóóð ÿâàõ, àìüñãàëàõàäíüçîõèöñîíáàéäàãþì.• Íèìãýí àðüñòàé òóë áèåèéíõàëóóíààãàäàãøëóóëæ÷àääàã.Àìåðèêòóóëàé:• Îëîí íàðèéí ñóäàñòàé òîì óðò÷èõòýéáàéäàãíüáèåèéíäóëààíààãàäàãøëóóëàõàäíüòóñàëäàãáàéíà.Á¿ðãýä: • á¿ðãýäèéí í¿ä 3 äàâõàðçîâõèòîé. Ò¿¿íèé 3 äàõü çîâõè íüò¿¿íèé í¿äèéã õàìãààëàõ, ÷èéãëýõ,öýâýðëýõ¿¿ðýãòýé.•õýäèéõîë,ºíäºðòíèñýæÿâñàí÷àíãààñàéíîëäîã.Á¿ðãýäèéíõàðààõ¿íèéõàðààíààñäàðóé8-10äàõèíñàéí.•÷àíãàõîøóó,õºëèéíõóìñíüäîîøìàõèñàí áàéäàã íü àíãàà ø¿¿ðýõ,áàðèõàäíüçîõèöñîíáàéäàãáàéíà.Áààâãàé:• Áààâãàé ºâºë è÷èõ ¿åä ò¿¿íèéáèåèéí áîäèñûí ñîëèëöîîóäààøèð÷, áèåèéí õàëóóí íüáóóðäàãíüõîîëõ¿íñõîâîðºâëèéíóëèðàëä ýíåðãè áàãà çàðöóóëæ,ýíåðãýý õàäãàëàõ øààðäëàãàãàðäàãòàéíüõîëáîîòîéþì.


Ò¿¿íèé õàìàð ÷èíèéõýýñÿàãààäòîìáàéãààþìáîë?

Ò¿¿íèé ñî¸î íü ÿàãààä òîìáàéäàãáîë?

Øóâóó:• Øóâóóíû áèåèéí ÿñ íü õºíäèéáàéäàãíüò¿¿íèéãòýíãýðòõºíãºõºííèñýõýäíüçîõèöñîíáàéäàã.• ªäí¿¿ä íü áàãà çýðýã ìàõèñàí,¿ç¿¿ðë¿¿ãýý íàðèéññàí áàéäàã íüäýýøîãöîìíèñýõ,äîîøøóìáàõàäíüòóñàëäàã.• Çàðèì øóâóóíóóä íèñýæ áàéõ¿åäýý òàðõèíûõààíýã òàëûãá¿ðýíàæèëëóóëàõã¿é áàéæ ÷àääàã.Ýíý õóãàöààíä íºãºº òàðõè íüãàäíààñ èðýõ àþóëààñ ñýðýìæëýíàæèëëàäàã áàéíà. (äàëàéí ãàõàé,äàëàéíõàâ,ã¿ðâýë,äàëàéí¿õýðãýõìýò).Ãîâüöºëäóðãàäàãóðãàìàë:• Ãîâü öºëèéí èõýíõè óðãàìëóóäãàçàðò íààëäñàíìýò íÿãò óðãàäàã.Æèæèãõýí íàâ÷íóóä íü òîñëîã,¿ñýðõýã áàéäàã íü ÷èéãýý óäààíàëäàõàäíüçîõèöñîíáàéäàãþì.•Ìºíîëîíæèæèãºðãºñòýéáàéäàãíü áóñàä àìüòäààñ ººðèéãººõàìãààëàõ çîõèëäîëãîîòîé íüõîëáîîòîé.


Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð áà ìàçààëàéíòàðõàö íóòàã

Ìàçààëàéãèéí îäîîãèéí òàðõàö íóòàã íü ºìíº áàéñíààñààìàø èõ áàãàññàí þì. Îäîî áîë äàðõàí öààçàò ãàçàð íóòãèéíåðäºº 25% áóþó 3 íóðóó äàìæèí íóòàãëàöãààäàã þì. Õàðèí¿ëäýõíóòàãòíüõóóðàé,¿ðæèëøèììóóòàé,ºâñóðãàìàëáàãàòàéòýãøòàëíóòàãýçýëäýãáàéõþì.

Äàðààãèéí õóóäàñ: Ìàçààëàé õàìãààëàõ òºñëèéí ýðäýìòýíñóäëàà÷èä 2005 îíîîñ ýõëýí ìàçààëàéã ñóäëàõ, õàìãààëàõçîðèëãîîð Áàéðøèë òîãòîîõ õ¿ç¿¿â÷èéã ç¿¿æ ýõëýýä áàéíà.Çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí ºíãº ºíãèéí öýã¿¿ä íü ìàçààëàéí áàéðøèëûãçààæ áóé Áàéðøèë òîãòîîõ õ¿ç¿¿â÷íèé áàéðøèëóóä þì. Õàðèíºíãº ºíãèéí äóãóéíóóä íü òóõàéíìàçààëàéãèéí òàðõàö íóòãèéãõàðóóëæáàéíà.Àëèâààñóäëàæáóéàìüòíûáèåäáàéðøèëòîãòîîõõ¿ç¿¿â÷,ç¿¿ëòçýðãèéãç¿¿ñíýýðòóõàéíàìüòíûáýë÷ýýð,òàðõàöíóòãèéãñóäëàõàäèõýýõýíà÷õîëáîãäîëòîéáàéäàãþì.

