Yayn Tarihi: Aralk 2002 (1. basm)

ngilizceye Tercme Eden: Dr. J. Austin Trkesi: Dr. Refik Algan

NDEKLER

Giri:Kutsal Ruh ve En Deerli inciler............................................................9

ibn Arabi'nin Yaam ve Yapt............................................................ 15

Sfi Yolu............................................................................................................51

(1) Loule'lu Ebu Cafer El-ryani ...................... .65

(2) Ebu Yakup Yusuf Bin Yahlaf El Kumi......................................... ......... 75

(3) Salih El-Adav Berber............................................................................ -81

(4) Alcarefe'li Ebu Abdullah M uham m ed El-arafi...............................87

(5) Ebu Yahya El- Sinhacl................................................................. 91

(6) ubarbul'lu Ebu El-Haccac Yusuf El-ubarbuli.................................93

(7) Ebu Abdullah M uham m ed Bin Kasm................................................99

(8) Ebu imran Musa Bin imran El-Martull................................................ 105

(9) Terzi Ebu Abdullah M uham m ed El-Hayyat......................................111

(10) mleki Ebu El-Abbas Ahm ed El-Carrar.......................................111

(11) Ebu Abdullah Bin Cumhur M uham m ed..........................................117

(12) Sepici Ebu Ali Haan el-akkaz.......................................................... 119

(13) Ebu M uham m ed AbdullahBin M uham m ed Bin El-Arabi................................................................123

(.14) Moron'lu El-Mavruri Hoca'nn Olu,Ebu M uham m ed Abdullah..................................................................127

(15) Priego'lu Ebu M uham m ed Abdullah El-Bagi El-akkaz................141

(16) Ebu M uham m ed Abdullah El Kattan............................................... 145

(17) Kna Toplaycs Abdullahbn C a 'd u n EI-HInnavi..........................................................................149

(18) Ronda'l Ebu Abdullah M uhammedBin Eref El-Rundi....................................................................................153

(19) Musa Ebu mran El-Sadrani..................................................................159

(20) Ebu M uham m ed Makluf El-Kaba'ili.................................................. 163

(21) Ayakkab Tamircisi Salih El-Karraz.......................................................165

(22) Abdullah El-Hayyat ya da El-Karrak................................................ 169

(23) Ebu El-Abbas Ahm ed Bin H am m am ................................................ 171

(24) Safl Ebu Ahm ed El-Salevi....................................................................173

(25) Ebu shak Bin Ahm ed Bin Tarif........................................................... 175

(26) Malaga'l Ebu M uham m ed Abdullah.............................................. 177

(27) Abdullah bin Takmist.......................................................................... 181

(28) Sakhan Denen Bir A d a m .....................................................................183

(29) Ebu Yahya Bin Ebu Bekr El-Sinhacl.....................................................185

(30) Ebu El-Abbas Bin Taca h ....................................................................... 187

(31) Priego'lu Ebu Abdullah Bin Blstam El-Bagi.......................................189

(32)Yusuf Bin Taizza .................................................................................. 191

(33) Ebu El-Hasan El-Kanunl......................................................................... 193

(34) El H a d d a d ................................................................................................ 195

(35) Kordoba'l Ebu ishak El-Kurtubl........................................................... 197

(36) El-Mehdiya'l Ebu Abdullah El-Mehdevl.............................. 199

(37) Ali Bin Musa Bin El-Nakarat......................................................... 201

(38) Ebu El-Hseyin Yahya Bin El-Saig..................................................... 203

(39) Beca'h bn El-As Ebu Abdullah El-Bac.............................. 205

(40) Evora'l Ebu Abdullah Bin Zain El-Yabari......................................... 207

(41) Ebu Abdullah El-Kazzaz................................... 209

(42) Ebu Zekeriye Yahya Bin El-Hasani ............................................. 211

(43) Zenci A b d El-Selam El-Esved..............................................................213

(44) Kazalla'l Ebu Abdullah El-Kastili.........................................................215

(45) Ebu El-Abbas Ahm ed Bin Mundhir.................................................... 217

(46) retm en Musa.....................................................................................219

(47) Ayakkab Tamircisi Ebu El-Abbas El-Karraz...................................... 221

(48) Purenal El-HacEbu M uham m ed Abdullah El-Buryani..............................................223

(49) Ebu Abdullah M uham m ed El-Nabili................................................. 225

(50) Berberi Ebu Abdullah........................................................................... 227

(51) Meymun Bin El-Tunusi Ebu Vekil................ 229

(52) Ebu M uham m ed Abdullah Bin Kamls El-Kinani..............................231

(53) Yediler...................................................................................................... 233

(54) Fakirlerin Anas ems.............................................................................235

(55) Nunah Fatima Bint ibn El-Muthanna................................................237

(56) Ebu Abdullah M uhammed Bin El-Mcahld..................................243

(57) Ebu El-Flasan El-Mnhanall.................................................................247

(58) Cerezli Ahm ed El-arll........................................................................ 249

(59) Ebu Abdullah El-Gilllzl...........................................................................251

(60) A b d El-Macid Bin Salmah................................................................... 253

(61) Kna Toplaycs Ebu ishak brahim El-Hlnnavl..................................255

(62) El-Aal El-Kaballl..................................................................................... 257

(63) ibn El-Hakim El-Kahhal..........................................................................259

(64) Kasm el-Devlah'n Klesi Olan Bir Kz...............................................261

(65) Zeynep El-Kaliyye.................................................................................. 263

(66) Ebu Abdullah El-Tartusl.........................................................................265

(67) bn Cafer................................................................................................. 267

(68) Umar El-Karkari............................................................... 269

(69) Ali ibn Abdullah Bin C a m i................................................................... 271

(70) Abdlhak El-Flabdamivl El-Varrak..................................................... 273

(71) Kle Abdullah Bedr El-Habei.............................................................275

Dier eyhler...................................................................................................277

Burada evirisi yaplm olan yaamyksel portreler, 12'incl ve 13'nc yzyllar arasnda Mslman Ispanya'da ve birka da baka yerlerde yaam olan baz Sfi statlarn hayatlar ve retileri ile ilgilidir. Bu portreler, nl Sfi stad Muhyi el-Din bn Arabi'nin (ya da el-Arabi) iki yaptndan alnmtr ki bu "giri"in bir blmn de onun hayat ve yapt oluturmaktadr. Bu yaptlarn birincisi ve en nemlisi, Ruh-ul Kuds fi mnsahat el-nefs (Nefsin Nasihatleri iinde Kutsal RufOdur1. Bu yapt, Tunus'ta2 yaamakta olan eski arkada Ebu Muhammed Abdl Aziz bin Ebu Bekr el-Kurai el-Mahdavi'ye hitaben yazlm uzun bir mektup biimindedir. Bu yapt Mekke'de Hicri 600, Miladi 1203 veya 1204 yllarnda meydana getirilmi olup ana konuyu ele almaktadr.

Bunlarn birincisi, kendi dnemindeki Sfizmin uygulamas iinde iyice aa km olduunu dnd birok ktye kullanma ve yetersizlikler hakkndaki yaknmalardr, kincisi, buna karlk olarak, ona retmenlik yapm olan ya da karlam olduu elli be kadar Sfinin hayat ve retilerini ele alan bir blmden olumaktadr. Bu blm tmyle evirilmitir ve bu almann esas yapsn oluturmaktadr. Yazara gre bu blmn am ac, onca ktye kullanmalara karn, slam dnyasnda hala yksek bir manevi dzeye erimi birok Sfinin bulunduunu gstermek-

tir. Ruh el-Kuds'n nc blm ise manevi yolda karlalan baz zorluk ve engellerin tartlmasndan meydana gelmitir ki bu balam da, yazarn kendisine ait baz deneyimler ile de rnekler verilerek aklam alar sunulmutur.

Hi kukusuz ki bu yapt birok adan ok byk bir neme sahiptir: yazarnn yaamnn ilk yllar ve ruhsal geliimi, Mslman Bat'daki Sfizmin tarihi ve sonuncu olarak da Sfizmin reti ve uygulamalar zerine byk bir k tutmas bakmndan. Yaptn tad bu nem, bilginlerin de gznden kamamtr; Ruh el-Kuds, Ibn Arabi'nin hem Arapa olarak baslm hem de bir Avrupa diline evrilmi az saydaki eserleri arasndadr.

Bu yapt kez baslmtr: ilk olarak Yahya Efendi 1281 Hicri basksn esas alarak MS 1605'de Kahire'de; ikinci olarak Escorial, 21. sfiden 40. sfiye kadar olan blm MS 1741'de Madrid'de basmtr ve yaknlarda da, 1281 Hicri Basksyla rahmetli Muhammd bin Muhammed el-Ceza- ir'nin koleksiyonundaki el yazmas karlatrlarak 1964 ylnda am 'da baslmtr. Ayrca, M. Asin Palacios3, bu yaptn yaam ykleri blmn de Vidas de Santones Andaluces (Endls'l Azizlerin Yaamlar) bal altnda spanyolca 'ya evirmi ve 1939 ylnda Madrid'de basmtr.

Kendi evirim iin ben tmyle stanbul niversitesi Ki- tapl'ndaki 79a, 1-103 tasnif numaral ve Hicri 600, Miladi 1203 veya 1204 tarihli mkemmel bir el yazmasn kullandm; bu el yazmas, bn Arabi'nin kendisi tarafndan imzalanm olup kopyay kendisine okutturduktan sonra sayfa kenarlarna da kendi eli ile dzeltmeler eklemitir. Bu kopyann sonunda, en azndan dokuz kadar sam ya da elyaz- masnn orijinal olduunu belirten belge bulunmaktadr.4 Bu elyazmasnn olaanst niteliklerini grnce, yapta ait dier elyazmalarna bavurmaya gerek duymadm.

Bu eviri ile sadece bir blm birletirilmi olan ikinci ya-

pt, Ibn Arabi'nin El-Durrat el-fakirah fi dhikr man intafa'tu blhlff tarik el-khira'dr (Ahiret yolunda kendilerinden yarar saladm kiilerin szleri ile ilgili Deerli nci). Bu yapt ne yazk ki ibn Arabi'nin spanya ya da Kuzey Afrika'da brakm olduu ayn balkl am a ok daha geni hacimli bir yaptn sadece bir zetidir. Bu zetin hangi koullar altnda yazlm olduu en iyi bn Arabi'nin kendi szleri ile anlatlmaktadr: "Bana ok iyi davranm olan amdaki kardelerden birisi, iinde, kendileri ile karlap ahiret yolu hakknda yarar salam olduum kiilerin bazlarn kaydetmi olduum bir kitap hakknda benden bilgi istemiti. Am a, Bat'da brakm olduum kitabn bir kopyas yanmda yoktu. Bu yzden, bu zeti onun iin yazdm."5 Kendi eyh'lerini Dur- rah'da daha geni bir biimde ele aldn syleyerek Ruh el-Kuds'te bu yaam ykleri blmnn ksalna aklk getirmektedir. Bununla birlikte buradaki zet. Ruh el-Ku- ds'teki blmden daha ksadr.

