ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ · 2013. 9. 19. · 6 ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ ªÌÍªÒÃªË “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ßÀÌ“ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ” ÒªÑªË

Çºâëºõ: Á.Áàò-Ýðäýíý (Ðh.D)

Áîëîâñðóóëñàí:Á.Ëõàãâàñ¿ðýí (LL.M)

Í.Áàÿñãàëàíáàò (LL.M)

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

Ãàðûí àâëàãà

DDC363.25K-82

ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ

ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÕªÒªËÁªÐ, ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ:

Çºâëºõ:

Á.Áàò-Ýðäýíý (Ðh.D)

Áîëîâñðóóëñàí:

Á.Ëõàãâàñ¿ðýí (LL.M)Í.Áàÿñãàëàíáàò (LL.M)

ISBN 978-99962-56-77-6

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 16.2Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè

© Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí òóë çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÎÞÓÒÀÍ, ÁÀÃØ ÍÀÐÒ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14 õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí àæëóóä

õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.

2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷

ÁÎËÜÕÎÐËÎÎÃÈÉÍ ÑÀÐÀÍÒÓßÀ

¯Ð Ä¯ÍÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã. Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã. 1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã øèíý÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ”

äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

• Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

• Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí.

• Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõ

ÓÕÍÀÀÃÈÉÍ ÒÓßÀ (Ph.D)

4

ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÇÎÕÈÎÃ×ÈÄ

Áºõ÷óëóóíû ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÝ

Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð, öàãäààãèéí õóðàíäàà

1984 îíä ÇÕÓ-ûí (õóó÷íààð) Äßß-íû Âîëãîãðàä õîòûí ìºðäºí áàéöààã÷èéí äýýä ñóðãóóëèéã Ýðõ ç¿é÷-êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæýý÷ ìýðãýæëýýð òºãññºí. 2009 îíä ÎÕÓ-ûí Äßß-íû Ìîñêâà õîòûí èõ ñóðãóóëüä “ÝÁØÀ-íû îðîëöîã÷ øèíæýý÷, ìýðãýæèëòíèé ýðõ ç¿éí áàéäàë” ñýäâýýð õóóëü ç¿éí äîêòîðûí (Ph.D) çýðýã õàìãààëñàí.

1984-1998 îíä ÖÅÃ-ûí Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé òºâä øèíæýý÷, àõëàõ øèíæýý÷, 1998 îíîîñ Öàãäààãèéí àêàäåìèä àõëàõ áàãø, òýíõèìèéí ýðõëýã÷, ôàêóëüòåòèéí ýðõëýã÷, Ýðäýìòýí íàðèéí

áè÷ãèéí äàðãà, 2011 îíä ÄÕÈÑ-èéí Öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, 2012 îíîîñ ÕÑÈÑ-èéí Óäèðäëàãûí ñóðãóóëèéí çàõèðëààð àæèëëàæ áàéíà. “Êðèìèíàëèñòèê” ñóðàõ áè÷ãèéã 2003 îíä áè÷ñýí, 10 ãàðóé ìàãèñòðûí àæèë óäèðäñàí.

Áàòõèøèãèéí ËÕÀÃÂÀÑ¯ÐÝÍ

Õóóëü ç¿éí ìàãèñòð, öàãäààãèéí àõìàäÕÑÈÑ-èéí Öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òýíõèìèéí àõëàõ áàãø

2005 îíä Öàãäààãèéí àêàäåìèéã Ýðõ ç¿é÷-êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæýý÷ ìýðãýæëýýð òºãññºí. 2007 îíä Öàãäààãèéí àêàäåìèä “Áè÷ãýíä õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîë ç¿é” ñýäâýýð õóóëü ç¿éí ìàãèñòðûí çýðýã õàìãààëñàí.

1998-2001 îíä ÑÕÄ-èéí Öàãäààãèéí õýëòýñò ýðã¿¿ëèéí öàãäàà, 2005-2007 îíä ØØ¯Ò-èéí Êðèìèíàëèñòèêèéí õýëòýñò áè÷èã ñóäëàëûí øèíæýý÷, 2007 îíîîñ Öàãäààãèéí àêàäåìèä áàãø, Õóóëü ñàõèóëàõûí èõ ñóðãóóëüä àõëàõ áàãøààð àæèëëàæ áàéíà.

“Ãýìò ¿éëäëèéí ìºð” (2008 îí), “Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ñóäëàë” (2010 îí), “Ìºð-ìºðäºã÷èéí ãàðûí

àâëàãà” (2011 îí) íîì, ñóðàõ áè÷ãèéí çîõèîã÷, 20 ãàðóé èëòãýë õýëýëö¿¿ëæ, íèéòëýë õýâë¿¿ëñýí, 10 ãàðóé áàêàëàâðûí àæèë óäèðäñàí.

5

Íàìõàéí ÁÀßÑÃÀËÀÍÁÀÒ

Õóóëü ç¿éí ìàãèñòð, öàãäààãèéí äýä õóðàíäààÕÑÈÑ-èéí Öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí Êðèìèíàëèñòèêèéí

òýíõèìèéí àõëàõ áàãø

1998 îíä Öàãäààãèéí äýýä ñóðãóóëèéã Ýðõ ç¿é÷-öàãäààãèéí àæèëòàí ìýðãýæëýýð òºãññºí. 2002 îíä Öàãäààãèéí àêàäåìèä õóóëü ç¿éí ìàãèñòðûí çýðýã õàìãààëñàí.

1998-2002 ÓÁ òºìºð çàì äàõü Öàãäààãèéí õýëòýñò ýð¿¿ãèéí òºëººëºã÷, 2002-2007 îíä ÑÕÄ-èéí Öàãäààãèéí õýëòýñò àõëàõ ìºðäºí áàéöààã÷, 2008 îíîîñ Öàãäààãèéí àêàäåìè, Õóóëü ñàõèóëàõûí èõ ñóðãóóëüä àõëàõ áàãøààð àæèëëàæ áàéíà.

6


ªÌÍªÒÃªË

“Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä “Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãûã õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäàä çîðèóëàí ãàðãàæ áàéíà.

Ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë ýð÷èìæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä ãýìò õýðãèéã õèéñâýð, àìàí íîòëîõ áàðèìòààð áóñ õàðèí ãýìò ¿éëäëèéí ìºð àøèãëàí “ìºðäºæ íîòëîõ” íü ýðõ ç¿éò íèéãìèéã öîãöëîîõ íýã ¿íäýñ áîëîõ þì.

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éí ñàëáàðò àæèëëàõ èðýýä¿éí õóóëü÷ òà ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ àðèóí ¿éëñäýý øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé àðãà ç¿é àøèãëàõ ̧ ñòîé. Òýðõ¿¿ àðãà ç¿éã Òàíüä êðèìèíàëèñòèê îëãîõ áîëíî. Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýë íü ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áóé îþóòíû çààâàë ñóäëàâàë çîõèõ ìýðãýø¿¿ëýõ õè÷ýýë þì.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí õàìãèéí ýíãèéí ò¿âøèíä áîëîâñðóóëñàí áºãººä îþóòàí òà öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ºðãºí áîëîìæ áàéãààã çîõèîã÷ áèä çºâëºæ áàéíà.

Õóóëü ç¿éí äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð,

öàãäààãèéí õóðàíäàà Á.Áàò-Ýðäýíý

7

ÃÀÐ×ÈÃ

ÍÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ .............................................................................. 9

1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ .................................................................. 9

2. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÎÂ× ÀÃÓÓËÃÀ ................................................................... 13

ÕÎ¨Ð. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ .............................................................................. 32

I Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÎÍÎË .......................................................................................... 32

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÎÉËÃÎËÒ, ÑÓÄËÀÕ Ç¯ÉË, ÒÎÃÒÎËÖÎÎ, ÇÎÐÈËÃÎ ......................................................................................................................... 32

ÑÝÄÝÂ 2. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÎÍÎØËÎË ÁÀ ÀÄÈËÒÃÀËÛÍ ÎÍÎË .............................. 36

ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÇÀÐ×ÈÌ, ÕÝË ......................................................................... 40

II Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÅÕÍÈÊ Ç¯É ........................................................................... 44

ÑÝÄÝÂ 1. ÌªÐ ÑÓÄËÀË .......................................................................................................................... 44

ÑÝÄÝÂ 2. ÌªÐÒÝÉ ÀÆÈËËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É .......................................................................................... 51

ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ç¯É ................................................................ 61

ÑÝÄÝÂ 4. Õ¯ÍÈÉ ÌªÐ ÑÓÄËÀË ........................................................................................................... 69

ÑÝÄÝÂ 5. Õ¯ÍÈÉ Ä¯Ð, ÒªÐÕ ÑÓÄËÀË ................................................................................................ 77

ÑÝÄÝÂ 6. ÒÝÝÂÐÈÉÍ ÕÝÐÝÃÑËÈÉÍ ÌªÐ ÑÓÄËÀË ...................................................................... 80

ÑÝÄÝÂ 7. ÁÈ×ÈÃ ÁÀÐÈÌÒ ÑÓÄËÀË ................................................................................................... 86

ÑÝÄÝÂ 8. ÃÀËÒ ÇÝÂÑÝÃ ÑÓÄËÀË ........................................................................................................ 91

III Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÊÒÈÊ Ç¯É .......................................................................... 95

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÊÒÈÊ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ÌªÍ ×ÀÍÀÐ ......................... 95

ÑÝÄÝÂ 2. ÌªÐÄªÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ ÁÀ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÀÆËÛÍ ÀÐÃÀ ÕÝÌÆÝÝ ........................ 102

ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÀÌÀÃËÀË .......................................................................... 107

ÑÝÄÝÂ 4. ÌªÐÄªÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒªËªÂËªËÒ, ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ ....................... 112

8


ÑÝÄÝÂ 5. ÕÝÐÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ¯ÇËÝÃ ................................................................................................ 122

ÑÝÄÝÂ 6. ÁÀÉÖÀÀÍ ØÈÉÒÃÝÕ ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÀÊÒÈÊ ................................ 128

IV Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÀÐÃÀ Ç¯É .............................................................................. 130

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË ................ 130

ÑÝÄÝÂ 2. ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÒªÐËÈÉÍ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ ÌªÐÄªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É ....................................... 136

ÑÝÄÝÂ 3. ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ÝÑÐÝÃ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ ÌªÐÄªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É ................................ 143

ÃÓÐÀÂ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÇÀÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É ............................................................. 151

ÄªÐªÂ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ ....................................................................... 160

9

ÍÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1. Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëò

Õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà

Õè÷ýýëèéí íýð: “Êðèìèíàëèñòèê” Èíäåêñ:Êðåäèò öàã: 2 êðÍèéò öàã: 40Óëèðàë: 3-ð äàìæààíû õàâðûí óëèðàë

Õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí ºíººãèéí íèéãýìä ãýìò õýðãèéã áàéöààëòûí àðãààð áóñ õàðèí õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìò, òýäãýýðò õèéñýí øèíæèëãýý, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé ìºðäºõ àæèëëàãààãààð íîòîëæ, èëð¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë þì.

Êðèìèíàëèñòèê íü ãýìò õýðýãò õîëáîîòîé á¿õèé ë ¿çýãäëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, ãýìò õýðãèéã “ìºðäºæ íîòëîõ” àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã øèíæëýõ óõààí þì.

Èéìä “Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýë íü ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîë îëãîõ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñîíñîã÷, îþóòíû õóâüä çààâàë ñóäëàõ ìýðãýø¿¿ëýõ õè÷ýýë áºãººä ýíý õè÷ýýëèéã ñóäëàõã¿éãýýð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ íü ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ (óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, èëð¿¿ëýõ), ø¿¿õ-øèíæèëãýý õèéëãýõ, ìºðäºõ, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ íü õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ, ºìãººëºã÷ íü õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é þì.

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî

Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë, òåõíèê, òàêòèê, àðãà ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã ñóäëóóëæ ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä òºðºë á¿ðèéí óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìòûã èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, õóðààí àâàõ, àäèëòãàëûí áîëîí îíîøëîëûí îíîëûã ¿íäýñ áîëãîæ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ, ìºð, íîòëîõ áàðèìò àøèãëàí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû øèéäâýð ãàðãàõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëíý.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò.

• Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë, òåõíèê, òàêòèê, àðãà ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã ñóäëóóëàõ,

10


• Óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìòûã èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, õóðààí àâàõ àðãà ç¿é, äýýðõè àæèëëàãààíû äàðààëàëòàé òàíèëöóóëàõ,

• Êðèìèíàëèñòèêèéí õýäýí òºðëèéí øèíæèëãýý áàéäàã, øèíæýý÷ýýð òîãòîîëãîæ áîëîõ àñóóäëûí òàëààðõ îéëãîëòûã áèé áîëãîõ,

• Ìºð àøèãëàí øèéäâýð ãàðãàõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ,

• Áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãààã õóóëèéí äàãóó çºâ òàêòèêààð ÿâóóëàõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ,

• Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã ìºðäºõ àðãà ç¿éí òºñººëºëòýé áîëãîõ,

• ªìãººëºë, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä êðèìèíàëèñòèêèéí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäëûã òàíèóëàõ,

• Õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûã õ¿íäýòãýõ ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Çàëãàìæ õîëáîî:

Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéã ñóäëàõûí ºìíº Ýðõ ç¿éí îíîë, Ëîãèê, Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºðèéã á¿ðýí õàíãàñàí áàéõ áà Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é, Ã¿éöýòãýõ àæèë, Êðèìèíîëîãè, Ïðîêóðîðûí õÿíàëò, ªìãººëºõ ¿éë àæèëëàãàà ãýñýí õè÷ýýë¿¿äòýé çýðýãöýý õîëáîîòîé áàéíà.

11

“Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàã õóâààðèëàëò

ä/ä Á¿ëãèéí íýð Ëåêöèéí ñýäýâ Öàã Ñåìèíàð, äàñãàëûí

ñýäýâ Öàã

Á¿ë

ýãò

íîã

äîõ

öàã

1Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, ñóäëàõ ç¿éë, òîãòîëöîî, çîðèëãî

2

6Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîë áà àäèëòãàëûí îíîë

2

Êðèìèíàëèñòèêèéí õýë, çàð÷èì

2

2Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿é

Ìºð ñóäëàë, ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë. ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë

2

16

Ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é

2

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ç¿é

2

Õ¿íèé ìºð ñóäëàë 2Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ñóäëàë 2Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàë

2

Áè÷èã áàðèìò ñóäëàë 2Ãàëò çýâñýã ñóäëàë 2

3Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é

Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð

2

12

Ìºðäºõ àæèëëàãàà áà ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýìæýý

2

Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë

2

Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò

2

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã 2Áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãààíû òàêòèê

2

4Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàë

2

6Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã ìºðäºõ àðãà ç¿é

2

ªì÷ëºõ ýðõèéí ýñðýã ãýìò õýðýã ìºðäºõ àðãà ç¿é

2

Á¿ãä 24 16 40

12


Áàãøèä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ìýðãýæëèéí òàëààð:

Ýðõ ç¿é÷, êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæýý÷ ìýðãýæèëòýé, ø¿¿õèéí øèíæèëãýý áîëîí ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãàä 2-îîñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, áîëîâñðîëûí ìàãèñòð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø çýðýãòýé, Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéã çààõ îíîë, àðãà ç¿éí ºíäºð ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëàãà òóðøëàãàòàé, òåõíèê ñýòãýëãýýòýé áàéõ.

Çààõ àðãà ç¿éí òàëààð:

Åðºíõèé øààðäëàãà.

- Ëåêö óíøèõ, ñåìèíàðè áîëîí ñîíñîã÷äûí áèå äààëòûí àæëûã óäèðäàõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû çîõèõ ìýäëýã, ÷àäâàðòàé áàéõ,

- Îþóòíû ëåêöýýð áîëîí äàäëàãà àæëààð îëæ àâñàí ìýäëýãò ñóóðèëàí Êðèìèíàëèñòèêèéí ìýäëýãèéã íü áàòæóóëàí, á¿òýýë÷ýýð õºãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ,

Òóñãàé øààðäëàãà.

- Õóóëü ç¿éí ñóðãàëò ÿâóóëàõ, çààõ àðãà ç¿éä ãàð÷ áàéãàà îð÷èí ¿åèéí õàíäëàãûí ººð÷ëºëòèéã ìýäýð÷, ººðèéí çààõ àðãà ç¿éã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áàéíãà øèíý÷ëýõ ÷èí ýðìýëçëýëòýé áàéõ,

- Áàãø, îþóòíóóäòàé õàìòðàí áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ,

- Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ áîëîí îðîëöîîíû èäýâõòýé àðãóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèõ ìýäëýã äàäàëòàé áàéõ,

- Îþóòíû áîëîí õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýã ÷àäàìãàé çîõèîí áàéãóóëæ, çºâ îíîâ÷òîé ¿íýëýæ, ä¿ãíýæ øèéäâýð ãàðãàæ ÷àääàã áàéõ.

Áóñàä øààðäëàãà:

- Ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, ñóðàõ áè÷èã, òàðààõ ìàòåðèàë, ¿ëãýð÷èëñýí àæèëáàð, øèíæèëãýý çýðýã àæèëëàãààíóóäûã ¿ð ä¿íòýéãýýð áýëòãýõ, òýäãýýðèéã àøèãëàõ àðãûã ñóðãàõ,

- Îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãûã òîâ÷, òîäîðõîé ýíãèéí õÿëáàðøóóëñàí àðãààð áýëòãýõ,

- Îð÷èí ¿åèéí òåõíèê, õýðýãñëèéã àøèãëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ (êîìïüþòåð, ïðîåêòîð, êîäîñêîïè, âèäåî àóäèî òåõíèê õýðýãñýë),

- Õè÷ýýëýýð îëñîí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõ çîõèñòîé øàëãóóðûã ñîíãîí àâ÷, îþóòàí íýã á¿ðèéã áîäèòîéãîîð ¿íýëäýã áàéõ.

13

2. Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéí òîâ÷ àãóóëãà

1-ð á¿ëýã. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë

Á¿ëãèéí çîðèëãî: Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ îíîëûí ñóðãààëèóäûã òàíèí ìýäýõ, óëìààð ãýìò õýðãèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé “ìºðäºæ íîòëîõ”, õÿíàí øèéäâýðëýõ ìýäëýã, õàíäëàãà òºëºâøèõýä îðøèíî.

Ýõ ñóðâàëæ:

1. Áàäàð÷è.Ñ, ÁÍÌÀÓ-ä ãýìò õýðýãòýé òýìöýõýä êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà, õýðýãñëèéã õýðýãëýæ áàéãàà íü. Äîêòîðûí äèññàðòàöè., ÇÕÓ., 1982.

2. Áàò-Ýðäýíý.Á., Êðèìèíàëèñòèê., ÓÁ., 2003.

3. Áåëêèí.Ð.Ñ., Êóðñ êðèìèíàëèñòèêè., Ì., 2001.

4. Ãàíñ Ãðîññ., Ðóêîâîäñòâî äëÿ ñóäåáíûõ ñëåäîâàòåëåé êàê ñèñòåìà êðèìèíàëèñòèêè., 1898.

5. Æàðãàëñàéõàí.Á., Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê., ÓÁ., 1998.

6. Ìàéëèñ.Í.Ï., Ìîÿ ïðîôåññèÿ-ñóäåáíûé ýêñïåðò., Ìîñêâà., 2006.

7. Õóðöãýðýë.Æ., Êðèìèíàëèñòèê 1., ÓÁ., 2002.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, ñóäëàõ ç¿éë, òîãòîëöîî, çîðèëãî

Ñýäâèéí çîðèëãî:

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, åðºíõèé áà òóñãàé îíîë, ñóäëàõ ç¿éë, òîãòîëöîî, ò¿¿õ, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí äàõ áàéð ñóóðèéí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ, òóõàéí ñýäâýýð áîäîõ, ø¿¿í òóíãààõ ÷àäâàðòàé áîëæ, óëìààð îíîëûí àñóóäëóóäûã ¿íäýñëýëòýéãýýð òàéëáàðëàæ ñóðàõàä îðøèíî.

Íýð òîìü¸î:

• Êðèìèíàëèñòèê

• Ç¿é òîãòîë

• Ãýìò õýðãèéí á¿òöèéí ç¿é òîãòîë

• Ìºðäºæ íîòëîõ

• Áàéöààæ íîòëîõ

• Ýð¿¿ ø¿¿ëò

• Íîòëîõ áàðèìò

14


• Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààí

• Òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí

• Íèéãìèéí øèíæëýõ óõààí

Àãóóëãà:

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, ¿¿ñýë õºãæèë.

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë.

3. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîî.

4. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû çîðèëãî.


1. Àëòàíõèøèã.×., Íýãýí æàðàí., 2004.


3. Áåëêèí.Ð.Ñ., Êóðñ êðèìèíàëèñòèêè., Â 3ò., 1:Îáøàÿ òåîðèÿ êðèìèíàëèñòèêè., Ì.:Þðèñò., 1997.

4. Áåëêèí. Ð.Ñ., Êðèìèíàëèñòèêà., Ìîñêâà., 1999.


6. Á¿äõàíä.Ö., Êðèìèíàëèñòèê., ÓÁ., 2002.


8. Çîðèí.Ã.À., Òåîðåòè÷åñêèå îñíîâû êðèìèíàëèñòèêè., Ìèíñê., 2000.

9. Ç¿ìáýðýëëõàì.Ä., Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é äýõ ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöè., ÓÁ., 2005.

10. Êðûëîâ.È.Ï., Â ìèðå êðèìèíàëèñòèêè., Ë., 1989.

11. Íàðàíãýðýë.Ñ., Àíãëè-Ìîíãîë-Îðîñ õóóëü ç¿éí òîëü., ÓÁ., 1994.


13. Õ¿íèé ýðõ-îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéí ýìõýòãýë: Í¯Á., ÓÁ., 1992.

14. Öýâýë.ß., Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü.,ÓÁ., 1966.

15. “Ýä ìºðèéí áàðèìò” ñýòã¿¿ë., ÓÁ, ÕÇ¯Ò., 2006.

15

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîë áà àäèëòãàëûí îíîë


Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîëûí áîëîí àäèëòãàëûí îíîë, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàð, øèíæ òýìäãèéí òóõàé ñóðãààëûí òàëààð ìýäýõ, ãýìò õýðýã ìºðäºõ, õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îíîøëîë áîëîí àäèëòãàëûí îíîëûã àøèãëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä îðøèíî.


• Îíîø

• Àäèëòãàë

• Øèíæ òýìäýã

• Àäèëòãàãäàæ áóé îáúåêò

• Àäèëòãàæ áóé îáúåêò

• Á¿ëãèéí õàðüÿàëàë

• Ëàáîðàòîðè

• Äàõèí äàâòàãäàøã¿é

• Õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé

Àãóóëãà:

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîëûí îíîë, ìºí ÷àíàð.

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîëûí òºðºë, õýëáýð.

3. Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàëûí îíîë, ìºí ÷àíàð.

4. Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàëûí òºðºë, õýëáýð.

5. Øèíæ òýìäãèéí òóõàé ñóðãààë, àíãèëàë.






5. Çîðèí.Ã.À., Òåîðåòè÷åñêèå îñíîâû êðèìèíàëèñòèêè., Ìèíñê., 2000.

6. Êðûëîâ.È.Ï., Â ìèðå êðèìèíàëèñòèêè., Ë., 1989.

7. Ëõàãâàñ¿ðýí.Á., Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ñóäëàë., ÓÁ., 2010.


16


2-ð á¿ëýã. Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿é

1. Ìºð ñóäëàë, ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë. ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë


Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàë, ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë, ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð òîãòîîæ áîëîõ àñóóäëóóäûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëîõ, ýäãýýðèéã îíîëûí ¿íäýñòýéãýýð òàéëáàðëàæ ñóðàõàä îðøèíî.


• Ìºð

• Ìºð-ä¿ðñ

• Ìºð-ýä

• Ìºð-áîäèñ

• Ìàêðî, ìèêðî ìºð

• Ã¿í, ºíãºö ìºð

• ¯çýãäýõ, á¿äýã, ¿ë ¿çýãäýõ ìºð

• Äèíàìèê

• Ñòàòèê

Àãóóëãà:

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò.

2. Ìºðèéí àíãèëàë, òºðºë.

3. Ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë.

4. Ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð òîãòîîõ àñóóäàë.






5. Æàðãàëñàéõàí.Á., Ó÷ðàëûí ãàçðûí ¿çëýã., ÓÁ., 2008.

6. Ëõàãâàñ¿ðýí.Á., Ìºð., ÓÁ., 2011.


17

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ç¿é


Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ç¿é, øèíæèëãýýíèé àíãèëàë, òºðºë, õýëáýðèéí îéëãîëò, øèíæýý÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð òîäîðõîé îéëãîëò áèé áîëîõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä øèíæèëãýý õèéëãýõ ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.


• Øèíæèëãýý.

• Øèíæèëãýýíèé àíãèëàë.

• Øèíæèëãýýíèé òºðºë.

• Øèíæèëãýýíèé õýëáýð.

• Äàãíàñàí øèíæèëãýý.

• Õàìòàðñàí øèíæèëãýý.

• Àíõíû øèíæèëãýý.

• Íýìýëò øèíæèëãýý.

• Äàõèí øèíæèëãýý.

• Á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýý.

Àãóóëãà:

1. Øèíæèëãýý ñóäëàëûí îéëãîëò, çàð÷èì.

2. Øèíæèëãýýíèé àíãèëàë, òºðºë, õýëáýð.

3. Øèíæýý÷ áà ìýåðãýæèëòýí.

4. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëýõýä àíõààðàõ àñóóäàë.


1. Àâåðüÿíîâà.Ò.Â, Ñòàòêóñ.Â.Ô., Ýêñïåðò., Ìîñêâà., 2003.

2. Àìãàëàíáàÿð.Ö., Ø¿¿õ-øèíæèëãýý õèéëãýõýä òàâèõ àñóóëòûí ëàâëàõ., ÓÁ., 1994.

3. Àëòàíõèøèã.×., Ìºðºí.Ä., Ø¿¿õ-øèíæèëãýý., ÓÁ., 2004




7. Âèíáåðã.À.È., Ñóäåáíàÿ ýêñïåðòîëîãèÿ., Âîëãîãðàä., 1979.


9. Ëõàãâàñ¿ðýí.Á., Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ñóäëàë., ÓÁ., 2010.

10. Ìàéëèñ.Í.Ï., Ìîÿ ïðîôåññèÿ-ñóäåáíûé ýêñïåðò., Ìîñêâà., 2006.


18


12. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, øèíæýý÷èéí ãàðûí àâëàãà., ÓÁ., 2008.

13. “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààí äàõü øèíæèëãýý” ñýòã¿¿ë., ÓÁ., ÕÇ¯Ò., 2006.

3. Õ¿íèé ìºð ñóäëàë


Õ¿íèé ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò, õ¿íýýñ ¿¿ñýõ ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë, õ¿íèé ìºðèéã èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëîõ, õ¿íèé ìºð àøèãëàí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.


• Õ¿íèé ººðèéí ìºð

• Õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð

• Ãàðûí ìºð

• Äåëüòà

• Õºëèéí ìºð

• Ø¿äíèé ìºð

• Õºëèéí ìºð

Àãóóëãà:

1. Õ¿íèé ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò.

2. Õ¿íèé ìºðèéí àíãèëàë, òºðºë.

3. Õºëèéí ìºð ñóäëàë.

4. Ãàðûí ìºð ñóäëàë.



2. Äîâäîí.Ø, Ýíõçîë.Ä., Êðèìèíàëèñòèê (Ãàðûí ìºð, àâòîìàòæóóëñàí ñèñòåìèéí àðãà ç¿é)., ÓÁ., 2008.




6. Õóðöãýðýë.Æ., Êðèìèíàëèñòèê-1., ÓÁ., 2002.

19

4. Áè÷èã áàðèìò ñóäëàë


Áè÷èã áàðèìò ñóäëàëûí îéëãîëò, ãàð áè÷ìýë, ãàðûí ¿ñãèéí øèíæèëãýý, áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí îéëãîëò, óã øèíæèëãýýãýýð òîãòîîõ íºõöºë áàéäàë, øèíæýý÷èä òàâèõ àñóóëòûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëò áèé áîëîõ, ýíýõ¿¿ ìýäëýãèéí ñàëáàðûã áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä àøèãëàõ ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.


• Áè÷ãèéí õýë

• Áè÷ãèéí õýâ

• Ìîíîãðàìì

• ×ºëººò çàãâàð

• Õàðüöàíãóé ÷ºëººò çàãâàð

• Òóðøèëòûí çàãâàð

• ¯íýò öààñ

• Õýâëýëèéí òåõíîëîãè

• Õýâëýëèéí áàð

Àãóóëãà:

1. Áè÷èã ñóäëàëûí îéëãîëò.

2. Áè÷èã ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð òîãòîîæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë.

3. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí îéëãîëò.

4. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð òîãòîîæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë.


1. Áàäàð÷è.Ñ., Êðèìèíàëèñòèêèéí áè÷èã ñóäëàë., ÓÁ., 1989.



4. Áÿìáàäîëãîð.Ë., Êîìïüþòåðò áýëòãýñýí áàðèìò áè÷èãò õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê øèíæèëãýý., ÓÁ., 1999. Ìàãèñòðûí àæèë.

5. Âèíáåðã.À.È., Ñóäåáíàÿ ýêñïåðòîëîãèÿ., Âîëãîãðàä., 1979.


7. Ëõàãâàñ¿ðýí.Á., Áè÷èãò õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýíèé îíîë, ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë., ÓÁ., 2007. Ìàãèñòðûí àæèë.

8. Ñîëîíãî.Æ., Ìºíãºí òýìäýãòýíä õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îíîë, ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë., ÓÁ., 2009. Ìàãèñòðûí àæèë.


20


5. Ãàëò çýâñýã ñóäëàë


Ãàëò çýâñýã ñóäëàëûí îéëãîëò, ãàëò çýâñãèéí àíãèëàë, òºðºë, ¿¿ñýõ ìºð, óã øèíæèëãýýãýýð òîãòîîæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë, øèíæýý÷èä òàâèõ àñóóëòûí òàëààð òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëîõ, ãàëò çýâñýã àøèãëàí ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ, õÿíàí øèéäâýðëýõýä ýíýõ¿¿ ìýäëýãèéí ñàëáàðûã àøèãëàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä îðøèíî.


• Ãàëò çýâñýã, õýðýãñýë

• Ãàäààä áàëëèñòèê

• Äîòîîä áàëëèñòèê

• Áÿíò

• Öîõèõ áóóëãàõ ìåõàíèçì

• Ãîë òºìºð

• Ñóì, õóøóó, õîíãèî

• Ñóìíû õîíãèî, õóøóóíû ñàí

Àãóóëãà:

1. Ãàëò çýâñýã ñóäëàëûí îéëãîëò.

2. Ãàëò çýâñãèéí òºðºë, àíãèëàë.

3. Áóóäëàãûí óëìààñ ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë.

4. Ãàäààä, äîòîîä áàëëèñòèê.

5. Ãàëò çýâñãèéí ìºðººð òîãòîîæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë.


1. Àìãàëàíáàÿð.Ö., Ø¿¿õ-øèíæèëãýý õèéëãýõýä òàâèõ àñóóëòûí ëàâëàõ., ÓÁ., 1994.

2. Àëòàíõèøèã.×., Ìºðºí.Ä., Ø¿¿õ-øèíæèëãýý., ÓÁ., 2004.

3. Àëòàíõèøèã.×., Íýãýí æàðàí., 2004.


5. Áàÿð.Á., Êðèìèíàëèñòèêèéí ãýðýë çóðãèéí ¿íäýñ., 2009.



21



10. Îäãýðýë.Õ., Ãàëò çýâñãèéí øèíæèëãýý-1., ÓÁ., 2008.



10. Á.Õîñ-Ýðäýíý., Ãàëò çýâñãèéí õîøóó, õîíãèîíû ñàíãèéí ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü., ÓÁ., 2008. Ìàãèñòðûí àæèë.

11. Ä.Çîëçàÿà., Ãàëò çýâñýãò õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îíîë, ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë., ÓÁ., 2009. Ìàãèñòðûí àæèë.

22


3-ð á¿ëýã. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é

Á¿ëãèéí çîðèëãî:

Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí îéëãîëò, ñóäëàõ ç¿éë, çîðèëãî, çàð÷èì, ìºðäºõ àæèëëàãààíû òààìàãëàë, òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãààíû òàêòèêèéí òàëààð ñèñòåìòýé ìýäëýã îëîõ, òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãààã ñîíãîí ÿâóóëàõ óð ÷àäâàð ýçýìøèõýä îðøèíî.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð


Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí îéëãîëò, ñóäëàõ ç¿éë, òàâèãäàõ øààðäëàãà, ìºðäºõ àæèëëàãààíû á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð øèíæëýõ óõààíû îíîë, àðãà ç¿éí ñóóðü ìýäëýã îëîõ, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëàãààã îíîâ÷òîé ñîíãîí ¿ð á¿òýýëòýé õýðýãëýõ äàäàë, ÷àäâàð ýçýìøèõ çîðèëãîòîé.


• øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé çºâëºìæ¿¿ä

• òàêòèêèéí øèéäâýð

• òàêòèêèéí àðãà áàðèë

• òàêòèê àæèëáàð

• òàêòèê õóâèëáàð

• êðèìèíàëèñòèêèéí ýðñäýë

• ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëò

• ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò

• òàêòèê – áàéëäààíä áýëòãýõ áà ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà óõààí

Àãóóëãà:

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é íü êðèìèíàëèñòèêèéê øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí õýñýã áîëîõ íü.

2. Òàêòèêèéí ¿å øàòóóä.

23


À. Õóóëü ýðõèéí àêòóóä

1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü ÓÁ., 1992

2. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü ÒÌ., 2002. №5

3. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü ÓÁ., 2002

Á. Ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà

1. Êðèìèíàëèñòèêà., Áåëêèí Ð.Ñ. Ì.,1999

2. Êðèìèíàëèñòèêà., ßáëîêîâ Í.Ï. Ì., 1997

3. Êðèìèíàëèñòèêà., Ïàíòåëååâ. È.Ï. Ì.,1993îí

4. Þðèäè÷åñêèé ýíöîêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü Ì., ÑÝ -1984

5. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê., Áîëäáààòàð Æ. ÓÁ., 2001

6. Êðèìèíàëèñòèê II., Õóðöãýðýë.Æ. ÓÁ., 2004

7. Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ., Á¿äðàã÷àà. Ñ., Êîìèññàðîâ Â.È.ÓÁ., 1987

8. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ õîéøëóóëàøã¿é àæèëëàãàà., Äîðæïàëàì.Õ., Ñàéíæàðãàë. Æ., ÓÁ., 1996

9. Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà., Ãëàçûðèí. Â.È. Ì.1975

10. Ìºðäºí áàéöààëòûí ¿çëýã., Áàëæèííÿì. À.ÓÁ 1988

11. Áàéöààëò, ò¿¿íèé îíöëîã., Áàò-ýðäýíý. Á. ÓÁ., 1994

12.Òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãàà., Ç¿ìáýðýëëõàì. Ä. ÓÁ., 1994

13. Ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò., Ç¿ìáýðýëëõàì. Ä. ÓÁ., 1997

14. Ìàëûí õóëãàéí ãýìò õýðýãòýé õèéõ òýìöýëèéí àðãà òàêòèêèéí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ÓÁ., 1990

24


2. Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë


Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàëûí òàëààðõ ìýäëýã ýçýìøèæ óëìààð ò¿¿íèéãýý ¿éë àæèëëàãààíäàà òîãòìîë àøèãëàõ õàíäëàãà òºëºâøèõ, ãýìò õýðýã ìºðäºõ ¿åèéí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí íîòëîõ áàðèìòàíä ¿íäýñëýí äýâø¿¿ëæ áàéãàà òºñººëºõ¿é íü òóõàéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõûã ìýäñýíýýð ñóðàëöàã÷ íü òóõàéí ãýìò õýðãýý á¿ðýí ä¿¿ðýí øàëãàæ òîãòîîõ áîëîí õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ òàëààð òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëîõ þì.


• Êðèìèíàëèñòèê

• Òààìàã, òààìàãëàë

• Òºñººëºë

• Òºñººëºõ¿é

• Íîòëîõ áàðèìò

Àãóóëãà:

1. Òààìàãëàëûí òóõàé îéëãîëò

- Òààìàãëàë íü áàðèìò ¿çýãäëèéí òàëààðõ òºñººëºë

- Òààìàãëàëûí àíãèëàë, òºðºë, øèíæ

2. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ ¿å øàò

- Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ

- Òààìàãëàë øàëãàõ

- Òààìàãëàëä ä¿ãíýëò õèéõ


1. Æ.Õóðöãýðýë “Êðèìèíàëèñòèê I-II” ÓÁ., 2003, 2004 îí

2. Ò.Îþóí÷èìýã íàð “Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê” ÓÁ., 2000 îí

3. Ä.Àäúÿàáàçàð “Ìîíãîë ÓËñûí 1921 îíîîñ õîéøõè Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí õºãæèëò” ÓÁ., 1998 îí

4. Ä.Àäúÿàáàçàð, Ç.Òºðìàíäàõ íàð “Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ¿íäýñ” ÓÁ., 2005 îí

25

5. ×.Àëòàíõèøèã, Ä.Ìºðºí “Ø¿¿õ øèíæèëãýý” ÓÁ., 2004 îí

6. Á.Ëõàãâàñ¿ðýí “Ãýìò ¿éëäëèéí ìºð” ÓÁ., 2009 îí

7. Á.Ëõàãâàñ¿ðýí “Ìºð” ÓÁ., 2011 îí

8. Ö.Àìãàëàíáàÿð “Áàéöààëòàíä íîòëîõ áàðèìòûã àøèãëàõ íü” ÓÁ., 1989 îí

9. Á.Áàò-Ýðäýíý “Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é” ÓÁ., 2004 îí

10. Ø.Äîâäîí “Ãàðûí ìºð” ÓÁ., 2002 îí

11. Á.Áàòçîðèã “Ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû åðºíõèé îíîë” ÓÁ., 2002 îí

12. Á.Ãàëäàà “Ìîíãîë Óëñûí íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë” ÓÁ .,2001, 2008 îí

13. Ñ.Íàðàíãýðýë “Õ¿íèé ýðõ ºìãººëºë” ÓÁ., 1998 îí

14. Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì “Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØ ýðõ ç¿é äýõ ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöè” ÓÁ., 2005 îí

15. Ñ.Æàíöàí “Õóóëü ç¿éí ñýòãýë ñóäëàë” ÓÁ., 2005 îí

16. Æ.Áîëäáààòàð íàð îð÷.á¿òýýë “Ìºðäºí áàéöààã÷èéí òýìäýãëýë” ÓÁ., 2011 îí

26


3. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò


Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð îíîëûí ìýäëýã îëîõ, ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, õýðýã øàëãàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ äàäàë, ÷àäâàðûã ýçýìøèõ, ìºðäºõ àæèëëàãààã òºëºâëºëòèéí äàãóó ÿâóóëàõûí çýðýãöýý, ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, áóñàä àëáàäûí ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîîã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ, òóñãàé òåõíèê õýðýãñýëòýé àæèëëàõ ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõýä ÷èãëýãäýíý.


• ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò

• õýðýã øàëãàõ òºëºâëºãºº

• ò¿¿âýð òºëºâëºãºº

• êàëåíäàð÷èëñàí òºëºâëºãºº

• ìºðäºí áàéöààëòûí óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàëò

Àãóóëãà:

1. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò.

2. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéí çàð÷ìóóä.

3. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò.











27








12. Òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãàà., Ç¿ìáýðýëëõàì. Ä. ÓÁ., 1994



28


4-ð á¿ëýã. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é

Á¿ëãèéí çîðèëãî:

Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, ò¿¿íèéã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû á¿õèé ë ¿å øàòóóäàä ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã óäèðäëàãà áîëãîí îëæ àâñàí îíîëûí ìýäëýãýý àìüäðàëä á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëîõ, ò¿¿í÷ëýí òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ, íîòëîõäîî êðìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí çºâëºìæ¿¿äèéã õóóëüä íèéö¿¿ëýí õýðýãëýõ äàäàë ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.

Ò¿¿í÷ëýí ýíý á¿ëýãò õ¿í àëàõ, áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóëãàéëàõ, áóëààõ, äýýðýìäýõ, òàíõàéí çýðýã ãýìò õýðã¿¿äèéã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí øàëãàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ, õýðýã íýã á¿ðèéí îíöëîãò òîõèðñîí òàêòèêèéí àðãà áàðèëûã çºâ îíîâ÷òîé àøèãëàõ òàëààð øèíæëýõ óõààíû îíîë, àðãà ç¿éí çîõèõ ò¿âøíèé ìýäëýã îëîõ, ãýìò õýðýã íýã á¿ðèéã êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òóñãàé çºâëºìæèéí äàãóó ìºðäºí øàëãàõ, òåõíèê õýðýãñëýë, õ¿í õ¿÷èéã çºâ õóâààðèëàí íîòëîõ áàðèìòûã èëð¿¿ëýõ, öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ, àøèãëàõ òàëààð óð ÷àäâàð ýçýìøèõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõäýý õóóëü ¸ñûã äýýäëýí ñàõèæ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýí àæèëëàõ ÷èã õàíäëàãà òºëºâøèõýä îðøèíî.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàë


Ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ, ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ãýìò õýðãèéã àìæèëòòàé èëð¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàõàä êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí åðºíõèé ìýäýãäýõ¿¿íèéã óäèðäëàãà áîëãîõ, àëèâàà ãýìò õýðãèéã ìºðäºõºä ºìíºõ áîëîâñðóóëñàí çºâëºìæèéã àøèãëàõ äàäàë ÷àäâàð ýçýìøèõ, ÝÁØ õóóëèéí õýì õýìæýýã ñàõèõ ó÷èðòàéã òàíèí ìýäýæ, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ ¿çýë òºëºâøèõ çîðèëãîòîé.


• Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é

• Êðèìèíàëèñòèêèéí ¿çýë áàðèìòëàë

• Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí ýõ ñóðâàëæ

• Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæ

• Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë

• Òààìàãëàëûí òºðºë

29

Àãóóëãà:

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí îéëãîëò, ýõ ñóðâàëæ, çàð÷èì.

2. Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð, à÷ õîëáîãäîë.





















30


2. Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõ àðãà ç¿é


Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àðãà ç¿éí çºâëºìæèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ îíîëûí ìýäëýãòýé áîëîõ, àðãà ç¿éí çºâëºìæ¿¿äèéã ¿éëäýãäñýí õýðãèéã øàëãàõàä àøèãëàõ äàäàë ÷àäâàð ýçýìøèõ, êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí çºâëºìæ íü òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿äýä õýðõýí èëýðäýã áîëîõûã òàíèí ìýäýæ, óëìààð óã àðãà ç¿éí çºâëºìæ¿¿äèéã àøèãëàõäàà õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ òàëààð òîäîðõîé õýì õýìæýýã áàðèìòëàõ õàíäëàãà òºëºâøèíº.


• êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà÷ëàë

• ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîî (íºõöºëò áàéäàë)

• ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæ

• ìºðäºí áàéöààëòûí ¿å øàò

• òàêòè÷åñêàÿ êîìáèíàöèÿ - òàêòèêèéí õóâèëáàð

• òàêòè÷åñêèé ðèñê – òàêòèêèéí ýðñäýë

• ïðåñòóïíàÿ àëèáè – ãýìò õýðãèéí ýñðýã íîòîëãîî

Àãóóëãà:

1. Ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûí òóõàé îéëãîëò

2. Ìºðäºí áàéöààëòûí ¿å øàòóóä

3. Ýñðýã ¿éëäëèéã íîòëîõ õýðýãñýë, àðãà






31














13 Ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò., Ç¿ìáýðýëëõàì. Ä. ÓÁ., 1997

14. Ìàëûí õóëãàéí ãýìò õýðýãòýé õèéõ òýìöëèéí àðãà òàêòèêèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ÓÁ., 1990

32


ÕÎ¨Ð. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

I Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÎÍÎË

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÎÉËÃÎËÒ, ÑÓÄËÀÕ Ç¯ÉË, ÒÎÃÒÎËÖÎÎ, ÇÎÐÈËÃÎ

1. Îéëãîëò, ¿¿ñýë, õºãæèë

2. Øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë

3. Øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîî

4. Øèíæëýõ óõààíû çîðèëãî

1. Îéëãîëò. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîëûí îéëãîëò XIX çóóíû ñ¿¿ë ¿åýñ ýõòýé áºãººä 1892 îíä Àâñòðèéí ø¿¿õèéí ìºðäºã÷ Õàíñ Ãðîññ “Ø¿¿õèéí ìºðäºí áàéöààã÷ áà öàãäààãèéí ò¿øìýëèéí ìºðäëºã áîëãîõ ç¿éë” íîìîî õýâë¿¿ëñýí íü òóõàéí ¿åäýý íîòëîõ áàðèìòòàé àæèëëàõ á¿õ àðãà, õýðýãñëèéã íýãòãýí öýãöýëæ, ìºð, õýðãèéí áèåò áàðèìò öóãëóóëàõ, øèíæëýõ òàëààð çºâëºìæ ºã÷, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóí äàëäëàõ çàðèì àðãûã òîäîðõîéëîí áè÷èæ, íîöòîé ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýí ìºðäºõ àðãà ç¿éã òîìü¸îëîí ºãñºí ÿâäàë áîëîâ.

Ýíýõ¿¿ íîìîî 3 äàõ óäààãàà 1898 îíä “Ø¿¿õèéí ìºðäºí áàéöààã÷èéí ìºðäëºã íü êðèìèíàëèñòèêèéí òîãòîëöîî ìºí” íýðýýð õýâë¿¿ëýâ. Ýíý íü ÷óõàìäàà ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ óðëàã õýìýýí íýðëýãäýæ áàéñàí ìýäëýãèéí ýíýõ¿¿ ñàëáàðûã áèå äààñàí øèíæëýõ óõààí áîëãîõ ñóóðèéã òàâüæ “Êðèìèíàëèñòèê” õýìýýí íýðëýõ ¿íäýñ áîëæýý.

Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ õàìààð÷ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíûã çàðèì óëñ îðîíä ººðººð íýðëýæ õýâøæýý. Òóõàéëáàë: Àíãëè, Àìåðèêò Criminal investigation áóþó Ãýìò õýðýã ìºðäºõ¿é, ßïîí áîëîí ç¿¿í ºìíºä àçèéí îðíóóäàä Police science áóþó Öàãäààãèéí øèíæëýõ óõààí, Ýíýòõýã áîëîí äàëàéí çàðèì îðíóóäàä Forensic science áóþó Ø¿¿õ øèíæëýõ óõààí õýìýýí íýðëýõèéí ñàöóó øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîî, á¿òýö, õàðüÿàëàë íü ÿëãààòàé áàéäàã.

Êðèìèíàëèñòèê íü ãýìò õýðãèéí á¿òöèéí ç¿é òîãòîë, ãýìò õýðýã áà ò¿¿íä îðîëöîã÷äûí òóõàé ìýäýýëýë áèé áîëîõ ç¿é òîãòîë, ò¿¿í÷ëýí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, øèíæëýõ, ¿íýëýõ, àøèãëàõ ç¿é òîãòëóóä, òýäãýýðèéí òàíèí ìýäýõ¿é äîð ñóóðèëñàí ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ òàñëàí çîãñîîõ òóñãàé àðãà, õýðýãñëèéí òóõàé øèíæëýõ óõààí ìºí.1

1 Белкин.Р.С., Курс криминалистики., В 3т., 1:Обшая теория криминалистики., М.:Юрист., 1997.

33

ßâöóó óòãààðàà áîë: Êðèìèíàëèñòèê ãýäýã íü ãýìò õýðýãò õîëáîîòîé á¿õèé ë ¿çýãäëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã øèíæëýõ óõààí þì.

2. Ñóäëàõ ç¿éë. Àëèâàà øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë íü ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö, áàðèìòàä òóñãàëàà îëñîí áîäèò ¿íýíèé ç¿é òîãòëûí òàíèí ìýäýõ¿é áàéäàã. Êðèìèíàëèñòèêèéí ñóäëàõ ç¿éë íü ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõèéí òóëä çàéëøã¿é òàíèí ìýäýõ áîäèò ¿íýíèé ç¿é òîãòëûí öîãö þì.

Ãýìò õýðãèéã “çàëõààí áàéöààæ” áèø õàðèí ìºðäºæ íîòëîõûí òóëä êðèìèíàëèñòèê äàðààõ áîäèò ç¿é òîãòîë (çàêîíîìåðíîñòü) áîëîí ãàæ òîãòîë (ïàðàäîêñ)-ûã ñóäàëäàã.

Åðºíõèé ç¿éëä:

• Êðèìèíàëèñòèêèéí óäèðòãàë. (Êðèìèíàëèñòèêèéí îéëãîëò, çîðèëãî, çàð÷èì, çîðèëò, òîãòîëöîî, õýë)

• Ãýìò õýðãèéí ìåõàíèçìûí áîäèò ç¿é òîãòîë, ò¿¿íèé òóñãàë. (Êðèìèíàëèñòèêèéí ¿çëèéí ¿¿äíýýñ)

• Ãýìò õýðýã áà ò¿¿íä îðîëöîã÷äûí òóõàé ìýäýýëýë áèé áîëãîõ ç¿é òîãòîë.

• Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ, àøèãëàõ ç¿é òîãòîë.

Ýäãýýð íü ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ òóñãàé àðãà÷ëàë, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëäàã ñóóðü îéëãîëò þì.2

Òóñãàé ç¿éëä:

• Äàäàë, òóðøëàãûí òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóí äàëäëàõ àðãûí òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûí òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Øèíæ òýìäãèéí òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Ìºðòýé àæèëëàõ òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Êðèìèíàëèñòèêèéí á¿ðòãýëèéí òóõàé ñóðãààë.• Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàëûí îíîë.• Ýðýí ñóðâàëæëàõ òóõàé êðèìèíàëèñòèêèéí ñóðãààë.• Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îíîë, çàð÷èì. • Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîëûí ø¿òýëöýý.• Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë, ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëò, çîõèîí

áàéãóóëàëòûí òóõàé ñóðãààë.• Êðèìèíàëèñòèêèéí ïðîãíîçûí îíîë.3

2 Белкин.Р.С., Курс криминалистики., В 3т., 1:Обшая теория криминалистики., М.:Юрист., 1997., 56 дахь тал.

3 Белкин.Р.С., Курс криминалистики., В 3т., 1:Обшая теория криминалистики., М.:Юрист., 1997., 87 дахь тал.

34


3. Êðèìèíàëèñòèêèéí òîãòîëöîî (ñèñòåì) ãýäýã íü óã øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àíãèëëûí äàãóó á¿ëýãëýñíèéã õýëíý. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààí íü ñóäëàõ ç¿éëýýñýý õàìààðñàí 4 ýëåìåíò á¿õèé òîãòîëöîîòîé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë,

Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿é,

Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é,

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é.

à. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîë íü: åðºíõèé îíîë áà òóñãàé îíîëîîñ á¿ðäýíý.

Êðèìèíàëèñòèêèéí åðºíõèé îíîë - Øèíæëýõ óõààíû á¿õèé ë ñóäëàõ ç¿éë, ãàäààä, äîòîîä õàðèëöààã íèéòýä íü òóñãàæ áóé åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë, óõàãäõóóí, îéëãîëò, àðãà, òîäîðõîéëîëò, íýð òîìü¸îíû òîãòîëöîî þì.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òóñãàé îíîë - Øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éëèéã õýñýã÷èëýí õàìàð÷ áóé ìýäëýãèéí òîãòîëöîî áºãººä êðèìèíàëèñòèêèéí õýðýãñýë, àðãà áàðèë, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõ ñóóðü þì. Òóñãàé îíîëóóäûí ¿¿ñýë íü øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã èëòãýæ áàéäàã. Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàë áà îíîøëîëûí îíîë, øèíæ òýìäãèéí òóõàé ñóðãààë, ñèñòåì÷ëýëèéí îíîë, ìºð ¿¿ñýõ ÿâöûí òóõàé ñóðãààë, íîòîëãîîíû ìýäýýëëèéã áýõæ¿¿ëýõ òóõàé ñóðãààë, ýðýí ñóðâàëæëàõ òóõàé ñóðãààë, á¿ðòãýëèéí òóõàé ñóðãààë, íºõöºë áàéäàëû ñóäëàëûí îíîë, áàðèìò ñóäëàëûí îíîë, ¿çýãäýë ñóäëàëûí îíîë, ìýäýýëýë ¿¿ñëèéí îíîë, ýêñïåðòîëîãèéí îíîë çýðýã òóñãàé îíîëóóä áàéíà.

á. Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿é - Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ãýìò ¿éëäëèéí ìºð öóãëóóëàõ, øèíæëýõ, àøèãëàõàä ÷èãëýãäñýí àðãà ç¿éí ìºðäëºã, ò¿¿íä ñóóðèëñàí òåõíèê çºâëºìæèéí òîãòîëöîî þì. Áàéãàëü, òåõíèê, õ¿ì¿¿íëýã, ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã äýýð êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿éí ìýäëýã ñóóðèëíà.

â. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é - Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáúåêòûí çàí ¿éëèéí ÷èã øóãàì òîäîðõîéëîõ øèíæëýõ óõààíû ìºðäëºã, ò¿¿íä ñóóðèëñàí ïðàêòèê çºâëºìæèéí òîãòîëöîî þì. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí ¿íäñýí çîðèëãî íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà, ìºð öóãëóóëàõ, øèíæëýõ ¿éëäëèéã òºëºâëºëò-çîõèîí áàéãóóëàëòûí áîëîí òàêòèêèéí õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé õóâèëáàðààð õàíãàõ ÿâäàë áàéäàã. Ëîãèê, ñýòãýë ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã íü òàêòèê ç¿éí îíîëûí ñóóðü íü áîëäîã.

ã. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é - Òîäîðõîé òºðëèéí áîëîí á¿ëýã ãýìò õýðýã ìºðäºõ, òàñëàí çîãñîîõ àðãà÷èëñàí çºâëºìæ, ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíû ìºðäëºãèéí

35

òîãòîëöîî þì. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é íü ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áà ìºðäºõ àæèëëàãààíû ïðàêòèê, øèíæëýõ óõààíû àðãà ñóäëàëûí ìºðäëºã¿¿äèéã ñóäàëæ, ò¿¿íèé ç¿é òîãòîë áà ãàæ òîãòëûã òàíèí ìýäñýíýýð ãýìò õýðýã ìºðäºõ, òàñëàí çîãñîîõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãûã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýãòýé.

4. Êðèìèíàëèñòèêèéí åðºíõèé çîðèëãî íü: õóóëü ñàõèóëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí (öàãäàà, ìºðäºõ àëáà, õèë õàìãààëàõ àëáà, ìàðøàëûí àëáà ãýõ ìýò) ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã áîäèòîé, øèíæëýõ óõààí÷, øóóðõàé ÿâóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä îðøèíî.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òóñãàé çîðèëãî íü:

À/ Êðèìèíàëèñòèêèéí ñóäëàõ ç¿éëèéí ¿íäýñ áîëæ áóé áîäèò ç¿é òîãòîë áîëîí ïàðàäîêñûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ, øèíæëýõ óõààíû õºðñ ñóóðü áîëîõ åðºíõèé áà òóñãàé îíîëûã õºãæ¿¿ëýõ,

Á/ Ãýìò õýðýã ìºðäºõ àæëûí òåõíèê-êðèìèíàëèñòèêèéí õàíãàìæèéã áàéãàëü, òåõíèê, õ¿ì¿¿íëýãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã àøèãëàõ çàìààð ñàéæðóóëàõ, øèíýýð áîëîâñðóóëàõ,

Â/ Ìºðäºõ àæèëëàãàà, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò, òàêòèê, àðãà ç¿éí ¿íäñèéã áîëîâñðóóëàõ, ñàéæðóóëàõ, ýíý çîðèëãîîð ìºðäºõ àæèëëàãàà, ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéã íýãòãýí ñóäëàõ,

Ã/ Ãýìò õýðýã òàñëàí çîãñîîõ êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà, õýðýãñëèéã áîëîâñðóóëàõ,

Ä/ Ãàäààäûí êðèìèíàëèñòèê÷äûí îëîëòûã ñóäàëæ, ãýìò õýðýã ìºðäºõºä áîëîí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä àøèãëàõ ÿâäàë þì.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òîäîðõîé çîðèëãî íü ãýäýã íü öàã ¿åèéí øèíæòýé, òóõàéí ¿å øàòàíä øèíæëýõ óõààíû ºìíº îðøèæ áóé øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäàë þì.

1. “Êðèìèíàëèñòèê” ãýñýí íýð òîìü¸îã òàéëáàðëàíà óó? Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíîîñ õàìààð÷ óã øèíæëýõ óõààíûã óëñ îðíóóä þó ãýæ òîìü¸îëäîã âý?

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, ò¿¿íèé ¿å÷ëýëèéí òàëààð ÿðèíà óó?

3. Êðèìèíàëèñòèêèéí òîãòîëöîî õîîðîíäûí ø¿òýëöýýã þó ãýæ áîäîæ áàéíà âý?

4. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë þó âý?5. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààí íü áóñàä ñàëáàð øèíæëýõ óõààíóóäòàé

õýðõýí õîëáîãäîõ âý?

ÕßÍÀËÒÛÍ ÀÑÓÓËÒ:

36


ÑÝÄÝÂ 2. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÎÍÎØËÎË ÁÀ ÀÄÈËÒÃÀËÛÍ ÎÍÎË

1. Îíîøëîëûí îíîë, ìºí ÷àíàð

2. Àäèëòãàëûí îíîë, òºðºë, õýëáýð

3. Øèíæ òýìäýã

1. Îíîø ãýñýí ¿ã “ºâ÷òºíèéã øèíæèëñíèé ¿íäñýí äýýð ãàðãàõ ºâ÷íèé òîäîðõîéëîëò”4 ãýñýí àãóóëãàòàé. Óã ¿ãèéí òàéëáàðûã óõàæ îéëãîâîë: îíîø ãýäýã íü ÿìàðâàà íýãýí ç¿éëèéã øèíæëýõ óõààíû àðãààð ñóäàëæ, ò¿¿íýýñ èëð¿¿ëñýí øèíæ òýìäýãò ¿íäýñëýæ ãàðãàñàí ìýäýýëýë (òîäîðõîéëîëò) ãýæ ºðãºí óòãààð íü òàéëáàðëàõ áîëîìæòîé þì.

“Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàë ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýäèé ÷, íîòîëãîîíû çàðèì àñóóäàë, ÿëàíãóÿà àëèâàà ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäëûí ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõîä õ¿÷èí ìºõºñääºã. ªºðººð õýëáýë, çàðèì ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í àäèëòãàëààð áóñ, îíîøëîëîîð òîãòîîãäîíî.”5 Òóõàéëáàë, õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ãóòëûí óëíû ìºðòýé àäèëòãàõ ãóòàë áàéõã¿é òîõèîëäîëä óã ãóòëûí óëíû ìºðèéã îíîøëîæ, ìºð ¿¿ñãýã÷èéí àíàòîìè øèíæ (áèåèéí ÷àö, ãàëáèð, íàñ, õ¿éñ, ñîãîã), ¿éë õºäëºëèéí øèíæ (àëõàà, ÿâäàëûí îíöëîã, ã¿éñýí, çîãññîí áàéäàë), ñýòãýë ç¿é øèíæ (ÿàðñàí, òàéâàí, ñîãòóó áàéñàí ýñýõ) çýðãèéã òîãòîîñíîîð ñýæèãòíèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ ýðëèéí õ¿ðýýã õóìèõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààã øóóðõàé çîõèîí áàéãóóëàõ, ãýìò õýðãèéã õàëóóí ìºðººð íü èëð¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîë ç¿éí òàëààð êðèìèíàëèñò äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Õóðöãýðýë: “Øèíæ òýìäýã èëð¿¿ëýõ, ÿëãàõ, òîäîðõîéëîõûã êðèìèíàëèñòèêèéí îíîø ç¿é (äèàãíîñòèêà) ãýíý. Îáúåêòûí òîäîðõîé øèíæ áàéäàë òîãòîîõ, ¿éë ÿâäëûí ÿâö, ¿çýãäëèéí øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çîðèëãîîð îíîø ç¿éí øèíæèëãýý õèéäýã”6 ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Ãýìò õýðãèéí ¿éëäýë, àðãà óëàì íàðèéñ÷ íóóãäìàë, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëæ áàéãàà ºíºº ¿åä îíîøëîë ç¿é èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Þìñ äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé òóë òýäãýýðèéã îíîøëîõ áîëîìæòîé.

• Òîäîðõîé á¿ëýãò õàðüÿàëàõ åðºíõèé øèíæòýé.

• Á¿ëãèéí äîòðîî áóñäààñàà ÿëãàãäàõ õóâèéí îíöëîã øèíæòýé.

4 Я.Цэвэл., Монгол хэлний товч тайлбар толь., УБ., 1966., 418 äàõü тал. 5 Б.Бат-Эрдэнэ., “Криминалистик”., УБ., 2003., 24 äýõü òàë.

6 Ж.Хурцгэрэл., “Криминалистик 1”., УБ., 2002., 95 äàõü òàë.

37

• Åðºíõèé áîëîí õóâèéí îíöëîã øèíæ íü á¿ðýëäýõ, òºëºâøèõ, ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîëòîé.

• Åðºíõèé áîëîí õóâèéí îíöëîã øèíæ ÿìàãò òóõàéí ç¿éëèéíõýý òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéäàã.

• Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí ¿éëäýë, ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí ìºð õîîðîíäîî øàëòãààíò õîëáîîòîé.

Ãýìò õýðýã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ, íîòëîõ, õÿíàí øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð îíîøëîë õèéäýã áà äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

• Áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàë íü ãýìò õýðýã ýñâýë ýðõ ç¿éí ÿìàð çºð÷èë áîëîõûã òîãòîîõ,

• Ãýìò õýðýã ìºí áîë ò¿¿íèé êðèìèíàëèñòèê øèíæèéã òîãòîîõ,

• Þìñûí áàéäàë, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ,

• Ìºð ¿¿ññýí ç¿é òîãòîë áîëîí ïàðàäîêñûã òîäîðõîéëîõ,

• Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí òóõàé ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ,

• ¯éëäýë, ìºð õîîðîíäûí øàëòãààíò õîëáîîã òîãòîîõ,

• ¯éëäýë, ¿éë ÿâäëûí íºõöºë òîãòîîõ.

