ibn arabi -insan ı kamil örneği 18 sh

7/31/2019 ibn arabi -insan kamil rnei 18 sh

1/18

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 583-600.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

BNL-ARABNN TASAVVUF ISTILAHLARINA ETKS VE SEYYD

MUSTAFA RASM EFENDNN ISTILHT-I NSN-I KML RNE

hsan KARA *

zet

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efen-dinin Ist lht-I nsn- Kmili rnei

Her bilim dalnn olduu gibi, tasavvufun da kendine ait terimleri vardr. Balangtan beri yaz-lan hemen hemen btn tasavvuf eserlerde bu terimler kullanlr. Dini ilimlerin pek ok alann-da bn Arabnin (.1165/1240) yeni, orijinal fikirleri olduunu ve bu yzden kendisinden d e-vaml bahsedildiini bilmekteyiz. Endlsl nl sfi-dnr Muhyiddin bn Arabnin fikirleri veeserleri, slam dncesi ve tasavvuf terminolojisi zerinde derin izler brakmtr. Onun ret i-si yaygn olarak varln birlii (vahdet-i vcud) olarak isimlendirilmitir. bnl-Arabye gre,Allah tamamen evrenin dnda akn bir varlktr ve evren Onun ilahi isimlerinin bir tezahr-dr. Onun dili zellikle bu konuda semboliktir. Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht -

nsn- Kmilinde batan sona bn Arabnin kulland terminolojinin izleri vardr.

Anahtar kelimeler: bn Arab, Vahdet-i vcd, Tasavvuf stlahlar, Seyyid Mustafa RsimEfendi, Istlht- nsn- Kmil.

Abstract

The influence of Ibn Arab on the sufism terminology and as an example SeyyidMustafa Rasim Efendis Istlht- insn-kmil

Like every academial discipline sufism also has its own terminology used in sufi books from

very early times. Hence, it is very important to explain the sufi terminology for a correct

understanding. The ideas and works of the celebrated Andalusian sufi-thinker Muhyiddn Ibn al-Arab (d.1165/1240) have left profound imprints on Islamic intellectuality and sufismterminology. His doctrine commonly called unity of being (wahdat al wujd). According to Ibnal-Arab, God is absolutely transcendent and universe is an appearanca of His divine names.His language is a symbolic one especially on this subject. There are echoes of the terminology

of Ibn Arab throughout the Seyyid Mustafa Rsim Efendis Istlht - nsn- Kmil (Theterminology of Perfect Man).

Key words: Ibn Arab, Wahdat al-wujd, Sufism terminology, Seyyid Mustafa Rsim Efendi,The terminology of Perfect Man.

* Dr., Kandra Mfts, [email protected]


2/18

584 | Dr. hsan KARA


Giri

slam tasavvuf dncesinin nde gelen ve fikirleriyle gnmzde etkisinihalen srdren belli bal nemli ahsiyetlerden birisi de hi phesizMuhyiddin bnl-Arab (.560-638/1165-1240)dir. Ftratnda var olan mistikkabiliyet sebebiyle henz kk yalardan itibaren halvet ve riyazet vasta-syla tasavvuf ve marifet yolunda hzl ilerlemeler kaydeden bnl -Arab,iinde bulunduu zengin ilm ve kltrel ortam sayesinde hem zahir hemde batn ilimlerde ksa zamanda derinlik kazanm ve sz sahibi olmutur.

Hayatnn nemli bir ksm hakikat aramak gayesiyle seyahatlerde ge-

en bnl-Arab, Endlsten balayarak hemen hemen btn slam lkele-rini dolam, Anadolu, Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Arabstan blgeleri n-deki dini ve kltrel merkezlerde kalarak ilmi, fikri ve tasavvufi nderlerlemzakerelerde bulunmutur.1Kendi ifadesiyle ilahi bir iaretle balayan2 vemr boyunca devam eden bu seyahatler Onun fikirlerinin oluup olgun-lamasna katk salad gibi, ilim ve irfan yoluyla gelitirdii fikirlerini veretilerini yaymasna da yardmc olmutur.

bnl-Arab, tahsil ettii ilimler, edindii mistik tecrbeler ve tasavvufibilgi yollaryla elde ettii btn bilgiler neticesinde 550 civarnda eser yaz-m, kendi ifadesiyle fazla bir zihni aba harcamadan ilahi bir yardmla bu

eserlerini kaleme almtr.3

Gnmze 245 ksur eseri ulaan bnl-Arabeserlerinde marifetullah merkeze almak suretiyle hakikat ilimlerinin(ilml-hakyk) muhtelif konularna dair aklamalar getirmitir.4 Bu zenginsr iinde dile getirdii mistik-felsefi grler zihinleri zorlam, zerindealmalar yaplm, gnlleri derinden etkilemi ve kendisine eyh-i Ekber(en byk eyh) nvan verilmitir. Derin tefekkr gerektiren ifadelerinianlayamayan ya da yanl yorumlayanlar ise Ona cephe almlardr.

bnl-Arabnin, en aa mertebesinden en yukarsna kadar varln(vcd) asl itibaryla bir btn olduunu, fakat her bir mertebede o merte-

benin icab ettirdii tezahrn farkl zahiri grnlere brnmesinden do-

1 Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. XVII; Claude Addas, Quest for the RedSulphur: the Life of Ibn Arab, ev.: Peter Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge1993, ss. 296-311.

2 Bk. bn Arab, el-Fthl-mekkiyye fi marifetil-esrar el-mlikiyye vel-mulkiyye,Dru hyet-Turs el-Arab, Beyrut 1998,c. II, s. 428.

3 bnl-Arab, Ftht, c. I, s. 59.4 Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Baslmam Doktora

Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, s. 29.


3/18

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 585


lay gze sanki farklym gibi geldiini syleyen bir klli gr - vahdet-ivcud (varln birlii) eklinde ifade edilmitir- vardr ki bu gr etrafndakaleme ald eserleri yzyllarca tartlm, lehinde ve aleyhinde pek okeyler yazlm, gnmze kadar bu etki ve tartmalar sregelmitir.5

bnl-Arabnin grleri, bata talebeleri bn Sevdekin (.646/1248),Sadreddin el-Konevi (.673/1274) ve Afifddin et-Tilimsn (.690/1291) gibimuhakkikler vastasyla talim edilmi ve daha sonra Fahruddin el-Irak(.688/1289), Saidddin el-Fergn (.699/1300), Meyyediddin el-Cend(.700/1300), Abdrrezzak el-Ksn (.731/1330), Davud el-Kayseri(.751/1350) gibi alimlerle dzene sokulmutur.