Durrah'da buna benzeyen bol miktarda malzeme olduu iin sadece Ruh el-Kuds'te bulunmayan blmleri e virdim. Ruh el-Kuds'de ele alnan eyhlerin ou, bazen daha geni ya da daha ksa olarak Durrah'da da anlatlmtr. Ruh el-Kuds'de ele alnan elli be kiinin sadece yirmi alts Durrah' da bulunmaktadr. Bunlara ek olarak, Dur- rah'da kaydedilen kiilerin toplamn krk bee kararak Durrah, onalf eyhin daha adn vermektedir. Bylece iki yapt birlikte ele alndnda, drd kadn olan yetmi bir kii ortaya kmaktadr.

yle grnmektedir ki Durrah' n gnmze gelen biricik elyazmas, stanbul'da Esad Efendi Koleksiyonunda bulunmaktadr. Brockeimann'n da aralarnda bulunduu birok kii, Durrah', Ruh el-Kuds ile kartrmtr; yle ki bir zamanlar Durrah'a ait olduu dnlen kopyalar gerekte Ruh el-Kuds'e aittir.6 Esad Efendi Elyazmas, Neshi ile zensiz bir el tarafndan yazlmtr ve bazen belirli szckleri, isim ve

cmlecikleri okumak neredeyse olanakszdr. El yazmas zerindeki tarih Hicri 1006, Miladi 1597 veya 1598'dir ki bu, orijinalinin yazl tarihi ile bugne kadar gelebilmi olan biricik kopyann arasnda yaklak olarak drtyz yl gemi olduunu gsterir.

Durrah'n zgn ve artk varolmayan kopyasna gelince, bu da, kendisinden 600 Hicri Tarihli Ruh el-Kuds'^e sz edildiine gre Hicri 600, Miladil203 veya 1204'ten nceki bir tarihte yazlm olmaldr. nde gelen mridi, adr el-Din el- Kunavi'nin Hicri 627, Miladll230'da eline teslim ettii ve bn Arabi'nin kendi yaptlarnn bir listesi olan Fihris el-muanna- ff n iinde Durrah, Bat'da yazlm olan ve Hicri 627, Miladi 1230'da kopyalar hl bulunan kitaplar arasnda yer alm akta, am a szn ettii ve bir daha hi grmedii arkadanda (olaslkla bn Saidabn7) braktklar arasnda bulunmamaktadr. Bu nedenle, yaptn tamamna ait bir el- yazmasnn gn na kma olasl da bulunmaktadr.

Ksaltlm biimi iinde Durrah ile ilgili olarak iki sorun ortaya kmaktadr: birincisi, yazl tarihi ile ilgili sorun ve kincisi de, Durrah ve Ruh el-Kuds'teki isim ve szler arasndaki farklarn yaratt sorundur.

Durrah'n varolan zetinin yazl tarihi ile ilgili olarak yle grnyor ki ibn Arabi'nin yukarda aktarlm olan "am'daki kardelerden birisi" sz ve am'da iken el-Rfai ile ilgili olarak elde ettii bilgiden sz ediine bakarak bu yaptn, am' ziyaret ettikten bir sre sonra, yani Hicri 620, Miladi 1223 ylndan sonra yazlm olmas gerektiini syleyebiliriz.

zetinin, Ruh el-Kuds'n yazlmasndan o kadar yl sonra yaplm olmas gerei. Ruh el-Kuds ve Du/rah'taki belirli olaylarn anlatm srasndaki eitli uyumsuzluklar aklamaya yardmc olmaktadr. Buna en iyi rneklerden bir tanesi, bn Arabi'nin, bn Ca'dn ile Fas'taki karlamasn an-

tatmasdr.8 eyhlerin verilmi olan belirli adlarna ilikin de nemli deiiklikler bulunmaktadr. rnein, Ruh el-Ku- ds'teki Ebu Cafer el-Oryni, Durrah'ta Abdullah el-ryni olarak gemektedir.

Olaylarn ok kk bir deiiklikle aktarld durumlarda ise, bundan sadece bir bellek yanlmasnn sorumlu olduu dnlebilir.

Ttyutatta*

t . Bu balk aadaki eitlemelere de sahiptir: el-risalet el-Mah- daviyye; Ruh el-kuds f muhsabat el-nefs; el-Ruh el-Kutsiyyah; Kitb el- kuds T; vs. O .Yahya, Histoire e t classification de l'oeuvre d'lbr Arabi.II. am, 1964, sayfa 446

S . evirinin 91 ve 135'inci sayfalarnda kendisinden sz edilmektedir.

3 . M. Asin Palacios hem genel olarak Sufizm hakknda hem de zel olarak ibn Arabi hakknda birok nemli almalar yapmtr. Bunlar arasnda en ok bilineni Islam Cristianizado' dur (M adrid, 1931).

4. Beni bu elyazmasnn varlndan haberdar eden O . Yahya'nn deerli Histoire e t Classification' u ve dier almalarna derin bir bor duymaktaym. Cf. II. Sayfa 446-50.

5. Esad Efendi 1777, f. 75b, 1.4 Cf.

6. No. 1777, ff. 75-113b.

7. O. Yahya, Histoire et classification, I, sayfa 192-3

S. O. Yahya, Histoire e t Classification I, sayfa 37-43

f4naJ&i ttt 'fyatuHc ve 'fyafutc

Kendi imzasna gre "Muhammed bin Ali bin Muham- med bn el-Arabi el-Tai el-Hatimi" Hicri 560 ylnn Ramazan aynda ya da miladi 7 Austos 1165'te, spanya'nn gneydousundaki Mursia'da domutur. Onun doduu srada Mursia, Hristiyan kkenli grkemli bir komutan, Muhammed bin Said bin Mardani tarafndan ynetiliyordu; Mursia'nn Almohadiar tarafndan ele geirilmesine direndi, am a sonunda yenik dt.

ibn Arabi, kkl bir Arap ailesinden geliyordu. Babas Ali bn Arabi'nin mevki ve etki sahibi bir kii olduu aktr; arkadalar arasnda nl filozof bn Rt' (Averroes) saymaktadr.1 bn Mardani'in veziri olma olasl bulunmakla birlikte bu kesin deildir. Yksek toplumsal ve kltrel ilikilerine ek olarak ibn Arabi'nin ailesi gl dini eilimleriyle de tannmaktayd. Yaamnn ileri yalarnda Sfi Yolu'na girmi olan babasnn erkek kardei iin bn Arabi aada evirisi yaplm olan portrelerden birisini ayrmtr. Ftuhat ta da annesinin Sfi olan iki erkek kardeinden, Ebu Mslim el- Kavlani ve Yahya bin Yuhan'dan sz etmektedir. Birincisi ile ilgili olarak bn Arabi'nin anlattna gre, namazda ayakta durmaktan yorulan kendi bacaklarn sopalar ile dvermi. Allah'n kutsamas ve selam onun zerine olsun, Hz.Pey- gamber'in Dostlar, onun dostluu sadece kendileri- ne mi ait sanrlar ki? Allah adna yemin olsun ki, onlardan sonra gelip de onun dostluuna yine layk olanlarn varolduunu onlar anlayana kadar ona yaknlamaya devam edece

im," dedii de aktarlmtr. Dier kardei de, Ebu Abdullah el-Tunisi adl mbarek bir insanla karlancaya kadar Tlem- sen kentinin hkmdarln yapmtr:

"Kral (bn Yugan) en deerli giysilerini giymi ve 'zerimdeki bu gzel elbiseler iinde namaz klmak benim iin helal midir?' diye eyhe sormu; eyh de glm ve, 'Senin aklnn zayflna, kendin ve manevi durumun hakkndaki bilgisizliine glyorum,' demi, 'Benim gzmde sen, bir ce sedin kanna bulanm biimde etraf koklayan ve tm pislii iinde onu yiyen ve sonra da zerine sramasn diye iini yaparken bir ayan havaya kaldran bir kpek gibisin. Senin her eyin yasalara ters ve tm bu insanlarn ektikleri aclar boynuna bor olmuken bana elbiselerin hakknda soru soruyorsun,' demi. Bunun zerine kral alam aya balam, atndan inmi, iktidarn brakm ve eyhe hizmet etmeye balam."2

bn Mardani'in dnden ve Mursia'nn Almohadlar tarafndan igal edilmesinden sonra, bn Arabi'nin ailesi, Al- mohad hkmdar Ebu Yakup Yusuf'un byk bir soyluluk ve cmertlik gstermesiyle kendilerine yeni ynetim iinde bir yer garanti etmi olduu Sevilla'ya tand; gerekten de Ali bn el-Arabi devlet hizmetinde yer alm grnmektedir. Tm bu deiiklikler olup biterken bn Arabi sekiz yandayd. Resmi eitimini bylece Sevilla'da tamamlad. Geleneksel eitimin ada statlarnn dizleri dibinde Kur'an, Kur'an yorumu, Hadis, Hukuk, Arap Dilbilgisi ve Kompozisyon eitimi grd. Bu statlarn birou ona kendi konularnda retmenlik yapma iznini vermitir. bn Arabi, kendi yaptlar, alm olduu yaptlar ve bu yaptlar birlikte a lm olduu statlardan olumu geni bir liste oluturmutur.3 almalarnda baarl olmu ve nemli bir gelecek vaadetmi olmal ki daha sonralar Sevilla valisi tarafndan kendisine sekreterlik grevi verilmitir. Yaklak bu sralarda, byk bir saygnlk, n ve etkiye sahip olan Muhammed bin

Abdun'un Meryem adndaki kz ile evlendi. Onun bu ei sadece iyi bir aileden gelmekle kalmayp bn Arabi'nin Yol'u zlemek arzusunu da paylamtr. Ortak deneyimlere ait bu paylam, Ftuhattaki iki pasaja da yansmtr:4

"Benim azize eim, Meryem bint Muhammed bin Abdun dedi ki: 'Uykumda, bana hi bedensel olarak grnmemi olan, am a hep vecd durumunda iken grnen birisini grdm. Bana Yol iin bir arzu duyup duymadm sordu, ben de arzu ettiimi syledim, am a Yol'da "ulama"nn ne anlam a geldiini bilmiyordum. Sonra da bana be eyle ulaabileceimi syledi: gven, kesinlik, sabr, kararllk ve sadakat.' Bylece grsn benim dikkatime sunmu oldu ve ben de ona, gerekten de Yol'da yryenlerin ynteminin bu olduunu syledim."

