197

Bogumil Hrabak

NASELJAVANJE HERCEGOVA KIH I BOSANSKIH VLAHA U DALMATINSKU ZAGORU

U XIV, XV I XVI VEKU

Sto arski �ivalj u zadarskom zale u u XIV veku bio je vla�ki; Vla-si su donosili sto arske proizvode a odvla ili u ve im koli inama so.347 Gradske op�tine i same su dr�ale ogromna stada ovaca koja su opslu�i-vali vla�ki pastiri. Toljen, sin neretvljanskog kneza Petra, napao je (posle 1226) Spli ane i Trogirane i oterao im je gotovo 80.000 ovaca. Uz sam Dubrovnik, pak, postojalo je naselje Vlaha katunara, me u kojima je bilo i vrlo bogatih ljudi; op�tina im je, ispa�e radi, ustupila brdo sv. Sr a.348

Od kraja XIV veka pove ao se pritisak Vlaha na neposrednu okolinu dalmatinskih gradova, pa su gradovi morali da reaguju. Iz godine 1402. treba navesti povelju �ibeniku koju je izdao Ladislav Napuljac 17. juna, posle smrti Ostoje, Ladislavljevog privr�enika; u listini je zabranjeno da se Vlasi, bez obzira na socijalni status, mogu spu�tati ka �ibeniku i da na �ibenskoj teritoriji mogu napasati stoku; kazna za prekr�aj iznosila je sto dukata.349 Prelaskom primorskih gradova, pa i Zadra (1409) pod mleta ku vlast, nova politi ka granica je u velikoj meri onemogu avala privrednu vezu gradova i zale a. Od Vlaha u oblasti zadarskog distrikta borave samo biregionalni Vlasi, koji (kao u Ljubi) zakupljuju zemlji�ta za zimski boravak svojih stada. Vlasi koji se trajno nastanjuju u primor-skim selima vi�e se ne bave isklju ivo sto arstvom, a njihov prelazak na ratarstvo mo�da bi ukazivala prodaja volova.350 Vjekoslav Klai je ustanovio da se naro ito mnogo Vlaha (i Morlaka!) spominje oko 1412.

347 T. Raukar, Zadarska trgovina solju u XIV i XV stolje u. �Radovi Filozofskog fakul-teta, Odsjek za povijest�, VII�VIII, Zagreb 1969�70, 28 i 68.

348 V. orovi , Historija Bosne, 227, 233.349 L. Benevenia, Una pagina di storia dalmata, �Scintille� (Zara), N°, 15. III 1890,

62; B. Hrabak, Venecija i bosanska dr�ava. �Istra�ivanja� XII, Novi Sad 1989, 437.350 T. Raukar, Zadar u XV stolje u. Zagreb 1977, 67, 146, 164, 178, 200; Isti, Dalma-

tinski grad i selo u kasnom srednjem vijeku. �JI � br. 1-2/1974, 43-44.

198

godine, i to na imanjima knezova Nelipi a, poimenice u �upama ili kne-�inama Cetini, Posu�ju, Petrovom Polju (grad Klju ), oko grada Zvoni-grada, na Zrmanji, pa oko gradova Omi�a, Klisa i Kami ca. Ti su Vlasi pomagali Nelipi e u borbi s Mle anima, pa su stoga u�ivali posebne pri-vilegije. Kad je posle smrti poslednjeg kneza Nelipi a, Ivani�a (1434) njegovu ba�tinu preuzeo zet mu Ivan Frankopan, on je borave i u Klisu (18. marta 1436) izdao Vlasima u �upi Cetini povelju na kojoj je za njih predvideo poseban status. Akt je napisan na hrvatskom jeziku i irilicom, te treba smatrati da su ti Vlasi ve govorili slovenski. To bi mo�da potvr-ivala i njihova imena (Viganj Dubrav i , Ninoje Sankovi , Toma Ro e-

vi , Matija� Vuk i , Mili , Ostoji , Dragi Prodani , Bla� Ko i , Hrelja Gole�evi , Vukat Vojnovi , Ivani� Groba i , Budan Grubi�i , Bilosav Dra�evi , Jelovac Dra�ivojevi , Radivoj Vitkovi , Bulat Kustra�i , Ivan Poznanovi ). Dodeljeni statut razlikuje Vlahe od Hrvata i Srba, te se mora zaklju iti da se ti Vlasi ne mogu pribrojati ni Hrvatima, ni Srbima. Stare�ine tih Vlaha, katunari, nazivani su i �dobrim mu�ima� i �dobrim vlasima�. Ti cetinski Vlasi imali su i svoga kneza za celu cetinsku �upu (Miklu�a Dehojevi a). Gotovo u isto doba kad Vlasi na Cetini, i Vlasi u Lici dobili su svoj status (1433). Ti Vlasi na severnim ograncima Vele-bita imali su svoju op�tinu. U jednom aktu koji su izdali franjeva kom samostanu vi�e dana�njeg Metka nalazimo imena lanova tamo�njeg vla�kog �stola�: knezovi Antun Tukvi i Ivan Herendi , vojvoda Paval i sudije: Dian (Dejan) Mi�kovi , Juraj Ru�i , Matija� Vlkovi i Mata� Jel i ; ostali Vlasi koji se javljaju svojim imenima su: Matul Rubanovi , Mikula Mulga�i , Ivan Sopkovi , Milota Plavi�i , Luka Milutinovi , Toma� Aladinovi , Franko Danilovi , �imun Bilkovi , Grgur Beko�evi i Bartul eprni .351 Prezime eprni ukazuje na hercegova ko poreklo lana te porodice.

V. Klai je raspolagao i dokumentima o Vlasima oko Zrmanje 1486�87, za koje je prema imenima sudio da su ve bili pohrva eni. Zvali su se: Radi Guljevi , Mozgota Guljevi , Radmil Babi , Radovan Skali , Matija Terehim i , Toma Kal i . Za razliku od ovih, i i oko Pazina u Istri (1463) bili bi mu nepohrva eni. i ka zemlja za neke koru�ke funkcionere prostirala se izme u Hrvatske i Bosne.352 Ti Nemci o igled-no da nisu pravili razliku izme u poslovenjenih i romanskih Vlaha, te

351 V. Klai , Povijest Hrvata, knj. V. 26-8.352 Isto, 28.

199

su kao i e smatrali Vlahe u dana�njoj severozapadnoj Bosni. Dok se za Bukovicu i Liku mo�e re i da su predstavljale jednu zonu bisesilnog sto arenja, Zadar sa svojim distriktom i susednim gorjem predstavljao je drugu zonu, �ibenska rivijera sa svojim planinama dinarskog sistema tre u itd.353 S prvim turskim prodorima i, naro ito, likvidacijom hrvat-ske �upe Luke, ve i deo zemlji�ta i oko samog Zadra bio je neobra en i predstavljao je prostor za ispa�u.354