Anadolu topraklarna Hzrn manevi bir iaretiyle geldii ve OsmanlDevleti daha kurulmadan evvel bu devletin zuhurunu ve sonunu ncedengren birisi olduu rivayet edilen bnl-Arabnin hem bu devlet ricali vehem de ilim-irfan sahipleri katnda daima hrmetle anld, eserlerinin biz-zat padiah emriyle tercme ettirildii hatta aleyhinde sz syleyenlerineyhlislam fetvasyla ikazlara uradklar grlr. Dolaysyla Osmanlnarnn tohumlarnda bnl-Arabnin ve grlerinin izleri, nveleri var-dr.6

Daha sonra grlecei gibi, eyhin eserlerinin anlalmas babnda pekok eserler, erhler, lugatler kaleme alnm, Onun gelitirdii vahdet -i

vcud ekol tasavvufa ve tasavvuf literatrne yeni stlah ve tabirler ka-zandrmtr. Vahdet-i vcud ekoln merkeze alan ve daha ok bununlailgili stlahlar aklayan szlkler yazlmtr. Daha sonra bu erevede i n-celeyeceimiz Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht- nsn- Kmiladl eseri de bu tarzda bir szlktr. Ama nce tasavvufta stlahlarn ol u-umunu ve bnl-Arabnin stlahlara etkisini-katksn inceleyelim.

Istlhlara Duyulan htiy ve Tasavvuf Istlahlar

Tasavvuf erbb, kendi aralarnda zel bir dil gelitirmi ve bunun sonucuolarak da bir tasavvuf terminolojisi olumutur. Eer bir bilim dalnn ter-minolojisine hkim deilseniz, o alanla ilgili olarak yapacanz yorum vetenkitlerin shhati tartlr demektir. Bu durum XVII. yzyl mutasavvfla-rndan Niyzi-i Msr (.1150/1737) tarafndan tespit edilmi ve bu konudakaleme ald bir risalenin yazl sebebi olarak mukaddimesinde zikredi l-

5 Kl, age, s. 56.6 Kl, age, s. 57.


4/18

586 | Dr. hsan KARA


mitir. Msr bu konuya dikkat ekerek yle syler :

Sfilerin azlarnda baz szler vardr ki halkn byk bir ksm, hattbaz limler bile o szleri iittikleri zamn mutasavvflar batl mezhebin-den zannederler. Zra ehlullahn szleri mutlaktr, her ne yana eksen e-kilir. Ehli olmayan bilmez, onlara s-i zan eder. te o s-i zann def etmekiin bu risaleyi yazdm.7

Ayrca sz konusu olan tasavvuf ise, dier ilim dallarndan farkl zel-liklere ship olduu unutulmamaldr. Yni bir ynyle mistik veya spiriteltecrbe, da it olmayp ie it olduundan, dorudan doruya bir tasviriniyapmak zordur. Mistik uur entellektel uur gibi bize bir ey anlatmaz, imaeder. Bu sebeple de ancak sembolik emalar halinde ifdesini bulur. te buesnada sfnin kulland sembollerde imas ne kadar fazla ise, anlatmayaalt hali yanstma ans o derece artar. Dolaysyla tasavvufta kullanlansemboller sade bir ema veya allegoriden ok daha ileri eylerdir. Sembollergerek reelin srrna ulatrma yolunda gzellik ve itiyak kullandndan,akla ve entellekte deil, kalbe ve sezgisel hisse hitabeder.8

Tasavvuf alann dier alanlarla mukayese ettiimiz zamn, onlardanfarkl olarak daha fazla lgat ve terminolojiye ihtiy duyulduu hissedi l-mektedir. Bunun sebebi de, zevk ve sezgiye dayal bir alanda sf, kendiniifde etmek, yaadklarn aktarmak iin daha fazla sembole ihtiy duyma-

sndandr. Bu anlamda Eb Hayyn et-Tevhdnin u tasavvuf tanmmnidardr : Tasavvuf, ilhi semboller ve hads ibarelerden ibarettir. tesfi yorumdan geen bu semboller, ilhi olmas asndan akn bir alana itolduklar iin, onlarn birer realite halinde tecessm etmesi veyaifdelendirilmesinde sembollerden baka bavurulacak yol grnmemekte-dir.9Zten sfler isteseler bile hallerini somut bir dille anlatamazlar. Bakadeyile buras dilin snrlarnn bittii bir yerdir. Zra Eb Abdurrahman es -Slemnin belirttii gibi, tasavvuf yle bir hakkattr ki ne dilin ne de s-zn olmad yerde olur (laf ile tasavvuf olmaz). Tasavvuf, ehil olan kims e-lere evliy ve meyih tarafndan gelen bereketlerden, onlarn db ve ahl-knn tesirinden meydana gelir.10

7 Niyzi-i Msr, Risle-i Esile ve Ecvibe-i Mutasavvfne, Atf Efendi Ktb. No: 1400, vr. 9a.8 Evelyn Underhill, Mysticism A Study in The Nature and Development of Mans Spiritual

Consciusness, Methuen and Co. Ltd., London 1960, s. 126.

9 Mustafa Akar, Kaynaklar Asndan Tasavvuf Trihi Literatr, Ankara 1999, s. 171.10 Abdurrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri,ev.: Sleyman Ate,

Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1981, s. 11.


5/18



Tasavvuf Istlahlarnn Tarihi Seyri ve bn Arabnin Durduu Yer

Tasavvuf trihine baktmzda, stlhlarn belli bir olgunlama srecindensonra ortaya kp yaygnlatn ve eitli dnemlere gre farkl zelliklergsterdiini gryoruz. Bu zellikleri, yakn dnem tasavvuf stlhlarlugti yazarlarndan Refik el-Acem gzel bir ekilde belirlemi ve tasavvufstlhlarnn geliimini drt merhalede ele almtr:

Birinci dnem; stlhlarn dou devresidir ki bu dnemde stlhlarzhd, mchede, muhabbet, man, ihls, tevbe, ak, gaflet, kalb, hev gibitemel dn kavramlar etrafnda ekillenen, ad konulmam mnlar hlin-

dedir. Bu devre, asr- sadet dneminden hicr III. (IX.) asrn balarna kadarsrer.

kinci dnemde; Kurn kaynakl tasavvuf kavramlar felsef bir boyutkazanmaya balar. Hull, ittihd, lem-i kebr ve lem-i sagr gibi felsef

boyutlu kavramlarn yan sra telvn, temkn, tevcd, cem, fark, sekr, sahv,kabz, bast, rif, bid, hl, makam ve mkefe gibi yeni isimlerle ortaya -kan pek ok stlh bu dnemde kullanlmaa balar.11 Tasavvuf klasikleriolarak kabl edilen Eb Nasr Serrcn el-Lma, Kueyrnin er-Rislesi veHucvirnin Keful-Mahcbu zikredilen stlhlarn yerleip yaygnlama-snda nemli yeri olan, bu dnemin belli bal eserleri arasnda gze ar p-

maktadr. Bu devre yaklak olarak hicr III. (IX.) asrn balarndan, hicr VI.(X.) asrn sonlarna kadar devam eder.12

nc dnemde ise; tasavvuf trihinde yeni bir r aan bn Arab(.638/1240) nin nemli bir yeri ve etkisi vardr. bn Arab ile tasavvufta b e-lirgin bir hle gelen vahdet-i vcd gr ve bu gre bal olarak ortayakan pek ok kavram bu dnemde tasavvuf literatrne girmitir. Bu kav-ramlardan bazlar unlardr: Vcd, hazret, insan- kmil, aynel-yakn,hakkal-yakn, hrka, halvet, seyr, velyet vs. Bu dnem hicr VI. (X.) yzy-ln balarndan hicr IX. (XIII.) asra kadar devam eder.