2. Àäèëòãàë (identication)-Êðèìèíàëèñòèêèéí ýðýëõèéëëèéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä îáúåêò áîëîí áèå õ¿íèéã òýäãýýðèéí åðºíõèé áà õóâèéí øèíæ òýìäãèéí íèéëìýë öîãöîîð íü àäèë ýñýõèéã òîãòîîõ ¿éë ÿâö þì. ªºðººð õýëáýë, óë ìºðèéã, ò¿¿íèéã ¿¿ñãýñýí áàéæ áîëîõ îáúåêòòîé õàðüöóóëæ ãàäààä, äîòîîä øèíæýýðýý àäèë áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîíî ãýñýí ¿ã. Õýðýâ àäèëòãàëûí îáúåêòóóäàä øèíæ òýìäýã öîãö áàéäëààðàà á¿ðýí äàâõàöâàë òóõàéí ìºð ¿¿ñãýã÷èéã îëæ òîãòîîëîî ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Ìàòåðèàëàã þìñ äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé òóë àäèëòãàëûí ¿éë ÿâö õýðýãæèõ áîëîìæòîé áîëäîã.

- Þìñ á¿ð õóâèéí îíöëîã, áóñäààñ ÿëãàãäàõ øèíæòýé,

- Þìñ, ¿çýãäýë äàõèí äàâòàãääàãã¿é,

- Þìñûí øèíæ¿¿ä õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé,

- Þìñ õàðèëöààíä îðîõäîî òóñãàëàà ¿ëäýýäýã

Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàëûí ¿íäñýí íºõöºë:

A. Àäèëòãàëûí îáúåêò òîäîðõîé áàéõ, òîãòâîðòîé øèíæ¿¿äèéã àãóóëæ áàéõ,

Á. Àäèëòãàëûí îáúåêòûí ýíýõ¿¿ òîãòâîðòîé øèíæèéí ä¿ðñëýëýýð íü ÿâóóëàõ,

Â. Àäèëòãàëûã ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ.

38


Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàëûí 4 òºðºë áàéäàã:

À. Øèíæ òýìäãèéí áèåò ä¿ðñýýð àäèëòãàõ- Àëèâàà þìñ õàðèëöàí ¿éë÷ëýõ ¿åä áèå áèåäýý òóñãàë õýëáýðýýð ãàäààä á¿òöèéíõýý øèíæèéã ¿ëäýýäýã áà òîäîðõîé õóãàöààíä õàäãàëàãäàõ ýíýõ¿¿ ä¿ðñýýð íü àäèëòãàë õèéíý. Æèøýý íü: Õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ãóòëûí óëíû ìºðèéã ñýæèãòýí ýòãýýäýýñ õóðààí àâñàí ãóòàëòàé àäèëòãàõ.

Á. Åðºíõèé ãàðàë ¿¿ñëèéíõ íü øèíæýýð àäèëòãàõ- Àëèâàà öîãö îðøèí áàéñàí þìñûí õýñã¿¿ä íü íýã ãàðàë ¿¿ñýëòýé áîëîõûã øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäãýýð íü òîãòîîíî. ªºðººð õýëáýë, òóñäàà îðøèí áóé õýñã¿¿ä ºìíº íü íýã á¿õýë öîãö ç¿éë áàéñíûã òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâö þì. Æèøýý íü: çàì òýýâðèéí ãýìò õýðãèéí ãàçðààñ áýõæ¿¿ëñýí òîëèíû õàãàðõàé õýñýã, ñýæèãòíèé óíàæ ÿâàà òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîëèíû õàãàðõàé õýñã¿¿äòýé õýëáýð ä¿ðñ, õýìæýýãýýðýý òîõèðâîë ýäãýýð íü ãýìò ¿éëäëèéí ºìíº íýã á¿õýë öîãö áàéæýý ãýñýí ¿ã.

Â. Õ¿íèé îþóí óõààíä õàäãàëàãäñàí ä¿ðýýð àäèëòãàõ – Õîõèðîã÷, ãýð÷, ÿëëàãäàã÷èéí îþóí óõààíä õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí ñýòãýë ç¿é, ôèçèîëîãèéí ä¿ðèéã áèåòýýð îðøèí áóé þìòàé àäèëòãàõûã õýëíý. Õ¿íèé ãàäààä ä¿ð òºðõèéã òîäîðõîéëæ, ãýìò õýðýãòíèé ñóáúåêòèâ ä¿ðèéã (àì çóðàã) ãàðãàõàä ãîë òºëºâ õýðýãëýãäýíý. Îþóí óõààíä õàäãàëàãäàõ ä¿ð íü ñóáúåêòèâ øèíæòýé áàéõ áà ñýòãýõ¿é, ìýäðýõ¿éí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî.

Ã. Òîäîðõîéëîí áè÷ñýí øèíæ òýìäãýýð àäèëòãàõ – Ãýìò õýðãèéí ãàçðààñ òîäîðõîéëîí áè÷èõ àðãààð áýõæ¿¿ëýí àâñàí óë ìºð, ýñâýë êàðòûí ñàíä õàäãàëàãäàí áóé ãýìò õýðýãòíèé òàëààðõ ìýäýýëýë çýðãèéã àäèëòãàõûã õýëíý.

Àäèëòãàë íü ïðîöåññûí áà ïðîöåññûí áóñ ãýñýí 2 õýëáýðòýé áàéíà.

Ïðîöåññûí õýëáýð íü ýêñïåðòèç (øèíæèëãýý) õèéëãýõ áóþó áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéäëààð õýðýãæèíý. Àäèëòãàëûí ¿ð ä¿í íü øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò áîëîí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû òýìäýãëýëä òóñãàãäàæ íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.

Ïðîöåññûí áóñ õýëáýðèéã ¿çëýã, íýãæëýãèéí ¿åä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ áóñàä íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ çîðèëãîîð õýðýãæ¿¿ëíý. Ýðýí ñóðâàëæëàõ çîðèëãîîð õèéæ áóé àäèëòãàë, ÷èãë¿¿ëýõ ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä õýðãèéí ãàçàð äýýð õèéæ áóé ýêñïðåññ àíàëèç, ýêñïåðòèç òîìèëîõîîñ ºìíº ìýðãýæèëòíèé ã¿éöýòãýñýí øèíæèëãýý íü ìºí ¿¿íä õàìààðàãäàíà. Ýäãýýð íü ãîë òºëºâ ñýòãýõ¿éí ¿éëäëèéí õýëáýðýýð èëðýõ áà ò¿¿íèé ¿ð ä¿í íü íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëã¿é áàéäàã.

3. Øèíæ òýìäýã – Õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé á¿õèé ë ç¿éëèéí îíöëîãèéã èëòãýñýí, îíîøëîë áîëîí àäèëòãàëûí çîðèëãîîð àøèãëàãäàõ ãàäààä, äîòîîä ìºí ÷àíàð, õýëáýð, ä¿ðñ.

39

Øèíæ òýìäýã îíîøëîë, àäèëòãàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõûí òóëä äàðààõ íºõöºëèéã õàíãàñàí áàéíà.

À. Øèíæèëãýýíèé à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ – Øèíæ òýìäýã îíöãîé øèíæòýé, ºâºðìºö, ÿëãààòàé, ÷àíàðòàé áàéõ.

Á. Òîä èëýðñýí áàéõ – Øèíæ òýìäýã áàéíãà, òîä, îéëãîìæòîé, ä¿ðñëýãäýõ. Ìºð äàâòàí ¿¿ññýí òîõèîëäîë á¿ðò øèíæ òýìäýã ìºð ¿¿ñãýã÷èéí òàëààð èæèë ìýäýýëýë äàìæóóëàõûã õýëíý.

Â. Õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéõ – Òîäîðõîé õóãàöààíä øèíæ òýìäã¿¿ä õàäãàëàãäàæ òîãòâîðòîé áàéõûã õýëíý.

Øèíæ òýìäãèéí àíãèëàë

Îáúåêòûí øèíæèéã õàìðàõ õ¿ðýýãýýð íü : Åðºíõèé áà õóâèéí,

Òºëºâ áàéäëààð íü: Òîîí áà ÷àíàðûí,

Àäèëòãàëûí ÷èãëýëýýð íü: Àäèëòãàëûí áà ÿëãàëëûí,

Õàäãàëàãäàõ õóãàöààãààð íü: Òîãòâîðòîé áà õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé,

Ìºí ÷àíàðààð íü: Ç¿é ¸ñíû áà òîõèîëäëûí,

Îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ à÷ õîëáîãäëîîð íü: Á¿ëãèéí õàðüÿàëàëûí áà õóâèéí îíöëîãûí,

Áóñàä øèíæ òýìäýãòýé õîëáîîòîé áàéäëààð íü: Õàìààðàëòàé áà ¿ë õàìààðàëòàé,

¯¿ñëýýð íü: ªºðèéí áà îëäìîë,

Îáúåêòûí á¿òöèéã èëýðõèéëýõ áàéäëààð íü: Ãàäààä á¿òöèéí áà äîòîîä á¿òöèéí ãýæ àíãèëíà.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí îíîøëîë ç¿éí ìºí ÷àíàð þó âý? ßàãààä áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûã îíîøëîæ áîëäîã âý?

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí àäèëòãàë ãýæ þó âý? 3. Àäèëòãàõûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ þó âý?4. Øèíæ òýìäýã ãýæ þó âý? Åðòºíö äýýðõ á¿õ þìñ øèíæ òýìäýãòýé þó? 5. Øèíæ òýìäýãò ÿìàð øààðäëàãà òàâèãäñàíààð îíîøëîë, àäèëòãàë õýðýãæèõ

áîëîìæòîé áîëäîã âý?6. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ ¿åä îíîøëîëûã õýðõýí àøèãëàõ âý? Îíîøëîë

ç¿éí øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòèéã íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ¿íýëýõ ¿¿?7. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ ¿åä àäèëòãàëûã õýðõýí àøèãëàõ âý?


40


ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÇÀÐ×ÈÌ, ÕÝË

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí çàð÷èì – Óã øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä ìºðäëºã áîëãîæ áóé îíîë, ñóðãààë, ìýäëýãèéí ¿íäýñ (ýõëýë) þì.

· Áîäèòîé áàéõ çàð÷èì,

· Ò¿¿õ÷ëýí ¿çýõ çàð÷èì,

· Ýðýìáëýí öýãöýëæ ¿çýõ çàð÷èì.

Áîäèòîé áàéõ çàð÷èì - Øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä ¿íýí çºâ õàíäàõ, ñóäàëãààíû ÿâö, ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò, õàðèëöàí óÿëäààòàé áàéõ, ñóäàëãààíû àðãà ¿íýí áàòàëãààòàé áàéõ øààðäëàãà þì.

Ò¿¿õ÷ëýí ¿çýõ çàð÷èì - Òàíèí ìýäýõ¿éí ñóäëàãäàõóóíûã ¿¿ñýë, õºãæèë, ¿ã¿é áîëîõòîé íü, ººðººð õýëáýë, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, áàðèìòûã ýõëýë, ºðíºë, òºãñãºëòýé íü õîëáîæ ¿çýõ ìºðäëºã þì.

Ýðýìáëýí öýãöýëæ ¿çýõ çàð÷èì - Øèíæëýõ óõààíû á¿òöèéí õýñã¿¿ä íü õàðèëöàí õîëáîîòîé, õàðèëöàí íºõöºëäñºíèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí ñàöóó, ýäãýýð íü íýã á¿õýë öîãö ç¿éëèéí ýëåìåíò õýìýýí ¿çýæ ñóäëàãäàõóóíûã ýðýìáëýí æèøèõ õàíäëàãà þì.

Äýýðõ íü ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ êðèìèíàëèñòèêèéí ñóóðü çàð÷èìóóä áºãººä ¿¿íýýñ ñàëáàðëàí ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé çàð÷èì áèé áîëíî.

Ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé çàð÷èì ãýæ øèíæèëãýý õèéëãýõýýð äààëãàñàí àëáàí òóøààëòàí, øèíæýý÷ íàðààñ øèíæèëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãààíä çààâàë áàðèìòëàõ çàí ¿éëèéí ÷èã øóãàì.

Åðºíõèé çàð÷èìä:

1. Õóóëü ¸ñíû áàéõ,

2. Øèíæýý÷ áèå äààñàí, õàðààò áóñ áàéõ,

3. Íóóö õàäãàëàõ,

4. Àþóëã¿é áàéõ,

5. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ, õàíãàõ çýðýã áîëíî.

- Õóóëü ̧ ñíû áàéõ ãýäýã íü øèíæèëãýýã ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õèéíý. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëü, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Àðáèòðûí òóõàé õóóëüä øèíæèëãýý õèéõ ¿íäýñëýë, æóðìûã çààæ ºãñºí áàéäàã. Õýðýâ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûã çºð÷èæ øèíæèëãýý õèéñýí áîë øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ÝÁØÕ-èéí 79 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 79.4-ä çààñíààð íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áîëæ ÷àäàõã¿é. Õóóëèéí çàðèì çààëòûã ÿãøòàë ìºðäñºí õýðíýý ýíý çàð÷èìûã çºð÷èõ áîë÷èõîîä áàéäàã íü òèéì çààëòûã

41

çàëðóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëäàã. Æèøýýëáýë, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.1-ä çààñíûã ¿íäýñëýí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð õèéñýí øèíæèëãýý Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 46 äóãààð ç¿éëèéí 46.1-èéã çºð÷èõ áîëäîã. Ìºí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 46 äóãààð ç¿éëèéí 46.2-ò çààñíààð øèíæýý÷ äóóäàãäàí î÷èæ øèíæèëãýý õèéõ ¸ñòîé íü àìüäðàëä õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áàéäàã.

- Øèíæýý÷ øèíæèëãýý õèéæ, ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ á¿õèé ë ¿éë ÿâö áèå äààñàí, õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé. Øèíæèëãýýíèé ÿâöàä õºíäëºíãººñ íºëººëºõ íü øèíæýý÷ýýñ áîäèòîé áóñ, àìüäðàëä áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàëòàé çºð÷èëäñºí ä¿ãíýëò ãàðãàõàä õ¿ðãýäýã. Òóðøëàãàòàé øèíæýý÷, øàäàð äàðãûí ºãñºí çºâëºãºº, ñàíàëûã õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ øèíæýý÷ ãàðãàñàí ä¿ãíýëòýý ÝÁØÕ-èéí 85 äóãààð ç¿éëèéí 85.1, ØØÒÕ-èéí 17 äóãààð ç¿éëèéí 17.4-ä çààñíààð çºâõºí ººðºº õàðèóöíà.

- Øèíæýý÷ øèíæèëãýýíèé ÿâöàä òºðèéí áîëîí õóâü õ¿íèé òóõàé ìýäýýëëèéã ìýäýõ áîëîìæòîé áàéäàã áºãººä óã ìýäýýëëèéã ÷àíäëàí íóóöëàõ ¸ñòîé. Ìºí øèíæèëãýýíèé ÿâö, ýöñèéí ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ áóñàä ñîíèðõñîí õ¿í á¿ðò óðüä÷èëàí ìýäýýëæ áîëîõã¿é.

- Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý, øèíæèëãýýíèé àðãà÷ëàë íü õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëã¿é, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë, ýä õºðºíãºíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõààðã¿é áàéõ ¸ñòîé.

- Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý õ¿íèé ýðõòýé íÿãò õîëáîîòîé áà êðèìèíàëèñòèêèéí àðãààð õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íü ãýìò õýðãèéã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ íîòëîæ áóé ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû (ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿õ õóðàëäààí) ÿâöàä õÿçãààðëàãäñàí áîëîí çºð÷èãäñºí õ¿íèé ýðõèéã êðèìèíàëèñòèêèéí àðãààð õàíãàõ àñóóäàë, öààøëààä õýí íýãíèéã õèëñýýð øèéòãýãäýõýýñ õàìãààëàõ, ýñâýë ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä øóäàðãààð ÿë îíîãäóóëàõàä øààðäëàãàòàé øèíæëýõ óõààí÷ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ íü êðèìèíàëèòñèêèéí çîðèëãî áàéäàã.

Òóñãàé çàð÷èìä:

1. Øèíæèëãýýíä øèíæëýõ óõààí÷, áîäèòîé õàíäàõ,

2. Øèíæèëãýýã íàðèéâ÷ëàëòàé, òàë á¿ðýýñ íü õèéõ,

3. Øèíæèëãýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí, òºãñ õèéõ ýäãýýð áîëíî.

- Øèíæëýõ óõààí÷, áîäèòîé õàíäàõ çàð÷èì: Øèíæýý÷ ñýòãýë õºäëºë, ººðò òºðñºí áîäîë, ñóáúåêòèâ ìýäðýìæèä áóñ õàðèí øèíæëýõ óõààíû îíîë, àðãà÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ë òîãòîîõ áîäèò ç¿é òîãòëûã ¿íýëæ, ò¿¿íä ¿íäýñëýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðíý. Ýíý çàð÷èìûã õàíãàõûí òóëä øèíæýý÷ íü òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé.

42


- Øèíæèëãýýã íàðèéâ÷ëàëòàé, òàë á¿ðýýñ íü õèéõ çàð÷èì: Øèíæýý÷ ýíãèéí, òîéì àðãààð øèíæèëãýýã õèéõ áóñ õàðèí íàðèéâ÷ëàë ºíäºð àðãà, õýðýãñýë, òåõíîëîãè àøèãëàí øèíæèëãýýíèé ç¿éëä áóé øèíæ òýìäýãò ¿íäýñëýí áîëîìæèò á¿õèé ë ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ ¸ñòîé.

- Øèíæèëãýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí, òºãñ õèéõ çàð÷èì íü øèíæèëãýýíä áîäèòîé õàíäàõ, øèíæèëãýýã íàðèéâ÷ëàëòàé òàë á¿ðýýñ íü õèéõ çàð÷èìòàé íÿãò õîëáîîòîé. Øèíæýý÷ çºâõºí àñóóñàí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõ áóñ õàðèí øèíæèëãýýíèé ÿâöàä áèé áîëñîí á¿õèé ë ¿ð ä¿íã ä¿ãíýëòýä äóðäàõ ¸ñòîé. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 14.1.5-ä «Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé øèíý íºõöºë áàéäëûã îëæ òîãòîîâîë ýíý òàëààð ä¿ãíýëòäýý òóñãàõ» ¿¿ðýãòýé ãýæ õóóëü÷èëñàí áàéäàã.

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí õýë - øèíæëýõ óõààíû àãóóëãûã îíîâ÷òîé èëýðõèéëæ ÷àäàõ îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò, íýð òîìü¸î, òàíèõ òýìäãèéí òîãòîëöîî. Øèíæëýõ óõààí äàÿàðøèæ áóé ºíºº ¿åä ìýäëýãèéã íýãòãýí öýãöëýõ, ìýäýýëýë äàìæóóëàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ êðèìèíàëèñòèêèéí àãóóëãûã íýã ìºð îéëãîõ, íýð òîìü¸îã öýãöëýõ, èæèëñãýõ, øèíý óõàãäàõóóí áèé áîëãîæ íýðëýõ, òîäîðõîéëîëòûã ººð÷ëºõ, õàìðàõ õ¿ðýýã íü òýëýõ, ÿëãàæ çààãëàõ, òàíèõ òýìäãèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéíà.

Íýã ç¿éëèéã ÿíç á¿ðýýð òîìü¸îëîõ íü áîäèò áàéäëûã ãàæ áîëãîõ àþóëòàé áàéäàã. Äýëõèéä õ¿ëýýí çºâøººðñºí, ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã øèíæëýõ óõààíû õýë (¿ã)-èéã êðèìèíàëèñòèêèéí îð÷èíä õýðýãëýæ áîëîõ áîëîâ÷ êðèìèíàëèñòèêèéí àãóóëãûã äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õýë äýýð àäèë óòãà, àãóóëãààð îéëãîõ ìîíãîë õýë (¿ã)-ýýð òîäîðõîéëæ, íýðøèë õèéõ íü õóóëü ç¿éí áîëîîä ýðäýì ñóäëàëûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé.

43

Ñîðèë

1. Àëü íü êðèìèíàëèñòèêèéí çàð÷èì áý?

a) Áîäèòîé áàéõ çàð÷èì.

b) Ýíýðýíã¿é ¸ñíû çàð÷èì.

c) Ìýòãýëçýõ çàð÷èì.

d) Øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èì.

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîîã íºõºæ áè÷.

a) ...............................................................

b) ...............................................................

c) ...............................................................

d) ...............................................................

3. Ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé çàð÷èìûã ìºðäëºã áîëãîõ ñóáúåêò õýí íü âý?

a) Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷.

b) Õîõèðîã÷.

c) Ìºðäºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, øèíæýý÷.

d) ªìãººëºã÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷.

44


II Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÅÕÍÈÊ Ç¯É

ÑÝÄÝÂ 1. ÌªÐ ÑÓÄËÀË

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò

2. Ìºðíèé îéëãîëò, àíãèëàë, òºðºë

3. Ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë

1. Ìîíãîë Óëñûí ìºð ñóäëàëûí óëàìæëàë ýðòíýýñ óëáààòàé ãýäýã. Òóõàéëáàë, Õàëõ æóðàì õóóëü (1709 îí)-èéí õóëãàéí 59 ç¿éë öààçàä “õóëãàé÷èéã àõ õóëãàé, ä¿¿ õóëãàé ãýæ àíãèëààä àíõ óäàà õóëãàé õèéõ, äàõèí àõèí õóëãàéëàõ, àðãûí õóâüä èë áóþó äàëä õóëãàé ãýæ, õóëãàé÷ õ¿ðýýíä ìºðºº îðóóëàõ ãýõ ìýò çààñàí íü ãýìò õýðãèéã àíãèëàõ, ìºð ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä äýâøèë ãàðñíûã õàðóóëàõ áàðèìò þì”1, ìºí Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí 8 äóãààð õóðëààð áàòàëñàí “Ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí òóõàé òîãòîîë”-ûí 10-ð ç¿éëä: “Àëèâàà äîòîîä ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí òóõàé õýëýëöýýä àëèâàà ãàäààäûí õ¿íòýé õîëáîãäñîí ìîíãîë õ¿íèéã ìºí ãàäààäûí õ¿íèé àäèë ýð¿¿ ø¿¿ëò õýðýãëýõã¿é, ýä ìºð, õºíäëºí ãýð÷èéã áàðèìòëàí øèéòãýñ¿ãýé. Äàí ãàíö ìîíãîë õ¿í ãýðýý ãýð÷ã¿éä õýðãèéã õ¿ëýýõã¿é áîë þóíû óðüä ýð¿¿ ø¿¿ëò õýðýãëýõã¿éãýýð ¿íýíèéã îëîõûã õè÷ýýõ”2 ãýñýí íü Ìîíãîë Óëñàä “ìºð ñóäëàë”-ûí íîìëîë áàéñíûã íîòëîæ áàéíà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàë (òðàñîëîãè)3 ãýäýã íü ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàæ, óëìààð ìºðòýé àæèëëàõ íèéòëýã àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí öîãö þì.

Ìºð ñóäëàë íü òîäîðõîé àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõäàà áàéãàë, òåõíèê, õ¿ì¿¿íëýãèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã àøèãëàãäàã.

Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàëûí çîðèëãî íü ìºðèéã íîòëîõ áàðèìò áîëãîí õóâèðãàõûí òóëä ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä îðøèíî.

Ìºð ñóäëàëûí òîãòîëöîî. Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàë íü çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ñóäàëæ áóé ç¿éëýýñýý õàìààðñàí, ººð õîîðîíäîî óÿëäàà

1 Бадарчи.С., Монгол Улсын хуульзүйн албаны түүхийн товчоон., УБ., 2007., 46 дахь тал.

2 Ардын засгаас 1921-1924 онуудад авсан хувьсгалт арга хэмжээнүүд., УБ., 1954., 128 дахь тал.

3 Мөр судлал буюу “трасология” гэдэг нь “trace”-мөр гэсэн Франц үг, “logus”-судлал, сургаал гэсэн Латин үгнээс үүсжээ.

45

õîëáîî á¿õèé äàðààõ òîãòîëöîîíä õóâààãääàã.

• Øèíæëýõ óõààíû ìºðäëºã.

• Ìºð-ä¿ðñ ñóäëàë.

• Ìºð-ýä ç¿éë ñóäëàë.

• Ìºð-áîäèñ ñóäëàë4.

Øèíæëýõ óõààíû ìºðäëºã. Ýíý íü ìºð, ìºð ¿¿ñýõ íèéòëýã ç¿é òîãòëûí òóõàé ñóðãààë, ìºð ¿¿ñýõ ÿâö ç¿é, ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë, ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éí îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë.

Ìºð-ä¿ðñ ñóäëàë. Õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ä¿íä ìºð ¿¿ñãýã÷èéí ãàäíà øèíæ ìºð õ¿ëýýí àâàã÷èéí ãàäàðãóóä õóóëáàðëàãäàí çóðàãëàë ¿¿ñãýõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàæ, ìºð-ä¿ðñòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Ìºð-ýä ñóäëàë. Áèåò þìñ õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëàõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàæ, ìºð-ýäòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Ìºð-áîäèñ ñóäëàë. Áîäèñ òîäîðõîé ¿éëäëèéí óëìààñ ìºð áîëîí ¿ëäýõ ç¿é òîãòëûã ñóäëàæ, ìºð-áîäèñòîé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Ìºð ñóäëàë íü äàðààõ áàéäëààð ñàëáàðëàí õºãæñºí áàéíà.

• Õ¿íèé ìºð ñóäëàë. (Àíòðîïîñêîïè, äàêòèëîñêîïè)

• Ø¿ä ñóäëàë. (Îäîíòîëîãè)

• Ýâäëýã÷ áàãàæ, õýðýãñýë, ¿éëäâýðèéí ìåõàíèçìûí ìºð ñóäëàë. (Ìåõàíîñêîïè)

• Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàë. (Òðàíñïîðòîñêîïè)

• Ìàë, àìüòíû ìºð ñóäëàë. (Àíèìàñêîïè)

• Áóóäëàãûí ìºð ñóäëàë. (Áàëëèñòèê)

• ¯íýð-ìºð ñóäëàë. (Îäîðîëîãè) ãýõ ìýò.

2. Ìîíãîë÷óóä “ìºðòýé àìüäðàõ”, “öààñàí äýýð íýðòýé, öàñàí äýýð ìºðòýé”, “ãèøãýñýí ìºðºº ýðãýæ õàðàõ” õýìýýí ÿðüäàã. Ýäãýýð íü öàñàí äýýð ãèøãýýä áàéõûí ¿éë áèø, õàðèí õ¿í á¿òýýñýí ç¿éëòýé áàéõ, õèéæ áóé àæëàà öýãíýõ ãýñýí îéëãîëò áèëýý. Ìºð ãýäýã ¿ãíýýñ “ìºðäºõ” ãýñýí ¿éë ¿ã ¿¿ñýõ áà “þìíû çàì ìºðººð îðîí ÿâàõ, ìºðèéã ìºøãºí õÿíàæ øàëãàõ, ãýìò õýðýã ºä¿¿ëñýí ÿâäëûã èëð¿¿ëýí ãàðãàõ”5 ¿éëèéã õýëäýã.

4 Б.Бат-Эрдэнэ., Криминалистик., УБ., 2003., 42 дахь тал.

5 Я.Цэвэл., Монгол хэлний товч тайлбар толь., УБ., 1966., 345 дахь тал.

46


Õàðèí “ãýìò õýðãèéí ìºðèéã ñóäëàí èëð¿¿ëýõ, ãýìò õýðýãòíèéã ìºøãºí ìºðäºõ ¿¿ðýã á¿õèé àæèëòíûã6 ìºðäºã÷” õýìýýíý.

Ìàíàé îðíû ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí á¿òýýëä ìºðèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý. Òóõàéëáàë, äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Õóðöãýðýë: “Êðèìèíàëèñòèêò ìºðèéã ºðãºí áîëîí ÿâöóó ãýñýí õî¸ð óòãààð îéëãîíî. ªðãºí óòãààðàà áîë ýíý íü ãýìò õýðãèéí ÿìàð ÷ ìàòåðèàëëàã ¿ð äàãàâàð, îáúåêò áóþó ýä þìñûí áàéäëûí ººð÷ëºëò, íýã ç¿éë íºãººäºº ¿éë÷èëñíýýñ áèé áîëñîí ìºð, ãýìò ýòãýýäèéí îðõèñîí îáúåêò, ãýìò ýòãýýäèéí àâ÷ ÿâñàí îáúåêò”7, äîêòîð Á.Áàò-Ýðäýíý: “Ìºðèéã ºðãºí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë ýíý íü ãýìò ¿éëäëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí á¿õèé ë ººð÷ëºëò”8, Á.Æàðãàëñàéõàí: “Ìºð ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòîä ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýíòýé õîëáîãäîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ¿¿ñýæ áèé áîëæ áàéãàà àëèâàà áîäèò ººð÷ëºëò¿¿äèéã õýëíý”9 ãýæ òóñ òóñ òîäîðõîéëæýý.

ßìàð íýãýí ¿éëèéí óëìààñ õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä áèé áîëñîí á¿õ òºðëèéí ººð÷ëºëò, õºäºëãººíèéã ìºð ãýæ îéëãîæ áîëîõ áà òóõàéí îð÷èíä øèíýýð áèé áîëñîí, òýíäýýñ àëãà áîëñîí, áàéñàí ç¿éë ñîëèãäñîí ãýõ ìýò õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî.

Èíãýõëýýð õóóëü ç¿éí îíîë, ïðàêòèêò õýðýãëýäýã «óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìò, áàðèìò ñýëò» ãýñýí îéëãîëò íü á¿ãä «ìºð» ãýñýí îéëãîëòûí àãóóëãàä áàãòàæ áàéíà.

Ãýìò ¿éëäëèéí ìºð ãýäýã íü íèéãýìä àþóëòàé ¿éëèéí óëìààñ áèé áîëñîí, òóõàéí õýðãèéã íîòëîæ, øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé á¿õèé ë ç¿éëèéã õýëíý.

Ãýìò ¿éëäëèéí ìºð íü õýðãèéí ãàçàð, ñýæèãòýí, õîõèðîã÷èéí îé óõààí, áèå, õóâöàñ, à÷àà, òýýø, òýýâðèéí õýðýãñýë, îðîí áàéð, êîìïüþòåðèéí òºõººðºìæ, ñàíàõ îé çýðýãò ¿¿ñíý.

Àíãëèàð “evidence” ãýäýã íü ìîíãîë “ìºð” ãýñýí ¿ãòýé ä¿éõ îéëãîëò þì. Åvidence ãýäãèéã Cambridge-èéí òàéëáàð òîëüä “ÿìàð íýãýí øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðãýæ áóé ¿íäýñëýë” /one or more reasons for believing that something is or is not true/10 ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë, àëèâàà õýðýã, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ¿íäýñëýõ íîòëîõ áàðèìòûí èø íü “evidence” áîëæ áàéíà. ¯¿íèé íýãýí àäèë íîòëîõ áàðèìòûí àíõûí õýëáýð íü ìºð áèëýý. ªºðººð õýëáýë, ìºð íü êðèìèíàëèñòèêèéí òóñëàìæòàéãààð íîòëîõ áàðèìò áîëîí õóâèðäàã.

6 И.Дамбажав., Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн дээж., УБ., 2010., 983 дахь тал.

7 Ж.Хурцгэрэл., Криминалистик-I., УБ., 2002., 248 дахь тал.

8 Б.Бат-Эрдэнэ., Криминалистик., УБ., 2003., 42 дахь тал.

9 Б.Жаргалсайхан., Криминалистикийн техник., УБ., 1998., 49 дэх тал.

10 Cambridge international dictionary of English., Cambridge university press., 1995., 474 дэх тал.

47

Ìºð ---------------------------------------------> Íîòëîõ áàðèìò

Åvidence ---------------------------------------------> Proving fact

Ìºðèéã ãàäààä òºëºâ, äîòîîä á¿òöèéã íü õàðãàëçàí ¿íäñýí ãóðâàí á¿ëýãò àíãèëäàã.11

à. ìºð-ä¿ðñ (ñëåäû-îòîáðàæåíèÿ), (trace-evidence),

á. ìºð-ýä (ñëåäû-ïðåäìåòû), (physical-evidence),

â. ìºð-áîäèñ (ñëåäû-âåùåñòâà), (substance-evidence)

Ìºð-ä¿ðñ ãýäýã íü þìñûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ä¿íä íýã þìíû12 ãàäíà øèíæ íºãºº þìíû ãàäàðãóóä õóóëáàðëàãäàæ ¿ëäñýí çóðàãëàë, ººð÷ëºëò þì.

Ìºð-ä¿ðñ íü ºíãºö áóþó çóðàãëàë, ã¿í áóþó ººð÷ëºëò ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð ¿¿ñäýã. Æèøýý íü: ãàðûí ìºð, ìîäîí øàë äýýðõ ãóòëûí óëíû òîîñîí ìºð, öàñ, íîéòîí øàâàð äýýð ¿¿ññýí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð, ìîäîí õààëãàíû õ¿ðýýí äýýð õºøñíèé óëìààñ ¿¿ññýí õîíõîéñîí ìºð.

Ìºð-ýä ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëæ áàéãàà, õýðãèéí ãàçàðò íýìýãäñýí áîëîí õýðãèéí ãàçðààñ õàñàãäñàí áèåò þìñûã õýëíý. Õýðãèéí ãàçàðò áàéõ ýâäëýã÷ áàãàæ, ãàëò çýâñýã, ñóì, õîíãèî, òýýâðèéí õýðýãñëèéí ñàëæ ¿ëäñýí ýä àíãè ã.ì.

Ýíý ìºð íü ÿìàãò ãýìò ¿éëäëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéäàã áºãººä òýðõ¿¿ ìýäýýëëèéã íü êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèêèéí ìýäëýãèéí ñàëáàðóóä ãàðãàæ ºãäºã.

Ìºð-áîäèñ ãýäýã íü ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ ¿¿ññýí ôèçèê, áèîëîãè, õèìèéí ãàðàëòàé áîäèñûí ãóðâàí òºëºâ. Æèøýý íü: öóñ, ¿ðèéí øèíãýí, ø¿ëñ, ¿íýð, ÿëãàäàñ áîëîí õàð òàìõè, õ¿íñíèé ç¿éë, ýì áýëäìýë, õºðñ, øîðîî, óðãàìëûí íààëäàö, äàðü òîðòîã ã.ì.

Áîäèñûã á¿ðä¿¿ëýã÷ áººìñèéí õàðèëöàí áàéðëàë ººð ººð áàéäàã òóë áîäèñ õàòóó, øèíãýí, õèé ãýñýí òºëºâòýé. Õàòóó ìºð-áîäèñ íü ãýìò ¿éëäëèéí òóõàé ìýäýýëëèéã óäààí õàäãàëàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Øèíãýí ìºð áîäèñ íü òîäîðõîé ¿éëäëèéí õ¿÷, ÷èãëýëèéí äàãóó ÿíç á¿ðèéí õýëáýðèéã ¿¿ñãýäýã. Ýíý íü áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí ºðíºëèéã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, öóñíû äóñàë, öàöðàëò, òóíàëò, àð÷èãäàëòààð ¿éë÷èëñýí õ¿÷, òýýâðèéí õýðýãñëýýñ äóññàí ç¿éëýýð ÿâñàí ÷èãëýë çýðãèéã òîãòîîíî. Õèé á¿õèé çàðèì ìºð-áîäèñ õ¿íèé í¿äýíä ¿ë õàðàãääàã, õ¿íèé ¿íýðëýõ ýðõòýíä ìýäðýãääýãã¿é òóë ãýìò ýòãýýä¿¿ä óã ìºðèéã áàëëàæ ÷àääàãã¿é.

11 Р.С.Белкин., Криминалистик, Москва., 1999., 206 дахь тал.

12 юм-аливаа байгаа бүх зүйлийг ерөнхийлөн нэрлэх үг. Я.Цэвэл., “Монгол хэлний товч тайлбар толь”., 1966 он., 895-р тал.

48


Èéìä õ¿íèé ¿íýðèéí ìºð íîòîëãîîíû ÷àäàë èõ áàéäàã.

Ìºð-ä¿ðñ, ìºð-ýä, ìºð-áîäèñ íü äàíãààðàà îðøèõîîñ ãàäíà íýãäìýë áàéæ áîëíî. Æèøýý íü, õóòãà-öóñ, õóâöàñ-öóñ, ãàëò çýâñýã-ãàðûí ìºð, ãóòàë-õºðñ, ¿íýð-ìàëãàé ãýõ ìýò õýëáýðýýð îðøèíî.

Ìºðíèé àíãèëàë ò¿¿íèé áèé áîëñîí ìåõàíèçìûã çºâ òîãòîîõ, èíãýñíèé ¿ð ä¿íä ìºð áèé áîëãîñîí òîäîðõîé ¿éëäëèéí àðãà, îáúåêòûí îíöëîãèéí òóõàé ä¿ãíýëò õèéõ áîëîëöîî îëãîäîã13 áà ìºðèéã àíãèëàí, òºðºëæ¿¿ëýõ íü:

• ìºð ¿¿ññýí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäýõ,

• ìºð óíøèõ,

• òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ,

• õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ìºðèéã ¿çëýãèéí òýìäýãëýëä çºâ òîäîðõîéëîí áè÷èõ,

• ìºðèéã çºâ áýõæ¿¿ëæ, áèò¿¿ìæëýõ,

• ìºðèéã çºâ ¿íýëýõ, àøèãëàõ çýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé.

3. Ìàòåðèàëëàã åðòºíöèéí ¿çýãäë¿¿ä ò¿ãýýìýë õîëáîîòîé, õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý øàëòãààëæ áàéäàã ó÷ðààñ ãýìò õýðãèéí ìºð áèé áîëîõ íü çàéëøã¿é. ̄ ¿íýýñ ¿íäýñëýí ìºð ÿàæ áèé áîëîâ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ïðîöåññ, àðãà, ãýìò ýòãýýäèéí á¿õ ¿éëäýë íü òîäîðõîé ç¿é òîãòîëä çàõèðàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà ãàð÷ èðíý.14

Èéìä ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûã íàðèéí ñóäëàñíààð “ãýìò õýðýã ãàðñàí áàéäàë \ãýìò õýðýã õýäèéä, õààíà, ÿàæ ¿éëäñýí áîëîí áóñàä áàéäàë\, óã ãýìò õýðãèéã õýí ¿éëäñýí, ãýìò õýðãèéí ñýäýëò, ãýì áóðóóãèéí õýëáýð, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí õóâèéí áàéäàë, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õýð õýìæýý, øèíæ ÷àíàðò íºëººëºõ íºõöºë¿¿ä, ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë, ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä íºëººëñºí øàëòãààí íºõöºë”15 çýðýã õýðãèéí òàëààð íîòîëáîë çîõèõ àñóóäëóóäûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé òîãòîîõ áîëîìæòîé.

Ìºð ¿¿ñýõ íèéòëýã ç¿é òîãòîë. Ìºð íü ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí îáúåêòèâ ¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä åðäèéí ÿâöààð ¿¿ñýõèéã õýëíý. ªºðººð õýëáýë, ìºð ¿¿ñãýã÷ ýòãýýä íü ìºðèéã ñóáúåêòèâ áàéäëààð ººð÷ëººã¿é ãýñýí ¿ã. ¯¿ññýí ìºð íü áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí áîäèò ¿íýíèéã èëýðõèéëæ ÷àäàõ ìýäýýëëèéã àãóóëñàí, ¿éëäýë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ìºð íü õîîðîíäîî ëîãèêòîé, øàëòãààíò õîëáîîòîé áàéõ ¸ñòîé.

13 Ж.Хурцгэрэл., Криминалистик-1., УБ., 2002., 253 дахь тал.


15 Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 80 дугаар зүйл.

49

Ç¿é òîãòîë ãýäýã íü æàì ¸ñ, ëîãèêòîé áàéõ ãýñýí àãóóëãûã èëýðõèéëäýã áàéíà.

Ìºð ¿¿ñýõýä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ:

1. Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí îíöëîã.

2. Ìºð õ¿ëýýí àâàã÷èéí îíöëîã.

3. Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí ñàíàà, çîðèëãî.

4. Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí ¿éëäýë, õºäºëãººí.

5. Ìºð õ¿ëýýí àâàã÷èéí ¿éëäýë, õºäºëãººí.

6. Ìºð ¿¿ññýí îð÷èí, íºõöºë.

Ãýìò ýòãýýä ìýðãýøèõ ÿâäàë áàéãààã êðèìèíîëîãè÷èä òîãòîîñîí áàéäàã. Ìýðãýøñýí ãýìò õýðýãòýí íü ãýìò ¿éëäëýý íóóõ, ìºðäºã÷èéã òººðºãä¿¿ëýõ, áóðóó øèéäâýð ãàðãóóëàõ çîðèëãîîð ¿¿ñãýñýí ìºðºº áàëëàõ, ýñâýë ìºðèéã ãàæ ¿¿ñãýæ áîëíî.

Ãàæ òîãòîë áóþó ïàðàäîêñ ãýäýã íü ãàæ áóðóó, ëîãèêã¿é, çºð÷èëäººíòýé ãýñýí àãóóëãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûí áîäèò ¿íýí íü õýðãèéí ãàçàðò áàéõ ìºð¿¿äòýé ëîãèêã¿é áàéõûã õýëíý. Ãàæ òîãòëûã 3 õóâààí îéëãîæ áîëíî.

• Ç¿é òîãòëûí äàãóó áèé áîëñîí ìºðèéã ñàíààòàéãààð ººð÷ëºõ. Æèøýý íü: öîíõíû øèëèéã ãàäíààñ íü õàãàëæ îðîîä, äîòîð óíàñàí õàãàðõàé øèëèéã ãàäàà ãàðãàõ, ìºí ãàëò çýâñýã àøèãëàæ ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéã àìèà õîðëîñîí ìýò çîõèîí áàéãóóëàõ ãýõ ìýò.

• Ìºðèéã ñàíààòàéãààð ãàæ ¿¿ñãýõ. Æèøýý íü: èðñýí, ÿâñàí ÷èãëýëýý ìýäýãä¿¿ëýõã¿éí òóëä ãýäðýã àëõàõ, õàæóóãààð ãèøãýæ ÿâàõ, áàãàäñàí, ýñâýë òîìäñîí ãóòàë ºìñºõ, ìºí õ¿íèé ãàðûí õýýã ïîëèìåðûí òåõíîëîãè àøèãëàí õóâèëæ, õèéìýë õóðóóãààð õýðãèéí ãàçàðò äàðäàñ ¿¿ñãýõ ãýõ ìýò.

• Õýðãèéí ãàçàðò áóé ìºðèéã äóòóó áóþó áóðóó ñóäëàæ, áîëæ ºíãºðñºí ÿâäëûí áîäèò ¿íýíèéã áóðóó òààìàãëàí, øèéäâýð ãàðãàõ. Õýðãèéí ãàçàðò ¿¿ññýí ìºðíèé îáúåêòèâ øèíæ áîëîí ãýð÷, õîõèðîã÷, ñýæèãòíèé ìýä¿¿ëãèéí ñóáúåêòèâ øèíæ õîîðîíäûí ÿëãààã çºâ ¿íýëýýã¿éí óëìààñ õýí íýãíèéã õýëìýãä¿¿ëýõ, ýñâýë ÿë çàâøóóëäàã.

Èéìä ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûã íàðèéí ñàéí ñóäëààã¿éãýýñ áîëæ ìºðòýé õàðüöäàã ýðõ á¿õèé ýòãýýä (ìºðäºã÷, øèíæýý÷, ýð¿¿ãèéí òºëººëºã÷, õýðýã á¿ðòãýã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷)-èéí àæèë ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ, ìºð íîòëîõ áàðèìòûí à÷ õîëáîãäëîî àëäàõ àþóëòàé áàéäàã.

Ãýìò ýòãýýä¿¿ä õýâèéí áàéõ ¿åäýý õýçýý ÷ õèéõã¿é ãýæ áîäîæ, òºëºâëºæ áàéñàí ç¿éëýý ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ¿åäýý ñàíäàð÷ äîãäîëñîíäîî õèé÷èõäýã ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéäàã ó÷èð õààíà, ÿìàð ìºð ¿ëäýýñíýý òýð áîëãîí ñàíàæ, áàëëàæ ÷àääàãã¿é.

50


Èéìä ç¿é òîãòîë, ýñâýë ãàæ òîãòëûí äàãóó ¿¿ññýí ìºðèéã íîòëîõ áàðèìò áîëãîæ ÷àäàõ, ýñ ÷àäàõ íü çºâõºí õóóëü÷, ìºðäºã÷ººñ õàìààðíà.

Áîäëîãî

2011 îíû 3 äóãààð ñàðä áóþó õàâðûí õóóðàéøèëòàé ºäºð îðîí ñóóöíû 1-ð äàâõàðò áàéõ íýãýí àéëä õóëãàéí ãýìò õýðýã ¿éëäýãäæýý. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãýýð âàêóì öîíõíû ãàäíà òàëûí õ¿ðýýí äýýðýýñ “ñàæà” íóíòàã àøèãëàí ãàðûí ìºð èëð¿¿ëæýý. Óã ãàðûí ìºðèéã ØØ¯Õ-èéí “Ãàðûí ìºðíèé íýãäñýí ñàí”-ä îðóóëàí õàéëò õèéæ ¿çýõýä Áàò ãýã÷èéí ãàðûí ìºð áîëîõ íü øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòýýð òîãòîîãäîâ. Áàòûã áàðèâ÷ëàí ìýä¿¿ëýã àâàõàä, ñýæèãòýí ýòãýýä: “Áè ºíãºðñºí íàìàð 9 ä¿ãýýð ñàðä ýíý àéëûí öîíõûã ñîëèñîí. Òýãýõëýýð ìèíèé ãàðûí ìºð áàéõ íü äàìæèãã¿é áèçäýý” ãýñýí ìýä¿¿ëýã ºã÷ýý. Ìºðäºí áàéöààã÷ ìýä¿¿ëãèéã áàðèìòëàí ñýæèãòíèéã øàëãàõ øààðäëàãàã¿é þì áàéíà ãýñýí øèéäâýð ãàðãàâ. Áàò íü âàêóì öîíõíû ¿éëäâýðò àæèëëàäàã áºãººä òóõàéí àéëä çàõèàëãààð öîíõ ñóóëãàñàí íü ¿íýí áîëíî.

Àñóóëò:

1. Òà ìºðäºí áàéöààã÷ áàéñàí áîë ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ âý?

2. Öîíõíîîñ èëð¿¿ëñýí ãàðûí ìºð, ñýæèãòíèé ìýä¿¿ëýã õîîðîíäûí øàëòãààíò õîëáîîíä êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ ¿íýëýëò ºãºõ.

3. Ìºð ¿¿ñýõýä óëèðàë, öàã àãààð õàìààðàëòàé þó?

1. Ìºð ãýæ þó âý? Ìºð íü ¿ëääýãã¿é þìñ, ¿çýãäýë îð÷ëîíä áèé þó?2. Êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàëûã òîäîðõîéëíî óó. 3. Ìºðèéã ¿íäñýíä íü õýäýí á¿ëýãò õóâààäàã âý? Òýäãýýðèéí îíöëîãèéã

äóðüäàíà óó. 4. Ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé ÿìàð àñóóäëóóäûã

øèéäâýðëýäýã âý? 5. Ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýýíä òàâèõ íèéòëýã àñóóëòóóä?


51

ÑÝÄÝÂ 2. ÌªÐÒÝÉ ÀÆÈËËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

1. Ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éí îéëãîëò, çàð÷èì

2. Ìºðòýé àæèëëàõ ¿å, øàò

1. Ìºðòýé àæèëëàõ ãýäýã íü ìºðèéã ìºðäºí áàéöààëòûí áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë (íîòëîõ áàðèìò) áîëãîõûí òóëä ò¿¿íòýé òîãòñîí ¿å, øàò, ñòàíäàðò-àðãà÷ëàëûí äàãóó õàðüöàõ ¿éë þì.

Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýã÷èä, øèíæýý÷, ìýðãýæèëòýí, ýð¿¿ãèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ íàðààñ ìºðòýé õàðüöàõäàà çààâàë áàðèìòëàõ çàí ¿éëèéí ÷èã øóãàìûã ìºðòýé àæèëëàõ çàð÷èì ãýíý. Ìºðòýé àæèëëàõ çàð÷èìûã áàðèìòëàõã¿é áîë óã ìºð íü ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäëîî àëääàã.

Äàðààõ çàð÷èìòàé:

1. Ìºð óñòãàõã¿é áàéõ. (ìºðòýé áîëãîîìæòîé, ìºð-ýäèéã åðäèéí õýðýãëýýíèé ÿâöàä õ¿íèé ãàð õ¿ðäýãã¿é õýñãýýñ áàðüæ õàðüöàõ)

2. ªºðèéí ìºðèéã íýìæ ¿¿ñãýõã¿é áàéõ. (ººðèéí ìºðèéã ¿¿ñãýõã¿éí òóëä àðèóòãàñàí õóâöàñ, ìàëãàé, àìíû õààëò, áýýëèé, óëàâ÷ çýðãèéã ºìñºõ)

3. Àþóëã¿é áàéõ. (õàëäâàðò ºâ÷èí òóñàõ, áýðòýæ, ãýìòýõýýñ ñýðãèéëæ, áîëãîîìæëîõ øààðäëàãòàé)

4. Òîãòñîí ¿å, øàòûã áàðèìòëàõ. (Òîãòñîí ¿å, øàòûã àëãàñàõ, äýñ äàðààëëûã àëäàãäóóëàõã¿é áàéõ)

5. Ñòàíäàðò-àðãà÷ëàëûí äàãóó õàðüöàõ. (Àëü áîëîõ äýâøèëòýä òåõíîëîãè, áàòàëãààæñàí àðãà, õýðýãñýë àøèãëàí àæèëëàõ)

2. Ìºðòýé àæèëëàõ äàðààõ ¿å áàéäàã áà ¿å á¿ðò ìºðòýé õàðüöàõ øàò, àðãà÷ëàë ãýæ áèé.

Ìºí ìºðòýé àæèëëàõ ¿å áîëãîíä ìºð ¿¿ññýí ç¿é òîãòëûã ñàéòàð àíçààð÷, ìºðèéã õàìãààëæ áàéâàë çîõèíî.

1 äýõ ¿å: Ìºð èëð¿¿ëýõ.

2 äàõü ¿å: Ìºð ìºøãºõ.

3 äàõü ¿å: Ìºð áýõæ¿¿ëýõ.

4 äýõ ¿å: Ìºð áèò¿¿ìæëýõ.

5 äàõü ¿å: Ìºð çººâºðëºõ.

6 äàõü ¿å: Ìºð øèíæëýõ.

7 äàõü ¿å: Ìºð àøèãëàõ.

8 äàõü ¿å øàò: Ìºð õàäãàëàõ.

52


ÌªÐ ÈËÐ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

“Èë” ãýäýã ¿ã íü äàëä áèø, äîòîð áèø, íóóö áèø, èëýðõèé, òîäîðõîé ãýñýí óòãàòàé.16

Ìºð èëð¿¿ëýõ ãýäýã íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ ìºð¿¿äèéã èëýðõèé áîëãîõûã õýëíý. ªºðººð õýëáýë, òîäîðõîé ¿éëèéí óëìààñ áèé áîëñîí ººð÷ëºëò, õºäºëãººíèé áàéæ áîëîõ ãàçðûã òîãòîîõ, òîãòîîñîí ãàçàðòàà ýðýõ, ýðñýí ç¿éëýý òîäîðõîéëîõ, èë áîëãîõ èäýâõòýé ¿éëäýë þì.

Ìºðèéã äàðààõ ç¿éëñýýñ èëð¿¿ëæ áîëíî.

1. Õýðãèéí ãàçàð. Ýíý íü ãýìò ¿éëäýë ýõýëñýí, ºðíºñºí, òºãññºí îðîí çàé, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí òóë ìºð èëð¿¿ëýõ õàìãèéí áîëîìæèò îáúåêò þì.

2. Öîãöîñ. Áèåä ¿¿ññýí øàðõ, áèîëîãèéí ººð÷ëºëò, õóâöñàíä ¿¿ññýí ãýìòýë, áóñàä ìºð çýðýã íü ãýìò ¿éëäëèéí àðãà, õýðýãñýë, õýðýã ¿éëäýãäñýí öàã, õóãàöàà áîëîí õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé îëîí ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéäàã.

3. Õîõèðîã÷. Ò¿¿íèé õóâöàñ, áèå, ãýð, òýýâðèéí õýðýãñýë çýðýãò ñýæèãòíèé ìºð ¿¿ññýí áàéäàã.

4. Ñýæèãòýí. Õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ä¿íä ñýæèãòíèé õóâöàñ, áèå, ãýð, òýýâðèéí õýðýãñýë çýðýãò õîõèðîã÷ áîëîí õýðýã áîëñîí îð÷íîîñ ìºð ¿¿ñäýã.

Ìºð èëð¿¿ëýõ ¿å íü äàðààõ øàòààð ÿâàãäàíà:

À. Ìºð ýðýõ. Ýíý íü õýðãèéí îð÷èí, áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàë, ¿çýãäýë, ãýð÷ õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëýã, ìºð èëð¿¿ëýõ àæèëòíû ìýäëýã, ÷àäâàð, òóðøëàãà, äàäàë, àâüÿàñò òóëãóóðëàí ãýìò ¿éëäëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí á¿õèé ë ººð÷ëºëò, õºäºëãººíèéã òîäîðõîé àðãà, õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð èäýâõòýé õàéõûã õýëíý.

Á. Ìºð òîäîðõîéëîõ. Õýðãèéí ãàçàð áàéãàà ýíãèéí í¿äýíä èë õàðàãäàõ ìºðèéã õýðýãò õàìààðàëòàé áîëîõûã òîãòîîæ, äóãààðëàõ, ÿëãàæ àíãèëàõûã õýëíý.

Â. Ìºð èë áîëãîõ. Òîäîðõîé àðãà, õýðýãñýë àøèãëàí ¿ë ¿çýãäýõ ìºðèéã èëýðõèé áîëãîõ, á¿äýã ìºðèéã òîä áîëãîõ ¿éëäýë þì.

Ìºð èëð¿¿ëýõ äàðààõ àðãà áàéäàã.

• Ýíãèéí. Ýíý íü õýðãèéí ãàçðûí îð÷èíä áàéõ, ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ áèé áîëñîí ººð÷ëºëò, õºäºëãººí, ò¿¿íèéã áàëëàõ, íóóõ ãýñýí ìºðèéã õ¿í ýíãèéí í¿äýýðýý õàðæ, áàéãàëèéí áîëîí òàñàëãààíû åðäèéí ãýðýëä ýðýõ, òîäîðõîéëîõûã õýëíý.

• Ôèçèêèéí. Ýíý íü òºðºë á¿ðèéí ãýðëèéí äîëãèîí ¿¿ñãýã÷ òºõººðºìæººñ áèé áîëäîã îéñîí, õóãàðñàí, íýâòýëñýí ãýðëèéí òóÿà, þìñûí áóñäààñ ÿëãàãäàõ øèíæ ÷àíàðûã (ºíãº, ä¿ðñ çýðýã ãàäààä òºëºâ) òîäðóóëàõ, ÿëãàðóóëàõ áîäèñ,


53

õýðýãñýë, ºñãºã÷, òîìðóóëàã÷ áîëîí ýðýã÷ òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàí ìºð ýðýõ, òîäîðõîéëîõ, èë áîëãîõûã õýëíý.

• Õèìèéí. Ýíý íü ýíãèéí áîëîí ôèêèêèéí àðãààð èë áîëîõã¿é á¿äýã áîëîí ¿ë ¿çýãäýõ ìºðèéã òóõàéí ìºð áàéæ áîëîõ ãàçàðò, óã ìºðíèé õèìèéí á¿òýö, íàéðëàãà, ìîëåêóëûí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ ò¿¿íòýé óðâàëä îðæ õ¿íèé í¿äýíä õàðàãäàõ áîëîí áóñàä òºõººðºìæèíä ìýäðýãäýõ áîäèñ, óðâàëæààð ýðýõ, òîäîðõîéëîõ, èë áîëãîõûã õýëíý.

ÌªÐ ÌªØÃªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð ìºøãºõ ãýäýã íü ìºðºíä àãóóëàãäàæ áóé øèíæèéã óíøèí, ìºð ¿¿ñãýã÷èéã ìºðººð íü õººõèéã õýëíý. Ìºð ìºøãºõ íü ãýìò õýðãèéã õóðäàí øóóðõàé \õàëóóí ìºðººð íü\ èëð¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

Ìºð ìºøãºõ ¿å íü äàðààõ øàòààð ÿâàãäàíà:

À. Ìºð óíøèõ. Ýíý íü ìºðºíä àãóóëàãäàæ áóé øèíæ òýìäýãò ¿íäýñëýí ìºð ¿¿ñãýã÷èéí òóõàé ìýäýýëëèéã ãàðãàí àâàõ òîãòñîí àðãà÷ëàë. Æèøýý íü: Õºëèéí ìºðíººñ ãóòëûí òºðºë, çîðèóëàëò, ºìñãºë, õèéö, óë áýõýëñýí àðãà, ºìñºæ ÿâàà õ¿íèé õ¿éñ, áèåèéí ãàëáèð, ÷àö, ÿâäëûí îíöëîã, ÿâñàí, èðñýí ÷èãëýë çýðãèéã òîãòîîæ áîëíî.

Á. Ìºð õººõ. Ìºð ¿¿ñãýã÷èéí òàëààð òºñººëºëòýé áîëñíû äàðàà öóâàà ìºðèéã äàãàõ ¿éëäýë þì. Öóâàà ìºðèéã äàãàõäàà ìºð ¿¿ññýí ç¿é òîãòîë, ãàæ òîãòëûã ñàéòàð àíõààðàõ õýðýãòýé. Ìºð õººñíººð ãýìò õýðýãòíèéã øóóðõàé ýðýí ñóðâàëæèëæ áàðèâ÷ëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Â. Ìºð õ¿ëýýëãýí ºãºõ. Ìºð õººæ áàéõ ÿâöàä öóâàà ìºð õàìãààëàëòòàé çóðâàñ, á¿ñ (õèëèéí çóðâàñ, äèïëîìàò áàéãóóëëàãûí õàøàà)-ð¿¿ íýâòðýí îðñîí áàéâàë çîõèõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä ìºð ¿¿ñãýã÷èéí òàëààðõ ìýäýýëýë, ìºðèéã õ¿ëýýëãýí ºã÷, öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí ìºøã¿¿ëíý.

ÌªÐ ÁÝÕÆ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð áýõæ¿¿ëýõ ãýäýã íü ìºðºíä àãóóëàãäàæ áóé ìýäýýëýë, øèíæ òýìäãèéã òîäîðõîé öàã õóãàöàà, îðîí çàéä àëäàãäóóëàõã¿é áàéõààð áàòæóóëàõ, áàðèìòæóóëàõûã õýëíý.

Ìºð áýõæ¿¿ëýõäýý õýäèé ÷èíýý îëîí àðãûã õîñëóóëíà òºäèé ÷èíýý íîòëîãîîíû à÷ õîëáîãäîë èõ áîëíî. Õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ìºð á¿ðèéã ýõëýýä õýìæèõ¿éí ãýðýë çóðãààð áýõæ¿¿ëñíèé äàðààãààð òîäîðõîéëîí áè÷íý. ¯¿íèé äàðàà òóõàéí ìºðíèé îíöëîãò òîõèðñîí áóñàä àðãóóäààð áýõæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.

Õýðãèéí ãàçðààñ òýð îð÷íû õºðñ, øîðîî, óðãàìàë, áàéøèíãèéí áóäàã, øîõîé, öåìåíòíýýñ çààâàë äýýæ àâ÷ áàéõ ¸ñòîé.

54


Ó÷èð íü ñýæèãòýí ýòãýýäèéã òîãòîîæ, áàðèâ÷èëñíû äàðààãààð ãóòàë, õóâöàñíààñ ìºð èëð¿¿ëýí ýäãýýð äýýæòýé àäèëòãàñíààð óã ýòãýýä òóõàéí õýðãèéí ãàçàðò áàéñàí ãýäýã íü íîòëîãäîõ þì.

Ìºð áýõæ¿¿ëýõ àðãà:

• Ãýðýë çóðàã. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà áîëîí ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé ¿åä á¿õ òºðëèéí ìºð áýõæ¿¿ëýõýä ýíý àðãûã ò¿ãýýìýë àøèãëàäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä ìºð-ä¿ðñèéã áèåò áîëãîí áýõæ¿¿ëýõ ÿâöàä ìºðíèé øèíæ òýìäãèéã áàëëàõ òîõèîëäîë áàãàã¿é ãàðäàã òóë ºìíº íü çààâàë ãýðýë çóðãààð áýõæ¿¿ëäýã. Ìºðíèé õýìæýý, õýëáýð, ºíãº, ãàäíà ä¿ðñ çýðãèéã òîäîðõîé õàðóóëàõûí òóëä õýìæèõ¿éí ãýðýë çóðãèéí àðãûã àøèãëàäàã. Õýìæèõ¿éí ãýðýë çóðãèéã àâàõàä äàðààõ áàðèëûã àíõààðíà. 1) ýãö äýýðýýñ íü áóþó àïïàðàòíû äóðàí, ìºð õîîðîíäîî ïåðïåíäèêóëÿð áàéõ, 2) ìºð êàäðò ä¿¿ðýí áàéõ, 3) ìºð êàäðò áàãòñàí áàéõ, 4) ìºðíèé õàæóóä ìàñøòàáûí øóãàì áàéðëóóëàõ, 5) ãýðýëò¿¿ëýã, ìºðíèé ºíãº, ãàäàðãóóí îíöëîã, çàé çýðãýýñ õàìààð÷ àïïàðàòíû òîõèðãîîã (ºðö, õóðä, ôîêóñ, ã¿íèé òîäðîë) çºâ õèéõ ¸ñòîé

• Ä¿ðñ áè÷ëýã õèéõ. Ä¿ðñ áè÷ëýã íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã áýõæ¿¿ëýõ íýìýëò õýðýãñýë áºãººä ìýäýýëëèéã á¿ðýí, áîäèòîé äàìæóóëàõ äàâóó òàëòàé.17 Ä¿ðñ áè÷ëýã õèéæ áàéõ ÿâöäàà òàéëáàðûã öýãöòýé, äàðààëàëòàé, ñîíñîãäîõóéö, çºâ ¿ãýýð óíøèõ ¸ñòîé.