M O N G O L I A

1940-1960

1960-1970

Present

Gobi Bear DistributionHistoric range

GGSPA-A

Ìàçààëàéáààâãàéíòàðõàëò


Èõ ãîâèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí çóðàã

Õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ëãýñýí ìàçààëàé

Íýðã¿é9Íýðã¿é9-èéíýçýìøèëíóòàã

ÌîíäóõàéÌîíäóõàéãèéíýçýìøèëíóòàã

ÝýæÝýæèéíýçýìøèëíóòàã

Íýðã¿é8Íýðã¿é8-èéíýçýìøèëíóòàã

ÀëàñêàÀëàñêàãèéíýçýìøèëíóòàã

ÖàãýíÖàãýíèéýçýìøèëíóòàã

¨êóçàíà¨êóçàíàãèéíýçýìøèëíóòàã

Èõ Ãîâèéí Äàðõàí Öààçàòãàçðûí“À”õýñýã


Human Disturbance

амьдрах орчин

хумигдах

ган гачиг

Баянбүрдийн усны нөөц

багасах

гүний усны төвшин буурсан

боломж хязгаарлаг

дах

тоо толгой хүчээр тасрах,

зааглагдах

бусад амьтадтай ус, хоол тэжээлээ

булаацалдах

устах аюулд өртөх

мазаалайн ааш зан, байдалд

өөрчлөлт орох, нэмэлт хоол тэжээлээс

хамааралтай болох

тусгаарлагдсан тоо толгойн

нягтшил нэмэгдэх

Bottleneck reducing genetic

diversity

сүрэгт байх тоо

толгой буурах

нэмэлт хоол тэжээл

өвөлдөө ичих болон үүрээ барих нутаг ховордох

тэжээлэг байдал

хотжилт, хөгжлийг

дагаад газар нутгийг хуваах,

хаших, хил зааг тогтоох

Хүний нөлөө

Генетик олон янз байдал багассан “Лонхны хүзүү” нэртэй байгалын үзэгдэл

өсөлт

хорогдол

хорогдол

хорогдол

хорогдол

Говийн мазаалайд учирч буй амьд болон амьд биш юмс үзэгдлийн аюул

Санамж: Олон зууны туршид Монголчууд нүүдлийн буюу бэлчээрийн мал аж ахуйг байгалийн тэнцвэрийг алдагдуулалгүй хөгжүүлж ирсэн түүхтэй орон билээ. Одоо хир нь Монгол улсын хүн амын бараг 30 хувь нь тал хээр, говь, уулархаг бүс нутагт малаа даган (хагас нүүдлийн маягаар) нүүдлэн амьдарцгаадаг юм. Тэгэхлээр зэрлэг ан амьтан, малын бэлчээрээ хамгаалж, бохируудалгүй байх тусам тогтвортой, үржил шимтэй, даацаа хэвээр хадгалсаар байдаг юм.

40

Ñàíàìæ: Îëîí çóóíû òóðøèä Ìîíãîë÷óóä í¿¿äëèéí áóþó áýë÷ýýðèéíìàëàæàõóéãáàéãàëèéíòýíöâýðèéãàëäàãäóóëàëã¿éõºãæ¿¿ëæèðñýíò¿¿õòýéîðîíáèëýý.ÎäîîõèðíüÌîíãîëóëñûíõ¿íàìûíáàðàã30õóâüíüòàëõýýð,ãîâü, óóëàðõàã á¿ñ íóòàãò ìàëàà äàãàí (õàãàñ í¿¿äëèéí ìàÿãààð) í¿¿äëýíàìüäàðöãààäàãþì.Òýãýõëýýðçýðëýãàíàìüòàí,ìàëûíáýë÷ýýðýýõàìãààëæ,áîõèðóóäàëã¿éáàéõòóñàìòîãòâîðòîé,¿ðæèëøèìòýéáýë÷ýýðèéíõýýäààöûãõýâýýðõàäãàëàõáîëîìæòîéþì.

Ìàçààëàéä ó÷èð÷ áóé àìüä áîëîíàìüä áóñ þìñ ¿çýãäëèéí àþóë


Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä àâàõ àðãàõýìæýý õèéãýýä ãàð÷ áîëîõ õ¿íäðýë¿¿ä: Õ¿ì¿¿ñ áèä áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëæ ÷àäâàë ìàçààëàéã ÷ óñòàõ àþóëààñõàìãààëæ÷àäíàãýäýãòèòãýýðýé.Ãýõäýýíºãººòàëààðáàñáàéãàëüîð÷íûãõàìãààëàõ çàðèì íýã àðãà õýìæýý òýäíèéã àâðàõ áèø õàðèí ÷ ñºðãººãíºëººëæáîëîõûãàíõààðàé.Áèîëîãèéí:

• Ýðäýìòýäìàçààëàéíóóäûãõàøèæ,õàìãààëæóëìààð¿ðòºëèéãíüàþóëã¿éîð÷èíäºñºæ,òîìðóóëàõíüç¿éòýéõýìýýí¿çäýã.Ìýäýýæäàðàà íü íàñ áèåíä õ¿ðñýí çàëóó ìàçààëàéíóóäûã áàéãàëüä íüýðãýí òàâèõáîëíî. Ãýõäýýîäîîãîîð òýäíèéãýíýìàÿãààð õàøèæõàìãààëàõàðãàõýìæýýàâààã¿éáàéíà.