Drdnc dnemin en belirgin zellii, yeni tarkat ve grlerin ortayakmasna ramen, yeni stlhlarn artk ortaya kmayp tekrar edilmeye ve

dallanmaya balamasdr. Bu dnemde baz tarkatlar kendi stlhlarnoluturma abasna girierek kendi tarkatlarina has szlkler olutururlar.Bu dnemde yeni olarak gze arpan kavramlardan bazlar unlardr: Krk-lar, yediler, Hlidiyye, zeliyye, Kdiriyye, Nakibendiyye vs. Bu devre

11 Refik el-Acem, age, s. XVI.

12 Refik el-Acem, age, s. XVII.


6/18

588 | Dr. hsan KARA


hicr XV. (XIX.) asra kadar devam eder.

Yukardaki tasnifte de (kronolojik tasnif) grlecei zere, yaklak hicrIII. asra kadar sren birinci dnemde, sistematik ekilde kullanlan bir ta-savvuf terminolojisi henz olumamtr. Ancak daha bu ilk dnemden iti-

baren zhd haytn temslcisi olan zhid-sfler tarafndan tasavvufstlhlarnn temelleri atlmaa ve belirginlemee balamtr denilebilir.

Sleyman Ate, ir tefsirleri zelliklerine ve trih seyrine gre eitlisnflara ayrarak ele almtr. Bu tasnif tasavvuf stlhlar asndan danemlidir. Zr bu kronolojik snflama ayn zamnda tasavvuf terimleriningeliimini de yanstmaktadr. Sleyman Atein tasnifi u ekildedir : 1.Tbin ve tebeut-tbin devrinde zhd ve takv ynnde gelien ir tefsir(Hasan- Basr, Cfer-i Sdk, Sfyn- Sevr, Abdullah b. Mbrek) 2. rtefsirin zhd, takv ve fen fillh dncesi altnda gelimesi (Sehl b.Abdullh et-Tster, Cneyd-i Badd, Ebbekr Muhammed ibn Ms el-Vst, Eb Abdurrahman es-Slem, Eb shak es-Saleb, AbdlKermKueyr, Abdullah el-Ensr, Gazl, Meybud vs.) 3. r tefsirin vahdet-ivcd etkisi altna girmesi. (bnl-Arab, Sadruddin Konev, Cemluddinafed, Abdurrezzak Kn vs.)13

Kendisiyle birlikte ir tefsirin vahdet-i vcd grnn etkisi altnagirdii Muhyiddin b. Arab (.638/1240) tasavvufta ve ir tefsirde bir r

amtr. Tefsirinde vahdet-i vcdla ilgili terimlerin yan sra, harflere ver-dii mnlar da dikkat eker. Arabnin takipilerinden olan SadreddinKonev (.673/1274) de bnul-Arab gibi harfler zerinde ok durur.Abdurrezzak Knnin (.730/1330) bn Arabnin tefsiriyle kartrlanTevlt isimli tefsiri de bn Arab izgisinde olup, vahdet-i vcdla ilgilitbirler ounluktadr.14

bn Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi-katks

bn Arab, ahsiyeti ve fikirleriyle kendi zamanndan itibaren gnmzekadar etkisini srdren nemli sufi ve dnrlerimizden birisidir. Dou-tan sahip olduu mistik kabiliyeti ve sufi mizacnn yannda O, parlak zekasve stn hayal gcyle de temayz etmitir.15

13 Sleyman Ate, r Tefsir Okulu.,Yeni Ufuklar Ner., stanbul 1998. indekiler blm.14 Sleyman Ate, age, s. 39-207.15 Bk. M.Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf lmi ve

Akademik Aratrma Dergisi, yl:4, say:10, Ocak-Haziran 2004, s. 303.


7/18



Geni ilm birikimi, tasavvuftaki kabiliyeti ve derinlii, dnce ve te-fekkr alanndaki engin grleri ve sahip olduu edebi dehas ile bn Ar a-

b, tasavvuf tarihinde eyh-i Ekber (en byk eyh) diye anlm ve Onunnclk ettii ekole de EkberiyyeEkol ad verilmitir.

Ksaca vahdet-i vcd / varln birlii eklinde zetlenebilecek felse-fesiyle slam tasavvuf dncesinde yeni bir r aan eyh Muhyiddininfikirleri ve eserlerinde kulland terminoloji, gnmze dein baz kesimlertarafndan tartla gelen bir konu olmutur.

bn Arabyi anlamak iin derin tefekkr gerektiren bir takm ifadeleriniaklama ihtiyac, ilk olarak eyhin adalarnda ve Sadreddin Konevi(.673/1274) gibi nde gelen mritlerinde grlmee balam ve daha son-raki almalarla gnmze kadar devam etmitir.16

bn Arab ile ilgili almalarda ou kere bir problem olarak karmzakan bu skntnn temelinde ncelikle eyhin dnce sisteminin szl veyazl olarak sunulmasnda ifadelerin yetersiz kalmas yatmaktadr. kinci

bir sebep ise, Onun vahdet-i vcd felsefesini tek bir eserde sistemli ola-rak deil de eserlerinin muhtelif blmlerine yaylm halde, ksa iaret vesembollerle ifade etmesidir. Nitekim bn Arab dncelerini kavramsal birdil ve felsefi terimlerle ortaya koymak yerine, tasavvuf haller ve makamlar,fkh ve tefsirle ilgili hususlar ve kozmoloji gibi pek ok konu arasna serpi-

tirmitir. Eserlerinde ele ald farkl konularn terminolojisini kendi grve felsefesiyle kaynatran bn Arabnin anlalmas zor kendine zg birifade biimi ortaya kmtr.17 O zamana kadarki tasavvuf stlahlarndanfarkl olarak varln birlii ve insan- kamil odakl pek ok yeni terim vetabir Onun vastasyla tasavvuf literatrndeki yerini almtr.