"Ben kendim de o derecede gizemli bir deneyim yaam bir kii grmemitim. Ne var ki, eim Meryem bint Muhammed bin Abdun bir keresinde bana yle birisini grm olduunu sylemi, ve bu deneyimi yaam olan kiinin kim olduunu bilerek manevi hlini anlatmt. u da var ki, onda bir kuvvet eksiklii saylabilecek baz belirli hallerden de sz etmiti."

Her ne kadar ibn Arabi bize, kendisinin Hicri 580, Miladi 1184'te', yirmi yandayken6 Sfi Yolu'na baladn sylemekteyse de, ilk genlik yllarnn Yol'u izleyenlerle arkadalk iinde getii, bu ynde ab a sarfettii ve gerekten de erken yalarda manevi bilgi derecelerine ulam olduu aka belli olmaktadr.6

Bylesine erken bir gelimenin en arpc kantlarndan birisi de belki kendi kaytlarnda szn etmi olduu ve babas tarafndan dzenlenmi olan yal ve nl felsefeci ibn Rt (Averroes) ile olan karlamasdr.7

"Kordoba'da, Ebu el-Valid bn Rt'n evinde iyi bir gn

geirdim. Halvete ekilmi olduum srada alm olduum belirli vahiyleri iitmi olduu ve bunlara nemli lde de hayret etmi olduu iin benimle kiisel olarak karlama arzusunu dile getirmiti. Bunun sonucu olarak, onun yakn arkadalarndan biri olan babam , bir ii bahane ederek bn Rt'e benimle tanma frsatn vermek iin beni de yannda gtrmt. O srada ben daha sakal kmam bir gentim. Eve adm atar atmaz, filozof btn dostluk ve merhametini gstererek ayaa kalkp bana sarld. Sonra da, 'Evet!' dedi ve onu anlam olduumu grerek bundan honutluunu dile getirdi. Dier tarafta ben ise, onun bu honutluunun arkasndaki drtnn farknda olarak, 'Hayr!' diye yant verdim. Bunun zerine bn Rt benden uzaklat, yznn rengi deiti ve benim hakkmda dndklerinden kukuya kaplm grnd. Ondan sonra da bana u soruyu sordu: 'Gizemci aydnlanmann ve kutsal esinlenmenin sonucu olarak hangi zme ulatn? Kurgusal dnce ile ulalan akyor mu?' 'Evet ve hayr! "Evet" ve Hayr"n arasnda ruhlar maddenin tesine uua geiveriyorlar ve boyunlar da kendilerini gvdelerinden ayryorlar!' diye yantladm. Bunun zerine ibn Rt sarard ve, 'Allah'tan baka gl olan yoktur,' szn kendi kendine yinelerken onun titrediini grdm. nk yapm olduum gndermeyi anlamt."

Yol'a balamadan nceki yllarnda ve sonrasnda da bn Arabi gizemci bilimleri ya da Sfilerin deyimiyle Gerek bilgisini inceledi. Her ne kadar onun eyhlerinin ou, izde- leri iin dzenli dersler veriyorlar idiyse de, bu renimin ou bn Arabi'ye canl rneklerle ve biimsel almalar ile ilikileri gsterilerek verilmi olmal. Bu renimden yarar salayabilmek, byk lde izdein yeteneine ve manevi haline baldr. Daha nce de belirtilmi olduu gibi, bn Arabi'nin bu konuda ok donanml olduuna dair bir kuku bulunmamaktadr. retilen dersler arasnda Sfizmin

metafizik retileri, evrenbilim, irek (ezoterik) yorumlar, harfler ve saylar bilimi ve Yol'un kendisine ait evreler bulunmaktayd. Bunlara ek olarak, izdein hergn, zikir, namaz, oru, gece tapnm ve meditasyon gibi Sfizm uygulamalar ile uzun saatler geirmesi gerekiyordu. zdein yeteneine uygun olarak bu renim ve uygulamalar, anlalmas ve denetim altnda tutulmas gereken duyularst baz deneyimlere yol aabilirdi. bn Arabi'nin yaam boyunca bu eit deneyimlerden ok sayda yaam olduu grlmektedir. Bunlarn arasnda grler, gelecei grmek, canl ve ller ile ruhsal iletiim ve ifa gc gibi yetenekler bulunmaktadr.

Hl Sevilla'dayken bile ibn Arabi dnyadan kopuk bir biimde mezarlklarda uzun saatler geirmekte ve llerin ruhlar ile gr alveriinde bulunmaktayd.

"Bir sre iin mezarlarn arasnda inzivaya ekildim. eyhimiz el-Kumi'nin birisine benim canllar ile ilikimi kesip ller ile iliki kurmaya baladm sylediini iitmitim. Bu yzden ona haber gnderdim ve gelip kimlerle ilikide olduumu grmesi iin ricada bulundum.le namazn kldktan sonra tek bana geldi ve beni kabirlerin arasnda ba eik bir biimde, o srada benimle birlikte orada bulunan ruhlar ile konuurken buldu. ok byk bir dikkatle geldi ve yanma oturdu. Ona baktm zaman yznn renginin deimi olduunu, kendisini rahatsz hissettiini ve zerine km olan arlk yznden kafasn kaldramadn grdm. Glmsedim, am a o skntsn ektii gerginlik yznden glmseyemedi. Grmelerimi bitirdikten sonra. eyhin sknts geti, bana doru dnd ve iki gzmn arasndan pt. O zaman ona, 'ller ile iletiime gemi olan kimmi, sen mi, yoksa ben mi?' diye sordum."

Yaamyklerinde, eyhlerine kar duyduu sayg ve boyun eme aka grlmesine karn, doutan gelen

belirli bir manevi yetkenin bazen onun baz statlar ile kendisi arasnda olduka tuhaf ilikiler yaratm olduunu da bu yk gstermektedir. Bu durum, kendisi ve eyhi el-Oryani arasndaki, belirli bir kiinin manevi haline ait anlamazl anlatt yk ile de desteklenmektedir. El-ryani'den ayrldktan sonra el-Hzr ile karlam ve bn Arabi'ye kendisinin deil, el-ryani'nin hakl olduunu sylemitir. bn Arabi, o srada Yol'da yeni olduunu kendisi de kabul etmektedir, ibn Arabi'ye retmenlik yapm ve etkilemi birok eyh ve stat arasnda (ilerdeki yaamyklerinde grlecei gibi nemli bir sayda) zellikle iki tanesi, kadn olmalar nedeniyle zel bir ilgi ekmektedir. Onlar le karlat zaman her ikisi de ilerlemi bir yatayd. Bir tanesi Marena'nn G- nei'ydi ki bn Arabi onun hakknda unlar sylemektedir:

"Erenler arasnda, i ekenler olarak bilinen erkek ve kadnlar vardr ki, Allah onlardan raz olsun. Endls'teki Mar- ena Zeytinlikleri'nde, kendisine Gne denen ve onlardan olan bir bayan ile tantm. Ya olduka lerlemiti.''8

nemli bir sreyi birlikte geirdii dier bayan da Kordo- bal Fatma'yd.

"Allah'n sevdiklerinden birisine, Kordobal Fata bint bn el-Muthanna diye tannan, irfan sahibi ve Sevilla'l bir bayana izde olarak hizmet ettim. Onun hizmetinde birka yl kadar bulundum ve kendisi o sralarda doksan be yalarndayd... Tef alard ve bundan da byk bir zevk alrd. Ona bu konuyu atm zaman, "Bana yzn evirmi olan ve Kendi am alar iin beni bir vesile klp Dostlarndan birisi yapm; O'nunla byk bir nee buluyorum, insanlar arasnda kimdim ki ben O'nun tarafndan seilmeye layk olaym? Ne zaman gaflete9 dalp da O'ndan baka bireye dnsem, kskanr beni. O eyle ilgili bir sknt verir bana..." diye yantlad.

"Onun iin kendi ellerimle, boyu kadar ykseklikte, ka-

mlardan bir kulbe yaptm ve lnceye kadar da orada yaad. Bana, 'Ben senin manevi annenim ve dnya annenin de ym/ derdi. Annem onu ziyarete geldii zaman Fatma ona, 'Ey m, bu benim olumdur ve o da senin babandr; bu yzden ona bir evlat olarak davran ve sakn onu sevmemezlik etme!' demiti."

bn Arabi'nin bu dnemdeki eyhlerine ait dier ayrntlar yaam yklerinde bulunmaktadr.

Kendisinin stat arad bir dnemde kendi byk retisi de tannr olmutu ve retiye ait eitli sorunlar nde gelen dinbilimciler ile sk sk tartmaya balamt.

"Bununla ilgili olarak, Kendi Bana Varolan (Kayyum) kutsal adna ait bilgi gelmektedir. nsanlar iin de bu sfat kabul edip etmemek konusunda kardelerimiz diren gsterdiler. Endls'teki tarikatn byk eyhi, Mutezile10 mezhebinden Ebu Abdullah bin Cneyd el-Kabrafiki'nin byle bir olasl kabul etmediini iitmitim. En sonunda bu sorun zerinde benimle ayn gr paylancaya kadar, onun Kabrafigo'daki yerinde, rencilerinin nnde bu konu zerinde sk sk tartmalar yaptm ."11

bn Arabi'nin iber Yarmadas sahillerinin tesine geziler yapmas otuz yalarndan sonra deildi. Hicri 590, Miladi 1193'te Tunus'a gitti. Algarve'deki Almoravidlere kar ayaklanmann Sfi nderi ibn Kaysi'nin kitab "Sandallarn karlmas"n ilk kez oradayken inceledi. Daha sonra da bu yapt zerine geni bir yorum yazd.12 Bu gezide, daha sonra Ruh el-Kuds' gndermi olduu el-Mehdevi'yi ve anlaldna gre el-Kumi ve el-Mavruri'nin salk vermesi zerine de el-Mehdevi'nin kendi eyhi el-Kinani'yi ziyaret etti. Her ne kadar Bugia'daki nl Ebu Medyen ile karlam olmas olas ise de, Ebu Medyen'in Hicri 597, Miladil200 veya 1201'e kadar lmemesine karn, eviri'nin 121'inci sayfasndaki aklam alar nda bu pek gereklemi gzkme-

mektedir.13 Ruhlarn lmsz rehberi el-Hzr ile ibn Arabi'nin teki karlamas da Tunus'tayd.