Õ¿íäðýë¿¿ä: 1) äýëõèéí îëîí ãàçàðò õîâîð áîëîí õîâîðäîæ áóé àìüòíûã èéíõ¿¿õàøèæ, õàìãààëñíààð òýä îíãîí áàéãàëüäàà áàéñíààñ öººí òîîíû¿ðòºëãàðãàäàãòºäèéã¿é¿ðòºëíü¿õýõìàãàäëàëºíäºðáàéäàããýñýíñóäàëãààáàéäàã.2) Íÿëõ áàìáàðóóøíóóä ýýæòýéãýý 2-3 æèë õàìò àìüäàð÷, ýýæ íüòýäýíäýýàþóëçàíàëèõòýé÷áàéãàëèàñæèëèéíäºðâºíóëèðàëäõýðõýíõîîë òýæýýëýý îëæ èäýõ, ººðñäèéãºº õàìãààëàõ òýð ÷àäâàðóóäàäñóðãàäàã. Õýðâýý áàìáàðóóøíóóä õààëòòàé, àþóëã¿é îð÷èíä ºñºæòîðíèâîëäýýðõ÷àäâàðóóäûãýçýìøèæ÷àäàõã¿éáîëîõþì.3)Õýðâýýìàçààëàéíóóäûãõàøèæ,õ¿ì¿¿ñòýäýíäøààðäëàãàòàéõîîëõ¿íñèéã òàâüæ ºã÷ ñóðãàâàë òýä õàðàà õàìãààëàëòààñ ãàðñàíûõààäàðàà÷õ¿ì¿¿ñ,ìàëààñàéõààáîëèõþì.

• Îäîî¿ëäýæáóé22-31ìàçààëàéãºìíºõòàðõàöíóòàãòíüòàðààæíóòàãøóóëñíààð áèä àñóóäëûã øèéä÷èõëýý ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿éþì.Íºãººòàëààðìàçààëàéíòîîòîëãîéãáóñàäáààâãàéíòºðëèéíç¿éë¿¿äòýéîéðíóòàãøóóëáàëãåíèéíá¿ðýíá¿òýíáàéäàëäñºðãººðíºëººëæáîëîõþì.

• Ìàçààëàéí ãîë÷ëîí èääýã ºâñ óðãàìëûã ¿ðýýð íü òàðõàö íóòàãòòàðüæóðãóóëàõòóðøèëòûíõºòºëáºðèéãýõë¿¿ëýõ.

• Èõãîâèéíäàðõàíöààçàòãàçðûíõýìæýýíäìàçààëàéíòýæýýëèéãýíäòýíäã¿éáàéðøóóëàõíüòýäýíäàìüä¿ëäýõ,òýäíèéãõàìãààëàõõàìãèéíçºâàëõàìáàéæáîëîõþì.ßëàíãóÿàãàíãà÷èã,õóóðàéøèëòèõòýéæèë¿¿äýäºâñòýæýýëòàâüæºãºõíüõàìãèéíñàéí¿ðíºëººòýéáàéäàã.Íºãººòàëààð,íýìýëòèë÷ëýãñàéòàéõîîëòýæýýëýýðõàíãàõíüõàìãèéí÷óõàëþì.


Øîðîîí øóóðãàòàé ¿åèéí ãîâü

Íèéãìèéí: • Ìàçààëàéíòàðõàöíóòàãòàìüäàð÷áàéãààíóòãèéíìàë÷äàäìàëàõóéãàà

ìàçààëàéí áýë÷ýýð óðóó îðóóëàõã¿é áàéõ òàëààð çºâøèëöºõ, òýäýíäíºõºíîëãîâîð,ñàíõ¿¿ãèéíäýìæëýã¿ç¿¿ëýõ.Ýíýíüÿëàíãóÿàýìçýã,äààöáàãàòàéãàçàðíóòàãòáýë÷ýýðèéíõàòóó÷àíäçîõèöóóëàëòõýðýãòýéãýñýí¿ãþì.

• Áýë÷ýýðèéã ºíæººõ í¿¿äýë÷äèéí óëàìæëàëûã ñýðãýýõ íü áýë÷ýýðèéíóðãàöñàéæðàõ,ñýðãýõáîëîìæá¿ðäýõþì.Ýíýíüìàëûíòàðãàòýâýýðýã,õàòóóøèð¿¿íöàãóóðûíººð÷ëºëòèéãàìæèëòòàéäàâàõàäíºëººëºõþì.


