İbnül arabi ve alemin canlılığı

8/7/2019 bnl arabi ve alemin canll

1/5

7811be758e85e3

bnl-Arabinin Alem ve Tabiat Gr-''Herey Canldr ve Herey Tanrya aret Eden BirAyettir''Payla

Dn, 16:07

Ekrem Demirli-Kekl Dergisinden

bnl-Arabinin insan-lem ilikilerini yorumlad ve insan lemin anlam ve sebebi saydvarlk grnn ana fikrini insann konumunu dikkate alarak zetlemek isteseydik, bununiin seeceimiz ifade herhalde yalnz deiliz olabilirdi: Vaka, bu ifade bir yandan adadncelerde ortaya km ve gemii deerlendiren bir anlam erevesi olarak insannlemdeki yalnzl, bo ve anlamsz bir dnyaya atlml fikri kadar, kadim retilerdentevars edilen lemin karanlk ve zulmet olmas ve insann zindan gibi ktmser fikirlerekar bnl-Arabnin cevabn tekil eder. bnl-Arabnin her eyin canll fikri, genel

anlamda doa ve lem grn anlamamz salayan temel hususlardan birisi olduu kadar,ayn zamanda varln birlii (vahdet-i vcd) ve bu meyanda ilh isimler teorisiyle yakndanilgili ve onun istilzam ettii bir neticedir. bnl-Arab, bu grn yetler, hadisler ya datasavvuf keiflere dayanarak gelitirdiini syler. Bununla birlikte bu teoride en kadiminanlardan ve evren anlaylarndan beri bilinegelen her eyin canll ve her eyde bir ruhbulunduu fikriyle benzerlikler tar. Bu ynyle teori, insann evrendeki konumunu ve Tanr-lem ilikisindeki insann biricik ve mstesna konumunu da dikkate aldmzda, insannlemin bir paras olmas ve lem iindeki her ey ile yakndan ilikili olmasnn dagerektirdii bir sonutur.

lk dnemlerden itibaren sfler, Kuran- Kerimdeki eitli yetlere bakarak, hayatn anlam,lem ve iindeki her bir eyin mahiyeti ve Tanr iin tad deer, insann lemle ve Tanr ileilikisi vb. konularnda yorumlar getirmitir. Bu meyanda Kuran- Kerime baktmzdagkler, yerler, Ar, Krsi ya da melekler, cinler, eytanlar, hayvanlar, bitkiler, madenler,donuklar (cemadat) vs. pek ok eyin bir arada ve ayn ilev iin yaratlm olarakzikredildiini grmekteyiz. Bu ynyle btn bunlar, irade sahibi ve kadir-i mutlak Tanrnnyaratmasnn belirtileri ve alametleri saylm, her birisine genellikle hayat, bazen ise belirlibir bilin izafe edilmitir. Bunun en mehur rnei her eyin Tanrnn hamdini tesbih ettiinedair ifadedir ki , bu yet bnl-Arab bata olmak zere vahdet-i vcdu benimseyen sflerinvarlk ve lem teorilerindeki temel kaynaklardan birisi haline gelmitir. Baz yetlerinzhirine baktmzda, en azndan bnl-Arabnin lem ve doa hakknda ortaya koyduuher eyin canll grn dile getiren dncenin kaynan bulabilmekteyiz. Baka birifadeyle bnl-Arab, teorisinin ayrntsnda ne kadar farkl hususlar ele alrsa alsn, esasitibariyle eitli yetlerdeki ana fikirlere irca edilebilecek bir hususu dncesinin esasyapmtr. bnl-Arab yle der: "Allah yle buyurmutur: "Her ey onun vgsn tebiheder." ey kelimesi belirsizdir ve sadece canl ve dnen tesbih edebilir. Bir rivyettemezzinin sesinin ulat her yerde bulunan kuru-ya eyann onun lehinde tanklk edeceibildirilmitir. eriatlar ve rivyetler bu tarz bilgilerle doludur. Biz ise rivayetlere inanmaklabirlikte kefi ekledik. Biz, talarn Allah zikrettiini duyduk. Kulakklarmz onu duydu veher insann iddrk edemedii eyleri rifler alglamtr." Bylece bu dncenin bnl-Arabbakmndan kayna yetler, baz hadisler ve din byklerinin grleri olduu kadar keif vemahede verileridir.