"Baka bir keresinde de Tunus limanndaki bir gemideydim. Midemde bir ar vard, am a insanlar o srada uyuyorlard; ben de geminin yan tarafna gittim ve denizi seyretmeye koyuldum. Birdenbire, o gece dolunay olan ayn nn karsnda, suyun yzeyi zerinde birisinin bana doru yryerek geldiini grdm. Sonunda yanma kadar geldi ve durdu. nce bir aya zerinde durdu ve tekini havaya kaldrd; ayann slanmam olduunu gryordum. Sona ayn eyi tekiyle de yapt. Bir sre iin benimle konutuktan sonra selam verdi ve bizden yaklak iki mil kadar uzaklktaki bir tepenin zerinde bulunan fenere gitti. Bu uzakl iki ya da admda katetmiti. Fenerin bulunduu yerden Allah'n adn zikrettiini duyabiliyordum. O akam evinden gelmi olduum ve tarikatn bir by olan ve Marsaidn'de yaayan eyhimiz el-KInani'yl sk sk ziyarete gelirdi. Kasabaya dnnce bir adam ile karlatm ve bana gemideyken Hzr le karlamamn nasl getiini, onun bana neler sylediini ve benim ona neler sylediimi sord u .'w

Belki de bu dnem boyunca Almohadlar ve onlarn kartlar arasndaki srekli atmalar nedeniyle, bn Arabi Endls'e dnmeye karar verdi. Yolda bir sre, Ebu Medyen ile ilgili eletirileri kendisini kzdrm olan Ebu Abdullah el-Tar- tusi le karlam olduu Tlemsen'de kald.

Sevilla'ya dnerken Boazlar getikten sonra bir sre de Tarifa'da kald ve el-Kalafat le buluarak tartmalar yapt.

"590 ylnda Tarifa'da, Abdullah el-Kalafat ile zenginlik ve fakirliin greceli erdemleri hakknda, yni kreden zenginler ve sabr gsteren fakirler le lgili bir tartma yaptm ."15

Sevilla'ya dnnden sonra artc bir karlama daha yaad. Tunus ziyareti srasnda baka hi kimseye sylemedii bir iir yazmt:

"Sevilla'ya dndkten sonra, ki bu Tunus'tan kervan ile aylk bir uzaklktr, tmyle yabanc olan birisi bana geldi ve daha nce hi kimseye gstermemi olduum iiri szc szcne okudu. Bu dizeleri kimin yazm olduunu sorduum zaman da Muhammed bn el-Arabi olduunu

syledi. Ne zaman bunu.renmi olduunu sorduum zaman da, o kadar uzakla karn, tam da o iiri oluturduum gn olduu yantn verdi. O zaman da adam a, iiri renebilmesi iin ona bunlar kimin okuduunu sordum. "Bir gece, Sevilla'nn dousunda kardelerin bir toplantsnda oturuyordum ki dilenci dervilere benzeyen bir yabanc geldi ve yanmza oturdu. Bir sre konutuktan sonra da bize bu dizeleri okudu. O denli houmuza gitmiti ki hemen yazya geirdik ve kimin iiri olduunu sorduk. bn Muthan- na'nn orada, bn el-Arabi tarafndan oluturulmakta olduunu syledi. Bizim lkemizde byle bir yerden hi haberimiz olmadn sylediimiz zaman da Tunus'ta olduunu ve dizelerin de tam o srada bir araya getirilmi olduunu syledi.16

Kydaki Rota trbesini bn Arabi'nin ziyareti yaklak olarak bu zam ana rastlamaktadr. Yolda nc kez Hzr ile karlamtr.

"O olaydan (ikinci karlama) bir sre sonra, erdemli kiiler tarafndan gsterilen mucizeleri reddeden bir arkadala birlikte sahil boyunca yryorduk. le namazn klmak iin yolda karmza km olan harabolmu bir cam ide durduk. Biz tam ieri girmitik ki kendilerini insanlardan uzak tutan kiilerden bazlar da namaz klmak niyeti ile oraya geldi. Aralarnda benimle denizin zerindeyken konumu olan ve Hzr olduu sylenmi olan adam da vard. Onlarla bir-

likte daha nceden tandm ve arkadalk ettiim ok deerli bir kii de bulunmaktayd. Onu selamlamak iin ayaa kalktm; beni grdne ok sevinmiti ve bylece namazmz birlikte kldk. Nam azdan sonra.... bana Hzr olduu sylenmi olan ad am , caminin mihrabndan bir seccade ald ve yerden yaklak buuk metre kadar ykseklikte onu serdi ve zerinde snnet namazlar klmaya balad. Ona bu konuda soru sormam isteyen arkadama, bu hareketi gsterdim. O ndan ayrldm ve namazn bitirdikten sonra Hzr'a yaptnn ne olduunu sordum.... Sadece arkadamn yararlanmasn iin bunu gsterdiini syledi ban a ..."17 Bir sonraki yl, Hicri 591, Miladi! 194'te, Fez'e bir gezi yapt. Kentte bulunduu srada, Almohad Y.akup el-Man- ur'un Alarkos'taki Hristiyan ordular zerindeki parlak zaferini nceden haber verdi.

"slam blgesini tehdit etmekte olan dman ile ilgilenmek iin Almohad ordular 591'de Endls'e getikleri srada, 591 ylnda ben Fez kentindeydim. Orada mbarek bir kiiyle, en iyi arkadalarmdan birisiyle tantm. Bana bu ordular hakknda ne dndm, zafer kazanp kazanmayacaklar konusunda ne dndm sordu. Ben de ona kendisinin dncelerinin ne olduunu sordum. 'Allah, bar ve kutsama onun zerine olsun, Peygamberi'ne bu yl bir zafer vaadetmitir... Kitabnda, 'Gerekten de biz sana apak bir zafer verdik' diye vahyetmitir; buradaki mjde u iki, apak zafer szcklerinde bulunmaktadr... harflerin saysal toplamna bir bak.' Bunu yapnca da saylarn toplamnn 591 ettiini buldum."18

Hicri 592, Miladi 1195 yl daha gelmemiti ki yine Sevil- la 'ya dnm ve zamannn byk blmn almalar, tartmalar yapmak ve am casyla birlikte Hz. Peygamber'in hadislerini incelemekle geirmeye balamt.1? yle gzkmekte ki bu geen sre iinde, renmek ve manevi yetke konusundaki n o denli artmt ki karlat kiiler ona kar

son derece byk bir sayg gstermeye balamlard. Bir keresinde de, bu resmiyeti ortadan kaldrmak istemiti:

"Bir gece, 592 yl iinde Sevilla'da Ebu el-Hseyin bin Ebu Amr bin El-Tufeyl'in evinde kalmtm. ounlukla bana kar ok saygl davranrd ve huzurumdayken hi yanl yapmazd. Vaiz Ebu el-Kasm, Ebu Bekir bn Sam ve Ebu el- Hakam bin El-Sarrac da bizimle birlikteydi. Bana duyduklar sayg, hepsinin de rahatlamasna engel oluyordu ve hep dikkatli ve sessiz duruyorlard; bu yzden ben de onlar rahatlatmak iin bir yol aram aya baladm. Ev sahibine, '"Genel ncelik Kurallarna Uymama Rehberi' adl yaptma dikkatinizi ekerek size ondan bir blm okuyabilir miyim?' diye sordum. Bundan ok holanacan syledi ve o zaman da ben ayam onun kucana koydum ve ovalam asn syledim. Bunun zerine ne demek istemi olduumu hem o hem de dierleri anlam oldular ve-o andan sonra daha rahat bir biimde davranm aya baladlar."20

Hicri 593, Miladil 196 ylnda, bir kez daha byk bir renim ve dinsel etkinlik yeri olan Fez'e meditasyon yapmak, almak ve ayn zamanda da Ezher Camii mam Ab- dlkerim'in Fez'in ermi kiileri21 hakkndaki derslerine katlmak iin bir gezi yapt. Namaz klmak ve meditasyon yapmak iin sk sk Ezher Cami'sine gider, otururdu. Bu ziyaretlerin birisinde tuhaf bir gr gc deneyimledi.

593 Ylnda, Fez kentindeyken Ezher Camisi'nde insanlar ile birlikte namaz klyordum ki n ve arkaya ait yn duyumu yitirmi olmama ve sanki hi arkam yokmu gibi duyumsamama karn, nm aydnlatan gl bir k grdm. Gerekten de bu gr srasnda yn duyumu tmyle yitirmitim; eer dile getirmek gerekirse yn duyum, kresel bir zellik kazanmt. Uzaydaki konumumu bir gereklik olarak deil, sadece bir varsaym olarak tanyordum."22

Ruhsal kiiler ile karlamak iin sk sk gittii yerlerden bir

bakas da bn Hayyun'un bahesiydi.23 Burada zamann sahibi ile karlat.24

"593 ylnda, bn Hayyun'un Fez'deki bahesinde zamann Kutbu ile karlatm. Allah bana onunla ilgili bir ilham vermiti ve kim olduunu da sylemiti. Hibirisinin onun ayrmnda olmad bir grup kii ile birlikteydi; onlar iin Bu- gla'dan gelmi bir yabanc, konuma sras verilmeyen bir kiiydi... Oradakiler, Kutuplar' tartyorlard, ben de 'Kardeler! Ben de imdi sizlere sizin kendi zamannzn Kutbu ile ilgili artc bir ey syleyeceim' dedim. Bunu sylerken de Allah'n bana Kutup olduunu aklad kiiye dnerek bakyordum... O da bana, 'Allah'n sana ne gstermi olduunu anlat, am a onun kimliini aklam a' dedi ve glmsedi."25

Fez'de kald sre iinde, bn Hayyun'un bahesindeki toplantlar ile ilgili olarak anlatt gibi, artan n birok iz- de ve hayrann onun evresinde toplanmasna neden oldu.

"Toplantlarda, Yol'un eyhleri, Ebu el-Abbas el-Haar gibi Allah Yolu'nda ok ykseldii kabul edilen kiileri bizimle birlikte olurlard ve hepsi de bana byk bir sayg gsterirlerdi; gerekten de toplantlar benim erefime yaplyordu ve Yol konusunda konuan tek kii de ben oluyordum. Kendi aralarnda bir ey tartsalar bile, sonunda bana bavuruyorlard."26

bn Arabi'nin kendi manevi hli artk ok yksek bir dzeye erimiti, nk Muhammedi Veliliin Mhr olma bilgisine erimiti.

"Muhammedi Veliliin Mhr hakknda 594 ylnda Fez'de bilgi sahibi oldum ki Allah, onun kimlii ve iaretini bana aklamt."27

Ne var ki bu ruhsal yenilenme dnemi, Sfilerin huzursuz-

luun kayna olmalarndan kuku duyan Almohadlarn, ksa bir sre inde onlara ynelik bir zulm uygulanaca tehdidi nedeniyle son buldu. bn Arabi'nin Keuta'daki Sultan ile ilikilere ait yazdklar, yetkeler ve Sfiler arasndaki ilikilerin durumunu gstermektedir. Hicri 595, Miladi! 198 ylnda, yerlisi olduu Mursia'ya dnerken karlam olduu en byk eyhlerden birisi dedii, kendi eyhi Ebu Muhammed Abdullah el-akkaz'a uramak iin Granada'da yolculuuna bir sre iin ara verdi.28

Mursia'ya dnerken belki, nl bildiri Mahasin el-maca- lis in29 yazar bn el-Arif tarafndan kurulmu olan Alme- ria'daki tannm Sfi okulunu da ziyaret etmitir. O srada okul, bn el-Arif'In izdei Ebu Abdullah Ebu Abdullah el-Gaz- zal tarafndan ynetiliyordu. Orada bulunduu sre iinde Mavaki el-ncum adl yaptn yazmtr.