Najpre treba utvrditi da stanovnici dalmatinske Zagore, na primer Bukovice, pa u velikoj meri i Ravnih Kotara nisu starina ko nego dose-ljeno stanovni�tvo. Tu konstataciju treba u initi zato �to u nauci postoji neobave�teno mi�ljenje i poznatih istori ara da su Vlasi autohtono sta-novni�tvo Dalmacije, koje se relativno kasno poslovenilo.355 Isto tako, treba odmah odbaciti neobave�teno mi�ljenje starijeg mleta kog istori-ara N. Bereganija, koji za Morlake (za koje ka�e da su se u drevna vre-

mena zvali Mazaci ili Mazli) smatra da su se naselili u severnoj Dalma-ciji s planine Morlake, tj. Velebita,356 mada je u vreme njegove mladosti, tj. u Kandijskom ili u Morejskom ratu dosta vlaha zaista si�lo iz Like i Krbave u Dalmaciju. Isto tako, treba odmah ustanoviti da Vlasi (vlasi) u razna vremena pa i u isto doba nisu bili istog etni kog porekla, iste vero-ispovesti, niti su u severnu Dalmaciju do�li s iste strane, ni u isto vreme.

U severnoj Dalmaciji, u prvoj polovini XV stole a nalazimo trovr-snu situaciju sa tzv. Vlasima. Prvo, da se vla�kim poslom, tj. biregional-nim sto arenjem bave ljudi za koje se ne ka�e da su Vlasi; drugo, postoje Morlaci koji vi�e ne �ive u katunima nego po ratarskim selima, ali su zadr�ali svoje etnografsko ime; tre e, postoje vla�ki katuni, do 1390. izu-zetno retki, a od 1390. sve e� i. Prvu kategoriju sto ara ine apsorbo-vani Vlasi, drugu poluapsorbovani, a tre u do�ljaci, koji e svoju vla�ku oznaku dugo zadr�ati i u novoj sredini, jer su do�li u velikom broju i pod uslovima da vi�e nisu mogli biti tako apsorbovani kao oni ranije.

353 M. Mirkovi , Plemensko dru�tvo, 250.354 U. Monti, Relazione di Dalmazia (1558). �Archivio storico per la Dalmazia�, anno

IV. vol. VI, fasc. 35, Roma 1929, 603. 355 F. Krones. Grundriss der österreichsche Geschichte, Wien 1882, 432. � Isto mi�lje-

nje izrazio je i R. Lopa�i (Hrvatski urbari I, Zagreb 1894, 1). � Kako to mi�ljenje odgovara �kontinuitetlijama�, oni citiraju Lopa�i a, a jo� bi pre citirali Kronesa, da znaju za njega.

356 N. Beregani, Historia delle guerre d� Europa della comparsa dell� armi ottomane nella Hungaria all� anno 1683. Parte I, Venezia 1698, 121.

200

Nesumnjivo je da su postojali stari Vlasi jo� u hrvatskoj dr�avi pre 1102, da su bili ne samo slobodni sto ari nego i zavisni, na primer od splitske crkve, da su se etni ki i po na inu svog zanimanja, ali ne i po veri razlikovali od hrvatskog stanovni�va. Neki stariji hrvatski nau nici, kao Petar Skok, u njima je video sigurno latinizirane starobalkance, pa je na celom prostoru od via Egnatiae (tj. Dra -Solun), severno od Skoplja i zapadno od So je, pa preko severne Bugarske do Crnog mora video sferu latinskog jezika, koji se utvr ivao ne samo preko rimskog dr�av-nog ure enja i aparata i vojske, nego i italskim doseljenicima.357 Nema sumnje da su u planinskim krajevima dela Hrvatske i Dalmacije neki starinci mogli govoriti nekom varijantom latinskog jezika, razli itom od italijanskog i latinskog knji�evnog, ali iz toga ne izlazi da su svi starinci bili Romani, pa ni romanizovani Iliri.358 Vlasi s hrvatskog dr�avnog pro-stora i otuda poreklom su tokom dugog vremena, do po etka XIV veka poslovenjeni i apsorbovani, i vi�e se nisu javljali pod vla�kim imenom, mada su se i dalje bavili biregionalnim sto arenjem.359 Kako se vla�ko ime javljalo u severnoj Dalmaciji i dalje, treba zaklju iti da su u pome-nuti prostor do�li s kakve druge strane novi Vlasi, koji nisu predstavljali doma e starosedeoce, mada su bili starobalkanci. Tako se insistiranje na starosedeocima nikako ne poklapa s drugim kontinuitetom nekih nedo-u enih autora. Poznati dalmatinski istori ar uzepe Praga nalazi u dru-goj polovini XIII veka na obroncima dinarskih planina doseljenike, jo� uvek romanofone i pravoslavne Vlahe sto are.360 Oni se u stanju u kome su do�li nisu mogli odr�ati, nego su najpre pokatoli eni, a potom su se razi�li iz katuna i postali oni Morlaci o kojima je re eno da predstavlja-ju drugu kategoriju, tj. poluslavizovani Vlasi. Treba pretpostaviti da je re o tesalijsko-epirsko-makedonskim katunima koji se nisu zadr�ali u Hercegovini, nego su krenuli dalje na severozapad. Isto tako, ne treba isklju iti mogu nost da se oni iz severne Dalmacije nisu dalje uputili na severozapad, na primer, kopnom ili preko kvarnerskih otoka, te na�li u Istri, gdje su uslovi za sto are tada bili povoljniji nego u severnoj Dalma-

357 P. Skok, Dolazak Slavena na Mediteran, 19�20, 22, 25, 43. � Prema jednom mi-�ljenju �Vlah� je za stare Hrvate bio svaki starosedelac. (M. Vrsalovi , Hrvatska na otoku Bra u. �Hrvatsko kolo� X, Zagreb 1929, 139.

358 K. Jire ek. Istorija Srba, knj. I, Beograd 1952, 86�7.359 B. Hrabak, Vla�ka i usko ka kretanja u severnoj Dalmaciji u XVI stole u. �Benko-

va ki kraj kroz vjekove�, knj., I, Benkovac 1988, 253. 360 G. Praga, Storia di Dalmazia, 151.