Ìàçààëàéãèéí ýêîëîãè

Îäîîáèäìàçààëàéãèéíòóõàéþóìýääýãáîëñîíáý?Ýêîñèñòåìèéí÷àíàð,ýð¿¿ë áàéäàëä íýã áîäãàëü, ïîïóëÿöè, á¿ëãýìäýë¿¿ä á¿ãä èõýýõýí ¿¿ðýãòýéáàéäàã.

Èäýøòýæýýëèéíõýëõýýíäãàð÷áóéàëèâààººð÷ëºëòýêîñèñòåìäáàéãàààëü÷áîäãàëüäÿìàðíýãáàéäëààðíºëººëæáàéäàã.Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäãîâèéíá¿ñýä ìàø îëîí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà. (öàã óóðûí ººð÷ëºëò, äýëõèéíäóëààðàë, óóë óóðõàéí àøèãëàëò, óñíû íººö áàãàñàõ, ìàëûí òîî òîëãîéíýìýãäýõ ãýõìýò)Ýäãýýðººð÷ëºëò¿¿äíüýíýíóòàãòàìüäàð÷áàéãààîëîíàìüòàíóðãàìàëäíºëººëñººðáàéíà.

Òèéìýýñ,ýíýá¿õíºõöºëáàéäëûãäàâàíãàð÷,àìüäðàõûíòºëººç¿òãýæáóéàìüòäûííýãáîëÿàõàðãàã¿éìàçààëàéþì.Õóðòóíäàñíûõýìæýýýðñáóóðñàííüìàçààëàéõîîëõ¿íñýýîëæèäýõýäíüõàìãèéíèõõ¿íäðýëó÷ðóóëæáàéãààãýíý. Ìàçààëàé áîë ýêîñèñòåìä ãàð÷ áóé àëèâàà ººð÷ëºëò òýíä àìüäàð÷áàéãàà àìüòàí óðãàìëûí îðøèí òîãòíîõóéä õýðõýí íºëººëäºãèéí õàìãèéíòîäæèøýýþì.


Ýðãýö¿¿ëýë

Ýêîñèñòåìèéí òóõàé ººðñäèéí ìýäëýã, ìýäýýëýëäýý òóëãóóðëààäìàçààëàéã õàìãààëàõàä õ¿ì¿¿ñ áèä þó õèéæ áîëîõ, õýðâýý òýä á¿ð ìºñºíóñòâàë ãîâèéí ýêîñèñòåìä ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëò, íºëººëëèéí òàëààðÿðèëöààðàé.

Àíãèàðàà ìàçààëàé óñòâàë ýêîñèñòåì õèéãýýä òóõàéí íóòàã îðîíäàìüäàð÷áàéãààõ¿ì¿¿ñèéíàæàìüäðàë, ñî¸ë, çàíçàíøèëäÿìàðººð÷ëºëòãàðàõòàëààðÿðèëöààðàé.

ªºðñäèéíñàíààáîäîë,òààìàãëàëóóäààòýìäýãëýýðýé.



Ýêîñèñòåì á¿òýýöãýýå

Õîîðîíäîîõàðèëöàíõîëáîîíäîðøäîãîðãàíèçìóóäûíá¿ä¿¿â÷çóðãèéããàðãààðàé.

Òóõàéëáàë:ÿìàà,ºâñ,óñ,øóâóó,øàâüæ,÷îíî,ìàçààëàé,ã¿ðâýë,÷èéãèéíóëààíõîðõîé,òóóëàé,ìîãîé,òýìýý,ìîðü,íàðãýõìýò.Õàðèíäàðààíüòýðõ¿¿ýêîñèñòåìäíýãíýãýíòýéãýýõîëáîîòîéýäãýýðîðãàíèçìóóäààñàëüíýãèéãíüñàëãàíàâ÷,ýñâýëÿìàðíýãç¿éëíýìæîðóóëáàëÿìàðººð÷ëºëòãàðàõòóõàéÿðèëöààðàé.

ßìàðíýãç¿éëèéãíüñàëãàõýñâýëíýìæîðóóëñàíààð¿ëäýõàìüäáîëîíàìüäáóñîðãàíèçìóóäàäÿìàðººð÷ëºëòãàðàõâý?

Äàðààãèéíõóóäñàíäººðñäèéíñàíàëõèéãýýäàñóóõòîäðóóëàõç¿éëñäýýàøèãëààðàé!

Ìàçààëàéíóóä Èõ ãîâèéíäàðõàí öààçàò ãàçàð íóòàãòàìüäàðäàã. Õýðâýý ýíý ãàçàðòøèíýýð çàì òàâüæ ýõýëáýëìàçààëàéíóóäàä ÿìàð íºëºº¿ç¿¿ëýõ âý? Òýäíèé àìüäðàõîð÷èíäãàð÷áóéàëèâààººð÷ëºëòòýäýíä ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõ âý?Ìàçààëàé öààøèä àìüäðàõûíòóëä ò¿¿íä þó õýðýãòýé? Ò¿¿íäÿìàð áàéãàëèéí íººö çàéëøã¿éøààðäëàãàòàéâý?