Mesela Onun Fususu'l-Hikeminin en nemli zellii, bn Arab'ninbr eserlerinde dank, biraz da rtl olarak anlatt vahdet-i vcudretisini bu eserde daha derli toplu ve ak bir ekilde ortaya koymas,bununla ilgili temel kavramlar tesbit edip kendine zg terminoloji (stlah-lar) gelitirmi olmasdr. Ayet, hadis, kelm ve tasavvuf gibi slm kay-naklarn yansra Yeni Eflatunculuk, Hristiyanlk, Gnos tisizm,

Btnlik (smailiye) ve hvanu's-Safa gibi kaynaklara da dayanarak geli-tirdii ve kendi damgasn vurarak retisine ml ettii bu terimler ondansonra Arab, Acem ve Trk mutasavvflar ve sf airler tarafndan srekli

16 William C. Chittick, Ibn al-Arabs Own Summary of the FussJournal of the Muhyiddinbn arab SocietyOxford 1982,, say: 1, s. 45.

17 Tahir Ulu, bn Arabde Mistik Sembolizm Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi,Ocak-Haziran 2006, yl:7, say:16, ss. 153-154.


8/18

590 | Dr. hsan KARA


olarak tekrarlanm ve muhtevaca zenginletirilmitir.

Ekberiyye grnn kurucusu olarak kabul edilen Muhyiddin b. Ara-bnin yazd eserler ve temsil ettii vahdet-i vcd gr slm tasavvufdncesini kkl bir ekilde etkilemee balaynca, ortaya koyduu fikirlerde tartlmaa balam ve tasavvuf felsef bir boyut kazanmtr. Bu durumkarsnda bnl-Arab, bir ksm kimselerin onun fikirlerini ve eserlerinianlayamadklarn grm olmaldr ki, yanl anlamalar telafi etmek veeserlerinde kulland terimlerin doru anlalmasn salamak amacyla,kk apl bir szlk telif etmitir. Nitekim bn Arab Mucemu Istlhtis-Sfiyye ismini verdii bu eserinin banda konuyla ilgili olarak, eseriniokuyacak olanlar muhatb kabl ederek unlar sylemektedir:

Sen, ehlullahtan olan gerek sflerin dillerinde dolaan lafzlarn erhedilmesini istedin. Yine sen, her meslek, zanaat erbb arasnda olduu gi-bi, sflerin de kendi aralarnda anlatklar ancak bakalarnn agh ola-madklar ve bizim veya yolumuzdakilerin eserlerini okuyan zhir limle-rin taklp kald bir ok stlhn tarafmzdan aklanmasn istiyorsun.Ben de senin bu isteine cevap veriyorum, ancak tm stlhlar ele almammmkn deil. Bunlardan sdece en nemli olanlarn semek kaydylayapabildim.18

Bylece tasavvuf literatrnde szlk tarznda ilk eser ortaya kmolmaktadr. Dolaysyla biz, mstakil tasavvuf stlh szlklerinin ilk rne-i olarak bn Arabnin bu eserini kabl ediyoruz. bn Arab ile balayantasavvuf stlh szlk almalar, Onu takip eden dnemlerde de devametmitir.

Mucemu Istlhts-Sfiyye(Arapa), bnl-Arab

Tasavvuf literatrnde mstakil tasavvuf szl kabl edebileceimiz ilkeserdir. Tasavvuf stlhlar alannda bnl-Arabnin phesiz ayr bir yerive nemi vardr. Zra kendisinden sonra gelecek ou sfleri derinden etki-leyecek olan vahdet-i vcd gr ve buna dir stlhlar ilk defa Onun

tarafndan kullanlm ve yaygnlk kazanmtr. Bu eserle birlikte tasavvufterimler felsef bir boyut da kazanmtr.

Eserlerinde marifetullah ilimler diresinin merkezine alan mellifinkulland terimler de ayn kaynakldr. Ayn zamanda varlk, varln birl i-

18 bnl-Arab,Mucemu Istlhtis-Sfiyye, tahk.: B.Abdlvehhb el-Cb, Beyrut 1411/1990,

ss. 52-53.


9/18



i ve varlk mertebeleri gibi hususlar da terimlerinin temelini tekl eden aslkonulardr. bnl-Arabnin ifdelerine baktmzda zl ve youn olduudikkat eker. Mellifin, eserlerinde kulland nesirin yannda, bilhassa ta-savvuf terimlerini gerektiren remz ve mecz (sembolik) konularda iiritercih ettii grlr. bnl-Arab grlerini ifade ederken, yeri geldiinde

baz stlhlar konusunda dier grleri eletirir ve yeni yorumlar getirir.Mesel, baz felsef terimlerin yanl anlalmasna rnek olarak ademin(yokluk) srf er olarak kabl edilmesini gsterir ve bunun anlamnn kapal-lndan tr hakkatnn anlalamadn syler. Dier bir rnek, eskifilozoflarn btn cisimlerin ilk maddesi olarak kabul ettikleri heyl kav-

ramdr ki bnl-Arab bunun aslnda ilh nefes olduunu syleyerek bufelsef terimin tasavvuf anlamn vermi olur.

Mustafa Akarn tesbitine gre bu eser, Slem ile balayan ve el-Lma,er-Risle ve et-Taarrufgibi tasavvuf klasiklerinde bir blm halinde yer alantasavvuf stlhlarla ilgili ciddi anlamda ilk telif eser olma zelliini ta-maktadr.19

bnl-Arab bu kk rislesini aslnda Futht- Mekkiyeve Fussul-Hikem gibi nemli eserlerinin daha iyi anlalmas iin yazmtr. kiyzkadar terimden oluan bu kk szlk, hcis terimiyle balayp srrul-srr la son bulmaktadr. Szlkteki dier terimler ise unlardr : rde,

mrd, murd, slik, msfir, sefer, tark, vakt, edeb, makam, hl, tahakkm,inziac, erat, ath, adl ve yaratlm hakk, efrd, kutb ve gavs, evtd, bdel,nceb, nkeb, immn, men, melmiyye, mekan, kabz, bast, heybet,ns, tevcd, vecd, vcd, cell, ceml, cem, ceml-cem, fark, bek, fen,gaybet, huzr, sahv, sekr, zevk, rb, mahv, isbat, kurb, bud, hakkat, nefes,htr, ilml-yakn, aynl-yakn, hakkul-yakn, vrid, hid, nefs, rh, srr,veleh, vakfe, fetret, tecrd, tefrd, latfe, illet, riyzet, mchede, fasl, zehb,zamn, zcir, sahk, mahk, setr, tecell, tehall, muhdara, mkefe,mhede, muhdese, msmere, levih, tavli, levmi, bevdih, hcm,telvn, temkin, rabet, rehbet, mekr, stlm, gurbet, himmet, gayret, hrri-yet, mtlaa, fth, vasl, ism, resm, zevid, hazr, ilys, gavs, vka, ank,

verk, ukb, gurb, ecere, simsime, drretl-beyz, zmrrde, sebha,harf, sekne, tedn, tedell, terakk, telakk, tevell, havf, rec, sak, halvet,celvet, mihda, hicb, nevle, cers, ittihad, kalem, ennet, nn, hviyyet,levh, enniyyet, runet, ilehiyyet, tehattm, tab, ilhiyyet, minassat, siv,nr, zulmet, zy, zll, kr, lbb, lbbl-lbb, umm, huss, iret, gayb,