201

ciji. Miklo�i , naime, smatra da su i i poreklom makedonski Vlasi, jer slovenske re i koje su oni upotrebljavali nisu poticale ni iz slovena kog, ni iz jezika Hrvata i Srba, nego jedino iz makedonskog, odnosno bugar-skog.361

U XIV veku, kad postoji sa uvana gra a primorskih gradova i do-sta publikovanih povelja, vla�ko ime nije u severnoj Dalmaciji retko, ali do 80-ih godina nema zapisa i o vla�kim katunima. U vreme An�ujaca, po dalmatinskim varo�ima se dosta tra�io vla�ki sir.362 Vlahe su terali sa �ibenske teritorije (1383) i pored Vlaha s gradskog podru ja navode se, pored �ibenika i Vlasi Ivana Nelipi a, s Cetine, koji su mnogo �tete nanosili svojom stokom i plja kom.363 Nepominjanje katuna zna ilo bi da Vlasi obi no (osim onih s Cetine) nisu vi�e ni �iveli u njima, nego su se naseljavali po stalnim naseljima i po eli baviti i ratarstvom i urbanim zanimanjima, te su se nalazili u po etku procesa apsorbovanja. Njihovo dalje etni ko dediversi kovanje spre ili su novodoseljeni Vlasi od 80-ih godina XIV i u XV stolje u. To apsorbovanje se obi no vezuje za pojam teritorijalizacije Vlaha. No, u vezi s tim na injeni su pogre�ni zaklju ci u na�oj nauci u slu aju hercegova kih Vlaha, kad je njihova teritorijaliza-cija isklju ivo vezana za kraj XIV i, naro ito, za prvu deceniju XV veka. Tada je nesumnjivo trajala jedna takva teritorijalizacija koja se mo�e pratiti podacima Dubrova kog arhiva. Me utim, svako apsorbovanje i hercegova kih i drugih Vlaha i u ranijem vremenu obavljeno je terito-rijalizacijom, jer je to bio stalan istorijski proces i pre po tka XV veka. Kako bi, ina e, nastali �Sloveni� u Hercegovini i �Hrvati� u dalmatin-skoj Zagori koji se bave biregionalnim sto arenjem i prodajom sto ar-skih proizvoda? I sama Hercegovina bila je velika imigraciona oblast, u koju su, zbog bliskog mora i dobrih zimskih i na planinama grani nim s Bosnom izvrsnih letnjih pa�njaka, a slabo razvijenog feudalizma, stalno dolazili vla�ki katuni iz Metohije i Albanije, a od 30-ih godina XIV veka i iz u�e Bosne, zajedno s prodorom bosanske vojske prema moru (vojske

361 F. Miklo�i , Über die Wanderungen der Rumenen in den dalmatinischen Alpen und in den Karpaten, Wien 1879, 1�2.

362 N. Klai � I. Petricioli, Zadar u srednjem vijeku. Zadar 1976, 432.363 Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus et civilis, studii et opera, G. Fejer, t.

X, vol. VIII. Suppl. Budae 1803, 123�5. � Vlasi iz Skradina su i pre 1381. nanosili �tete �iben anima, kupovali su njihova imanja i, uz Hrvate, dolazili su kao trgovci da kupuju i prodaju (�ibenski diplomatarij, za tisak priredili: J. Barbari i J. Kola-novi , �ibenik 1986, 84�5.)

202

koju su oni znatnim delom i sa injavali). Upravo ti srbijansko-makedon-ski Vlasi e zate ene Vlahe u Hercegovini poromaniti, a bosanski Vlasi e i te i starije hercegova ke posloveniti.364 Najstariji sloj vla�kih katu-

na Hercegovine, naime, bili su starobalkanskog tipa, etni ki u znatnijoj meri arbana�ki i doseljeni iz arbana�kih krajeva.

Bosanski Vlasi dolaze i u kopnenu Dalmaciju, uporedo s nastoja-njem bosanskog kralja Tvrtka I da ovlada Dalmacijom. U spisima za-darskih notara zapa�en je 80-ih godina samo katun Teni�i (Tene�i ) (1384),365 nepoznat takvim imenom u tada�njoj i kasnijoj Hercegovini. Serijska pojava katuna od 1390. je u vezi s kosovskom bitkom. Ti katuni su, naime, pobegli pred turskom najezdom iz krajeva koji su mogli biti na udaru Turcima (naro ito Polimlje i jugoisto na Bosna), no svakako van Hercegovine. Izgleda da su bosanski Vlasi ranije poslovenjeni nego Vlasi iz drugih dinarskih krajeva, ali da se nisu teritorijalizovali zbog mogu ih privrednih uslova (slobodnije kretanje), nego su ostali u pokret-ljivijim katunima.

Katuni u severnoj Dalmaciji u poslednjoj desetini XIV stole a bili su: Kraj�i i (Kraj i i) 1393, (sa boravkom verovatno oko Nadina)366, Grkavci s katunarom Pripcem (1398, verovatno sa zimskim stani�tem prema Zadru)367, Golci (1399)368, Sokovi i, katun Brajka, Mrv i i, Vrak-ti i, Vratkovi i (februara 1400).369 Svi ti katuni, osim jednog, nisu bili iz Hercegovine, nego iz Bosne ili tada�nje Hrvatske (koja je obuhvatala ne samo Liku i Krbavu, nego i Donje kraje, tj. dana�nju Bosansku krajinu). Za Brajkov katun, me utim, treba pretpostaviti da je iz Hercegovine i to zato �to se u njemu pominje jedan Dikli , a rod Dikli a bio je iz �urovi a (iznad Dubrovnika, prema Trebinju). Hercegova ki katun bio je i katun

eprnje (1401).370 U zadarskoj arhivskoj gra i jedno stani�te bli�e Zadru i bolje poznato bele�i se prosto kao Katun. Treba pretpostaviti da je tu re o katunu s teritorijalizovanim Vlasima. Iz toga stani�ta dono�en je sir u Zadar, a ljudi su se iz njega zadu�ivali u susednom gradu. Po imenima

364 B. Hrabak, Razgranavanje, 184�5, 190, 191, 196 (katun), 193 (1330).365 Historijski arhiv u Zadru (u daljem tekstu: HAZd), Atti del notaio, Articutius de Ri-

vignano, busta IV, fase. I, 55 od 15. VIII 1384.366 Isto, busta I, 87��88.367 N. Klai � I. Petricioli, n. d., 405.368 HAZd, Articutius, busta II, fasc. II, 106.369 Isto, 119� i 142.370 Isto, fasc., 249, 27. D� 1461.