Äààëãàâàð: Á¿ëãýìäýëèéíñàìáàð

Ìàçààëàéíàìüäàð÷áóéýêîñèñòåìèéíá¿ä¿¿â÷çóðãèéããàðãààðàé.Õ¿¿õä¿¿äýäýíýõ¿¿äààëãàâàðòºìíºíü¿çýæòàíèëöñàíàìüäáîëîíàìüã¿éõ¿÷èí ç¿éëñ, òàðõàö íóòàãò íü ó÷èð÷ áóé õ¿íäðýë¿¿äèéã îðóóëàõàä íüòóñëààðàé. Ýíý äààëãàâàðûã õàìòäàà õèéñíýýð õ¿¿õä¿¿ä ýêîñèñòåìèéíò¿¿õ áîëîí ò¿¿íèé ýìçýã áàéäëûã òàëààð èë¿¿ èõèéã óõààð÷ ìýäýõ áîëíî.Ìºí àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä õ¿¿õä¿¿ä ÷ áàéãàëü îð÷èí, ìàçààëàéãõàìãààëàõ îëîíøèíý ñàíààã ãàðãàæ áîëîõþì. Ýíý äààëãàâàðò ìàçààëàéáàãòàõá¿ëãýìäýëèéããàðãàæ,èë¿¿òîìîîðõàðàõ,ñóäëàõ÷áîëîìæòîéþì.



¯Ã ÕÝËËÝÃÈÉÍ ÒÎÂ× ÒÀÉËÁÀÐ:

Àäàïòàöè áóþó çîõèëäîëãîî: Àìüòàíóðãàìàëõ¿ðýýëýíáóéîð÷íûõîîººð÷ëºëòºäçîõèöîíàìüäðàõáèåáîëîîäçàíáàéäëûíººð÷ëºëòèéíò¿¿õýí¿éëÿâö.

Àãààð ìàíäàë áà àãààð: Ìàíàéäýëõèéãºëãèéäñºíõèéíá¿ðõ¿¿ë.

Áèîëîãè: Àìüäáàéãàëèéãñóäàëäàãøèíæëýõóõààíûñàëáàð

Àíãèëàë:Íèéòëýãøèíæ÷àíàðààðíüàìüòàíóðãàìëûãàíãèëàõ,ýðýìáëýõäàðààëàë.Ìºíàíãèëàëç¿éííýãæ.Äýýðõíèéòëýãøèíæ÷àíàðãýäýãòãàäààäáàéäàë,àìüäàð÷áóéîð÷èí,èäýæáóéõîîëòýæýýëáàãòäàã.

Á¿ëãýìäýë:Íýãíóòàãòàìüäàð÷áóéíýãáîëíò¿¿íýýñäýýøàìüòàíóðãàìëûíòºðºëç¿éë.

Áàéãàëü õàìãààëàë: Äýëõèéíáàéãàëü,õ¿ðýýëýíáóéîð÷íûãáîõèðäîë,àþóëààñõàìãààëàõ¿éëÿâö

Õýðýãëýã÷: Á¿òýýã÷àìüòàí,óðãàìëóóäûãèäýæ,àìüäàðäàãîðãàíèçìóóä.

Ñî¸ëûí ýä ºëãèéí ç¿éëñ: Õ¿íèéãàðààðá¿òñýíþìñòóõàéëáàë:õàéðóóëûíòàâàã,õóâöàñ,ìîäîíòàâèëãàãýõìýò

Ýðãýëò:Òîäîðõîéöàãõóãàöààíûäàâòàìæòàéãààðÿâàãäàõ¿éëÿâö.Òóõàéëáàë:ºâëèéíóëèðàëäöàñîðîõãýõìýò(õ¿÷èëòºðºã÷èéíýðãýëòãýäýãíüõ¿íàìüòàíõ¿÷èëòºðºã÷ººðàìüñãàëàíí¿¿ðñòºðºã÷èéãÿëãàðóóëäàãáîëíîãîîíóðãàìàëôîòîñèíòåçèéíóðâàëààðí¿¿ðñòºðºã÷èéãººðòººøèíãýææ,õ¿÷èëòºðºã÷ÿëãàðóóëæáóé¿éëÿâöûãíýðëýäýã).


ªãºãäºë: Àëèâààñóäàëãàà,øèíæèëãýýàæèãëàëòõèéæáàéõ¿åäýý÷èíèéöóãëóóëñàíáàðèìò,ìýäýýëëèéãºãºãäºëãýíý.

Çàäëàã÷:Ìººã,áàêòåðèãýõìýò¿õñýíàìüòàíóðãàìëûí¿ëäýãäýëèéãçàäëàäàãîðãàíèçìóóäûãõýëíý.