"Alm eria'da, 595 Ramazan aynda ve onbir gn iinde yazdmz Mavaki el-ncum adl kitabmzda tm klar, mucizeleri, dereceleri, gizleri ve (abdest alm aya elik eden) tecellileri akladk..."30

Mursia'daki bu kal ile ilgili olarak, Allah'n, ona aklanm olanlar retmesi grevini verdiine ait ksa bir bilgimiz var.

595 ylnda Mursia'daydm k Allah iimden bana, 'Kullanma, Benim inananlara kar ne kadar cmert olduumu grdn anlat!' diyerek bir ilham verdi."31

Ayn yl iinde, Marake'te lm ve bedeni de gmlmek iin Kordoba'ya geri getirilmi olan bn Rt'n (Aver- roes) son dinsel trenlerine katld.

595'te Marake'te id ve gmld Kordoba'ya geri getirildi. Tabutu ata yklendii zaman, yaptlar da (tabutu) dengelesin diye teki tarafa aslmt. Kad Ebu el-Hse- yin Muhammed bin Cubeyir, Ebu Said'in yardmcs ve ar-

kadam, yazc'Ebu el-Hakam Amr bn el-Sarrac ile yan yana duruyorduk. Ebu el-Hakam bize dnd ve 'ibn Rst' dengelemek iin ne koyduklarn gryor musunuz? Bir tarafta mam ve teki tarafta da yaptlar!' dedi, ibn Cbeyir, 'Kesinlikle gryorum, evladm! Allah seni korusun' diye yantlad. Ebu el-Hakair'n szlerini bir uyar, bir anmsatc olarak iimde sakladm ve Allah hepsine Rahmet etsin, nk o topluluktan hayatta sadece ben kaldm. Bu konuya ait birka dize de yazdm:

"ite imam bu ve bunlar da yaptlar,

Umutlarnn gereklemi olup olmadn bilseydim..."32

Daha sonraki iki yl Endls'te mi yoksa baka bir yerde mi geirdiini bilmiyoruz. Ne var ki Hicri 597, Miladi 1200'de, Sadaka Kasas'nn bandaki Kota'l Ebu e!-Abbas33 ile bir sre geirdii Almohad bakenti Marake'teydi. Mag- rib'deyken iki deneyim yaad ki bir tanesi onu daha yksek bir ruhsal makama getirdi ve dieri de hem ite hem de dta bn Arabi'nin hayatnn ak ynn deitirdi. Bir gezisi srasnda Allah'a Yaknlk makamna eriti ve bu makamn yce yalnzl onu derinden etkiledi.34

"Bu makama Muharrem ay iinde Magrib'de 597 yl iinde girdim. Onun yaratt nee nedeniyle iimi braktm ve iinde baka kimseyi de bulmadm. Her eyden ayrlm olmann yalnzln duyumsadm ve Ebu Yezid'in de ayn makama yalnlk ve aresizlik ile girmi olduunu ve iinde baka hi kimseyi bulamam olduunu anmsadm. Bu manevi makam benim evim olacakt, bu yzden kendimi yalnz duyumsamamaya karar verdim, nk sla hasreti, varolu iindeki her varln yazgs ve her eyden ayrlmak da dnyaya yabanc olan her varln yazgsdr. Bu nedenle, bu makama ve onun her eyden ayrclna ulatm ve bunun benim iimdeki geerliliini hi kimsenin anlayam ayacan anladm zaman, bu makamn eitli ynlerini ve

zelliklerini dikkatle incelemeye baladm. Ne var ki, her ne kadar bu makam ve Allah'n bu makamdaki kulu zerine olan zel armaanlarn anladysam da, bu makamn adn hl bilmiyordum. Burada Allah'n zerime inen buyruklarn ve Elilerinin benim iin aa indiklerini ve benimle yaknlk kurmaya altklarn gryordum."35

kinci deneyim ise, Muhammed el-Haar isimli bir kii ile buluup onunla birlikte Dou'ya bir geziye kmasnn buyu- rulduu parlak bir gryd.

"Saysz k stunlar zerinde duran Allah'n Tahtn grdm ve hepsi de imek gibi akyordu. Buna karn, hayal edilemez bir dinginlie sahip bir glgelik de vard iinde. Bu glge Taht'a ait ibkeylikten ileri geliyor ve Taht'n zerinde oturmakta olan Rahman'n n perdeliyordu. Taht'n altnda bulunan ve 'En Gl ve En Yce Allah'tan baka Kudret Sahibi yoktur' szlerinin kaynakland Hazlne'yi gryordum. Allah'n kutsamas onun zerine olsun, Hazine, Adem'den bakas deildi. Onun altnda da grnce tandm baka hazineler ve evrede uan gzel kular vard. Dierlerinden daha gzel olan bu kulardan birisi, bir arkada ile birlikte Dou'ya gitmem gerektiini syledi. Btn bunlar olduu srada ben Marake'teydim. Arkadamn kim olmas gerektiini sorduum zaman da Dou'ya gtrlmesi iin dua etmi olan Muhammed el-Haar olduu sylendi. Eer Allah izin verirse, onu gtreceimi syledim.

"Fez'e gittiim zaman o adam soruturdum ve beni grmeye geldi. Ona, duasnda her hangi bir ey istemi olup olmadn sordum. Douya gtrlmesi iin dua etmi olduunu ve kendisine de birisinin onu gtreceinin bildirildiini syledi, O zamandan beri de benim geliimi bekliyormu. Bylece, 597 ylnda arkadam olarak onu yanma aldm ve Msr'a getirdim ki orada ld, Allah ona rahmet etsin."36

Bu yeni arkada ile birlikte, ayn yln Ramazan ay iin

de, bn Arabi Bugia'ya gitti ve orada baka bir gr deneyimi daha yaad.

597 ylnn Ramazan ay iinde Bugia'ya girdi ve birok deerii kiiler ile birlikte Ebu Abdullah el-Arabi ile karlat. Yukarda belirtilen tarihte Bugia'ya girdii zaman yle anlatmakta:

"Bir gece (grm iinde) kendimi, her biri tekine byk bir ruhsal nee He balanm gkyznn tm yldzlarna balanm olarak grdm. Yldzlar ile birletikten sonra bana (alfabenin) ruhsal evlilikteki harfleri verildi. Bu grm, adm gizli tutmasn rica ederek, grler hakknda derin bilgisi olan bir kiiye aktarmas iin bir arkadama anlattm. Grm adam a anlatt zaman, 'Bu ylesine snrsz bir deniz ki bu gry gren kiiye en yce eyierin, gizemlerin bilgisi ve yldzlarn zellikleri alacak ve kendi zaman iinde hi kimse onun kadar bir bilgiye sahip, olm ayacak,' demi. Sonra, bir sre iin susmu ve 'Eer bu gry deneyimle- yen bu kentte ise, buraya gelmi olan gen Endlsl'den bakas olamaz,' diye eklemi."37

kisi, Bugia'dan Dou'ya giderlerken Tunus'a getiler. Orada bulunduu srada bir baka ruhsal dereceye ulat ki bu, bn Arabi'nin artc sonular ortaya karan lklarna neden oldu.

"Bu dereceye Tunus'ta ulatm. Bu deneyimi yaarken, ne olduu anlam adan korku dolu bir lk attm; ne var ki bu lk, camideyken bize komu evlerden, yukardan bakmakta olan kadnlar da iinde olmak zere onu iiten herkesin baylmasna neden oldu; bazlar, yukardan avluya bile dtler, am a ykseklie karn hi kimse yaralanmad. lk kendine gelen ben oldum. mamn arkasnda namaz klmaktaydk ve imdi herkes kendinden gemi yerde yatyordu. Bir sre sonra onlar da kendilerine geldiler ve olayn ne olduunu sordum. Onlar da soruyu benim yantla-

mam gerektiini, nk anlattm olaylarn benim lmdan sonra ortaya ktn sylediler. Ben de onlara kendi lmn ayrmnda olmadm syledim."38

Tunus'ta, sekiz yl nce de ziyaret ettii arkada el-Meh- devi'nin yannda kald. Bu sre iinde de na el-devair\r\ bir blmn tam am lad.39

"598 ylnda H acca giderken, el-Mehdevi'nin evinde konakladmz srada bir blmn bitirdiimiz na el-de- vair adl kitabmzda...

El-Mehdevi'nin yardmcs Ebu el-Cabbar, yazm olduum blm onun iin kopya etti ve ben de orijinal blm Mekke'de bitirmek zere yanma aldm ."40

Ayn yl iinde, Tunus'taki arkadana veda ettikten sonra bn Arabi, arkada el-Haar ile birlikte douya doru olan yoluna devam etti, skenderiye ve Kahire'de ksa sreler geirdikten sonra yalnz olarak yolculuunu srdrd ve o yln sonlarna doru Mekke'ye ulat. Kutsal Kent'e girdikten sonra Endls't stadn n kente yaylmakta gecikmedi ve ksa zaman iinde Mekke'nin en etkili ve en bilgili ailelerinin dostluunu kazand. Onu kabul edenlerin en nde gelenleri arasnda Ebu aca Zahir bin Rstem ve ok dindar ve bilgili bir hanm olan kzkardei vard. Bu adamn, bn Arabi'nin Tercman el-Evak41 adl en gzel iirlerini toplad kitabn yazmas iin esin kayna olduu esiz gzellikte, erdemli ve bilgili bir kz vard. Daha sonralar bu iirler, din bilginleri tarafndan gereinden ok tensel ve dnyaya ait olarak eletirildii zaman, arkadalarndan bazlar bn Arabi'ye, yaptnn btnselliini savunmak iin bir aklama yazmay kabul ettirdiler.42

"599 ylnda Mekke'de kaldm sralarda ok deerli, kltrl ve dindar ve hibiri de btn bu erdemlerine karn kendini beenmi olmayan birok erkek ve kadn ile tan-

tim; Ebu aca Zahir bin Rstem bin Ebu Reca el-sfahani ve eitimli bir yal bayan, kadnlar arasnda parlayan bir rnek olan, kzkardei, Bint Rstem... Bu eyhin, narin ve kendisine bakan herkesi esir eden, bakire bir kz vard ki onun varl toplantlara k saar, yannda olan herkesi artr ve kendisini gren herkese byk bir zevk verirdi. Ad, Nizam'd (uyum) ve soyad da 'Gnein Gz' anlamna geliyordu. Dindar, eitimli, kank ve Kutsal Yerler'in bilgeleri arasnda bilge bir kzd."43

Kutsal Kent'te bulunduu srada, Hac trenlerinin yerine getirilmesi, bn Arabi'nin en ok nem verdii konularn banda gelmeli. Kabe evresindeki Tavaflardan birisi srasnda, ruhsal geliimi inde nemli bir evreyi iaret eden bir gr yaad. Bize, Kabe'nin dou kesindeki Siyah Ta hizasndan geerken, kendisini Allah'a tapnmaya adam gencin, kendi z benliinin daha yksek bir farkndalna birlikte ulat varlk ile bir iletiim iinde grdn anlatr.