203

su iz toga katuna zabele�eni: Branko Civiteti (koji je poslovao s jednim Pa�aninom, verovatno u vezi sa solju), Nikola Bratojevi i Miloje Solu-slavi (?), bra a Danijel, Konstantin i Bogavac, sinovi Nikolini.371 Mo�e se dozvoliti da su pomenuti katuni do�li u severnu Dalmaciju iz Polimlja i jugoisto ne Bosne. Treba re i da su Vlasi u dr�avi Tvrtka I va�ili kao vojni ki elemenat, te ih je on slao u pomo i Dubrov anima.372

Poznato je da su se Vlasi dosta lako razaznavali i po li nim imenima od ostalog, recimo hrvatskog stanovni�tva, koje je obi no imalo hri� an-ska, a manje narodna imena. Pa i kad je re o narodnim imenima, neka su kod njih bila posebno u modi koncem XIV i po etkom XV stole a. Kad primaju hri� anska imena, odaju ih prezimena.373 Naj e� e narodno ime im je bilo Radmil, a e� a Utje�en, Radovan, Stojko, Ratko, Milo-vac, Vukmir, Bogavac, Radojko, Milan i Miloje, a javlja se ponekad i Putnik. Od hri� anskih imena najvi�e cene Nikolu, a sre e se i Ivan, pa i Konstantin, koji o igledno upu uje na isto nu crkvu. Nikola je za�titnik putnika i trgovaca i nije slu ajno bio popularan kod Vlaha. e� e �ensko ime je Stanislava. Od prezimena rodova treba pomenuti: Bratojevi , Hr-vatini , Dra�ki , Baldinovi i re a kao Prvit ikovi i Nigutkovi .

Talas dolazaka (i u arhivskom materijalu javljanja) vla�kih katuna trajao je i prve dve decenije XV veka. Prema Zadru zabele�eni su: katun Janka ( anka) (1402), katun Branovac (1403),374 katun Ivana Mrv�i a,375 katun Sempka Kandidati a,376 katun Ratkana Vizi a (1408),377 katun Vlatka Gle evca (1410)378, katun Brani i a (1404, verovatno negde oko Vranskog jezera), katun Beho�evi (mo�da Belo�evi , 1404),379 pome-

371 Nau na biblioteka u Zadru. Registi dell� Archivio notarile di Zara. �Manuscritti�, N° 16532. 461/IV, sv. I, 1/VII, sv. III bis/I (27. X 1395), III bis/I, 3 (12. X 1395 i 14. XII 1395, 23. XII 1395); III bis/I, 18. VII 1395).

372 Cronica ragusina Junii Resti item Joannis Gundulae, digessit Sp. Nodilo, Zagreb 1893, 165.

373 Vid. Primere: R. Lopa�i , Biha i Biha ka krajina, knj. III, Zagreb 1943, 7; isti, Hr-vatski urbari, 212, 381, 382, 408�9.

374 HAZd, Atti del notaio, Vannes quon. Bernardi di Firmo, busta I, Fasc. II, f. 300 (6. VII 1402) i 437.

375 HAZd, Atti del notaio, Theodoro de Prandino, fasc. III. F. 29.376 HAZd, Petrus de Sercana, fasc. XII, f. 413.377 Isto, fasc. XII, f. 404.378 HAZd, Cristoforo Zeno, f. 20.379 HAZd, Johannes de Trotta, fasc. II.

204

nuti Katun (1405),380 katun Danijela (1411, 1413),381 katun Milgosta Ogolca (1411) i katun Vilkote (1420),382 Milonjin katun (1413),383 katun Mrvac,384 katun Aladina Grkavca (1410, verovatno negde kraj Nadina).385 Imena Sempko i Vilkot o igledno nisu narodna slovenska i zvu e roman-ski. Od svih tih katuna, moglo bi se tvrditi da je iz Hercegovine samo katun Gle evac, pa mo�da i katun Aladina Grkavca, s obzirom na ime Aladin koje se ne sre e kod bosanskih, ali se izuzetno mo�e na i kod hercegova kih Vlaha. Ako ime katuna zabele�enog kao Beho�evi valja itati Belo�evi , zapaziti je ekavsku formu, koja ne bi upu ivala na tada

ve pouzdano ijekavsku Hercegovinu, nego taj katun poreklo treba da ve�e za Bosnu, Donje kraje, Liku ili Krbavu, koje oblasti tada jo� nisu bile ijekavske.

Kad je re o hercegova kim Vlasima, treba re i nekoliko napomena. Ako ima vi�e katuna sa starobalkanskom, etni ki verovatno arbana�kom osnovom, ne zna i da su preslovenski starinci Hercegovine obavezno bili Arbanasi, a ne ve romanizovani Iliri, i to zato �to je Hercegovina bila pre 1330. pograni na, pa i tranzitna oblast. Kad je feudalizam na-glo napredovao u susednoj Albaniji, uklju ivanjem severne Albanije u nemanji ku dr�avu, katuni su se sklanjali u susedne oblasti sa slabije razvijenom feudalnom vanekonomskom eksploatacijom. Takva oblast je bila nekada�nja mnogo prostranija Hercegovina. Neka su bratstva mo�da namerno dovedena od strane srpske vlasti, kako za neke katune kod Du-brovnika pretpostavlja ur ica Petrovi . Ve ina hercegova kih katuna do�la je iz Srbije i Albanije, i to dolaze i iz glavne vla�ke oblasti na Bal-kanu, iz Tesalije i Epira. Kad su ove zemlje bile pritisnute razvijenijim tipom vizantijskog feudalizma, tamo�nji Vlasi su be�ali u Makedoniju, Bugarsku i Srbiju, gde je socijalni sistem bio manje nepodno�ljiv za sto-are. Naseljavanju sto ara iz Tesalije i ju�ne Albanije doprineo je i ma-

kedonski vladar Samuilo. Njegovog brata Davida ubili su (976) vla�ki nomadi. Vizantijski istoriopisac Kekavmen zabele�io je za 985�6. godi-

380 Isto, fasc. II, f. 53�.381 HAZd, Christoforo Zeno, 42��3�.382 HAZd, Bartolomeo de Sercana, fasc. II.383 HAZd, Petrus de Sarcana, fasc. II. � Na Pagu je, ipak 1289. postojao lokalitet Vla�i-

i, sa obradivom zemljom, vinogradima i pasi�tina (Spisi zadarskih bilje�nika Hen-rika i Creste Tarallo 1279�1308, prepisao M. Zja i , Zadar 1959, 102, 225).

384 Isto, 14�; N. Klai � I. Petricioli, n. d., 419-20.385 HAZd, Christofo Zeno, f. 40.

205

nu da je Samuilo prilikom zauze a Larise poveo mnogo vla�kog stanov-ni�tva iz Tesalije i naselio ga u dubinu svoje dr�ave, �to bi moglo da bude negde u Polimlju. Tu je u doba Tvrtka I bilo oko sto vla�kih katuna. Kad je pod Nemanji ima i u srpskoj dr�avi do�lo do ubrzane feudalizacije, sto ari su be�ali na razne strane, pa i prema manje razvijenoj grani -noj Hercegovini. Niz rodova, pa i predmeta u Hercegovini i Konavlima upu uje na gr ko poreklo iz Tesalije. Svuda gde ima Vlaha ima Sopota i Njego�a. Sopot je novogr ki � potok, vrelo. Tako se zvao jedan veliki rod, naseljen u prvoj polovini XV veka izme u Bile a i Nik�i a, koji se u XVI veku, preko Bukovice, naselio oko Plitvi kih jezera; to su dana�nji �uputi. �urovi i kod Trebinja su iz �ura kod Prizrena (1330). Mirilovi i imaju traga u de anskoj povelji iz istog vremena, Psodera ima i u ju�noj Makedoniji. U Hercegovini nalazimo imena karakteristi na za Vlahe u Makedoniji i Srbiji, kao: Oliver, Dejan, Brajan, Staver, German, Strez, Milten, Strahinja i izrazito romanska � Balduin i Paska�. Ri ani su ve-rovatno Ohri ani, koji su, prema M. Filipovi u, neko vreme �iveli me u Mirditima (do 1250. pravoslavnim). Ti tesalijsko-epirski Vlasi doprineli su romanizaciji starijih hercegova kih katuna.386