Ýêîñèñòåì:Àìüäîðãàíèçìóóäáîëîíòýäãýýðèéíõ¿ðýýëýíáóéîð÷íûàìüäáóñõ¿÷èíç¿éëñõîîðîíäûíõàðèëöàíõîëáîîá¿õèéòîãòîëöîîãõýëíý.Ýêîñèñòåìãýäýãòáàéãàëèéíá¿ñá¿ñë¿¿ðýãýõìýòóóäàìãàçàðíóòãààñýõë¿¿ëýýäãîë,áóëàãòîéðñîíàìüäáîëîíàìüäáóñþìñ¿çýãäýëèéíñèñòåìèéãîðóóëæáîëíî.Ãîëíüàëèâààíýãýêîñèñòåìäõàìààðóë÷áàéãàààìüäáîëîíàìüäáóñîðãàíèçìóóäíüíººöººõàìòðàíàøèãëàäàãòë÷óõàëøèíæ÷àíàðíüþì.

Õîâîð àìüòàí óðãàìàë:óñòàõàþóëäºðòººäáàéãààíýãòºðºëç¿éëèéíóðãàìàëàìüòàí

Ýíåðãè: ÿìàðíýãººð÷ëºëòõèéõ,¿éëäâýðëýõ÷àäâàð.Àìüòàäõîîëòýæýýëýýñýýýíåðãèàâäàã.Õàðèíóðãàìàëäíàðíûãýðýëºñºõ,¿ðæèõýíåðãèéíýõ¿¿ñâýðíüþì.

Õ¿ðýýäýí áóé îð÷èí:×àìàéãõ¿ðýýëæáóé,áàéãàëü,õ¿íèéãàðààðá¿òýýãäñýíýäþìñõèéãýýäõ¿ðýýëýíáóéîð÷èííºõöºëèéãõýëíý.Õºðñíèéýëýãäýë:ãàçðûíãàäðàãàÓñ,ñàëõè,ìºñáîëîíáóñàäõ¿÷èíç¿éëýýñøàëòãààëàíýâäýð÷,èäýãäýõ¿éëÿâö.

Ìºõñºí:Àëüíýãóðãàìàëàìüòíûòºðºëç¿éëèéíá¿õãèø¿¿äíüóñòàæ,äàõèíñýðãýõýýðã¿éõýìæýýíäõ¿ðñýíàìüòàíóðãàìàë.Öààø¿ðæèõ,á¿ëíýìýõãèø¿¿ä¿ëäýýã¿éáàéõûãõýëíý.Èäýøòýæýýëèéíãèíæ:ßìàðíýãàìüòíûòºðºëç¿éëá¿ëãýìäýëäáàãòàæáóéàìüòàíóðãàìàëòàéèäýøòýæýýëýýðýýõîëáîãäîæáóéòîãòîëöîîþì.

Èäýø òýæýýëèéí õýëõýý: Íýã ýêîñèñòåìä áàãòàæ áóé àìüòàí óðãàìëûíèäýøòýæýýëèéíõàðèëöàíõàìààðëûãõàðóóëñàíäèàãðàìì.Ýíýõ¿¿õýëõýýíüõîîðîíäîîõàðèëöàíõîëáîãäñîíõýäõýäýíèäýøòýæýýëèéíãèíæýýñá¿ðäýíý.GIS áóþó Ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì:Ãàçàðç¿éíìýäýýëëèéãí¿äýíäõàðàãäàõóéöáîëãîíçóðàãëàäàãêîìïþòåðèéíïðîãðàìáàõ¿ì¿¿ñººðñäèéíñîíèðõëûíäàãóóçóðàãëàëààãàðãàæáîëäîã.Æèøýýíü:Ìàçààëàéíýçýìøèëíóòãèéãîéðîëöîîõáóëàã,ñóì,çàìòàéõàðüöóóëàííýãçóðàããàðãàæáîëíî.Ìºñºíãîë:Áàãàáàãààðºíãºíõýñýãíüíàðàíäõàéëæ,ñàëõèíäýëýãäýíóðóóãàçàðóðóóóðñàõèõõýìæýýãýýðòîãòñîíìºñ


Òàðõàö íóòàã:Àëüíýãàìüòàíóðãàìàë,îðãàíèçìàìüäàð÷áóéãàçàðíóòàã,îð÷èí

Ýçýìøèë íóòàã: Õîîë òýæýýë, óñ, õîðîãäîõ ¿¿ð õàéæÿâàõ ¿åäýýàøèãëàæáîëîõãàçàðíóòàã,áýë÷ýýð

Áîäãàëü:Íýãîðãàíèçì,íýãõ¿í,íýãàìüòàíýñõ¿¿ëíýãóðãàìàë

Àìüä:Àìüäãýõá¿õç¿éëñõàìààðàãäàíà.Á¿õîðãàíèçìóóäàäàìüäðàõûíòóëäóñ,õîîëòýæýýë,àìüñãàëàõàãààðõýðýãòýé.

Ìîíãîëûí Óëààí íîì:Ìîíãîëûíýðäýìòýíñóäëàà÷äûíãàðãàñàíÌîíãîëîðíûõîâîð,íýíõîâîð,óñòàæáîëçîøã¿éàìüòàíóðãàìëûíæàãñààëò.