bnl-Arab, her ey canldr diye zetleyebileceimiz fikrini en genel anlamyla sz geen

yetten kartr. Bununla birlikte baka yet ve hadisleri zikreder, sahabenin, byk velilerinve din byklerinin tecrbelerine ve mahedelerine atf yapar. Btn bu veriler, her eyin
http://www.facebook.com/ajax/share_dialog.php?s=4&appid=2347471856&p[]=100000735572790&p[]=129202890438058http://www.facebook.com/ajax/share_dialog.php?s=4&appid=2347471856&p[]=100000735572790&p[]=129202890438058


2/5

canl olduu fikrini teyit eden kantlar olarak grlr. te yandan, yet-i kerimedeki akifadeyi dikkate aldmzda, yetin tevile msait olmadna dikkat eker. nk "EyannHakk tebihi, baz aklc bilginlerinin zannettii gibi hal tebihi olsayd, yette sizanlayamazsnz demenin anlam kalmazd nsann vazifesi ise, bu gibi durumlarda tevileba vurmak yerine, bnl-Arabnin ifadesiyle kendini lemi kefe ve onun hakikatlerini

renmeye ulatran eylerde kullanp "Herey Onun hamdini tesbih eder"yetinin anlamnkavramaya almak olmaldr.

Bu meyanda sz gelimi, eyann Tanry hal lisanyla tebih etmi olmas bnl-Arabyegre yetle uyuan doru bir yorum olamaz. nk bu durumda "Siz onlarn tebihlerinianlayamazsnz" demenin anlam kalmazd. bnl-Arab yle der: "Allah yle der: Her eyOnun hamdini tesbih eder, fakat siz onlarn tesbihini anlamazsnz. Allah sizden buyaratklarn tesbihini gizlemitir. Dolaysyla onu anlayamazsnz." Ardndan her eydecanllk ve bir bilin olduunu kantlamak iin baka rnekler verir. Azab hak ederek lenleriin gk ve yer onlara alamamtr denilmitir. Bylece gk ve yere belli bir bilin izafeedilmitir. bnl-Arab, bu konuda o kadar ok rivyet bulunduunu belirtir ki, "Mmin hereyin tesbih ettiinden ve her tesbih edenin canl ve akll olduundan kuku duymaz." Birrivayette, av hayvannn kyamet gn gelerek Rabbim! Bu adama sor beni bo yere ne diyeldrd? diyecei bildirilmitir. Bir fayda olmakszn her hangi bir aa kesen veya Allahnyaratklarndan birisine rci fayda olmakszn bir ta bir yerden baka bir yere tayan kimsede byledir. Ardndan, dncesini kantlamak iin baka rivyetler zikreder: yle der:"Sahabe talarn tebihini duyuyordu." bnl-Arabye gre btn bunlar, hikmet sahibi birTanrnn fiilinde anlamszln bulunmayndan kaynaklanr ve limler bunun farknda olankimselerdi.

bnl-Arab, zikredilen rivyetlerden ve "gklerde ve yerde olan her eyin, gnein, ayn,yldzlarn, dalarn, aalarn ve canllarn Allaha secde ettiini grmez misin?" gibiayetlerden yle bir mantksal sonu kartr:

Birinci ncl: Her ey Allah tebih eder ya da Her ey Allaha secde eder.