• Õýìæèõ. Ìºðíèé òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã òºðºë á¿ðèéí õýìæèõ õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð òîäîðõîéëîõ àðãà þì. Òîîí ¿ç¿¿ëýëòýä øóãàìûí áà ºíöãèéí õýìæýý, æèí, ýçýëõ¿¿í, õàðüöàà, òåìïåðàòóð, õóãàöàà, õóðä, äàðàëò õàìààðíà.

• Òîäîðõîéëîí áè÷èõ. Ýíý àðãà íü õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí áîëîí áàéöààí øèéòãýõ áóñàä àæèëëàãààíû òýìäýãëýëä òóñãàãäàí õýëáýðæäýã. Ìºí òóñãàéëàí áýëòãýñýí õýâëýìýë ìàÿãòàä ìºðèéã á¿ðòãýí òýìäýãëýæ áîëíî. Äàðààõ ç¿éëèéã òîî÷èí áè÷ñýíýýð òîäîðõîéëîí áè÷èõ àðãààð ìºð áýõæ¿¿ëñýí ãýæ ¿çíý. ¯¿íä: à) ìºð èëð¿¿ëñýí ãàçàð, îãíîî, á) ìºð õ¿ëýýí àâàã÷, â) ìºð ¿¿ñãýã÷, ã) ìºðíèé áàéðëàë, çàé, ä) ìºðíèé ôèçèê øèíæ, òºëºâ, ºíãº, õýëáýð, õýìæýý, ä¿ðñ, å) åðºíõèé øèíæ, ¸) õóâèéí îíöëîã øèíæ, æ) ìºð ¿¿ññýí ç¿é òîãòîë, ç) ìºð èëð¿¿ëñýí àðãà, õýðýãñýë, è) ìºð áýõæ¿¿ëñýí àðãà, õýðýãñýë, é) ìºðòýé àæèëëàñàí àëáàí òóøààëòàí, íýð, ãàðûí ¿ñýã, ê) õºíäëºíãèéí ãýð÷. Ìºðèéã òîäîðõîéëîí áè÷èõ àðãààð áýõæ¿¿ëýõäýý êðèìèíàëèñòèêèéí õýëýýð áè÷èõ øààðäëàãàòàé.

• Ãàð çóðàã ¿éëäýõ. Ìºð áýõæ¿¿ëýõ ýíý àðãûã ïðàêòèêò èõýâ÷ëýí çàì òýýâðèéí õýðýã, îñëûí ¿çëýãèéí ¿åä àøèãëàäàã ÷ á¿õ òºðëèéí õýðãèéí ãàçðûí ¿åä àøèãëàõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð íü õýðãèéí ãàçðûí õ¿ðýý, õýðãèéí ãàçàðò áàéñàí ç¿éëñ, õààíààñ ÿìàð òºðëèéí õýäýí ìºð èëð¿¿ëñýí, õýðãèéí áóñàä áàéäàë çýðýã îëîí ìýäýýëëèéã íýã äîð õàðóóëàõ áîëîìæòîé áàéäàã òóë èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãàð çóðãèéã

17 Б.Бат-Эрдэнэ., Криминалистик., 2003., УБ., 41 дэх тал.

55

ìàñøòàá õýðýãëýõã¿éãýýð, ýíãèéí, îéëãîìæòîé, öýðãèéí áàéð ç¿éí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ¿éëääýã.

• Õýâ àâàõ. Ïàñòà-Ê, ýìíýëãèéí ãèïñ, õèéìýë ø¿äíèé ìàòåðèàë, íàì òåìïåðàòóðò õàéëàõ ìåòàëë, ëààíû òîñ, ñåëèêîí çýðãýýð ã¿í ìºð-ä¿ðñíèé õýâèéã àâäàã. Õýâèéã öóòãàõ, öàöàõ ãýñýí 2 õýëáýðýýð àâ÷ áîëíî.

• Õóóëáàð àâàõ. Ýíý àðãààð ºíãºö ìºð ä¿ðñèéã áýõæ¿¿ëäýã. Æèøýý íü, ãàðûí ìºðèéã íóíòãààð òîäðóóëñíû äàðàà òóíãàëàã ºíãèéí íààëäàìõàé òóóçààð ìºð òýýã÷ýýñ íü õóóëàí àâ÷, ìºðíèé ýñðýã ºíãèéí äýâñãýð äýýð íààí áýõæ¿¿ëäýã. Ìºí öàõèëãààíààð öýíýãæ¿¿ëñýí íèìãýí ìåòàëë ÿëòñààð õèâñ, äààâóóí á¿ðýýñòýé ñàíäàë çýðýã äýýð ¿¿ññýí òîîñîí ìºð-ä¿ðñèéã áýõæ¿¿ëýí àâäàã.

• Íýâ÷¿¿ëýõ. Áèîëîãèéí ãàðàëòàé øèíãýí ìºð-áîäèñûã àðèóòãàñàí õóóðàé ñàìáàéíä øèíãýýæ àâíà. Õóóðàé, õàòñàí ìºð-áîäèñûã íýðìýë óñààð íîðãîñîí ñàìáàéãààð àð÷èæ áýõæ¿¿ëíý. Øèíãýýæ àâñàí áîëîí àð÷èæ àâñàí ñàìáàéãàà íàðíû ãýðëèéí òóñãàëã¿é, öýâýð ãàçàð ñàéòàð õàòààíà.

• Çàãâàð÷ëàõ. Áîäèò ç¿éëèéí ìàø àäèë õýëáýðòýé, õýìæýýã íü òîäîðõîé ìàñøòàáààð áàãàñãàñàí õóóëáàð íü ò¿¿íèé òóõàé ìýäýýëýë äóòóó áàéãàà ¿åä õýðýãëýãäýõ áà ýíýõ¿¿ äóòóó áàéãàà ç¿éëèéã äýýð íü ã¿éöýýí õèéñýí ìîäåëèéí òóñëàìæòàéãààð ÷óõàì þó, ÿìàð ¿å øàò, ¿éëäýë õààíà íü äóòóó áàéãààã ã¿éöýýí «õàðàõ» áîëîìæ îëãîäîã.18 Áîäèò ç¿éëèéí øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäãèéã õóóëáàðëàí áèé áîëãîõ àðãà. Èíãýõäýý áèåò çàãâàð \¿¿íä: ìàêåò, äàðäàñ ãýðýë çóðàã\, ìàòåìàòèê çàãâàð \¿¿íä: þìñûí øèíæ òýìäãèéã ìàòåìàòèê àðãààð ä¿ðñëýõ, òýìäýãëýõ\-ûã áèé áîëãîäîã.

ÌªÐ ÁÈÒ¯¯ÌÆËÝÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð áèò¿¿ìæëýõ ãýäýã íü ìºðíèé íîòëîãîîíû à÷ õîëáîãäëûã õàíãàõ, àëèâàà ýðñäëýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õàìãààëàõûã õýëíý.

Ìºð áèò¿¿ìæëýõ ¿å íü äàðààõ øàòòàé.

• Ñàâëàõ. Ìºðèéã ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàðò òîõèðñîí çîðèóëàëòûí áîëîí àõóé õýðýãëýýíèé õàéðöàã, ñàâ, áîîäîëä õèéõ áºãººä çºâ ñàâëààã¿éãýýñ áîëæ ìºð íîòëîãîîíû à÷ õîëáîãäëîî àëäàõ àþóëòàé áàéäàã.

• Õàÿãëàõ. Ìºðíèé òºðºë, àíãèëëûã ÿëãàí òàíèõ, ººð õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ìºðòýé ñîëèõîîñ ñýðãèéëýõ, ìºð çººâºðëºõ, õàäãàëàõ çýðýãò àøèãëàõ çîðèëãîîð ìºðíèé ñàâ äýýð òýìäýãëýë áè÷èõèéã îéëãîíî. Äàðààõ ç¿éëèéã ñàâ äýýð òîî÷èí áè÷íý. à) ìºð èëð¿¿ëñýí îãíîî, ãàçàð, á) õýðãèéí áîëñîí áàéäàë, â) ìºðíèé òºðºë, ã) ìºðíèé îíöëîã, ä) òîî, øèðõýã, å) ìºð áèò¿¿ìæèëñýí àëáàí òóøààëòàí, íýð, ãàðûí ¿ñýã, îãíîî, ¸) ìºð çººâºðëºõ ÿâöàä àíõààðàõ òàíèõ òýìäýã (ø¿õýð, øèëýí àÿãà, äýýø õàðñàí ñóì, àþóëòàé áîäèñ ãýõ ìýòèéã õàðóóëñàí çóðàã).

18 Б.Жаргалсайхан., Криминалитсикийн техник., УБ., 1998., 13 дахь тал.

56


• Ëàöäàõ. Ìºðèéã ñàâíààñ íü àâàõ, ñîëèõ, óñòãàõ çýðãýýñ ñýðãèéëýí òóñãàé òýìäýãëýý õèéõ, ñàâíû àìñàð, òàãèéã áýõýëæ, ëàö, ëîìáî òàâèíà.

Çàðèì òºðëèéí ìºð áèò¿¿ìæëýõ àðãà:

• Áèîëîãèéí ãàðàëòàé ìºð-áîäèñ. Ìºð-áîäèñòîé õàðüöàõäàà á¿õ ¿éëäëèéã íýã óäààãèéí áýýëèé ºìñºæ õèéíý. Ìºðòýé àæèëëàñàí áàãàæ, õýðýãñëýý ñïèðòòýé õºâºíãººð íýã ÷èãëýëä ñàéòàð àð÷ààä, õóóðàé õºâºíãººð àð÷èæ öýâýðëýíý. Ýíý íü ìºð-áîäèñ áàãàæ, õýðýãñëýýð çººâºðëºãäºí ººð ìºðòýé õîëèëäîõîîñ ñýðãèéëæ áóé ¿éëäýë þì. Èëð¿¿ëñýí ìºð-áîäèñîî øèíãýí, õóóðàéãààð íü ÿëãàíà. Øèíãýí ìºð-áîäèñûã õóðóó øèëýíä õèéõýýñ ãàäíà àðèóòãàñàí ñàìáàéíä øèíãýýæ àâààä, õàòààñíû äàðàà öààñàí óóòàíä õèéíý. Õàòóó, õóóðàé ìºð-áîäèñûã àð÷èæ àâñàí ñàìáàéãàà (àð÷äàñ) õàòààñíû äàðàà öààñàí óóòàíä õèéíý.

• Öóñààð áîõèðëîãäñîí óòàñëàã ýäëýë. Õóâöàñ áîëîí äààâóó, á¿ðýýñ, õèâñ çýðãèéã ñàëõèã¿é îð÷èíä, òàñàëãààíû õýìä õàòààí, áîëãîîìæòîé ýâõýí, 2 òàëä íü öîîëñîí öààñàí õàéðöãàíä õèéíý. Õýðõýâ÷ ãÿëãàð óóòàíä õèéæ áîëîõã¿é!

• Ãàëò çýâñýã. Ýõëýýä ãàëò çýâñýãò õ¿ðýëã¿éãýýð áàéëäààíû áàéäàëä áàéãàà ýñýõ, ãàðûí ìºð áèé ýñýõèéã àæèãëàëòûí àðãààð òîãòîîíî. ¯¿íèé äàðààãààð áýýëèéòýé ãàðààð õàðüöàæ, ãàëò çýâñãèéã àþóëã¿é áîëãîíî. Äàðàà íü ãîë òºìðèéí ñóâãèéã 2 òàëààñ íü áºãëºæ, õàòóó õàéðöãàíä õºäºëãººíã¿é áýõëýíý.

• Áóóäàãäñàí õ¿íèé õóâöàñ. Öóñûã õàòààñíû äàðàà, ñóìíû õîøóóíû ãýìòýëòýé \îðñîí í¿õ\ õýñãèéã 20õ20 ñì-èéí õýìæýýòýé öýâýð äààâóóãààð á¿ðæ, áýõëýíý. ¯¿íèé äàðààãààð 2 òàëä íü öîîëñîí öààñàí õàéðöãàíä õèéíý.

• Ãàðûí ìºð. Äàêòî õàëüñààð áýõæ¿¿ëñýí ãàðûí ìºðèéã öààñàí äóãòóé, ãÿëãàð óóòàíä õèéæ áîëíî.

• Ãàðûí ìºð á¿õèé ìºð-ýä. Õàòóó õàéðöãàíä õºäºëãººã¿é, õàéðöàãíû ãàäàðãóóòàé ø¿ðãýëöõýýðã¿é áàéõààð áèò¿¿ìæëýíý.

• Òýñðýõ áîäèñ, òýñëýãýýíèé õýðýãñýë. Òºìºð ÷èíãýëãýä õèéíý. Òàíèõ òýìäýã, òàéëáàðûã ñàéòàð áè÷íý.

• Õîðò áîäèñ. Çîðèóëàëòûí ýñâýë áèò¿¿ìæëýë ñàéòàé ñàâàíä õèéíý. Òàíèõ òýìäýã, òàéëáàðûã ñàéòàð áè÷íý.

ÌªÐ ÇªªÂªÐËªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð çººâºðëºõ ãýäýã íü ìºðèéã õýðãèéí ãàçðààñ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºð õàäãàëàõ ºðºº áîëîí ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä àþóëã¿é õ¿ðãýõ ¿éëäýë þì.

Ìºð çººâºðëºõºä äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðâàë çîõèíî.

• Áóñäûí õàëäëàãààñ ñýðãèéëýí, õàìãààëàõ.

• ªºð õýðãèéí ìºðòýé õîëüæ, ñîëèõã¿é áàéõ.

• Çººâºðëºõ àðãà, òýýâðèéí õýðýãñëýý çºâ ñîíãîõ.

57

• Ìºðèéã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, ýñâýë ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãàä õ¿ðãýíý.

• Òýñðýõ áîäèñ, õîðò áîäèñûã öýðãèéí òóñãàé ïîëèãîí, àãóóëàõ çýðýãò õ¿ðãýíý.

• Ìºðèéã ãýðòýý àâ÷ î÷èõ, îëîí íèéòèéí ãàçðààð õýñ¿¿÷ëýí àâ÷ ÿâàõààñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ õýðýãòýé.

• Õîëûí çàéíä \îðîí íóòãààñ íèéñëýë ð¿¿\ ìºð õ¿ðãýõäýý ìºðíèé òºðºë, óëèðàë, çàé, öàã àãààð, õóãàöààã õàðãàëçàí òýýâðèéí õýðýãñýë, õàðèóöàõ àëáàí òóøààëòàíã ñîíãîíî.

ÌªÐ ØÈÍÆËÝÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð ººðºº øóóä íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é, õàðèí øèíæèëãýý õèéæ áàéæ íîòëîõ áàðèìò áîëîõ ó÷èðòàé.

Ãýìò õýðãèéã ìºðäºæ íîòëîõ àæèëëàãàà áóþó ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ãýæ ìºðäºã÷, ø¿¿õèéí äààëãàâðààð, ýð¿¿ãèéí áîëîí èðãýíèé õýðãèéí áîëæ ºíãºðñºí áîäèò áàéäëûã òîãòîîõ çîðèëãîîð òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷, óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëñàí àðãà÷ëàëààð ìºðèéã íîòëîõ áàðèìò áîëãîæ áóé òåõíèê-ñýòãýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà.19

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý íü õýðýãò õîëáîîòîé ìºðèéã øèíæëýõ, óëìààð íîòîëãîîã áèé áîëãîäîã áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû îíöãîé õýëáýð þì. ªºðººð õýëáýë, ãýìò õýðãèéã êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýã¿éãýýð “ìºðäºæ íîòëîõ” áîëîìæ îãò ¿ã¿é. Õàðèí ãýìò õýðãèéã “çàëõààí áàéöààæ” íîòëî¸ ãýâýë êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ øààðäëàãàã¿é. Çàëõààí áàéöààõ íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãèéí á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ áóé ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí íýã õýëáýð.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé çîðèëò íü øèíæýý÷ýýñ àñóóñàí àñóóëò áàéäàã áà øèíæèëãýýíèé çîðèëò áèåëýõ, ýñ áèåëýõ íü àñóóëòûã çºâ, ¿íäýñëýëòýé àñóóõ, øèíæèëãýýã çºâ àðãà÷ëàëààð õèéõýýñ èõýýõýí õàìààðäàã.

Øèíæýý÷ýýñ àñóóëò àñóóõàä àíõààðàõ ç¿éë:

1. Òóõàéí õýðãèéí èëð¿¿ëýëò, íîòîëãîîíä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ.

2. Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðñýí ò¿âøèíä õàðèóëàõ áîëîìæòîé áàéõ.

3. Óòãà, íàéðóóëãà ç¿é, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäààã¿é áàéõ.

4. Êðèìèíàëèñòèêèéí íýð òîìü¸îã çºâ õýðýãëýñýí áàéõ.

19 Б.Лхагвасүрэн., Криминалистикийн шинжилгээ судлал., УБ., 2010., 25 дахь тал.

58


ÌªÐ ÀØÈÃËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Ìºð àøèãëàõ ãýäýã íü ìºð èëð¿¿ëýõ, ìºøãºõ, áýõæ¿¿ëýõ, áèò¿¿ìæëýõ, çººâºðëºõ, øèíæëýõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí ìºðäºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ íàðààñ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû øèéäâýð ãàðãàæ áóéã õýëíý.

Õèéñâýð, àìàí íîòëîõ áàðèìòûã ÷óõàë÷ëàõ áóñ õàðèí ìºð àøèãëàí øèéäâýð ãàðãàõ íü õýðãèéã øóóðõàé, á¿ðýí áîäèòîé, òàë á¿ðýýñ íü òîãòîîõ ãýñýí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çîðèëò, çàð÷èìûã èë¿¿òýéãýýð õàíãàõ áîëíî.

Øèíæèëãýýíèé ýöñèéí ¿ð ä¿í áîëîõ øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ìºðäºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷ ¿íýëýõäýý 1-ðò õóóëü ç¿éí, 2-ðò øèíæëýõ óõààíû, 3-ðò òåõíèê øàëãóóðûã õàðãàëçàíà.

Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 85-ð ç¿éëèéí 85.4-ò çààñàí “Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð ø¿¿õ çààâàë áàðèìòëàõ ¿¿ðýãã¿é áîëîâ÷ ä¿ãíýëòèéã çºâøººðºõã¿é áàéãàà áîë ¿íäýñëýëýý çààñàí áàéâàë çîõèíî” ãýñíèéã óõàæ îéëãîâîë øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëýõã¿é áàéõ ¿íäýñëýë íü åðäºº ë äîð äóðäñàí 3 øàëãóóðûí àëü íýã ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãààã¿é áàéõ òîõèîëäîë þì.

Õóóëü ç¿éí øàëãóóð:

1. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 155 äóãààð ç¿éë, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûã áàðèìòëàõ. Ò¿¿í÷ëýí òîãòîîë, çàõèðàìæèéã áàòàëãààæóóëñàí áàéãóóëëàãûí òàìãà, òýìäãèéí äàðäàñ, øèíæèëãýý õèéëãýõýýð äààëãàñàí àëáàí òóøààëòíû ãàðûí ¿ñýã íü ýõ õóâü áàéõ ¸ñòîé. Ìºí ýð¿¿ãèéí, èðãýíèé õýðãèéí äóãààðûã çààâàë áè÷ñýí áàéíà.

2. Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû äààëãàâðààð øèíæèëãýý õèéõ. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã ¿íäýñëýí øèíæèëãýý õèéíý. Ìºí òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð øèíæèëãýý õèéõ òóõàé Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëüä çààñàí áàéäàã. Õóâü õ¿í áîëîí õýí íýãýí àëáàí òóøààëòíû ãóéñíààð øèíæèëãýý õèéõã¿é.

3. Øèíæèëãýý õèéõ ýðõ ìýäýë á¿õèé ñóáúåêòèéã øèíæýý÷ýýð òîìèëñîí áàéõ. Ýíý íü êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îíîëûí ñóóðü áîëîí òóñãàé ìýäëýãòýé, òóðøëàãàòàé ýòãýýä þì.

4. Øèíæýý÷èä øèíæèëãýýã õèéõýýñ íü ºìíº Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 46 äóãààð ç¿éë, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëèéí 13, 14 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí ºã÷, Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 254, 255-ð ç¿éëä çààñàí õàðèóöëàãûã ñàíóóëæ, «Øèíæèëãýý õèéëãýõ òîãòîîë»-ä ãàðûí ¿ñýã çóðóóëñàí áàéõ.

5. Øèíæèëãýýíèé ç¿éëèéí ÷óõàë á¿ðäýë áîëîõ õàðüöóóëàõ çàãâàðûã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 160 äóãààð ç¿éëä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó öóãëóóëàí øèíæèëãýýíä õ¿ðã¿¿ëñýí áàéõ.

59

Øèíæëýõ óõààíû øàëãóóð:

1. Øèíæýý÷ýýñ àñóóñàí àñóóëòàä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû àðãà, õýðýãñýë õàðèóëò ºãºõ áîëîìæòîé áàéõ.

2. Øèíæèëãýýíä õ¿ðã¿¿ëñýí ç¿éëñ øèíæýý÷ýýñ àñóóñàí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõºä õàíãàëòòàé, áîëîìæòîé áàéõ.

3. Øèíæýý÷ ººðèéí ýçýìøñýí òóñãàé ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ.

4. Øèíæèëãýýíèé àðãà÷ëàë íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé, íàéäâàðòàé áàéõûí çýðýãöýý áàòàëãààæñàí áàéõ.

5. Øèíæèëãýý õèéõ òîãòñîí ¿å øàòûã áàðèìòàëñàí áàéõ.

6. Øèíæèëãýý õèéõ àðãûã çºâ ñîíãîæ, õîñëóóëñàí áàéõ.

7. Øèíæèëãýýíä øààðäëàãàòàé áàãàæ, õýðýãñëèéã ä¿¿ðýí àøèãëàñàí áàéõ.

8. Îíîøëîãîîíû áîëîí àäèëòãàëûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé øèíæ òýìäã¿¿äèéí íèéëáýð öîãöûã ¿íäýñëýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéõ.

Òåõíèê øàëãóóð:

1. Ìîíãîë õýë, øèíæèëãýý ñóäëàëûí òîãòñîí íýð òîìü¸îã õýðýãëýñýí áàéõ.

2. Óòãà, íàéðóóëãà ç¿é, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäààã¿é áàéõ.

3. Ä¿ãíýëòèéí õóóäàñ á¿ðò øèíæýý÷ ãàðûí ¿ñýã çóðæ, õóâèéí òýìäãýýð áàòàëãààæóóëñàí áàéõ.

4. Ãýðýë çóðãèéí ¿ç¿¿ëýëòýä òàéëáàð, õàÿã, òýìäýãëýãýý õèéñýí áàéõ. Æè÷: çàðèì òºðëèéí øèíæèëãýýíèé ãýðýë çóðãèéí ¿ç¿¿ëýëòýä òýìäýãëýãýý õèéõã¿é áàéõ òàëààð ñòàíäàðò òîãòîîõ.

ÌªÐ ÕÀÄÃÀËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Àäèëòãàí øèíæëýõ “õàðüöóóëàõ çàãâàð” òîäîðõîé áóñ áàéãàà òîõèîëäîëä ìºðèéã ñòàíäàðò øàëãóóð õàíãàñàí áàéð, àãóóëàõàä òîäîðõîé õóãàöààãààð áàéëãàõûã îéëãîíî.

Ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ãèéí õýðýã ýöýñëýí øèéäñíèé äàðààãààð çàðèì ìºðèéã áèåò áàéäëààð íü êðèìèíàëèñòèêèéí ñàí, öóãëóóëãàä á¿ðòãýí àâ÷, áàÿæèëò õèéí õàäãàëàõ øààðäëàãà áàéäàã. Ó÷èð íü ìºð ñóäëàõ, áóñàä õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ìºðòýé àäèëòãàõ çýðýã îíîëûí áîëîîä ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé.

Àæèëáàð õèéõ:

¯éë àæèëëàãààíû äàðààëàë:

Áàãø õè÷ýýëèéí çîðèëãî, ÿâàãäàõ äýñ äàðààëëûã òàéëáàðëàñíû äàðàà îþóòíóóäûã 1-5 õ¿ðòýë òîîëóóëæ æèæèã áàãóóäàä õóâààíà.

60


Áàã á¿ð çîõèîìîë õýðãèéí ãàçàð ¿¿ñãýíý. Õýðãèéí ãàçàðò ãàðûí ìºð, õºëèéí ìºð, àðõèíû øèë, õóòãà, òàìõèíû èø çýðýã ìºð¿¿äèéã áýëòãýíý.

Áàãóóäàä õýðãèéí ãàçàðò ìºðòýé àæèëëàõàä øààðäàãäàõ òåõíèê õýðýãñýë, ãàðûí ìºð èëð¿¿ëýõ íóíòàã, ºñãºã÷ øèë çýðãèéã õóâààðèëàí ºãíº.

Áàãø ýõëýýä ìºðòýé àæèëëàæ õàðóóëíà. ¯¿íèé äàðàà áàãóóä ººðñäèéí ¿¿ñãýñýí çîõèîìîë õýðãèéí ãàçàð àæèëëàæ, ¿¿ñãýñýí ìºðºº èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëæ, áèò¿¿ìæëýíý.

Îþóòíóóä õýðãèéí ãàçàð ìºðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åä áàãø áàãóóä äýýð î÷èí çºâëºãºº ºãíº.

Ìºðòýé àæèëëàæ äóóññàíû äàðàà áàã á¿ð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëæ, áèò¿¿ìæèëñýí ìºðºº áàãøèä øàëãóóëàí, ìºðòýé àæèëëàõàä ãàðñàí õ¿íäðýë, áýðõøýýëýý áóñäàäàà ÿðüæ ºãíº.

Ýöýñò íü áàãø òàéëáàð õèéæ, àìüäðàë äýýð òîõèîëäñîí àëäàà, îíîîòîé áîäèò æèøýýã ÿðèíà.

61

ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ Ç¯É

1. Øèíæèëãýý ç¿éí îéëãîëò

2. Øèíæèëãýýíèé àíãèëàë, òºðºë, õýëáýð

3. Øèíæýý÷ áà ìýðãýæèëòýí

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí áóþó «ø¿¿õ- øèíæèëãýý ç¿é íü îð÷èí ¿åä ººðèéí ãýñýí îíîë, ñóäëàõ ç¿éë, àðãà ç¿é á¿õèé áèå äààñàí øèíæëýõ óõààí áîëñîí»20 ãýæ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä áàòàëñàí áàéäàã.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ç¿é ãýäýã íü õ¿í, áàéãàëü, þìñûí àëèâàà ç¿é òîãòëûí ñóðãààëä ¿íäýñëýí ìºðºíä øèíæèëãýý õèéõ îíîëûí ¿íäýñ, çàð÷èì, õýë, íèéòëýã àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí öîãö.

Õ¿í, áàéãàëü, þìñûí àëèâàà ç¿é òîãòëûã øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîé àðãààð ñóäàëæ òàíèí ìýäñýíýýð ãýìò ¿éëäëèéí ìºðíººñ õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ áîëîìæ ãàð÷ èðäýã. Æèøýý íü, õ¿íèé ãàðûí àëãà, õóðóóí äýýð áàéõ íàðèéí øóãàìíû îíöëîã øèíæ õ¿í á¿ðò äàâòàãäàøã¿é ººð, õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé, íºõºí òºëæäºã, òýð íü ìºð áîëîí ¿ëäýõ ÷àäâàðòàé ãýñýí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäñýíýýð ãàðûí ìºðºíä øèíæèëãýý õèéõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ, óëìààð ò¿¿íèéã ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ íîòëîõ áàðèìò ãýæ ¿çýõ áîëñîí áàéíà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ñóäëàëûí çîðèëãî íü øèíæèëãýýíèé íèéòëýã àðãà÷ëàëûã óëàì áîëîâñðîíãóé, øèíæëýõ óõààí÷ áîëãîõ ÿâäàë þì. Èíãýñíýýð àìüäðàë äýýð áîäèòîîð ¿éëäñýí õýðãèéí ¿íýí ìºíèéã èë÷ëýí òîãòîîõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé íîòëîõ áàðèìò áèé áîëíî.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ñóäëàëûí ñóäëàõ ç¿éë íü øèíæèëãýý õèéõýä òàíèí ìýäýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîäèò ¿íýíèé ç¿é òîãòîë áîëîí ãàæ òîãòëûí öîãö þì.

• Øèíæèëãýýíèé îíîëûí ¿íäýñ (Õ¿í, áàéãàëü, þìñûí àëèâàà ç¿é òîãòîë)

• Øèíæèëãýýíèé çàð÷èì

• Øèíæèëãýýíèé õýë

• Øèíæèëãýýíèé íèéòëýã àðãà÷ëàë

• Øèíæèëãýýíèé ñóáúåêò

• Øèíæèëãýýíèé íèéòëýã áîëîí òóñãàé àðãà÷ëàëä òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë

• Øèíæëýõ óõààíû îëîëò àìæèëò, ò¿¿íèéã êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíä àøèãëàõ áîëîìæ

20 Н.П.Майлис., Моя профессия-судебный эксперт., Москва., 2006., 10 дахь тал.

62


Øèíæèëãýýíèé îíîëûí ¿íäýñ. Ñóóðü áîëîí áóñàä øèíæëýõ óõààíû íýýæ, òàíèí ìýäñýí õ¿í, áàéãàëü, íèéãìèéí ¿çýãäëèéí ç¿é òîãòîë íü øèíæèëãýýíèé îíîëûí ¿íäýñ áàéäàã.

Ç¿é òîãòîë ãýäýã íü æàì ¸ñíû, ëîãèêòîé áàéõ ãýñýí àãóóëãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë ãýæ ìºð ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí îáúåêòèâ ¿éë÷ëýëèéí ä¿íä åðäèéí ÿâöààð áèé áîëîõ ¿çýãäýë, ººð÷ëºëò, õºäºëãººíèé öîãöûã õýëíý.

Ìºð, ò¿¿íèéã áèé áîëãîñîí ¿éëäëèéí õîîðîíä øàëòãààíò õîëáîî áàéäàã íü êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îíîëûí íýã ¿íäýñ þì.

Øàëòãààíò õîëáîî ãýäýã íü ¿éëäýë, ò¿¿íèé óëìààñ áèé áîëñîí ìºð íü õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé, íýã íýãíèéõýý òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëæ ÷àäàõ ø¿òýëöýý.

2. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý ãýæ ìºðäºã÷, ø¿¿õèéí äààëãàâðààð, ýð¿¿ãèéí áîëîí èðãýíèé õýðãèéí áîëæ ºíãºðñºí áîäèò áàéäëûã òîãòîîõ çîðèëãîîð òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷, óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëñàí àðãà÷ëàëààð ìºðèéã íîòëîõ áàðèìò áîëãîæ áóé òåõíèê-ñýòãýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé àíãèëàë, òºðºë, õýëáýðèéã çºâ òîäîðõîéëæ, íýã ìºð îéëãîõ íü îíîëûí áîëîí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Òóõàéëáàë: ìºðäºã÷, ïðîêóðîð áîëîí ø¿¿ã÷ýýñ ÿìàð àíãèëàë, òºðºë, õýëáýðèéí øèíæèëãýý õèéëãýõýý çºâ ñîíãîõ, øèíæýý÷ýýñ õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõ àæèëëàãààíä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àñóóëò àñóóõ, ìºí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãààíû ÿâöàä øèíæèëãýýíèé øèíý òºðºë, àðãà áèé áîëîõîä òýäãýýðèéã áîëîâñðóóëàõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ìýðãýø¿¿ëýí áýëòãýõ çýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýã øèéäâýðëýæ áàéãàà àñóóäëûí àãóóëãààð íü:

1. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýý (äèàãíîñòè÷åñêàÿ ýêñïåðòèçà),

2. Àäèëòãàëûí øèíæèëãýý (èäåíòèôèêàöèîííàÿ ýêñïåðòèçà),

3. Íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý (ñèòóàöèîííàÿ ýêñïåðòèçà)

4. Àíãèëëûí øèíæèëãýý (êëàññèôèêàöèîííàÿ ýêñïåðòèçà)21 ãýæ àíãèëäàã.

Ìºí çàðèì ñóäëàà÷èä:

1. Îíîøëîãîî áà íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý.

2. Àäèëòãàë áà àíãèëëûí øèíæèëãýý ãýæ åðºíõèéä íü 2 àíãèëäàã.

21 А.И.Винберг., Н.Т.Малаховская., “Судебная экспертология”., Волгоград.г., 1979.г. Ñòð 155.

63

Øèíæèëãýýíèé òºðºë:

• Õ¿íèé ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Ýâäëýã÷ áàãàæ, õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Ìàòåðèàë ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• ¯éëäâýðèéí ìåõàíèçìûí ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Äààâóóí ýäëýëä ¿¿ññýí ãýìòýë òîãòîîõ øèíæèëãýý

• Ãàëò çýâñýã ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Òýñýëãýý ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Áè÷èã ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Áè÷èã áàðèìò, ¿íýò öààñ ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Ìàë, àìüòíû ìºð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Äóó àâèà ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• ¯íýð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Ôèçèêèéí øèíæèëãýý

• Áèîëîãèéí øèíæèëãýý

• Õèìèéí øèíæèëãýý

• Ø¿¿õ-ýìíýëãèéí øèíæèëãýý

• Ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýý

• Ø¿¿õ-ñýòãýö ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Àâòî-òåõíèêèéí øèíæèëãýý

• Ãàëûí òåõíèêèéí øèíæèëãýý

• Áàðèëãûí õèéö, á¿òýýöèéí øèíæèëãýý

• Õºäºº àæ àõóéí øèíæèëãýý

• Õîð ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Øàâüæ ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Êîìïüþòåðèéí øèíæèëãýý

• Áàðàà ñóäëàëûí øèíæèëãýý

• Óðëàãèéí ç¿éëä õèéõ øèíæèëãýý ãýõ ìýò

64


Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý “äàãíàñàí”22 áîëîí “õàìòàðñàí”23ãýñýí õýëáýðòýé. Ýíý íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààòàé èë¿¿ õîëáîîòîé îéëãîëò áà øèíæèëãýýíèé òºðºë, øèíæýý÷èéí ìýðãýøèë, á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí øèíæèëãýýíèé äàìæëàãûã õàðãàëçñàí ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë, øèíæèëãýýíèé çîðèëãî, øèíæýý÷ýýñ àñóóñàí àñóóëòààñ õàìààð÷ øèíæèëãýýíä èð¿¿ëñýí ç¿éëä äàãíàñàí ýñâýë õàìòàðñàí øèíæèëãýý õèéëãýõèéã ìºðäºã÷, ø¿¿ã÷, ýñâýë ø¿¿õ-øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí øèéäâýðëýäýã.

Äàãíàñàí øèíæèëãýý ãýæ íýã òºðëèéí øèíæèëãýýã íýã øèíæýý÷èä äààëãàñíûã õýëíý. Æèøýý íü, ãóòëûí óëíû ìºðèéã ãóòëûí óëíû äàðäàñòàé àäèëòãàõ, ãàðûí ìºðèéã ãàðûí äàðäàñòàé àäèëòãàõ ãýõ ìýò.

Õàìòàðñàí øèíæèëãýý ãýæ íýã áîëîí õýä õýäýí òºðëèéí øèíæèëãýýã 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû øèíæýý÷èä äààëãàñíûã õýëíý. Øèéäýæ áàéãàà àñóóäëûí àãóóëãààð íü õàìòàðñàí øèíæèëãýýã:

• Õàìòàðñàí íýã òºðëèéí øèíæèëãýý. Ýíý íü øèíæèëãýýíèé ç¿éëèéã íýã ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí øèíæýý÷èä õàìòàð÷ øèíæëýõèéã õýëíý. Æèøýý íü, õóóðàì÷ààð ¿éëäñýí îëîí òîîíû áàðèìò áè÷ãèéã áè÷èã-òåõíèêèéí øèíæèëãýýãýýð ìýðãýøñýí õýä õýäýí øèíæýý÷ øèíæèëæ áîëíî.

• Õàìòàðñàí èæ á¿ðäýë øèíæèëãýý. Ýíý íü øèíæèëãýýíèé ç¿éëèéã õýä õýäýí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí øèíæýý÷èä çýðýãöýí øèíæëýõèéã õýëíý. Íýã ÷èãëýëýýð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò íü íºãºº ÷èãëýëèéí ä¿ãíýëòòýé çààâàë íºõöºëäºõ øààðäëàãàã¿é. ªºðººð õýëáýë, òóñ òóñäàà ãàðãàñàí ä¿ãíýëò íü äàíãààðàà íîòëîãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé ãýñýí ¿ã. Æèøýý íü, áóóäóóëæ íàñ áàðñàí õ¿íèé õóâöñàíä áèîëîãèéí, ôèçèêèéí, ãàëò çýâñýã ñóäëàëûí, ìºð ñóäëàëûí çýðýã øèíæèëãýý õèéëãýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áà ýäãýýð øèíæýý÷èä çºâõºí ººðñäèéí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéí àãóóëãûã õàðèóöíà.

• Õàìòàðñàí öîãö øèíæèëãýý. Ýíý íü øèíæèëãýýíèé ç¿éëèéã õýä õýäýí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí øèíæýý÷èä íýãäýæ øèíæëýõ áà ãàðãàñàí ä¿ãíýëò¿¿ä íü íýã íýãýíòýéãýý íºõöºëäºíº. ªºðººð õýëáýë, òóñ òóñäàà ä¿ãíýëò ãàðãàõ áîëîìæã¿é áºãººä õèéñýí øèíæèëãýý íü çºâõºí íýã àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýãäýíý. ×èãëýë ÷èãëýëýýð õèéñýí øèíæèëãýý äàíãààðàà ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ áîëîìæã¿é, õàðèí íýã íýãýíòýéãýý óÿëäàæ áàéæ íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî ãýñýí ¿ã. Æèøýý íü, ø¿¿õ-ýìíýëýã, ôèçèê, ãàëò çýâñãèéí øèíæýý÷èä õàìòàð÷ öîãöñîíä ¿¿ññýí øàðõ ñóìíû õîøóóíààñ ¿¿ññýí áàéíà ãýæ ä¿ãíýíý.

22 Дагнах гэдэг үг “халаа солиогүй ганцаар хийх” гэсэн утгатай., Я.Цэвэл., Монгол хэлний товч тайлбар толь., УБ., 1966., 179 дэх тал.

23 Хамтрах гэдэг үг “нийлэх, нэгдэх, хамт болох” гэсэн утгатай., Я.Цэвэл., Монгол хэлний товч тайлбар толь., УБ., 1966., 656 дахь тал.

65

Äàãíàñàí áîëîí õàìòàðñàí øèíæèëãýýã àíõíû, íýìýëò, äàõèí, á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýñýí äàìæëàãààð (øàòëàë) õèéæ áîëíî.

Àíõíû øèíæèëãýý ãýäýã íü øèíæèëãýýíèé ç¿éëèéã àíõ óäàà áóþó óðüä íü ÿìàð íýã áàéäëààð øèíæèëæ áàéãààã¿é ç¿éëèéã øèíæëýõèéã õýëíý. Àíõíû øèíæèëãýýãýýð øèíæèëãýýíèé ç¿éë îíîøëîë ç¿é áîëîí àäèëòãàëûí øèíæèëãýýíä òýíöýõ, ýñõ¿ë òýíöýõã¿é ãýäãèéã ëàâòàé òîãòîîëãîõ ¸ñòîé.

Íýìýëò øèíæèëãýý ãýäýã íü àíõíû øèíæèëãýýãýýð äóòóó òîãòîîñîí ç¿éëèéã íýìæ òîãòîîëãîõ, ýñõ¿ë øèíý íºõöºë áàéäàë èëýðñýí òîõèîëäîëä õèéëãýæ áóé øèíæèëãýý þì. Íýìýëò øèíæèëãýýíèé ìºí ÷àíàð íü àíõíû øèíæèëãýýãýýð òîãòîîñîí ç¿éëèéã ¿ã¿éñãýäýãã¿é, õàðèí ººð àñóóäëûã íýìæ òîãòîîæ ºãäºãò îðøèíî. Ýíý øèíæèëãýýã àíõíû øèíæèëãýý õèéñýí øèíæýý÷ õèéæ áîëíî.

Äàõèí øèíæèëãýý. Àíõíû áîëîí íýìýëò øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íã áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äîîñ õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é ýñõ¿ë ýðãýëçýæ áàéãàà ¿íäýñëýëýý òîäîðõîéëñîí òîõèîëäîëä äàõèí øèíæèëãýý õèéëãýíý. Ýíý íü íýìýëò øèíæèëãýýíýýñ ººð îéëãîëò áà àíõíû áîëîí íýìýëò øèíæèëãýý õèéñýí øèíæýý÷ýýð õèéëãýõã¿é. Äàõèí øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòèéí àãóóëãà àíõíû áîëîí íýìýëò øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòèéí àãóóëãàòàé èæèë áàéâàë á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýý õèéëãýõ øààðäëàãàã¿é.

Á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýý. Àíõíû \íýìýëò\ áîëîí äàâòàí øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòèéí àãóóëãà çºð¿¿òýé áàéãàà òîõèîëäîëä òóðøëàãàòàé øèíæýý÷ýýð àõëóóëñàí, íýã òºðëººð ìýðãýøñýí õýä õýäýí øèíæýý÷ýýð øèíæèëãýý õèéëãýæ áóéã á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýý ãýíý. Ýíý õýëáýðèéí øèíæèëãýýíèé ìºí ÷àíàð íü àíõíû áîëîí äàõèí øèíæèëãýýíèé àëü íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé, çºâ õèéãäñýí áîëîõûã òîãòîîõ ÿâäàë þì. Á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýýãýýð àñóóäëûã ýöýñëýí òîãòîîõûí òóëä àíõíû áîëîí äàõèí øèíæèëãýýãýýð øèíæèëñýí ç¿éëñ á¿ãäýä íàðèéâ÷ëàëòàé, òàë á¿ðýýñ õàíäàõ ¸ñòîé.

Á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýý, õàìòàðñàí øèíæèëãýý íü ºíãºö õàðâàë èæèë ìýò áîëîâ÷ àãóóëãûí õóâüä ìàø òîì ÿëãààòàé îéëãîëòóóä áèëýý. Òóõàéëáàë, õàìòàðñàí øèíæèëãýýã àíõíû óäàà õèéæ áîëäîã áîë á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýýã àíõíû óäàà õèéíý ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Á¿ðýëäýõ¿¿íòýé øèíæèëãýýãýýð ìºðèéã àíõ óäàà øèíæèëæ áàéãàà áèø, õàðèí óðüä íü óã ìºðºíä õèéñýí àíõíû áîëîí äàâòàí øèíæèëãýýíèé àëü íü ÷óõàì øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áàéñíûã òîãòîîäîã.

3. Øèíæëýõ óõààí, íèéãìèéí áàðàã á¿õ ñàëáàðò øèíæýý÷ áàéäàã. Ýäãýýð íü á¿ãä ë òóõàéí ñàëáàðòàà ìýðãýøñýí, òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ þì. Øèíæýý÷ ãýäýã íü “expertus”- òóðøëàãàòàé, äàäëàãàòàé, õàøèð õ¿í ãýñýí ëàòèí ¿ãíýýñ ¿¿ñýëòýé24. (Øèíæýý÷-øèíæèéã ìýääýã, òóðøëãàòàé õ¿í) Øèíæýý÷ ãýæ õýí áý ãýäýã òàëààð îíîë, ýðõ ç¿éí

24 Þðèäè÷åñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü., 1984., Ìîñêâà., 410 äàõü òàë.

66


ýõ ñóðâàëæóóäàä ÿíç á¿ðèéí àãóóëãààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã áºãººä ýäãýýð íü óãòàà íýã ë îéëãîëò. Ýäãýýðèéã íýãòãýâýë: Øèíæýý÷ ãýäýã íü òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí, òóõàéí ìýäëýãèéí ñàëáàðòàà ìýðãýøñýí, ñóäëàí øèíæèëæ áóé ç¿éëèéíõýý òàëààð íýâòýðõèé ìýääýã, òóðøëàãàòàé õ¿í ãýæ îéëãîæ áîëíî.

ÎÕÓ-ûí êðèìèíàëèñò ýðäýìòýí Í.Ï.Ìàéëèñ: “Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæýý÷ ãýäýã íü øèíæèëãýýíèé îíîë, àðãà÷ëàë, äàäëûí òóñãàé ìýäëýãèéã ýçýìøñýí, øèíæëýõ óõààí, ïðàêòèêèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéí ìýäýõ òóðøëàãà, ìýäëýãòýé õ¿í”25 ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Øèíæýý÷ ãýñýí ¿ãèéí ¿íäýñ íü “øèíæ” ãýäýã ¿ã áà øèíæ ãýñýí ¿ãýýð ýõýëñýí “øèíæëýõ óõààí”, “øèíæèëãýý”, “øèíæ òýìäýã” ãýñýí îéëãîëòóóä áàéäàã. Ýäãýýð îéëãîëòóóä íü ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë áèø þì. Àëèâàà ç¿éëä øèíæëýõ óõààí÷ àðãà÷ëàëààð øèíæèëãýý õèéæ, òóõàéí ç¿éëýýñ èëýðñýí øèíæ òýìäýãò ¿íäýñëýí ä¿ãíýëò ãàðãàäàã.

Ìîíãîë÷óóä íýð ¿ãýíä “÷èí” äàãàâàð çàëãàæ ýçýí áèåèéã ¿¿ñãýäýã. Æèøýý íü, ìàë ñàéí ìýääýã õ¿íèéã ìàë÷èí, áàðèëãà ñàéí ìýääýã õ¿íèéã áàðèëãà÷èí, àäóó ñàéí ìýääýã õ¿íèéã àäóó÷èí ãýõ ìýò. Ìºí çàðèì ¿ãýíä “÷èí” áèø ñóíæèðñààð “÷”-ã çàëãàäàã. Òóõàéëáàë, ýì ñàéí ìýääýã õ¿íèéã ýì÷, æîëîî ñàéí ìýääýã õ¿íèéã æîëîî÷, ìºð ñàéí ìýääýã õ¿íèéã ìºð÷ ãýõ÷èëýí õýëäýã. ̄ ¿íèé àäèëààð þìñûí øèíæèéã ñàéí ìýääýã õ¿íèéã øèíæýý÷ ãýäýã. Ç¿é íü øèíæýý÷ õ¿í øèíæëýõ óõààíààð áîëîâñðóóëñàí øèíæèëãýýíèé àðãà÷ëàëààð øèíæèëæ áóé ç¿éëèéíõýý øèíæ òýìäãèéã èëð¿¿ëýí, óã øèíæ òýìäýã áèé áîëñîí áîäèò ç¿é òîãòëûã òóñãàé ìýäëýãýý àøèãëàí ¿íýëæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ó÷èðòàé.

Õýí íýãýíä õýä õýäýí ç¿éëèéã õîîðîíä íü àäèëòãàõ àðãà÷ëàëûã çààí ºã÷, òýð íü çààæ ºãñºí àðãà÷ëàëûí äàãóó àäèëòãàë õèéæ ÷àäàõ áîëîâ÷, øèíæ òýìäýã áèé áîëîõ ç¿é òîãòëûã ìýäýõã¿é. Ýíý õ¿í áîë øèíæýý÷ áèø.

Õàðèí øèíæýý÷ íü øèíæ òýìäýã áèé áîëîõ, õàäãàëàãäàõ, ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë, øèíæ òýìäãèéí òîîí áîëîí ÷àíàðûí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëæ ÷àäàõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëàãûã ýçýìøñýí áàéäàã áà ò¿¿íèéã òóñãàé ìýäëýã ãýíý.

Òóñãàé ìýäëýã íü òîäîðõîé ÷èãëýëýýð ìýðãýæèë ýçýìøèæ ìýðãýøñýí, ýñõ¿ë îëîí æèëèéí àæèë, àìüäðàë òóðøëàãà, ñîíèðõëîîð îëæ àâñàí íèéòëýã áóñ øèíæòýé áàéíà.

Òóñãàé ìýäëýã ýçýìøèæ, îëæ àâñàí áàéäëûã õàðãàëçàí:

• Àëáàí ¸ñíû òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷,

• Àëáàí áóñ òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷ ãýæ àíãèëíà.

Àëáàí ¸ñíû òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷ äàðààõ øèíæèéã àãóóëíà.

25 Майлис.Н.П., Моя профессия-судебный эксперт., Москва., 2006.,

67

1. Òóñãàé ìýäëýã áà ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä ñóðñàí, (Òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ìàãàäëàí èòãýìæèëñýí áàéíà.)

2. Øèíæèëãýýíèé îíîë, àðãà÷ëàëûã ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, òºëºâëºãººíèé äàãóó òàíõèìèéí õè÷ýýë, äàäëàãûí ñóðãàëòààð ýçýìøñýí,

3. Òóñãàé ìýäëýãýý òºãñºëòèéí øàëãàëòààð áàòàëãààæóóëñàí, ýñõ¿ë äèïëîìûí àæèë õàìãààëæ ìýðãýøñýí áàéõ.

Àëáàí ¸ñíû òóñãàé ìýäëýã íü äýýðõ øàëãóóðûã õàíãàñíààð çîãñîõã¿é, áàéíãûí õè÷ýýë ç¿òãýë, òóðøëàãûã øààðäàæ áàéäàã.

Àëáàí áóñ òóñãàé ìýäëýã ýçýìøñýí øèíæýý÷ äàðààõ øèíæèéã àãóóëíà.

1. Àæèë, àìüäðëûí òóðøèä, ýñõ¿ë ñîíèðõëîîð òóñãàé ìýäëýãèéã îëñîí,

2. Óã ìýäëýã íü îëîí æèëèéí ä¿íä õóðèìòëàãäàæ òóðøëàãà áîëñîí.

Òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áóé øèíæýý÷èéã ìýðãýøèë, òóðøëàãà, àæèëëàñàí æèë, áîëîâñðîëûí çýðýã, ¸ñ ç¿éã íü õàðãàëçàí äàðààõ àëáàí òóøààëä òîìèëäîã.

• Øèíæýý÷

• Àõëàõ øèíæýý÷

• Òýðã¿¿ëýõ øèíæýý÷

Ïðàêòèêò “ìýðãýøñýí øèíæýý÷” ãýñýí àëáàí òóøààë áàéäàã. Ýíý íü îíîâ÷ã¿é íýð îíîîëò áà óãòàà òóñãàé ìýäëýã ýçýìøèæ, ìýðãýøñýí õ¿í øèíæýý÷ áîëäîã. Ìýðãýøñýí áàéíà ãýäýã íü øèíæýý÷èéí ãîë øàëãóóð þì. Æèøýý íü, ø¿¿õ-ýì÷ áîë õ¿íèé èõ ýì÷èéí áàêàëàâð çýðýãòýé, ò¿¿í÷ëýí ýìãýã ïàòàíàòîìèéí ÷èãëýëýýð ðåçåíòóðò ñóðàëöàæ ìýðãýøñýí áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. ¯¿íèé àäèëààð ø¿¿õ-íÿãòëàí áîäîã÷ íü ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷ áàéõ ¸ñòîé.

Øèíæýý÷ íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãàà áîëîõ ¿çëýã, íýãæëýã, çàãâàð àâàõ çýðýãò ìºðäºã÷èéí óðèëãààð îðîëöîæ áàéãààã ìýðãýæèëòýí ãýæ îéëãîæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, øèíæýý÷ òóñãàé ìýäëýãýý àøèãëàí ìºðäºã÷èä ìýðãýæèëòíèé õóâüä òóñëàæ áàéãàà ÿâäàë þì.

68


Áîäëîãî

Õýðãèéí ãàçàð äýýðõ áàéäàë: ¯äýø 23.00 öàãèéí ¿åä çàìûí öàãäààãèéí ¿çëýãèéí áàã “-ìàøèíä ìºðã¿¿ëñýí õ¿í áàéíà” ãýñýí äóóäëàãààð î÷èâ. Õýðãèéí ãàçàðò íýã ýðýãòýé õ¿í íàñ áàðñàí áàéõ áà Òî¸îòà ìàðêûí æèèï àâòîìàøèí, 55 îð÷èì õèæýýë íàñíû ýðýãòýé, 25 îð÷èì íàñíû çàëóó óã àâòîìàøèí äîòîð áàéõ àæýý. Òýð 2 ýöýã, õ¿¿ áàéâ.

Àíõíû ñýæèã, òààìàã, òîãòîîãäñîí áàéäàë: Òýä ìýä¿¿ëýõäýý: Ýöýã íü, -àâòîìàøèí æîëîîäîæ ÿâàõàä ººäººñ èðýõ ìàøèí èõ ãýðëýý àñààñàí áàéñàí. Òýãýýä ãýðýëä öîõèóëàí òóõàéí ¿åä þó ÷ õàðàãäàõã¿é áîëñîí. Óðäóóð çàì õºíäëºí ãàðàõ ãýýä çîãñîæ áàéñàí õ¿íèéã îãò õàðààã¿é ãýæýý. Õàðèí õ¿¿ íü, -áè àðûí ñóóäàë äýýð óíòààä ÿâæ áàéñàí. Íýã ìýäýõýä ò¿ñ òàñ õèéõ ÷èìýý ãàðààä çàìûí õàæóóä ãàð÷èõñàí çîãñîæ áàéñàí ãýâ. Èéì àãóóëãàòàé ìýä¿¿ëãèéã òýä äàðàà, äàðààãèéí áàéöààëòàä ºã÷ áàéëàà.

Õýðãèéí áîäèò ¿íýí: Àâòîìàøèíûã õ¿¿ æîëîîäîæ áàéñàí áà ýöýã íü æîëîî÷èéí õàæóóä ñóóæ ÿâñàí áàéíà. Ýöýã íü õ¿¿ãýý øîðîíä îðóóëàõã¿éí òóëä ºìíººñ íü õýðãèéã õ¿ëýýõýýð õ¿¿òýéãýý õóéâàëäñàí áàéæýý.

Àñóóëò:

1. Ýíý õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõîä õààíààñ ÿìàð ìºð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ âý?

2. Èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëñýí ìºð¿¿äýä ÿìàð, ÿìàð òºðëèéí øèíæèëãýý õèéëãýñíýýð óã ãýìò õýðãèéã áîäèòîéãîîð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé âý?

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé îéëãîëòûí òàëààð ÿðèíà óó?2. ßìàð òîõèîëäîëä øèíæèëãýý õèéëãýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé âý?3. ßìàð ñóáúåêò, ÿìàð õóóëèéí äàãóó øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõòýé áàéäàã âý?4. Ø¿¿õ-øèíæèëãýýã õýí õèéäýã âý? Ìºðäºí áàéöààã÷ øèíæèëãýý õèéæ

áîëîõ óó?5. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëýõýä ÿìàð øàëãóóðûã õàðãàëçàõ ¸ñòîé âý?6. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò íîòëîõ áàðèìò ìºí ¿¿?


69

ÑÝÄÝÂ 4. Õ¯ÍÈÉ ÌªÐ ÑÓÄËÀË

1. Õ¿íèé ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò, ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë

2. Õºëèéí ìºð ñóäëàë

3. Ãàðûí ìºð ñóäëàë

1. Ãýìò õýðãèéã õ¿í ¿éëääýã ó÷ðààñ õýðãèéí ãàçàðò õ¿íèé ìºð õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿ëäýõ ìàãàäëàëòàé þì. Èéìýýñ êðèìèíàëèñòèêò õ¿íèé ìºð ñóäëàë òîìîîõîí áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Ìºí õ¿íèé ìºð ñóäëàëûí ñóäëàãäàõóóí áîëîõ õºëèéí ìºð ñóäëàë, ãàðûí ìºð ñóäëàë íü áèåý äààí ñàëáàðëàí õºãæñººð áàéíà.

Õ¿íèé ìºð ñóäëàë ãýäýã íü õ¿íýýñ ¿¿ñ÷ áîëîõ ìºðíèé íèéòëýã ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, õ¿íèé ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ç¿éí ñàëáàð þì.

Óëàìæëàëò êðèìèíàëèñòèêò õ¿íýýñ ¿¿ñýõ ìºð-ä¿ðñèéã ò¿ëõ¿¿ ñóäàëäàã áàéñàí áîë øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí ÿëãàðàõ áà íýãäýõ ïðîöåññ ÷àíàðûí ººð øèíæòýé áîëñîí îð÷èí ¿åä õ¿íèé ìºð-áîäèñ, õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð-ýä ç¿éëèéã øèíæëýõ óõààíû îëîí ñàëáàðûí ìýäëýãèéã àøèãëàí ñóäàëæ áàéíà.

Õ¿íýýñ ¿¿ñýõ ìºðèéã “õ¿íèé ººðèéí”, “õ¿íèé ýäëýëèéí” ãýæ àíãèëäàã.

Õ¿íèé ººðèéí ìºð ãýäýã íü ýõýýñ çàÿàñàí áèåíýýñ ¿¿ñ÷ áàéãàà ººð÷ëºëò, õºäºëãººí þì. Èéìä õ¿íèé áèåýñ çºâõºí ìºð-ä¿ðñ, ìºð-áîäèñ áèé áîëäîã.

Õ¿íèé ººðèéí ìºð-ä¿ðñ:

• Í¿öãýí õºëèéí ìºð

• Ãàðûí ìºð

• Ø¿äíèé ìºð

• Óðóóëûí ìºð

• ×èõíèé ìºð

• ªâäºã, òîõîéíû ìºð

• Õóìñíû ìºð

• Áèåèéí áóñàä õýñãèéí ìºð ãýõ ìýò

70


Õ¿íèé ººðèéí ìºð-áîäèñ:

• ¯íýð

• Ø¿ëñ

• Íóñ

• Öóñ

• ¯ðèéí øèíãýí, ñàëàé

• ßëãàäàñ

• Õºëñ

• ¯ñ ãýõ ìýò.

Õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð ãýäýã íü õ¿íèé ºäºð òóòìûí çàí ¿éëä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã ýäëýëýýñ ¿¿ñ÷ áàéãàà ººð÷ëºëò, õºäºëãººí þì.

Õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð-ä¿ðñ:

• Ãóòëûí óëíû ìºð

• Îéìñòîé õºëèéí ìºð

• Áýýëèéíèé ìºð

• Òàÿã, õèéìýë ýðõòíèé ìºð

• Óòàñëàã ýäëýëèéí íýõýýñ, ñ¿ëæìýëèéí ìºð ãýõ ìýò.

Õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð-ýä:

• Ãóòàë, ºñãèé, òàõ, ¿äýýñ

• Õóâöàñ, ìàëãàé, ýäãýýðèéí òàñàðõàé õýñýã

• Àì, õàìàð, õºëñíèé àë÷óóð

• Í¿äíèé øèë

• Ýýìýã, áºãæ, ç¿¿ëò

• Àñààãóóð, ÷¿äýíç ãýõ ìýò.

Õ¿íèé ýäëýëèéí ìºð-áîäèñ:

• Õóâöàñíû áóäàã

• Õ¿íèé ýäëýëèéí ¿íýð

• Ñýìýðäýñ ãýõ ìýò.

2. Õºëèéí ìºð ñóäëàë. Õýðãèéí îðîí çàé, ò¿¿íèé îð÷èíä õ¿íèé õºëèéí ¿çýãäýõ, á¿äýã ¿çýãäýõ, ¿ë ¿çýãäýõ ìºð ¿¿ñýõ íü çàéëøã¿é áàéäàã. Õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéæ, ìºð ýðýõäýý õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õºëèéí ìºðèéã èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.

71

Èíãýñíýýð õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéõ ìàðøðóò, ÷èãëýëýý òîãòîîíî.

Õºëèéí ìºðºíä ¿çëýã, øèíæèëãýý õèéñíýýð ãýìò õýðýãòíèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ, èëð¿¿ëýõ, ãýìò ¿éëäëèéí äàðààëàë çýðýã õýðãèéí íîòîëãîîíä à÷ õîëáîãäîëòîé îëîí àñóóäëûã òîãòîîäîã. Ýíý íü õ¿íèé õºëèéí òàâõàéí àíàòîìè, ìîðôîëîãèéí îíöëîã, ãóòëûí á¿òýö, óëíû îíöëîã, àëõàõ, ã¿éõ çóðøèë ãýñýí øèíæ¿¿äýýð òîãòîîãäîíî.

Õºëèéí ìºð ñóäëàë ãýäýã íü õºëèéí ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, õºëèéí ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Õºëèéí ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòëûã àíàòîìè, ìîðôîëîãè, àíòðîïîëîãè, àíòðîïîìåòð çýðýã ìýäëýã àøèãëàí ñóäàëäàã.

Õºëèéí ìºðèéã äàðààõ øàëãóóðààð òºðºëæ¿¿ëäýã.

¯¿ñãýñýí ¿éë õºäëºëººð íü:

• àëõñàí, ã¿éñýí, õàðàéñàí, ãóëãàñàí.

¯¿ñãýã÷ýýð íü:

• í¿öãýí õºëèéí, îéìñòîé õºëèéí, ãóòëûí óëíû.

Õºëèéí ìºðºíä õèéõ õýìæèëò

Çóðàã №1. Í¿öãýí õºëèéí ìºðºíä õèéõ õýìæèëò.

1. Òàâõàéí óðò, 2. ªëìèéí ºðãºí,

3. Íóìûí ºðãºí, 4. ªñãèéí ºðãºí.