"Bir keresinde O'nun kadim Evi evresinde tavaf ediyordum ve kendimi buna vermi, Allah' ver ve ulularken... Siyah Ta'a geldim ve sadk bir biimde tapnan genliin kartal cevheri ile karlatm; hem konuuyordu hem de sessizdi, ne l ne de canlyd, hem karmak hem de basitti, hem her eyi kapsamt hem de kapsanmt. Onu, Ev'in evresini tavaf ediyor grdm zaman, hayat sahibi olan lnn evresinde tavaf ediyor grdm zaman, onun ne olduunu ve nemini anladm ve Ev evresinde Tavaf etmenin llere dua etmeye benzediini derinden kavradm. ,. Sonra da Allah bana o gencin tm zaman ve uzam dncelerinin tesinde olan ruhsal derecesini gsterdi. Bunu kavradm zaman ... Onun sa elini ptm... ve, 'Ey, haberler getiren! Bak ve senin arkadaln nasl aradm ve nasl arzu ettiimi gr!' dedim. O zaman bana iaret ve sezindirme yolu ile sadece aretler yolu ile haberleebileceini bildirdi. .. Gizlerini bana am as iin yalvardm ona. 'Be-

nim yapmn ayrntlarna ve oluumumun dzenine bak! Sorunun, benim ime yerletirilmi olan yantn bulacaksn; nk ben konuan ya da konuulan deilim, benim bilgim sadece kendim hakkmda ve benim zm de adlarmdan baka bir ey deil. Ben bilen ve bilinen bilgiyim."'44

Yine Mekke'de bulunduu srada, daha nce 594 ylnda Fez'de iken kendisine gelmi olan ilk esinlere bal olarak, kendisinin Muhammedi Veliliin Mhr olduuna ilikin kantlar da verilmitir.

"Kendim ile bu eit bir gr grdm ve bunu Allah'tan iyi bir haber olarak yorumladm, nk Flz. Peygamber'in kendi konumunu dier peygamberlerin durumuna gre aklad bir hadis ile benzerlik gsteriyordu: 'Dier peygamberler arasndaki yerime gelince, bu bir duvar rp bir tulasn darda brakm olan bir adam a benzer. te ben o tulaym ve benden sonra hibir resul ya da peygamber gelmeyecektir.' Burada Flz.Peygamber, peygamberlii duvara ve peygamberleri de duvar oluturan tulalara benzetmektedir... Ryamda Kabe'yi altn ve gm tulalardan yaplm olarak 599 ylnda grdm zaman Mekke'deydim; am a Yemen ve Suriye keleri arasndaki cepheye baktm zaman birisi altndan, dieri de gmten, birisi en tepedeki srada, dieri de onun altndaki srada, iki tulann eksik olduunu ayrmsadm. Ondan sonra da kendimin bu eksik olan tulalarn yerine yerletirildiini grdm... Uyandm, A llah'a krettim ve kendi kendime, 'Allah Resul dier peygamberlere gre ne ise, ben de kendi cinsimden olan izleyicilere (veliler) gre oyum,' dedim."45

Mekke'deki zamannn ou, alm alar ve Kutsal Kent'te kalmakta olan birok bilgin ve Sfiler ile tartmalar yaplarak geirilmi olmal. Mevruri'ye ait yaamyksel taslakta anlatlan hukuku Abdlvahhab el-Azdi ile karlamas bu zamanda olmutur. Drt yaptn da bu dnemde

tamamlad in bir yazar olarak da youn bir etkinlik iinde olmal: Mikat el-Envar46 adl bir Hadis'ler derlemesi, S- filiin erdemleri zerine Hilyat el-abdaP adl bir yaz, grler zerine Ta el-rasail48 adl bir yaz ve bir blm aada sunulan Ruh el-Kuds... Bunlara ek olarak da rek bilginin muazzam bir plann verdii el-Ftuhat el-Mekkiye49 adl yaptn oluturmaya balamt.

Bu sre iinde blge eitli felaketlerden dolay sknt iindeydi. Haberleri, olaand gk olaylar ile Mekke'den alnan kum frtnalar Yemen'i krp geiriyordu; Taif'te ise ok gl bir veba salgn balamt.50

601/1204 ylnda bn Arabi Mekke'den ayrld ve bir sre iin alarak vakit geirecei Musul'a gitmeden nce 12 gn kalaca Badat'a geti. Musul'dayken, el-Hzr'n atama trenini nc kez kendisinin elinden ald Abdullah bin Cami ile karlat.51

O, Musul'un dnda yaayan, Ali el-Mtevekkil ve Ebu Abdullah Kadip el-Ban'n arkada olan Ali bin Abdullah bin Cami idi. Kadlp el-Ban'n huzurunda Hzr ona Hrka giydir- miti ve kendisi de, bahesinde tam Hzr'n ona hrka giydirmi olduu yerde ve ayn biimde bana hrka giydirdi."

Bu dnemde abdest ve namazn irek nemi hakknda elli blmden oluan ve El-Tenezzlat el-Mevs'lya adl bir yaz da yazmtr (Musul Vahiyleri) 52

bn Arabi'nin Anadolu'daki Malatya'y ziyareti .yaklak olarak bu sreler iindedir. Arabi'nin 603/1206 ylnda ulat Kahlre'ye giderken Hebron'a (El-Halil) uradn gryoruz. Oradaki zamann aralarnda el-Hayyat ve kardei ve byk bir olaslkla da el-Mavruri'nin bulunduu Sfi arkada gruplar arasnda geirdi. Ne var ki resmi dinsel atmosfer onun retilerine kar tepkisiz, hatta dmanca idi ve ok gemeden de yetkeler tarafndan sapknlk ile sulan-

d. Eer arkada, Bugia'l Ebu el-Hasan'dan bn Arabi ile ilgili olarak bir vg mektubu alm olan Eyyubi hkmdar el-Melik el-Adil'in zamannda araya girmesi olmasayd, onun karsndaki bu eylem ciddi boyutlara ulaabilirdi.

"Msrllar onu eletirdiler ve ldrlmesini istediler, ama Bugia'l eyh Ebu el-Hasan'n eliyle onu kurtarmaya geldi; onu zgr braktrd ve szlerine yorum getirdi. Bu tehlikeden kurtulduktan sonra eyh (ibn Arabi) ona, 'nsanlnn iinde kutsallk bulunan kii nasl hapsedilebilir kil' dedi. Ebu el-Hasan d a , 'Efendim! Bunlar gizemsel, dinsel atein davurumlar; sarho kii de knanp sulu tutulmamaldr,' diye yantlad."53

Bu gelimeler yznden hevesi krlm ve sklm bir biim de, bn Arabi Hicri 604, Miladi 1207 ylnda Msr'dan ayrld ve Hadisler zerindeki almasn srdrmek ve Ebu a- c a bin Rstem'in54 ailesi ile olan balarn yenilemek iin Mekke'ye dnd. Mekke'de bir yldan biraz fazla bir sre kaldktan sonra Kuzeye, Anadolu'ya doru yola kt. Bir sre iin yolunun zerindeki Halep'te konaklad ve Kitab el-te- celliyat55 adl yaptnn bir kopyas iin belge verdi.

607/1210 ylnda Konya'ya geldi ve hem hkmdar Key- kavus hem de halk tarafndan iyi karland.

"Padiah ona 100.000 dinar deerinde bir ev verdi. O evde bir sre yaadktan sonra, kapsnn nnden geen bir dilenci ondan sadaka istedi ve bn Arabi de ona evi almasn syledi, nk sahibi olduu tek ey oydu."56

Byk bilgisi ve ruhsal gleri Konya halknn zerinde derin bir iz brakt. En yakn izdei, Sadrettin Konevi onun hakknda, "eyhimiz bn Arabi herhangi bir peygamberin ya da gemiteki Velilerin ruhlar ile iletiime geebilirdi. Bunu biimde yapabilirdi: 1) Ruhu bu dnyaya, aaya arr ve hayatta bulunurken sahip olduu biime benzer

bir beden iinde grrd onu. 2) O ruhu uykusunda grrd. 3) Kendisini bedeninden soyutlar ve ruh ile buluurdu,"57 demektedir.

bn Arabi'nin kendisi de bizlere Konya'daki bir ressam ile karlamasn anlatmaktadr.

"Ressamlarn resimlerine gzellik ve uygun denge getiren esin. Tanrsal adlardan birisi olan Yaratc'dan gelmektedir. Bununla ilgili olarak Rumlarn lkesinde, Konya'da artc bir eye tank oldum. Yeterli bir sanatsal imgeleme sahip olmadn grdmz ve yardmc olduumuz bir ressam'vard. Birgn bir keklik resmi yapm ve iine de grlmesi neredeyse olanaksz olan bir yanl gizlemiti. Sonra da benim sanat anlaym denemek iin resmi bana getirmiti. Resim, gerek hayattaki boyutlara uygun biimde, geni bir tahta zerine yaplmt. Evde de bir ahin vard ki resmi grr grmez, renkli tyleriyle onu gerek bir keklik sanarak hcuma geti.Gerekten de orada bulunan herkes resmin gzelliine hayran kalmt. Dierlerinin gvenini kazanm olarak ressam yapt le ilgili olarak benim fikrimi de sordu. Ona, tek bir kk hata dnda resmin olaanst olduunu syledim. Ne olduunu sorduu zaman da kekliin ayaklarnn ok az bir oranda geree uymadn syledim. O zaman yanma geldi ve elimi pt."58

bn Arabi'nin bu Konya ziyareti dou Sfizminin gelecei iin ok nemli olmutur. Konya'l Sadreddin, bn Arabi'nin oradaki en yakn izdeiydi ve ondan yaptlarnn byk bir blmn retmek iin izin almt 59 Daha sonraki yllarda, Sadr el-Din'in kendisi bn Arabi'nin retilerinin nemli bir savunucusu olmu ve stadnn yaptlar hakknda birok nemli yorumlar brakmtr.60 Daha da nemlisi, Fars Sfizmi'nin byk temsilcilerinin birou ve zellikle Ce- laleddin-i Rumi61 ile Endlsl byk stat arasnda bir halka olmutur. Bu balant ve sonular, H. Corbin'in bn Ara

bi hakkndaki kitabnda ksa bir sre nce incelenmitir.62

Konya'dan ayrldktan sonra izdelerlnden bazlar le birlikte kuzeye doru yolculuk yapt. Yolda Kayseri, Malatya, Sivas, Ermeni blgesindeki Arzan'dan getiler; oradan yine Gneye dnerek Dunayzr ve Harran'dan sonra Hicri 608, M iladil211 ylnda Badat'a geldi.