kinci ncl: Tesbih eden her ey canldr. Bu iki nclden kan netice: Her ey canldr,

Bylelikle vahdet-i vcd ana fikrinden hareket ederek her eyin bir hayat sahibi olduusonucuna ular. Bu meyanda, ksaca bnI-Arabnin bu sonuca nasl ulatnhatrlayabiliriz. bnl- Arab de grdmz en temel fikir, gnlk dilde mterek birkavram olarak kullandmz varlk mefhumunu her trl yklem ve anlamdansoyutladmzda Hak anlamna geleceidir. bnl-Arab ve sonraki kuramclar bunu Varlkolmak bakmndan varlk Haktr ya da "Herhangi bir kayt ve art dikkate alnmadan kendinde

varlk Haktr" eklinde ifade etmitir. Bu basit ifade, zaman iinde bir ekoln ana fikri halinegeldii gibi tahlil edildiinde felsefeden kelama ve tasavvufa kadar pek ok gr ve kanaatiieren ya da onlar eletiren bir ifadeyle kar karya olduumuzu grrz. Belki de, sadecebu cmle vahdet-i vcdu anlamak ya da bu bahiste, bu ekoldeki sflere yneltilen eletirilerideerlendirmek iin yeterli olabilirdi. nk, Tanrnn isimlerinin tevfik olup olmadtartmas bir yana herhangi bir ekilde Tanrya Varlk ya da Mutlak varlk demek balbana bir sorundu ve bu sorunun ksa zamanda ortaya kan eletirlerde yansmasnbulduunu grmekteyiz.

Tanrnn Mutlak Varlk diye nitelenmesinin nce anlam, buna bal olarak da, istilzam ettiisonular kimi sorunlar ve tartmalar ortaya karmtr. Bu noktada sfiler- burada zellikle

bn-l Arabyle birlikte gelien ve Konev, Cend, Kayser, Fenar ve Fergan gibi yazarlarcateorik bir dile ve sluba tanan tasavvufu temsil eden sfileri kast etmekteyiz- ncelikle Hak


3/5

anlamnda kullandmz varlkn duyularla alglanan ve herhangi bir eye yklem yaptmzvarlk olmadna dikkat ekmitir. Tanr herhangi bir ekilde varolan ya da varlk olsa bile,bunun duyular tarafndan idrak edilmesi mmkn olamaz. Vahdet-i vcd yorumcular budurumu "mevcud" ve "vcd" arasndaki biir ayrma dayandrr.Bu ayrm kimi kez bakaterimlerle ifade etseler bile her zaman birlik-okluk, mutlaklk-mukayyetlik, basitlik-

bileiklik, la-taayyn-taayyn, hakikat-glge ya da izaf varlk gibi zt terimlerle iki varlktarz arasndaki ayrm muhaafaza ederler. Bu ana fikirden hareketle gelien dnce, zamaniinde vahdet-i vcd terimiyle isimlendirilmi ve pek ok alanda zengin bir literatr ortayakartmtr. Vahdet-i vcdun konumuzla ilgili yn ise, varlk adn alan her eyin MutlakVarlkn bir grnm, onun kemalinin yansmas, onu gsteren bir iaret ya da alametolmas, ksaca lem diye isimlendirdiimiz ve Tanrdan baka her ey anlamna gelen grelivarlk alannn Mutlak Varlkn tecellisinden ibaret olmasdr.

Bu ynyle Vcd- Mutlakn tecelli ve taayynlerinden sz ederiz. Dikkate deer husus, hervarln belirli bir ekilde bu ilh tecellinin mazhar ve sonucu olduudur. Burada bnl-Arab, herhangi bir mahiyet ayrm yapmaz ve gnlk dilde cansz ve hissiz diye nitelediimizherhangi bir ey ile bir melek ya da baka bir ruhsal varlk ya da insan ayndr. bnl-Arabbunu Her ey Rabbinin hamdini tesbih eder ayetinin yorumu ve gerei sayar. Her eyRabbinin hamdini tesbih ediyorsa, buradan varacamz sonu, her eyin Tanrnn bir isminetekabl ettii ve onun kemalinin gerei olarak var olduu, var olduktan sonra da srekli oisimle iliki iinde olduudur. Buradan ise bnl-Arab, teorisinin en nemli ve ayrntlbahsine gei yapar ki o da ilh isimler grdr. lh isimler konusu, tasavvufun en nemlimeselesidir. n Tanr insann bilgisinin konusu olacana gre, biz Tanry ancakisimleriyle bilebiliriz. Bu ynyle ilh isimler, Tanry bilme yolumuzdur ve Onu bilmekisimlerden sz etmek demektir. bnl-Arab, bu meseleyi ayrntl olarak ele almtr. Bukapsamda en nemli sorunlardan birisi, isimler aras ilikiler ve isimlerin varlklarla ilikisinintespitidir. bnl-Arab bu bahiste isim-msemma ilikisi diye niteleyebileceimiz ve herismin dier isimlerle ve zt ile ilikilerini belirleyen bir teori gelitirmitir. Bu teori, bnl-Arabnin ncelikle Endlsl sf bn Kasye nispetle aktard, ancak daha ok kendisiylebirlikte bir teoriye doru gelimi bir dncedir. Konumuzla ilgisi bakmdan teorinin anaerevesine bakabiliriz:

bn Kas, "De ki; ister Allah deyin, ister Rahman devin: Hangisiyle dua ederseniz edin engzel isimler Allahndr" ayetinden hareket ederek, Tanrnn isimlerinin ilikisini bir trilem-kaplam ilikisi eklinde niteler. Teoriye gre Tanrnn isimleri sayszdr. Her isimTanr hakknda bir bilgi verirken, ayn zamanda kendi aralarnda belirli bir iliki ierisindedir.Szgelimi er-Rahman, bir yandan Tanr hakknda belirli bir bilgi verip bu sayede isim halinegelirken, ayn zamanda er-Rahim ya da el-Hay gibi baka bir ismin anlamn bir ekilde ierir.te yandan Tanrnn isimleri eitli bakmlardan tasnif edilir. Bu tasnif bir yandan zat-sfat

ve fiil isimleri eklinde bir derecelenmeye gre yaplabildii gibi ayn zamanda ana isimler-feri isimler eklinde bir anlam derecelendirmesi eklinde olabilir. Hangi tasnif tarz olursaolsun, en nemli ve ana isimlerden birisi-ki bn Kas onu her durumda ilk isim diye niteler- el-Hay ismidir. el-Hay, Tanrnn hayat sahibi olmas demektir ve mutlak kemal sahibi Tanrdaherhangi bir ismin kemali ayn zamanda onun baka eylere varlk vermesinin sebebidir.Baka bir ifadeyle Tanr sz konusu olduunda kendiliinde ve bakasna ulamayan birkemal olamaz. Bu anlamda kemal, bakasna kemal kazandrmak demektir ki -mkemmelolmann anlam budur- bu durum tama veya bereket terimiyle ifade edilir. Binaenaleyh el-Hay, kendisi nedeniyle hay, baka eylere de hayat veren ve hayat kayna olan demekti r.

Bu noktada vahdet-i vcd terminolojisindeki nemli bir kavram, siryet etmek ifadesidir.

bn1-Arabnin varlk grn bir sudr ya da ayn anlama gelen zuhur teorisi diyehatrladmzda, terimin anlamn daha iyi kavrarz. Bu teoride her ey her eye yaylr, bir


4/5

eydeki zellik ve hkm, btn eylerde bilkuvve veya bilfiil olarak bulunur ve nfuz eder.Bir ismin hkm ortaya ktnda bu hkm her eye yaylr ve onlara siryet eder. Siryetiaklayan baka bir terim ise, asllar-ferler ya da st lemler-alt lemler, sebepler-sonular,messirler-mteessirler gibi farkl kavram iftleriyle ifade edebileceimiz baba-ana, asli-ilkana ve baba gibi terimleridir. Btn bu terimler Tanrdan belirli bir silsile vastas ile -daha