72


Ãóòëûí óëíû ìºð: åðºíõèé øèíæ òýìäýãò óë, ò¿¿íèé õýñãèéí õýìæýýñ, õýëáýð, óëíû õèéö, õýýíèé çóðàãëàë, óë-ºñãèéíèé á¿òýö, óë áýõýëñýí àðãà, õàäààñíû ýãíýý, òîî, ¿éëäâýðèéí òýìäýã, áè÷ýýñ, ðàçìåðûí çààëò, õóâèéí îíöëîã øèíæ òýìäýãò óëàíä ¿¿ññýí ãýìòýë, ñýòýðõèé, ýëýãäýë òýäãýýðèéí õýëáýð, õýìæýý, õàðèëöàí áàéðëàë, òàõ, õàäààñíû áàéðëàë çýðýã õàìààðíà.

Çóðàã №2. Ãóòëûí óëàíä õèéõ õýìæèëò.

AB-óëíû íèéò óðò, DE-ºëìèéí ºðãºí, GH-íóìûí ºðãºí, IJ-ºñãèéí ºðãºí, AC-ºëìèéí óðò,

CF-íóìûí óðò, FB-ºñãèéí óðò.

Çóðàã №3. Õºëèéí öóâàà ìºðíèé ýëåìåíò¿¿ä.

AB-öóâàà ìºðíèé ãîë÷ øóãàì, ÑD, EF, GH-ç¿¿í àëõàìûí óðò, DE, FG-áàðóóí àëõàìûí

óðò, ÑE-áàðóóí àëõààíû óðò, DF-ç¿¿í àëõààíû óðò. (2 àëõàì = 1 àëõàà), c-àëõàìûí ºðãºí

73

Õºëèéí ìºð èëð¿¿ëýõ: ¯çýãäýõ ã¿í ìºðèéã ýíãèéí àæèãëàëòûí àðãààð èëð¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Õàðèí á¿äýã, ¿ë ¿çýãäýõ ºíãºö ìºðèéã òºðºë á¿ðèéí ãýðëèéí äîëèîí ãàðãàõ õýðýãñýë àøèãëàí èëð¿¿ëäýã.

Õºëèéí ìºð áýõæ¿¿ëýõ: ßìàð ÷ áàéäëààð ¿¿ññýí õºëèéí ìºðèéã õýìæèõ¿éí ãýðýë çóðãààð áýõæ¿¿ëñíèé äàðàà ã¿í ìºðèéã õýâ (ãèïñ) öóòãàõ, ºíãºö ìºðèéã õóóëáàð (íààëäàìõàé òóóç) àâàõ àðãààð áàòæóóëæ áýõæ¿¿ëíý.

Õºëèéí ìºðºíä øèíæèëãýý õèéñíýýð äàðààõ áàéäàë òîãòîîãäîíî:

• Õ¿íèé àíàòîìè øèíæ: íàñ, õ¿éñ, áèåèéí ãàëáèð, ÷àö, æèí, ñîãîã.

• ¯éë õºäëºëèéí øèíæ: àëõàìûí îíöëîã, çîãññîí ã¿éñýí ¿éëäýë, ñîãòóó, õýâèéí áóñ áàéäàë.

• Ñýòãýë ç¿éí øèíæ: òàéâàí ýñâýë ÿäàð÷ òýâäñýí, àéæ öî÷èðäñîí, áîëãîîìæèëñîí áàéäàë.

• Íèéãìèéí øèíæ: ºìñºæ áóé ãóòëûí ¿íý, õýëáýð õèéö íü ãýìò õýðýãòýí íèéãìèéí àëü äàâõàðãàä õàìààðàãäàõûã èëýðõèéëýõ áàéäàë.

• Õýðãèéí íºõöºë áàéäàë: ãýìò õýðýãòíèé òîî, òýäíèé îáúåêòòîé àäèë áàéäàë, ÿâñàí èðñýí ÷èãëýë, ãýìò õýðãèéí ãàçàð äýýðõ ¿éëäýë õºäºëãººí, äàðààëàë, öàã õóãàöàà, õýä õýäýí ãýìò õýðãèéã íýã, ýñâýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ¿éëäñýí ýñýõ,

• Ìºð ¿¿ñãýã÷èéã: õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí õºëèéí ìºðèéã ñýæèãòýí ýòãýýäýýñ õóðààí àâñàí ãóòàëòàé õàðüöóóëàõ.

3. Ãàðûí ìºð ñóäëàë. Õ¿íèé ãàðûí àëãà, õóðóó, ºíäºãíèé àðüñàíä äýýø ºðãºãäºí ýãíýñýí õºëñíèé ñ¿â (ïàïèëëÿð øóãàì)-íèé çóðàãëàë äàõèí äàâòàãäàøã¿é, õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé, íºõºí òºëæäºã øèíæ ÷àíàðûã XIX çóóíû ¿åýñ øèíæëýõ óõààíû õóâüä òîãòîîñíîîð ãàðûí õýýã ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõîä àøèãëàõààñ ãàäíà èðãýíèé á¿ðòãýë, öàõèì öîîæ çýðýãò õ¿ðòýë ¿ð ä¿íòýéãýýð àøèãëàñààð áàéíà.

Ãàðûí ìºð ãýäýã íü ãàðûí àëãà, õóðóóíä áàéõ õºëñíèé ñ¿âíýýñ ÿëãàð÷ áóé õºëñ (òîñ) ÿìàð íýãýí ç¿éëòýé õàðüöàõ ¿åä ïàïèëëÿð øóãàìíû çóðàãëàëûí äàãóó õóóëáàðëàãäàí ¿ëäñýíèéã õýëíý.

Ãàðûí äàðäàñ ãýäýã íü õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí ãàðûí ìºðòýé õàðüöóóëàõ, ýñâýë õ¿íèéã ýð¿¿ãèéí áîëîí èðãýíèé á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ çîðèëãîîð òóñãàé òåõíèê, àðãà ç¿éãýýð ãàðûí õýýã íü õóóëáàðëàí àâñíûã îéëãîíî.

Ãàðûí ìºðèéã ãàðûí äàðäàñòàé àäèëòãàõäàà íýãä¿ãýýðò: õýýíèé åðºíõèé øèíæýýð íü àäèëòãàëûí õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ, õî¸ðäóãààðò: õóâèéí øèíæ òýìäãýýð õàðüöóóëàí àäèëòãàëûí çîðèëãûã õàíãàäàã.

Ãàðûí õýýíèé åðºíõèé øèíæ òýìäýã – Õóðóóíû ºíäãºí õýñãèéí õýýã ïàïèëëÿð øóãàì, ãóðâàëñàí óóëçâàðûí (äåëüòà) á¿òöýýð íü íóì, ãîãöîî, äóãóé ãýæ ¿íäñýí 3 á¿ëýãò àíãèëàõ áà ¿¿íèéã ãàðûí õýýíèé åðºíõèé øèíæ òýìäýã ãýäýã.

74


Íóìàí õýý – Õýýíèé òºâ íóìàðñàí áàéõ áà õýýíèé óðñãàëóóä ãóðâàëñàí óóëçâàð áóþó äåëüòà ¿¿ñãýäýãã¿é.

Çóðàã №4.

Ãîãöîî õýý – Õýýíèé òºâ õýñýãò ãîãöîîðñîí óðñãàë áàéõ áà äýýä, äîîä, òºâèéí óðñãàëóóä óóëçàí 1 äåëüòà ¿¿ñãýñýí áàéíà. Ãîãöîîíû õºë íü \òºãñãºë\ ýðõèé õóðóóíû ç¿ãò õàíäñàí áàéâàë ðàäèàë áóþó ýðõèéí ãîãöîî, ÷èã÷èé õóðóóíû ç¿ãò õàíäñàí áàéâàë óëüíàð áóþó ÷èã÷èéí ãîãöîî ãýíý.

Çóðàã №5.

Äóãóé õýý – Õýýíèé òºâ õýñýãò äóãóéðñàí óðñãàë áàéõ áà äýýä, äîîä, òºâèéí óðñãàëóóä óóëçàí 2 äåëüòà ¿¿ñãýíý. Äóãóé õýý íü çóóâàí, ìóøãàà, çóóçàé õýëáýðýýð çºðæ ìóøèãñàí ýðã¿¿ëýã ãýõ ìýò õýëáýðòýé áàéäàã.

75

Çóðàã №6.

Ïàïèëëÿð øóãàì íü ýõëýë, òºãñãºë, òàñðàëò, íèéëýëò, ñàëààëàëò, ìóðèé, ýãö, ºíöºã, öýã, õýñýã, ã¿¿ð, í¿ä, àðàë, äýãýý çýðýã îíöëîãòîé áà ò¿¿íèéã ãàðûí õýýíèé õóâèéí øèíæ òýìäýã ãýäýã.

Çóðàã №7.

Ãàðûí ìºð èëð¿¿ëýõ – Õ¿íèé ãàð õ¿ðñýí áàéæ áîëîõ ç¿éë äýýðýýñ ýíãèéí, ôèçèêèéí, õèìèéí àðãààð ãàðûí ìºðèéã õàéæ, èë áîëãîíî.

Ãàðûí ìºð áýõæ¿¿ëýõ – Êðèìèíàëèñòèêèéí ãýðýë çóðàã, òîäîðõîéëîí áè÷èõ, õóóëáàð àâàõ, õýâ àâàõ àðãààð ãàðûí ìºðèéã áàòæóóëíà. Ìºí ìºð òýýæ áóé ç¿éëèéã áèåò áàéäëààð íü òóñãààðëàæ àâàõ àðãûã õýðýãëýíý.

Ãàðûí ìºðºíä õèéõ øèíæèëãýýãýýð:

• Ãàðûí ìºð õàðüöóóäàõ øèíæèëãýýíä òýíöýõ ýñýõ,

• Õîõèðîã÷èéí ãàðûí äàðäàñòàé òîõèðîõ ýñýõ,

76


• Ñýæèãòíèé ãàðûí äàðäàñòàé òîõèðîõ ýñýõ,

• Ñàíä áàéãàà ãàðûí äàðäàñ, ýçýíã¿é õýðãèéí ìºðòýé òîõèðîõ ýñýõ,

• Õýä õýäýí õýðãèéí ãàçðààñ áýõæ¿¿¿ëæ àâñàí ãàðûí ìºð íü íýã õ¿íèéõ¿¿, ººð ººð õ¿íèéõ ¿¿ çýðýã àñóóäëûã òîãòîîíî.

Àæèëáàð õèéõ:

Áýëòãýõ ç¿éë: Ãàðûí ìºð èëð¿¿ëýõ íóíòàã, áàãñ, áè÷ãèéí öààñ, õàé÷, íààëäàìõàé òóóç, áàë, äóãòóé.

Ãàðûí ìºð á¿õèé ç¿éëñ: Ëîíõ, ëààç, òîëü, õóâàíöàð ñàâ, øèë, ìîä, àÿãà, òºìºð ãýõ ìýò.

Ã¿éöýòãýë: Îþóòàí á¿ð ãàðûí ìºð á¿õèé ç¿éëñýýñ ãàðûí ìºð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëíý. Èëð¿¿ëñýí ãàðûí ìºðíèé øèíæ òýìäãèéã òîäîðõîéëîí áè÷èæ, øèíæèëãýý õèéëãýõ òîãòîîë ¿éëäýíý.

1. Õ¿íèé ìºðèéã ñóäëàõûí à÷ õîëáîãäîë þó âý?2. Õ¿íèé ìºðèéã õýðõýí àíãèëäàã âý? 3. Õ¿íýýñ ÿìàð ÿìàð ìºð ¿¿ñäýã âý?4. Õºëèéí ìºðººð óã õ¿íèé áèåèéí ÷àö òîãòîîõ ÿìàð òîìü¸î áàéäàã âý? Óëíû

óðò íü 28 ñì ºâëèéí ãóòëûí ìºðººð óã õ¿íèé ºíäðèéã òîãòîî. 5. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõîä õºëèéí ìºðèéã õýðõýí àøèãëàõ âý?6. Àðõèíû øèëýí äýýðýýñ ãàðûí ìºðèéã ÿìàð àðãà, õýðýãñëýýð èëð¿¿ëæ,

áýõæ¿¿ëäýã âý? 7. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõîä ãàðûí ìºðèéã õýðõýí àøèãëàõ âý?


77

ÑÝÄÝÂ 5. Õ¯ÍÈÉ Ä¯Ð, ÒªÐÕ ÑÓÄËÀË

1. Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ñóäëàëûí îéëãîëò, õ¿íèé ä¿ð, òºðõèéí øèíæ òýìäýã

2. Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ñóäëàëààð øèéäâýðëýõ àñóóäàë

1. Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ñóäëàë. Õ¿íèé áèåèéí ãàäààä áèå ýðõòíèé á¿òýö, õýëáýð ÿíç á¿ðýýð ä¿ðñëýãäýõ àíàòîìè, ìîðôîëîãè, ôèçèîëîãèéí ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, áèå õ¿íèé òóõàé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, øèíæëýõ, àøèãëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Ä¿ð-öàðàé, îâîð

Òºðõ-áèåèéí õýâ, ìàÿã, õýëáýð, ãàëáèð.

Õ¿íèé ä¿ð, òºðõ ä¿ðñëýãäýõ ç¿é òîãòîëä:

a) Ä¿ð, òºðõ á¿ðýëäýõ: 0-16 íàñàíä,

b) Ä¿ð, òºðõ òºëºâøèõ: àìüäðàëûí òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòâîðòîé áàéõ,

c) Ä¿ð, òºðõ ººð÷ëºãäºõ: íàñæèõ, ºâ÷èí, ãýìòýë, ìýñ àæèëáàð çýðãýýñ õàìààðíà.

Ãàäààä ä¿ð, òºðõèéí àíàòîìè øèíæ

• Õ¿éñ: Ýðýãòýé, ýìýãòýé. Ìºí ýð òºðõòýé ýìýãòýé, ýì òºðõòýé ýðýãòýé õ¿í áàéæ áîëíî. Çîðèóä ýñðýã õ¿éñíèé ä¿ðä õóâèðàõ, ìýñ àæèëáàðààð õ¿éñ ñîëèóëàõ òîõèîëäîë áèé.

• Íàñ: Ôèçèîëîãèéí áà áè÷èã áàðèìò á¿ðòãýëèéí íàñ ãýñýí îéëãîëò áàéäàã.

• ¯íäýñòýí: Õ¿í òºðºëõòºíã àíòðîïîëîãè õýâ øèíæýýð íü ìîíãîëîèä, åâðîïåèä, íåãðîèä ãýæ õóâààäàã.

• Áèåèéí ãàëáèð: Ãàäíà áèå ýðõòíèé õýëáýð, ººõëºãèéí ò¿âøèí áºãººä õýò òóðàíõàé, òóðàíõàé, õýâèéí, òàðãàí, õýò òàðãàí ãýæ àíãèëíà.

• Áèå áÿëäàðûí õºãæèëò: ßñ, áóë÷èíãèéí õºãæëººð èëýðõèéëýãäýíý. Ñóëáàãàð, ÷èéðýã, áóë÷èíëàã, ÿñàðõàã ãýæ àíãèëíà.

• Áèåèéí ÷àö: Õ¿íèéã áèå áîëîí ýðõòíèé õýìæýýãýýð íü íàìõàí, õýâèéí (ýðýãòýé 165 ñì), ºíäºð ÷àöòàé ãýæ àíãèëäàã. Ìºí óðò ãàð, õºëòýé, ºðãºí öýýæòýé õ¿ì¿¿ñ áèé.

• Áèåèéí îíöëîã: Áèåèéí ºâºðìºö áàéäëûã èëýðõèéëýõ øèíæ òýìäýã. Òóõàéëáàë, äîãîëîí, áºãºòºð, õèéìýë ýðõòýíòýé ãýõ ìýò.

• Òîëãîéí ýëåìåíò: Òîëãîé, ¿ñ, í¿¿ð, äóõ, õºìñºã, í¿ä, õàìàð, àì, óðóóë, ø¿ä, ýð¿¿, ÷èõ, õ¿ç¿¿ çýðãèéã áàéðëàë, õýëáýð, õýìæýý, ãàäíàõ ä¿ðñ, ºíãº, òýãø õýì, îíöëîã ãýñýí øàëãóóðààð àâ÷ ¿çäýã.

78


Ãàäààä ä¿ð, òºðõèéí ¿éë õºäëºëèéí øèíæ:

• Áèåèéí õýâ ìàÿã: Áèå òîëãîéí õýâøñýí áàéðëàë.

• Áèåèéí õýëýìæ: (bodylanguage) Áîäîë, ñàíààãàà áèåèéí õºäºëãººíººð èëýðõèéëýõèéã õýëíý.

• Áèåèéí õýâøñýí õºäºëãººí: Àëõàõ, ã¿éõ, çîãñîõ ¿åä èëðýõ áèåèéí öîãö õºäºëãººí.

• Àëõàà: ßâäëûí øèíæ òýìäýã.

• Í¿¿ðíèé õýëýìæ: Ñýòãýë õºäëºë, õ¿ñëýý èëýðõèéëýõ í¿¿ðíèé áóë÷èíãèéí õºäºëãººí.

• Óðóóëûí ºã¿¿ëýìæ: Àâèà ¿¿ñãýõ ¿å äýõ óðóóëûí õºäºëãººí, õýëáýð.

• Õóðóóíû õýëýìæ: Õóðóóíû äîõèëòîîð ÿðèëöàõ àðãà.

• Çóðøèë: Îð÷èíòîé õàðüöàõ, òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ ¿åä èëðýõ áàéíãà äàâòàãäàõ õºäºëãººí.

• Äàäàë: òîäîðõîé àæèë, ¿éëäýë õèéõ äàäëàãà, óð ä¿é.

• ßðèàíû õàì õºäºëãººí: ßðèõ ¿å äýõ ãàð, òîëãîé, ìºðèéí äàãàëäàõ õºäºëãººí.

• ¯íýð: Áèåýýñ ÿëãàðàõ òîãòâîðòîé ¿íýð. Ìºí äàãàëäàõ ¿íýð ãýæ áèé.

Õ¿íèé äàãàëäàõ øèíæ. Ýíý íü õ¿íèé òîãòìîë ýäëýõ õóâöàñ, õýðýãëýë, ãî¸ë ÷èìýãëýë áºãººä àíàòîìè, ¿éë õºäëºëèéí øèíæèéã òîäîòãîæ áàéäàã.

• ¯éëäâýðëýëèéí øèíæ: Çîðèóëàëò, çàãâàð, õèéö, ìàòåðèàë, ÷àíàð, ºíãº, õýìæýý, ºìñãºë, îíöëîã çýðãýýð èëýðõèéëýãäýíý.

• Ýäýëãýýíèé øèíæ: Õàíçðàëò, öîîðîëò, áîõèðäñîí, ¿ð÷èéñýí, ºíãºº àëäñàí, ãàæñàí, àãøñàí, ñóíàñàí, çàãâàð õóó÷èðñàí çýðýã ýäýëãýýíèé ÿâöàä áèé áîëäîã øèíæ¿¿ä þì.

2. Õ¿íèé ä¿ð òºðõ ñóäëàë íü àìàí çóðàã ãàðãàõ, çóðãèéã áèå õ¿íòýé àäèëòãàõ, ãàâëûí ÿñûã ñýðãýýõ çîðèëãîîð õ¿íèé àíàòîìè, ¿éë õºäëºë, äàãàëäàõ øèíæ òýìäãèéã ñóäàëæ, øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã.

Äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý:

• Ãýð÷, õîõèðîã÷èéí îé óõààíä õàäãàëàãäñàí ãýìò ýòãýýäèéí ä¿ð, òºðõèéã ñèñòåìòýéãýýð ñýðãýýí ìýä¿¿ëýã àâàõ. Äàðàà íü àìàí çóðàã ãàðãàæ, òîäîðõîé ýòãýýä¿¿äèéã ñýæèãëýí áàðèâ÷èëñàí òîõèîëäîëä ãýð÷, õîõèðîã÷îîð òàíèóëàõ ïðîöåññûí àæèëëàãàà ÿâóóëíà.

• Àíõ óäàà ýðýí ñóðâàëæëàãäàæ áàéãàà áîëîí îðãîí çóãòñàí ýòãýýäèéí ä¿ð, òºðõèéã òîäîðõîéëîí áè÷èæ ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ. Õ¿íèé ä¿ð, òºðõèéí øèíæ òýìäãèéã ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí ¿åä õààíà ÷ àäèë óòãààð îéëãîæ, õýðýãëýõ ¸ñòîé. Èíãýæ áàéæ ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãàà àìæèëòòàé áîëíî.

79

• Àìàí çóðàã ãàðãàõ øèíæèëãýý. Õ¿íèé îé ñàíààíä õàäãàëäàãäñàí ñóáúåêòèâ ä¿ðèéã áîäèò ä¿ðñ áîëãîæ áóé ¿éë àæèëëàãàà þì. Èíãýõäýý ãàðààð çóðàõ, çóðàã ýâë¿¿ëýõ, êîìïüþòåðûí ïðîãðàìì àøèãëàäàã.

• Çóðãèéã õ¿í, çóðàãòàé àäèëòãàõ øèíæèëãýý. Õýðýãò õîëáîîòîé ãýðýë çóðàã äýýðõ õ¿íèéã áèå õ¿í áîëîí çóðàãòàé àäèëòãàæ, íýã õ¿í ìºí ýñýõèéã òîãòîîíî.

• Ä¿ðñ áè÷ëýãèéã îíîøëîõ, õ¿í, çóðàãòàé àäèëòãàõ øèíæèëãýý. Õýðýãò õîëáîîòîé ä¿ðñ áè÷ëýã äýýðõ õ¿íèéã áèå õ¿í, ä¿ðñ áè÷ëýã áîëîí çóðàãòàé àäèëòãàæ, íýã õ¿í ìºí ýñýõèéã òîãòîîíî. Ìºí îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð õ¿íèé àíàòîìè, ¿éë õºäëºëèéí øèíæèéã òîãòîîíî.

• Ãàâëûí ÿñûã çóðàãòàé àäèëòãàõ, ñýðãýýõ øèíæèëãýý. Õýí áîëîõ íü ìýäýãäýõã¿é õ¿íèé àðàã ÿñíû ãàâëûã îð ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí ãýæ òîîöîãäñîí õ¿ì¿¿ñèéí ãýðýë çóðàãòàé àäèëòãàõ, ìºí àäèëòãàõ çóðàã áàéõã¿é ¿åä ò¿¿íèé ä¿ðèéã ñýðãýýí òîãòîîíî.

Àæèëáàð õèéõ

Áýëòãýõ ç¿éëñ: Çóðãèéí õýðýãñýë (áàëûí õàðàíäàà, áàëëóóð, ¿ç¿¿ðëýã÷ ãýõ ìýò).

Ã¿éöýòãýë: Îþóòàí á¿ð äàâõöàõã¿éãýýð îëíû òàíèë íýã õ¿íèé ãàäààä ä¿ð, òºðõèéí àíàòîìè, ¿éë õºäëºë, äàãàëäàõ øèíæèéã òîäîðõîéëîí áè÷íý. ¯¿íèé äàðàà òóõàéí õ¿íèéõýý õºðºã çóðãèéã çóðíà.

80


ÑÝÄÝÂ 6. ÒÝÝÂÐÈÉÍ ÕÝÐÝÃÑËÈÉÍ ÌªÐ ÑÓÄËÀË

1. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàëûí îéëãîëò

2. Òýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿ñýõ ìºð

3. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é, øèéäâýðëýõ àñóóäàë

1. Òýýâðèéí õýðýãñýë íü ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí ç¿éë áîëîõîîñ ãàäíà ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä àøèãëàõ õýðýãñýë áîëäîã òóë êðèìèíàëèñòèêò òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðèéã ñóäëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áèé áîëæýý.

Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàë ãýäýã íü òýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿ñýõ ìºðíèé íèéòëýã ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã òðàñîëîãèéí ñàëáàð þì.

Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ñóäëàë íü èõýâ÷ëýí ãàçðààð ÿâäàã òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðèéã ñóäàëäàã áà çàðèì òîõèîëäîëä àãààðûí, óñàí, òºìºð çàìûí òýýâðèéí õýðýãñýëòýé õîëáîîòîé ìºðèéã ñóäëàíà.

Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ãýäýã íü òýýâðèéí õýðýãñëèéí ÿâàã÷, ÿâàã÷ áóñ ýä àíãèàñ, ýñâýë õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí íºëººãººð òóõàéí òýýâðèéí õýðýãñýë äýýð ¿¿ññýí ìºð-ä¿ðñ, ìºð-ýä ç¿éë, ìºð-áîäèñ.26

Òýýâðèéí õýðýãñýë ãýäýã íü õ¿í, à÷àà òýýâýðëýõýä çîðèóëàãäñàí, ÿâàã÷ õýñýãòýé, á¿õ òºðëèéí ìåõàíèêæñàí òºõººðºìæ.

Òýýâðèéí õýðýãñëèéã äàðààõ áàéäëûã õàðãàëçàí àíãèëäàã.

Çîðèóëàëòààð íü:

• Ñóóäëûí (Íèéòèéí áîëîí íýã á¿ðèéí),

• À÷ààíû,

• Ñïîðòûí,

• Õºäºº àæ àõóéí,

• Óóë óóðõàéí,

• ¯éëäâýðèéí,

• Áàðèëãûí,

• Öýðãèéí,

• Õàìãààëàëò, òóñãàé àëáàíû (áàíê, ýìíýëýã, öàãäàà, ãàëûí ãýõ ìýò),

• Åðäèéí õºñºã,

26 Б.Бат-Эрдэнэ., Криминалистик., УБ., 2003., тал 60.

81

• Óíàäàã äóãóé, ìîïåä, ìîòîöèêëü,

• Àõóéí (óñíû òýðýã, ÷àðãà, òýðãýíöýð),

ßâàã÷ õýñãýýð íü:

• ªíõºðäºã (äóãóéò á¿õ òºðëèéí òýýâðèéí õýðýãñë¿¿ä),

• Ãóëñäàã (÷àðãà),

• Ãèíæèò (òðàêòîð, ýêñêàâàòîð, òàíê),

• Õîëèìîã (öàñíû ìîòîöèêë íü ãóëãàã÷, ãèíæèò 2 ÿâàã÷ õýñýãòýé áàéäàã)

ßâàã÷ õýñýã ãýäýã íü òýýâðèéí õýðýãñëèéã õºäºëãººíä îðóóëàõûí òóëä ýðãýõ, ãóëñàõ ¿éëäýë õèéæ ãàçàðòàé õàðüöàõ ýä àíãè þì.

2. Òýýâðèéí õýðýãñëýýñ ¿¿ñýõ ìºðèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà.

• ßâàã÷ õýñãèéí ìºð-ä¿ðñ. ªíõºðäºã, ãóëñäàã, ãèíæèò ÿâàã÷ õýñãèéí ãàäàðãóóí îíöëîã øèíæ òýìäýã ìºð õ¿ëýýí àâàã÷èéí ãàäàðãóóä õóóëáàðëàãäàí ¿ëäñýí ã¿í áîëîí ºíãºö çóðàãëàë. Ýäãýýð íü äèíàìèê, ñòàòèê áàéäàã.

• Ò¿ðæ áàéðëàñàí õýñãèéí ìºð-ä¿ðñ. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí í¿¿ðýâ÷, õààëò, òýâø, òîëü, ÷èðýã÷ çýðýã õàðüöàíãóé èë¿¿ ò¿ðæ áàéðëàñàí ýä àíãèóäààñ ìºðãºëò, ø¿ðãýëòèéí ¿éë÷ëýëýýð õîõèðîã÷èéí áèåä áîëîí áóñàä ç¿éë äýýð ¿¿ñýõ äèíàìèê áîëîí ñòàòèê ººð÷ëºëò.

• Ìºð-ýä. Õýðãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé îð÷èíä ¿ëäñýí, õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýýëýë àãóóëæ áàéãàà, òýýâðèéí õýðýãñëýýñ ñàëæ óíàñàí ýä àíãè, ò¿¿íèé õýñýã.

• Ìºð-áîäèñ. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººí äóíä, ýñâýë çîãñîæ áàéõàä àñãàðñàí, äóññàí, àð÷èãäñàí øàòàõ, òîñëîõ, õºðãººõ ìàòåðèàëûí ¿ëäýö, ìºí ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ õîõèðîã÷èéí áèåä áîëîí áóñàä ç¿éë äýýð ¿¿ñýõ õàòóó áóäàã÷ áîäèñûí õýëòýðõèé.

• Õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ìºð. Çàìûí áàéãóóëàìæ, áóñàä ç¿éëèéã ìºðãºæ ø¿ðãýñíèé óëìààñ òýýâðèéí õýðýãñëèéí ýä àíãèéí ãàäàðãóóä ¿¿ññýí ìºð ä¿ðñ, ìºð-áîäèñ.

ßâàã÷ õýñãèéí ìºðíèé åðºíõèé øèíæ òýìäýã

• Òýíõëýãèéí ºðãºí. Áàðóóí ç¿¿í ÿâàã÷ õýñãèéí ìºðíèé äóíäàæ öýã õîîðîíäûí çàé.

82


• Òýíõëýã õîîðîíäûí çàé. Ãîë òºëºâ çîãñîæ áàéãààä õºäºëñºí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðºíä èëðýõ áà õîíõîéëòûí òºâ öýãèéã áàðèìæàà áîëãîíî.

• Äóãóéíû ºðãºí. Äóãóéíû õàìãààëàã÷ ðåçèíèé íýã èðìýãýýñ íºãºº èðìýã õ¿ðòëýõ õýìæýý.

• Äóãóéíû õýý. Äóãóé õàìãààëàã÷ ðåçèíèé ãàäàðãóóí çóðàãëàë, õýëáýð, õýìæýý, õàðèëöàí áàéðëàë.

• Ãèíæíèé ¿å, ¿å õîîðîíäûí çàé, ¿åíèé òîî,

• Ãóëãàã÷ õýñãèéí ºðãºí.

ßâàã÷ õýñãèéí ìºðíèé õóâèéí îíöëîã øèíæ òýìäýã:

• Ðåçèíèé öóóðàëò,

• ¯éðýëò,

• Èìòðýëò,

• Òàñðàëò,

83

• Ýëýãäýë,

• Òîâðóó,

• Íºõººñ,

• Ãóëãàã÷ õýñãèéí ºðãºí äîòîð áàéõ çóðààñ.

Õóâèéí îíöëîã øèíæ òýìäãèéí õàðèëöàí áàéðëàë, õýìæýýñ, õýëáýð íü àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð òîõèð÷ áàéâàë ìºð ¿¿ñãýã÷èéã øóóä òîãòîîíî.

3. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð-ä¿ðñ, ìºð-ýä ç¿éë íü èõýâ÷ëýí ìàêðî õýìæýýòýé áàéäàã òóë ýíãèéí àðãûã àøèãëàí èëð¿¿ëäýã.

Íàðíû áîëîí ãýðýëò¿¿ëãèéí õýðýãñëèéí 30-45 õýìèéí ºíöãèéí òóñãàëààð ã¿í áîëîí ºíãºö ìºð¿¿ä í¿äýíä òîä õàðàãäàíà.

Áè÷èë õýìæýýò ìºð-áîäèñ, ìºð-ýä ç¿éëèéã ºñãºã÷ øèë, ìåòàëë õàéã÷, õýò ÿãààí òóÿàíû õýðýãñýë àøèãëàí èëð¿¿ëíý.

Ìºð áýõæ¿¿ëýõ:

• Ãýðýë çóðãèéí àðãà

• Òîäîðõîéëîí áè÷èõ àðãà

• Õýâ öóòãàõ àðãà

• Õóóëáàð àâàõ

• Ãàð çóðàã ¿éëäýõ

• Ä¿ðñ áè÷ëýã õèéõ

Àäèëòãàë õèéõ. ßâàã÷ õýñãèéí ìºð-ä¿ðñ áîëîí ÿâàã÷ õýñýã ò¿¿íèé äàðäñàíä íýã á¿ð÷èëñýí ¿çëýã, øèíæèëãýý õèéæ åðºíõèé áîëîí õóâèéí îíöëîã øèíæ òýìäãèéã èëð¿¿ëíý. Äàðàà íü õàðüöóóëàõ, õýìæèõ, äàâõöóóëàõ, ç¿ñýæ ýâë¿¿ëýõ àðãóóäûã àøèãëàí àäèëòãàí øèíæëýíý.

Ìºð-ýä, ìàêðî áóäàãíû õýëòýðõèéä õýñãýýð á¿õëèéã òîãòîîõ, åðºíõèé ãàðàë ¿¿ñëèéí àäèëòãàëûí àðãà÷ëàëûã àøèãëàí øèíæèëãýý õèéíý.

Àäèëòãàëûí øèíæèëãýýã õèéñíýýð òóõàéí ìºðèéã ¿¿ñãýñýí òýýâðèéí õýðýãñëèéã øóóä òîãòîîíî.

Îíîøëîë ç¿éãýýð ìºð ¿¿ñãýã÷ òýýâðèéí õýðýãñëèéí çîðèóëàëò, ìàðê, ÿâñàí ÷èãëýë, õóðä, ãýìò ¿éëäëèéí äàðààëàë, õýðãèéí áóñàä áàéäëûã òîãòîîñíîîð ýðëèéí õ¿ðýýã áàãàñãàõ, òààìãàëàë äýâø¿¿ëýõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õýðãèéí áîäèò ¿íýíèé òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Òýýâðèéí õýðýãñëèéí çîðèóëàëò, ìàðêèéã òîãòîîõîä òýíõëýã õîîðîíäûí çàé, ºðãºí, ÿâàã÷ õýñýã, ò¿¿íèé îíöëîã çýðýã øèíæ òýìäãèéã àøèãëàí ñàíä áàéãàà ºãºãäºõ¿¿íòýé õàðüöóóëàí òîãòîîíî.

84


Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ÿâñàí ÷èãëýë òîãòîîõ:

• Óñ ãàòàëñàí ìºðººð. Óñ ÿâñàí ÷èãëýëä öàöðàíà.

• Øèíãýí ç¿éë äóñàõ. ßâñàí ÷èãëýëä äóñàë ñàðíèíà.

• ªâñíèé íàëàëò. ßâñàí ÷èãëýëä ºâñ íàëíà.

• ×óëóó õºäëºõ. ßâñàí ÷èãëýëä ÷óëóó áàéðàà ººð÷ëºíº.

• Òýýâðèéí õýðýãñëýýñ óíàñàí ç¿éëýýð. Óíààä ãàçàðò õîíõîéëò ¿¿ñãýí, óã õîíõîéëòîîñ ÿâñàí ÷èãëýëä äàãàæ ºíõºðíº. Ýíý íü ýíåðöè áóþó õºäºëãººíºº õàäãàëàõ ÷àäâàðûí õóóëèàð òàéëáàðëàãäàíà.

• Ìº÷èð äàéðàõ ¿åä. ªíõðºã÷ ÿâàã÷ õýñãýýð äàéð÷ õóãàëñàí áîë ìº÷ðèéí 2 òàëûí ¿ç¿¿ð ÿâñàí ÷èãëýëä, ãóëñäàã ÿâàã÷ õýñãýýð äàéð÷ õóãàëñàí áîë ìº÷ðèéí 2 òàëûí ¿ç¿¿ð ÿâñàí ÷èãëýëèéí ýñðýã õàðíà.

Ñîðèë:

1. Òýýâðèéí õýðýãñýë ãýäýã íü: ...........

À. Àâòîìàøèí þì.

Á. Á¿õ òºðëèéí ÿâàã÷ õýñýãòýé, õ¿í, à÷àà òýýâýðëýõýä çîðèóëàãäñàí ìåõàíèêæñàí òºõººðºìæ.

Â. Óñ, àãààð, òºìºð çàìûí áóñ ººðºº ÿâàã÷ ìåõàíèêæñàí òºõººðºìæ.

Ã. Åðäèéí õºñºã, óñíû òýðýãíýýñ áóñàä òýýâðèéí õýðýãñýë.

2. Àëü íü àõóéí çîðèóëàëòòàé òýýâðèéí õýðýãñýë áèø âý?

À. Óíàäàã äóãóé.

Á. Óñíû òýðýã.

Â. ×àðãà.

Ã. Ìîðèí òýðýã.

3. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ÿâàã÷ õýñãèéí ìºðíèé åðºíõèé øèíæ òýìäýã àëü íü áèø âý?

À. Òýíõëýãèéí ºðãºí.

Á. Äóãóéíû ºðãºí.

Â. Äóãóéíû õýýíèé ýëýãäýë.

Ã. Òýíõëýã õîîðîíäûí çàé.

85

4. Òýýâðèéí õýðýãñëýýñ øèíãýí ç¿éë äóñâàë äóñàë íü...................

À. ÿâñàí ÷èãëýëä ñàðíèíà.

Á. ÿâñàí ÷èãëýëèéí ýñðýã ñàðíèíà.

5. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ÿâàã÷ õýñãèéí ìºðºíä õèéõ àäèëòãàëûí øèíæèëãýýíèé õýäýí àðãà áàéäàã âý?

À. Õàðüöóóëàëò, ç¿ñýæ ýâë¿¿ëýõ.

Á. Õàðüöóóëàëò, õýìæèëò, äàâõöóóëàëò.

Â. Äàâõöóóëàëò, õýìæèëò.

Ã. Õàðüöóóëàëò, ç¿ñýæ ýâë¿¿ëýõ, äàâõöóóëàëò, õýìæèëò.

Àæèëáàð õèéõ

Áýëòãýõ ç¿éëñ: Ãàäíà îð÷èíä àæèëëàíà. Çººëºí õºðñ, öàñàí äýýð òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºð ¿¿ñãýíý. Ãèïñ, óñ, ãèïñ çóóðàõ ñàâ, ãèïñ áàòæóóëàõ ñàâõàí ìîä, õýìæèõ õýðýãñýë (ìóæààíû 5 ì õ¿ðòýë), áè÷ãèéí õýðýãñýë, õàðàíäàà, øóãàì, ãýðýë çóðãèéí àïïàðàò (10 ÌÐ-ýýñ äýýø).

Ã¿éöýòãýë: Îþóòíóóäûã 5 õ¿íòýé áàã áîëãîíî. Áàã òóñ á¿ðäýý àæèëáàð ã¿éöýòãýíý. 2 îþóòàí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðºíä õýìæèëò õèéæ, ãàð çóðàã ¿éëäýíý. 3 íü òýýâðèéí õýðýãñëèéí ìºðèéã ãýðýë çóðãèéí áîëîí õýâ öóòãàõ àðãààð áýõæ¿¿ëíý.

86


ÑÝÄÝÂ 7. ÁÈ×ÈÃ ÁÀÐÈÌÒ ÑÓÄËÀË

1. Áè÷èã ñóäëàëûí îéëãîëò

2. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí îéëãîëò

1. Õ¿ì¿¿ñèéí òºðºë á¿ðèéí õàðèëöààíû õ¿ðýýíä ºðãºíººð õýðýãëýãääýã áè÷èã áàðèìò íü ãýìò ÿâäëûí îáúåêò áîëäîã áºãººä ¿¿íèéã ñóäàëæ, øèíæèëäýã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûã Êðèìèíàëèñòèêèéí áè÷èã áàðèìò ñóäëàë ãýõ áºãººä ¿¿íèéã ñóäàëãààíûõ íü îáúåêòîîñ õàìààðóóëààä:

• Êðèìèíàëèñòèêèéí áè÷èã ñóäëàë,

• Êðèìèíàëèñòèêèéí áè÷èã-òåõíèê ñóäëàë ãýæ õî¸ð àíãèëäàã

Áè÷èã ñóäëàë: Áè÷ãèéí àãóóëãà ç¿é, ¿ñýã ç¿é áîëîí õóâü õ¿íä áè÷ãèéí õýë, õýâ á¿ðýëäýõ, òºëºâøèõ, ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, ýð¿¿ãèéí, èðãýíèé õýðýãò õîëáîîòîé áè÷èã, ãàðûí ¿ñãèéã øèíæëýõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð þì.

Áè÷èã ãýäýã íü õ¿í áîäîë ñàíààãàà òóñãàéëàí áîëîâñðóóëñàí ¿ñýã, òýìäýãò, ä¿ðñ, òýäãýýðèéã õîëáîõ ä¿ðìèéí òóñëàìæòàéãààð èëýðõèéëñíèéã õýëíý. Áè÷èã íü óòãûí õýñýã áóþó áè÷ãèéí õýë, ä¿ðñëýëèéí õýñýã áóþó áè÷ãèéí õýâ ãýñýí á¿òýöòýé.

Õ¿í á¿ð ººðèéí ýçýìøèñýí áîëîâñðîë, ìýðãýæèë áîëîí àíàòîìè, ñýòãýë ç¿éí øèíæýýñýý õàìààð÷ áè÷ãèéí òîäîðõîé äàäàëòàé áîëñîí áàéäàã. Áè÷èõ äàäàë ãýäýã íü õ¿í áîäîë ñàíàà, ìýäýýëëèéã áóñäàä äàìæóóëàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèéãýý òóñãàé òýìäýãòèéí òóñëàìæòàéãààð ä¿ðñëýí áóóëãàõ áè÷ãèéí õýë, õýâ òîãòîæ, òºëºâøñºí õýâøìýë ÷àäâàðûã õýëíý. Áè÷èõ äàäëûã äîòîð íü:

Òåõíèê äàäàë. Ýíý íü ãàðò ¿çýã áàðèõ, öààñ áàéðëóóëàõ, øèðýýíä ñóóõ äàäàë.

Ä¿ðñëýõ äàäàë. Ýíý íü ¿ñýã, ýëåìåíò ¿éëäýõ, õîëáîõ, çºâ ä¿ðñëýí ãàðãàõ äàäàë.

Óòãà÷èëàõ äàäàë. Ýíý íü ¿ã ºã¿¿ëáýð á¿òýýõ, áè÷ãèéí ýõ çîõèîõ, áîëîâñðóóëàõ äàäàë.

Áè÷ãèéí õýë, õýâèéí øèíæ òýìäýã äàõèí äàâòàãäàøã¿é, õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé, õóâèëáàðòàé áàéõ ìºí ÷àíàðò ò¿øèãëýí áè÷èã ñóäëàëûí îíîëûí ìºðäëºãèéã ¿íäýñ áîëãîí áè÷ãèéí ýõ çîõèîã÷, ã¿éöýòãýã÷èéã òîãòîîäîã. Áè÷ãèéí çîõèîã÷, ã¿éöýòãýã÷ íü èõýâ÷ëýí íýã õ¿í áàéäàã áîëîâ÷ çàðèìäàà ººð ººð òóñäàà áàéõ òîõèîëäîë áèé.

87

Áè÷èã ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã:

• Çîõèîã÷ ñóäëàëûí øèíæèëãýý. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð áè÷ãèéí õýë, àãóóëãà, íàéðóóëãà, óòãûã çîõèîñîí õ¿íèé àíàòîìè, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí øèíæ, áîëîâñîðñîí ò¿âøèí, àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð çîõèîã÷èéã òóõàéëàí òîãòîîíî.

• Ã¿éöýòãýã÷ ñóäëàëûí øèíæèëãýý. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð áè÷ãèéã ã¿éöýòãýñýí õ¿íèé àíàòîìè, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí øèíæ, áè÷ñýí íºõöºë, àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð ã¿éöýòãýã÷èéã òóõàéëàí òîãòîîíî.

• Ãàðûí ¿ñýãò õèéõ øèíæèëãýý. Ãàðûí ¿ñãýý òóõàéí õ¿í ººðèéí äàäëààð, ýñâýë çîðèóä ãóéâóóëàí çóðñàí àëèí áîëîõ, ýñâýë ººð õ¿í äóóðàéæ õóóðàì÷ààð ¿éëäñýí ýñýõ, õóóðàì÷ààð ¿éëäñýí àðãûã îíîøèëæ, àäèëòãàæ òîãòîîíî.

• Íóóö áè÷èã (êðèïòîãðàìì, ãýìò ãðàôèò)-ò õèéõ øèíæèëãýý. Ãýìò á¿ëýã, ãýìò õýðýãòí¿¿ä õîîðîíäîî õàðèëöäàã, íóóö àðãà, ò¿ëõ¿¿ðýýð òàéëæ óíøäàã ¿ñýã, ýëåìåíò, òýìäýãò¿¿äýýñ á¿òñýí áè÷ãèéã øèíæëýíý.

• Ýâë¿¿ëñýí áè÷èãò õèéõ øèíæèëãýý. Ýâë¿¿ëñýí áè÷ãèéã ¿éëäýã÷ ýòãýýäèéí àíàòîìè, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí øèíæ, ¿éëäñýí àðãà, íºõöºëèéã òîãòîîõûí òóëä êðèìèíàëèñòèêèéí èæ á¿ðýí øèíæèëãýýíèé àðãà÷ëàëûã àøèãëàí õèéõ øèíæèëãýý þì.

Áè÷èã ñóäëàëûí àäèëòãàëûí øèíæèëãýýíèéí ¿ð ä¿í áîäèòîé áàéõ íü õàðüöóóëàõ çàãâàðûã õýðõýí öóãóóëñíààñ èõýýõýí õàìààðäàã. Õàðüöóóëàõ çàãâàð ãýäýã íü øèíæèëæ áóé áè÷èãòýé àäèëòãàí øèíæëýõ çîðèëãîîð áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ¿åä õóðààí àâñàí, áè÷ãèéí çîõèîã÷, ã¿éöýòãýã÷èéí îíöëîãèéã òóñãàñàí, ãàðàë ¿¿ñýë íü òîäîðõîé áè÷èã, ãàðûí ¿ñãèéã õýëíý.

Õàðüöóóëàõ çàãâàðûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó ìºðäºã÷ òîãòîîë ¿éëäýí, òýìäýãëýë õºòëºæ öóãëóóëàí àâäàã. Ýíý íü õàðüöóóëàõ çàãâàðûã õóóëü ç¿éí õóâüä íîòëîãîîíû õýìæýýíä ¿íýëýõ ¿íäýñ áîëæ ºãäºã.

Õàðüöóóëàõ çàãâàðûã øèíæèëãýýíèé øààðäëàãà õàíãàõóéöààð àâàõûí òóëä ÝÁØÕ-èéí 160 äóãààð ç¿éëèéí 160.3-ä çààñíû äàãóó ìýðãýæèëòíèéã îðîëöóóëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Õàðüöóóëàõ çàãâàðûã:

• ÷ºëººò,

• õàðüöàíãóé ÷ºëººò,

• òóðøèëòûí ãýæ àíãèëäàã.

×ºëººò çàãâàð ãýæ íü öàã õóãàöààíû õóâüä õýðãèéã ¿éëäýõýýñ ºìíº áèé áîëñîí, òóõàéí õýðýãò õîëáîãäîëã¿é ç¿éëñèéã õýëíý. Ýíý çàãâàð íü àäèëòãàëûí à÷ õîëáîãäîë õàìãèéí ºíäºð áàéäàã áóþó ñóáúåêòèâ íºëººëºëã¿é òóë àäèëòãàëûí øèíæèëãýýíä

88


àëü áîëîõîîð èõýýð èð¿¿ëáýë ñàéí. Óã çàãâàðò õýðýã ¿éëäýõýýñ ºìíº áè÷èæ áàéñàí ãàð áè÷ìýë, ãàðûí ¿ñýã çýðãèéã îðóóëæ îéëãîíî. ×ºëººò çàãâàðûí õóãàöààã òîîöîõäîî øèíæ òýìäýã ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòëûã õàðãàëçàíà.

Õàðüöàíãóé ÷ºëººò çàãâàð ãýæ öàã õóãàöààíû õóâüä õýðãèéã ¿éëäñýíýýñ õîéø áèé áîëñîí, òóõàéí õýðýãò õîëáîãäîëã¿é ç¿éëñèéã õýëíý. Ýíý çàãâàð íü õýðãèéã ¿éëäñýí áóþó ìºð ¿¿ññýí õóãàöààòàé õàìãèéí îéðõîí áèé áîëäîã îíöëîãòîé òóë øèíæ òýìäýã ººð÷ëºãäñºí ýñýõèéã òîãòîîõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàðüöàíãóé ÷ºëººò çàãâàðò öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëò äýýðõ ãàðûí ¿ñýã, ãàð áè÷ìýë, áàéöààëòûí òýìäýãëýë äýýðõ ãàðûí ¿ñýã çýðãèéã îðóóëæ îéëãîíî.

Òóðøèëòûí çàãâàð ãýæ ãýìò ¿éëäëèéí ìºðòýé õàðüöóóëàí øèíæëýõ çîðèëãîîð ìºðäºã÷èéí ñàíàà÷ëàãà, ýñâýë øèíæýý÷èéí ãàðãàñàí õ¿ñýëòýýð áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ¿åä áèé áîëãîñîí ç¿éëñèéã õýëíý. Òóðøèëòûí çàãâàðûã áèé áîëãîõäîî øèíæèëæ áóé ìºð ¿¿ññýí îð÷èí, íºõöºëä àëü áîëîõ èõýýð äºõ¿¿ëýí, õýä õýäýí óäàà äàâòàí “òóðøèëòûí ìºð” ¿¿ñãýäýã. Ñýæèãòýí íàðààð ìºðäºã÷èéí õÿíàëòûí äîð áè÷¿¿ëýí àâñàí ãàð áè÷ìýë, ãàðûí ¿ñýã çýðãèéã îéëãîíî.

Õàðüöóóëàõ çàãâàðò äàðààõ øààðäëàãûã òàâüäàã:

1. Ãàðàë ¿¿ñýë íü òîäîðõîé áàéõ. (Áàðèìò áè÷èã, ãýðýë çóðàã, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò, ëàâëàãàà çýðãýýð áàòàëãààæíà)

2. Öàã õóãàöààíû õóâüä øèíæèëæ áóé áè÷èãòýé àëü áîëîõ îéðîëöîî õóãàöààíä ¿¿ññýí áàéõ. (×ºëººò çàãâàðûí õóâüä õýðýã ¿éëäýõýýñ 10-ààñ äýýøã¿é æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí áîë ñàéí)

3. Òîîíû õóâüä õàíãàëòòàé áàéõ. (10-15 ãàðûí ¿ñýã, 3-ààñ äîîøã¿é õóóäàñ ãàð áè÷ìýë)

2. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàë: Áè÷èã áàðèìò, ¿íýò öààñ ¿éëäâýðëýõ õýâëýëèéí òåõíîëîãè áîëîí òýäãýýðèéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ àðãûã ñóäàëæ, øèíæèëãýý õèéõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Áè÷èã áàðèìòûã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ àðãà:

• Õýñýã÷ëýí õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ,

• Á¿õýëä íü õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ.

Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí øèíæèëãýýãýýð äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã.

• Èðãýíèé áè÷èã áàðèìòàä õèéõ øèíæèëãýý. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð áè÷èã áàðèìòûã ¿éëäñýí õýâëýëèéí òåõíîëîãèéã, àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð ñàíä áàéãàà çàãâàðòàé õàðüöóóëàí æèíõýíý ýñâýë õóóðàì÷èéã òîãòîîíî.

89

• Ìºíãºí òýìäýãòýä õèéõ øèíæèëãýý. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð ìºíãºí òýìäýãòèéã ¿éëäñýí õýâëýëèéí òåõíîëîãèéã, àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð ñàíä áàéãàà çàãâàðòàé õàðüöóóëàí æèíõýíý ýñâýë õóóðàì÷èéã òîãòîîíî.

• Òàìãà, òýìäýãíèé äàðäñàíä õèéõ øèíæèëãýý. Îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð äàðäñûã ¿¿ñãýñýí ç¿éëèéí îíöëîã, òºðºë, àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð çàãâàð äàðäàñòàé õàðüöóóëàí æèíõýíý ýñâýë õóóðàì÷èéã òîãòîîíî.

• Á¿äýã, äàðñàí áîëîí óñòãàñàí áè÷èã, òàìãà, òýìäýãíèé äàðäñàíä õèéõ øèíæèëãýý. Õ¿íèé ýíãèéí í¿äýíä õàðàãäàõã¿é áè÷èã, òàìãàíû äàðäàñûã ãýðýë ø¿¿ã÷, ºñãºã÷ áàãàæ, òºðºë á¿ðèéí ãýðëèéí äîëãèîí ¿¿ñãýã÷ áàãàæíû òóñëàìæòàéãààð ñýðãýýí òîãòîîíî.

• Õýâëýìýë õóóäñàíä õèéõ øèíæèëãýý. Àëáàí áàéãóóëëàãûí õýâëýìýë õóóäàñ àøèãëàí ¿éëäñýí áè÷èã áàðèìò \àëáàí áè÷èã, òîäîðõîéëîëò, ëàâëàãàà ã.ì\ æèíõýíý ýñâýë õóóðàì÷èéã òîãòîîíî.

• ¯íýò öààñàíä õèéõ øèíæèëãýý. Öààñ íü áàéãàëèéí ãàðàëòàé ýñâýë íèéëýã, ¿íýò áóþó æèðèéí ãýäãèéã òîãòîîíî.

Áîäëîãî

Øèíýýð áàðèãäñàí “Öàìõàã” õîòõîíä áàéð õóäàëäàí àâñàí îðøèí ñóóã÷äàä “Áàéð ÷ºëººëºõ òóõàé ìýäýãäýõ õóóäàñ” èðæýý. Ìýäýãäýõ õóóäñûí óòãà íü: “Ãýðýýíä çààñíààð îðîí ñóóö õóäàëäàí àâàõ òºëáºð òºëºõ õóãàöàà õýòýðñýí òóë áàéðûã ÷ºëººëíº ¿¿” ãýñýí áàéíà. Ãýòýë òóõàéí ìýäýãäýë õ¿ëýýí àâñàí îðøèí ñóóã÷èä á¿ãä áàéð õóäàëäàí àâàõ òºëáºðºº òºëñºí òóõàéãàà õýëæ “Áàéðíû òºëáºð òºëñºí òóõàé áàðèìò” ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýâ. Ãýòýë óã áàðèìòûã áàðèëãûí êîìïàíèé åðºíõèé çàõèðàë Í.×èíõ¿¿ ¿ã¿éñãýæ, ìºíãº ºãñºí, àâààã¿é õýìýýí 2 òàëààñ ìàðãààí ¿¿ñæýý.

Ìýäýãäýë àâñàí îðøèí ñóóã÷èä ìºðäºí áàéöààõ àëáàíä õàíäàí “Åðºíõèé çàõèðàë Í.×èíõ¿¿ áèäíýýñ ìºíãº àâñàí õýðíýý áàéðíààñ õººëºº” ãýæ ãîìäîë ãàðãàí ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñã¿¿ëýí øàëãóóëñàí áàéíà.

1. Áè÷èã ñóäëàëûí òóõàé òîäîðõîéëíî óó?2 Áè÷èã, ãàðûí ¿ñãèéã øèíæëýõ øààðäëàãà áèé þó? ßìàð òºðëèéí ãýìò

õýðãèéã íîòëîõ áîëîìæòîé âý? 3. Õàðüöóóëàõ çàãâàð õýäýí òºðºëòýé âý? Àëü íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý?4. Áè÷èã ñóäëàëûí øèíæèëãýýíä òàâèõ íèéòëýã àñóóëòóóä?5. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð þóã òîãòîîõ âý?6. Áè÷èã-òåõíèê ñóäëàëûí îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð þóã òîãòîîõ âý?


90


Àñóóëò:

1. Ýíý õýðýã, ìàðãààíä ÿìàð ç¿éë íîòëîõ áàðèìò áîëîõ âý?

2. “Áàéðíû òºëáºð òºëñºí òóõàé áàðèìò”-ûã øèíæèëãýýíä õ¿ðã¿¿ëýõäýý ÿìàð àñóóäëûã òîãòîîëãîõ ¸ñòîé âý?

3. Óã áàðèìòóóä õóóðàì÷ áàéíà ãýñýí øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòýä ¿íäýñëýí òà ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ âý?

91

ÑÝÄÝÂ 8. ÃÀËÒ ÇÝÂÑÝÃ ÑÓÄËÀË

1. Ãàëò çýâñýã ñóäëàëûí îéëãîëò, ãàëò çýâñãèéí òºðºë, àíãèëàë

2. Áóóäëàãûí óëìààñ ìºð ¿¿ñýõ ç¿é òîãòîë (Äîòîîä, ãàäààä áàëëèñòèê)

3. Ãàëò çýâñãèéí ìºðººð òîãòîîæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë

1. Ãàëò çýâñýã ñóäëàë ãýäýã íü ãàëò çýâñãèéí á¿òýö, áóóäëàãà ÿâàãäàõ ç¿é òîãòëûã ñóäàëæ, ãàëò çýâñãèéí ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëäàã ìýäëýãèéí ñàëáàð.

Êðèìèíàëèñòèêèéí ïðàêòèêò ãàëò çýâñýã áýëòãýñýí àðãûã òîãòîîõ ýêñïåðòèç õèéõ øààðäëàãà ãàð÷ èðäýã. Ãàäíààñàà ãàëò çýâñýãòýé òºñººòýé ìºðòëºº ãàëò çýâñýã áèø, îãò òºñººã¿é áîëîâ÷ ãàëò çýâñýã áîëîõ òºõººðºìæ áàéäàã. Èéì òºõººðºìæèéã ãàëò çýâñýã, ñóì õýðýãñýëä õàìààðóóëàõ êðèìèíàëèñòèêèéí øàëãóóð íü öýðýã-òåõíèêèéí îéëãîëòîîñ ÿëãààòàé.

Õèé ¿¿ñãýã÷ áîäèñûí (äàðèí öýíýã) äóëààíû çàäðàëûí ýíåðãèýð ñóì íü ÷èãëýëò õºäºëãººíä îðæ áàé îíîõîä á¿òýýöèéí õóâüä çîðèóëàãäñàí òºõººðºìæèéã ãàëò çýâñýã ãýíý.

Ãàëò çýâñãèéã çîðèóëàëòààð íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà:

- Áàéëäààíû ãàëò çýâñýã – ¿éëäâýðèéí àðãààð õèéãäñýí, îëîí öýíýãëýãääýã, áÿíò á¿õèé íýã ãîë òºìºðòýé, ãóëñäàã çàìàãòàé, ñóìààð áóóäëàãà ¿éëääýã.

- Ñïîðò-ñóðãàëòûí ãàëò çýâñýã – áàãà êàëèáðûí, áîãèíî áà äóíä çýðãèéí ãîë òºìºðòýé, öàãèðãàí î÷ëóóðòàé ñóìààð áóóäëàãà ¿éëääýã.

- Àíãèéí ãàëò çýâñýã – ¿éëäâýðèéí àðãààð õèéãäñýí, íýã ýñâýë õýä õýäýí óðò ãîë òºìºðòýé, ñóì, ¿ðýë, õîðãîëæîîð áóóäëàãà ¿éëääýã.

- Èðãýíèé ãàëò çýâñýã – íýã á¿ðèéí õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòòàé, áàãà êàëèáðûí, áàéëäààíû áà ïëàñòèê ñóì, ìýäðýë ñààòóóëàã÷ õèéãýýð áóóääàã, ýñâýë äóó ÷èìýý ãàðãàã÷ áîãèíî ãîë òºìºðòýé áàéäàã.

- Òóñãàé ãàëò çýâñýã – õàäààñ õàäàã÷, äîõèî ºãºã÷, ãýðýëò ñóìààð áóóäàã÷ çýðýã áóñàä çîðèóëàëòààð àøèãëàäàã.

- Ãýìò õýðãèéí (çîðèóä áýëòãýñýí) ãàëò çýâñýã – ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä òîõèðîìæòîé áîëãîí çàãâàð, õèéöèéã ººð÷èëñºí ãàëò çýâñýã.

Òºðëººð íü: âèíòîâêà, êàðàáèí, ïèñòîëåò, ðóæü¸, øòóöåð, àâòîìàò, ïèñòîëåò, ïóëüì¸ò, ðåâîëüâåð ãýæ õóâààíà.

Ãîë òºìðèéí óðòààð íü: áîãèíî (20 ñì), äóíä çýðýã (20-50 ñì), óðò (50 ñì äýýø) ãîë òºìºðòýé ãýæ àíãèëíà.

92


Öýíýãëýõ ìåõàíèçìûí ¿éë÷ëýëýýð íü: ãàð àæèëëàãààòàé, õàãàñ àâòîìàò, àâòîìàò ãýíý.

Ãàëò çýâñýã, ò¿¿íèé ñóì õýðýãñëèéã èéíõ¿¿ àíãèëàõ íü õýðãèéí ãàçàðò ¿¿ññýí ìºðèéã îíîøëîæ ãàëò çýâñãèéí çîðèóëàëò, òºðëèéí òîãòîîõ, óëìààð ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààíû ýðëèéí õ¿ðýýã õóìèõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû òýìäýãëýëä ãàëò çýâñãèéã çºâ òîäîðõîéëîí áè÷èõ çýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé.

2. Áóóäëàãà ãýäýã íü ãàëò çýâñýã àøèãëàí òýñðýëòèéí ýíåðãè áèé áîëãîõ çàìààð ñóìíû õóøóóã õîíãèîíîîñ ñóëëàæ ÷èãëýëò õºäºëãººíä îðóóëàõ ¿éëäýë þì. Áóóäëàãà õèéãäýõ ¿éë ÿâö íü äîòîîä, ãàäààä áàëëèñòèê ¿çýãäýëýýð òàéëáàðëàãäàíà.

Äîòîîä áàëëèñòèê íü ãàëò çýâñãèéí öîõèõ áóóëãàõ ìåõàíèçì ãîõ äàðñíààð àæèëëàæ, öîõèëóóð øºâºã òºìºð ñóìíû áÿëòàí äýýð öîõèõ ¿åä äàðèí öýíýãò î÷ õàÿæ ãàë àâàëöñàíààð ýõýëíý. Äàðü îãöîì øàòàæ ñóìíû äîòîîäîä õ¿÷òýé äàðàëò ¿¿ññýíýýð ñóìíû õóøóó õîíãèîíîîñ ÷ºëººëºãäºí ãîë òºìðèéí ñóâãààð ã¿éæ áÿíòàíä ç¿ñýãäýí òýíõëýãýýðýý ýðãýëäýõ õ¿÷èéã àâ÷ ãîë òºìðèéí àìñðààñ ñóãàðàõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý.

Ãàäààä áàëëèñòèê íü ñóìíû õóøóó ò¿¿íèéã äàãàëäàí äóòóó øàòñàí äàðü, òîðòîã, ãàë, óòàà ãîë òºìðèéí àìñàðààñ ãàðàõ ¿åýñ ýõýëæ, ñóìíû õóøóó ñààäûã íýâòýëæ ãýìòýë ¿¿ñãýõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ íèñëýãèéã õýëíý.