19 Akar, Kaynaklar Asndan Tasavvuf Trihi Literatr, s. 172.


10/18

592 | Dr. hsan KARA


leml-emr, leml-halk, rif ve marifet, lim ve ilm, hakk, btl, kevn,rid, zeyn, keml, berzah, cebert, mlk, melekt, melikl-mlk(mlikl-mlk), muttala, mesel, ar, krs, kadem, yd, hadd, sfat, nat,ryet, kelimetl-hazret, lesen, hve, fehvniyyet, siv, ubdet, intibh,yakaza, tasavvuf ve tehall.

bnl-Arab, eserinde bu terimleri aklarken uzun uzadya anlatma-m, ancak bazlarna birka cmleyle aklk getirirken bazlarn tek birkelimeyle ifde etmitir. Mesel, zamn terimini sultan eklinde yorum-larken, btl terimine madum anlamn vermitir. Mellifin tasavvufterimlerine getirdii yeni yorumlar, kendisinden sonraki tasavvuf dnce-

sinin odak merkezi olmu, btn mereb ve tarikatlarda ynlendirici bir roloynamtr.

Konev'den itibaren gnmze kadar yedi asr boyunca bn Arab eko-ln lkemizde devam ettiren ahsiyetlerden nde gelen bazlar unlardr:Dvd-i Kayser, Molla Fenr, Muhammed Kutbuddin znik, YazczdeMuhammed Efendi, Cemal Halvet, dris Bitlis, Sofyal Vali Efendi, ftdeMuhammed Muhyiddn, Aziz Mahmud Hdyi, Nureddin MusliheddinMustafa Efendi, smail Ankarav, Abdullah Bosnev,Sar Abdullah Efendi,Karaba Veli, Atpazar Osman Fazl lh, Niyz-i Msr, smail HakkBursev, Nasuh Mehmet Efendi, Abdullah Salh-i Uk, Harrzde

Seyyid Muhammed Kemaleddin, Muhammed Nuru'l-Arab, AhmedZiyeddin Gmhnev, Salahaddin Yiitolu, Ahmet Avni Ko-nuk,NuriGenosman.

Bu ahsiyetleri, talebe ve mritleriyle birlikte dnecek olursak bnArab'nin Osmanl topraklar zerinde gnmze kadar uzanan ve halen dedevam eden mhim bir tesire sahip olduunu ve Trk-slam tasavvuf veedebiyat zerinde derin bir iz brakm bulunduunu az ok tahmin edebi-liriz.

Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsn- Kmil Adl Eseri

Seyyid Mustafa Rsim Efendinin hayt ve kimlii hakknda yeterli bilgibulunmamaktadr. Ancak eseri olan Istlht- nsan- Kmilin ba tarafn-da kendisiyle ilgili baz ipularna rastlyoruz. Yazar burada eyhi ve hocasolarak, Nakibend tarkatna mensb Muhammed Said Efendi20 yi zikret-

20 Muhammed Said b. Abdullah (.1254/1841). Nakibend eyhleri limlerinden bir zt olup

Kayserilidir. Muhammed emseddin Efendinin mrididir. Hac Bekt- Vel dergh


11/18



mektedir. Mellifimiz 1206/1780 trihinden itibaren bir defterde yazmaabalad notlarn 1228/1812 trihinde eyhinin tevikiyle kitap haline ge-tirmee karar verdiini beyan etmektedir. Eserin biti trihi ise 1240/1824dr. Dolaysyla yazarn 18.yy sonlaryla 19.yy balar arasnda yaam olanyakn dnem osmanl melliflerinden olduu anlalmaktadr.

Tek yazma nshas Ankara Mill Ktphne Yazma Eserler Bl-mnde bulunan Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsan- Kmiladl, 628 varak ve 1356 sayfa tutarndaki tasavvuf lugtinin fi tantmndau bilgiler bulunmaktadr Ad : nsan- Kmil Istlht, Sys no : 0605371, Dil: Trke, Yer : 06 M. K. Yz. A 3831, Yazar : Seyyid Mustafa Rsim,Yazltarihi : 1240 *1824+, Fiziki tantm : *35,623+ y; 253x150 mm, 194x98 mm, 31satr, rika, mellif hatt, harf filigranl, nehd *nohut renginde+, krmzmein, yaldzl in bulutu ve hatilerle salbekli emse21 ve zencirekli22 cilt.

Lgatta kendisinden alnt yaplan balca mellifler ve eserleri unlar-dr :

1. bn-i Frz (.632/1235) ;Kasde-i bn-i Frz2. bn Arab (.638/1240) ; el-Futht- Mekkiyye, Fssul-Hikem3. Mevln Celleddin Rm (.672/1273) ;Mesnev, Dvn4. Sadreddin Konev (.673/1274) ;5. Beyzv (.685/1286) ;Tefsr-i Beyzv6. Azzddin Nesef (.700/1300) ;Maksadl-Aks7. Seyyid erif Crcn (.812/1409) ;et-Tarift8. Abdlkerm Cl (.820/1417) ; nsan- Kmil9. Abdullah el-Simv (.896/1491) ;Kitb- Silkit-Tlibn vel-bidin10. MollaCm(.898/1492);erh-i Kasde-i Mmiyye-i Frziyye, Levih11. Ceml-i Halvet Aksaray (.899/1494)12. Safiyyddin Ali (.939/1532) ; Reeht13. Muhammed Muhyiddin ftde (.988/1580)14. emseddin Sivs (.1006/1597) ;Lyiht-i Sivs15. Aziz Mahmd Hdy (.1038/1628)

eyhliine tayin olundu. Eserleri ; Knzul-Hakyk, Tefsr-i Sre-i vel-diyt, Tefsr-i Sre-iVedduh, Risle-i Tasavvufiyye.(Kaynaklar : Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, st.1333, c. I, s. 189; Badatl smil Paa, Hediyyetl-rifn, Beyrut 1982, c. II, s. 367; RzKehhle,Mucemul-Mellifn, Beyrut, ts., c. 10, s. 232.

21 emse, yazma kitaplarn bana yaplan ss.22 Zencirek, yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ss olarak yaplan halkalar ekli ndeki su

tezynt.