Vlasi koji su dali naseljima ime Srb na Uni (pre sredine XV stolje-a387 i u Lici do�li su iz pograni nih delova tada�nje Srbije. Za vreme dve

generacije raniji katun se mogao teritorijalizovati, te se stanovnici nase-lja vi�e i nisu zvali Vlasima. Ne bi, prema tome, stajala pretpostavka Ive Pilara388 i uop�te hrvatskih nacionalista da su svi pravoslavni Vlasi tek u hrvatskim krajevima, preko pravoslavne crkve, primili srpsko etni ko ime. Oni iz pograni nih krajeva Srbije ve tada su tako nazivani i kad su krajem XIV veka do�li, mada su bili Vlasi i sto ari. To potvr uje i ve navedeni Klai ev podatak za Cetinu iz 1436. godine, gde je re , tako e, o stanovni�tvu koje �ivi izme�ano s Vlasima. Katuni koji su do�li s po-dru ja srpske dr�ave bili su isklju ivo pravoslavni, oni iz Hercegovine, naro ito zapadne bili su ve katolici, dok su Vlasi iz Bosne mogli biti i bogumili.

386 B. Hrabak, Razgranavanje, 184�5. � Postoji mi�ljenje da je poznati izumitelj Niko-la Tesla rodom iz Hercegovine, iz plemena Banjana, i da se njegova porodica zvala Komnenovi i (za koje drugi misle da su arbana�kog porekla).

387 Jedna devoj ica iz Srba postala je 1454. slu�kinja jednog Riminijca, u Zadru (HAZd, Atti del notaio, Simon Damiani, busta III, fasc. IV, 1383 od 27. VIII 1454. (490 mle-ta kih libara za pet godina slu�be).

388 L. v. Südland, n. d., 46.

206

Posle prvih pomena katuna u zadarskoj notarskoj gra i nastaje ve a pauza u pogledu javljanja katuna, pri emu pomena Morlaka izvan ka-tuna ima dosta. Tek 40-ih godina XV stole a javio se novi val prido�lih i postoje ih katuna u orbitu zadarskih bele�nika. Od ranije ozna enih katuna javljaju se Vizi i, a od novih katun ser Franka Danili a (1444),389 katun Mar i a (Mari a, 1443),390 katun Matija�a Vukoti a (1444),391 ka-tun Brajinovaca (1444)392 i Mihurci (1444).393 U jednom sporu navedena su etiri katunara koji su imali da presu uju kao arbitri: Pavle Radeljevi , Toma� Rupinovi , Matija� Gup i (ta nije Gol i ) i Franul Osti i .394 Rod Radeljevi a bio je svakako iz Hercegovine. Rupinovi je mo�da po-gre�no zapisan Rubanovi , iji je rod 1433. zabele�en u Lici. Poslednji zabele�en s vla�kim su ksom mo�da je jo� bio dvojezi an. Stankovi i, koje N. Klai bele�i oko Klisa 1436, tako e su morali biti Vlasi naseljeni iz Hercegovine. Pomenuti Vizi i, prema nekima, bili bi arbana�kog po-rekla, te zato tako e iz Hercegovine. Vlasi Pustonjaci (1448), od kojih su se neki naselili u selu Maljinama (zadarski distrikt) izuzetno su zadr-�ali pravoslavna imena (Kostadin), te treba pretpostaviti da nije proteklo mnogo vremena od njihovog dolaska iz Polimlja ili Hercegovine. udo-miri i su ozna eni kao �de loco�, �to bi zna ilo da su ve teritorijalizo-vani. Iz te decenije bele�e se jo�: katun Toma�a Miloti a (1448), Franka Danilovi a (1449), katun Marka Livojevi a (1449)395 i Antola Kraj i a (1449).396 Davanje katunaninu plemi ki predikat �ser� zna ilo bi da je bio vrlo ugledan, a mo�da je i stekao kakvu feudalnu titulu od vladara.

Od sredine XV veka opet prestaju pomeni katuna, jer su pomenuti katuni iz 40-ih godina podvrgnuti nagloj teritorijalizaciji.

Navedeni su samo podaci iz spisa zadarskih notara. Sli no je bilo i prema drugim gradovima, posebno prema �ibeniku i Trogiru, ali i sa dalekim severodalmatinskim otokom Rabom. Naseljeni po ugovoru sto ari zabele�eni su 1438, kad je jedan sto ar imao prava dovu i 500

389 HAZd, Bartolomeus de Sercana, busta I, fasc. II/1.390 Isto, busta I, fasc. II/6, f. 258�8.391 Isto, fasc. II�8, 368.392 Isto, fasc. III�1.393 Isto, III�3, 137�7�.394 Isto, busta I, fasc. II�10, f. 126���.395 HAZd, Simon Damiani, busta I, fasc. II. 396 Isto, busta III, fasc. III�4, 25. V 1448 i 15. VIII 1449.

207

ovaca.397 Na otok dolaze Vlasi s Velebita, obi no od Karlobaga. Od katu-na su zabele�eni Ru�e ani ili Ro�enci (1480, 1495),398 Vlasi Bumbari i (1494),399 katun Hlapovi a (1495).400 Javno se na Rabu i jedan hercego-va ki katun � Krasojevi a (1495)401; jedan od krasojevi kog katuna zvao se ura Br�i , a drugi Mihovil Rajkovi ; taj drugi je svakako ro en na Rabu ili u susednoj Hrvatskoj, jer je Mihovila bilo samo me u kato-licima, Hrvatima, a ne i me u hercegova kim Vlasima; ura je, pak, karakteristi no ime hercegova kih Vlaha. Kako je Mihovil, bez sumnje, bio ve u godinama, treba pretpostaviti da je naseljavanje Krasojevi a, tako e, obavljeno na Rab krajem XIV stole a. Prema jednom mi�ljenju, Vlasi na kvarnerskim ostrvima, posebno na Rabu i Pagu do sredine XV veka, nisu bili oni Vlasi s kojim su Turci ne�to jasnije vr�ili pritisak pre-ma Zadru, nego neki doma i, hrvatski.402