Áóóäëàãûí óëìààñ áóþó äîòîîä, ãàäààä áàëëèñòèêèéí ¿åä äàðààõ ìºð ¿¿ñíý.

Ñóìíû õîíãèîí äýýð:

• Äàéçíû ìºð

• Õ¿õýýãíèé ìºð

• Øºâºã òºìðèéí ìºð

• Õîíãèî õàÿã÷ õóìñíû ìºð

• Òîðòîã, õºº, äóòóó øàòñàí äàðü.

Ñóìíû õóøóóí äýýð:

• Õîíãèîíû àìñðûí áè÷èë çóðààñàí ìºð

• Áÿíòíû àíõäàã÷ ìºð

• Áÿíòíû õî¸ðäîã÷ ìºð

• Òîðòîã, õºº, äóòóó øàòñàí äàðü

• Õàòóó áàéíä òóñàõ ¿åä õóøóó ýâäðýõ.

93

Áàéí äýýð:

• Ãýìòýë, øàðõ

• Àð÷èëòûí á¿ñë¿¿ð

• Òóëãàæ áóóäñàí ¿åä øòàíöìàðê


Áóóäàã÷ äýýð:


3. Áóóäëàãûí óëìààñ ¿¿ññýí äýýðõ ìºð¿¿äýä îíîøëîë, àäèëòãàë õèéñíýýð ãàëò çýâñýã àøèãëàí ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëæ, íîòîëäîã.

Îíîøëîë ç¿éí ÷èãëýëýýð äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý:

• Òºõººðºìæ íü ãàëò çýâñýã ìºí ýñýõ?

• ßìàð ìàðê, ìîäåëèéí ãàëò çýâñýã áîëîõ?

• ßìàð çîðèóëàëòûí, ÿìàð êàëèáðûí ñóì õýðýãëýäýã áîëîõ?

• Ãàëò çýâñýãò á¿òýýöèéí ººð÷ëºëò õèéñýí ýñýõ?

• Ãàëò çýâñãýýð áóóäëàãà ¿éëäýæ áîëîõ ýñýõ?

• Ãàëò çýâñýã á¿ðýí àæèëëàãààòàé ýñýõ?

• Ãàëò çýâñãýýð áóóäëàãà ¿éëäñýí ýñýõ ?

• Ãîõ äýýð äàðààã¿é ¿åä äîðãèëòîîñ áóóäëàãà ¿éëäýõ ýñýõ?

• Ñ¿¿ë÷èéí öýâýðëýãýý õèéñíýýñ õîéø õýäýí óäàà áóóäñàí áàéíà âý?

• Áóóäàã÷èéí áàéðëàë, çàé.

Àäèëòãàëûí ÷èãëýëýýð äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý:

• Õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí áîëîí ñýæèãòíýýñ õóðààí àâñàí õîíãèî ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé õîíãèîòîé òîõèðîõ ýñýõ?

• Õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí áîëîí öîãöîñíîîñ àâñàí ñóìíû õóøóó ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé õóøóóòàé òîõèðîõ ýñýõ?

• Õîíãèî, õóøóó íü óðüä íýã á¿õýë ñóì áàéñàí ýñýõ?

• Ãàëò çýâñãèéí ýä àíãèóä óðüä íýã á¿õýë áàéñàí ýñýõ?

94


Áîäëîãî:

ªãëººíèé 08 öàãò ÁÇÄ-í 18-ð õîðîî 35-ð áàéðíû ãàäàà íàñ áàðñàí õ¿í áàéíà ãýñýí äóóäëàãààð öàãäààãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í î÷èæ ¿çëýã õèéõýä èðãýí Ý íü äàãçàí òóñ ãàçðàà áóóäóóëñíû óëìààñ íàñ áàðñàí áàéíà ãýñýí àíõíû îíîøèéã ø¿¿õ-ýì÷ ãàðãàâ.

Àñóóëò:

1. Ýíý õýðãèéí ãàçðààñ ÿìàð, ÿìàð ìºðèéã õýðõýí èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ ¸ñòîé âý?

2. Öîãöîñîíä ¿çëýã õèéæ, ÿìàð ìºð, äýýæ àâàõ ¸ñòîé âý?

1. Ãàëò çýâñýã ñóäëàë ãýæ þó âý?2. Áóóäëàãûí óëìààñ õààíà ÿìàð ìºð¿¿ä ¿¿ñäýã âý? 3. Áóóäëàãûí ìºðèéã èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ ÿðèíà óó?4. Ãàëò çýâñãèéí àäèëòãàëûí øèíæèëãýýãýýð þóã òîãòîîõ âý?5. Ãàëò çýâñãèéí îíîøëîãîîíû øèíæèëãýýãýýð þóã òîãòîîõ âý?


95

III Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÊÒÈÊ Ç¯É

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÊÒÈÊ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ÌªÍ ×ÀÍÀÐ

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é íü êðèìèíàëèñòèêèéê øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí õýñýã áîëîõ íü

2. Òàêòèêèéí ¿å øàòóóä

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é íü ººðèéí ºìíºõ õýñýã-êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, äàðààõ õýñýã - çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõ àðãà ç¿éòýé íÿãò õîëáîîòîé, êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí õýñýã ìºí.

Ìºð, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, øèíæëýõýä çîðèóëæ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû áîëîâñðóóëñàí òåõíèêèéí õýðýãñýë, àðãà ç¿é, àðãà áàðèë íü êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éãýýð äàìæèæ õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿õèéí ïðàêòèêò áèåëýëýý îëäîã.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê íü øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýñýí, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã (investigatory actions - àíãëè) çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, ÿâóóëàõ òàêòèê ç¿éí òóõàé ïðàêòèê çºâëºìæèéí ñèñòåì þì.

Íîòîëãîî ÿâóóëæ áàéãàà àëáàí òóøààëòíû çàí ¿éëèéí ÷èã, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, øèíæëýõýä ÷èãëýñýí ìºðäºí áàéöààõ òîäîðõîé àæèëëàãààíû àðãà áàðèëûã òîäîðõîéëîõ çºâëºìæ ÷ ìºí àäèë êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêò õàìààðíà.

Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òàêòèêèéí àðãà áàðèë íü êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí öîðûí ãàíö ýëåìåíò áèø áîëîâ÷, ò¿¿íèé õàìãèéí ÷óõàë õýñýã, õàðèí òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí îéëãîëò, çºâëºìæ ò¿¿íèé ¿íäñýí îéëãîëòîä õàìààðíà. Òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí õóâüä êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà áàðèë òºðëèéí øèíæòýé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà áàðèë íü ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí ¿ð àøèãòàé, îíîâ÷òîé àðãà, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ, ¿íýëýõ, àøèãëàõàä áàðèìòëàõ èë¿¿ òîõèðîìæòîé ÷èãëýë þì.

Àðãà áàðèëûã òåõíèê - êðèìèíàëèñòèêèéí áà òàêòèê - êðèìèíàëèñòèê (òàêòèê)-èéí ãýæ àíãèëíà.

Òåõíèê - êðèìèíàëèñòèêèéí õýðýãñýë (ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ãýðýë çóðàã àâàõ ãýõ ìýò), êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë (ìºð áèé áîëîõ ìåõàíèçìûí òóõàé øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàëä ¿íäýñëýñýí ìºð

96


èëð¿¿ëýõ àðãà áàðèë)-ûã òåõíèê - êðèìèíàëèñòèê ãýíý.

Òàêòèê-êðèìèíàëèñòèê (òàêòèê)-èéí ãýæ ìºðäºí áàéöààëò çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä áýëòãýõ, ÿâóóëàõ àðãà áàðèëûã õýëíý.

¯¿íýýñ ãàäíà òàêòèêèéí àðãà áàðèë «çàí òºëºâ»-èéí, ººðººð õýëáýë, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ çàí ¿éëèéí òîäîðõîé ÷èã ñîíãîæ àâàõ, ò¿¿íèéãýý áàðèìòëàõ øèíæòýé áàéæ áîëíî.

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí ýðõ çóéí ¿íäýñ þì.

Òàêòèêèéí àðãà áàðèë, çºâëºìæ àøèãëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàä õóóëèéí øààðäëàãà áèåë¿¿ëýõèéí áàòàëãàà.

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä òàêòèêèéí àðãà áàðèë õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ íü õóóëü, ýðõ ç¿éí áóñàä àêòààð òîãòîîñîí, ýíý àðãà áàðèë, çºâëºìæ õýðýãëýõ íºõöºë, àãóóëãà, çîðèëãî, äýãèéã òîäîðõîéëñîí çàð÷èì, æóðìûí ñèñòåì ìºí.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéã áîëîâñðóóëàõàä õóóëèéã äýýäëýæ, ò¿¿íèéã õýëáýðýëòã¿é ñàõèõ íü ýð¿¿ãèéí õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òàíèí ìýäýõ, íîòëîõ áîëîëöîîã õàíãàäàã çàéëøã¿é íºõöºë áîëäîã.

Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü òàêòèê-êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà áàðèë, êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèêèéí õýðýãñýë, àðãà ç¿é, àðãà áàðèë àøèãëàõ æóðàì òîãòîîñîí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé ¿íäñýí àêò þì. Ýíý ÷èãëýëýýð ÝÁØÕ-èéí õýì õýìæýýã äàðààõ áàäëààð àíãèëæ áîëíî:

à) òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí àãóóëãûã òîäîðõîéëñîí;

á) òàêòèêèéí àðãà áàðèë õýðýãëýõ çîðèëãûã àãóóëñàí;

â) òàêòèêèéí àðãà áàðèëûã ã¿éöýòãýõ æóðàì òîãòîîñîí;

ã) òàêòèêèéí àðãà áàðèë õýðýãëýñýí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëòèéã òóñãàñàí

ä) òîäîðõîé íºõöºëä òàêòèêèéí ÿìàð íýã àðãà áàðèë õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí áóþó õÿçãààðëàñàí.

Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí çàð÷èìä òîõèðñîí òèéì ë àðãà áàðèëûã õýðýãëýíý. Ãýõäýý äóðààð ààøèëæ áîëîõã¿é.

ßìàð ÷ õóóëü, õóóëü÷èëñàí àêòààð ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàä àøèãëàõ, ýñõ¿ë àøèãëàæ áîëîõ òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí òºãñ æàãñààëòûã òîãòîîæ ÷àäàõã¿é. Íºãºº òàëààð ýíý àðãà áàðèëûã õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé ò¿ãýýìýë çààëòòàé áàéæ ÷àäàõã¿é.

97

Çàð÷ìûí ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûã äàðààõ ¿íäýñëýëýýð òàéëáàðëàæ áîëíî:

1. Ýðõ ç¿éí íýã àêò áóþó ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé ñèñòåìä òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí òºãñ æàãñààëòûã èëýðõèéëýõ ÿìàð ÷ îðîëäëîãî ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ òàêòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã õºãæèõ, áîëîâñðîíãóé áîëîõ, ò¿¿íèé ¿ð àøèã äýýøëýõ ïðîöåññûã çîãñîîõ ñºðºã ¿çýãäýë áîëíî. Øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí á¿õ ñàëáàðûí íýã àäèë êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí õºãæëèéã þóãààð ÷ çîãñîîæ, ñààðóóëæ áîëîõã¿é.

2. Òàêòèêèéí àðãà áàðèë, çºâëºìæ àøèãëàõ áîäèò á¿õ áàéäàë (àìüäðàëä òîõèîëäîõ)-ûã íýã á¿ð÷ëýí òîî÷èõ áîëîìæã¿é ó÷èð òàêòèêèéí àðãà áàðèë õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé ò¿ãýýìýë çààëòûã õóóëüä òóñãàõ áîëîëöîîã¿é.

3. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí àðãà áàðèë õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ íü õóóëèéí õýì õýìæýýã õýëáýðýëòã¿é áàðèìòëàõûã øààðäàíà. Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä á¿ðò ÿë øèéòãýëèéã øóäàðãààð îíîãäóóëàõ, ãýì áóðóóã¿é íýã ÷ õ¿íèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàæ, ÿë øèéòãýæ áîëîõã¿é ãýñýí çàð÷ìûã ë áàðèìòëàíà.

4. Ýð¿¿ãèéí õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ ãýäýã íü áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûã, ò¿¿íèé ìºðººð òàíèí ìýäýõ, ãýì áóðóóòàé õ¿íèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàæ, ÿëûã øóäàðãààð îíîãäóóëàõ àëáàíû ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà.

5. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë, ïðàêòèê çºâëºìæ íü íîòëîõ áàðèìò áèé áîëîõ, õàäãàëàãäàõ, ¿ã¿é áîëîõ îáúåêãèâ ïðîöåññûí áîëîí íîòîëãîîíû ïðîöåññûí ç¿é òîãòîëä ¿íäýñëýíý.

6. Ãýìò õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ íü çºâõºí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷èéí áèø, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ïðîöåññûí á¿õ ñóáúåêòèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ òîãòäîã ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò. Íýãýíò õ¿ì¿¿ñ îðîëöîæ áàéãàà áîëîõîîð õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ñýòãýë ñóäëàëûí ¿íäýñ, îðîëöîã÷äûí ñýòãýë ç¿éí îíöëîãèéã ìýäýæ áàéõ (õýí áý ãýäãèéã ìýäýõ) íü àæëûí àìæèëòûí íýã ¿íäýñ.

7. Ñýòãýë ñóäëàë íü êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëåâëºõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà áàðèë áîëîâñðóóëàõàä òóñëàíà.

2. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû çîðèëãûã õàíãàõûí ó÷èð òàêòèêèéí á¿òýö, òîäîðõîé øàò áîëîõ ñàëáàð ñèñòåìèéí àãóóëãûã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ íü ÷óõàë. Ýíý øàòëàëûí äàðààëëûã åðºíõèéä íü äàðààõ áàéäëààð èëýðõèéëæ áîëíî:

1. ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä áýëòãýõ;

2. ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ;

3. ìºðäåí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã áýõæ¿¿ëýõ;

98


4. õ¿ðñýí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, ýð¿¿ãèéí òóõàéí õýðýãò íîòëîõ áàðèìòûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì äýõüò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë, ýçëýõ áàéðûã òîäîðõîéëîõ.

À. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä áýëòãýõ. Ýíý øàòàíä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû çîðèëãûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã ÿâóóëàõ õóãàöàà, îðîëöîã÷èä, àøèãëàõ òåõíèê êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà áàðèë, õýðýãñýë, ã¿éöýòãýõ àæëûí áîëîìæ àøèãëàõ õýëáýð, õÿçãààð, ìýðãýæèëòíèé òóñëàëöàà àâàõòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

Ýíý øàòàíä çààâàë áàéõ íýã íºõèºë íü ÿâóóëàõ àæèëëàãààíû á¿õ ïðîöåññûí óÿí õàòàí çàãâàðûã ñàíààíäàà äýâø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Çàãâàð íü ÿíç á¿ðèéí áàéäëûã óðüä÷èëàí õàðàõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä àøèãëàæ áîëîõ õóâèëáàð, õàðãàëçàí ¿çýõ õ¿÷èí ç¿éëèéí áîëçîøã¿é íºëººã öàã òóõàéä íü áîäîæ áîëîâñðóóëàõàä òóñëàíà. Èéì çàãâàðûí á¿ðýí ä¿¿ðýí áàéäàë, ò¿¿íèé õóâèëáàð íü ãýìò ÿâäëûí òóõàé ìýäýýëëèéí õýìæýýíýýñ øóóä øàëòãààëíà. Ìýäýýëýë èõ áàéõ òóñàì çàãâàðûí õóâèëáàð öººí áàéíà.

Àíõíû ìýäýýëëèéí õýìæýý ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàçðààñ áàñ øàëòãààëíà. Õýðýâ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà á¿õèé ë àæèëëàãààíû ñèñòåìä àíõíûõ áîëæ áàéãàà áîë ìýäýýëýë áàãà áàéíà. Èéì áàéäàë ýðó¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð õèéõ ¿çëýãò áýëòãýõýä èõýâ÷ëýí èëýðíý. Ýíý òîõèîëäîëä ñàíààíû çàãâàð áàéãóóëàõàä íèéòëýã øèíæòýé, ººðººð õýëáýë ó÷ðàëûí øèíæèéã õàìãèéí åðåíõèé õýëáýðýýð àâ÷ ¿çýõýä õýðýãëýäýã òààìàãëàëä ¿íäýñëýíý. Èéì òààìàãëàëûã ìåðäåí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä íýìýãäýë ìýäýýëýë îëñîí õýìæýýãýýð áîäèò áîëãîíî.

Ìºðäºí áàéöàõ àæèëëàãààíû òîäîðõîéëñîí çîðèëãûã òºëºâëºãººíä òóñãàíà. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº çîðèëãî, õóãàöàà, ãàçðààñ ãàäíà äàðààõ ç¿éëèéã àãóóëñàí áàéíà:

• ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÷èãëýí ÿâàãäàõ õ¿í, îáúåêòûí òóõàé ìýäýýëýë;

• ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä àøèãëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëîõ íîòëîõ áàðèìò;

• ýíý íîòëîõ áàðèìò, ã¿éöýòãýõ àæëûã ìýäýýëýë àøèãëàõ àðãà áàðèë;

• áîëçîøã¿é íºõöºëò áàéäëûã õàðãàëçñàí ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òàêòèêèéí àðãà áàðèë, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ äàðààëàë, øààðäëàãàòàé òåõíèêèéí õýðýãñýë.

Îðîëöîã÷äûã òîäîðõîéëîõ íü ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû áýëòãýëèéí íýã ÷óõàë ýëåìåíò.

Õóóëèéí òàëààñ àâ÷ ¿çâýë ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä çààâàë áàéõ áà áàéæ áîëîõ îðîëöîã÷èä ãýæ áàéäàã. Ìºðäåí áàéöààã÷ààñ ãàäíà çîõèõ òîõèîëäîëä õåíäëåíãèéí ãýð÷, ìýðãýæèëòýí, ºìãººëºã÷, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, íàñàíä õ¿ðýýã¿é

99

áàéöààãäàã÷èéí òºðºë òåðºãñºäèéãçààâàë áàéõ îðîëöîã÷èä ãýæ õóóëüä òîäîðõîéëñîí. Ãýâ÷ ïðàêòèê òàëààñàà áîë ãýð÷, õîõèðîã÷, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, çàñàã çàõèðãààíû òºëººëºã÷èéã áàãòààâàë èéì îðîëöîã÷èä ºðãºí õ¿ðýýòýé. Èéì ó÷ðààñ îðîëöîã÷äûã òîäîðõîéëîõäîî õóóëèéí øààðäëàãààñ ãàäíà òîäîðõîé êàòåãîðèéí ýð¿¿ãèéí õýðýãò òóõàéí àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä ïðàêòèêààð áîëîâñîðñîí æóðìûã áàñ óäèðäëàãà áîëãîíî.

Á. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ. Ýíý øàòàíä òºëºâëºãºº õýðýãæèæ, òàâüñàí çîðèëãî øèéäâýðëýãäýõ, õèéñýí ä¿ãíýëòèéã áàòëàõ, ýñõ¿ë ¿ã¿éñãýõ çàìààð òààìàãëàëûã øàëãàíà.

Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà áîë òàíèí ìýäýõ¿éí òºðºë á¿ðèéí àðãà ç¿é õýðýãëýæ áàéãàà õóóëèàð òîãòîîñîí õýëáýð. ¯¿íýýñ ¿çâýë òàêòèêèéí àðãà áàðèë íü çîõèõ áàéäàë, öàã ¿åä íü çîõèöóóëæ, ýíý àðãà ç¿éã õýðýãëýæ áóé õóâèëáàð áîëäîã.

Ýð¿¿ãèéí õýðýãò õèéæ áàéãàà àæèëëàãààíû ñèñòåìä áèäíèé ã¿éöýòãýæ áóé àæèëëàãààíû ýçëýõ áàéð ñóóðü ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òàêòèêò òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðãýýð íü àíõíû áà äàðààõ ãýæ àíãèëíà. Ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ýõýëäýã, ìºðäºí áàéöààëòûí ýõíèé øàòàíä ÿâóóëäàã àíõíû àæèëëàãàà íü:

a. ìºðäºãäºæ áàéãàà ¿éë ÿâäëûí áàéäàë, àãóóëãûí òóõàé áàðèìæàà, ò¿¿íèé ìåõàíèçì, ¿ð äàãàâðûí òóõàé ìýäýýëýë îëîõ;

b. ãýìò õýðãèéã “õàëóóí ìåðåºð íü” èëð¿¿ëýõ, ãýìò ýòãýýäèéã òîãòîîõ, ýðýí ñóðâàëæëàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë îëæ àâàõ;

c. îáúåêòèâ, ñóáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ óñòàæ, ýñõ¿ë ¿ã¿é áîëæ áîëîõ íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ;

d. íîòîëãîîíû ç¿éëèéí á¿õ àãóóëãûã áàãòààñàí ìºðäºí áàéöààëòûí äýëãýðýíã¿é òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ ýõíèé ìýäýýëýë îëîõ õýðýãñýë áîëíî.

Õî¸ðäóãààð øàòàíä ã¿éöýòãýäýã äàðààõ àæèëëàãàà íü àíõíû øàòàíä öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòàä çàäëàí øèíæèëãýý (àíàëèç) õèéõ, ò¿¿íèéã ¿íýëýõ, àøèãëàõ, òààìàãëàëûã íàðèéâ÷ëàí øàëãàõ, ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ýëåìåíò¿¿äèéã íîòëîõ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä áîëîëöîî îëãîñîí áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýíý. Õýðýâ ìºðäºí áàéöààëòûí àíõíû àæèëëàãààíû òàêòèêò öàã õóãàöààíû áîëîí ãýíýò áàéõ õ¿÷èí ç¿éë ãîë íü áàéäàã áîë äàðààõ øàòíû àæèëëàãààíû òàêòèê íýã çîðèëãîòîé õýä õýäýí àæèëëàãààã íýã öîãöîä íýãòãýí ÿâóóëàõ õîñëîëîîð òîäîðõîéëîãäîæ, òàêòèêèéí õîñëîë áèé áîëãîíî. Èéì òîõèîëäîë ìºðäºí áàéöààõ íýã àæèëëàãàà íü ººð íýã àæèëëàãààíû áýëòãýë áàéæ áîëäîã. Òàíèã÷èéã òàíèóëàõ îáúåêòûí øèíæ òýìäãèéí òàëààð óðüä÷èëàí áàéöààõ íü ýíý àæèëëàãààíû áýëòãýëèéí ýëåìåíò, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í ñýæèãòýíã áàéöààõ ìàòåðèàë áîëîõ æèøýýòýé.

100


Â. Àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã áýõæ¿¿ëýõ. Ýíý øàòíû òàêòèê ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû á¿õ àãóóëãà, õ¿ðñýí ¿ð ä¿íã á¿ðýí, çºâ òóñãàæ õàðóóëàõàä îðøèíî. Áýõæ¿¿ëýõ òàêòèêèéí àðãà áàðèë íü òåõíèê - êðèìèíàëèñòèêèéí çîõèõ õýðýãñýë, õóóëèàð òîãòîîñîí õýëáýðýýð íîòîëãîîíû ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýí õàðóóëàõ àðãà áàðèë ñîíãîí àâàõ, õýðýãëýõ íºõöºëèéã õàíãàõàä ÷èãëýíý.

Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû æóðìûí äàãóó õóóëü ¸ñíû áîëãîîã¿é ìýäýýëýë íîòîëãîîíû õ¿÷ã¿é áºãººä ÿâóóëñàí àæèëëàãàà íü áàéöààí øèéòãýõ ÿìàð ÷ ¿ð äàãàâàðã¿é áàéíà. Ýíý øàòíû ¿ð ä¿í íü íîòîëãîîíû ýõ ñóðâàëæ áîëîõ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû áè÷èã áàðèìò (ýä ìºðèéí áàðèìò, õàðüöóóëàõ ìàòåðèàëûã õóóëü ¸ñíû áàòàëãààòàé áîëãîõûã õàìààðóóëàí) á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí.

Ã. Õ¿ðñýí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëîõ. Õèéñýí àæèë, õ¿ðñýí ¿ð ä¿íä õèéõ çàäëàí øèíæèëãýý íü íîòîëãîîíû ìýäýýëýë ¿íýí ýñýõèéã øàëãàõ, ò¿¿íèé íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîë, öààøèä àøèãëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýíý øàòàíä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä ãàðãàñàí àëäàà, ò¿¿íèé õîð óðøãèéã òîãòîîæ, àæèëëàãààã äàâòàí õèéõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý. Àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã òóñãàñàí ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû áè÷èã áàðèìòûã îáúåêòèâ, á¿ðýí ä¿¿ðýí, ºã¿¿ëëèéí ëîãèê, äàðààëàë, òîäîðõîé áàéäàë, øààðäëàãàòàé áàòàëãàà áàéãàà ýñýõýýð ¿íýëíý. Äýýð ºã¿¿ëñýí á¿õýí çàðèì òºðëèéí ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû òàêòèêèéã òîäîðõîéëîõîä á¿òýö - ñèñòåìèéí ç¿ãýýñ õàíäàõûí ÷óõëûã èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºðäºí áàéöààõ çàðèì àæèëëàãààíû òàêòèêèéãáîëîâñðóóëàõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ÷óõàë çîðèëãûí íýã.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é ãýæ þó âý?5. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿é íü êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû

áèå äààñàí õýñýã áîëîõûã áàòëàíà óó?3. ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãààã õýäýí ¿å øàòòàé ÿâóóëäàã âý?4. Ìºðäºí áàéöààëòûí ¿çëýãèéí òàêòèêèéí àðãóóäûã íýðëýíý ¿¿?5. Ìºðäºí áàéöààëòûí íýãæëýã ÿâóëàõ òàêòèêèéí àðãûã íýðëýíý ¿¿ ?6. ÌÁÄØÀ-íû òàêòèêèéí àðãà ãýæ þó âý?7. Áàéöààëòûí òàêòèêèéí àðãóóäûí òàëààð ÿðèíà óó?


101

Áîäëîãî

Èðãýí Áîëä íü õ¿í çîäñîí ãýõ øàëòãààíààð ýð¿¿ ¿¿ñãýãäýí ñýæèãòíýýð òîîöîãäîí øàëãàãäàæ áàéõäàà áàéöààã÷äàà íàäàä ìºíãº òºãðºã ãýýä áàéõ þì áàéõã¿é áè îðü ãàíöààðàà õ¿í òýãýõäýý áè ºìãººëºã÷ àâìààð áàéíà ºìãººëºã÷ã¿é áîë áàéöààãäàõã¿é ãýæ õýëæýý. Ãýòýë ìºðäºí áàéöààã÷ ÷è ìºíãºã¿é þì áîë þóãààðàà ºìãººëºã÷ àâàõ ãýñýí þì. Îäîî ÷àìä ºìãººëºã÷ òóñ áîëîõîîñîî ºíãºðñºí, ç¿ãýýð ë õýðãýý õ¿ëýýâýë õàðèí ÷àìä áè õºíãºí ÿë îíîãäóóëæ áîëîõ þì ãýæ áàéãààä èðãýí Áîëäîîñ áàéöààëò àâñàí áàéíà .

Àñóóëò:

1. Ìºðäºí áàéöààã÷ êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí àðãà õýìæýý àâñàí óó?

2. Õýðýâ òà ìºðäºí áàéöààã÷ áàéñàí áîë êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ç¿éí õóâüä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ áàéñàí áý?

102


ÑÝÄÝÂ 2. ÌªÐÄªÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ ÁÀ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÀÆËÛÍ ÀÐÃÀ ÕÝÌÆÝÝ

Ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòàí áóþó ýð¿¿ãèéí òºëººëºã÷, ìýðãýæèëòýí-øèíæýý÷, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä àëáàäûí àæèë õýðýã÷, ñàéí çîõèîí áàéãóóëñàí õàìòûí àæèëëàãàà ãýìò õýðýã øóóðõàé èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæëûí àìæèëòûã õàíãàõ íýã ÷óõàë íºõöºë. Õàìòûí àæèëëàãàà íü õýðýãò ¿íýíèéã òîãòîîõ çîðèëãî, õ¿÷, õýðýãñýë, öàã õóãàöàà, ãàçðààð ººð õîîðîíäîî çîõèöñîí, õóóëü òîãòîîìæèä ¿íäýñëýñýí, òºëºâëºãäñºí ¿éë àæèëëàãàà ìºí.

Õàìòûí àæèëëàãààã ñàíàà÷ëàã÷ íü ìºðäºí áàéöààã÷. Ýíý íü áóñàä îðîëöîã÷èä ìºðäºí áàéöààã÷èéí øèéäâýðèéã èäýâõã¿é ã¿éöýòãýã÷ áàéíà ãýñýí ¿ã îãò áèø. Ã¿éöýòãýõ àæèëòàí, ýêñïåðò ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõàä ººðèéí îðîëöîîã àøèãòàé ãýæ ¿çâýë õàìòûí àæèëëàãààã ñàíàà÷ëàã÷ áàéæ, ìºðäºí áàéöààã÷èä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. Ã¿éöýòãýõ àæèëòàí ãýìò õýðãèéí òàëààð îëñîí øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýíèé ìýäýýã ìºðäºí áàéöààã÷èä ìýäýýëæ, ò¿¿íèéã øàëãàõ, áàðèìòæóóëàõ àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàíà. Ã¿éöýòãýõ àæëûã ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõèéí òóëä ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð áóþó ã¿éöýòãýõ àæèëòíû õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèéã ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöóóëæ áîëíî.

Õàìòûí àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ íü:

- Ìîíãîë óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü;

- Ìîíãîë óëñûí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü;

- Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí òóøààëààð áàòàëñàí õýì õýìæýýíèé àêò, çààâàð áîëíî.

Õàìòûí àæèëëàãààíû àãóóëãà ò¿¿íèé çîðèëãîîð èëýðõèéëýãäýíý. Õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîðèëãî íü:

- ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ;

- ò¿¿íèéã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ, ìàòåðèàëëàã õîõèðëûã àðèëãàõ;

- ãýìò õýðýãòýíã ýðýí ñóðâàëæëàõ;

- ãýìò õýðýã òàñëàí çîãñîîõ.

Ýäãýýðèéã íýãòãýí àâ÷ ¿çâýë õàìòûí àæèëëàãààíû çîðèëãî íü: ÝÁØ çàðèì òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëàõ; øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð îëæ àâàõ; ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ýä ìºðèéí áàðèìò, áè÷èã áàðèìò, ¿íýò ç¿éëñ ýðýí ñóðâàëæëàõ ÿâäàë ìºí.

103

Õàìòûí àæèëëàãàà íü íýã óäààãèéí, áîãèíî õóãàöààíû áóþó ìºðäºí áàéöààëò äóóñàõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæëýõ áàéíãûí øèíæòýé áàéíà.

Õàìòûí àæèëëàãààíû ãîë çîðèëãî ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ ÿâäàë. Èéì ó÷ðààñ õýðýâ ãýìò õýðãèéã äàëä íºõöºëä ¿éëäñýí áîë ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ áèø, øóóä ìºðäºí áàéöààõ øààðäëàãàòàé áºãººä ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíû õàìòûí àæèëëàãàà çºâõºí äààëãàâàð ºãºõ áàéäëààð èëýðíý.

Õàìòûí àæèëëàãààíû çàð÷ìûã àâ÷ ¿çýå:

1. Õàìòûí àæèëëàãàà õóóëèéí øààðäëàãàä íèéöñýí áàéõ. Îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõ ç¿éí õóâüä íàðèéí òîãòîîõ, ìºðäºí áàéöààõ, ã¿éöýòãýõ àæëûí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëòààð ýíý çàð÷èì õàíãàãäàíà. Îðîëöîã÷èä õóóëèàð òîãòîîñîí ººðèéí ýðõèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ íü ãîë øààðäëàãà. Ìºðäºí áàéöààã÷ ã¿éöýòãýõ àæëûí áàéãóóëëàãàä ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ãýìò ýòãýýäèéã òîãòîîõîä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ã¿éöýòãýõ àæèë ÿâóóëàõûã äààëãàõ ýðõòýé. Ýíý äààëãàâàðûã áè÷ìýë õýëáýðýýð ºãºõ áºãººä ã¿éöýòãýõ àæëûí àïïàðàò çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

2. Ìºðäºí áàéöààëòûí õàðüÿàëàëûã õàòóó áàðèìòëàõ. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû õî¸ð õýëáýðèéã çààñàí áà õºíãºí ãýìò õýðýãò õýðýã á¿ðòãýã÷, õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò ìºðäºí áàéöààã÷ ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëíà (ÝÁØÕ-èéí 28.1). Ýíý õî¸ð ñóáúåêòûí ýäëýõ ýðõ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã èæèë, ÿìàð ÷ çààã, ÿëãààã¿é áàéõàä õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ãýæ àíãèëàõ ÿìàð øààðäëàãà áàéñàí þì áîë. ÝÁØÕ-èéí äýýð äóðäñàí ç¿éëä õýðýã á¿ðòãýëò áèø, ÷óõàìõ¿¿ “...ìºðäåí áàéöààëò ÿâóóëíà” ãýñíýýñ ¿çýõýä èéì òóñãààðëàëò îãò õýðýãã¿é áîëîõûã õóóëü ººðºº íîòëîæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ “ìºðäºí áàéöààõ, ìºðäºí áàéöààã÷” ãýæ ýíý íîìîíä äóðäàõ á¿õíèéã “õýðýã á¿ðòãýõ, õýðýã á¿ðòãýã÷” ãýæ îéëãîæ áîëíî. Áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí ¿çýë ñàíààíààñ ¿çâýë ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéí õàðüÿàëëûí ãýìò õýðýãò ýð¿¿ãèéí õýðýã øóóä ¿¿ñãýæ, ãýìò õýðýã, ò¿¿íèé ìºð èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, ãýìò áóðóóòàé ýòãýýäèéã òîãòîîõ, áàðèâ÷ëàõ, èë÷ëýõ çýðýã áàéöààí øèéòãýõ á¿õèé ë àæèëëàãààã áèå äààí ã¿éöýòãýæ, ¿ð ä¿íã õàðèóöàíà. Õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãà õýðýã á¿ðòãýëò ÿâóóëàõ ºåðèéí õàðÿàëëûí ãýìò õýðýãò õóóëüä çààñàí ìºðäºí áàéöààõ á¿õ àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ò¿¿íèé òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

3. Ìºðäºí áàéöààã÷èéí óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã, ìºðäºí áàéöààëòûã öàã òóõàéä íü ÿâóóëàõ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã á¿ðýí õàðèóöàõ, øèéäâýð ãàðãàõàä áèå äààñàí áàéõ.

4. Õàìãèéí àæèëëàãàà òîäîðõîé çîðèëãîòîé áàéõ.

5. Õàìòûí àæèëëàãàà òºëºâëºãººòýé, òàñðàëòã¿é áàéõ. Õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà òºëºâëºãººãººð çîõèöóóëàãäàíà. Ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä õàìòûí àæèëëàãààíû çîðèëãî, àãóóëãàä íýìýëò, ººð÷ëºëò õèéæ áàéíà. Ýíý ïðîöåññò ìºðäºí

104


áàéöààõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýð, àãóóëãûí òàëààðõ ò¿¿íèé çààëò, ÷èãëýëèéã ìºðäºí áàéöààã÷ çààâàë áèåï¿¿ëíý.

6. Ã¿éöýòãýõ àæèëòàí õóóëèéí õ¿ðýýíä øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãñýë, àðãà áàðèëûã áèå äààí ñîíãîæ àâàõ. Ã¿éöýòãýõ àæèëòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëýõ, áàðèâ÷ëàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã áèå äààæ òîäîðõîéëîõ; àðãà õýìæýýíä áóñàä àëáàäûí õ¿÷, õýðýãñëèéã òàòàí îðîëöóóëàõ; øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã á¿ðýí õàðèóöàõàä ýíý çàð÷èì îðøèíî.

Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ õàìòûí àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò õýä õýäýí ýëåìåíòòýé:

Ýõíèéõ íü õýðãèéí ìàòåðèàëä çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ, õàìòûí àæèïëàãààíû çîðèëãî, òîäîðõîé ã¿éöýòãýã÷èéã òîäîðõîéëîõ. Íîòëîõ áîëîí áóñàä áàðèìò, ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöûã ¿íäýñëýí õàìòûí àæèëëàãààíû øààðäëàãà, ñóáúåêòûã ìºðäºí áàéöààã÷ òîäîðõîéëíî.

Õî¸ðäàõü ýëåìåíò àæëûí ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí òóõàé ìýäýýëýë øóóðõàé ñîëèëöîõ.

Õàðèëöàí ñîëèëöîõ ìýäýýëýë íü ìåðäºí áàéöààëò, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíä ººð÷ëºëò, çîõèöóóëàïò õèéõ, ã¿éöýòãýõ àæèë-òàêòèêèéí õîñëîë òºëºâëºõºä ÷óõàë øààðäëàãàòàé.

Öàã òóõàéä íü òàñðàëòã¿é, á¿ðýí õýìýýæãýýð ìýäýýëýë ñîëèëöîõ íü ìºðäºí áàéöààõ-øóóðõàé õýñýã áàéãóóëñàí ¿åä á¿ð ÷ îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íèé õýëáýð îëîí ÿíç: õýñãèéí çºâºëãººí, ãèø¿¿ä õîîðîíäûí õàðèëöàí õîëáîî ãýõ ìýò. Ýíä ìºðäºí áàéöààëòûí íóóö, ã¿éöýòãýõ àæëûí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã çàäðóóëàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë.

Ãóðàâäàõü ýëåìåíò ã¿éöýòãýñýí àæèë, ìºðäºí áàéöààëòûí íºõöºëò áàéäëûí ººð÷ëºëòººñ ãàð÷ èðñýí çàñâàð õèéõ.

Õàìòûí àæèëëàãààã íýãäìýë, çîõèöóóëñàí òºëºâëºãººãººð çîõèîí áàéãóóëíà. Ýíý òºëºâëºãºº äàðààõ ç¿éëèéã àãóóëñàí áàéíà:

- ìºðäºí áàéöààëòûí áà ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàï;

- òààìàãëàëààñ óëàìæëàí ãàð÷ èðñýí á¿õíèéã òîãòîîõ, òîäðóóëàõ á¿õ áàéäàë;

- ýíý áàéäëûã òîãòîîõ, øèíæëýõýä øààðäëàãàòàé àæèëëàãààíû æàãñààëò, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ æóðàì;

- ìºðäºí áàéöààã÷èéí ã¿éöýòãýõ ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýíèé æàãñààëò;

- ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð òîãòîîõ áàéäàë (øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý, ýíý áàéäëûã òîãòîîõ àðãûã òåëºâëºãººíä çààõã¿é);

- ã¿éöýòãýã÷èä.

105

Øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã ã¿éöýòãýõ àæèëòàí òóñä íü òºëºâëºíº. Òºëºâëºãäºõ àðãà õýìæýý, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà öàã, ãàçàð, äóóñãàõ õóãàöàà, îðîëöîã÷äûí õóâüä çîõèöóóëàãäñàí áàéâàë çîõèíî. Íýãäñýí òºëºâëºãººã ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà, ã¿éöýòãýõ àëáàíû óäèðäëàãà áàòëàíà.

Ãýìò õýðãèéã “õàëóóí ìºðººð íü” èëð¿¿ëýõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã òîãòîîõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ àæëûí àìæèëò øóóä øàëòãààëäàã, ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëò, öàã òóõàéä íü õèéñýí ººð÷ëºëòººñ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû àìæèëò á¿õýëäýý øàëòãààëíà. Ýð¿¿ãèéí õýðýã ò¿äãýëç¿¿ëýõýä ýðýí ñóðâàëæëàõ àæëûã ã¿éöýòãýõ àæèëòàíä á¿ðýí äààëãàõ áèø, ìºðäåí áàéöààã÷ ººðåº øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý èäýâõòýé ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé.

Õàìòûí àæèëëàãààíû øààðäëàãà áèé áîëîõ íºõöºë:

1. Äàëä ¿éëäýëòýé ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõ (ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä òîäîðõîé áóñ áàéõ). Èéì òîõèîëäîëä õàìòûí àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõûã öàãäààãèéí æèæ¿¿ðèéí õýñýã ñàíàà÷èëíà. Ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð àæèëëàæ áàéãàà ìåðäºí áàéöààõ-øóóðõàé õýñýã íü õàìòûí àæèëëàãààíû íýã õýëáýð áîëíî. Ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã ÷àíàðòàé õèéõ, ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ, áàðèâ÷ëàõ, àæëûã íýí äàðóé çîõèîí áàéãóóëàõ íü ýíý õýñãèéí çîðèëãî íü áîëíî.

2. Ã¿éöýòãýõ àæëûí áàðèìòæóóëñàí ìàòåðèàëààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ. Ìºðäºí áàéöààã÷ õîîðîíä íü óÿëäóóëñàí ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý ÿâóóëíà, ýä ìºðèéí áàðèìò èëð¿¿ëýõ õàìòûí àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëíà.

3. Ýðó¿ãèéí òºâºãòýé õýðýã ìºðäºí áàéöààõ. Ýíý íü îëîí ¿éëäýëòýé, á¿ëýã, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýëèéí ¿éëäñýí ãýìò õýðýã áîëîí ºíãºðñºí æèë¿¿äèéí èëðýýã¿é ãýìò õýðýã áàéíà. Õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýð íü ìåðäåí áàéöààõ - øóóðõàé õýñýã áîëíî.

Áîäëîãî

2011 îíû 05 ñàðûí 27-28-íä øèëæèõ øºíº ÑÕÄ-èéí 12-ð õîðîî äýíæèéí 10-ð ãóäàìæèéíä ª.Íÿìñ¿ðýí áóñäàä îíö õàðãèñ õýðöãèé àðãààð çîäóóëæ íàñ áàðñàí.

Àíõíû ñýæèã, òààìàã, òîãòîîãäñîí áàéäàë: Óã õýðãèéã øàëàãàõàä ò¿¿íèé òºðñºí õ¿¿ Ã.Öýðýííàäìèä íü òºðñºí ààâòàéãàà õýðýã áîëñîí øºíº õàìò ÿâæ áàéãààä ¿ë òàíèõ 4 çàëóóä çîäóóëñàí, òýð çàëóóñûí öàðàé ç¿ñèéã òîãòîîæ ÷àäààã¿é ÷ ºìññºí õóâöàñûã íü ñàíàæ áàéíà ãýæ ìýä¿¿ëæ áàéñàí þì. Ýíý õýðýã ìàø ýðãýëçýýòýé, íîòëîõîä ýýäðýýòýé áàéäàëòàé áàéâ. ¯ë òàíèõ 4 çàëóóã ýðýí ñóðâàëæèëæ áàéñàí.

106


Õýðãèéí áîäèò ¿íýí: Õîõèðîã÷èéí òºðñºí õ¿¿ Ã.Öýðýííàäìèä íü òàíõàéí ñýäýëòýýð òºðñºí ýöýãýý çîäîæ îëîí òîîíû ãýìòýë øàðõ ó÷ðóóëàí ñàíààòàé àëñàí.

Àñóóëò.

1. Ìºðäºõ àëáà íü ÿìàð, ÿìàð àëáàäòàé õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé âý?

2. Ìºðäºã÷ íü õàìòûí àæèëëàãààíû ÿìàð òºëºâëºãºº ãàðãàõ âý?

107

ÑÝÄÝÂ 3. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÒÀÀÌÀÃËÀË

1. Òààìàãëàëûí òóõàé îéëãîëò

2. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ ¿å øàò

1. Ìºðäºí áàéöààõ íü òàíèí ìýäýõ¿éí òóñãàé òºðºë. ¯íýíèéã èëð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë, ãýìò õýðãèéí á¿õ áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí, á¿õ òàëààñ íü, îáúåêòèâ (áîäèò) áàéäëààð òîãòîîõ íü ìºðäåí áàéöààëòûí ¿íäñýí çîðèëãî þì. Çºâõºí ýíý ë òîõèîëäîëä õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ õýðãèéí òàëààð çºâ øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäíà. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã òàíèí ìýäýõ¿éí ïðîöåññ, îáúåêòèâ áîäèò óíýíèéã òàíèí ìýäýõ¿éí òóñãàé òºðºë ãýæ ¿çäýã. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä ãýìò õýðãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà á¿õ ¿éë ÿâäàë, õ¿ì¿¿ñ (õîõèðîã÷, ãýð÷)-èéí ñàíàà áà ìàòåðèàëëàã ýä þìñò ¿ëäñýí ä¿ðñëýë, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áîëñîí øàëòãààí, áîëîëöîî îëãîñîí íºõöºë, ãýìò ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäëûã òàíèí ìýäíý.

Ãýìò õýðãèéí òàëààðõ òºñººëºë òºäèé ìýäëýã òààìàãëàëûí õýëáýðýýð èëýðíý. Ýíý òààìàãëàëûã øàëãàñíààð íîòëîõ áàðèìòûã òîãòîîõ, ìºðäåí áàéöààëò ÿâóóëñíààð ¿éë ÿâäëûí á¿õ áàéäëûã òàéëáàðëàõ, òýãñíýýð öîðûí ãàíö áîäèò ¿íýíä õ¿ðíý.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë (criminalistics version) íü áîäèò áàðèìòàä ¿íäýñëýñýí, ãýìò ¿éë ÿâäàë áîëîí òó¿íèé çàðèì áàéäëûí ìºí ÷àíàð, õýðýãò òîãòîîãäâîë çîõèõ äýýðõ áàðèìò, íîòëîõ áàðèìòûí òóõàé ìýäýýëë¿¿äèéí õîîðîíäûí øàëòãààíò õîëáîîíû òóõàé òºñººëñºí òàéëáàð ìºí.

Ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ íü ìºðäºí áàéöààëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà ç¿é ìºí. Òºëºâëºëòèéí ¿íäýñ íü êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàëûí íýã òºðºë áîëîõ ìºðäºí áàéöààëòûí òààìàãëàë áîëíî.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ íýã áóþó á¿ëýã ¿çýãäëèéí òóõàé ¿íäýñëýëòýé òºñººëºë; òààìàãëàë ýíý áàðèìò, ¿çýãäýë áàéãàà ýñýõ, ò¿¿íèé ¿¿ñýë, àãóóëãà, ººð õîîðîíäûí õîëáîîã òàéëáàðëàæ, õýðýãò ¿íýíèéã òîãòîîõîä ¿éë÷èëíý.

ªºðèéí ëîãèê ìºí ÷àíàðààð òààìàãëàë íü á¿ðýí áèø, òºñººëºë òºäèé ìýäëýãýýñ á¿ðýí ìýäëýãò õ¿ðýõ áîëîëöîîã õàíãàäàã, ñýòãýõ¿éí íàðèéí òºâºãòýé õýëáýð áîëîõ òààìíàë (ãèïîòåç)-ûí íýã òºðºë. Òààìíàë øèíæëýõ óõààíû, òóñãàé, àæëûí (ò¿ð çóóðûí) ãýæ áàéíà.

Øèíæëýõ óõààíû òààìíàë íü áàéãàëü, íèéãýì áóþó ñýòãýõ¿éí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûí òóõàé òºñººëºë. Íýã áóþó õýä õýäýí áàðèìò, ¿çýãäýëä õàìààð÷, çºâõºí

108


òýäãýýðèéã òàéëáàðëàäãààðàà òóñãàé òààìíàë øèíæëýõ óõààíûõààñ, àæëûí áóþó ò¿ð çóóðûí òààìíàë íýã áóþó õýä õýäýí áàðèìòàä öààøèä õèéõ øèíæèëãýýíä ÷èãëýñýí, ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áîëçîëò (íºõöºëò) òàéëáàð ºãäãººðºº òóñãàéãààñ òóñ òóñ ÿëãàãäàíà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàëûã òóñãàé òààìíàëûí ºâºðìºö òºðºë ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé. Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàë òóñãàé áóñàä òààìíàëààñ äàðààõ áàéäëààð ÿëãààòàé;

• íèéãìèéí ïðàêòèêèéí ºâºðìºö õ¿ðýý - ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä á¿òýýãäýæ àøèãëàãäàíà,

• õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîãäñîí àëáàí òóøààëòàíä íèéö¿¿ëæ øàëãàíà;

• õýðýãò ¿íýíèéã òîãòîîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäàë, ¿éëäëèéã òàéëáàðëàíà,

• õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä øàëãàãäàõ ó÷èðòàé,

• õóóëèàð òîãòîîñîí íºõöºëä ºâºðìºö àðãà ç¿éãýýð,

• ¿íýíèéã íóóõ ñîíèðõîëòîé ýòãýýäèéí èäýâõòýé ýñðýã ¿éëäëèéí íºõöºëä øàëãàãäàíà.

Òààìàãëàëûí òºðºë. Êðèìèíàëèñòèêèéí áîëîí òîîíû òààìàãëàëûã äàðààõ ¿íäñýí òºðºëä õóâààíà

• äýâø¿¿ëýõ ñóáúåêòýýð íü - ìºðäºí áàéöààëòûí, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ, ø¿¿õèéí, øèíæèëãýýíèé;

• õýìæýýãýýð (òàéëáàðëàõ áàðèìòûí) íü - åðºíõèé áà òóñãàé;

• íîòîëãîîíû ç¿éëä õàìààðàõààð íü - ÿëëàõ, öàãààòãàõ

Ãýìò õýðãèéí çàðèì áàéäàë: øàëòàã, ñýäýëò, àðãà, öàã, ãàçàð, ãýìò õýðýãòíèé íóóãäàæ áóé ãàçàð; õýí ¿éëäñýí áàéæ áîëîõ; õîõèðîã÷ õýí áîëîõ (æèøýýëáýë, õ¿í àëàõ, ¿ë òàíèãäàõ õ¿¿ð èëð¿¿ëýõ) çýðýã ãýìò õýðãèéí çàðèì áàéäëûí òóõàé òºñººëñåí ñýòãýëýã àãóóëãà íü áîëñîí òààìàãëàëûã òóñãàé ãýíý.

Òóñãàé òààìàãëàë íü çàðèì ìºðíèé ¿¿ñýë, ãýìò õýðýãòíèé àøèãëàñàí áàãàæ, çýâñãèéí òºðºë, øèíæ, ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð áàéãàà áóñàä ýä ç¿éë, òýð íü ãýìò õýðýãòíèé ¿éëäýëòýé õîëáîîòîé ýñýõèéã òàéëáàðëàíà.

Åðºíõèé áà òóñãàé òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, øàëãàõ íü ººð õîîðîíäîî õîëáîîòîé ïðîöåññ. Çàðèì òîõèîëäîëä ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéí áîäëûã áîäèò áàéäàë, ò¿¿íèé õýñãýýñ ¿éë ÿâäëûã á¿õýëä íü òºñººëºí òàéëáàðëàõàä; íºãºº òîõèîëäîëä õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëûã ¿íýëýõ, åðºíõèé òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõýýñ çàðèì áàðèìòûí ¿¿ñëèéí òºñººëºë ð¿¿ ÷èãë¿¿ëíý. Æèøýýëáýë, õ¿í àëàõ çàðèì ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõàä ýõëýýä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí àðãà, øàëòàã, çàðèì ìºðíèé òàëààð òóñãàé òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ áîëíî. Õóó÷èí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõàä èõýâ÷ëýí ýõëýýä åðºíõèé, äàðàà òóñãàé òààìàãëàë äýâø¿¿ëäýã.

109

Ìºðäºí áàéöààëòûí òààìàãëàë àãóóëãààðàà ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í áèé áîëãîäîã, íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëûí íèéëáýðèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéíà. Ýíý òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëýõ, øàëãàõ ïðîöåññ á¿õýëäýý ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, øèíæëýõ, ¿íýëýõ îíöëîãîîñ øàëòãààëíà.

Øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàë íü ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº, ýñõ¿ë ìºðäºí áàéöààëòòàé çýðýãö¿¿ëýí øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý çîõèîæ áàéãàà ã¿éöýòãýõ àæèëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áèé áîëíî. Ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ, øàëãàñíààð íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîæ, íóóãäñàí ãýìò õýðýãòýí, õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éëèéã èëð¿¿ëæ, ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí õ¿íèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ æèøýýòýé. Ìºðäºí áàéöààõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàë õîîðîíäîî õîëáîîòîé. Øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ ¿éë àæèëëàãàà ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº çîõèîãäîæ áàéãàà áîë ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàëûã õàðãàëçàí ìºðäºí áàéöààëòûí òààìàãëàë äýâø¿¿ëíý. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã õîñëîí ÿâóóëàõàä ìºðäºí áàéöààõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàëûã çýðýã øàëãàíà. Øàëãàëòûã øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ, áàéöààí øèéòãýõ õýðýãñëýýð ÿâóóëíà. Ãýâ÷ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð îëñîí áàðèìò íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìºðäºí áàéöààõ òààìàãëàëûã øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ øóãàìààð øàëãàæ áîëîõ áîëîâ÷ îëñîí áàðèìò íîòîëãîîíû à÷ õîëáîãäîëã¿é. Èéì áàðèìò íü íîòëîõ áàðèìò ýðýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàìààð òààìàãëàë øàëãàõàä çºâõºí ÷èãëýë áîëíî.

Ýêñïåðòèéí òààìàãëàëûã øèíæèëãýýíèé îáúåêò, ìºðíèé ¿¿ñýë, òýäãýýðèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà øèíæ òýìäã¿¿äèéí õîëáîî, ¿çýãäëèéí øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çîðèëãîîð äýâø¿¿ëíý. Èéì òààìàãëàë íü ýêñïåðòèéí øèíæèëãýýíèé îðãàíèê õýñýã, áºãººä ò¿¿íèéã äýâø¿¿ëýõ, øàëãàõ íü øèíæèëãýýíèé îáúåêò, ýêñïåðòýä òàâüñàí àñóóëò, øèíæèëãýýíèé àðãà ç¿éãýýñ øàëãààëíà. Ýêñïåðòèéí çºâøººðñºí (áàòàëñàí) ä¿ãíýëòèéã ìºðäºí áàéöààã÷ òóñãàé íýã òààìàãëàë ãýæ ¿çýæ ìºðäºí áàéöààõ, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààíû õýðýãñýë, àðãà áàðèëààð øàëãàíà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òààìàãëàëûí ýíý òºðë¿¿äýýñ ãàäíà çàãâàð÷èëñàí òààìàãëàë ãýñýí îéëãîëò áàéäàã. Ýíý íü ãýìò õýðãèéã òºðëººð íü çàãâàð áîëãîæ æèøýýëáýë, õ¿í àëàõ ãýìò õýðýãò: àìèà õîðëîõ, ãýíýòèéí îñîë, áóñäàä àëàãäñàí ãýõ ìýòýýð äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàë áàéíà.

2. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà äàõü òààìàãëàëûí ¿íäñýí øèíæ. Ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõàä òààìàãëàë íü äàðààõ ¿íäñýí øèíæèéã àãóóëñàí áàéõ ó÷èðòàé:

a) Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ (ýêñïåðò, ã¿éöýòãýõ àæèëòàí) ýä þìñ, ¿çýãäýë; ãýð÷, õîõèðîã÷, ÿëëàãäàã÷, ñýæèãòíèé ìýä¿¿ëýã, áóñàä áè÷èã áàðèìòûã ººðºº øóóä ñóäëàñíû ¿ð ä¿íä ãàðãàæ àâñàí áàðèìòûí òóõàé ìýäýý äýýð ¿íäýñëýñýí áàéõ. Áàðèìòûí òóõàé ìýäýýëýë òààìàãëàëûí ñóóðü, ò¿¿íèé ¿íäýñëýë áîëíî. Òààìàãëàëûí áîäèò ýñýõ íü áàðèìòûí òóõàéí ìýäýýëëèéí ¿íäýñëýëýýñ øàëòãààëíà.

110


Ìºðäºí áàéöààëòàä çºâõºí áîäèò òààìàãëàë äýâø¿¿ëíý;

b) Øèíæëýõ óõààíû áàðèìòàä òîõèðñîí áàéõ. Æèøýýëáýë, íàñ áàðñàí øàëòãààí íü ø¿¿õ ýìíýëãèéí ä¿ãíýëòòýé õàðøèëæ áîëîõã¿é, øàòàëòûã òàéëáàðëàñàí øàëòãààí, øàòàõ ìºí ÷àíàðûí òóõàé õèìèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé íèéöýõ ¸ñòîé;

c) Áîäèò òºñººëºë áàéõ. Ãýìò õýðýã á¿ðä¿¿ëæ áóé áîäèò áàðèìòûã òàéëáàðëàõ, íîòëîõ áàðèìò øèíæëýõèéí òóëä òààìàãëàë äýâø¿¿ëíý;

d) Ëîãèêèéí õóâüä çºâ äýâø¿¿ëñýí, ýíãèéí áà õîîðîíäîî çºð÷èëã¿é áàéõ, ñýòãýëãýýíèé ÿâö çºâ áàéõ. Õóòãàëäñàí, ººð õîîðîíäîî çºð÷èëòýé òààìàãëàë õýçýý ÷ ¿íýíä õ¿ðãýõã¿é.

Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ. Ìºðäºí áàéöààëò, ýðýí ñóðâàëæëàõ òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ àñóóäëûã áèä óðüä àâ÷ ¿çñýí ó÷èð çàðèì åðºíõèé ç¿éëèéí òóõàé ÿðèëöàÿ.

Òààìàãëàë ººðèéí ¿íäýñëýëýýñ øàëòãààëàõã¿é øàëãàãäâàë çîõèõ òºñººëºë ó÷ðààñ ò¿¿íèé àíõíû áàðèìòûã çîõèîìëîîð ÿâöóóðóóëàõ íü çîõèñã¿é þì ãýæ ¿çýõáîëëîî.

Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ ñóóðü áîëñîí áîäèò áàðèìòûã áàéöààí øèéòãýõ (íîòëîõ áàðèìò), áàéöààí øèéòãýõ áóñ (÷èãë¿¿ëýõ ìýäýýëýë) ýõ ñóðâàëæààñ îëæ àâ÷ áîëíî. Àãóóëàãäñàí ìýäýýëýë íü ¿íýíèé õóâü áàãàòàé áîë ÿìàð ÷ ýõ ñóðâàëæ áàéöààí øèéòãýõ áóñ ýõ ñóðâàëæèä õàìààðíà.

Àíõíû áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí òààìàãëàë íü ò¿¿íèéã ç¿ãýýð ë òàéëáàðëàõ áèø, õàðèí ººð õîîðîíäûí á¿õ òºðëèéí õîëáîîã íýýæ áàéõ øààðäëàãàòàé, õàðààõàí òîãòîîãäîîã¿é ¿éë ÿâäëûí òºñººëºë áàéäàã ó÷èð ò¿¿íèé àãóóëãà àíõíû áàðèìòûíõààñ ÿìàãò ºðãºí õ¿ðýýòýé áàéíà. Èéìä àíõíû áàðèìòûí àãóóëãà á¿ðýí õýìæýýãýýð òààìàãëàëûí àãóóëãàä áàãòàæ áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ òààìàãëàë ò¿¿íèéã äýâø¿¿ëýõ ¿åä áàéñàí á¿õ áîäèò áàðèìòûã òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é áîë ýíý íü:

1. òààìàãëàëûí ãàäíà áàéãàà áàéäàë òóõàéí ¿éë ÿâäàëä õàìààðàõã¿é, ò¿¿íòýé õîëáîîã¿é;

2. òààìàãëàë á¿õýëäýý áîäèò áèø, áàðèìò õîîðîíäûí îáúåêòèâ õîëáîîã òóñãààã¿é, ìºðäºí áàéöààëòûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëæ ÷àäààã¿é áà ò¿¿íèéã ñîëèõ õýðýãòýé;

3. òààìàãëàëä çàñâàð, íýìýëò, òîäîòãîë õèéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã.

Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõýä çàäëàãà áà íèéëýã, èíäóêöè áà äåäóêöè ãýñýí ëîãèê ñýòãýõ¿éí àðãà áàðèëûã ºðãºí àøèãëàíà.

Ãýìò õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàä áîëîëöîîòîé á¿õ òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ õýðýãòýé. Òààìàãëàë îëîí áàéñíààð õýðãèéí áàéäëûã á¿õ òàëààñ íü, á¿ðýí ä¿¿ðýí, îáúåêòèâîîð øàëãàí òîãòîîõ øààðäëàãà õàíãàãäàíà. Èíãýñíýýð àëäàà ãàðãàõ, áóðóó òààìàãëàõààñ çàéëñõèéæ ÷àäíà. ßëëàãäàã÷èéí ãýì áóðóó òîãòîîõîä íýã òààìàãëàëààð

111

õÿçãààðëàæ îãò áîëîõã¿é. Çààâàë ýñðýã òààìàãëàë (ãýì áóðóóã ¿ã¿éñãýñýí) áàéõ õýðýãòýé. Òààìàãëàëûã çºâõºí áîäèò áàéäëààñ áèø çàðèì íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé ýõ ñóðâàëæ ¿íýí ìºíººñ äýâø¿¿ëæ áîëíî. Èéì òààìàãëàëûã øàëãàõ íü íîòëîõ áàðèìòûã çºâ ¿íýëýõ áîëîëöîî ºã÷ ìºðäºí áàéöààëòûã íýìýãäýë ìýäýýëëýýð áàÿæóóëíà.

Ãýìò õýðãèéí áàéäàë, øàëòàã, çîðèëãî, àðãà, ò¿¿í÷ëýí ÿëëàãäàã÷èéí ìýä¿¿ëãýýñ äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé. Õýðãèéí áîäèò áàéäàë òîäîðõîéã¿éí ¿íýí, ìýä¿¿ëýã íü øàëãàâàë çîõèõ, áàéæ áîëîõ òàéëáàð ó÷ðààñ ò¿¿íèéã òààìàãëàë ãýæ ¿çíý.