12/18

594 | Dr. hsan KARA


16. smil Ankarav (.1042/1623) ;erh-i Nak- Fuss, erhil-Fss,17. Sar Abdullah Efendi (.1071/1660) ;Mirt- Tecell, Drre-i Beyz18. Fazl- lh Osman Efendi (.1102/1690)19. Niyz Msr (.1105/1694) ;Dvn20. eyh Mehmed Nazmi (.1112/1701)21. smil Hakk Bursev (.1137/1724) ; erh-i Mesnev, Lbbl-lbb,

erh-i Esile-i Ecvibe, Kitbul-Hitb, erh-i Ebyt- Heft Sul, Kenz-iMahf, Nakdil-Hl, Silsile-i smil Hakk, Kitb- Vridt, Kitbun-Nect,Tuhfe-i meriyye, erhul-Uslil-Aere, Tuhfe-i Atiyye, Mecma-i Hak-

k, Huccetl-Blia, erh-i Nazms-Slk, Tuhfe-i smiliyye, Mzll-Ahzn, erh-i Erik Dal, erhu uabil-mn, erh-i Hads-i Erban, Tuhfe-i Halliyye, Haytl-Bl, Tuhfe-i Hasekiyye, Vesletl-Merm, Kitbl-Envr, erh-i Esml-Hsn, Avziye-iHakk, Risle-i Ahmediyye, Risle-i Nefes-i Rahmn, erh-i lhi-i alabm, Lyiha, Meiyye.

22. Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil adl tasavvuflgatnda byk oranda smil Hakk Bursevnin eserlerinden fay-dalanmtr. Yukardaki listeden de grlecei zere otuz civa-rnda eserinden alnt yaplmtr.

23. Abdulgan Nabls (.1143/1731) ;erh-i Fss, Drr-i Metn24. Sleyman Zt (.1151/1738) ;Kasde-i Zt25. Mirzazde Neyl Efendi (.1161/1748)26. Mstakm Mustafa Efendi (.1163/1749) ; Risle27. brhim Hakk Erzurm (.1194/1780) ;Mrifetnme28. Abdullah Salh Efendi (.1197/1782) ; Risle-i Salh29. Mfd Efendi (.1217/1803)30. eyh Sdk skdr (.1846) ;Marifetn-Nefs31. Kbrs Efendi ;erh-i Delil-i erf32. Abdi Efendi (.1054/1644) ; erh-i Fussl-Hikem33. Tarkat Emir Efendi :34. Vankulu Lgati :Vankulu Mehmet Efendi tarafndan Kitb- Lgat-

Vankuluadyla 1555 ylnda yazlan, Arapa-Trke bir szlktr.Seyyid Mustafa Rsim Efendi Istlht- nsan- Kmil isimli bu tasav-

vuf lgatnda yaklak 3000 adet tasavvuf stlhna yer vermitir. Bustlhlardan bir ksm birka satrla aklanrken, bazlar sayfalar tutmakta-dr. Bu da eserin olduka hacimli olmasna sebep olmutur.

628 sayfa (1256 varak)tan oluan bu kitap, bir tasavvuf terimleri szl


13/18



olmakla beraber ihtiv ettii konulara baktmzda, eserin adndan da anla-laca zere genellikle insan- kmil, vahdet-i vcd, vcd ve vcd mer-tebeleriyle ilgili konular merkez konumdadr. Yni bnl-Arabnin nc-ln yapt Ekberiyye mektebinin grlerini esas alan bir eserdir. Dol a-ysyla Mustafa Rasim Efendinin Ekberiyye grnn bir temslcisi olduukanatine varmak hi de zor deildir. Zten kitabn kaynaklarna bakt-mzda, kendisinden alnt yaplan ahslarn ekseriyetinin, bnl -Arab iz-gisini devam ettiren, onun temslcileri olduu grlr.

Ancak ne ilgintir ki, kitabn kaynaklar arasnda Ekber mektebin ennemli temslcilerinden olan ve zellikle tasavvuf stlhlar konusunda en

tannm iki eserin shibi Abdrrezzak Kniye hi yer verilmemitir.bnl-Arab, bn-i Frz, Abdlkerm Cl, smail Hakk Bursevi gibi bumektebin nde gelen temslcilerine yer verildii halde Knnin eserlerin-den hi alnt yaplmamas ilgintir.

Istlht- nsan- Kmil de bn Arab ve Vahdet-i Vcd

Vcd ve mertebeleri konusu, esasen vahdet-i vcd23 temel fikrine da-yanmaktadr. Ksaca varln birlii demek olan vahdet -i vcd herzaman bu adla anlmam24olsa bile slmn ve daha nceki semavi dinlerin

esasn tekl eden ve ilk mutasavvflardan itibaren btn byk mutasa v-vflarn eserlerinde, iirlerinde ve kendilerinden nakledilen szlerinde dik-kati eken ana fikir olan tevhd25fikriyle ayn temele oturmaktadr. Hatta

23 Vahdet-i vcd, z Kurn ve snnetten alnan, ilk devir sfilerince tevhd olarak geliti-rilen ve bn Arab tarafndan sistemletirilen bir anlaytr. (Eb Nasr Serrc Ts, el-Lma, haz.:H. Kmil Ylmaz, slm Tasavvufu, stanbul 1996, s. 539). Vahdet-i vcd,vcdun (varln) birlii demektir. Sfilere gre, biztihi kim (kendiliinden var) olanvcd birdir, o da Hak Telnn vcdudur. Kintn btn Hakkn vcdu ilekimdir. Taaddd (oalma) ve kesret (okluk) bu vcdun taayyntnda (aa kma-snda) olup, kendisi bunlarn hepsinden mnezzehtir. (smail Fenn Erturul, Vahdet-iVcd ve bn Arab, stanbul 1991, s. 9)

24 Tasavvuf dncede varln birlii (vahdet-i vcd) esas deiik adlarla anlsa ve ifde

edilse de temel ilkedir. Bazen kayg ve maksatlarn birlenmesi, Hakkn irdesiyle kulunirdesinin bir olmas anlamna gelen tevhd-i kusd, bazen varln birlenmesi anlam-na tevhd-i vcd ve bazen de sdece Biri grmek anlamna tevhd -i hd eklindeifde edilen bu dnce, genelde vahdet-i vcd veya vahdet-i hd adylamehr olmutur. Bu dncelerden ilki her ne kadar bn Arabye, ikincisi mm -Rabbnye izafe edilse de balangtan beri deiik ekillerde ifde edilegelmitir. (H. Kmil Ylmaz,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1997, s. 282)

25 Szlkte; bir klma, bir etme, birletirme, birletirilme gibi mnlara gelen tevhd, terimolarak, Allhn vahdaniyetine, bir, tek ve esiz oluuna inanmak demektir. (Tevhd i lealkal sufilerin szleri iin bk. : Abdlkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, ev.: Sleyman


14/18

596 | Dr. hsan KARA


tasavvuf ilmini tasavvuf metod ve terbiye sistemi iinde bir tevhd ilmiolarak tarif etmek de mmkndr.26 Tasavvufa tevhd ilmi olarak bakt-mzda onun anlalmasnda ve anlatlmasnda kullanlan stlh ve tbirlerinde esasen bu kelime (tevhd) zerine bina edildiini grmekteyiz. Nitekimkonumuz olan Istlht- nsan- Kmil adl eserde ahadiyyet, vahdet,vhidiyyet maddesinde yle denilmektedir : Sf stlhlarnn temeli terimden kaynaklanr; ahadiyyet, vahdet, vhidiyyet.27Bu terim de yineAllahn birliini konu alan tevhd inancn anlatan kelimelerdir. Dolaysylavcd ve mertebeleri konusu, Allhn birlii ile vcdun (varln) heps i-nin bir olup onun da ancak Allh olduu gr arasndaki balanty kur-

mak ve Allhn ztndan insana kadar uzanan varlk silsilesinin hakkatnaklamak zere ele alnmtr. Seyyid Mustafa Rsim Efendi de eserindedaha ok bu hususlara arlk vermi ve ounlukla Ekber28ekole mensbtasavvuf byklerinden alnt yaparak kendisinin de ayn grte olduunuim etmitir.