Na Rab su primani i Vlasi iz velebitskih skupina, ali pojedina no, na primer iz katuna Staniska; jednom velebitskom Morlaku ( ur u Ben�i u) jedan patricije prodao je konja.403 Mnogo vi�e podataka ima o Vlasima Mersinovi , sin Bilo�a � Grgur je bio omiljeno hri� ansko ime katoli kih Vlaha, na Rabu ima izvan katuna, tj. poluapsorbovanima, ko-jima se prodaju ili ustupaju na obradu parcele ziratne zemlje, vinogradi i pa�njaci, vino ili koze, ili kad se kao kmetovi sme�taju na zemlju.404 Na susednom Krku naselio ih je Ivan Frankopan i tu su imali svoje posebne sudije (1465); jedan od njih bio je i Gregor Boduli , potomak, tako e, vla�kih sudija.405 Zanimljivo je da njegovo prezime upu uje da je sin Bodula, tj. starina kog stanovni�tva primorskog pojasa Dalmacije, mada je o igledno da je pravi Vlah, ak iz uglednog roda. Vlasi na susednom Pagu sumnji eni su za razbojni�tva, naro ito kad su u pitanju stoka i so.406 Morlaci s tih otoka preseljavali su se, kao sto ari i primitivni ratari,

397 S. Ljubi , Listine o odno�ajih izme u Ju�noga Slavenstva i Mleta ke Republike (u daljem tekstu: Listine), VIII, Zagreb 1886, 268.

398 HAZd, Notarski spisi op ine Rab, kutija I/9, 201 i V, 268�.399 Isto, kutija II, 262�.400 Isto, kutija V, 268.401 Isto, 286�.402 O. Randi, La Jugoslavia, Roma 1922, 5.403 HAZd, Notarski spisi op ine Rab, kut. VII/2, 2, 27� od 8. XI 1501. Grgur.404 Isto, VII�13, 37� od 6. VIII 1508.405 Isto, kut. I/7, 35; I. 146; II. 35�, 65, 256 (selo Gredica, slovenske sudije), 386, 457�,

624�: III, 991; IV/5, 2�; 120, 179; V, 179, 254�, 266: VI/9�3, 131.406 I. Kukuljevi � Sakcinski, Acta croatica, Zagreb 1863, 97.

208

u Istru. Za vreme rata 1648. ponovo su do�li s ostrva, dolaze i iz pravca Zadra i Splita, i to iz Bosne.407 �ibeni ka op�tina davala je dozvolu za dolazak u grad kako Morlacima tako i Hrvatima (1450),408 koji su bili u istom ekonomsko-socijalnom polo�aju, tj. biv�i a tada apsorbovani Vla-si. Kad je Petar, brat bana Matije u Klisu (1437), pravio ugovor s Mle a-nima, morao je prihvatiti obavezu da ne e primati Morlake. Oni su va�ili kao zlo inci i u zadarskom kraju (1447).409

Kad je re o Rabu, na otoku su �iveli i preseljenici iz Bosne, tu do�li pre pada Bosne, kao sto ari Morlaci i drugi. Stipan zvani Bosna bio je (1443) pastir, dakle apsorbovani Vlah, koji je najpre na ostrvo mogao dolaziti u zimskom delu transhumance; njegovog zeta je jedan rapski plemi naselio i obezbedio mu pa�njak.410 Stipanu je jedan pop dao u godi�nji zakup vola (1460), �to zna i da se bosanski sto ar pretvarao u ratara. Godine 1470, neki Pavle Bosna bio je islu�eni famul.411 Neka Bo-sanka Roksa (ili Ru�a) zabele�ena je (1478) kao sused nekog seljana.412 Mato iz Bosne bio je (1479) stanovnik Raba. Petar Stifanovi iz Bosne bio je mornar, kao i Rado iz Bosne.413 I po gradovima Dalmacije bilo je pojedina no doseljenih Bosanaca. Veselko Gravi i (Radoslavov) dao je svog sina nekom Italijanu iz ezene, naseljenom u Zadru, da ga slu�i pet godina i da ga na ini hri� aninom, po�to je bio pagan (verovatno bogumil).414 �ena nekog Stanka iz Sklavonije u Zadru (1289) zvala se Bosna.415

Turci su se dugo umeli slu�iti uslugama pokretnih Vlaha, te su ovi predstavljali prete�an deo turske vojske, ak i pri opsadi gradova, kao �to je bilo Jajce 1501. godine.416 Ipak, od po etka XVI veka, Vlasi, nezado-voljni gubitkom ranijih povlastica, a oboga eni trgova kim prometom s dalmatinskim varo�ima, po inju da napu�taju sultanovo carstvo i da prelaze u mleta ku Dalmaciju. Jedna grupa Vlaha, iz Bosne prihva ena 407 Listine IX (1890), 448, 449.408 G. Marz, Adriafrage, Berlin 1933, 129.409 Listine IX, 354.410 Isto, 96, 258.411 HAZd, Notarski spisi op ine Rab, kut. I, 15 i 136.412 Isto, I, 1. 5�.413 Isto, kut. IV/5, 151.414 Isto, kut. VI/2, 96�; kut. V. 264 i 261�; II, 642.415 Nau na biblioteka u Zadru, Regesta dell� Archivio notarile di Zara, Gurrin Ferram-

te, �Manoscritti� N° 16532, 461/IV, III bis/1, 12. IV 1396. 416 HAZd, Spisi zadarskih bilje�nika I (1959), 164�5 (27. X 1289).

209

je (oktobra 1504) na �ibenskom podru ju.417 U stvari, Vlasi su samo u ve em broju nastavili da zimski deo transumance provode oko Vran-skog jezera, na morskoj obali kod Biograda, oko Novigrada i Karina. Jo� vi�e ih je bilo u �ibenskom kraju. Vla�ki katuni su naro ito zimovali kod Bosiljine, a zatim su proterani, te su se mogli zimi, do ur evdana, zadr�avati na dva mesta, jedan katun s isto ne a drugi sa zapadne strane Krke.418 Teranje Vlaha sa zimskih ispa�a oko �ibenika odobrio je jo� Ladislav Napuljac svojom poveljom od 17. juna 1402, i tom prilikom je ustanovljena globa od sto dukata za prekr�ioca.419 Speci an vla�ki men-talitet nastao je kao proizvod ratni kog i sto arskog zanimanja i manjka zrnaste hrane, zbog ega su se oni, siroma�ni, odavali i kra ama. Vlasi sa svojim stadima nastavljaju da vr�e pritisak na pa�njake i u drugoj po-lovini XV veka;420 nanosili su �tetu usevima i bili su skloni prisvajanju tu ih dobara, posebno u zatvorenim sredinama, kakva su bila kvarnerska ostrva.421 No, �tete i plja ke nanosili su (1470) �iben anima i Hrvati iz lu ke �upanije, koje izvori vi�e ne ozna avaju vla�kim imenom.422