Àìüä áóñ: Àìüä áóñ á¿õþìñ: íàðíû ãýðýë, ÷óëóó, õºðñ, óñ, àãààð ãýõìýòç¿éëñáàãòàíà.

Îðãàíèçì:Àëèâààáîäãàëü,áèåäààñàííýãóðãàìàë,àìüòàí,ìººãáàáè÷èëáèåò¿¿ä

Ïîïóëÿöè: Íýãíóòàãòàìüäàðäàãíýãòºðëèéíàìüòàíóðãàìëûíòºðºëç¿éëñÕóðòóíàäàñ:Òýíãýðýýñóíàõáîðîî,öàñãýõìýò÷èéãèéãõýëíý.

Á¿òýýã÷ áóþó ¿éëäâýðëýã÷:Íàðíûãýðëèéíòóñëàìæòàéãààðõîîëòýæýýëýýáîëîâñðóóëäàãîðãàíèçìóóä.Òóõàéëáàë:óðãàìàë

Ðàäèî äîõèîëîë äàìæóóëàõ õ¿ç¿¿â÷: Àìüòíû õ¿ç¿¿íä ç¿¿ñýí, ðàäèîäîëãèîíäàìæóóëàõòºõººðºìæá¿õèéõ¿ç¿¿â÷.Ýíýõ¿ç¿¿â÷íèéòóñëàìæòàéãààðýðäýìòýäòóõàéíõ¿ç¿¿â÷òýéàìüòíûí¿¿äýë,õºäºëãººíèéãòýìäýãëýõ,ìºøãèõ,òýäíèé õ¿¿äýë, õºäºëãººíèéã õàðóóëñàí ãàçðûí çóðãèéã ãàðãàõ áîëîìæòîéáîëîõþì.

¯ðæèë:Àìüòàíóðãàìàë¿ðòºë,¿ðýýð¿ðæèõ¿éëÿâöþì.

Ñóäàëãàà: Äýëõèéäýýðõþìñ¿çýãäýëèéãòàíèíìýäýõçîðèëãîîðìýäýýëýëöóãëóóëàõ,øèíæëýõ¿éëÿâöþì.Ñóäàëãààíûíýãæèøýýáîëìàçààëàéíòîîòîëãîé îäîî õýä áàéãààã òîãòîîõ, ò¿¿íä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëä õàðèóëò îëæàâàõÿâäàëþì.


Áàéãàëèéí íººö: Óñ, õîîë òýæýýë, àãààð, ýðäýñ áîäèñ ãýõìýò àìüäþìñá¿õýíäçàéëøã¿éøààðäëàãàòàéáàéãàëèéííººö¿¿ä.

Øèíæëýõ óõààí:Áàéãàëèéíàëèâààþìñ¿çýãäýëèéãòàíèíìýäýõçîðèëãîîðàæèãëàëò, òóðøèëò ÿâóóëàõ çàìààðìýäýýëýë,ìýäëýã öóãëóóëæáóé ñèñòåìþì.

Õºðñ: Æèæèãýëñ,øîðîî, òîîñáîëîíáóòàðñàíãàçðûíãàäàðãûí÷óëóóëàã.Õºðñíèéíýãá¿ðýëäýõ¿¿íõýñýãáîëàìüòàíóðãàìëûíõîîëòýæýýëèéí¿íäýñáîëîõýðäýñáîäèñþì.Õºðñºíäºâñóðãàìàë,ìîäóðãàõòààòàéíºõöºëèéãáèéáîëãîäîãàìüäîðãàíèçìóóäûí¿ëäýãäýë÷ãýñýíáàãòäàã.

Òºðºë ç¿éë:Áèåìàõáîäü,ãàäààäòºðõ,ãåíèéííýããàðàë¿¿ñýëá¿õèéîðãàíèçìóóäûíá¿ëýã.Ýäãýýðîðãàíèçìóóäíüõîîðîíäîî¿ðæèëäîðîõ÷àäâàðòàéáàéíà.

Óñòàõ àþóëä îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëñ: Õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõã¿éáîëóñòàõàþóëäîðñîíàìüòàíóðãàìëûíæàãñààëòàäîðîõìàãàäòàéàìüòàíóðãàìàë

Óñ: Ìàíàé äýëõèéí õàìãèéí ÷óõàë áîäèñ (ìîëåêóë). Á¿õ àìüä îðãàíèçìóñã¿éãýýð àìüä áàéõ, ºñºõ, ¿ðæèõ áîëîìæã¿é þì. Ãàäààä îð÷íû õýìýýñøàëòãààëàíóñõèé,øèíãýí,õàòóóãýñýí3òºëºâòîðøäîã.

Áóëàã: Ãàçðûíã¿íèé,öýâýðóñãàçðûíõºðñíººñäýýøãàð÷áóéáàéãàëèéíòîãòîöá¿õèéãàçàðþì.