Vcd ve vcd mertebelerinin zuhru, mantk ve zihn olmaktanziyde kef ve manev bir konu olduu iin, ancak bir takm sembol vestlhlar yardmyla anlatlmaa allmtr. Zten tasavvufta stlhlarnkullanlmasnn temel sebeplerinden biri de budur, yni baka trl anlat l-ma imkn olmayan hususlarn stlh, tbir ve semboller yardmyla insan

aklna yaklatrlmas gayretidir. bn Arabde ve onun yolunu takip edendier mutasavvflarda stlhlar ve sembolik anlatmlar nemli bir yer tu t-maktadr. te bu sebeple, onlarn yazdklar eserlerin daha iyi anlalabilme-si iin, kullandklar stlhlarn da ayrca aklanmas gerekmitir. Bununiin de ya yazdklar eserlerin sonlarna bir stlh blm eklemiler ya damstakil olarak stlh lgatleri oluturmulardr. Seyyid Mustafa RsimEfendinin Istlht- nsan- Kmil isimli eseri de bu mstakil lgatlerden

biri olup, tasavvuf konularn daha iyi anlalmasnda bize rehberlik edeceknemli eserlerden biridir.

Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil adl eserindevarlk, varlk mertebeleri ve bunlarla alkal konulara olduka geni yer

Uluda, Dergah Yay., stanbul 1991,ss. 473-477; Tasavvufta tevhd ile ilgili grler iinbk.Ltfi Baykal, Bursev ve Msrnin Rislelerinde Yer Alan Vahdaniyet Anlay, (Marmaraniversitesi S.B.E.,Yksek Lisans Tezi,1985).

26 Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler,(A.Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde), c. 1, s. 49.

27 Seyyid Mustafa Rsim Efendi,Istlht- nsan- Kmil, Milli Ktp., Yz. A 3831, vr.15/b.28 Ekberiyye, eyhul-Ekber Muhyiddin b. Arab (.638/1240)nin kurduu tasavvuf okulu.

(Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 244.


15/18



ayrmtr. Nitekim bu durum, onun muhtemelen bnl-Arab mektebinemensb oluunun da tabi bir netcesidir. Zr bnl-Arab ve onun takipi-leri olan pek ok mellif ayn izgi zerinde yrm ve eserler yazmla r-dr. Mustafa Rsim Efendi, bu eserinde varlk ve mertebeleriyle ilgili konu-larda ekseriyetle smil Hakk Bursevnin fikirlerinden istifde etmi veonun eserlerinden iktibslar yapmtr. Bununla beraber O, bu konudasdece Bursevden deil, emseddin Sivs, Sar Abdullah Efendi, MollaCm, Sleyman Zt, Mustafa Mstakm, Niyazi Msr ve AbdlKermClnin gr ve eserlerinden de faydalanmtr.

Sonu

Tasavvuf, kl (sz ve ibare) den ok bir hl (yaay, zevk) ilmi olmas hase-biyle anlalmas iin yaanmas ve renilmesi iin tadlmas gerekmeklebirlikte, onun sz ve yaz ile anlatlan bir yn de vardr. Balangtan berisfler, birbirleriyle konumu, mektuplam ve eserler kaleme almlardr.Tasavvuf stlhlar, bu sohbet ve eserlerde ortak bir dil olarak kullanlmtr.

Bir tespite gre, tasavvuf trihi boyunca balca drt trl tasavvufstlh kullanlmtr: VI/XII. yzyla kadar sfler, kayna Kurn ve hadis-i erfler olan zhd, man, ihls, takv tevbe, hev gibi sade ve temel ka v-

ramlar kullanmlardr. Daha sonra VII/XIII. asra kadar, nemli temsilcileriarasnda Aynulkudt Hemedn, Fahreddin Irak ve Mevlna gibi mutasav-vflarn bulunduu ak ve sevgi arlkl edeb tasavvuf terimleri kullan l-mtr. Bu tarz terimler mensur eserlerde olduu kadar mesnev, dvn veiir tarz eserlerde de etkili biimde yerini almtr. VII/XIII. yzyldan itiba-ren, ncln bnl-Arabnin yapt vahdet-i vcd gr, tasavvufstlhlar alannda da yeni bir r am, marifet ve hikmet (epistemoloji vefelsefe) arlkl olan bu hareket, kendini ifde ve izah iin zel bir dil mey-dana getirmitir. Bu dnemde, eyhl-Ekber olarak tavsif edilen bnl-Arabye nisbetle Ekberiyye Mektebi teekkl etmi, onun talebeleri vetakipileri tarafndan bu mektebin vahdet-i vcdla ilgili grleri ve bu

gre ait stlhlar yaygnlk kazanmtr.Bata bnl-Arab olmak zere, bu dnemden balayarak ekber mel-

lifler tarafndan ilk mstakil tasavvuf stlhlar szlkleri kaleme alnmtr.bnl-Arabnin Istlhtus-Sfiyyeadl eseri, bildiimiz kadaryla tasavvufstlhlar alannda yazlan szlk tarzndaki ilk eserdir. Bunu takibedendnemlerde kaleme alnan Fahreddin Irknin Istlht- Ehl-i Tasavvufadl


16/18

598 | Dr. hsan KARA


Farsa lgatyla, Abdrrezzak Knnin telif ettii Istlhtus-Sfiyye veLetiful-lm f ret-i Ehlil-lhm isimli eserleri, vahdet-i vcd ve ekbermektep izgisindeki dier nemli almalardr. Daha sonraki yzyllarda buizgi devam ettirilmi ve zellikle Osmanl Devleti zamannda yaayan pekok sf mellif, bu tr terimleri ihtiv eden lgatlar yazmlardr.

Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsan- Kmiladl eseri de,XVIII. yzyl sonu, XIX. yzyl ba Osmanlda kaleme alnan ve daha okbnl-Arabnin vahdet-i vcdla ilgili konu ve stlhlarn ihtiv eden birtasavvuf szldr. Byk oranda smil Hakk Bursevnin eserlerindenyararlanlarak kaleme alnan lgat, tasavvuf konularla birlikte dier dn,

ahlk, fkh ve tarh konulara da deinmesi bakmndan, ansiklopediktarzda deerli bir almadr.