Masovno naseljavanje, naro ito hercegova kih Vlaha, u severnoj Dalmaciji nastalo je 20-ih i 30-ih godina XVI veka, po�to je u lu koj �u-paniji u drugoj deceniji stole a likvidirana ugarsko-hrvatska vlast. Tada je bilo puste zemlje i prema Zadru i Ninu (1528), ali su Turci s Vlasima radije upadali u vranski i nadinski kraj, pogodniji za naseljavanje sto a-ra.423 Morlaci su se i tada najradije kretali prema Nadinu i Novigradu.424 Za turske Vlahe okolina Biograda na moru bila je posebno privla na. Prema Skradinu pritiskao je vojvoda Dragor sa svojim Vlasima.425 Katu-ni pored Novigrada oko 1520. ve su bili stalno prisutni, a Vlasi iz njih odlazili su u Novigrad i tamo se zadr�avali kao ljudi koje su varo�ani

417 V. Klai , Povijest Hrvata IV, Zagreb 1973, 261.418 I diarii di Marino Sanuto VI, Venezia, 82 od 21. X 1504.419 �ibenski diplomatarij, 95�7.420 L. Benevenia, Una pagina di storia dalmata, �Scintile� (Zara) N° (15. III 1890), 62.421 �ibenski diplomatarij, 230, 314�5, 317, 319.422 S. Mitis, Note storiche dell� isola di Cherso. �Rivista dalmatica�, anno I, fasc. II,

Zara 1889, 167: Nau na biblioteka u Zadru, N° 28264, MC N° 1772/II, M. L. Buj-ch, Delle ri essioni storiche sopra il moderno stato civile ed ecclesiastico della città di Pago, parte II, 1719, 153�4.

423 �ibenski diplomatarij, 333�5, 335�6.424 Commissiones et relationes venetae, vol. II, 43, 42�3.425 I diarii di Marino Sanuto, vol. LVI, 65�6 od 22. VII 1532.

210

poznavali.426 Ti varo�ani nisu rado gledali na �irenje do�ljaka, pa je bilo slu ajeva organizovanja komplota protiv Morlaka, na primer nekih �i-ben ana protiv Tome Miganovi a i njegove vla�ke dru�ine.427

Vlasi nisu besciljno tumarali po u velikoj meri napu�tenim predeli-ma, nego su za njima i�li Turci spahije, koji su ih naseljavali na tu em, mleta kom zemlji�tu, a dizdari su organizovali plja ka�ke dru�ine za dalje teranje sa zemlje starosedelaca.428 Do 1540. Vlasi su se masovno naselili izme u Skradina i Knina. Naselja u kojima su �iveli sultanovi Vlasi, esto i po dogovoru s vlasnicima zemlje, mleta kim dr�avljanima, popisiva i su te 1540. godine kao sultanova sela i uneli su ih u popisni defter. Tako su nastala sporna naselja izme u Mle ana i Turaka; naj-pre ih je bilo 33, godine 1543. ve 49 i na zadarskom podru ju. U tom zahvatanju posebno je bio agresivan nadinski be�li-aga Deli-Mehmed koji je navodno zapovest bosanskog namesnika Ulam-bega. Be�li-aga je zatim umanjio zahteve na 36 sela, u iji je posed �elio da u e kao zaim. Jula 1550. opet je izba eno na razinu me udr�avnih odnosa pitanje gra-ni nih sela; tada je turski zahtev stilizovan na 44 naselja na nekada�njoj hrvatskoj me i, koja je grupa sela sa strane Turaka nazvana � itluk� (sela su imala da postanu funkcionerska dobra!). Te su grani ne raspre naseljavanjem Vlaha zavr�ene krajem 50-tih godina, kad je Mle anima vra eno (marta 1559) samo veliko selo Bi ina. Predaju je obavio kli�ki sand�ak-beg Ferhad.429 Stvar time, ipak, nije bila likvidirana. Hamer pi�e da su Mle ani mirovnim ugovorom (marta 1573), posle Kiparskog rata, uspeli da im Porta povrati, posle velikog natezanja, pedeset sela koja su nekad pripadala Zadru, Zemuniku i �ibeniku.430

Dvadesetih godina nastavljena je turska najezda dalje na severoza-pad, te su u osmanlijske ruke pre�li: 1522. Skradin i Knin, 1523. Bribir i Ostrovica, 1527. Obrovac.431 Vlasi su naseljeni i u Bosanskoj krajini, tj. Oko Une, Glamo a i Srba. Vlasi iz tih krajeva obratili su se generalu Kacijaneru da ih primi u hri� ansku dr�avu, pa su sme�teni u �umberku. Iz te godine postoji i bele�ka Benedikta Kuripe�i a da su Bosnu naselja-

426 Isto, vol. LV, 320.427 HAZd, Atti del conte di Zara, vol. I (Pietro Maecello), 182� (3. XII 1526); II, 20�

(10. II 1520 m. v.).428 I diarii di Marino Sanuto, vol. LIV, 221�3 (7. I 1531).429 Commissiones et relationes venetae, vol. III, 239�40, 196 i 191.430 J. Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches, B. II, 430�1.431 B. Hrabak, Vla�ka i usko ka kretanja, 240. oko 1530.

211

vali Srbi-Vlasi, koji su se javljali i pod imenom martolosa, a dolazili su iz beogradsko-smederevskog kraja.432 Tako se u vrtlogu turske najezde, po-ev�i jo� krajem XIV veka, od kosovske bitke ispreme�alo stanovni�tvo

prostranih krajeva od gornjeg Vardara do Zagreba ke gore.433 Neki Vlasi su napustili (1540) sultanovu zemlju i zatra�ili da budu

naseljeni kod Biograda. Mleta ke vlasti su ih prihvatile, ali ih nisu za-dr�ale kod Biograda da se prema njima ne bi zaletali njihovi stari gos-podari Turci, nego su ih prebacili u Istru, gde su Mle ani imali potreba za radnom snagom kod opravki nekih tvr ava.434 Storija jednog herce-gova kog bratstva je pri tome zanimljiva. Boluni, koji se 60-ih godina XV veka nalaze u skupini Donjih Vlaha (kod Stoca) delom su preseljeni na mleta ku granicu, te su usko ili Mle anima i oni su preba eni u Istru; tu su se priklju ili i ima i ponovo se vratili romanskom jeziku. Jednu seobu turskih vlaha u Istri treba zabele�iti i 1558. godine.435