doru bir ifadeyle ise silsilenin vesilesi ile- meydana gelmi varlklar aras ilikileri akladgibi sonuta btn varlklarn ayn gaye ve maksat iin var olduunu gsterir. Binaenaleyhher eyde hayatn bulunmasyla ilgili gr, el-Hay isminin ve bu ismin kendisindentretildii hayat sfatnn btn varlk katmanlarna nfuz ve sirayet etmi olmasdr. bnl-Arabnin ifadesiyle "Her ey, canldr. u var ki bu durum, dnya hayatnda baz insanlarnidrkinden uzaktr. Ancak ahirette btn insanlara zahir olur. nk oras, dr- hayevndr.Aslnda dnya da yledir. Fakat lemin hakkatlerden idrk ettikleri ey sebebiyle Allahnkullar arasnda farklln ve stnln ortaya kmas iin bu durum onlara gizli kalmtr."Her eyin canl ve hayat sahibi olmasyla bantl olarak, her eyin ilh kemali yanstan biralamet ve mazhar olarak yorumlandn grmekteyiz. Bu meyanda Tanrnn dndaki herey anlamna gelen lem -alamet ile arasndaki ilikiye dayanarak- bnl-Arab tarafndanTanry gsteren alamet ve yet diye yorumlanr. yet ncelikle Tanrnn kutsal kelamnifade ederken sflerin terime kazandrdklar yeni boyutlarla var olan her ey bir ayet veiaret haline gelmitir. Ardndan Kuran- Kerim ayetleri hakknda gelitirilmi yorum ve tevilyntemi, sfler tarafindan btn varla temil edilmi ve her ey Tanry gsteren bir ayetolarak yorumlanmtr. Bu yntemsel geliimin en iyi ifadesi, Her eyde Onu gsteren birayet vardr eklinde dile getirilir. Bu hadiste ayetlerin d, i, iin ii vs. yedi dereceye kadar(bazen bu anlam dereceleri yetmie kartlr) anlam derecelerine sahip olduundan sz edilir.bnl-Arab bu ilkeyi btn varla uyarlam ve her eyin grnen ve grnmeyen ynolduunu sylemitir. Bunun doal sonucu ise, btn varln ve lemin bir ayet olmasdr.bnl-Arab ve onu takip eden sf kuramclar dnyann veya lemin tabir edilmesinden, buayetlerinden zlmesinden ve tevil edilmesinden sz eder. Bunun anlam, adeta bir ryagibi, lemin tabir ve tevil edilmesi gereken bir iaret ve simge olduu ve ancak aslna, ardndagizlenmi hakkate ulatmzda anlaml olabileceidir. O halde her ey sadece canl deildir,ayn zamanda Mutlak Varlka bize ulatran bir yet ve alamettir.

Btn lemin canl olmas ve kendi istidatlar lsnde Hakk tesbih etmesi, insannvarlktaki yerini anlamamzda baka bir noktaya dikkatimizi eker. Her ey Rabbini tesbihetmekle birlikte insann dndaki eylerin Tanry takdis ve tesbihi eksiktir. nsann sonvarlk olarak leme gelmesi ve onu kemale erdirmesinin biricik anlam da budur. Bu ynyleinsan, ontolojik olarak ilk varlk olsa bile, tarihsel zuhuru itibariyle son varlktr. bnl-Arabyle der: "Hakk en kmil anlamda tesbih eden varlk, onun kemllerini en ok izhr edenvarlktr ki, o da insandr. nsan, kendisinde ulv ve sfl btn varlk hakikatlerini cem edenve aynasna hazret-i ilhiyye sretinin btnyle yansd deerli ve zet varlktr. Gklerde

ve yerde olan her eyi size mde klmtr (Casiye, 13) yet-i kermesinde belirtilen teshr,btn varlk hakikatlerinin insanda izhr edilmesidir. Btn bu hakikatler insana mdeklnmtr; bunlar, ona boyun emeleri anlamnda deil, mana ve hakikatleri ile insandabulunmalaryla amade klnmtr." te bu, deme btn isimleri retti yetinin srrdr.u halde, insan Tanrya ibadet eden ve Onu bilen yegne varlk deil, Ona ibadet eden ve Onu bilen sonsuz varlklar iinden birisi, ancak hepsindeki parac bilgi ve ibadeti btnlekavuturan ve yetkinletiren bir varlktr.

nk, "Her ey Rabbini tebih eder."