"Onlardan(Recebiler) bir tanesiyle Diyarbakr'da, Du- nayzr'da karilatm.63

"Bir tanesi, Arzan halknn bir casusu olan Buka'yd. Onu kiisel olarak tanr ve arkadalk ederdim. Bana ok deer verir ve sk sk grmeye gelirdi. Onunla am 'da, Sivas'ta, Malatya ve Kayseri'de karlatm ve bir sre iin bana hizmet etti. Annesine ok balyd ve onu Harran'da grdm srada ona bakmaktayd."64

"Aralk ve Ocak aylarnda Kuzey'de bulunduumuz srada Frat Nehri'nin donmu halini grdk; sert bir toprak gibi olmutu. Nehir aadan akarken insanlar, hayvanlar ve tm bir kervan onun zerinden geebiliyordu."65

Badat'ta, Avarif el-ma'arif in66 yazar byk Sfi eyhi lhab el-Din "Umar el-Shreverdi" ile bulutu.

"... her ikisi de birbirlerine tek bir sz sylemeden bir saat kadar bir sre iin balarn ne emi durumda kaldlar ve sonra ayrldlar. bn Arabi'ye el-Shreverdi hakkndaki gr sorulduu zaman, 'Tepeden trnaa kadar Hz.Peygam- ber'in lleriyle donanm,' dedi, ibn Arabi hakknda da el-Shreverdi'ye sorulduu zaman, 'O bir kutsal gerekler denizi...' dedi."67

Hicri 609, Miladil212'de ibn Arabi, kendisine bal Hristi- yanlara nasl davranmas gerektiini soran Keykavus'a uzun bir mektup yazd. Olaslkla, o sralarda srmekte olan Hal Seferleri'nin bilincinde olarak, Hrlstiyanlar ile ilikilerinde en

sert lleri kullanmasn ve ne pahasna olursa olsun, kendi krall iinde slam'a bir zarar vermemelerini salamasn nerdi.

"... slam ve Mslmanlarn bana gelmi en kt eylerden bir tanesi de (yeni ele geirilmi blgelerde) bir aznlk olmasna karn, lkende anlarn almas, inanszlk gsterileri ve gze batan oktanrl retimdir ve ayn zamanda d a, Allah ondan raz olsun, nananlarn Emiri, 'Umar bin El- Kattab'n korunan halklar zerindeki kstlamalarn gevetilmesidir. Kentler ve evrelerinde yeni kiliseler, rahibe manastrlar, manastrlar, hcreler yapmamallar; harabeye dnenleri yeniletirmemeliler; kiliselerinde, herhangi bir Msi- man geceden az olmamak kouluyla konuk etmeli ve ona yemek vermeliler... Mslman olmak isteyen akrabalarna engel olmamallar; Mslmanlara sayg gstermeliler ve grdklerinde ayaa kalkmallar*..."68

Her ne kadar Keykavus, ibn Arabi'yi Anadolu'daki sarayna davet ettiyse de, o nce Hicri 610, Miladi 1213 ylnda Halep'e69 ve sonra da Tercman el-evak adl iir derlemesi ie ortaya km olan yanl anlamalar dzeltmek iin Hicri 611, Miladi 1214'te Mekke'ye gitti. Bu konuda, kitabin sonuna iirlerinin rek anlamn aklad bir yorum yazd.

"iirlerimizin tm de ak konular, vgler, kadnlarn adlar ve sfatlar, nehir, yer ve yldz adlar gibi eitli biimler iindeki kutsal gerekler ile ilgilidir. Bununla lgili olarak 'Arzularn evirmeni' balkl baz iirler hakknda bir de yorum yazdk. Yorumun ad* 'Aklarn Hazineleri'dir (Daka'ir el- alak). Bunu yapmamzn nedeni, Halep'teki baz hukukularn, bizim iirlerimizin sadece kutsal gereklere gnderme yaptn ve bunlar din ile ilgili olarak sylemi olduumuzu

*Dharma Yaynlar olarak bu aklam a bizim iin alldk Sufi hogrsnn dndaym gibi grnmesine karn, Hal Seferleri dneminde yaplan bir aklam a olduu gznne alnmaldr, -Editrn Notu

gstermemizi istemeleri yzndendir."70

Medine ve Kuds' bu sre iinde mi yoksa daha nce Hicri 598, Miladi 1201 veya 1202'de mi ziyaret etmi olduu kesin deildir.

Hicri 612, Miladi 1215'te bn Arabi bir kez daha Anadolu'daki Sivas ve M alatya'ya gitti; Keykavus'u da ziyaret etti ve Antakya savan zafer ile kazanacan da nceden haber verdi.71 ibn Arabi, Hicri 612, Miladi 1215 ve Hicri 616, Miladi 1219 yllar arasndaki zamannn ounu M alatya'da geirmi gzkmektedir ve burada baz yaptlar iin gereklik belgesi de vermitir.72 Hicri 617, Miladi 1220 ve Hicri 618, Miladi 1221 arasnda ise Halep'teydi.73

bn Arabi'ye balarda bulunan tek hkmdar Keyka- vus deildi. Hicri 613, Miladi 1216'deki lmnden ncesine dein bir sre iin Eyyubi hkmdar el-Malik el-Zahir, ona byk bir sayg ve gven gstermitir. Bu hkmdar tarafndan bn Arabi'ye Halep'te bir ev verilmi olma olasl ok yksektir.

"Birgn, Salah el-Din Yusuf bin Eyyub'un olu, Halep hkmdar el-Malik el-Zahir ile bir grme yaptm.O gn ona yz on sekiz dava getirilmiti ve hepsini de yarglayarak karara balad. Bu davalarn birisinde, onun mahkeme heyetinden olup da bir devlet gizini aa vurduu iin kralln kk drm olan birisinin lehinde konumutum. Ricama karn, adamn idamna karar verdi. Hkmdarn bu konudaki yardmcs, ben bu karar duymayaym diye, bunun gizli tutulmasn nerdi. Ne var ki, bundan haberim oldu ve bu konuyu kendisine atm zaman, bylesine sularn ce zasz braklmasna bir hkmdarn izin veremeyeceini syleyerek kar kt ve utan iinde ban nne edi. Ona, 'Sen, kendinin hkmdarlk derecesine sahip olduunu ve bir Sultan olduunu sanyorsun! Allah adna, ben bu dnyada hi affedllem eyecek kadar byk bir gnah bilmiyorum

ve senin uyruklarndan sadece birisiyim. zaman, Allah'n Yasas'na gre su olmayan bir eyi nasl affedememezlik ediyorsun? Gerekten de senin hkmdarlnn bykl pek de verimsizmi.' Bunun zerine onu bir utan kaplad, adam serbest brakt ve affetti."74

Dier hkmdar ile olduu gibi, el-Melik el-Zahir ile de olan bu yakn iliki, bn Arabi ve kadlar ve dinbilginleri arasnda hi de ho olmayan duygulara yol am olmal. Gerekten de, yaamyksel skeleri okuyunca aka grlmektedir ki resmi dinsel yetkeler bn Arabi'yi retilerinden dolay daima eletirmeye ve mahkum etmeye hazrdlar. Kendisinin de ayn biimde misilleme yapmaya hazr olduu, el- Mevruri'yi anlatt yaamyksnde ve el-Malik el-Zahir ile yapm olduu bir konumann yorumunda aka grlmektedir.

"Bil ki dnyaya ait arzular insanlarn ruhlarn kaplad zaman ve bilginler, hkmdarlarn huzurunda i aram aya baladklar zaman, gerek Yol'u terk ederler ve bencil am alar iin yasal destek arayan sahiplerinin kaprislerini tatmin etmek iin, hukukularn kendilerinin bile kendi szlerine gerekten inanmadklar uydurma yorumlara bavururlar. Bir- gn bu konuyu el-Malik el-Zahir ile tartyordum ki hizmetkarlarndan birisine Harmadan' getirmesini buyurdu. Harma- dan'n kim olduunu sorduum zaman, 'Benim bu hkmdarlmdaki bask ve yanllar uygun grmediini sk sk dile getirdin ve ben de gerekten bu eylerin sulanmay hakkettii konusunda seninle ayn grteyim; am a, Efendim, btn bu ilerin her birisi, yetke sahibi bir hukukudan alnan ve dinsel adan o iin doruluunu belirten bir fetva ile yaplmaktadr, Allah onlarn belasn versin. Onlardan bir tanesi, kendi lkesindeki daha byk bir yetkeden alnt yaparak, benim iin Ramazan aynda oru tutmamn farz olmadn, orucu istediim ayda tutabileceim konusunda bir fetva da kartt,' dedi."76

Hicri 620, Miladi 1223 ylnda bn Arabi, yerlemek iin am'a gitti ve Hicri 628, Miladi 1231'de Halep'e yapm olduu ksa bir ziyaret dnda, ld gne kadar orada yaamtr.76 Uzun gezileri, muazzam boyuttaki yapt ve arsnn iddetli yoksunluu, onun saln etkilemiti. Artk nl ve neredeyse evrensel olarak sayg gren bir kii olarak o kentte srekli olarak yaamak am acyla am hkmdar el-Malik el-Adil'in davetinden yararland. Hem el-Malik el-Adil hem olu el-Melik el-Eref ve hem de am'n nde gelen hukuk yetkeleri ona byk bir sayg ile davrandlar. Byk yapt el- Ftuhat el-Mekkiye'y\ ve ondan ok daha ksa, ama ok da nemli olan ve retilerinin bir zeti olarak tasarlad Fsus el-Hikem'\ orada tamamlad. Her birisj peygamberlerden birisinin adn tayan yirmi yedi blmden olumaktadr.77 Bundan baka gizemci iirlerini toplad esas byk derlemesi eFDivan el-Ekber'l de tamamlamtr.78

ibn Arabi, am'da Rabi ll'nin 28'inci gn, Hicri 638 ylnda, yetmi alt yanda vefat etmitir (16 Kasm 1240). Cenaze trenini am'n ba kads ve bn Arabi'nin iki izdei yerine getirmitir.

bn Arabi arkasnda, birisi M alatya'da Hicri 618, Miladi 1221 ylnda domu ve Hicri 656, Miladi 1258 ylnda lm olan Sad el-Din Muhammed adl ve dieri de Hicri 667, Miladi 1268'de lm olan mad el-Din Muhammed adl iki oul brakmtr. Sad el-Din yetenekli bir airdi ve bir Divan yazmtr, ibn Arabi'nin Zeynep isimli bir kz da vard ki ok gen bir yatayken dinbilim sorularna apak yantlar verebiliyordu.