Òààìàãëàë øàëãàõ. Òààìàãëàëûã äàðààõ áàéäëààð øàëãàíà. Õýðýâ òààìàãëàë çºâ áîë ÿìàð áàðèìò áàéõ ̧ ñòîé, ÿìàð áàðèìò áàéõ ó÷èðã¿éã òîäîðõîéëíî. Ýíý áàðèìòóóä áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõîä òààìàãëàë øàëãàõûí ó÷èð îðøèíî. Øààðäëàãàòàé áàðèìòûã áàéöààõ øèéòãýõ øóãàìààð, ººðººð õýëáýë ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð îëæ àâíà. Òààìàãëàëûã ìºí øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý ÿâóóëàõ çàìààð øàëãàæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý øàëãàëò íü çºâõºí óðüä÷èëñàí, ÷èãë¿¿ëýõ øèíæòýé áàéõ áà ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààãààð áàðèìòæóóëñàí áàéíà.

Áîëîìæòîé á¿õ òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëýõ, øàëãàõ øààðäëàãàòàéã áèä ýíý á¿ëýãò íèëýýä òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áîëîé. Ìºðäºí áàéöààëòûí òààìàãëàëûí òóõàéä áîë òààìàãëàë íü ìºðäºí áàéöààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýõëýë, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéí öºì ìºí.

Á¿õ òààìàãëàëûã ÷èãëýñýí çîðèëãîòîéãîîð øàëãàõ ÿâäàë òºëºâëºãººã¿éãýýð õàíãàãäàõã¿é ãýäãèéí àíõààðàõ ¸ñòîé.

Áîäëîãî

Õýðãèéí ãàçàð äýýðõ áàéäàë: Öàãäààãèéí õýëòñèéí æèæ¿¿ðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í îíö õ¿íä ãýìò õýðãèéí äóóäëàãààð èðæ ¿çëýã õèéæ áàéâ. Õýðãèéí ãàçàðò î÷èæ ¿çëýã øàëãàëò ÿâóóëàõàä õîõèðîã÷ ýìýãòýé îðîí äýýð õýâòñýí, õàæóóäàà ãýðýýñëýë áè÷èæ ¿ëäýýñýí, ãýðèéíõýý ò¿ëõ¿¿ðèéã ãýðýýñëýëèéí õàæóóä òàâüñàí, ò¿¿íèé áèåä ¿¿ññýí ãýìòýë øàðõã¿é, ÿìàð íýãýí ç¿éëýýð áººëæñºí áàéäàëòàé íàñ áàðñàí áàéâ.

Õîõèðîã÷ ýìýãòýé õ¿íñíèé öóóíû õ¿÷èë áóþó “Óêñóñ” óóñàíû óëìààñ õîðäñîí íü ¿õëèéí øàëòãààí áîëñîí, õîõèðîã÷èéã çººâºðëºñºí áàéæ áîëçîøã¿é íºõöºë áàéäàë èëýðñýí, íºõºð “Ç”-ãèéí çàí àâèð, áîëîí õîõèðîã÷èéã çîäîæ äàðàìòàëäàã áàéñàí çýðýã íü òîãòîîãäñîí.

Àñóóëò:

1. Ýíý õýðýã äýýð ÿìàð, ÿìàð òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëýõ âý?

2. Äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàë á¿ðèéíõýý ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàíà óó?

112


ÑÝÄÝÂ 4. ÌªÐÄªÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒªËªÂËªËÒ, ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ

1. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëò

2. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéí çàð÷ìóóä

3. Ìºðäºõ àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò

1. Òºëºâëºëò íü ìºðäºí áàéöààëòûí ÷èãëýë, çîðèëãî, òýäãýýðèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àðãà, õýðýãñëèéã òîäîðõîéëîõîä ìºí ÷àíàð íü îðøäîã ñýòãýõ¿éí òºâºãòýé ïðîöåññ. Òºëºâëºëò ¿íýíèéã òîãòîîõ õýðýãñýë áîëäîãã¿é ó÷èð ìºðäºí áàéöààëòûí àðãà ç¿é áèø. Òºëºâëºëò ýíý ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýñíèéã õàðóóëàõã¿é, çºâõºí òàâüñàí çîðèëãîä õ¿ðýõ óãòâàð, íºõöºë ººðººð õýëáýë, ìºðäºí áàéöààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà ç¿é. Ýíý óòãààð íü ò¿¿íèéã ìºðäºí áàéöààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿íäýñ ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé.

Çîðèëãîî äýâø¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ àðãà, çàì, øààðäëàãàòàé àæèëëàãààíû äàðààëàë òîãòîîõ, õ¿÷ õýðýãñýë õóâààðèëàõàä òºëºâëºëòèéí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã îðøèíî. Ýíý á¿õíèéã ìºðäºí áàéöààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýëåìåíò ãýíý.

Òºëºâëºëòèéí ëîãèê èéì ýëåìåíòèéã ìºðäºí áàéöààëòûí òààìàãëàë ãýæ áèä ìýäíý. Ãýõäýý òààìàãëàë òºëºâëºëòèéí öîðûí ãàíö ¿íäýñ ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é.

Òààìàãëàë øàëãàõàä øààðäëàãàòàé ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã òºëºâëºõ íü òºëºâëºãººíèé ãîë õýñýã áàéõ íü ìýäýýæ. ¯¿íýýñ ãàäíà ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºãºº áàéöààí øèéòãýõ áóñàä: ÿë ñîíñãîõ, õîõèðîë áàðàãäóóëàõ ÿâäëûã õàíãàõ, õîõèðîã÷îîð òîãòîîõ çýðýã àæèëëàãàà áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëò - òåõíèêèéí àðãà õýìæýýã òóñãàñàí áàéíà.

Ëîãèêîîñ ãàäíà ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëòºä áàéöààí øèéòãýõ áà òàêòèêèéí óíäýñ ãýæ áàéäàã. Òîäîðõîé õóãàöààíä çààâàë ã¿éöýòãýñýí áàéõ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû òóõàé õóóëèéí õýì õýìæýýã áàéöààí øèéòãýõ; ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû õóãàöàà, æóðàì, òààìàãëàë øàëãàõ äàðààëàë, õýí ã¿éöýòãýõ, ìýðãýæèëòýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ õýëáýðèéã òîäîðõîéëñîí, ìºðäºí áàéöààã÷èéí óäèðäëàãà áîëãîñîí ñàíààã òàêòèêèéí ¿íäýñ ãýæ òóñ òóñ íýðëýíý.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëòºä çîðèëãî, çàð÷èì, íºõöºë, àãóóëãà (ýëåìåíò), øàò, õýëáýð ãýæ áàéíà. Á¿õ øàòàíä ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, àãóóëãûã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèé á¿ðýí ä¿¿ðýí, á¿õ òàëààñ íü, îáúåêòèâ, ò¿ðãýí øóóðõàé áàéõ, öàã õóãàöàà, õ¿÷, õýðýãñëèéã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ, õýìíýõ ÿâäëûã õàíãàõàä òºëºâëºëòèéí çîðèëãî îðøèíî. Òºëºâëºëòèéí á¿õ ïðîöåññ õóóëü ̧ ñ õýëáýðýëòã¿é ñàõèõ ¿çýë ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîñîí áàéõ íü ìýäýýæ.

113

Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëòèéí çîðèëãî:

• ìºðäºí áàéöààëò á¿ðýí ä¿¿ðýí, á¿õ òàëààñ íü, îáúåêòèâ áàéõ;

• ìºðäºí áàéöààëò òîäîðõîé çîðèëãîòîé, áîäèò çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé áàéõ;

• ýíý çîðèëãîä öàã, õ¿÷, õýðýãñýë áàãà õýìæýýãýýð çàðöóóëæ õ¿ðýõ;

• ìýðãýæèëòýí, øóóðõàé - ýðýí ñóðâàëæëàõ àïïàðàòûí àæèëòàíòàé õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäëûã õàíãàõàä îðøèíî.

Òºëºâëºëòèéí çîðèëãî íü ìºðäºí áàéöààëòûí çàð÷ìûí øààðäëàãàä çàõèðàãäàíà.

Òºëºâëºëòèéí ïðîöåññò áàðèìòëàäàã, ñóóðü áîëñîí ¿çýë áàðèìòëàëûã òºëºâëºëòèéí çàð÷èì ãýíý. Òºëºâëºëò áîäüãàë, õºäºëãººíòýé, áîäèò áàéõ íü ò¿¿íèé çàð÷èì.

Òºëºâëºëò áîäüãàë áàéõ ãýäýã íü òîäîðõîé ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ îíöëîãèéã õàðãàëçàõûí ÷óõëûã õýëíý. Ýð¿¿ãèéí á¿õ õýðýãò ìºðäºí áàéöààõ òºëºâëºãººíèé íýãäñýí çàãâàð áîëîâñðóóëàõ áîëîëöîî áàéõã¿é. Ãýâ÷ ìºðäºí áàéöààëòûí òºñººòýé áàéäàë áàéãàà ¿åä òîäîðõîé êàòåãîðèéí õýðýã ìºðäºí áàéöààõ çàãâàð÷èëñàí òºëºâºãºº áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.

Ìºðäºí áàéöààëòûí á¿õ ïðîöåññûí òóðøèä òºëºâëºãºº óÿí õàòàí, õºäëºëòýé áàéõ, ìºðäºí áàéöààëòûí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí çàñâàð ò¿¿íä îðóóëàõ øààðäëàãûã òºëºâëºëò òàñðàëòã¿é (õºäºëãººíòýé) áàéõ çàð÷èì ãýíý. Áè÷ñýí òºëºâëºãºº á¿ðýí áîëîâñîðñîí ãýñýí ¿ã áèø. Òºëºâëºãºº áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, ò¿¿íä íýìýëò îðóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Ýíý ººð÷ëºëò, íýìýëòèéã óðüä÷ëàí õàðæ ÷àäàõã¿é. Æèøýýëáýë, íýã òààìàãëàëûã øàëãàõàä íºãºº íü øààðäëàãàã¿é áîëæ, ìàãàäã¿é øèíý òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëíî. Áàéíãà ººð÷ëºëò õèéæ áàéõ øààðäëàãà íü ìºðäºí áàéöààõ òºëºâëºãººã áóñàä òºëºâëºãººíººñ çàð÷ìûí õóâüä ýðñ ÿëãàæ ºãíº.

Òºëºâëºëò áîäèò áàéõ íü ýíý ïðîöåññûí ÷óõàë, ãîë ÷àíàðûí íýã. Çºâõºí òºëºâëºñíºº ç¿ãýýð ë íýã áèåë¿¿ëýõ áèø, çààñàí õóãàöààíä íü òîäîðõîéëñîí õýðýãñëýýð ã¿éöýòãýõ áîäèò áîëîëöîîíä ýíý çàð÷èì èëýðíý. Òºëºâëºëò áîäèò áàéõ íü òóõàéí áàéäëûí íºõöºë óðãàí ãàðñàí áàéõûã ìºí õýëíý.

Òºëºâëºãººíä ÿìàð íýã òààìàãëàë øàëãàõ á¿õ àñóóëò, õèéõ øààðäëàãàòàé ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ áîëîí áóñàä á¿õ àðãà õýìæýý, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà, ã¿éöýòãýã÷èéã çààñàí áàéíà. Ãýð÷èéã áàéöààõ, ñýæèãòíèé ãýðò íýãæëýã õèéõ ãýõ ìýò ìºðäºí áàéöààëòàä ÿìàð ÷ à÷ õîëáîãäîëã¿é åðºíõèé ç¿éë òºëºâëºãººíä áàéæ áîëîõã¿é.

Õóóëü ¸ñ ñàõèõ, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé áàéõ ãýõ ìýò òºëºâëºëòèéí çàð÷ìûí òóõàé îëîí ýðäýìòýä áè÷ñýí áàéäàã. Ãýâ÷ òýð á¿õýíä ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëòèéã ¿éë àæèëëàãààíû áóñàä õ¿ðýýíèé òºëºâëºëòººñ ÿëãàõ òèéì ºâºðìºö

114


îíöëîã àæèãëàãäàõã¿é áàéíà. ßìàð ÷ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ, øèíæëýõ óõààíû îëîëò, áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çýõ íü õýí á¿õýíä îéëãîìæòîé õýðýã.

Òºëºâëºëòèéí íºõöºë íü òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ, áèåëýõ áîëîëöîîòîé áîëãîæ áàéãàà òîäîðõîé áàéäàë, õ¿÷èí ç¿éë, ìýäëýã, ÷àäâàðûí öîãö ìºí.

Èéì íºõöºë íü:

- àíõíû ìýäýýëýë áàéõ;

- òºëºâëºëòèéí ¿åä ìºðäºí áàéöààëòûí áàéäëûã ¿íýëýõ, òºëºâëºñºí àæèëëàãààã áèåë¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ãàðàõ ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí ä¿ãíýõ. Ýíý ¿íýëýëò íü òàêòèêèéí ýðñäýë (çàéëøã¿é áóþó áàéæ áîëîõ)-èéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ÿâäëûã ººðòºå àãóóëíà;

- òºëºâëºñºí çîðèëãîä õ¿ðýõ áîäèò áîëîëöîî, õýðýãñýë, àðãà ç¿éã õàðãàëçàõ. Õ¿÷, õýðýãñëèéí áîëîëöîîã õýò ¿íýëâýë òºïºâëºãºº ¿ë áèåëýãäýõ ç¿éë áîëîõ áà õàðèí äóòóó ¿íýëâýýñ òºëºâëºãºº èë¿¿ àæèë áîëæ ìºðäºí áàéöààëòûã ñóíæðóóëñàí, õ¿÷, õýðýãñýë ¿ðã¿é çàðöóóëñàí õýðýã áîëíî.

2. Òºëºâëºëòèéí àãóóëãà (ýëåìåíò):

• àíõíû ìýäýýëýë çàäëàí øèíæëýõ;

• òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààëòûí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ;

• òºëºâëºñºí çîðèëãîî øèéäâýðëýõ àðãà, çàìûã òîäîðõîéëîõ;

• òºëºâëºãºº áîëîí øààðäëàãàòàé áóñàä áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëàõ;

• ã¿éöýòãýëèéã õÿíàõ, òºëºâëºãººíä çàñâàð îðóóëàõààñ á¿ðäýíý.

Ýíý ýëåìåíò¿¿äèéí íèéëáýð íü òºëºâëºëòèéí øàòíû àãóóëãà áîëíî. Äàðààãèéí øàò á¿ðò óðüä õ¿ðñýí ò¿âøíèéí ýëåìåíò¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëíà. Òºëºâëºëò íü íîòîëãîîíû á¿õ ïðîöåññûã áàãòààäàã ó÷èð ýíý ýëåìåíò¿¿ä äàâòàãäàæ áîëíî: øèíý òààìàãëàï äýâø¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ ººð àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãà ãàðàõ, øèíý ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ãýõ ìýò. Òºëºâëºëò ìºðäºí áàéöààëòûí øàòòàé çîõèöîæ áàéíà.

Ìºðäºí áàéöààõ ïðîöåññ íü àíõàí, äàðààõ, òºãñãºëèéí ãýñýí ãóðâàí øàòàíä õóâààãäàíà. Ýíý øàòóóä íü øèéäâýðëýõ çîðèëãî, ò¿¿íä õ¿ðýõ çîõèîí áàéãóóëàëò, õýëáýðýýð ººð õîîðîíäîî ÿëãàãäàíà. Ýíý ÿëãàà íü ìºðäåí áàéöààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýõëýë áîëñîí øàò á¿ð òºëåâëºëòèéí ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéõûã øààðäàíà. Èéì ó÷ðààñ ìºðäºí áàéöààëòàä áàéãàà øàòûã ìºí òºëºâëºëòºä õàìààðóóëæ, øàò á¿ðèéí àãóóëãûã ÿàæ îéëãîæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí õî¸ð áóþó ãóðâàí (àíõàí, äàðààõ áóþó òºãñãºëèéí, äàðààõ áà òºãñãºëèéí) øàòààð àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áîëîâ:

115

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû òºëºâëºëò íü ìýäýýëëèéí òîäîðõîé áóñ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Àíõíû áàðèìòûí õîìñ áàéäàë ýíý øàòíû ýõýíä íèéòëýã øèíæòýé òààìàãëàëààð õÿçãààðëàãäàõàä õ¿ðãýíý. Ýíä òºëºâëåëò, ìºðäåí áàéöààëòûí äàðààãèéí øàòàíä øèëæèõ íîòîëãîîíû ¿íäñèéã ºðãºòãåæ åãäºã ºåðèéí ìºí ÷àíàðààðàà ìºðäºí áàéöààëòûí õîéøëóóëøã¿é òèéì àæèëëàãàà õàìààðíà. Ýíý íü ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã õèéõ, õàðñàí õ¿í, áóñàä ãýð÷èéã áàéöààõ, ñýæèãòýíä íýãæëýã õèéõ ãýõ ìýò. Àíõàí øàòàíä ýíý àæèëëàãààíû çîðèëãî, äàðààëàë, îðîëöîã÷èä, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîäîðõîéëíî.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõíû ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ íü øèéäâýðëýõ àñóóëò, òýãñíýýð ãàðãàí àâ÷ áîëîõ íîòëîõ áàðèìòûã òàíèí ìýäýõèéã øààðäàíà. ̄ ¿íýýñ ãàäíà òºëºâëºñºí àæèëëàãààã õààíà, õýçýý, õýí õýíèéã îðîëöóóëæ, òåõíèêèéí ÿìàð õýðýãñýë àøèãëàæ ÿâóóëàõûã çààíà.

Àíõíû áàðèìòûí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë íü òºëºâëºëòºä çºâõºí õóâèéí òóðøëàãà, êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éä ò¿øèãëýí àæèëëàõàä õ¿ðãýíý.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû åðºíõèé çîðèëãîîñ àâ÷ ¿çâýë òºëºâëºãººíä òóñãàãäàõ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ¿ëãýð÷èëñýí äàðààëëûã äàðààõ áàéäëààð èëýðõèéëæ áîëíî:

• Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëºº áóþó ò¿¿íòýé áîëãîîìæã¿é õàðüöñàíààñ ººð÷ëºãäºõ, ýñõ¿ë ñîíèðõîã÷ ýòãýýä óñòãàæ áîëçîøã¿é íîòëîõ áàðèìò, ÿëàíãóÿà, ýä ìºðèéí áàðèìòûã á¿ðýí öóãëóóëàõ ÿâäëûã õàíãàõ àæèëëàãàà. Ýíý íü þóíû ºìíº ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð õèéõ ¿çëýã. ßíç á¿ðèéí øàëòãààíààð õîæèì íü áàéöààõ áîëîìæã¿é õîõèðîã÷, ãýð÷ (íàñ áàðæ áàéãàà õ¿í, ÿàðàëòàé àæèë áîëîí àìüäðàë, àõóéí õ¿íäýòãýõ øàëòãààíààð ÿâàà õ¿ì¿¿ñ ãýõ ìýò)-èéã áàéöààõ íü äýýðõòýé òºñººòýé çîðèëãî á¿õèé õîéøëóóëøã¿é àæèëëàãààíä õàìààðíà;

• Ìºðäºí áàéöààëòûí õóãàöààã óäààøðóóëæ áîëçîøã¿é óðò õóãàöàà øààðäàõ àæèëëàãàà. Æèøýýëáýë, çàðèì òºðëèéí ýêñïåðòèç (ø¿¿õ ýäèéí çàñãèéí, ø¿¿õ áàðèëãûí ãýõ ìýò). Íºõöºë íü õàíãàãäàãìàãö èéì ýêñïåðòèç õèéëãýæ øèéäâýðèéã íýí äàðóé ãàðãàíà;

• Ã¿éöýòãýõ õóãàöààã íü õóóëèàð òîãòîîñîí àæèëëàãàà (òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ, ýä õºðåíãº áèò¿¿ìæëýõ, áè÷èã áàðèìò õóðààæ àâàõ ãýõ ìýò);

• Õýä õýäýí òààìàãëàë øàëãàõ àæèëëàãàà.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû àæèëëàãàà òºëºâëºõäºº ò¿¿íèéã øóóðõàé - ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýòýé çîõèöóóëàõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã òºëºâëºãººíä ã¿éòöýòãýõ àæèë ýðõýëäýã àëáàíä äààëãàâàð ºãºõ õýëáýðýýð çààíà. Òóõàéëáàë, õ¿í, ýä ç¿éë, áè÷èã áàðèìò ýðýí ñóðâàëæëàõ ãýõ ìýò.

Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã õóãàöàà, çîðèëãîîð íü çîõèöóóëíà.

116


Ã¿éöýòãýõ àæëûí ìàòåðèàëààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí ¿åèéí ìåðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû òåëºâëºëò ººðèéí îíöëîãòîé. Ýíý òîõèîëäîëä ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû àæèëëàãààíû òºëºâëºãººãººð ã¿éöýòãýõ àæëûí ìýäýýëýë øàëãàõ òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã õàíãàíà. Áàéöààõ, íýãæèõ ãýõ ìýò ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà ã¿éöýòãýõ àæëûí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã çàäðóóëàõã¿éí òóëä òàêòèêèéí çîõèõ àðãà áàðèë àøèãëàíà.

Îð÷èí ¿åä ýíý øàòàíä òàâèãäàõ áîëñîí íýã ÷óõàë çîðèëãî íü õîõèðîã÷, ãýð÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÿâäàë þì. Ýíý çîðèëãî çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíæòýé áºãººä òºëºâëºãººíä òóñãàéëàí òóñãàãäàíà.

Ìºðäºí áàéöààëòûí äàðààõ øàòíû òºëºâëºëò íü ìºí ë ýíý øàòíû åðºíõèé çîðèëãî íü íîòîëãîîíû ïðîöåññîîñ èõ õýìæýýãýýð õàìààðàëòàé. Òóõàéí øàòàíä ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæèëëàãàà íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõààð çîãñîõã¿é, ò¿¿íèéã íàðèéâ÷ëàí ¿íýëýõ, ñèñòåì÷ëýõýä ÷èãëýíý. Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëûã ¿íýëýõ, øèíýýð ñîëèõ áóþó øààðäëàãàòàé çàñâàð îðóóëàõ áîëîëöîî åãíº. Øààðäëàãàòàé á¿õ ýêñïåðòèç õèéëãýõ, íýìýëò áàéöààëò, ¿çëýã, çàðèìäàà äàâòàí íýãæëýã õèéõ àñóóäëûã òºëºâëºíº.

Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷èéí áàéð ñóóðü ýíý øàòíû òºëºâëºëòºä èõýýõýí íºëººëíº. Ãýì áóðóóãàà ¿ã¿éñãýñýí, õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí òîõèîëäîëä àëèáûã øàëãàõ àæèëëàãàà, í¿¿ðýëä¿¿ëýí áàéöààõ, íàðèéâ÷èëñàí äàâòàí áàéöààëò ÿâóóëàõ, äóðäñàí ýòãýýäèéí õ¿ñýëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí àæèëëàãààã òºëºâëºãººíä çààíà. Ìºí íóóãäàæ áàéãàà ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààã òºëºâëºíº.

Òàñðàëòã¿é (õºäºëãººíòýé) áàéõ çàð÷èì ýíý øàòàíä èë¿¿ òîä õàðàãäàíà. Øèíý ìýäýýëýë îëîõ, øèíý òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ áóþó õóó÷íûã ººð÷ëºõ, óðüä ìýäýãäýýã¿é ÿíç á¿ðèéí áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð òºëºâëºãººíä áàéíãà çàñâàð õèéæ áàéõ íü åðäèéí ¿çýãäýë áîëäîã.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òºãñãºëèéí øàòíû òºëºâëºëò. Ýíý øàòàíä øèëæèõ íü ìºðäºí áàéöààëò çîðèëãîäîî õ¿ðëýý ãýñýí ¿ã: õýðýãò ¿íýí òîãòîîãäîâ, ñóáúåêòûí ãýì áóðóó áóþó ãýì áóðóóã¿é á¿ðýí òîäîðõîé áîëîâ, õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ õýðýãòýé.

Ýíý øàòàíä äàðààõ àæèëëàãàà òºëºâëºãäºíº:

• ÿëëàãäàã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷èéã õàâòàñò õýðýãòýé òàíèëöóóëàõ;

• ÿëëàãäàã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷èéí õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýõ;

• õÿíàëò òàâüæ áàéãàà ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí çààâàð÷ëàãûã áèåë¿¿ëýõ;

• öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëñíýýð ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð ã¿éöýòãýõ íýìýãäýë àæèëëàãàà.

117

Ìºí ÿë òºëºâëºõ, õýðýãò õàâñðàëòûã áýëòãýõ, õàâòàñò õýðãèéã öýãöëýõ àæèë òºëºâëºãäºíº.

Ø¿¿õýýñ íýìýëò ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð õýðýã áóöààñàí áîë òºëºâëºãººíä ø¿¿õèéí çààëòûã áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààã çààíà.

Ìºðäºí áàéöààëòûã õýñãýýð ÿâóóëàõ ¿åèéí òºëºâëºëòèéí îíöëîã

Õýñãèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäàë íýãä¿ãýýðò òàâèãäàíà. Õî¸ð òºðëèéí: åðºíõèé - õýñãèéí àæèë á¿õýëäýý, õýñãèéí ãèø¿¿äèéí íýã á¿ð÷èëñýí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà.

Åðºíõèé òºëºâëºãººíä òààìàãëàë áóþó ¿éë ÿâäëûí õýñãèéã øàëãàõ, ãèø¿¿í òóñ á¿ðèéí çîðèëãî, ¿¿ðãèéã çààíà. Õóâààðèëàñàí ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýõ òîäîðõîé àæèëëàãàà íýã á¿ð÷ëýí òºëºâëºãººíä òóñãàãäàíà.

Ìºðäºí áàéöààëò, ã¿éöýòãýõ àæëûí òîìîîõîí õýñýã àæèëëàõ áîëâîîñ ãèø¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, ìýäýýëýë øóóðõàé ñîëèëöîõ ÿâäëûã õàíãàõûí òóëä õýñãèéí øòàá áàéãóóëæ áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé àæëûã åðºíõèé òºëºâëºãººòýé óÿëäóóëàí òºëºâëºíº.

Òºëºâëºëòèéí õýëáýð íü ò¿¿íèé ãàäààä èëðýë. Äîòîîä ñýòãýëèéí áà áè÷ìýë ãýñýí òºëºâëºëòèéí õî¸ð õýëáýð áàéíà.

Äîòîîä ñýòãýëèéí õýëáýð. Õàìãèéí ýíãèéí õýðýã ìºðäºí áàéöààõàä áè÷ìýë òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõã¿é áàéõ ïðàêòèê áèé. Ãýâ÷ ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ïðîãðàììûí øèíæòýé áè÷ìýë ÿìàð íýãýí òýìäýãëýë áàéõ õýðýãòýé: ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, áàéöààõ ãýð÷èéí íýðèéí áîëîí ¿çëýã õèéõ îáúåêòûí æàãñààëò ãýõ ìýò. Ýíý íü íýã ë õýëáýðèéí áè÷ìýë òºëºâëºãºº. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõýä ìºðäºí áàéöààã÷, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ áà áóñàä àëáàäûí õàìòûí àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä áè÷ìýë òºëºâëºãºº çààâàë áîëîâñðóóëíà.

Áè÷ìýë òºëºâëºãººã ÷ºëººò õýëáýðýýð õèéõ

Ïðàêòèêò áè÷ìýë òºëºâëºãººíèé äàðààõ õàìãèéí ýíãèéí õýëáýð àøèãëàäàã.

Õýðýã äýýð õýä õýäýí ìºðäºí áàéöààã÷ àæèëëàæ áàéãàà áîë “ã¿éöýòãýã÷” ãýñýí õ¿ñíýãò íýìíý. Õýðýâ ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà áóþó òàêòèêèéí õîñëîë õèéõ øààðäëàãàòàé ¿åä “òàêòèêèéí òýìäýãëýë” õ¿ñíýãò íýìíý.

Òºëºâëºãººíä íýìýëò áîëãîæ ÿìàð íýã ïðîöåññò õÿíàëò òàâèõ, öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòûã ñèñòåì÷ëýõ çîðèëãîîð ãýìò õýðãèéí õýñãýýð òîäîðõîé ýòãýýäèéí ãýì áóðóóã íîòëîõ áàðèìòààð ñèñòåì÷ëýñýí “ñõåì-øàòàð” áîëîâñðóóëíà. Èéì ñõåìèéí áîñîîä - ãýìò õýðãèéí õýñýã, õºíäëºíä - ò¿¿íä îðîëöîã÷äûã çààíà; õ¿ñíýãòèéí îãòëîëöîë íü òóõàéí ýòãýýä ãýìò õýðãèéí ýíý õýñýãò îðîëöñîí, ýñõ¿ë

118


¿ã¿éã ¿ç¿¿ëíý. Ãýì áóðóóãèéí íîòëîõ áàðèìòûã ÿëëàãäàã÷ á¿ðèéí êàðò áóþó áóñàä àðãààð ñèñòåì÷ëýæ áîëíî.

Ýð¿¿ãèéí õýä õýäýí õýðýã äýýð àæèëëàæ áàéãàà òîõèîëäîëä êàëåíäàð÷èëñàí (äîëîîí õîíîãèéí) òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà. Èíãýõäýý òºëºâëºãººíä çààãààã¿é ìºðäºí áàéöààõ áóþó øèíýýð õ¿ëýýí àâñàí ýð¿¿ãèéí õýðýãò õèéõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëçîøã¿é òóë äîëîîí õîíîãèéí íýãýýñ õî¸ð ºäðèéã õîîñîí ¿ëäýýíý.

Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ íü ºíäºð çîõèîí áàéãóóëàëò, ã¿í ã¿íçãèé õàíäëàãà, ÷èí ýðìýëçëýë øààðäñàí òºâºãòýé, îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà. Òèéì ÷ òºâºãòýé áèø ýð¿¿ãèéí õýðýã ë ãýõýä ìºðäºí áàéöààõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ áîëîí áóñàä õýä õýäýí àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã øààðäàíà. Ýíý àðãà õýìæýý íü ñàéí áýëòãýëòýé, òîäîðõîé äàðààëàëòàéãààð, õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöààíä ÿâàãäàõ ¸ñòîé. Íîòëîõ áàðèìò çºâõºí èëð¿¿ëýõ áèø, ò¿¿íèéã á¿õ òàëààñ íü øàëãàñàí áàéõ íü ÷óõàë. Ìºðäºí áàéöààëò á¿ðýí ä¿¿ðýí, á¿õ òàëààñ íü, îáúåêòèâ áàéõ øààðäëàãà ìºðäºí áàéöààã÷ àæëàà øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àïïàðàò, öàãäààãèéí áóñàä áàéãóóëëàãà, àëáàäòàé ÷àäâàðëàãààð çîõèöóóëàõààñ èõ øàëòãààëíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ìºðäºí áàéöààã÷ íýã áèø, õýä õýäýí õýðýãò íýãýí çýðýã àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã èõ õýìæýýíèé íóòàã äýâñãýðò ÿâóóëàõ ÷ áèé. Èéì ó÷ðààñ òºëºâëºëò ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ñàëøã¿é íºõöºë áîëäîã.

Çºâõºí òºëºâëºãººòýé àæèëëàñíààð õóóëü ¸ñûã õýëáýðýëòã¿é ñàõèæ, ìºðäºí áàéöààëò øóóðõàé áàéæ, õýðãèéí á¿õ áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí, á¿õ òàëààñ íü, îáúåêòèâîîð òîãòîîõ çàð÷èì, øààðäëàãûã áèåë¿¿ëæ ÷àäíà.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëò íü õóóëèéí øààðäëàãàä á¿ðýí íèéö¿¿ëæ, öàã, õ¿÷ áàãà çàðöóóëæ, ãýìò õýðãèéí á¿õ áàéäëûã òîãòîîõ, áóðóóòàé ýòãýýäèéã èë÷ëýõ àæëûí àãóóëãà, æóðìûã òîäîðõîéëäîã ñýòãýõ¿éí ïðîöåññ.

Òºëºâëºëò íü çºâõºí ìºðäºí áàéöààëò äóóññàíààð òºãñäºã òºâºãòýé, ¿ðãýëæèéí ñýòãýí áîäîõóéí ïðîöåññ. Òºëºâëºëò, òºëºâëºãºº õî¸ðûã õóòãàæ áîëîõã¿é. Òºëºâëºãºº íü òºëºâëºëòèéí ýöñèéí ¿ð ä¿í, ìàòåðèàëëàã õýëáýð.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºãººíººñ ãàäíà èë¿¿ íàðèéí, õàðèóöëàãàòàé ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààã òóñãàé òºëºâëºãººãººð ÿâóóëíà.

3. Çîõèîí áàéãóóëàëò. Ìºðäºí áàéöààëòûã çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ íü òºëºâëºëòººñ ºðãºí õ¿ðýýòýé (àãóóëãàòàé) îéëãîëò þì. Ìºðäºí áàéöààëòûã çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ ãýäýã íü:

- ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºãººã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõ,

- ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöàí àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ,

119

- ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð õàíãàõ,

- àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿äèéí èæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèéã íàðèéí ÿëãàí çààãëàõ,

- àæëûí õýñãèéí çºâºëãººíèéã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëæ ìºðäºí áàéöààëòûí ¿ð ä¿í áîëîí äàðààãèéí çîðèëòóóäûã àâ÷ õýëýëö¿¿ëæ áàéõ,

- ìºðäºí áàéöààõ øóóðõàé õýñãèéí îðîëöîã÷äûí õîîðîíä ìýäýýëëèéã áàéíãà ñîëèëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ,

- ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæëûã òºëºâëºõäºº ò¿¿íèé ìºðäºæ áàéãàà á¿õ ýð¿¿ãèéí õýðã¿¿äèéã òîîöîõ ººðººð õýëáýë, àæëûí à÷ààëëûã òýíö¿¿ëýõ,

- ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûí çàéëøã¿é íºõöºë áîëîí òåõíèê õàíãàìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ,

- ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ýðõèéí àêòóóäûã (õîëáîãäîõ òóøààë, çààâàð, ä¿ðýì æóðàì ãýõ ìýò) öóãëóóëæ ñóäëàõ,

- ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûí ìýäýý áàðèìòûã çàäðóóëàõã¿é áàéõ, ¿ðýãäýæ óñòàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâñàí áàéõ çýðýã àñóóäëóóäûã ººðòºº áàãòààíà.

Ý¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿ðýí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí èæ á¿ðäýë íü òîäîðõîé áºãººä îíîâ÷òîé, á¿õ àñóóäàë íàðèéí áîëîâñðîãäñîí áàéâàë çîõèíî.

Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû çîõèí áàéãóóëàëòûí ÷óõàë õýñãèéí íýã íü ìºðäºí áàéöààã÷èéí ç¿ãýýñ øóóðõàé ýðýí ñóðâàëæëàõ, êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýýíèé áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà àëáàä, îëîí íèéòòýé òîãòîîñîí íÿãò óÿëäàà õîëáîî þì.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýìæýýòýé õîñëóóëàí ÿâóóëàõ íü ãýìò õýðãèéí ìºðäºí áàéöààõ àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë þì. ¯¿íèé òóëä ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæèë íü ã¿éöýòãýõ àëáàíû ¿éë àæèëëàãààòàé (àæèë õýðýã÷ýýð) íÿãò óÿëäñàí áàéâàë çîõèíî. Ýíýõ¿¿ àæèë õýðýã÷ óÿëäàà õîëáîîã àâ÷ ¿çýõäýý òýäíèé ýðõ õýìæýýíèé ÿëãàà çààãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Òýäíèé õàðèëöàí óÿëäààòàé õàìòûí àæèëëàãàà íü ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ÿâàãääàã. ¯¿íä:

- õýðýã ó÷èðëûí ãàçàðò õàìòðàí àæèëëàõ,

- ãýìò ýòãýýäèéã áàðèâ÷ëàõ,

- ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ áîëîí íàðèéí òºâºãòýé ìºõäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà, øóóðõàé àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººã õàìòàð÷ áîëîâñðóóëàõ,

- øàëãàæ áàéãàà ýð¿¿ãèéí õýðãèéí íºõöºë áàéäàë áà ãýìò ýòãýýäèéí òàëààð ìýäýý ìýäýýëëèéã õàðèëöàí ñîëèëöîõ çýðýã àñóóäàë îðíî.

Èéì àæèë õýðýã÷ óÿëäàà õîëáîîã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷ áîëîí ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäûí õîîðîíä òîãòîîõ íü õàðüöàíãóé õÿëáàð áàéäàã. Ìºðäºí

120


áàéöààëòûí õýñýãò òîìèëîãäñîí ã¿éöýòãýõ àæèëòàí áîëîí êðèìèíàëèñòèêèéí ìýðãýæèëòýí íü ãýìò õýðãèéã ò¿ðãýí øóóðõàé, á¿ðýí èëð¿¿ëýõèéí òóëä ººðñäèéí àæëûí ºâºðìºö àðãà õýðýãñëèéã èäýâõòýé àøèãëàí àæèëëàõ, øèíýýð îëæ àâñàí ìýäýý áàðèìòûí òàëààð ìºðäºí áàéöààã÷èä öàã òóõàéä íü ìýäýãäýæ áàéõ ¿¿ðýãòýé.

Ìºðäºí áàéöààã÷ ìºðäºí áàéöààëò, ã¿éöýòãýõ àæëûí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõûí òóëä øóóðõàé ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ìºðäºí áàéöààëòûí ¿åä àâàãäñàí ìýäýý ìýäýýëëýýð ã¿éöýòãýõ àæèëòíûã õàíãàõ õýðýãò õîëáîãäîã÷èéí õóâèéí áàéäëûã òîäðóóëàõ, õàíü õàìñààòàí, õàðèëöàà, àìüäðàëûí õýâøèë, áèåý àâ÷ ÿâàà áàéäàë, õýðãèéí ãýð÷ íàðûã òîãòîîõ çýðýã àñóóäëûí òàëààð äààëãàâàð ºãºõ, õýðãèéí õîëáîãäîã÷èéã áàðèâ÷ëàõ áà öàãäàí õîðèõ, íýãæëýã áîëîí ãýìò ýòãýýäèéí ç¿ãýýñ îðãîí çàéëàõ àìèà õîðëîõ, ýä ìºðèéí áàðèìòûã óñòãàõ çýðãýýð ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é òîõèîëäîëä ã¿éöýòãýõ àæèëòíû òóñëàëöààã àâàõ, ýð¿¿ãèéí õýðýãò ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààã÷äûí çºâëºãººíä ã¿éöýòãýõ àæèëòíûã îðîëöóóëàõ, øàëãàëòûí ÿâöàä öóãëàðñàí ìýäýý áàðèìòûã ¿íäýñëýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë áîäëûã íü ñîíñîæ òºëºâëºãººíä òóñãàõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà áîëîí øóóðõàé ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã çºâ õîñëóóëàí óÿëäàà õîëáîî ñàéòàé õýðýãæ¿¿ëýõ íü áýëòãýãäýæ áàéãàà ãýìò õýðãèéã òàñëàí çîãñîîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Õýðýã á¿ðòãýõ ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí àæèëëàãàà íü îëîí ò¿ìýíòýé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé òýäíèé òóñëàëöààíä ò¿øèãëýõ ̧ ñòîé. Èðãýäèéí òóñëàëöààã àâàõäàà ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð òýäíèé àþóëã¿é áàéäëûã íàéäâàðòàé õàíãàí, õóóëèàð çºâøººðºãäñºí õýì õýìæýýíèé õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëíý. Ýäãýýð íü:

- ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëæ òàñëàí çîãñîîõ,,

- ãýìò õýðýãò ñýðäýãäýæ áàéãàà ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ,

- ãýìò ýòãýýäèéã ýðýí ñóðâàëæèëæ áàðèâ÷ëàõ,

- ãýð÷¿¿äèéã îëæ òîãòîîõ,

- ìºðäºí áàéöààëòûí çàðèì àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä òóñëàõ.

Ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä ìºðäºí áàéöààã÷òàé õàìòðàí àæèëëàõ ñóáúåêò¿¿äýä ã¿éöýòãýõ àæèëòíààñ ãàäíà

- öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä àëáàä, àéìàã íèéñëýë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ àëáàä

- ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí çîõèõ àëáàä

- ãààëèéí àëáà

- òàòâàðûí àëáàäûã íýðëýæ áîëîõ þì.

121

1. Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºëò ãýæ þó âý?2. Ìºðäºí áàéöààëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò ãýæ þó âý?3. Òºëºâëºëòèéí òºðë¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿?4. Òºëºâëºëòèéí çàð÷ìóóäûã òîäîðõîéëíî óó?


122


ÑÝÄÝÂ 5. ÕÝÐÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ¯ÇËÝÃ

1. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí îéëãîëò

2. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí òàêòèê, çîõèîí áàéãóóëàëò

1. “¯çëýã” õýìýýõ ¿ã íü “áèåèéã øèíæëýõ, ¿çýõ, ñóäëàõ íü”1 ãýñýí óòãàòàé, ¿çëýãèéí ¿éë áîëîõ “¿çýõ” ãýäýã íü “õàðàõ, ñóðàõ, ñóäëàõ, øèíæëýõ, áîäîõ, òîîöîõ, òóðøèõ”2 ãýñýí îëîí óòãàòàé ¿ã. Ãýòýë Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 126 äóãààð ç¿éëèéí 126.1-ä “Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ ãýìò õýðýã ãàðñàí áàéäàë, õýðãèéí óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìòûã îëîõ, ãýìò õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàéäëûã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð õýðýã ãàðñàí ãàçàð áîëîí ýä ç¿éë, áàðèìò áè÷èãò ¿çëýã õèéíý”3 ãýæ ¿çëýãèéí çîðèëãûã “îëîõ” ãýæ òîìü¸îëñîí áàéíà.

Îëîõ ãýñýí ¿ã íü “îëç” ãýñýí ¿ãíýýñ ¿¿ñýëòýé áà îëç ãýäýã ¿ã íü ¿íý ºðòºãã¿é îëñîí þì4, õàðèí “îëîõ” ãýäýã íü ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë þì.

Õýðýâ áèä ¿çëýãèéã ìºð îëîõ çîðèëãîîð õèéâýë ¿çëýã õýçýý ÷ ¿ð ä¿íòýé áîëîõã¿é. ßàãààä ãýâýë, ìºð ñàíàìñàðã¿éãýýð îëäîõã¿é ë áîë ìºðäºã÷ ¿çëýã õèéãýýã¿éä òîîöîãäîíî.

Èéìýýñ çºâ ñýòãýæ, çºâ àæèëëàíà ãýâýë ¿çëýãèéí çîðèëãûã õóóëüä ººðººð òîìü¸îëîõ øààðäëàãàòàé. Äîêòîð Æ.Õóðöãýðýë: “¯çëýã íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàëëàã îáúåêò, ò¿¿í äýýðõ ìºð, ò¿¿íèé øèíæ òýìäýã, øèíæ, áàéäàë, ººð õîîðîíäûí áàéðëàëûã øóóä èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ àæèëëàãàà ìºí”5 ãýæ ¿çëýã, ò¿¿íèé çîðèëãî, àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëæýý. Èéìä ìºðäºã÷ íü ¿çëýãèéã ç¿ãýýð ë ìºð îëîõ çîðèëãîîð áóñ õàðèí ÷ ãýìò ¿éë, ò¿¿íèé óëìààñ áèé áîëñîí ìºðèéã èäýâõòýéãýýð õàéõ, òîîöîîëîõ, ñóäëàõ, øèíæëýõ çîðèëãîîð õèéâýë ¿çëýã ÷àíàðòàé, ¿ð ä¿íòýé áîëîõ þì.

¯çëýãèéã äàðààõ áàéäëààð òºðºëæ¿¿ëäýã:

Îáúåêòîîð íü:

• Õýðãèéí ãàçàð,

• Öîãöîñ,

• Õ¿í,



3 Төрийн мэдээлэл., 2002., №6., 201 дэх тал.



123

• Ýä ç¿éë,• Áè÷èã áàðèìò, • Ìàë, àìüòàíä ãýõ ìýò.

Õýìæýýãýýð (ãàçàð) íü:

• ¯íäñýí,• Íýìýãäýë.

Äàðààëëààð (õóãàöàà) íü:

• Àíõíû,

• Äàõèí.6

Õýðãèéí ãàçðûí òóõàé îéëãîëò. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà ãîìäîë, ìýäýýëëèéí äàãóó ÿìàð íýãýí “ÿâäàë”7 áîëæ ºíãºðñºí ãàçàð î÷èí ¿çëýã õèéäýã. Óã ãàçðûã çàðèì ñóäëàà÷èä “ó÷ðàëûí ãàçàð”, “ãýìò õýðãèéí ãàçàð” ãýæ íýðëýäýã. Ç¿é íü “õýðãèéí ãàçàð” ãýæ íýðëýõ íü çîõèìæòîé. Ó÷èð íü áîëæ ºíãºðñºí ÿâäàë íü ýðõ ç¿éí ÿìàð çºð÷èë áîëîõûã áèä óðüä÷èëàí ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Õàðèí ¿çëýã õèéæ, áàéöààí øèéòãýõ òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð òóõàéí áîëæ ºíãºðñºí “õýðýã-ÿâäàë” íü äàðààõ ýðõ ç¿éí çºð÷èë, ýñâýë ó÷ðàë áàéñíûã òîãòîîíî. ¯¿íä:

- Ãýìò õýðýã.

- Çàõèðãààíû õýðýã, çºð÷èë.

- Èðãýíèé õýðýã.

- Ó÷ðàë.

Õýðãèéí ãàçàð ãýäýã íü áîäèò ÿâäàë ýõýëñýí, ºðíºñºí, òºãññºí îðîí çàé, ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíã õýëíý.

Ïðàêòèêò õýðãèéí ãàçàð ãýäãèéã çºâõºí õýðýã áîëñîí îðîí çàéí õ¿ðýýíä îéëãîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë. ªºðººð õýëáýë, õýðýã áîëñîí îð÷èíä ¿çëýã õèéõ íü äóòàãäàëòàé áàéäàã. Îðîí çàé, îð÷èíä ¿çëýã õèéñíýýð õýðãèéí ãàçàðò á¿ðýí ¿çëýã õèéñýí ãýæ îéëãîíî.

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí ÷àíàð, ¿ð ä¿íãýýñ õàìààð÷ ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõ, øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû öààøäûí “õóâü çàÿà” øàëòãààëäàã.

“Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã ãýäýã íü õýðýã áîëñîí îðîí çàé, îð÷èíîîñ ãýìò ¿éëäëèéí ìºð öóãëóóëàõ8, ãýìò ¿éë, ãýìò ýòãýýäèéã îíîøëîõ çîðèëãîîð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë,

6 А.Г.Филиппов., Криминалистик., Москва., 2006, 162 дахь тал.

7 Юмсын хөдөлгөөн, хэрэг явдал хорш үг., Я.Цэвэл., Монгол хэлний товч тайлбар толь., УБ., 1966, 899 дэх тал.

8 Мөр илрүүлэх, бэхжүүлэх, битүүмжлэх ажиллагааг хамтад нь ийнхүү нэгтгэж бичив.

124


æóðìûí äàãóó ìºðäºã÷èéí õèéæ áóé êðèìèíàëèñòèê àæèëëàãàà ìºí”.

Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýñýí ºíººãèéí àðä÷èëñàí íèéãýìä ãýìò á¿õ ÿâäëûã çºâõºí áàéöààõ, çàëõààõ àðãààð ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã àéäàñò àâòóóëàí, õýðýã õ¿ëýýõ àðãàã¿é áàéäàëä îðóóëæ õýðãèéã øèéäýõ áèø õàðèí ãýìòíèé õýðãèéí ãàçàðò ¿ëäýýñýí ìºðººð íü áóþó øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ “ìºðäºæ íîòëîõ” ¸ñòîé.

Õýðãèéí ãàçàðò ãýìò ¿éëäëèéí ìºð ¿¿ñýõ íü çàéëøã¿é ãýäãèéã îëîí îðíû êðèìèíàëèñòóóä õ¿ëýýí çºâøººðäºã òóë õýðãèéí ãàçðààñ ãýìò ¿éëäëèéí ìºð èëð¿¿ëýõ àæèëëàãààíä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áà õýðãèéí ãàçðààñ ñýæèãòýí ýòãýýäèéí ãýìò ¿éëäëèéí ìºð èëðýýã¿é áîë Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí ýñðýã êîíâåíö, Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé Îëîí óëñûí ïàêòàä çààñàí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ò¿¿íä ÿë îíîãäóóëàõã¿é áàéõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã áàéíà.

Èéìýýñ ë õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí ÷àíàð íü ìºðäºí áàéöààëòûí öààøäûí õóâü çàÿàã øèéäíý ãýñýí îéëãîëò óðãàí ãàð÷ýý.

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã ÷àíàðòàé, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ÿâóóëàõ íü ÝÁØÀ-íû ÿâöàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ¿íäýñ áîëîõ þì. Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêòûí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò “Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãýýð ÿëëóóëæ áóé õ¿í á¿ð ãýì áóðóóòàé áîëîõ íü õóóëèéí äàãóó íîòëîãäîîã¿é áîë ãýì áóðóóã¿éä òîîöîãäîõ ýðõòýé”9 ãýæ, ìºí Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.1 äýõü õýñýãò “Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð ø¿¿ã÷ íü õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð íîòëîõ õóóëüä çààñàí á¿õ àðãà õýìæýýã àâ÷ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ áà öàãààòãàõ, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã õ¿íäð¿¿ëýõ áà õºíãºð¿¿ëýõ áàéäëûã á¿ðýí òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ, òóñ õóóëèéí 58 äóãààð ç¿éëèéí 58.1 äýõ õýñýãò “Ñýæèãòýí îðãîí çóãòàõûã çàâäñàí, ýñõ¿ë îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò ñýðäýãäýõ õàíãàëòòàé áàðèìò áàéãàà áîë ò¿¿íèéã áàðèâ÷èëíà”10 ãýæ òóñ òóñ çààæýý. Äýýð òîäîòãîñîí “íîòëîãäîîã¿é áîë”, “òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð íîòëîõ”, “õàíãàëòòàé áàðèìò” ãýäýã îéëãîëò íü ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã ãýìò ¿éëäëèéí ìºðººð íü íîòëîõ, áàðèâ÷ëàõ ãýñýí ëîãèê-ñàíàà ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Íîòëîõ áàðèìò ãýäýã íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷, õýðýã á¿ðòãýã÷ íàðààñ ãàðãàõ á¿õèé ë øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë þì. Íîòëîõ áàðèìòûã õóóëèéí äàãóó, øèíæëýõ óõààíû àðãà õýðýãñëýýð öóãëóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë, ìºðèéã ÝÁØÕóóëèéí äàãóó, êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà, õýðýãñëýýð íîòëîõ áàðèìò áîëãîí õóâèðãàäàã.

9 НҮБ., Олон улсын гэрээ, хэлэлцээрүүдийн эмхтэл., УБ., 1992., 14 дэх тал.

10 Төрийн мэдээлэл., 2002., №6.

125

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü

Ìºð ------------------------------------------------------------> Íîòëîõ áàðèìò

Êðèìèíàëèñòèê

2. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí òàêòèê, çîõèîí áàéãóóëàëò

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã íü êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèê, ò¿¿í÷ëýí ã¿éöýòãýõ àæëûí õîñîëìîë àæèëëàãàà þì.

Õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéõ òåõíèê àæèëëàãàà ãýäýã íü ñòàíäàðò-àðãà÷ëàë, õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð õýðãèéí ãàçðààñ ìºð èëð¿¿ëýõ, ìºøãºõ, áýõæ¿¿ëýõ, áèò¿¿ìæëýõ, çººâºðëºõ ¿éë ÿâöûã õýëíý.

Õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéõ òàêòèê àæèëëàãàà ãýäýã íü áîäèò áàéäàëä ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºã÷ òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã òºëºâëºõ, òîãòñîí ¿å, øàòûã çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éë ÿâöûã õýëíý.

Ìýõ áóþó çºâ òåõíèê ýçýìøýýã¿é, òýìöýõ óõààí áóþó çºâ òàêòèê áîëîâñðóóëààã¿é áºõ ºðñºëäºã÷ºº óíàãàæ ÷àäàõã¿éòýé íýãýí àäèë êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèêèéã ìýäýõã¿é ìºðäºã÷ õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã ÷àíàðòàé ñàéí õèéæ, ãýìò õýðýãòýíä øóäàðãààð ÿë íîãäóóëæ ýñ ÷àäíà.

Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ñ.Æàíöàí “Õóóëü ç¿éí ñýòãýë ñóäëàë” íîìîíäîî “Õýðýã ó÷ðàëûí ãàçðûí ¿çëýãèéí ¿ð ä¿í íü ìºðäºí áàéöààã÷èéí ýðõ ç¿éí áîëîí êðèìèíàëèñòèêèéí ìýäëýã, ìºðäºí áàéöààõ àæëûí äàäëàãà òóðøëàãààñ øóóä õàìààðíà. Õýðýã ó÷ðàëûí ãàçàð äàõü îëîí òîîíû òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëëýýñ õýðýã èëð¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ÷óõàë ìýäýýëýë¿¿äèéã ñîíãîí àâàõäàà ìºðäºí áàéöààã÷ êðèìèíàëèñòèêèéí ìýäëýãýý ¿íäýñ áîëãîí”11 ãýæ êðèìèíàëèñòèêèéí à÷ õîëáîãäëûã äóðüäñàí áàéäàã.

Ìºðäºã÷ õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéõäýý äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòëàíà:

1. Õóóëü ¸ñíû áàéõ,

2. Öàãàà îëñîí áàéõ,

3. Áîäèòîîð õèéõ,

4. Òºëºâëºãººòýé, äýñ äàðààëàëòàé õèéõ,

5. Á¿ðýí ä¿¿ðýí õèéõ,

6. Èäýâõòýé õèéõ,

7. Àðãà ç¿é÷ áàéõ.

11 С.Жанцан., Хууль зүйн сэтгэл судлал., УБ., 2005., 340 дэх тал.

126


Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ãýäýã íü ¿çëýãèéí çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä ìºðäºã÷ººñ ¿çëýãèéí ¿éë ÿâöàä çàð÷èì÷ õàíäàõûã õýëíý.

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí ¿å, øàò. Õýðãèéí ãàçàðò ¿çëýã õèéõýä òàêòèêèéí õóâüä òîãòñîí õýäýí ¿å, øàòûã çààâàë ìºðääºã. ¯å, øàò á¿ð çîðèëãî àãóóëäàã, õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé, õàðèëöàí íýãíýýñýý õàìààðàëòàé áàéäàã òóë ýíý íü ¿çëýãèéí çîðèëãûã õàíãàõ ¿íäýñ áîëíî. Õàðèí àëü íýã øàòàíä çîðèëãûã ã¿éöýò áèø, áóðóó õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë àëãàññàíààð íºõºæ áàðøã¿é àëäààíä õ¿ðãýõ óðøèã òàðèõ ìàãàäëàëòàé.

Àìüäðàë äýýð ãàð÷ áóé õýðýã ÿâäàë á¿ð õîîðîíäîî àäèëã¿é, ººð ººðèéí ãýñýí îíöëîã øèíæòýé áàéäàã õýäèé ÷ õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã òîãòñîí ¿å, øàòòàéãààð õèéõ íü òóõàéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõ ýõíèé çºâ àëõàì áîëîõ þì. ¯¿ãýýð þóã õýëýõ ãýýä áàéíà âý? ãýâýë, àìüäðàë áàÿëàã ó÷ðààñ õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã õèéõ àðãà ç¿éã á¿õýëä íü íýã õýâýíä öóòãàñàí ìýò ñòàíäàðò÷èëàõ áóñ õàðèí ¿çëýãèéã äýãòýé, äàðààëàëòàé ÿâóóëàõ, ¿çëýãò àøèãëàõ òåõíèê, õýðýãñýë, òýìäýãëýãýý, íýð òîìü¸î, ¿çëýãýýð çàéëøã¿é õèéõ àæèëëàãààã íýã ìºð öýãöëýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ñàíàà þì.

Ìºðòýé àæèëëàõ ¿å, øàò(êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê àæèëëàãàà), õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí ¿å, øàò (êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê àæèëëàãàà) ãýñýí õîîðîíäîî ÿëãààòàé îéëãîëòûã íýã ç¿éë ìýòýýð òºñººëæ áîëîõã¿é. Íýã íü òåõíèê ç¿éí øèíæòýé, íºãºº íü òàêòèê ç¿éí øèíæòýé ýíý 2 àæèëëàãààã õýí çºâ õîñëóóëæ ÷àäñàí íü ë àìæèëòàä õ¿ðýõ ç¿é òîãòîëòîé.

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí íýã ¿åýñ äàðààãèéí ¿åä øèëæèõýä õèéâýë çîõèõ àëõàìûã øàò ãýíý.

Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã íü äàðààõ ¿å, øàòòàé:

Íýã: Áýëòãýë ¿å

• Áýëòãýë àæèë.

• Õýðãèéí ãàçàðò î÷èõ.

• Õýðãèéí ãàçðûí õ¿ðýýã òîãòîîõ.

• Õýðãèéí ãàçðûã õàìãààëàõ.

Õî¸ð: Àæëûí ¿å

• Àíõíû áàéäëààð íü ãýðýë çóðãààð áàðèìòæóóëàõ.

• Óðüä÷èëñàí ¿çëýã õèéõ.

• Òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ, ¿çëýã õèéõ òºëºâëºãºº ãàðãàõ.

• Íàðèéâ÷èëñàí ¿çëýã õèéæ ìºð èëð¿¿ëýõ.

• Èëð¿¿ëñýí ìºðèéã áýõæ¿¿ëýõ, áèò¿¿ìæëýõ.

127

Ãóðàâ: Òºãñãºëèéí ¿å

• ¯çëýãèéí ÿâöûã ãýðýë çóðàã, òýìäýãëýëýýð áàòàëãààæóóëàõ.

• Ýöñèéí ¿çëýã õèéõ.

• Õàìãààëàëòûã áóóëãàæ, õýðãèéí ãàçðûã îðõèõ.

¯çëýãèéã äýýðõ ¿å, øàòóóäûã äàìæèí õèéõ íü ¿çëýã ÷àíàðòàé áîëîõ, çºâ òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ìºð íîòëîõ áàðèìòûí øèíæ ÷àíàðàà õàäãàëàõ, ãýìò õýðãèéã õàëóóí ìºðººð íü øóóðõàé èëð¿¿ëýõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàðèí òîäîðõîé ëîãèê äýñ äàðààëàë á¿õèé ¿å, øàòûí íýãèéã àëãàñàõ, äýñ äàðààëëûã íü ãàæèæ ¿çëýã õèéâýë äýýð äóðäñàí à÷ õîëáîãäëûã àëäàõ àþóëòàé.

Ñóðãàëòûí òîãëîëò

Áýëòãýõ ç¿éëñ: ¯çëýãèéí èæ á¿ðýí ö¿íõ, õàìãààëàëòûí õóâöàñ õýðýãñýë. Çîõèîìîë õýðãèéí ãàçàð ¿¿ñãýõýä øààðäëàãàòàé ç¿éëñ: õèéìýë õ¿í, õóòãà, àðõèíû øèë, òàìõèíû èø, òîâ÷, àÿãà, ¿ñ ãýõ ìýò.

Ã¿éöýòãýë: Îþóòíóóä 6 õ¿íòýé áàã áîëîí, 1 ìºðäºí áàéöààã÷, 2 ìýðãýæèëòýí, 1 ïðîêóðîð, 2 õºíäëºíãèéí ãýð÷èéí ä¿ðä òîãëîíî. ̄ çëýãèéí áàã òóõàéí õýðãèéí ãàçàðò êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèêèéí äàãóó áîäèòîé ¿çëýã õèéíý.

128


ÑÝÄÝÂ 6. ÁÀÉÖÀÀÍ ØÈÉÒÃÝÕ ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÀÊÒÈÊ

ÝÁØ àæèëëàãààíû çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä õèéæ áàéãàà àæèëëàãàà íýã á¿ð íü ººð ººðèéí çîðèëãî, õèéæ ã¿éöýòãýõ òåõíîëîãèéí ÿëãààíààñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã íü ýíýõ¿¿ á¿ëýã ñýäâèéã ñóäëàõ õýðýãöýýã áèé áîëãîæ áàéäàã.

ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãààíû òàêòèê íü òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëàõòàé õîëáîãäñîí àðãà ç¿éí çºâëºìæ, àðãà àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõàä àíõààðëàà õàíäóóëàí òýðõ¿¿ ÷èãëýýð òîäîðõîé ñàíàë, çºâëºìæ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë: ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãààíû õýëáýð (íýãæëýã, ¿çëýã, õóðààí àâàõ, ìýä¿¿ëýã àâàõ, òàíüæ îëóóëàõ, òóðøèëò õèéõ ã.ì) òóñ á¿ðýýð íü ñóäëàí àâ÷ ¿çñýí áàéãàà íü ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã íýýí õàðóóëàõ þì. Òîäîðõîé àæèëëàãàà íýã á¿ðýýð áîëîâñðóóëñàí áºãººä áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð òîäîðõîé àæèëëàãààíû òàêòèê ç¿éí ÷èãëýëýýð áîëîâñðîãäñîí øèíý õàíäëàãà îäîî èëýðõèé äóòàãäàæ áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òîäîðõîé ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ ÿâöàä ÝÁØ õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òîäîðõîé àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõäýý íýëýýä íàðèéí á¿òýö á¿õèé ¿å øàòûã äàìæèí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàæ ÿâóóëàõ íºõöºë íü ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí çîðèëãî áîëæ áàéäàã þì.

ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãàà á¿ð íýã äîð á¿ãä õýëáýðøèí õèéãäýõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ààñ òóõàéí àæèëëàãàà íýã á¿ðèéã ýìõ öýãöòýé, äýñ äàðààëàëòàé, òîäîðõîé áýëòãýëòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áîëäîã áàéíà.