------

bnl-Arab yle der: Allah baz kullarnn gzlerini var olan her eye yaylm bu hayat


5/5

vve idrki grmekten mahrum brakmtr. Canll ortaya km ey diri, canl dyeisimlendirilirken, canll gizli kalp her gze gzkmeyen ise bitki ve cemad [donuk] dyeisiimlendirilmitir. Bylelikle perdeli kimselerde i ikiye ayrlmken, keif ehlindeayrlmamtr. Keif sahibi bu balamda yle der: ittik ve grdk, Mmin ise yle der:inandk ve onayladk. Allah yle buyurmutur: Her ey Rabbinin vgsn tespih eder

(13:13). Her ey canl ve dnendir (Ftht, c. III, 258) Baka bir ifadesinde ise yle derr:Allah bizim gzlerimizi cemad [donuk] ve bitki diye isimlendirilen eylerin canllngrmekten alkoymutur. Bununla birlikte onlarn canl olduklarna inanrz. nk onlar daAllah tespih eder ve tespih eden her ey canl ve ntktr (dnen] (Ftuhat, c. IV, 177).

2 bnI-Arabnin bu gibi ifadeleri oktur. Sz gelimi el-Fthtl-mekkiyyede yle der:"Her ey ya hay-ntk [hayal sahibi dnen] veya hayvan- ntktr [dnen canl]. Cemad[donuk] veya bitki veya l diye isimlendirilen her ey byledir. nk gerek kendi kendineayakta duran ve gerekse varl bakasna bal her ey, Allahn vgsn tespih eder. Tespihetmek dirilik zelliiyle nitelenmi kimseye ait olabilir (Ftht, c. III, 490-1). Baka birifadesinde ise, ayn dnceyi tekrarlar: Her ey canldr. nk her ey Allahn vgsntespih eder, fakat onlarn tespihlerini Hakkn bldirmesiyle anlayabiliriz. Sadece canl tespihedebilir. O halde her ey canldr (Fuss, 170).

3 bnl-Arab hayat sahibi olmakla ruh ya da ruh sahibi olmay da ayrt eder ve birinciyicemadt diye isimlendirdiimiz eylere nispet etmekten saknr. Bu anlamda, cemadt belirlibir anlamda hayat sahibi olsa bile, ruh sahibi deildir. Burada bnl-Arab, ruhun bedendekiilevi ve onunla ilikisine de temas eder. yle der: Hayvann dndakilerde bir eyin ruhuonun hayatdr, baka bir ey deildir. Bylelikle da [Hak kendisine tecelli edip deparalandnda] da adn yitirmemi, Musa ise baylmakla Musa ismini kaybetmedii gibi,insan ismini de yitirmemitir. nk ruhlarn eyadaki hkmleri, hayatn onlardakihkmyle bir deildir. Binaenaleyh hayat, her eyde bulunur; ruhlar ise valilere benzer. Vali,bazen azledilir, bazen valilik yapar, bazen valilikten habersiz kald halde valilii kalr.Valilik bu hayvan bedeni idare ettii srece, lm onu azleder. Uyku ise, vallik zelliikendisinde kalmak zere, ondan habersiz kaldr (Ftht, c. II, 540) diye de aklar.

4 bnl-Arab yle der: "Allah bizim gz ve kulaklarmz cansz ve bitki diye isimlendirileneylerin konumalarn duymaktan perdelemistir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kiiayakkabsnn ba ile konumadan kyamet kopmaz. Bylece Hz. Peygamber tam keifsahibi olmu ve bizim grmediklerimizi grmtr. Hz. Peygamber Allah ehlinin kendisinegre amel ettii ve doru olduunu grdkleri bir meseleye dikkat ekmitir: okkonumasaydnz ve kalplerinizdeki karklk olmasayd Benim grdm grr,duyduumu duyardnz."

Documents

İbnül arabi ve alemin canlılığı