I u drugoj polovini XVI veka vla�ko naseljavanje izvo eno je ka Ninu, Zadru i �ibeniku, kako iz dana�nje zapadne Bosne, tako i iz Like i Krbave. Ti e se naseljenici krajem XVI stole a zbog haranja senjskih uskoka preseliti u manje izlo�en �ibenski kraj.436 Bez obzira na dr�avne granice, vlasi dolaze na zimovanje na obalu zadarske ravnice i krajem XVI veka. Biregionalno sto arenje im je najbolje omogu ilo da se pro-vuku izme u Turaka, Mle ana i Senjana.437 Usko ke otima ine su se kod istih grupa najpre sastojale od plena u ovcama, a kasnije u volovima, �to je najbolji znak da su ov ari postajali ratari. Naseljavanje u krajeve blizu morske obale postojalo je i od 1580. Ti su vlasi dolazili iz dublje unutra�-njosti i bili su pravoslavne vere. Da bi do�li do dobre zemlje blizu mora, postali su agresivan elemenat.438

432 G. Stanojevi , Ju�noslovenske zemlje u mleta ko-turskim ratovima XVI�XVIII vije-ka. Beograd 1970, 47: N. Mila�, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901. passim; S. Pavi i , Seobe i naselja u Lici. �Zbornik za narodni �ivot i obi aje Ju�ni Slave-na� 40, Zagreb 1962, 101�2.

433 R. Lopa�i , Biha , 17; B. Kuripe�i , Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rume-liju 1530, Sarajevo 1950, 54.

434 Cviji eva knjiga, Beograd 1927. Seoba i etni ki procesi u na�em narodu. 435 C. F. Bianchi, Fasti di Zara, Zara 1888, 75; A. de Benvenuti, Storia di Zara dal

1409 al 1797, vol. I, Milano 1944, 112. 436 Isto.437 B. Hrabak, Vla�ka i usko ka kretanja, 254.438 Commissiones et relationes venetae V. 214 i 245; 171 i 226.

212

Katunska organizacija oko Krke i Zrmanje pokazuje istu organiza-ciju kao u tada�njoj sredi�njoj i isto noj Hercegovini, tj. ona je postojala zbog ure ivanja seobe i stani�ta na zimskim i letnjim pa�njacima, ili je obezbe ivala ljudstvo i stoku za preno�enje tereta u karavanskom sao-bra aju. Letnja pa�a nalazila se na ju�nom Velebitu, na Dinari i Svilaji, a zimska pri morskoj obali. Od kra�kih polja, vlasi su naro ito gusto poseli Petrovo polje (kod Klju a). Kao i u Hercegovini, zimska i letnja pa�a nisu bile sasvim blizu, te se nisu mogla obrazovati plemena kao u Crnoj Gori, nego se ostalo na katunima i na njihovom grupisanju u na-hijske zborove. Na Cetini je rastojanje izme u letnjih i zimskih pa�njaka bilo manje, te su se tu katuni u ranijoj organizaciji odr�ali do oko 1540. Vlasi oko Krke i Zrmanje zatekli su prirodne uslove koji su zahtevali napasanje na ve im udaljenostima, te je to doprinelo du�em odr�avanju katunske organizacije.439 Na letnjoj pa�i na ju�nom Velebitu susretali su se vlasi iz Like, Dalmacije i Bosanske krajine. Bosanski vlasi bili su od Uskoplja i njih su favorizovali sand�ak-begovi. Za te letnje pa�nja-ke, dalmatinski vlasi su li kim vlasima obezbe ivali zimsko napasanje blaga, naro ito oko Novigrada. Bilo je sne�nih zima (na primer, januara 1555) kad se vi�e tapkara tiskalo nego obi no u blizini mora. Sli no je bilo i sa vlasima u planini Tartaru, kojima je bilo blizu da se spuste na �ibensku rivijeru ili oko Vranskog jezera. Ta li ko-dalmatinska sprega do�la je do izra�aja i u drugoj polovini XVII veka, u Kandijskom i Mo-rejskom ratu, kad su se vlasi iz Like, Krbave, pa iz Glamo a i Livna naseljavali u Dalmaciji. To je bila druga velika vla�ka seoba u Dalma-ciju li kih katoli kih i pravoslavnih vlaha i bosanskih pravoslavnih.440 Odr�avanju katuna doprinele su martolo�ke akcije (gde su katuni davali najmanje vojne jedinice), kirid�iluk (gde je katun davao jedan karavan) i komplementarna endogamija (koja se morala sprovoditi zbog normalnog razmno�avanja na bazi nekrvnog srodstva).441

U drugoj polovini XVI i po etkom XVII veka, prema Zadru bili su naseljeni vlasi Par i i i Sudarevi i (ro aci Bunjevaca), izme u Nadina, Vrane i �ibenika. Banjevci, Stankovci i Vratkovi i, u Petrovom polju Mirkovi i, Pastrohovi i, Vrankovi i i drugi, na Dobrom Polju, Vojni i (poreklom od �irokog Brijega u zapadnoj Hercegovini) i Vuki evi i, iz-

439 B. Hrabak, Vla�ka i usko ka kretanja, 255.440 Isto, 255.441 Isto, 256.

213

me u Trogira i �ibenika � Ljubi i, Vojihni i, Jelov i i, Gospi i, Kabli i, Radimi i, Rusi i, Sumi i, Primilovi i, Pocrnje i Tvrtkovi i, a dalje na Cetini Zbitelji i. To vi�e nisu bili katuni od 20, 30 i 50 porodica, nego grupe od vi�e katuna istoga imena i porekla. Iz Hercegovine su pouzdano bili Primilovi i i Pocrnje, a iz Bosne Tvrtkovi i.

Iz Hercegovine su, pored Vojni a, svakako bili i Armeni i.442

Jezi ki stru njaci su do�li do zaklju ka da jezik stanovnika naselje-nog od Zadra do Knina pokazuje jezi ke osobine Hercegovine isto no od Neretve.443 Treba pretpostaviti da taj isto ni polo�aj od Neretve nije bio sasvim uz reku nego ne�to isto nije, u dana�njoj isto noj Hercegovi-ni, na potezu Bile e-Gacko i Stolac-Trebinje. Taj zaklju ak lingvista bi govorio da je u velikoj seobi 20-ih i 30-ih godina XVI veka dominirao elemenat iz Hercegovine, a da su bosanski Vlasi vi�e naseljeni u sever-nim, panonskim krajevima...444

442 Isto, 257.443 �. Bjelanovi , Antroponimija Bukovice, Split 1988, 18�9; P. Ivi , Srpski narod i nje-

gov jezik, Beograd 1971, passim.444 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegova kih i bosanskih Vlaha u Dalmatinsku

Zagoru u XIV, XV i XVI veku. U ediciji: Iz starije pro�losti Bosne i Hercegovine. Knjiga II, Arhivar, Beograd, 2003, str. 84-96. Ova rasprava prvi put je objavljena u izdanju: Migracije i Bosna i Hercegovina (Sarajevo, 1997, str. 67-87.)