Òîäîðõîé àæèëëàãààíû òàêòèêèéã áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ ¿å øàòûã õàðãàëçàí óðüäààñ òîîöîîëîõ øààðäëàãà ¿¿ñýí áèé áîëíî. ¯¿íä: - òîäîðõîé àæèëëàãààã çºâ çîõèîí áàéãóóëàõ, äýñ äàðààëàë, õîñëîëûã òîõèðóóëàõ, - ñîíãîí àâñàí òóõàéí àæèëëàãààã ÿâóóëàõààñ ºìíº ñýòãýë ç¿éí, òåõíèê õýðýãñëèéí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí, îðîëöîã÷äûí, ó÷èð÷ áîëîõ ñààä áýðõøýýë çýðãèéã ñóäëàí òîãòîîõ, òîîöîõ çýðýã áýëòãýëèéã õàíãàõ, - òóõàéí àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûã ýðõ, ¿¿ðýã, îðîëöîîíû õýâ øèíæ, õºäºëãººí, ÿðèõ ç¿éëñèéí òàëààð óðüä÷èëàí ñàíóóëñàí áàéõ, - òîäîðõîé àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõ áóþó òóõàéí àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí ã¿éöýòãýâýë çîõèõ àæèëëàãààã òóõàéí àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ õàìààðóóëàí äýñ äàðààëàëòàé, ýìõ öýãöòýéãýýð ÿâóóëæ ãýðýë çóðàã àâàõ, òýìäýãëýë, äóó, ä¿ðñ áè÷èëýã õèéõ, øààðäëàãàòàé ýä ìºðèéí áàðèìòûã èëð¿¿ëýõ, õóðààí àâàõ, ñàâëàõ çýðýã àæèëëàãààã õèéæ ã¿éöýòãýõ, - àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí òóõàéí àæèëëàãààã çîãñîîõ, ýöñèéí àæèëáàðûã õèéæ ÿìàð íýã äóòóó îðõèãäñîí ç¿éë áàéãàà áîë ò¿¿íèéãýý íÿãòëàõ, õÿíàõ, - àæèëëàãààã òºãñãºæ ýöýñëýõ, àæèëëàãàà äóóññàí òàëààð áóñàä îðîëöîã÷, õ¿ì¿¿ñò õýëýõ, áýõæ¿¿ëñýí, öóãëóóëñàí áàðèìò ñýëò, ìýäýý, ìýäýýëëèéã íýã á¿ð÷ëýí á¿ðòãýõ, øèëæ¿¿ëñýí áóþó øèëæ¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà áîë òýäãýýðèéí òàëààð çîõèõ òýìäýãëýë

129

¿éëäýæ áàòàëãààæóóëàõ, àæèëëàãàà íýã á¿ðýý áàòàëãààòàé áîëãîõ çýðãýýð òîäîðõîé àæèëëàãààíû òîéì çýðãèéã ãàðãàæ áàéíà.

Ãýòýë ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãààã õýðýã øàëãàõ ÿâöàä çýðýã ÿâóóëàõ áîëîìæ á¿ðääýãã¿é áîëîõûã äýýð òýìäýãëýñýí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òîäîðõîé àæèëëàãààã çýðýãö¿¿ëýí ÿâóóëàõ áîëîìæ, ò¿¿íèéã çýðýãö¿¿ëýí ÿâóóëæ áàéãàà áîë òóõàéí àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéãàà àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèëöàà, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæ, àæèëëàãààã äóòóó ÿâóóëàõ áóþó øàëãàõã¿é îðõèñîí ç¿éë áàéãàà ýñýõèéã õàðèëöàí ìýäýýëæ, ñîëèëöîæ áàéõ ó÷èðòàé. ¯¿íèéã òàêòèê ç¿éä õîñëîë ãýæ íýðëýæ çàíøñàí áîëîâ÷ òîäîðõîé àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà àíõààðàõ ç¿éëñèéí íýã õýìýýí ¿çýæ ñóäàëæ áàéäàã þì.

Íèéòëýã áàéäëààðàà ÿìàð ÷ òîäîðõîé àæèëëàãààã - áýëòãýë, - àæëûí, - òºãñãºëèéí çýðãýýð ÿâóóëàõ àæëûí äýñ äàðààëàë, ãîðèìûã òîãòîîñîí áàéäàã íü ºäãºº ÷ ìºðäºõ àæèëëàãààíû ¿íäñýí óõàãäàõóóí áàéñààð èðëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ÝÁØ òîäîðõîé àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áóþó ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îíîëûí áîëîí ïðàãìàòèê ìýäëýãèéã, õèéæ ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã äýýðõ ãóðâàí ¿íäñýí ¿å øàòíààñ ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é.

Òîäîðõîé àæèëëàãààíû àëü ÷ õýëáýðèéã õèéæ ã¿éöýòãýõýä òàêòèêèéí ýðñäýë ó÷èð÷ áîëçîøã¿é áàéäàã òóë ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìàà òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé áîëíî. Òóõàéí àæèëëàãàà íü õýíèé ýðõ àøèã, ñîíèðõîëä õàðøëàõ áóþó íîòëîõ ãýýä áàéãààãààñ õàìààð÷ òóõàéí àæèëëàãààã ¿ð ä¿íã¿é áîëãîõ áóþó ñàíààòàéãààð òóõàéí àæèëëàãààã ýñýðã¿¿öýõ ¿éëäýë ãàðàõ ìàãàäëàëûã òîîöîîëæ áàéæ òóõàéí òîäîðõîé àæèëëàãàà ¿ð ä¿íòýé áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ìýä¿¿ëýã àâàõ ÿâöàä ãýð÷, õîõèðîã÷ çàðèì ¿éë ÿâäëûí òàëààð íýã îéëãîëòòîé áóñ çºð¿¿òýé, íîöòîé òººðºãäºõººð íºõöºë ¿¿ñ÷ áàéäàã. Ýíý íü ìºðäºõ àæèëëàãàà íýã çîðèëãîä õ¿ðýõ ¿íäñýí íºõöºëèéã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýäýã. Óãòàà áîë ¿¿íèé çºð¿¿òýé áàéäëûã ãàðãàõûí òóëä í¿¿ðýëä¿¿ëýõ íºõöºë ¿¿ñýí áèé áîëæ áàéäàã þì. Òýãýõëýýð òàêòèêò áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð òîäîðõîé àæèëëàãààíû àëü íýã íü çîðèëãîî õàíãààã¿é áîë ò¿¿íèéã ãýòëýõ äàðààãèéí àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà ¿¿ñíý ãýñýí àãóóëãûã èëòãýæ áàéäàã þì.

Ñóðãàëòûí òîãëîëò

Çîõèîí áàéãóóëàëò: 1 àíãèéí îþóòíóóä 3-4 õ¿íòýé áàã áîëíî.

Áàã òóñ á¿ð ººðñäºº ýð¿¿ãèéí íýã õýðãèéí çîõèîìæ ãàðãàíà. ¯¿íèé äàðàà òóõàéí õýðãèéã ìºðäºõèéí òóëä ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíààñ 2-ûã ñîíãîíî. Ñîíñîæ àâñàí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíûõàà òºëºâëºãºº ãàðãàíà. Ìºí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÿìàð òàêòèê ñîíãîñîí, õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààðàà èëòãýë áè÷íý.

Áàãø òºëºâëºãºº, èëòãýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ ä¿ãíýí, îþóòíóóäàä òàéëáàð, çºâëºìæ ºãíº.

130


IV Á¯ËÝÃ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÀÐÃÀ Ç¯É

ÑÝÄÝÂ 1. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊÈÉÍ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí îéëãîëò, ýõ ñóðâàëæ, çàð÷èì

2. Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð, à÷ õîëáîãäîë

1. Çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðãèéã (õ¿í àëàõ, õ¿÷èíäýõ, õóëãàéëàõ ãýõ ìýò) èëð¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààõ êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é íü êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààí, ñóðãàëòûí êóðñûí ñ¿¿ë÷èéí õýñãèéí ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ ïðàêòèêò øààðäëàãàòàé çºâëºìæ¿¿ä íü ººðèéí à÷ õîëáîãäëîîðîî êðèìèíàëèñòèêèéí òýðã¿¿í øóãàìä áàéíà.

Øèíæëýõ óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëñàí, çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, ÿâóóëàõ çºâëºìæèéí ñèñòåìèéã êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é ãýíý.

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí øààðäëàãàä çîõèöóóëàí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã èë¿¿ ¿ð àøèãòàé ÿâóóëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé çºâëåìæ áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºðäåí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, ã¿éöýòãýõ ç¿é òîãòëûã ñóäàëíà.

Ýíý ç¿é òîãòîë ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ¿éë ÿâäëûí òóõàé àíõíû ìýäýýëëèéã øàëãàõ; õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàä íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëûã òîäîðõîéëîõ; ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä çààñàí ¿íýíèéã òîãòîîõ áóñàä àðãà õýìæýýíèé õºòåëáºð (ïðîãðàìì) áîëîâñðóóëàõ, ìºðäåí áàéöààõ çàðèì àæèëëàãààíä áýëòãýõ, ÿâóóëàõ õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäåí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõàä èë¿¿ ãîë, òîãòâîðòîé, äàõèí äàâòàãäàõ á¿õíèéã èëýðõèéëíý. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ ïðîöåññòîé õîëáîîòîé îáúåêòûã êðèìèíàëèñòèêèéí áàéð ñóóðèíààñ ñóäëàõ, õýðýã á¿ðòãýõ, ìåðäºí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààíû õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã íýãòãýí ä¿ãíýõ, òîãòîîõ, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ÿâóóëàõ òîãòâîðòîé õàðèëöàí õàìààðàë, íèéòëýã õîëáîîã øèíæëýõ, òîäîðõîéëîõ çàìààð ýíý ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäíý. Æèøýýëáýë, ýíý òóõàéä çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà ãýìò ¿éëäëèéí îáúåêòèâ, ñóáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éë, ãýìò õýðãèéí òóõàé ìýäýýëýë îëæ àâàõ áàéäàë, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäåí áàéöààõ

131

àïïàðàòûí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíöëîãîîñ õàìààðàëòàéã òîãòîîõ íü èõ ¿¿ðýãòýé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèêèéí õýðýãñýë, àðãà áàðèë çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðýã ìºðäåí áàéöààõ îíöëîãòîé çîõèöîí êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éä áèåëëýý îëíî. Æèøýýëáýë, êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê ãàðûí ìºð ¿¿ñýõ ìåõàíèçìûã òîãòîîõ áºãººä òýãýõäýý õóëãàéëàõ áóþó õ¿í àëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ¿åä ýíý ìåð ÿìàð ýä ç¿éë äýýð áèé áîëîõ àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõã¿é. Êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèê ãýð÷èéã áàéöààõ àðãà ç¿éã àâ÷ ¿çýõ áîëîâ÷ òîäîðõîé õýðýã, òóõàéëáàë, çàì òýýâðèéí îñëûã á¿ðòãýõ ìºðäºí áàéöààõàä ãýð÷èéã áàéöààõ îíöëîãèéã ñóäëàõã¿é.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òîäîðõîé àðãà ç¿éã ÿìàð íýã ãýìò õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàä øààðäëàãàòàé ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà, òåõíèêèéí õýðýãñýë, òàêòèêèéí àðãà áàðèëûí ìåõàíèê íýãäýë, öóãëóóëãà ãýæ îéëãîõã¿é. Õóâèéí àðãà ç¿é çºâõºí òóõàéí òîõèîëäîëä ¿ð àøèãòàé àðãà ç¿é, çºâëºìæººð çîãñîõã¿é, ò¿¿íèéã àøèãëàõ àðãà ç¿é, ìºðäºí áàéöààëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ îíöëîã, ìºðäºí áàéöààëòûí íèéòëýã òààìàãëàë, ÿìàð íýã òóñãàé ìýäëýã àøèãëàõ òóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çíý.

Êðèìèíàëèñòèêèéí òîäîðõîé õóâèéí àðãà ç¿éí àãóóëãà íü ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõàä çîðèóëàãäñàí êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû ýíý õýñýãò áàéãàà òóñãàé ìºí.

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é ººð õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé õî¸ð õýñãýýñ òîãòîíî:

1) Ñóäëàõóé, ñèñòåì, çàð÷èì, ýõ ñóðâàëæ; øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí áóñàä ñàëáàð êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí õîëáîî; êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ, àøèãëàõ; ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºäðºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ àñóóäëûã áàãòààñàí êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí îíîëûí ¿íäýñ (åðåíõèé ¿çýë áàðèìòëàë); ýöñèéí ýöýñò ýíý àñóóäëûí áîëîâñðóóëàëòààñ ¿ð àøèãòàé õóâèéí àðãà ç¿é áèé áîëãîõ, ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõýä ò¿¿íèéã àìæèëòòàé õýðýãëýõ ÿâäàë øàïòãààëíà.

2) Çàðèì òºðºë, á¿ëãèéí ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõ àðãà ç¿é (õóâèéí àðãà ç¿é). ªºð õîîðîíäîî á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý, ººðººð õýëáýë ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí øèíæýýð íü àíãèëäàã (æèøýýëáýë, õ¿í àëàõ, õ¿÷èíäýõ, õóëãàéëàõ, òàíõàéðàõ ãýõ ìýò) ãýìò õýðýã, çàðèì á¿ëýã ãýäýãò ººð øèíæ òýìäýã (æèøýýáýë, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñ ¿éëäñýí, á¿ëýãëýí ¿éëäñýí, çîõèîí áàéãóóëàëòàé á¿ëýã ¿éëäñýí, ºíãºðñºí æèë¿¿äèéí èëðýýã¿é ãýìò õýðýã ãýõ ìýò)-ýýð ÿëãàãääàã ãýìò õýðýã õî¸ðäàõü õýñýãò òóñ òóñ õàìààðíà. Õóâèéí àðãà ç¿é êðèìèíàëèñòèê øèíæëýõ óõààíû ýöñèéí “á¿òýýãäýõ¿¿í” áºãººä õàâñàðãà øèíæòýé, îíîëûí õóâüä ¿íäýñëýëòýéãýýð áîëîâñðóóëàãäñàí çºâëºìæèéí öîãö ìºí.

Çàðèì òåðëèéí ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, ã¿éöýòãýõ àðãà ç¿é (øèíæëýõ óõààí-ïðàêòèêèéí)-í

132


òºðºëæ¿¿ëñýí ñèñòåì áàéäãààðàà õóâèéí àðãà ç¿é, êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí åðºíõèé ¿çýë áàðèìòëàëààñ ÿëãààòàé.

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí òîäîðõîéëîëòîä àðãà ç¿éí çºâëºìæ ãýäýã îéëãîëò îðñîí áàéãààã áèä äýýðýýñ ìýäýõ áîëñîí. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí ýíý çºâëºìæ íü òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, ÿâóóëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð áîëîâñðóóëñàí, ïðàêòèêààð øàëãàãäñàí çåâºëãººí (ñàíàë). Êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí àðãà ç¿é á¿ð ÿíç á¿ðèéí íºõöåë áóþó íºõöºëò áàéäàëä àæèëëàõàä çîðèóëñàí åºð õîîðîíäîî õîëáîîòîé çºâºëãºåíèé ñèñòåì áèé áîëãîäîã çºâëºìæèéí õýä õýäýí á¿ëãèéã àãóóëäàã.

Ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ýëåìåíò, ãîë òåëºâ îáúåêòèâ òàë (¿éëäñýí, íóóñàí àðãà áóþó ãàçàð ãýõ ìýò)-ûí îíöëîãèéã ¿íäýñëýí õóâèéí àðãà ç¿éã öààø íü íàðèéâ÷èëíà.

Êðèìèíàëèñòèêò õóâèéí àðãà ç¿é õî¸ð ÷èãëýëýýð áèé áîëæ áàéíà:

1. Áàéãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, øèíý àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ. Øèíý àðãà ç¿éä, æèøýýëáýë, áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ýñðýã, êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýõ ìýò ãýìò õýðýãòýé õîëáîîòîéãîîð ãàð÷ èðñýí øèíý á¿ðýëäýõ¿¿í õàìààðíà. Áàéãàà àðãà ç¿éí ººð÷ëºëò íü ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóõ øèíý àðãàòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëíî (öàõèëãààí òîîöîîëîí áîäîõ ìàøèí àøèãëàõ, ãýìò õýðãèéí ñóáúåêòûí ºåð÷ëåëò - çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýãëýë áèé áîëîõ ãýõ ìýò).

2. Ãàçàð, öàã õóãàöààíû òîäîðõîé íºõöºëä, ÿìàð íýã ÿëãàãäàõ åðåíõèé øèíæ òýìäãýýð òîäîðõîéëîãääîã ýòãýýäèéí ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéí õýä õýäýí òºðºë, ç¿éëèéã áàãòààñàí, èõ õýìæýýãýýð íèéòëýã øèíæòýé êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí çºâëºìæèéí öîãö áèé áîëãîõ. Èéì öîãö íü ººðèéí á¿òýö, àãóóëãààð êðèìèíàëèñòèêèéí óëàìæëàëò àðãà ç¿éãýýñ ÿëãàãäàíà.

Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà çóéí ýõ ñóðâàëæ:

• Ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæ òýìäýã, íîòîëãîîíû ç¿éë, õýìæýýã òîãòîîñîí ýð¿¿ áà ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí õýì õýìæýý;

• Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí çîãñîîõ ïðàêòèê;

• Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû åðºíõèé îíîë, êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, êðèìèíàëèñòèêèéí òàêòèêèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ìºí áóñàä øèíæëýõ óõààí (ø¿¿õ ýìíýëýã, ñýòãýë ñóäëàë, êðèìèíîëîãè ãýõ ìýò)-û ¿çýë áàðèìòëàë, òîäîðõîé õýì õýìæýý òîãòîîñîí æóðàì, çààâàð.

Àðãà ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ ýðóóãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éí ¿¿ðýã äàðààõ áàéäàëä èëýðíý:

133

1. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõ åðºíõèé æóðàì òîãòîîíî. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæèëëàãààíû æóðàì, äàðààëëûã òóñãàñàí, êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí àðãà ç¿éí á¿òýö äýýðõ æóðàìä ¿íäýñëýíý. Ýíý á¿õýí íîòîëãîîíû ïðîöåññûí òîäîðõîé “øàâ” (ýõëýõ öýã), “çàíãèëàà àãøèí”-û ¿¿ðýãòýé.

2. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü íîòîëãîîíû ïðîöåññ ÿâàãäàõ õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýã òºãñ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí. Ìºðäºí áàéöààõ èõýíõ àæèëëàãààã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí ¿çýìæýýð ÿâóóëæ áîëîõûã çºâøººðºõäºº ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü çàðèì àæèëëàãààíû õóâüä á¿õ, ýñõ¿ë çàðèì êàòåãîðèéí ãýìò õýðýãò õàìààðàõ íî¸ëîõ (åðºíõèé) (imperativus -íî¸ëîã÷ ãýñýí óòãàòàé.) åðºíõèé çààëòòàé áàéíà. Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû íèéòëýã õ¿ðýý, äàðààëëûí åðºíõèé çºâëºìæèéã àãóóëñàí êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí àðãà ç¿é çºâõºí õóóëèàð òîãòîîñîí òèéì àæèëëàãààã àøèãëàõ áºãººä èíãýõäýý åðºíõèé çààëòûã õàðãàëçàíà.

3. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä íîòîëãîîíû ç¿éëèéí åðºíõèé òîìü¸îëëûã çààñàí áàéíà. ¯¿íèéã ¿íäýñëýí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí êàòåãîðè á¿ðò òîäðóóëáàë çîõèõ áàéäëûã êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿é áîëîâñðóóëäàã.

4. Ãýìò õýðãèéã øóóðõàé, á¿ðýí ä¿¿ðýí èëð¿¿ëýõ, õýðãèéí áàéäëûã á¿õ òàëààñ íü, áîäèòîîð øèíæëýõ òóõàé ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí øààðäëàãà á¿õýëäýý êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý øààðäëàãà íü ïðîöåññûí îðîëöîã÷äûí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèàð òîãòîîñîí áàòàëãààã õýðáýðýëòã¿é õàíãàõ ÿâäàëòàé õîñëîí ¿éë ÿâäàëä ºðººñãºë õàíäàõ, ºåðèéí àæèëëàãààã óðüäààñ áóðóóãààð òààâàðëàõ ÿâäàë ãàðãàõã¿é áàéõûã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäåí áàéöààã÷èä ¿¿ðýã áîëãîñîí.

Êðèìèíàëèñòèêèéí õóâèéí çàðèì àðãà ç¿éí àãóóëãàä íîòîëãîîíû ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõîä õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé, ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàðûí õýì õýìæýý èõýä íºëººëíº. Æèøýýëáýë, òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë, àøèãëàëòûí æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýãò õýì õýìæýýíèé çîõèõ àêòàä òóñãàãäñàí æóðàì íîòîëãîîíû ç¿éë áèé áîëîõ ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëíî.

2. Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæ.

Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèêèéí òîäîðõîéëîëò íèëýýä íàðèéí á¿òýöòýé. ¯¿íä äàðààõ ç¿éë õàìààðíà:

1. Àíõíû íèéòëýã ìýäýýëëèéí øèíæ;

2. Òóõàéí òºðëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóõ íèéòëýã àðãà, ò¿¿íýýñ áèé áîëñîí õîð óðøãèéí òóõàé ìýäýýëëèéí ñèñòåì;

3. ¯éëäñýí áàéæ áîëîõ ãýìò õýðýãòíèé õóâèéí áàéäàë, ãýìò õýðãèéí øàëòàã, çîðèëãî;

134


4. Áàéæ áîëîõ õîõèðîã÷èéí õóâèéí áàéäàë;

5. Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí çàðèì íèéòëýã áàéäàë (ãàçàð, öàã, áàéäàë)-ûí òóõàé ìýäýýëýë;

6. Òîäîðõîé òºðºë, ç¿éëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä áîëîëöîî îëãîäîã çàðèì íèéòëýã áàéäëûí òóõàé ìýäýýëýë.

Ýíý á¿òýöýä õèéñýí çàäëàí øèíæèëãýý íü ýð¿¿ãèéí òóõàéí êàòåãîðèéí ãýìò õýðýãã íîòëîãäâîë çîõèõ ç¿éëä òîõèðñîí, òîãòîîõûã øààðäñàí á¿õ íèéòëýã áàéäàë òóñãàäñàíûã õàðóóëæ áàéíà. Ìºðäºãäºæ áàéãàà ãýìò õýðãèéí ºâºðìåö îíöëîãòîé óÿëäóóëàí ýíý áàéäëûã áîäèò áîëãîõ íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìåðäºí áàéöààã÷èéí çîðèëãî áîëíî.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèéí äýýð äóðäñàí á¿òöèéí çàðèì õýñãèéã àðàé äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çüå.

Àíõíû íèéòëýã ìýäýýëýë; ýíý ìýäýýëýë ò¿¿íèé àãóóëàã÷èéã ìýäñýíýýð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ ò¿¿íèéã àìàðõàí èëð¿¿ëýí ¿íýëæ, ò¿¿íýýñ ìºðäºí áàéöààõ ¿éë ÿâäëûí ãîë ç¿éëä ÷èãëýëòýé áîëíî.

Ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóõ àðãûí ìýäýý ÷óõàìõ¿¿ ãýìò ¿éë àæèëëàãààíû õàìààðëûí òàëûã èëýðõèéëäýã ó÷ðààñ ýíý ìýäýý êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèéí òåâ õýñýã áîëäîã. Ýíý ìýäýýëýë çåâõºí ãýìò õýðýãò ÿàæ áýëòãýñýí, ¿éëäñýí, íóóñàí òóõàé áàðèìò àãóóëààä çîãñîõã¿é, ãýìò ýòãýýäèéí ¿éëäýë òîéðîí áóé îð÷èíä ÿàæ òóññàí, ååðººð õýëáýë, ãýìò õàëäëàãààð ÿìàð ìºð áèé áîëñîí, õààíà ò¿¿íèéã ýðýõ, ò¿¿ãýýð ãýìò õýðãèéí ìåõàíèçìûã ñýðãýýõ áîëîìæ ºãíº.

Áàéæ áîëîõ ãýìò õýðýãòýí õîõèðîã÷èéí õóâèéí áàéäëûí òóõàé ìýäýýëëèéã êðèìèíàëèñòèê ãýìò õýðãèéí êðèìèíîëîãèéí øèíæýýñ îëæ àâäàã. ×óõàìäàà êðèìèíîëîãè, âèêòèìîëîãè (victima-õîõèðîã÷ /nam/; vicimology /àíãë/ - õîõèðîã÷ ñóäëàë) ãýìò õýðýãòýí, õîõèðîã÷èéí õóâèéí áàéäàë, òýäíèé õîîðîíäûí õîëáîîã ñóäàëäàã. Òóõàéí òºðåë, ç¿éëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áîëîëöîî îëãîñîí íèéòëýã áàéäëûí òóõàéä ÷ ìºí èæèë.

Êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèéí ýíý á¿õ ýëåìåíò òýäíèé õîîðîíäûí ìàãàäëàë áóþó ñòàòèñòèêèéí õàìààðàë (correlatio - (ëàò) õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðàë ãýñýí ¿ã) áàéñàí ÷ õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæàà áîëîõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý ýëåìåíò¿¿äèéã êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà ç¿éí òîäîðõîé õýñýãò ÿìàãò ñóäàëñààð èðñýí áºãººä êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèéí îéëãîëò áèé áîëñíîîð òýäãýýðèéã íýãòãýæ, ìºðäºí áàéöààëòûí òîäîðõîé íºõöºëò áàéäàëä ¿íýíèé òóõàé ä¿ãíýëò õèéõ ìàãàäëàëûã äýýøë¿¿ëëýý.

135

Áîäëîãî

2011 îíû 12 äóãààð ñàðûí 03-íààñ 04-íä øèëæèõ øºíº Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí 6-ð õîðîîíû íóòàã äýâñãýðò èðãýí Á.Ýðõýìáàÿð íü ¿ë òàíèõ çàëóó÷óóäàä çîäóóëæ, ýä ç¿éëýý äýýðýìä¿¿ëæ, áèåäýý õ¿íä ãýìòýë àâñàí áàéíà.

Àñóóëò:

1. Ýíý ãýìò ¿éëäëèéí ç¿éë÷ëýëèéã õèéíý ¿¿?

2. Óã ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó?

136


ÑÝÄÝÂ 2. ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÒªÐËÈÉÍ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ ÌªÐÄªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

1. Ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ àðãà ç¿éí òóõàé îéëãîëò

2. Ìºðäºí áàéöààëòûí ¿å øàòóóä

3. Ýñðýã ¿éëäëèéã íîòëîõ õýðýãñýë, àðãà

1. Ãýìò õýðýã á¿ð ººðèéí îíöëîãòîé áàéäàã áºãººä òýð á¿ðò òîõèðñîí ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõ íü áîëîìæã¿é þì. Èéìýýñ ãýìò õýðã¿¿äèéã òºðºë, íèéòëýã øèíæýýð íü á¿ëýãëýí òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿äèéã ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëíà. Ãýõäýý ýäãýýð çºâëºìæ íü õºäºëáºðã¿é òîãòîîñîí æóðàì áèø õàðèí ñîíãîí õýðýãëýæ áîëîõ õóâèëáàð ãýäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é þì.

Ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûã åðºíõèé áà òóñãàé ãýæ àíãèëíà. Åðºíõèé àíãèëàëä ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ, çàð÷èì, á¿òýö, çýðýã íèéòëýã àñóóäëóóäûã õàìðóóëäàã áîë òîäîðõîé àðãà÷ëàëä íýã òºðëèéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõîä êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèêèéí òîäîðõîé àðãà áàðèëûã òóñãàñàí áàéäàã îíöëîãòîé.

Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõàä ãýìò ¿éëäëèéí àðãà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàë íü òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä õýðýãëýãääýã òºðºëæñºí àðãóóäûã òîäîðõîéëæ òýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ øèíæ òýìäýã, óë ìºðèéí îíöëîã, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ áýõæ¿¿ëýõ øàëãàí íîòëîõ àðãûã çààæ ºãíº.

Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàëûí äàãóó ìºðäºí áàéöààëòûã àíõàí, äàðààãèéí, òºãñãºëèéí øàòíû àæèëëàãààíä õóâààõààñ ãàäíà ìºðäºí áàéöààëòûí ¿åä ã¿éöýòãýõ àæèëòàíòàé õàìòðàí àæèëëàõ, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä îëîí íèéòèéã îðîëöóóëàõ, ãýìò õýðãèéí øàëòãààí, íºõöºëèéã àðèëãàõ çýðýã àñóóäëûã àâ÷ ¿çäýã þì.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû àæèëëàãààíû çîðèëãî íü ãýìò õýðãèéí øèíæèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîæ, ãýìò õýðãèéí òàëààð íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóäûã òîãòîîí, íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàí áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà áîëîí ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõîä îðøèíî.

Õýðãèéí òàëààð íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóäûã Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿äýýð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ íü õóóëèéí õýì õýìæýý, ìºðäºí áàéöààõ ïðàêòèê, êðèìèíàëèñòèêèéí àðãà÷ëàëä òóëãóóðëàí, òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéí òàëààð íîòîëáîë çîõèõ íºõöºë áàéäëóóäûí æàãñààëòûã ñîíãîí àæèëëàäàã þì.

137

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòàíä íîòëîõ áàðèìòûã îëæ àâàõûí òóëä õóóëüä çààñàí àëèâàà àæèëëàãààã ÿâóóëæ áîëîõ áîëîâ÷ ÷óõàì àëü àæèëëàãààã íü ýõëýí õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë áîëîõûã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã ¿íýëýí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð ººðºº øèéäâýðëýíý.

Èíãýõäýý õýðãèéí îíöëîã, ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîîã òîîöîí ¿çýõ íü îéëãîìæòîé.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîî ãýäýã íü ìºðäºí áàéöààëòûí òîäîðõîé ¿å øàòàíä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èä áóé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýý áàðèìòûí íèéëáýð öîãö þì.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîîíû àãóóëãûã:

à/ Õýðýã öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìò,

á/ Ìºðäºí áàéöààëòàä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áóñàä ìýäýýëýë,

â/ Ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ çýðýã á¿ðä¿¿ëíý.

Ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîî íü:

1. Ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éë (ìºðäºí áàéöààã÷ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûí õîîðîíäûí çºð÷èë ãýõ ìýò),

2. Ìýäýýëëèéí õ¿÷èí ç¿éë (Ìºðäºí áàéöààã÷èéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûí îëæ àâñàí ìýäýýëëèéí õýìæýý ãýõ ìýò),

3. Ïðîöåññûí áîëîí òàêòèêèéí õ¿÷èí ç¿éë (õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí áàéäàë, íîòëîõ áàðèìò, ò¿¿íèé ýõ ñóðâàëæ, òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâñàí áàéäàë, ìºðäºí áàéöààëòûí òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæ ãýõ ìýò).

4. Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿÷èí ç¿éë (òºâëºðñºí òîî á¿ðòãýëýýñ ìýäýýëýë àâàõ, õ¿÷ õýðýãñëèéã ò¿ðãýí øóóðõàé àøèãëàõ áîëîìæ ãýõ ìýò) ãýñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý.

5. Ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîîã:

à/ Åðäèéí áà òîäîðõîé,

á/ Ìºðäºí áàéöààëòûã á¿õýëä íü ÿâóóëàõàä áèé áîëñîí òîõèðîî ýñâýë ìºðäºí áàéöààëòûí òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ¿¿ññýí òîõèðîî,

â/ Çºð÷èëòýé áà çºð÷èëã¿é ãýæ àíãèëæ áîëíî.

Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àíõàí øàòíû àæèëëàãààíû äàðààëëûã òîãòîîõîä ãýìò õýðãèéí òóõàé ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñàí öàã õóãàöàà, ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîî îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

2. Àíõàí øàòíû àæèëëàãààãààð òóõàéí ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèéã òîäîðõîéëîõ áà òýäãýýð íü ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã ñîíãîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.

138


Ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèê øèíæ ãýæ ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýý áàðèìòûí íèéëáýð öîãöûã õýëíý. Ýäãýýð ýëåìåíòýä:

• Õàëäëàãûí ç¿éë,

• Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áîëîí íóóí äàëäàëñàí àðãà,

• Ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýð áýëòãýñýí áîëîí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí íºõöºë áàéäàë (öàã, õóãàöàà, ãàçàð îðîí ãýõ ìýò),

• Ãýìò ýòãýýäèéí ìºð,

• Ãýìò õýðãèéí õîð óðøèã,

• Ãýìò ýòãýýäèéí áîëîí õîõèðîã÷èéí õóâèéí áàéäàë,

• Ãýìò õýðãèéí øàëòãààí íºõöºë çýðýã îðíî.

Ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä êðèìèíàëèñòèê øèíæýýñ ãàäíà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí ìýäëýã òóõàéëáàë ÝÝÇ, êðèìèíîëîãè, ñýòãýë ñóäëàë, êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèê áîëîí áóñàä øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã àøèãëàõ íü ç¿éòýé.

Òóõàéëáàë, õ¿÷ õýðýãëýñýí ãýìò õýðãèéí 75 õóâü íü ñîãòóóãààð, ãýìò õýðýãòíèé äóíäàæ íàñ 23-27, ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéí 2/3 íü ãýð á¿ëã¿é áàéäàã ãýõ ìýò êðèìèíîëîãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõýä òîîöîæ áàéâàë çîõèíî.

Ìºðäºí áàéöààëòûí äàðààãèéí ¿å øàòàíä ãýìò áóðóóãèéí áîëîí ãýì áóðóóã¿éí áàéäëûã á¿õ òàëààñ íü á¿ðýí ä¿¿ðýí íîòîëõîä ÷èãëýãäñýí àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

Ýíý ¿å øàòàíä øààðäëàãàòàé óðüä õèéãäñýí àæèëëàãààã äàõèí ÿâóóëæ áîëíî.

Òºãñãºëèéí ¿å øàòàíä ìºðäºí áàéöààëòûã äóóñãàâàð áîëãîí, õàâòàñò õýðãèéã ÿëûí ä¿ãíýëò áè÷¿¿ëýõýýð øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí àæèëëàãààã õèéíý.

Ìºðäºí áàéöààã÷ààñ õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ õýëáýð íü:

à/ Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà áîëîí ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýìæýýã õàìòðàí òºëºâëºõ,

á/ Õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ,

â/ Ìºðäºí áàéöààëòûí òîäîðõîé àæèëëàãààã ÿâóóëàõàä õýðýã á¿ðòãýã÷ýýñ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ,

ã/ Õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ ìºðäºí áàéöààã÷èéí ºãñºí äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ çýðýã þì.

Ìºðäºí áàéöààã÷ààñ áóñàä àëáàä, áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ íü ãýìò õýðãèéã ò¿ðãýí øóóðõàé èëð¿¿ëýõ, áîäèò áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí íîòëîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà íü îëîí ò¿ìýíòýé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé áàéæ, òýäíèé õ¿÷èí òóñëàëöààíä ò¿øèãëýõ ¸ñòîé. Èðãýä, îëîí ò¿ìíèé òóñëàëöààã àâàõ íü ñàéí äóðûí

139

¿íäñýí äýýð, òýäíèé àþóëã¿é áàéäëûã íàéäâàðòàé õàíãàí, õóóëèàð çºâøººðºãäñºí õýì õýìæýýíèé õ¿ðýýíä àâàãäàíà.

Ìºðäºí áàéöààëòàä îëîí íèéòèéí òóñëàëöààã àâàõäàà äàðààõ çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîíî.

à/ Îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä íü çºâõºí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ìºðäºí áàéöààëòàä îðîëöîõ,

á/ Îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷èä íü ìºðäºí áàéöààõ ÿìàð íýã àæèëëàãààã áèå äààí ÿâóóëæ áîëîõã¿é,

â/ Ìºðäºí áàéöààã÷ íü ìºðäºí áàéöààëòûí íóóöûã ÷àíä õàäãàëàõ,

ã/ Ìºðäºí áàéöààã÷ íü ìºðäºí áàéöààëòàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áóé îëîí íèéòèéí òºëººëºã÷äèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

Ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä ãýìò õýðýã ãàðàõ áîëñîí øàëòãààí, íºõöºëèéã èëð¿¿ëýí àðèëãàõ, äàõèí ãýìò ¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæèëëàãàà íü ãýìò õýðãèéã ¿¿ñãýã÷ íèéãìèéí ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëä íºëººëºõ íºõöºëèéã ààæìààð àðèëãàí áóóðóóëàõ, õÿçãààðëàõàä ÷èãëýãäñýí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóíû øèíæòýé àðãà õýìæýýí¿¿äèéí íèéëáýð öîãö þì.

Ìºðäºí áàéöààõ àðãà÷ëàë íü êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèêààð äàìæèí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä áèåëýëýý áîëæ àìüäðàëä õýðýãæäýã.

3. Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ýñðýã ¿éëäýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îíöãîé òóëãàìäñàí, õóðöààð òàâèãäñàí àñóóäëûí íýã áîëëîî. Ýíý íü òåð, çàñàã, õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäòàé õîëáîîòîé ãýìò á¿ëýãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà óëàì á¿ð èäýâõæèæ áàéãààòàé øóóä óÿàëäààòàé. ¯¿íýýñ óðüä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ýñðýã ¿éëäýë ãýæ ãîë òºëºâ ãýìò õýðýã íóóõ ÿíç á¿ðèéí àðãà, õýëáýðèéã îéëãîäîã áàéñàí áîë îäîî ýíý îéëãîëò èë¿¿ ºðãºí àãóóëãàòàé áîëñîîð ò¿¿íèéã ãýìò õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, ýöýñò íü õýðýãò ¿íýíèéã òîãòîîõîä ñààä áîëîõ çîðèëãîòîé ñàíààòàé ¿éëäýë ãýæ òîäîðõîéëîõîä õ¿ðãýëýý.

Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ýñðýã ¿éëäëèéã ¿ð àøèãòàéãààð ãýòëýõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é áàéõ íü õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò òîî, ÷àíàðûí òîãòâîðã¿é áàéõ íýã øàëòãààí. Á¿ðòãýãäýýã¿é ãýìò õýðãèéí ºíäºð ò¿âøèíã ÷ ¿¿ãýýð òàéëáàðëàæ áîëíî.

Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí àëáàí òóøààëòàí - õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ ÿâóóëäàã ó÷ðààñ ýñðýã ¿éëäýë óã àæèëòàí ýðõýý ýäýëæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä ñààä áîëîõîä áàñ èëýðíý. Ýñðýã ¿éëäýë òîäîðõîé õýðýã á¿ðòãýã÷, ìåðäºí áàéöààã÷èä ÿìàãò õàìààðàõã¿é; òîäîðõîé ãýìò õàëäëàãûã á¿ðòãýõ,

140


ìåðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ýñðýã á¿õýëäýý ÷èãëýñýí áàéæ áîëíî.

Òîäîðõîé ãýìò õýðãèéí òóõàéä àâ÷ ¿çâýë “äîòîîä”, “ãàäààä” ýñðýã ¿éëäýë ãýæ àíãèëàõ õýðýãòýé. Õýðýã á¿ðòãýõ, ìåðäºí áàéöààõ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ÿìàð íýã ýòãýýäèéí ýñðýã ¿éëäëèéã “äîòîîä”-ûí ãýíý: ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ãýð÷, õîõèðîã÷, ìýðãýæèëòýí, ýêñïåðò, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð òîõèîëäëîîð áàéñàí ýòãýýä ãýõ ìýò. Ýíý ýòãýýä¿¿ä ¿éë ÿâäëûí òóõàé ÿìàð íýã ìýäýýëýëòýé, ò¿¿íèéãýý íóóõ, ºåð÷ëåõ áóþó óñòãàõ ýðìýëçëýëòýé.

Òóõàéí ¿éë ÿâäàëòàé õîëáîîã¿é, ýñõ¿ë õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëæ áàéãàà, ýñõ¿ë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷òàé áàéöààí øèéòãýõ, àëáàíû áóþó òºð, çàõèðãààíû õàðèëöàà áóþó áóñàä õàìààðëààð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷òàé õîëáîîòîé ýòãýýäèéí ýñðýã ¿éëäëèéã “ãàäààä” ýñðýã ¿éëäýë ãýíý.

Ãýìò õýðýã íóóõ àðãûã äàðààõ áóëýãò õóâààíà:

1. Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé àãóóëàã÷èéã íóóõ;

2. Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé àãóóëàã÷èéã óñòãàõ;

3. Ìýäýýëýë.ò¿¿íèé àãóóëàã÷èéã õóâèðãàõ;

4. Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé àãóóëàã÷èéã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ;

5. Õîëèìîã àðãà.

Íóóõ. Óóë ñàíààãààðàà íóóõ ãýäýã ¿ã õýðãèéí áîëîí ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéí ÿìàð íýã áàéäëûã ìýäýãäýõã¿é ¿ëäýýõ ãýñýí óòãàòàé; íóóõ íü èäýâõòýé áà èäýâõèã¿é õýëáýðýýð èëýðíý. Õàëäëàãûí ç¿éë, ýä ìºðèéí áàðèìò, ãýìò õýðãèéí çàìààð îëæ àâñàí ìºíãº, ¿íýò ç¿éëñ, áóñàä îáúåêò-ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ íóóõ, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòààñ çàéëñõèéõèéã èäýâõòýéä, äóãàðàõã¿é áàéõ, ¿ë ìýäýýëýõ, ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ òàòãàëçàõûã èäýâõã¿éä òîîöíî.

Óñòãàõ. Þóíä ÷èãëýñíýýð íü ýíý àðãûã ãýìò õýðãèéí áóþó ãýìò õýðýãòíèé ìºð óñòãàõ ãýæ õóâààíà. Á¿ðýí áà õýñýã÷ëýí óñòãàæ áîëíî. Õýñýã÷ëýí óñòãàõ íü õóóðàì÷ààð ¿éëäýõòýé îéðîëöîî, çàðèìäàà ò¿¿íèé àðãà áîëäîã.

Õóâèðãàõ. Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí àðãà, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäàë, îáúåêòûí çîðèóëàëòûã ººð÷ëºõ çîðèëãîòîé. Õóâèðãàõ àðãûí æèøýý ãýâýë îáúåêòûã øèëæ¿¿ëýõ (òîãòîîñîí æóðìààð áàéõ ãàçðààñ ººð ãàçàð áàéðëóóëàõ); ãýìò õýðýãòýí ãàäààä òºðõåº ººð÷ëºõ (õèéìýë ¿ñ, í¿¿ðýý áóäàõ, áàã ºìñåõ, õóâöàñ, ¿ñíèé ºíãºº ººð÷ëºõ, ø¿äýíäýý õóóðàì÷ á¿ðýýñ õèéõ, ñîäîí òýìäýã òàâèõ áóþó ººð÷ëºõ ãýõ ìýò); îáúåêòûã æèíõýíý çîðèóëàëòààð íü àøèãëààã¿é áàéäàë áèé áîëãîõ; õèéæ áàéãàà ¿éëäýë áóþó ÿâàãäàæ áóé ïðîöåññòîé çýðýãö¿¿ëýí íóóõ (òýýâðèéí õýðýãñëèéí ÷èìýýíä îáúåêò ýâäýõ).

141

Õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ - õóäàë ìýäýýëýë áèé áîëãîõ. Õóóðàì÷ ¿éëäëýýð ãýìò õýðýã íóóõ àðãà

• Ñàíààòàéãààð õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãºõ;

• Ñàíààòàéãààð õóäàë ìýäýýëýõ, õîâëîõ;

• Õóóðàì÷ ìºð, ýä ìºðèéí áóñàä áàðèìò áèé áîëãîõ;

• Áè÷èã áàðèìòûã á¿õýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí õóóðàì÷ ¿éëäýõ;

• Îáúåêò ñîëèõ, äóóðèàëãàí õèéõ;

• Îáúåêòûã õýñýã÷ëýí óñòãàõ, ò¿¿íèé ãàäààä áàéäëûã ååð÷ëºõ çîðèëãîîð çàñâàðëàõ, äàõèæ õèéõ, çîðèóëàëòûã ººð÷ëºõ ãýõ ìýò.

Õóäàë àëèáè íü õóóðàì÷ ¿éëäëèéí õîñëîñîí àðãà. Ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêò õóäàë àëèáè áèé áîëãîõ õî¸ð àðãà áàéäàã. Íýãäóãýýðò, ãýìò ýòãýýä äàðàà íü àëèáèéí ãýð÷ áîëãîõîîð õàìòðàí îðîëöîã÷ áóþó áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé ¿ãñýí òîõèðîëöîíî. Ìýäýãäýõ¿éö ¿íýí áàéäàë áèé áîëãîõûí òóëä ýíý á¿õ ýòãýýä ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ ºìíº áóþó äàðàà íü ÿìàð íýã õóãàöààãààð ãýìò õýðýãòýí ¿íýõýýð õàìò áàéæ, õîæèì íü ººðèéí õàìò áàéñàí îí, cap, ºäðèéã ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áîëãîí ººð÷èëæ ìýä¿¿ëíý.

Ãýìò ýòãýýä õàìò áàéñàí îí, cap, ºäºð áóþó öàãèéí òàëààð ãýð÷èéã ìýõëýõ íü õóäàë àëèáè áèé áîëãîõ èë¿¿ òºâºãòýé õî¸ðäàõü àðãà. Ýíý òîõèîëäîëä àëèáèéã áàòàëæ áàéãàà ãýð÷ øóäàðãààð òººðºëäºíº.

Ãýìò õýðýã íóóõ õîëèìîã àðãûã ãýìò õýðãèéí õóóðàì÷ áàéäàë áèé áîëãîõ ãýæ ìºðäºí áàéöààõ ïðàêòèêò îéëãîäîã.

Ãýìò õýðýã õóóðàì÷ààð áèé áîëãîõûã òóõàéí ãàçàð, áîäèòîîð áîëæ ºíãºðñºí ¿éë ÿâäàëä ¿ë çîõèöîõ áàéäëààð ººð÷ëºõ ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî.

Ãýìò õýðýã ººð÷ëºõ ¿íäýñ íü ¿éë ÿâäëûí ìàòåðèàëëàã ìºðèéã çîõèîìëîîð áèé áîëãîõ ÿâäàë áàéäàã. Áàéäëûã ººð÷èëñºí ýòãýýä áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýòãýýäèéí çàí ¿éë ÿìàãò ìàòåðèàëëàã ìºðºíä íýìýëò áîëíî. Áàéäëûã ººð÷èëñºí ýòãýýä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ìýò (æèøýýëáýë, õóóðàì÷ õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí òóõàé ìýäýãäýõ) ìýäýýëäýã.

Õîõèðîã÷ ãýìò õýðýã íóóõ ãóðâàí òîõèîëäîë áàéäàã:

1. Ãýìò õýðýã òóõàéí ýòãýýäèéí æèøýýëáýë, ò¿¿íèé àéìõàé, øóíàõàé, øóäàðãà áèø ãýõ ìýò ÷àíàðûã õàðóóëñàí, íýð õ¿íä ãóòààõ øèíæòýé áàéâàë. Õîõèðîã÷ ãýìò õýðãèéã òóõàéí îð÷èíä ò¿ãýýìýë òîäîðõîé îéëãîëòûí óëìààñ ººðèéí íü íýð àëäðûã ãóòààñàí ÿâäàë ãýæ ¿íýëæ áîëíî. ×óõàìõ¿¿ õ¿÷èíäýõ ãýìò õýðãèéã èíãýæ îéëãîäîã. ¯¿íèé óëìààñ õîõèðîã÷ ººðèéí íýð àëäðûã õàäãàëàõûí òóëä ò¿¿íèé ýñðýã ¿éëäýãäñýí ãýìò õýðãèéã íóóõ íü äýýð ãýæ áîäîõ íü öººí áèø áàéíà.

2. Õîõèðîã÷ ººðò íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð áàéâàë. Õýýë õàõóóëü àâàõ, áóñäûí ýä õºðºíãº çàâøèõ ãýìò õýðãèéí çàìààð îëñîí ìºíãå, ¿íýò ç¿éëñèéã ãýìò

142


õýðýãòýí çàëèëàí ìýõýëæ àâñàí íü ¿¿íèé æèøýý áîëíî;

3. Ãýìò õýðýãòýí - îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí, ãýìò õýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýãëýëèéí ãèø¿¿äýýñ õîõèðîã÷ áîëñîí ýòãýýä, ãýìò áóðóóòàé ýòãçýäýýñ õàðèó àâàõ áóþó á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ õ¿ñëýýð ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áîë.

Ãýìò õýðýã íóóõàä õ¿ðãýäýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà, ýíý ñàíààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîî, àðãûã ñîíãîí àâàõàä íºëººëäºã õýä õýäýí áàéäàë áàéäàã.

Èäýâõã¿éãýýð äàëäëàõààñ áóñàä ãýìò õýðýã íóóõ á¿õ àðãà òîäîðõîé öàã õóãàöàà øààðäàíà. Íºãºº òàëààð îëîíõ òîõèîëäîëä ãýìò õýðýãòýí èõýä ÿàðàâ÷èëíà. Ýíý íü íóóõ àðãûí ñîíãîëò, õóóðàì÷ áàéäàë áèé áîëãîñîí ¿éëäýë òºãñ áèø, õààø ÿàø áàéäëààð èëýðíý. ¯¿íýýñ ãàäíà àðãûí ñîíãîëòîä ãýìò õýðýãòýí, õàëäëàãûí ç¿éëä õàíäàõ õàíäëàãà áàñ íºëåºëíå. Ãýìò õýðýãòýí õàëäëàãûí ç¿éëòýé íÿãò õîëáîîòîé áàéõ òóñàì ãýìò õýðýã íóóõ àðãà òºâºãòýé, íàðèéí áîëíî.

ªã¿¿ëñíýýñ ãàäíà ãýìò õýðýã ¿éëäñýí àðãàä íºëººëäåã òýð õ¿÷èí ç¿éë ãýìò õýðýã íóóõ àðãûã òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü áîäèò áàéäàë, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãàçàð, öàã õóãàöàà; íóóñàí ãàçðûí ìàòåðèàëëàã îáúåêòûí ÷àíàð, øèíæ; íóóñàí ãàçàð, öàã àãààðûí íºõöºë, íóóñàí ýòãýýäèéí àìüäðàëûí íºõöºë, òºëºâ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ òóðøëàãà, äàäàë áàéíà.

Ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýð ñàíààðõàæ, ¿éëäýõ, íóóõ àðãà ñîíãîîä ãýìò õýðýãòýí åºðèéí ¿éëäëèéí çàãâàðûã äîòðîî áîëîâñðóóëíà. Ýíý çàãâàðûí àãóóëãà, íàðèéâ÷ëàë íü ñóáúåêòûí ñýòãýëãýýíèé ò¿âøèíãýýñ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóõ ¿éëäëèéí ñîíãîëò, õîñëîë íü ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéñàí ºíãºðñåí ¿åèéí òóðøëàãà, ÿìàð íýã ìºð ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõýä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîéã ìýäýõ ýñýõýýñ îëîí òàëààð øàëòãààëíà.

Ýíý áàéäàë ÿëàíãóÿà, ãýìò õýðýã õóóðàì÷ààð áèé áîëãîõîä ìýäýõ¿éöýýð èëýðíý. ªåð ãýìò õýðýã áóþó ýð¿¿ãèéí áèø øèíæòýé ¿éë ÿâäàë äóóðèàëãàí õèéõäýý ãýìò õýðýãòýí çîõèîìîë ¿éë ÿâäëûã òîäîðõîéëäîã øèíæ òýìäýã, ¿éëääýã àðãà, ¿ëääýã îíöëîã ìåðèéã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ ãýìò õýðýãòíèé ñàíàà õýäèé íàðèéí áàéëàà ÷ ãýñýí òýðýýð èõýíõ òîõèîëäîëä õóóðàì÷ áàéäëûã èëð¿¿ëýõ, æèíõýíý ¿éë ÿâäëûí øèíæ òýìäãèéã òîäðóóëàõ áîëîëöîî ºãºõ, èõ, áàãà ÿìàð íýã õýìæýýíèé àëäàà çààâàë ãàðãàäàã.

1. Êðèìèíàëèñòèêèéí àðãàç¿é, àðãà÷ëàë õî¸ðûí ÿëãààã ãàðãààðàé. 2. Ìºðäºí áàéöààëòûí òîõèðîî ãýæ þóã õýëýõ âý?3. Ãýìò õýðãèéí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã õýäýí ¿å øàòòàé

ÿâóóëäàã âý?4. Àëèáè ãýæ þóã õýëýõ âý?5. Ýðñäýë ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?


143

ÑÝÄÝÂ 3. ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ÝÑÐÝÃ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ ÌªÐÄªÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæ. Õîõèðîã÷ áîëîí áóñàä õ¿í ìýäýõã¿é áàéãàà ãýñýí èòãýëòýéãýýð áóñäûí ýä õºðºíãº àâàõ äàëä àðãà õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéã áóëààõ, äýýðýìäýõýýñ ÿëãàæ ºãíº. Õóóëü îðîí áàéð, áàéøèí áóþó àãóóëàõàä íóóöààð íýâòðýõèéã õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí õàðèóöëàãûí õ¿íäð¿¿ëýõ íýã íºõöºë áàéäàë áîëãîí çààñàí. ¯¿ãýýðýý õóëãàéëàõ íü çàëèëàí ìýõëýõ, äàëàéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõýýñ ÿëãààòàé.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäçõó¿í, ò¿¿íèé êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæ äàðààõ áàéäëûã òîãòîîõ, íîòëîõûí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà:

À) ñóáúåêòýýð íü õýí ¿éëäñýí, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäàë, íàñ, ºíãºðñºí ¿åèéí ãýìò àæèëëàãàà (íýã áóñ óäàà ¿éëäñýí); ãýìò á¿ëãèéí øèíæ, á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, ãèø¿¿äèéí ¿¿ðãèéí õóâààðëàëò; õàìààðàãäñàä;

Á) ñóáúåêòèâ òàëààð íü óðüä÷èëàí ¿ãñýæ òîõèðîëöñîí ýñýõ, õýçýý, õààíà, ÷óõàì þóí òóõàé ¿ãñýæ òîõèðîëöñîí;

Â) îáúåêòîîð íü ÿìàð ýä õºðºíãº õóëãàéëàãäñàí, õýìæýý (ÿëèìã¿é, ¿ëýìæ, èõ, îíö èõ); õóëãàéëñàí ýä õºðåíãåº õààíà, õýíä, ÿàæ áîðëóóëñàí; õóëãàéëàãäñàí ýä õåðºíãº ýðýí ñóðâàëæëàõ àæèëëàãààã õ¿íäð¿¿ëýõ ÿìàð ¿éëäýë õèéõýýð áîäñîí áà õèéñýí;

ã) îáúåêòèâ òàïààð íü ÿìàð àðãà, áàéäëààð õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãàçàð íýâòýðñýí, ¿¿íèé òóëä õýí, þó õèéñýí; ãýìò õýðýã, ò¿¿íèé ìºðèéã íóóõûí òóëä ¿éëäýõ áóþó äàðààõ ¿åä ÿìàð ¿éëäýë, õýí õèéñýí.

Ýíý ãýìò õýðýã õàìãèéí ÿíç á¿ðèéí ãàçàð ¿éëäýãäýíý. Îðîí áàéð, àëáàí ãàçàð, àæ àõóéí íýãæ, äýëã¿¿ð, àãóóëàõ, ìàòåðèàëëàã ¿íýò ç¿éëñ õàäãàëäàã ãàçàð; ãàëò òýðýã, õ¿íñ áà áàðààíû çàõ, õîòûí íèéòèéí òýýâýð áîëîí õ¿ì¿¿ñ èõýä öóãëàðñàí ãàçàðò õàëààñíààñ õóëãàéëàõ íü îëîíòîé. Áîëîëöîî ë ãàðâàë ºäºð, øºíèéí ÿìàð ÷ öàãò õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýíý.

Õóëãàéëàõ ýä çóéë íü: ìºíãº, ¿íýò ýäëýë, òåëåâèçîð, äóó, ä¿ðñ áè÷ëýãèéí òåõíèê, ãóòàë õóâöàñ, òýýâðèéí õýðýãñýë, àõóéí òåõíèê, õýðýãñýë, åð íü áîë àâ÷ ÿâæ áîëîõ, àìàðõàí áîðëîãäîõ þó ë áîë þó õóëãàéëíà. Õ¿í àì, çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý, õàíãàìæèéã ãýìò õýðýãòýí ñóäàëæ ººðèéí “¿éë àæèëëàãààíä” áàéíãà õàðãàëçàí ¿çíý.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã óéëäýõ àðãà îëîí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã á¿ðýí æàãñààõ áîëîìæã¿é.

144


Õóëãàéëàõ àðãûí ñîíãîëò íü ãýìò õýðãèéí áà ìýðãýæëèéí äàäàë, îáúåêòûí áàéäàë, øààðäëàãàòàé òåõíèêèéí áà òýýâðèéí õýðýãñýë áàéãàà ýñýõ çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Îðîí áàéð, äýëã¿¿ð, àãóóëàõààñ õóëãàéëàõàä: ò¿ãæèõ òºõººðºìæ, õààëò, àãóóëàõûã ýâäýõ; ýä õºðºíãº áàéäàã ãàçàðò ÷ºëººòýé íýâòðýõ àðãûã èõýâ÷ëýí õýðýãëýíý. Õàëààíààñ õóâöàñ, ö¿íõ ç¿ñýõ áà ç¿ñýõã¿éãýýð õóëãàéëàíà. Õóëãàé÷ “ñòàíäàðòûí” àðãà ÷ õýðýãëýíý.

Õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéã õî¸ð àðãààð ¿éëäýíý: ÿìàð íýã ýä ç¿éëýýð õàëõëàõ (õàëõàâ÷ - “øèðìà”) áóþó èéì õàëõàâ÷ã¿éãýýð øàõöàëäààíû ¿åä. Õàëààñíû õóëãàé÷ àðãàà óäààí õóãàöààãààð ìàø íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëàõ áºãººä èíãýñíýýð ÷ òýð áàðèãäàõã¿éãýýð îëîí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áîëîìæòîé áîëäîã. ßë ýäëýýä ñóëëàãäñàíû äàðàà ìºí òýð ë àðãààðàà õàëààñ ñóéëíà.

Õóëãàé÷ íü èõýâ÷ëýí åðåíõèé áîëîâñðîë ìóóòàé, õóëãàéëàõ áîëîí áóñàä ãýìò õýðýãò ÿë øèéòãýãäñýí ýòãýýä áàéäàã.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýõ àðãûã òîäîðõîéëîõ íü ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõýä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí íèëýýä õýñãèéã áàãà íàñíû õ¿¿õýä, øààðäëàãàòàé ìºíãº, ýä ç¿éë îëîõûí òóëä àðõàã àðõè÷èí ¿éëäýõ íü îëîíòîé.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä áîëîëöîî îëãîæ áàéãàà íºõöºë, áàéäàë îëîí: þóíû ºìíº õîõèðîã÷èéí ñàëàí çàäãàé áàéäàë, ýä õºðºíãºº õàìãààëàëòã¿é îðõèõ, õàìãààëñàí ÷ ò¿¿íä õýðýãëýæ áàéãàà ò¿ãæèõ òºõººðºìæ íü øààðäëàãà õàíãàõã¿é (ãàðààð ãàðäàã öîîæ ç¿¿õ, ö¿¿, öóóðãûã àðä íü íóãëààã¿é áàéõ, óÿí õàòàí òºìðººð äàðóóëãà õèéõ) ãýð, îðîí ñóóöààñ õóëãàéëàõàä èõ äºõºì áîëæ áàéíà. Ìàëàà õàðèóëãàã¿é îðõèñíîîð ìàëûí õóëãàé÷ íàðò èõýýõýí áîëîëöîî îëãîæ, õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ, õàòóóõàí õýëáýë ò¿¿íä òóñàëæ áàéíà. Õàëààñíû õóëãàé÷ íàð áèäíèé ñýòãýë ç¿éã ñàéí ìýäýæ áàéíà. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ (óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, øóóðõàé èëð¿¿ëýõ)-ä ãýìò õýðýãòíýýñ çàðèì ç¿éëèéã “ñóðàëöàõ” ÷ èë¿¿äýõã¿é: ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, íóóõ àðãà. Ýñðýã òàëûíõàà àðãà, òàêòèêèéã ìýäýõã¿éãýýð ò¿¿íòýé òýìöýæ, ÿëàëòàä õ¿ðíý ãýæ áàéõã¿éí õýíä ÷ îéëãîìæòîé.

Ìºðäºí áàéöààëòûã òºëºâëºõ. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýãò äýâøó¿ëæ áîëîõ íèéòëýã òààìàãëàë: à) õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿íýõýýð ¿éëäýãäñýí; á) õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ãàðààã¿é õîõèðîã÷ àíäóóðñàí; â) ãýìò õýðãèéí áàéäëûã çîõèîìëîîð áèé áîëãîñîí. Òààìàãëàë äýâøóóëýõäýý àíõíû äàðààõ áàðèìòàä ¿íäýñëýíý: 1) õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãàçðûí áàéäàë (òîäîðõîé îáúåêò, îðîí íóòãèéí îíöëîã íºõöºë); 2) íýâòýð÷ îðñîí àðãà; 3) õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éëèéã áîðëóóëàõ, õ¿ëýýí àâàõ ãàçàð, ò¿¿íèé àðãà; 4) õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä õýðýãëýäýã áàãàæ, çýâñãèéí òºðºë; 5) õóëãàéëàãäñàí ýä õºðºíãèéí òîî.