Ìàçààëàéãèéí èääýã ºâñ óðãàìëóóä

Ãèø¿¿íý

Çýðëýã ñîíãèíî

Çýýðãýíý

Ãèø¿¿íýíèé ¿íäýñ

1

Гишүүнэ

Зэрлэг сонгино

Зээргэнэ

Гишүүнэний үндэс

Мазаалай баавгай хоол хүнсээ хайж буй нь

Говийн мазаалайн иддэг өвс ургамалууд

54

1

Гишүүнэ

Зэрлэг сонгино

Зээргэнэ

Гишүүнэний үндэс

Мазаалай баавгай хоол хүнсээ хайж буй нь

Говийн мазаалайн иддэг өвс ургамалууд

54

Ìàçààëàé èäýø òýæýýëýý õàéæ áóé íü


Àìüòäûí ÿëãàà

2áºõòòýìýý

Õóëàí(Àçèéíçýðëýãèëæèã)

¯ëèéíöàãààíîãòîíî

Óðò÷èõòçàðàà

Óëààí¿íýã

Øàðøóâóó

¨ë(Ñàõàëòòàñ) Ãîâèéíã¿ðâýë

Амьтадын ялгаа

2 бөхт тэмээ

Хулан(Азийн зэрлэг илжиг)

Үлийн цагаан огтоно

Урт чихт зараа

Улаан үнэг

Шар шувуу

Говийн гүрвэл ёл (Сахалт тас)

55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55






Улаан үнэг

Шар шувуу


55


Äýë

õèéí ã

àçð

ûí ç

óðàã


Òóíäð

Òàéãà

Àëüïèéííóðóóýñâýëªíäºðóóëûíá¿ñ

Íàâ÷èòîéíá¿ñ

Ñýð¿¿í÷èéãëýãîéíá¿ñ

Òàëõýýðèéíá¿ñ

Ãîâüöºëèéíá¿ñ

Ãîâüá¿ñ

×àïàððåëá¿ñ

Õàëóóíîðíûîéíá¿ñ

Óóëûíá¿ñ

Äýëõèéí áèîìàññ

ªíäºðáóòñººãá¿õèéõàëóóíîðíûá¿ñ

Тундр

Тайга Альпийн нуруу эсвэл

өндөр уулын бүс Навчит ойн бүс

Сэрүүн чийглэг ойн бүс

Тал хээрийн бүс

Говь цөлийн бүс

Говь бүс

Чапаррел бүс

Халуун орны ойн бүс

Уулын бүс

Дэлхийн биомасс

Өндөр бут сөөг бүхий халуун орны бүс

57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57

Тундр






Говь бүс



Уулын бүс



57


Ìàçààëàé õàìãààëàõòºñëèéí ò¿¿õ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Ìàçààëàéõàìãààëàõ òºñºë áîëîí ªìíºä ÁåðèíãèÿÊðàéãõåäíàðõàìòðàíá¿òýýëýý.Ìàçààëàéãõàìãààëàõ òºñëèéã ìàçààëàé ñóäàëäàã

ýðäýìòýäàíõ2005ñàíàà÷ëàíõýðýãæ¿¿ëæýõýëñýíáèëýý. Óãòºñëèéíãîëçîðèëãî íü ìàçààëàéã á¿ð ìºñºí óñòàõ àþóëààñ õàìãààëàõ ÿâäàë áèëýý.ªíººäºðäýëõèéäýýðåðäºº22-31ìàçààëàé¿ëäýýäáàéíà.

Ìàçààëàéí èäýýøèë íóòàãò îëîí æèëèéí òóðø îëîí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷áàéíà.Ãàíãà÷èã,õóðòóíàäàñíûõýìæýýýðñáàãàññàíààñãîâèéíáàÿíá¿ðä¿¿äøèðãýæáàéãààíüìàçààëàéíõóâüäõàìãèéíòîìõ¿íäýðëèéãó÷ðóóëæáàéíà.Ìýäýýæýíýíüäàíãàíöóíäíûóñòºäèéã¿éãîâüíóòàãòºâñóðãàìàëóðãàõ,ìàçààëàéõîîëòýæýýëýýá¿ðýíàâ÷÷àäàõã¿éõýìæýýíäõ¿ðãýæáàéãààþì.Íºãººòàëààð,õ¿ì¿¿ñìàçààëàéíáýë÷ýýðíóòàãòàìüäðàõáîëñíîîðòýäóëàìá¿ðãîâü,öºëèéíã¿íóðóóí¿¿õ,øèëæèõíºõöºëèéãáèéáîëãîñîíþì.Õàðèíòºñëèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íä ýðäýìòýä ìàçààëàéí òàðõàöíóòàã,òîîòîëãîé,ìàçààëàéíèääýãºâñóðãàìëóóäûãòîãòîîãîîäáàéíà.

Ìàçààëàéãõàìãààëàõòºñºëöààøèäìàçààëàéãýõýíýõîâîðàìüòíûòîîòîëãîéãõàìãààëàõ,ñóäëàõ,óñòàõàþóëààñàâðàõàäõè÷ýýí÷àðìàéæ,á¿õèéëàðãàõýìæýýãàâàõáîëíî.


Òýìäýãëýë


Òýìäýãëýë

Documents

Ìàçààëàé - Áàãøèéí ãàðûí àâëàãà