Drdnc tr tasavvuf stlhlar olarak, VI/XII. asrdan itibaren ortayakp gelien tarkatlarn, kendilerine has yaaylar, giyimleri, zikirleri vemeknlaryla ilgili kullandklar terim ve deyimleri zikredebiliriz. Mevlev-lik, Melmlik, Kadrilik, Rfilik, Halvetlik, Nakibendlik ve Bektilik gibi

byk tarkatlarda, zikredilen tarzdaki terimlere ska rastlanr.

bnl-Arab; Mevlana Celleddn-i Rmi, Sadreddin Konevi ve YunusEmre gibi byk velilerle hemen hemen ayn grleri paylaan, varln

birlii, insn- kmil, ak ve insan sevgisi zerine kurulu dnya grleri

bugn dnyada byk rabet gren mutasavvflardandr. Bu byk ztlarnanlalmas ve grlerinin yaygnlamas dnya barnn salanmas vemilletler arasndaki diyaloglarn temin edilmesinde temel etken olabilecekgtedir.

Kaynaka

Abdlbaki Glpnarl,Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1953,Atabay Kl,Ahmed Neyl Dvn,(Doktora Tezi) Ege . SBE, zmir 1994.Abdurrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri, ev.: Sleyman Ate, An-

kara . Basmevi, Ankara 1981.Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, 2c.,stanbul 1333, c. I.

Abdurrahman Gzel, Dn-Tasavvuf Trk Edebiyat, Aka Yay., Ankara 1999.Ali Bier, Abdullh- lh ve Meslekt-tlibn vel-Vsln, Marmara niversitesi S.B.E. (Yksek

Lisans Tezi), stanbul 1996.Ali Naml, smil Hakk Bursev ve Tamaml-Feyz Adl Eseri, (Y.L.Tezi), Marmara niversitesi

S.B.E., stanbul 1994.Abdullah aylolu, Niyz-i Msr erhleri, nsan Yay., stanbul 1999.Ahmet Rfat Efendi, Lgat-i Trihiyye ve Corafiyye, standbul 1300.Abdlgan b. smail en-Nabls, Tatirul-Enm f Tabril-Menm (slm Rya Tbirleri Ansiklope-

disi), ter.: Ali Bayram, M.Sadi enli, stanbul, ts.


17/18



1980, Mukaddime ksm.Ali b. el-Hseyin el-Kif, Reaht Ayn el-Hayt (Can Damlalar), sad.: N.Fazl Ksakrek, (Kitsan

Matbaaclk), st. 1978,Cemleddin b. Fazlullh el-Hind , et-Tuhfetul-Mursele, (Madras 1331).Claude Addas, Quest for the Red Sulphur , the Life of Ibn Arab, ngilizceye ev.: Peter Kingsley,

The Islamic Texts Society, Cambridge1993,

Evelyn Underhill, Mysticism A Study in The Nature and Development of Mans SpiritualConsciusness, ( Methuen and Co. Ltd.) London 1960,

Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber yay., Ankara 1997.Eb Tlib el-Mekk, Ktl-Kulb, Kahire 1310, c.I.Erhan Yetik, smil-i Ankarav, Hayt, Eserleri ve Tasavvuf Grleri,aret Yay., stabul 1992.--------, smil Rusuh Ankarav,DA, c.3Ferit Kam, Vahdet-i vcd, Ankara 1994,

Ferdddin Attr, Tezkiretl-Evliy, ev.: Sleyman Ulud, Erdem Yay., st. 1991.H.Kmil Ylmaz,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar,Ensar Yay., st. 1997.---------,Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarkat,st. 1982.---------, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi,fav Yay., st. 1990.---------, Aziz Mahmud Hdyi,DA, c.4.Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr,nr. M.Akku -A.Ylmaz, st. 1990.bn Arab,el-Fthl-mekkiyye fi marifetil-esrar el-mlikiyye vel-mulkiyye,Dru hy et-Turs el-

Arab, Beyrut 1998, c.II.---------,Mucemu Istlhtis-Sfiyye,thk. B.Abdlvehhb el-Cb, Beyrut 1411/1990.Eb Abdullah Kettn, et-Tertbl-driyye, ev.: Ahmet zel, z Yay.,st. 1993.Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Baslmam Doktora Tezi),

MSBE, stanbul 1995.---------, Cemleddin Uk,DA, c. 7, s.314-315;---------, bnl-Arab , DA, c. 20,

Mehmet Fuad Kprl, Eski airlerimiz,stanbul 1931.Mehmet Akku,Abdullah Salhaddin-i Uknin Hayt ve Eserleri,Ankara 1998.Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, (A.Avni Konuk,

Fussul-Hikem Tercme ve erhiiinde), fav yay., st. 1999.Mustafa Akar, Kaynaklar Asndan TasavvufTrihi Literatr, Ankara 1999.Mustafa Kara, Istlhtus-Sfiyye ,DA., c.19.M.Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf, yl:4, say:10,

Ocak

Haziran 2004.

Niyzi-i Msr, Risle-i Esile ve Ecvibe-i Mutasavvfne, (Yazma) Sleymaniye Atf Efendi Ktp.No: 1400.

Nihat Keklik, Sadreddin Konevnin Felsefesinde Allh-Kint ve nsan,stanbul 1967.--------, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr

Bakanl, Ankara 1990.Osman Ergin, Sadreddin el-Konev ve Eserleri, Edebiyat Fakltesi arkiyat Mecmas, stan-bul 1957.

mr Ceylan, Tasavvuf iir erhleri,st. 2000.mer Rza Kehhle,Mucemul-Mellifn Tercimu Musannifil-Ktbil-Arabyye,Beyrut 1957.Refik el-Acem,Mevsat Mustalahtit-Tasavvufil-slm,Mektebet Lbnan ve Nirn, Beyrut

1999, Mukaddime blm.Sleyman Uluda, bnl-Frz, DA, c.21.--------, Halvetiyye,DA, c.15.


18/18

600 | Dr. hsan KARA


Sleyman Ate, r Tefsir Okulu,Yeni Ufuklar Ner., stanbul 1998.--------, Cneyd-i Badd (k.s.) Hayt, Eserleri ve Mektuplar, Yeni Ufuklar Ner., stanbul, ts.Samiha Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, Kubbealt Ner, st. 1999.Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil, (Yazma), Milli Ktp A3831.Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar,fav Yay., st. 1994.Safiyyddin Ali, Reht Aynil-Hayt,ter. Mehmed Rauf Efendi, st. 1291.Tahir Ulu, bn Arabde Mistik Sembolizm Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl:7,

say:16, Ocak-Haziran 2006.William C. Chittick, Ibn al-Arabs Own Summary of the Fuss Journal of the Muhyiddin bn

arab Society, say:1, Oxford 1982.Y. evki Yavuz, Beyzv, DA, c. 6, s.100.

Documents

ibn arabi -insan ı kamil örneği 18 sh