145

Äàðààõ áàðèìò ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòàíä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ, òºëºâëºõ ¿íäýñëýë áîëíî:

1. Áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, àëáàí òóøààëòàí áóþó õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéã øóóä èëð¿¿ëñýí èðãýíèé ìýäýýëýë. Ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã õèéõ, ìýäýýëýã÷, ãýð÷èéã áàéöààõ àæèëëàãààã òºëºâëºíº. Ãýì áóðóóòàé ýòãýýä, õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éëèéã òîãòîîõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ øóóðõàé àðãà õýìæýýã òºëºâëºãººíä ìºí çààíà,

2. Ýçýìøèã÷ áóþó áóñàä èðãýíèé îðîí áàéðàíä õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí òóõàé ãàðñàí ãîìäîë. Ãîìäîë ãàðãàã÷ (õîõèðîã÷), ãýð÷èéã áàéöààõ, ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã õèéõ, ãýìò õýðýã, ãýìò ýòãýýäèéí ìºðºíä õèéãäýõ ýêñïåðòèéí øèíæèëãýý, ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºãººíä çààíà,

3. ßâæ áàéõ çàìäàà ººðèéí ýä þìñûã àëäñàí òóõàé çîð÷èã÷èéí ãîìäîë. Ìýäýýëýã÷èéã áàéöààõ, ãýð÷èéã òîãòîîæ áàéöààõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý òºëºâëºíº,

4. Òýýâðèéí õýðýãñýë àëäàãäñàí òóõàé ýçýìøèã÷èéí ãîìäîë. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ãàðñàí áàéäàë, õóëãàéëàãäñàí òýýâðèéí õýðýãñëèéí øèíæòýìäãèéí òàëààð ãîìäîë ãàðãàã÷èéã áàéöààõ; ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã õèéõ; õàðñàí õ¿í áóþó áóñàä ãýð÷èéã áàéöààõ àæèëëàãààã òºëºâëºãººíä òóñãàíà,

5. Ìýäñýí äàðóéäàà ãàðãàñàí, õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí òóõàé ãîìäîë. Õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éë, ìýäñýí áàéäëûí òàëààð ãîìäîë ãàðãàã÷èéã áàéöààõ, õîõèðîã÷èéã îðîëöóóëàí ãýìò ýòãýýäèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ èäýâõòýé àðãà õýìæýý àâíà,

6. Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷ëàãà (ººðºº øóóä èëð¿¿ëýõ). Ìºðäºí áàéöààëòûí òºëºâëºãººã ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººòýé çîõèöóóëíà,

7. Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéõ ¿åä íü áóþó ¿éëäñýí äàðóéä íü ãýìò ýòãýýäèéã áàðèâ÷èëñàí. Áàðèâ÷ëàãäàã÷èéã áàéöààõ, áèå, îðîí áàéðàíä íü íýãæëýã õèéõ àæèëëàãààã òºëºâëºí ÿâóóëíà.

Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõàí øàòíû àæèëëàãàà. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ìºðäºí áàéöààõ àíõàí øàòàíä äàðààõ íºõöºëò áàéäàë áàéíà: 1) ãýìò õýðýãò ñýæèãëýãäñýí ýòãýýä áàðèâ÷ëàãäñàí; 2) ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä áàðèâ÷ëàãäààã¿é áîëîâ÷ ò¿¿íèé õóâèéí áàéäëûí òóõàé òîäîðõîé ìýäýýëýë áàéãàà; 3) õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëääýã ýòãýýä¿¿äèéí òóõàé öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òîî á¿ðòãýëä óã ýòãýýä áàéõã¿é áàéõ.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí áàéäàë, õóëãàéëàãäñàí ýä õºðºíãèéí íýð, òîî, øèíæ òýìäýã, ñýæèãëýãäýæ áàéãàà ýòãýýäèéí òàëààð ìýäýýëýã÷ áóþó õîõèðîã÷èéã áàéöààíà.

¯éëäâýð, õóäàëäààíû áîëîí àëáàí áàéãóóëëàãà, àãóóëàõààñ ýä õºðºíãº àëäàãäñàí áîë ò¿¿íèé õàìãààëàëò õàðèóöñàí ýòãýýäýýñ äàðààõ áàéäëûã òîäðóóëíà.

146


1. Àëäàãäñàí ýä ç¿éë, õóëãàéëàãäñàíààñ èë¿¿ ¿íý öýíòýé ýä ç¿éë ¿ëäñýí ýñýõ, õààíà áàéñàí; àëäàãäñàí ýä õºðºíãèéã õýçýý àâñàí, ò¿¿íèéã õýí ìýäñýí; õóëãàéëàãäñàí ýä þìñûí òºðëèéí áà òóñ á¿ðèéí øèíæ òýìäýã (íýð, çîðèóëàëò, äóãààð, áàðààíû òýìäýã, áîîäîë ãýõ ìýò), ÿìàð ¿íýòýé,

2. Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí öàã; àëäàãäñàí ýä ç¿éë õàìãèéí ñ¿¿ëä õýçýý áàéñàí; ÿìàð íýã áàéäëûí óëìààñ ãýìò õýðýã èëð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é õóãàöàà (áàÿð áà àìðàëòûí ºäºð, ýä õºðºíãèéã áèò¿¿ìæèëñýí, ã¿éëãýýã çîãñîîñîí ãýõ ìýò),

3. Áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû äýãëýì, àãóóëàõàä õýí ÷ºëººòýé îðæ áîëîõ, ò¿¿íèéã ÿàæ õàìãààëäàã; òýíä ¿ëäñýí áàéæ áîëîõ ýòãýýäèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð àæëûí äàðàà áàéð, àãóóëàõàä øàëãàëò õèéäýã ýñýõ; õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõ ºäºð àæëûí äýãëýì çºð÷èãäñºí ýñýõ, õýðýâ òèéì áîë õýíèé øèéäâýðýýð ººð÷èëñºí, ¿¿íèéãõýí ìýäýõ, õàðóóë, õàìãààëàëòûí îðîí òîîíû àæèëòíûã õàëæ ñîëüñîí áàéíà óó, áàéñàí áîë ¿¿íèéã õýí ìýäýõ, àæèë ¿¿ðãýý òýð õýðõýí ã¿éöýòãýæ áàéñàí,

4. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõ ¿åä áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä àæèëëàõàà áîëüñîí áà ãàäíû ñýæèãòýé ýòãýýä èðñýí ýñýõ, ò¿¿íèé ñîäîí òýìäýã, þó ñîíèðõîæ ÿâñàí, õýíòýé óóëçñàí,

5. Óðüä íü öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýýã¿é õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã, çàâäàëò ãàð÷ áàéñàí ýñýõ; õýí ò¿¿íèéã ÿìàð áàéäàëä ¿éëäñýí, ÷óõàì þó õóëãàéëàãäñàí, õóëãàéëàõûã çàâäñàí, ò¿¿íèéã ÿàæ òàñëàí çîãñîîñîí, ÿàãààä ò¿¿íèéã ìýäýãäýýã¿é.

Ýä õºðºíãèéí õàäãàëàëò, õàìãààëàëò õàðèóöñàí ýòãýýä, ýçýìøèã÷èéã áàéöààõäàà çàâøñàí áóþó ¿ðýãä¿¿ëñýí, õóðààõ ýä õºðºíãèéã íóóõ çîðèëãîîð õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí áàéäëûã çîõèîìëîîð áèé áîëãîñîí áàéæ áîëîõûã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Îðîí áàéðíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí òîõèîëäîëä õîõèðîã÷èéã áàéöààõàä äàðààõ áàéäëûã òîãòîîíî:

1. ßìàð ýä þìñ õóëãàéëàãäñàí, õîõèðîã÷èä ò¿¿íèé áàéãààã õýí ìýäýõ, ò¿¿íèé òóñ á¿ðèéí øèíæ òýìäýã, õîõèðîã÷èä ò¿¿íèé òºñººòýé ýä þìñ ¿ëäñýí ýñýõ, ¿íý, õýçýý õóäàëäàæ àâñàí,

2. Õààíà õàäãàëæ áàéñàí, õýí ò¿¿íèéã õóäàëäàæ àâñàí, õýðýãëýæ áàéñàí ýñýõ, õààíà õàäãàëäãèéã õýí ìýäýõ; õýí íýãýí ò¿¿íèéã ÿìàð íýã õóãàöààãààð àâ÷ áàéñàí ýñýõ, ÿìàð áàéäàëä, õýçýý ýðã¿¿ëæ ºãñºí; ëîìáàðä, áàíê, áóñàä ãàçàð ºã÷ áàéñàí ýñýõ, õýí ò¿¿íèéã ìýäýõ,

3. Õýí, õýçýý, ÿìàð áàéäàëä õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýíèéã ìýäñýí; õîõèðîã÷èéí áîäëîîð ãýìò õýðýã õýäýí öàã ¿éëäýãäñýí áàéæ áîëîõ,

4. ßìàð áàéäàëä ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí áàéæ áîëîõ; ÿìàð íºõöëººñ áîëæ ãýìò õýðýã ãàðàâ, õýí ýíý íºõöºëèéã ìýäýõ,

147

5. Õîõèðîã÷ õýíèéã ñýæèãëýæ áàéãàà; ãàäíû ÿìàð õ¿í ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõèéí ºìíº òýäíèéä èðæ áàéñàí, þóí òóõàé èðñýí, òýðýýð ò¿¿íèé ýä õºðºíãèéã ñîíèðõîæ áàéñàí ýñýõ.

Õýðýã áîëñîí ãàçàð õèéõ ¿çëýãýýð äàðààõ àñóóëòàä õàðèó áîëîõ áàðèìò èëð¿¿ëýõ õýðýãòýé.

À) Õóëãàé÷ ÿìàð àðãààð áàéðàíä íýâòýðñýí, ÿìàð áàãàæ, çýâñãýýð ýâäñýí, ÿìàð ìºð ¿ëäñýí, ò¿ãæèõ òºõººðºìæ, õààëãà, öîíõíû áàéðëàë, áàéäàë;

Á) Ãýìò õýðýãòýí õààãóóð îðñîí, ÿìàð ÷èãëýëä, þóãààð ÿâñàí; òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàñàí ýñýõ, àøèãëàñàí áîë ÷óõàì ÿìàð, ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõ ¿åä òýð õààíà áàéñàí;

Â) Õýí õóëãàéëñàí, õóëãàé÷ õýä¿¿ëýý áàéñàí, ãýìò õýðãèéí ãàçàð õýð óäààí áàéñàí, òýäíèé áèåèéí õ¿÷íèé ÷àäâàð, ãýìò õýðýãòýí ìýðãýæïèéí áà ãýìò õýðãèéí äàäàëòàé ýñýõ, õýðýâ òèéì áîë ÷óõàì ÿìàð, ãýìò õýðãèéí ºâºðìºö ìóõàð áèøðýë,çàíøëûí øèíæ òýìäýãò ä¿ãíýëò õèéâýë òýðýýð ìýðãýæëèéí ãýìò õýðýãòýí áàéæ áîëîõ ýñýõ;

Ã) ×óõàì þó õóëãàéëàãäñàí. Ýçýìøèã÷ áóþó ýä õºðºíãº õàðèóöàã÷ ýòãýýä èë¿¿ á¿ðýí õàðèó ºãíº. Øààðäëàãàòàé ¿åä òîîëëîãî, ø¿¿õ-íÿãòëàí áîäîõûí øèíæèëãý õèéëãýæ áîëîõ áîëîâ÷ ¿çëýãèéí ÿâöàä óðüä÷èëñàí ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà ¿çëýãèéí áàðèìòûã àøèãëàí õóëãàéëàãäñàí ýä õºðºíãº, ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí áàéäëûã öààø íü ìýä¿¿ëãýýð øàëãàíà;

Ä) ßìàð áàéäàë öààøèä ãýìò ýòãýýäèéã èë÷èëæ áîëîõ. Ýâäýõ áàãàæ, çýâñýã, ãýìò ýòãýýäèéí ìºð, õóëãàéëàãäñàí ýä õºðºíãèéí áîîäëûí õýñýã, äóãààðòàé ýä þìñûí áè÷èã áàðèìòààñ ãàäíà ãýìò õýðýãòíèé ãýýñýí ýä ç¿éë, õóâöàñíû õýñýã, òàìõèíûèø ãýõ ìýò áàéæ áîëíî.

Ìºðäºí áàéöààëòûí ýíý øàòàíä ãýð÷èéã áàéöààõäàà ñýæèãòýí, òýýâðèéí õýðýãñëèéí ñîäîí òýìäãèéã þóíû ºìíº òîäðóóëíà. Ýíý ìýä¿¿ëãýýð ñýæèãòíèé àìàí çóðàã ãàðãàæ áîëíî.

Øèíæèëãýý ÿëàíãóÿà, ýâäñýí áà ãýìò õýðýãòíèé ìºðºíä õèéõ êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Øèíæèëãýý çºâõºí ãýìò õýðýãòíèé íýâòðýí îðñîí ¿éëäëèéí ìåõàíèçì, ãýìò õýðýãòíèé òîî, ÿâñàí ÷èãýýð çîãñîõã¿é äàðàà íü ãýìò ýòãýýäèéã àäèëòãàæ áîëîõ áàðèìòûã ÷ òîãòîîíî.

Õóëãàé÷èéã ¿éëäýë äýýð íü áàðèâ÷èëñàí õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí ìåðäºí áàéöààëòûí àíõíû øàò íèëýýä îíöëîãòîé. ¯éëäýë äýýð íü áàðèâ÷ëàõ íü õàëààñíû õóëãàé÷èéã èë÷ëýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýðýãñýë. Õîõèðîã÷ ººðºº, õàðñàí õ¿í - ãýð÷, õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ òàëààð ìýðãýøñýí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí øóóðõàé õýñýã áàðèâ÷èëæ áîëíî. Õàëààñíû õóëãàé÷èéã ãýìò õýðýã óéëäýõ ¿åä íü áàðèâ÷ëàõàä ìºðäºí áàéöààëòûí àíõíû äàðààõ àæèëëàãàà ÿâóóëíà:

148


• Áèåä íü íýãæëýã õèéõ;

• Áàðèâ÷èëñàí ãàçàð ¿çëýã õèéõ;

• Áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäàë, îðøèí ñóóãàà ãàçðûã òîãòîîõ;

• Á¿õ õîõèðîã÷, õàðñàí õ¿í áóþó ãýð÷èéã òîãòîîõ, áàéöààõ;

• Áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéãáàéöààõ;

• Ýä ìºðèéí áàðèìòàä ¿çëýã õèéõ: ãýìò õýðãèéí çýâñýã, áàãàæ (ñàõëûí õóòãà /áðèòâà), õóòãà, õàëõàâ÷, õóâöàñ, ãýìòëèéí ìºðòýé õîõèðîã÷èéí àâ÷ ÿâñàí ýä ç¿éë;

• Áàðèâ÷ëàãäàã÷èéí îðîí áàéð, õóëãàéëñàí ýä ç¿éëýý õàäãàëäàã áóñàä ãàçàð íýãæëýã õèéõ.

Áèåä íü õèéõ íýãæëýã îíöãîé ÷óõàë. Ýíý íýãæëýãýýð õóëãàéëàãäñàí ìºíãº, ¿íýò ç¿éëñ, ãýìò õýðãèéí çýâñýã èëð¿¿ëæ áîëíî. Èéì ç¿éëèéí èë÷ëýõ à÷ õîëáîãäëûã ìýääýã ó÷ðààñ õàëààñíû õóëãàé÷ àëü áîëîõîîð ò¿¿íýýñ ò¿ðãýí ñàëàõûã ýðìýëçýõ òóë ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàõûí åìíå, äàðàà íü áàéíãûí àæèãëàëòàä áàéëãàõ, áàðèâ÷èëñàí ãàçàð ¿çëýã õèéõ øààðäëàãàòàé. Òîãòîîñîí á¿õ õîõèðîã÷, õàðñàí õ¿í - ãýð÷èéã áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéí äàðàà áàéöààíà.

Áàðèâ÷ëàãäàã÷èéã áàéöààõäàà: ãýìò õýðýã ¿éëäñýí àðãà, áàðèâ÷ëàãäñàí áàéäàë, õàìòðàí îðîëöîã÷, õóëãàéëñàí ýä ç¿éëýý õàäãàëäàã ãàçàð áàéãàà ýñýõ, õóëãàéí ýä ç¿éëýý áîðëóóëäàã àðãûã òîäðóóëíà. Õýðýâ òýð õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýý ¿ã¿éñãýæ áàéâàë õààíà áàéñàí, áàðèâ÷ëàãäàõûí ºìíº þó õèéæ áàéñàí, ÿàãààä áàðèâ÷ëàãäñàí øàëòãààíû òóõàé ò¿¿íèé òàéëáàðûã õàìãèéí æèæèã ç¿éë õ¿ðòýë äýëãýðýíã¿éãýýð áýõæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Ñýæèãòýíã êðèìèíàëèñòèêèéí òºðºë á¿ðèéí òîî á¿ðòãýëýýð øàëãàõ, òºñººòýé àðãààð ¿éëäýãäñýí, èëðýýã¿é áàéãàà õàëààñíààñ õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí òîî á¿ðòãýë, àðõèâèéí ìàòåðèàëä øèíæèëãýý, ä¿ãíýëò õèéõ, ñýæèãòýíã ýðýí ñóðâàëæëàõ, ãýìò õýðýãòíèé ñîäîí òýìäýã, õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éëèéí òàëààð öàãäààãèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä ìýäýýëýõ; õóëãàéëàãäñàí ýä ç¿éë áîðëóóëæ áîëîõ ãàçàðò àæèãëàëò õèéõ øóóðõàé-ýðýí ñóðâàëæëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Ìºðäºí áàéöààëòûí äàðààõ àæèëëàãàà. Þóíû ºìíº õýðýâ àíõàí øàòàíä õèéãäýýã¿é áîë ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí îðîí áàéð, óðüä÷èëàí ¿ãñýæ òîõèðîëöñîí, òîõèðîëöîîã¿é õàìààðàãñàä, ñóáúåêòûí îðîí áàéðàíä íýãæëýã çààâàë õèéíý. Ýðëèéí ¿íäñýí îáúåêò íü õóëãàéëàãäñàí ýä õºðºíãº, ãýìò õýðãèéí çýâñýã áàéíà.

Äàðàà íü ñýæèãòíèéã õàðñàí õ¿í - ãýð÷ýýð òàíüæ îëóóëíà.

Á¿ëýãëýí ¿éëäñýí òîõèîëäîëä ñýæèãòýí áóþó ÿëëàãäàã÷èéã áàéöààõàä åðºíõèé àñóóëòààñ ãàäíà õàìòðàí îðîëöîã÷ á¿ðèéí ¿¿ðãèéã òîäðóóëíà, çîõèîí áàéãóóëàã÷èéí õóâèéí áàéäàë, ¿¿ðýã, õóëãàéëñàí ýä õºðºíãèéã íóóõ, áîðëóóëàõààð óðüä÷èëàí àìëàñàí õàìààðàãñàäûí õóâèéí áàéäëûã òîãòîîíî. Õýðýâ á¿ëãèéí ãèø¿¿ä òîéðãîîð

149

äààõààð òîõèðîëöñîí áàéâàë õàìãèéí “ñóë õýñýã” - ãýìò õýðãèéí òîãòâîð ìóóòàé îðîëöîã÷èéã òîãòîîõîîñ ýõýëíý.

Øàìøèãäóóëàõ ãýìò õýðãèéí çîõèîìîë áàéäàë èëð¿¿ëýõ íü ååðèéí îíöëîãòîé. ªºðò íü èòãýìæëýí õàðèóöóóëñàí ýä õºðºíãèéãçàâøñàí, ¿ðýãä¿¿ëñýí ¿éëäëýý íóóõ çîðèëãîîð õóóðàì÷ ãýð÷ ýíý áàéäëûã áèé áîëãîíî. Øàìøèãäóóëàõ á¿õ ãýìò õýðýãò çîõèîìîë áàéäàë áèé áîëãîæ áîëîõ áîëîâ÷ òîõèîëäîëä èë¿¿ íèéòëýã øèíæòýé.

Çîõèîìîë áàéäàë áèé áîëãîñîí òóõàé òààìàãëàëûã õýðýãò äýâø¿¿ëñýí áóñàä òààìàãëàëòàé õàìòðóóëàí íýã çýðýã øàëãàíà. “õóëãàéëàõ” ó÷ðàë áîëñîí ãàçàð ¿çëýã, ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò õèéõ, ýêñïåðòèç õèéëãýõ íü çîõèîìîë áàéäëûã íîòëîõ, èë÷ëýõ ¿ð àøèãòàé õýðýãñýë.

“Õóëãàéëàõ” õýðãèéí ãàçàð óçëýã õèéõäýý çîõèîìîë áàéäàë áèé áîëãîñíûã íîòëîõ ñºðãóó áàéäëûã òîãòîîíî:

• Îáúåêòîä íýâòðýõýä áàéõ ¸ñòîé áîëîí áîäèò áàéäàëä áàéãàà ãýìòë¿¿ä ººð õîîðîíäîî òîõèðîõã¿é áàéõ;

• Øààðäëàãàã¿é, ãýìò õýðãèéí íºõöºëòýé õîëáîîã¿é, ýä ç¿éë, ¿íýò ç¿éëñ õàäãàëäàã ãàçðûã ýâäñýí áàéõ;

• Ãàäíû õ¿í ìýäýõã¿é, ìýäýõ ÷ ó÷èðã¿é ãàçàð õàäãàëäàã èë¿¿ ¿íý öýíòýé ¿íýò ç¿éëñ ¿ã¿é áàéõ;

• Áàéõ ¸ñòîé ãàçàð ãýìò õýðýã, ãýìò õýðýãòíèé ìºð èëðýõã¿é áàéõ;

• Àëäàãäñàí ãýõ ýä õºðºíãèéí øèíæ îáúåêòèâ íºõöºëä òîõèðîõã¿é áàéõ.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí áàéäëûí òóõàé õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã øàëãàõ, õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã ¿íýõýýð ¿éëäýãäñýí áîë ¿ëäñýí áàéõ ó÷èðòàé ìºðíèé øèíæèéã òîãòîîõ çîðèëãîîð ìºðäºí áàéöààëòûí òóðøèëò õèéíý. Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí ãàçàð íýâòýðñýí, ãýìò õýðýãòíèé àøèãëàñàí ãýõ àðãûã òîãòîîõ; õóëãàéëàãäñàí ãýõ òîîíû áàðàà òóõàéí ãàçàð áàãòàõ ýñýõèéã øàëãàõ; õóëãàé÷ òîäîðõîé õóãàöààíä òóõàéí òîîíû áàðàà çººæ ÷àäàõ ýñýõèéã òóðøèëòààð òîãòîîõîä îíöûí áýðõøýýë áàéõã¿é.

Õóëãàéëàõ ãýìò õýðãèéí çîõèîìîë áàéäëûã èë÷ëýõ, ¿éë ÿâäëûí ìåõàíèçìûã îáúåêòèâîîð ¿íýëýõýä êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæèëãýý, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ¿åä áàéñàí, õóëãàéëàãäñàí ãýõ òýð áàðàà - ìàòåðèàëûí ¿íýò ç¿éëñ ¿íýõýýð áàéñàí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä ø¿¿õ íÿãòëàí áîäîõ øèíæèëãýý à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Áîäëîãî

1998 îíû 4 capä Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí 3-ð õîðîîíû íóòàã äýâñãýðò áàéõ Òºìºð çàìûí çîð÷èã÷äûí òàñàëáàð õóäàëäàõ òºâèéí ãàäíà çîãñîæ áàéñàí Ãîâüñ¿ìáýð àéìãèéí Ñýðãýýí áîñãîëò áàíêíû ñàëáàðûí çóçààòãàëûí 15 ñàÿ òºãðºã àâ÷ ÿâæ áàéñàí ÓÀÇ- 469 ìàðêûí àâòîìàøèí õóëãàéëñàí.

150


Óã àâòîìàøèíûã Áàÿíõîøóóíû 9-ð õîðîîíû íýãýí çýë¿¿ä áàéõ æàëãàíä õàÿñàí áàéñíûã 1 õîíîãèéí äàðàà èëð¿¿ëñýí.

Àñóóëò.

1. Ýíý õýðãèéí ãàçðààñ ÿìàð, ÿìàð ìºð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé âý?

2. Òýýâðèéí õýðýãñëèéã èëð¿¿ëñíèé äàðàà ÿìàð, ÿìàð ìºð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ âý?

3. Ýíý ãýìò õýðãèéí êðèìèíàëñèòèê øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó? Òýäãýýðèéã õýðõýí òîãòîîõ âý?

4. Òà ìºðäºí áàéöààã÷ áàéñàí áîë õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãýýð èëð¿¿ëñýí ìºð àøèãëàí ÿìàð òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ âý?

5. Ýíý ãýìò õýðãèéã øàëãàõàä ÿìàð, ÿìàð áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ âý? Òºëºâëºãºº õèéíý ¿¿?

151

ÃÓÐÀÂ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÃ ÇÀÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

1. “Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýëèéí àðãà ç¿éä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Íîòëîõ áàðèìò èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, øèíæëýõ çîðèëãîîð êðèìèíàëèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû áîëîâñðóóëñàí òåõíèêèéí õýðýãñýë, àðãà ç¿é, àðãà áàðèëààð äàìæèí õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºõ àæèëëàãàà íü ø¿¿õèéí ïðàêòèêò áèåëýëýý îëäîã.

Ýíýõ¿¿ õè÷ýýë íü ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áóé îþóòíû çààâàë ñóäëàõ ìýðãýø¿¿ëýõ õè÷ýýë áºãººä ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéã ñóäëàõã¿éãýýð ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, èëð¿¿ëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õÿíàí øèéäâýðëýõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæã¿é þì. Èéìä äàðààõ øààðäëàãà òàâèãäàíà. ¯¿íä:

1. Õè÷ýýëèéí çîðèëãûã õàíãàõóéö àðãà, õýëáýðèéã ñîíãîõ, òýð íü õè÷ýýëèéí àãóóëãàä òîõèðñîí áàéõ;

2. Ìºð èëð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, áèò¿¿ìæëýõýä øààðäëàãàòàé ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàí õè÷ýýëèéã çààõ;

3. Ãýìò õýðãèéí çîõèîìîë íºõöºë áèé áîëãîõ ñóðãàëòûí îð÷èíòîé áàéõ;

4. Îþóòíóóä õè÷ýýëä æèãä, èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîìæ, íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

5. Õè÷ýýëèéí àðãà ç¿é íü îíîëä ñóóðèëñàí, îþóòíóóä ººðñäºº äààëãàâðûã áèå÷ëýí ã¿éöýòãýæ ÷àäâàð îëæ àâàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà.

2. Ìýäýýëýë ò¿ãýýõ àðãà, àðãà÷ëàë

À. Ëåêö (Lecture):

Ëåêöèéí àðãà íü îíîëûí ìýäëýã, îéëãîëòûí ò¿âøíèé çîðèëòûã õàíãàõàä òîõèðîìæòîé áàéäàã áºãººä ýíý øèíæëýõ óõààíûã ñóäëàõàä ëåêöèéí àðãûã ºðãºíººð àøèãëàäàã. Ëåêö íü ìýäýýëëèéã îíîëûí ºíäºð ò¿âøèíä áîëîâñðóóëàí ò¿ãýýõ, àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ ñóðãàëòûí ñóóðü àðãûí íýã þì.

Á¿õ ñýäâ¿¿äèéã çºâõºí ëåêöèéí àðãààð çààõ íü òºäèé ë òîõèðîìæòîé áèø áàéäàã ó÷èð òîõèîëäîë øèíæëýõ (case-study) àðãûã õîñëóóëàí àøèãëàõ õýðýãòýé.

Ëåêöûí àðãûã õýðýãëýõýä àíõààðàõ ç¿éë

• Õ¿í àíõààðëàà äóíäæààð 15-20 ìèíóò òºâëºð¿¿ëäýã òóë ëåêö óðò õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëýõ íü çîõèìæã¿é áºãººä áîëîìæòîé íºõöºëä ñóðãàëòûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õýëýëö¿¿ëýã, ýâë¿¿ëãèéí áîëîí áóñàä àðãûã õàìò àøèãëàõ íü ç¿éòýé.

• Õ¿í íýã çýðýã 7-îîñ èë¿¿ã¿é ìýäýýëëèéã òîãòîîõ áîëîìæòîé ãýæ ñóäëàà÷èä ä¿ãíýñýí áàéäàã.

152


• Áàðóóíû ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýñíýýð îþóòíóóäûí 60-65 õóâèéíõ íü õàðààíû îé, 20-25 õóâèéíõ íü ñîíñîõ îé èë¿¿ õºãæñºí áàéäàã áà õ¿ì¿¿ñèéí 15-20 õóâèéã ¿éë õºäëºëººð äàìæóóëàí ñóðãàäàã áàéíà.

• Áàãø ÿðèõûí õàæóóãààð ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ñóðàëöàã÷äûí òîãòîîõ ìýäýýëëèéí õýìæýý 25 õ¿ðòëýõ õóâèàð íýìýãääýã áîë çààëãàñàí ç¿éëýý òóðøèæ õýðýãëýñýí íºõöºëä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 70% õ¿ðòýë ºñäºãèéã áàãø á¿õýí àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

Á. Ýâë¿¿ëãèéí àðãà (Jacksaw):

Ýíý àðãà íü îðîëöîã÷äîä áîãèíî õóãàöààíä èõ ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæ îëãîäîã áà ëåêöèéã îðëóóëàõàä àøèãëàäàã. Ýâë¿¿ëãèéí àðãûí çîðèëãî íü îþóòàíóóä áèå áèåäýý çààõ, ñóðãàõ áîëîìæ îëãîäîã áà òóõàéí õè÷ýýëýýð ìýäýýëýë îëæ àâàõàä õ¿íäðýëòýé õè÷ýýëèéã òàéëáàðëàõ, àñóóëò òàâèõ, áóñàäòàé õàðèëöàõ áà ñîíñîõ ÷àäâàðûã àìüäðàëä õýðýãëýõýä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé.

Çàðèì ñýäâèéã ñóäëàõàä îþóòíóóäàä äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë øààðäàãääàã áà ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ìýäýýëýë ëåêöèéí àãóóëãà áîëîí áóñàä íýìýëò õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã æèæèã áàãèéí òîîãîîð õóâààæ áýëòãýñýí áàéíà. Áýëòãýñýí ìàòåðèàëàà íýã äóãòóéä õèéæ áàãóóäàä òàðààí ºãíº.

Ýâë¿¿ëãèéã õýðýãëýõäýý áàã òóñ á¿ðò íýã èæèë äààëãàâàð, ìàòåðèàë ºãºõ áºãººä òîäîðõîé àñóóäëûí òàëààð ìýäëýã á¿òýýõ çîðèëãîòîé. Áàãèéí ãèø¿¿ä ºãºãäñºí ñýäâèéí äàãóó ººð ººðñäèéí ñàíàë áîäëûã öààñàí äýýð áè÷íý. Òýäýíä ñàíàë áîäëîî áè÷èõ, èëýðõèéëýõýä õàíãàëòòàé õóãàöàà ºãºõ õýðýãòýé áà áàãø áàã á¿ðò î÷èæ ìàòåðèàëàà îéëãîæ áàéãàà ýñýõ òàëààð àñóóæ àðãà ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Áàãóóä äîòðîî òóõàéí àñóóäëààð ÿðèëöàí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ ¿íäýñëýëýý ãàðãàæ, íýãäñýí òàéëáàðàà ãàðãàõàä áýëòãýíý.

¯¿íèé äàðàà áàã á¿ð ººðñäèéí ñàíàë áîäëîî áóñàä áàãóóäàä òàéëáàðëàõ, áàãóóäààñ àñóóñàí àñóóëòàíä õàðèóëàõ, õàðèëöàí ìýòãýëöýõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýõ áà îþóòíóóäààñ ãàðãàñàí àñóóëòàíä áàãø õàðèóëàõ, õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ìàðãààíòàé àñóóäëûã òàéëáàðëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ çàìààð ìýäëýãèéã öýãöýëíý.

Õè÷ýýëèéí ýöýñò áàãø áàãóóäûí õàðèóëòûã ä¿ãíýæ èäýâõèòýé îðîëöñîí îþóòàíä ¿íýëãýý ºãíº.

Â. Õ¿í á¿ð áàãø (Each one teach one)

Á¿ëýã ñýäâèéã òàíèëöóóëàõàä áîëîí ¿çñýí ñýäâèéí àãóóëãà óõàãäõóóíûã ä¿ãíýõ, ëåêöèéí àãóóëãûã îþóòíóóäàä õ¿ðãýõýä ýíý àðãûã ãîë òºëºâ õýðýãëýíý.

Ýíý àðãûí çîðèëãî íü ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöàä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîí áèå áèåòýéãýý ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîõîä îðîëöîã÷äîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.

153

Õ¿í á¿ð áàãø àðãûã õýðýãëýñíýýð õè÷ýýëýýð çààâàë ýçýìøèõ ¸ñòîé àãóóëãà áîëîí óõàãäàõóóíû òàëààð åðºíõèé îéëãîëò ºãºõ áà îþóòíóóäûí ñîíèðõëûã ºäººæ, àñóóëò òàâèõàä õ¿ðãýíý.

3. Îðîëöîîíû àðãà, àðãà÷ëàë

À. Òîõèîëäîë øèíæëýõ (ñàså metod)

Ýíý àðãà íü ñóðàëöàã÷äàä êðèìèíàëèñòèêèéí òåõíèê, òàêòèê ç¿éí îéëãîëòûã àìüäðàëûí òîäîðõîé æèøýýí äýýð ¿íäýñëýí òàéëáàðëàæ ñóðàõàä òóñëàõàä ÷èãëýãäñýí àñóóëòûí àðãàä òóëãóóðëàñàí õýëáýð þì.

Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéã òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãààð ÿâóóëàõ òóí òîõèðîìæòîé áºãººä àìüäðàë äýýð ãàðñàí ãýìò õýðýã, òîõèîëäëûã îþóòíóóä øèéäâýðëýõ çàìààð îíîëûí ìýäëýãýý áàòàëãààæóóëàõ ºðãºí áîëîìæòîé áîëäîã.

Òîäîðõîé æèøýý ãýäýã íü ò¿¿õýí ÿâäàë, áîäèò õýðýã, çîõèîìîë ¿éë ÿâäàë, ø¿¿õèéí ñîíñãîë ìýäýý çýðýã ñóðàëöàã÷äàä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, íèéãýì ýðõ ç¿é, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð øèíý ñýðãýã îéëãîëò, ìýäëýã ºãºõ, àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü ø¿¿ìæëýëòýé, íóõàöòàé õàíäàõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí õýðýãëýãäýõ¿¿í þì.

Ñóðãàëòûí òîõèîëäëóóä èõýâ÷ëýí ýõ áè÷âýðèéí õýëáýðòýé áàéäàã áîëîâ÷ êèíî áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýã, äóó õóðààã÷èä áè÷èãäñýí, ä¿ð á¿òýýæ òîãëîõ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð áàéæ áîëíî.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã õýðýãëýõèéí òóëä àìüäðàë, ïðàêòèêò ãàð÷ áàéñàí ãýìò õýðãèéí òàëààðõ ÿíç á¿ðèéí ìºð, ìýäýýëýë, òîî áàðèìò, òåõíèê õýðýãñýë áîëîí õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãóóäûã áýëòãýñýí áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.

Çîðèëãî: Ñóðãàëòûí ýíý àðãà íü ñóðàëöàã÷èéã ÿìàð íýãýí áîäèò áàðèìòûí òàëààð àñóóëãà òàâèõ, òóõàé á¿ðèéí òîäîðõîé íºõöºë¿¿äýä ÷óõàì ÿìàð ýëåìåíò íü ÷óõàë áîëîõûã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýæ, òîõèîëäîë á¿ðò ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ áàéõ áîëîìæ îëãîäîã.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã ÿàãààä õýðýãëýäýã âý?

• Òîéìëîñîí ä¿ãíýëò, òîäîðõîé ¿çýë, ñàíààã ãàðãàäàã.

• Õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õèéñâýðëýí ñýòãýõ áîëîìæèéã õàíãàäàã.

• Ñóðàëöàã÷äûí äîòîîä ñýòãýëãýýíèé äàäëàãà, ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëæ, áèå äààñàí çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ õ¿íä áýðõ ñýòãýí áîäîõ ¿éëäýëä äàñãàíà.

• Õ¿íèé ñýòãýë õºäëºë, ìýäðýìæèéã òàíèóëàõûí çýðýãöýý ñóðàëöàã÷äûí ä¿ðñëýí áîäîõ ñîíèðõîë, ñýòãýëãýýã ºäººäºã.

154


• Òàíõèìä ñóðàëöàæ áóé ñóðàëöàã÷äûã áîäèò àìüäðàëûí òóðøëàãà, æèøýýòýé ñýòãýëãýýíèé õóâüä õîëáîîòîé áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

• Ñóðàëöàã÷äàä ìýäñýí, ñóðñàíàà õýðýãëýõ áîëîìæ îëãîõûí çýðýãöýý õ¿íèé ýðõ, ýðõ ç¿éí ñàëáàðò øèíý ¿çýë ñàíàà, îéëãîëò, çàð÷ìûã õºãæ¿¿ëýõýä íºëººëíº.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã õýðýãëýõýä òàâèõ õÿçãààðëàëò áîëîí ñàíàìæ:

Õýäèéãýýð àâ÷ áàéãàà òîõèîëäîë íü áîäèò áàéäëûí òóñãàë áîëäîã ÷ æèíõýíý áîäèò áàéäàë õàðààõàí áèø þì. Íýã ÷ æèøýý æèíõýíý áîäèò áàéäëûã îðëîõã¿éã ñàíàõ õýðýãòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä æèíõýíý áàéäàë äýýð øèéäâýð ãàðãàõäàà òàíõèìûí ñóðãàëòûí æèøýýíä ¿ç¿¿ëæ õýðýãëýõ àðãàã¿é òèéì ¿ë ìýäýãäýì, ¿ë îéëãîãäîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýõýä õ¿ðäýã. Ýíý àðãûã õýðýãëýõäýý íýã áàãøèä 20-ñ èë¿¿ã¿é îþóòàí îíîãäîõîîð òîîöîîëîõ õýðýãòýé áºãººä èë¿¿ îëîí îþóòàíòàé áàãø íýãýí çýðýã àæèëëàñàí òîõèîëäîëä õè÷ýýëèéí çîðèëãî, ¿ð ä¿íä ìóóãààð íºëººëäºã.

Õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãà, ìºð, ìºðòýé àæèëëàõ òåõíèê õýðýãñýë, ìàòåðèàë çàéëøã¿é õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýíý øààðääàãà õàíãàãäààã¿é òîõèîëäîëä õè÷ýýëèéã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõ áîëîìæ áàãàòàé.

Á. Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãà

Ýíý àðãà íü ýñðýã, òýñðýã ¿çýë áîäëûã îþóòíóóä õàìòðàí õýëýëöýõ, ººðèéí ñàíàë áîäîë, áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ, õàìãààëàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, ºðñºëäºã÷èéí ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ çîðèëãîòîé.

Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã õèéõ àðãààð õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä îþóòàíä ýñðýã, òýñðýã ¿çýë áîääûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, îéëãîæ, íÿöààõ, íîòîëãîîã äýâø¿¿ëýõ ÷àäâàð õºãæèõ, áàéð ñóóðü, ñàíàë áîäëîî ÷ºëººòºé èëýðõèéëýõ ÷àäâàð, õàíäëàãà òºëºâøèõ áîëîìæòîé.

Ñóðàëöàã÷äààñ, óã õýðýãò òýäíèé ¿çýæ áàéãààãààð õàìãèéí ÷óõàë ÌÀÐÃÀÀÍÒÀÉ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ íü þó áîëîõûã àñóóñíààð áàãø óã ñýäýâò õîëáîãäîëòîé õýëýëö¿¿ëýã, ÿðèëöëàãàà ýõýëæ áîëîõ þì. Õè÷ýýëèéã ÿâö, ä¿íãýýñ øàëòãààëààä îëîí òºðëèéí àñóóäëóóä ãàð÷ áîëîõ þì. Ýíýõ¿¿ àðãà íü îð÷èí ¿åä õºãæèæ áóé “ºìãººëºõ êðèìèíàëèñòèê”-èéí òàëààð îþóòíóóäàä ìýäëýã îëãîõîîñ ãàäíà ÷àäâàð ñóóëãàõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Õè÷ýýëýýð õýëýëöýõ ìàðãààíòàé àñóóäëûã ñîíãîõ øàëãóóð:

• Àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ õýëýëöýõ áîëîìæòîé, ¿íýõýýð ìàðãààíòàé àñóóäàë ìºí ýñýõèéã òîãòîîíî.

• Õóóëèéã äýýäëýõýä áîëîí àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ àñóóäàë íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ýñýõ.

• Ýíý àñóóäàë íü òóõàéí àíãèä õýëýëöýõýä òîõèðîìæòîé áîëîí ñóðàëöàã÷äûí õóâüä à÷ õîëáîãäîëòîé ýñýõ.

155

Ìàðãààíòàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä áàðèìòëàõ ä¿ðýì:

Ìàðãààíòàé àñóóääûã õýëýëöýõýä õóâü õ¿íèé ¿çýë áîääûã õºíäºõ áà ñýòãýëèéí õºäºëãººí ¿¿ñãýäýã ó÷ðààñ çàðèìäàà ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé äàðààëëààð õýðýãëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Èéìýýñ õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé ÿâóóëàõ, ¿¿ññýí ìàðãààíòàé áàéäëûã õÿíàëòàíäàà áàéëãàõàä äàðààõü ä¿ðýì íü áàãøèä òóñ áîëíî. Òóõàéëáàë, ä¿ðìèéã çºâøèëöºæ ãàðãààä á¿ãä áèåë¿¿ëíý.

• Íîòîëãîî áîëîí áàòòàé ìýäýýëýë äýýð àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëíý.

• Öàã áàðüæ, ãàíöààðàà ÿðèõààñ çàéëñõèéíý.

• Óðèà õýðýãëýõýýñ çàéëñõèéíý.

• Ìàðãààíûã õèéñâýð ò¿âøèíä õ¿ðãýõýýñýý ºìíº òîäîðõîé àñóóäëóóäààð ÿðèëöàíà.

• Òàíû áàéð ñóóðèíä ýðãýëçýõ áîëîëöîîã áóñàääàà îëãîíî.

• ªºðèéí áàéð ñóóðèéí ýðãýëçýýòýé ç¿éë, õ¿íä õýö¿¿ áîëîí ñóë òàëóóäûã õ¿ëýýí çºâøººðíº.

• Áóñäûí ñàíààã ººð÷ëºí õýëýõ çàìààð îéëãîæ ñóðíà. Èéì äàäàëòàé áîëãîõûí òóëä áóñäààñ ñîíññîíîî ººð÷ëºí õýëæ ñóðíà.

• ¯çýë áîäîë áîëãîíä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàíà.

Õýðýãæ¿¿ëýõ äàðààëàë:

• Àíãèéí áóëàíãóóäàä õýëýëöýõ àñóóäëûí ñýäâýýñ õàìààðàí “Ñàíàë á¿ðýí íèéëæ áàéíà”, “Ñàíàë íèéëæ áàéíà”, “Øèéäýýã¿é áóþó ýðãýëçýæ áàéíà”, “ñàíàë íèéëýõã¿é áàéíà” ãýñýí áè÷èã á¿õèé öààñûã äýýðõ äàðààëëààð áàéðëóóëñàí áàéíà.

• Ýíý äàñãàë àæëûã õýðõýí õèéõ òàëààð ä¿ðýì çîõèîãîîä ò¿¿íèéãýý õýëýëöýæ áàòëàíà.

• Õýëýëöýæ áóé àñóóäëûí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã èëòãýñýí áè÷èã á¿õèé áóëàíä î÷èæ çîãñîíî.

• Ñóðàëöàã÷äûã ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã òîäðóóëæ òàéëáàðëàõûã õ¿ñíý. Á¿õ ñóðàëöàã÷äûã õàìðóóëàõ ¿¿äíýýñ èæèë ñîíãîëòòîé ñóðàã÷èä íýã áàãèéã ¿¿ñãýæ ÿðèëöààä áàéð ñóóðèà òàíèëöóóëàõàä áýëäýíý.

• ªºðñäèéí áàéð ñóóðèà òàéëáàðëàñíû äàðàà õýí íýã íü áàéð ñóóðèà ººð÷èëæ ººð áóëàíä î÷èõûã õ¿ñýæ áàéãàà ýñýõèéã àñóóíà. Õýðýâ ººð÷ëºõ õ¿ñýëòýé õ¿í ãàðâàë ÿàãààä èíãýõ áîëñîí øàëòãààíûã àñóóíà.

• Ýñðýã áàðèìòëàëóóäûí äýâø¿¿ëñýí ¿íäýñëýëýýñ àëü íü õàìãèéí ¿íýìøèëòýé áàéñíûã àñóóíà.

156


Â. Æèæèã áàãààð àæèëëàõ (Group work)

“Æèæèã áàãààð àæèëëàõ” ýíýõ¿¿ àðãà íü áóñäûã àíõààðàëòàé ñîíñîõ, íýãäñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, õàìòðàí àæèëëàõ, áàãàà òºëººëºõ çýðýã ÷àäâàðûã àìüäðàëä õýðýãëýõ áîëîìæèéã îþóòàíä îëãîäîã.

Ýíýõ¿¿ àðãûí çîðèëãî íü õàìòðàí àæèëëàõ áîëîí áóñäûã îéëãîõ çýðýã ÷óõàë ÷àäâàðóóäûã ýçýìøèõ áîëîìæèéã îëãîäîãîîñ ãàäíà ººð õîîðîíäîî çºð¿¿òýé áîäîë ñàíààã íèéö¿¿ëýõýä òóñàëäàã. Áàãààð àæèëëàõàä äàñãàë äýýð àæèëëóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ̧ ñîîð òóëãàðäàã. Æèæèã áàãààð àæèëëàõ àðãûã òîõèîëäîë øèíæëýõ, ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãóóäòàé õîñëóóëàí ÿâóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

Æèæèã áàãààð àæèëëóóëàõàä þó àíõààðàõ õýðýãòýé âý?

• Ñóðàëöàã÷èä òóõàéí àæëûã ã¿éöýòãýõ ìýäëýã, äàäàë, ÷àäâàð ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýçýìøýýã¿é òîõèîëäîëä òýä òóõàéí äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýõ ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é áàéõ òóë òà ¿¿íèéã íýí ò¿ð¿¿íä ìýäýõ øààðäëàãàòàé.

• Áàãò àæëûí çààâàð÷èëãààã ìàø òîäîðõîé ºãºõ ¸ñòîé. Íýã äîð õî¸ðîîñ äýýø çààâàð÷èëãàà ºãºõã¿é áàéõ.

• Æèæèã áàãò òóõàéí àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä õàíãàëòòàé öàã õóãàöàà îëãîõ ̧ ñòîé. Ò¿ð¿¿ëæ àæëàà äóóñãàñàí áàãèéã áóñàääàà ñààä áîëãîõã¿éí òóëä þó õèéëãýõýý ñàéòàð òºëºâëºñºí áàéíà.

• 3-6 ãèø¿¿íòýé áàã á¿ðä¿¿ëýõ. Æèæèã áàãèéí õóâüä 6 ãèø¿¿íòýé áàéõ íü õàìãèéí äýýä õýìæýý áàéíà.

• Áèå äààæ áîëîí õàìòààðàà àæèëëàõ ÷àäâàðûã çýðýã õºãæ¿¿ëýõ áóþó òýíöâýðòýé áàéëãàõûã çîðüñîí àñóóäàë, äààëãàâðûã ºãºõ ¸ñã¿é. Ó÷èð íü æèæèã áàãààð àæèëëàõ àðãûã øèðýý òîéðîí ñóóæ áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûã áóñ çºâõºí õàìòààð àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ë àøèãëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã.

• Ýíý àðãûã òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð, òîõèðîìæòîé ¿åä, ä¿ðìèéí äàãóó õýðýãëýõ ¸ñòîé áîëîõîîñ áèø çºâõºí ëåêöèéã îðëóóëàõ íýãýí àðãà áîëãîí àøèãëàæ ¿ë áîëíî.

• Áàã äîòîðõè óäèðäëàãûí àñóóäëûã ìºí òîîöîæ ¿çýõ ¸ñòîé. Áàãààñ íýã ãèø¿¿í õèéñýí ç¿éëýý òàíèëöóóëàõ òîõèîëäîëä òýð ñóðàëöàã÷èéã øóäàðãààð ñîíãîõîä àíõààðàõ.

• Áàãààð àæèëëàõàä ãàðàõ äóó ÷èìýýã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé.

• Æèæèã áàãààð àæèëëàõ ÿâöàä ñóðàëöàã÷èä áèå áèåèéíõýý í¿äèéã õàðàõ áîëîìæòîé áàéäëààð ñóóñàí áàéíà. Ãèø¿¿í òóñ á¿ð áóñàä ãèø¿¿äýý òºâºãã¿éãýýð õàðæ, õàðüöàõ ¸ñòîé.

157

Ã. Ä¿ðä òîãëîõ àðãà

Ä¿ðä òîãëîõ àðãûã çàðèì òºðëèéí õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõäàà àøèãëàæ áîëîõ áºãººä îþóòíóóä ººðñäºº ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàãøèéí ä¿ðä òîãëîõ çàìààð òýäíèé õýëæ áàéñàí ¿ã, ñóðãààëèóäûã õýëýëö¿¿ëýõ, àñóóäàëä íýýëòòýé õàíäàõ çàìààð ìýòãýëöýõ çýðãýýð õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé. Ò¿¿í÷ëýí îþóòíóóä õîõèðîã÷ áîëîí ñóäëàà÷èéí ä¿ðä, çàðèì íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷èéí ä¿ðä òîãëîæ òýäíýýñ ÿðèëöëàãà àâàõ, òîî áàðèìò øààðäàõ çýðãýýð õè÷ýýëèéã ÿâóóëíà.

ßëàíãóÿà “Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýë äýýð ä¿ðä òîãëîõ àðãûã õýðýãëýõ ºðãºí áîëîìæòîé áºãººä îþóòíóóä ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîãñîä, ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷èéí ä¿ðä òîãëîæ ìýäëýãýý áàòàëãààæóóëàõ, ÿðèõ, èëòãýõ ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëæ àâäàã. Ýíý àðãûã èõýâ÷ëýí “ìèíè ø¿¿õ” àðãàòàé õîñëóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé.

Ä. Ñóðãàëòûí ø¿¿õ àæèëëàãàà (ìèíè ø¿¿õ)

Ýíý àðãà íü “Êðèìèíàëèñòèê” õè÷ýýëýýð àìüäðàëä áîëñîí ¿éë ÿâäàë ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéã îþóòíóóä ººðñäºº ä¿ðä òîãëîõ çàìààð óã ñýäâèéí àãóóëãûã íýýí õàðóóëàõ çîðèëãîòîé.

Ìºí ø¿¿õ õóðàë ÿâóóëàõ çàìààð çàðèì ñýäâýýð îþóòíóóäàä ººðñäºº ìýäëýã á¿òýýõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Æèøýý íü: Ø¿¿õ õóðàëä ïðîêóðîð áóþó óëñûí ÿëëàã÷, ø¿¿ãäýã÷, õîõèðîã÷, ø¿¿ã÷ íàðààñ ãàäíà ãýð÷, ºìãººëºã÷, øèíæýý÷ çýðýã òóõàéí òîõèîëäëûã ø¿¿õýä øààðäàãäàõ á¿õ ä¿ð¿¿äèéã õóâààðèëàæ áýëòãýõ õýðýãòýé áîëäîã.

Ìºí àíãè òàíõèìàà ø¿¿õèéí òàíõèìûí áàéäëààð çàñàõ õýðýãòýé ó÷èð íü äýýðõ àðãà èë¿¿ áýëòãýë, öàã õóãàöààã øààðääàã. Ø¿¿õ àæèëëàãààíû äàðààëëûã ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð íàð áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äîä óðüä÷èëàí õýëæ ºãñºí áàéíà. Õè÷ýýëèéí àíãè òàíõèìûã óðüä÷èëàí áýëäñýí, õàÿãèéã òàâüñàí áàéíà. Æèøýý íü: ø¿¿ã÷èä, ø¿¿ãäýã÷èä, ÿëëàã÷, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, èíäýð ãýõ ìýò.

4. Çàãâàð õè÷ýýë (Ñåìèíàð)

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é


êðèìèíàëèñòèêèéí ìºð ñóäëàë, ìºðíèé àíãèëàë, òºðºë, ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é, çàð÷èìûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëîõ, ìºðòýé çºâ õàðüöàæ, àæèëëàõ äàäàë ýçýìøèõ çîðèëãîòîé.

158


Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:

• Æèæèã áàãààð àæèëëàõ.

• Òîõèîëäîë øèíæëýõ.

• Ä¿ðä òîãëîõ àðãóóäûã õîñëóóëíà.


• Ìºð

• Ìºð-ä¿ðñ

• Ìºð-ýä

• Ìºð-áîäèñ

• Ìàêðî, ìèêðî ìºð

• Ã¿í, ºíãºö ìºð

• ¯çýãäýõ, á¿äýã, ¿ë ¿çýãäýõ ìºð

• Äèíàìèê

• Ñòàòèê

Àãóóëãà:

1. Ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é, äàðààëàë, çàð÷èì.

2. Ìºð èëð¿¿ëýõ àðãà ç¿é.

3. Ìºð áýõæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é.

4. Ìºð áèò¿¿ìæëýõ àðãà ç¿é.

1. Ìºðòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é, äàðààëàë, çàð÷èìûã äóðüäàíà óó? 2. Ìºð èëð¿¿ëýõ õýäýí àðãà áàéäàã âý?3. Ãàðûí ìºðèéã ÿìàð àðãààð èëð¿¿ëýõ âý?4. Ìºð áýõæ¿¿ëýõ õýäýí àðãà áàéäàã âý? 5. Ãóòëûí óëíû ìºðèéã õýðõýí áýõæ¿¿ëäýã âý? 6. Ìºð áèò¿¿ìæëýõ äýñ äàðààëàë, àíõààðàõ àñóóäëûã ÿðèíà óó?7. Àðõèíû øèëèéã õýðõýí áèò¿¿ìæëýõ âý?


159

¯éë àæèëëàãààíû äàðààëàë:

Áàãø õè÷ýýëèéí çîðèëãî, ÿâàãäàõ äýñ äàðààëëûã òàéëáàðëàñíû äàðàà îþóòíóóäûã 1-5 õ¿ðòýë òîîëóóëæ æèæèã áàãóóäàä õóâààíà.

Áàã á¿ð çîõèîìîë õýðãèéí ãàçàð ¿¿ñãýíý. Õýðãèéí ãàçàðò ãàðûí ìºð, õºëèéí ìºð, àðõèíû øèë, õóòãà, òàìõèíû èø çýðýã ìºð¿¿äèéã áýëòãýíý.

Áàãóóäàä õýðãèéí ãàçàðò ìºðòýé àæèëëàõàä øààðäàãäàõ òåõíèê õýðýãñýë, ãàðûí ìºð èëð¿¿ëýõ íóíòàã, ºñãºã÷ øèë çýðãèéã õóâààðèëàí ºãíº.

Áàãø ýõëýýä ìºðòýé àæèëëàæ õàðóóëíà. ¯¿íèé äàðàà áàãóóä ººðñäèéí ¿¿ñãýñýí çîõèîìîë õýðãèéí ãàçàð àæèëëàæ, ¿¿ñãýñýí ìºðºº èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëæ, áèò¿¿ìæëýíý.

Îþóòíóóä õýðãèéí ãàçàð ìºðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åä áàãø áàãóóä äýýð î÷èí çºâëºãºº ºãíº.

Ìºðòýé àæèëëàæ äóóññàíû äàðàà áàã á¿ð èëð¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëæ, áèò¿¿ìæèëñýí ìºðºº áàãøèä øàëãóóëàí, ìºðòýé àæèëëàõàä ãàðñàí õ¿íäðýë, áýðõøýýëýý áóñàääàà ÿðüæ ºãíº.

Ýöýñò íü áàãø òàéëáàð õèéæ, àìüäðàë äýýð òîõèîëäñîí àëäàà, îíîîòîé áîäèò æèøýýã ÿðèíà.

160


ÄªÐªÂ. ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

1. ¯íýëãýýíèé çîðèëãî

¯íýëãýý íü á¿õýëäýý çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäñàí ýñýõèéã èëð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Áàãø îþóòíóóäûí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðìýëçëýëèéã èäýâõæ¿¿ëýõ, ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ÿâöàä îþóòíû ìýäëýã, ÷àäâàð ÷óõàì ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã òýäýíä ìýäýãäýõ, îþóòàíä ººðèéãºº ¿íýëýõ áîëîìæ îëãîõ, áàãø ººðèéõºº ìýðãýæëèéí áîëîí çààõ àðãà ç¿éã ¿íýëýõ çîðèëòûã ìºí òàâüæ àæèëëàíà.

2. ¯íýëãýýíèé æóðàì

Îþóòíûã ¿íýëæ, ä¿ãíýõäýý äîîðõ ¿ñãýí ä¿íã õýðýãëýíý.

“À” ¿íýëãýý: Ñóðëàãûí äýýä àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í: Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóí, àãóóëãûã á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîñîí, õºòºëáºðò òóñãàãäñàí ìýäëýãèéã îíöñàéí ýçýìøñýí, áèå äààæ íîì ñóðàõ áè÷èã, íýð òîìü¸îã îíîâ÷òîé çºâ õýðýãëýõ, ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàðòàé, õè÷ýýëä æèãä èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöäîã, ÿâöûí øàëãàëòàä àìæèëòòàé ä¿í ¿ç¿¿ëñýí áîëîí òîäîðõîé ñýäâýýð èëòãýë òàâüñàí áàéíà.

“Â” ¿íýëãýý: Àìæèëòòàé ñóðàëöñàíûã èëòãýõ ä¿í: Õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóí, àãóóëãûã ñàéí îéëãîñîí, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàðûã çºâ òàéëáàðëàõ, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä áàéíãà èäýâõèòýé îðîëöäîã, ÿâöûí øàëãàëòàíä àìæèëòòàé ä¿í ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

“Ñ” ¿íýëãýý: Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã äóíäàæ òºâøèíä ýçýìøñýí áàéãààã èëòãýõ ä¿í: Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóí, àãóóëãûí èõýíõ õýñãèéã õàíãàëòòàé îéëãîñîí, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä èäýâõòýé îðîëöäîã, ÿâöûí øàëãàëòàä õàíãàëòòàé ä¿í ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

“D” ¿íýëãýý: Äóíäàæ ò¿âøèíººñ äîîãóóð àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í: Êðèìèíàëèñòèê õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóí, àãóóëãûã æèãä îéëãîîã¿é, àñóóëòàíä á¿ðýí ä¿¿ðýí áóñ õàðèóëñàí, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä æèãä áóñ îðîëöäîã, ÿâöûí øàëãàëòàä õàìðàãäñàí, õÿëáàð àñóóëò, áîäëîãûã áîäîõ ÷àäâàð ýçýìøñýí áîëîâ÷ õàðèóëò íü îíîâ÷òîé áóñ áàéíà.

“F” ¿íýëãýý: Ìýäëýã, ÷àäâàð õàíãàëòã¿éã èëòãýõ ä¿í. Òóõàéí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ýçýìøèæ ÷àäààã¿é, õÿëáàðõàí àñóóëòàíä õàðèóëàõ, áîäëîãî áîäîõ, òîõèîëäîë øèéäâýðëýõ ÷àäâàðã¿éã èëòãýíý.

¯ñãýí, ïðîöåíòîí áîëîí òîî (îíîî)-í ä¿íã¿¿äèéã äàðààõ æèøãýýð íýãýýñ íºãººä øèëæ¿¿ëíý.

161

¯ñãýí ä¿í Òîîí ä¿í Ïðîöåíòîí ä¿íÀ 4,0 90-100Â 3,0 80-89Ñ 2,0 70-79D 1,0 60-69F 0 0-59

Æèøèã ¿íýëãýý: Èðö – 10 Ñåìèíàð – 20 Áèå äààëò - 10 ßâöûí øàëãàëò - 20 ßâöûí îíîî 60, øàëãàëòûí îíîî 40 áàéõ, ¿¿íýýñ áîñãî îíîî 24 áàéíà.

3. ¯íýëãýýíèé øàëãóóð

¯íýëýõ ç¿éë ¯íýëýõ æèøèã, øàëãóóð

Ìýäëýã

• Àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã õýðõýí îéëãîæ, òóñãàæ áàéãàà áàéäàë

• Àñóóäàëä îíîëûí ¿íäýñòýé õàðèóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

• Ìýäëýãýý áóñäàä ò¿ãýýõ, äàìæóóëàõ, òàéëáàðëàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

• Òóõàéí ñóäëàãäõóóíû òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ, õàðüöóóëàëò õèéõ, õàðèëöàí

õàìààðàë, ç¿é òîãòëûã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí ýñýõ

• Õàðèóëò áîëîí ¿çýë áîäëûíõîî ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã ãàðãàæ áàéãàà áàéäàë

×àäâàð

• Òîäîðõîé îíîëûí ìýäëýãèéã àøèãëàí (¿íäýñëýë, íîòîëãîî áîëîõ æèøýý

áàðèìò òàòàõ, òàéëáàðëàõ,) òóõàé àñóóäëûã òàéëáàðëàæ, øèéäâýð ãàðãàæ

÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

• Áîäëîãî áîäîõ, òîõèîëäîë øèéäâýðëýõäýý îíîëûí ìýäëýãýý àøèãëàæ

÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

• Áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðò ñóðàëöñàí áàéäàë

• Àìààð áîëîí áè÷ãýýð ººðèéãºº èëýðõèéëýõ ÷àäâàðûí õºãæëèéí ò¿âøèí,

(ñî¸ëòîé ìýòãýëöýõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, õàìãààëàõ, ýñðýã

òýñðýã ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ)

• Îëæ àâñàí îíîëûí ìýäëýãýý ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëæ

áàéãàà áàéäàë (ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ)

• Ä¿ðä òîãëîõ ÷àäâàð, àðãà áàðèëûã ýçýìøñýí áàéõ

Õàíäëàãà

• ªºðèéí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðü, ¿íýëãýý ä¿ãíýëòèéã èëýðõèéëæ ÷àäàæ

áàéãàà ýñýõ, èéíõ¿¿ èëýðõèéëýõäýý áóñäûí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèíä

õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ, ò¿¿íýýñ ¿íý öýíýòýé ç¿éëèéã îëæ õàðæ, àâ÷ ÷àäàæ

áàéãàà ýñýõ

• Áàãèéí ãèø¿¿í áàéõ, áóñäûãàà òºëººëºõ ÷àäâàðûí õºãæèëò

• ßëãààòàé ¿çýë õàíäëàãà, áàéð ñóóðèíä õàíäàõ õàíäëàãà, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí

çºâøººð÷ áàéãàà áàéäàë

162


Documents

ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ · 2013. 9. 19. · 6 ÊÐÈÌÈÍÀËÈÑÒÈÊ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ ªÌÍªÒÃªË “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”