"Bir keresinde kzm Zeynep daha bir yana gelmemi ve sadece st emen bir ocuktu ki annesinin ve anneannesinin nnde ona oyun olsun diye bir soru sordum. Kars ile yatp da hi tohum karmayan bir erkein ne yapmas gerektiini sormutum. O da o erkein boy abdesti almas gerektiini

syledi. Orada bulunan herkes bu yanta ok ard. Ayn yl iinde, annesine Hacca gitmek iznini vermi olarak onu annesine braktm ve daha sonra Mekke'de ailem le bulumak niyetiyle kendim Irak'a gittim.79 Buluma yerine vardm da,. yanmda Suriye kervannda onlar aram aya giden bir grup insan da vard. Kzm beni grr grmez, 'Anne, ite babam orada!' diye bard. Sonra da annesi bakt ve uzakta beni grd. Zeynep, 'te Babam! ite Babam!' diye barmay srdyordu. Ondan sonra da daylarndan birisi bana seslendi. Yanna geldiim zaman glckler iinde kollarn boynuma dolad ve 'Baba! Baba!' diye hl baryordu."80

Elerinden sadece n biliyoruz: Sevilla'da evlenmi olduu ve kendisi hakknda daha sonra hibir bilgi verilmeyen Meryem; Muhammed el-Keblr diye tannan mad el-Din'In annesi ve Mekke muhafznn kz olan Fatma blnt Yunus bin Yusuf81; ve am'da evlenmi olduu. Maliki ba-kads'nn kz olan adn bilmediimiz bir kadn. Zeynep'in annesinin de adn ya da ona daha sonra ne olduunu bilmiyoruz.

Sfler arasnda bn Arabi'nin en iyi bilinen unvan 'el-eyh el-Ekber'dir (En byk eyh). Byk bir olaslkla bu, kendi zamanna dein szl ileti ve perdeli gndermeler ile snrlandrlm olan byk bir reti ve bilgiyi yazarak anlatan ilk kii olmasndan kaynaklanmaktadr. Bunu yaparak, bn Arabi en yksek fiziktesi retilerden abdest almann irek nemine kadar, evrenbilim, saybilim, dlerin yorumlanmas, Sfi uygulamalar ve gizemci haller vbin gibi ok eitli konular insanlara ak bir duruma getirmitir.

Baka dinsel geleneklerdeki gizemcilerin ok az kendi retileri ve sezgilerini aktarmak konusunda onun kadar cmert davranmtr. bn Arabi, kendi kitaplarnn listesinde 251 yaptnn adn vermektedir.82 O. Yahya ise ok deerli Histoire et Classification de l'oeuvre d'lbn Arabi adl kaynaka almasnda olas 846 bal listesine almtr, ama gerekte

bunlarn ou bn Arabi'ye ait deildir ya da daha byk yaptlarndan kartlarak yazlm blmlerdir.83 Bu byk boyuta karn zc bir gerektir ki yaptlarnn ok az baslmtr ve yeterince incelenmemi ve evirisi yaplmamtr. ou da eldeki elyazmalarnn eletirel bir incelemesi yaplmadan yetmi bir tanesi baslmtr; bn Arabi'nin zamanndan beri otuz tanesi zerinde slam yazarlar tarafndan yorum yaplm ve sadece de onalt tanesi Arapa dndaki dillere evrilmitir. Bu nedenle, Sfizmin doru anlalmas iin temel bir anahtar olan ve karlatrmal gizemcilie mthi bir katk salayacak olan bn Arabi'nin retileri, Arapa bilmeyenler iin tmyle yararlanlabilir durumda deildir.

En nemli iki yapt, antsal FtuhaP4 ve Fsus el-hikem'dir ve bunlardan sadece sonuncusunun baz blmleri Titus Burckhardt tarafndan ngilizce'ye evrilmitir.85 Arapa bilenler iin en kolaylkla elde edilebilen metinler, yukarda sz edilmi yaptlardr ki bunlar H.S. Nyberg tarafndan yayna hazrlanm olan Kleinere Schriften des bn el- Arabi (Leiden, 1919) ve Rasa II Ibnul Arabi (Haydarabad 1948) iinde baslm olanlardr. Son zamanlarda, Tercman el-Evak 1961'de Beyrut'ta baslm ve Divan'n da yeni basks yaplmtr. Arapa bilmeyenler iin ise, yukarda sz getii gibi tmyle evrilmemi olan Fsus; Asin Palacios tarafndan El slam Cristianizado'da (Madrid, 1931) evrilmi olan baz ksa yaptlar; M. Valsan tarafndan Etudes Traditionelles'de Franszca'ya evrilmi olan baz ksa yaptlar ve A. Jeffrey'nin Re- ader on slam' ndaki (The Hague, 1962) metinler bulunmaktadr. ok aktr ki bn Arabi'nin yaptlarn incelemek ve geni bir okur kitlesine kazandrmak uzun ve emek gerektiren bir i olacaktr.

Birok yaptnn yazl biimiyle ilgili olarak bn Arabi'nin kendisi ok ilgin baz bilgiler vermektedir.

"Yazm olduklarm iinde hibir zaman dier yazarlar gi-

bi nceden bir am a belirlemedim. Kutsal esin parltlar gelir, neredeyse beni tmyle kaplar ve sadece, bunlarn bende vahyettiklerlnl ileterek aklmdan kada aktarabilirdim. Eer yaptlarmda herhangi bir biimsel zellik gze arpyorsa, bu biim isteyerek oluturulmamtr. Baz yaptlar da bana uykuda ya da gizemli bir vahiy iinde Allah'tan gnderilmi olan buyruklar zerine yazdm."86

Esinlenmenin, kitap bitinceye kadar yazmay brakamayacak kadar gl olduu zamanlar da anlatmaktadr. Anlatldna gre. Ftuhat yazarken kendisi o srada nerede olursa olsun, gnde defter doldururmu.87 Fsus'un ona tek bir rya iinde vahyedildiini ve Hilyat el abdaf n da bir saatlik bir sre iinde yazlm olduunu ne srmtr.88

Bir bn Arabi rencisi, onun ok saydaki yaptlarn okumak gibi byk bir emek ile kar karyadr ve daha da zor olan onun ok aprak ve teknik bir tutumla anlatlm gizemci retilerini anlamaktr; ne var ki byle bir renci, ibn Arabi'nin yaptlarnn byk bir blmnn eline kadar gelebilmi olmas ve bir ounun kop-yasnn da onun yetkesi altnda yaplm olmas asndan ansldr. Kendi elyazs ile yapm olduu kopyalarn ou stanbul, Konya ve Badat'tadr.89

bn Arabi'nin Sfizm tarihi iin byk nemi iki konu zerine dayanmaktadr: birincisi, slam ve Sfizmin iki tarihsel evresi arasnda bir kpr ya da ba olmas, kincisi de Bat ve Dou Sfizmi arasnda ba olmasdr.

bn Arabi kendisinden nceki Sfi nesillerinin reti ve anlaylarn aktarm, ilk kez sistematik ve ayrntl biimde Sfi deneyimi ve szl geleneininin geni birikimini yazya geirmi, Mslman ve Neo-Helenistik dnyalar arasnda yzyllarca srm olan ilikiler ile byk lde zenginlemi bir teknik terimler ve simge-ler hzinesinin adeta resmini izmitir. Bir Mslman iin ksa bir sre iin megul olunan dnya, klt-

rel, siyasi ve iktisadi olarak terk edilecek ykc bir frtnayken, bn Arabi arkasnda slam'n irek miras olduu kadar Sfi retilerinin de belirli bir anlatmn brakmtr. Bunu yaparken de kendisinden sonraki tm Sfi retisini derinden etkilemi ve bu yzden de kendisinden nceki Sfiler ile kendisinden sonrakiler arasnda en nemli ba olarak ortaya kmaktadr. Belki de bunun bir blm, kendisinin "Muhammedi Veliliin Mhr" olduu iddiasnn neminden kaynaklanmaktadr ki buna gre Yol'un formle edilmemi retisini dorudan alan son kii odur ve ondan sonra gelenlerin hepsi de retiyi onun bu bireimci anlatm yoluyla alacaklardr.

Ayn zamanda, Dou ve Bat Sfizmi arasnda bir ba da olduu iin ve bu, belirli ve nemli bir zamanda gerekletii iin onun etkisi bylesine derin ve yaygn olmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi, bn Arabi'nin Konya'y Hicri 607, Miladi 1210'da ziyareti srasnda Sadr el-Din el-Konevi'yi iz- deliine almasyla bu ba glenmitir. Konevi'nin en nde gelen baz Fars Sfileri ile balantlar yolu ile ibn Arabi'nin retileri Dou'ya da ulamtr. Shreverdi'nin90 iraki Felsefesinin nemli yorumcusu Kutb el-Din el-irazi'nin ve Sfi bilgisinin antsal zeti, Mesnevinin91 yazar Celaleddin-i Rumi'nin yakn arkada, byk gizemci air Fakr el-Din el- Iraki'nin stad olduunu sylemek burada yeterlidir. Bir yzyl sonra da ibn Arabi'nin retileri bir baka byk gizemci yazar, el-nsan el-Kamii\ yazm bulunan Abd el-Kerim el- Cili'ye92 esin kayna olmutur.

ibn Arabi'nin bu etkisi Sfizmin sadece kuramsal yan ile snrl deildi, bir btn olarak Sfi yaantsnn dokusu iine de derinlemesine szmt. Dou'da Rumi ve Bat'da da Ebu el-Hasan el-azeli yoluyla en byk Sfi tarikatlarnn ikisi onun retileri ile dolmutu. Dtaki grnme bakacak olursak, yaptlar zerine yazlm bulunan ok saydaki yorum ve aklama ve retileri hakknda dinbilim evrelerinde hl

srmekte olan tartmalar, onun bu dzlemdeki etkisini de gstermektedir.

t . Bu tarih, Konya'daki Yusuf A a Kitapl'ndaki Elyazmas 5624'n (7838) 675'ihci sayfasnda verilmektedir. Bu Elyazmas, bn Arabi'nin en yakn izdelerinden birisi olan Sadreddin Konevi'nin zel kitaplnn bir blmn oluturmaktadr. Kaynan Sadredddin Konevi'nin elinde olduu neredeyse kesindir.

2. EFFtuhat eFMekkiye,\\,s. 18.

S . Ed. A. Badawi. al-Andalus, XX, 1955, s. 122-8.

4. Ftuhat. II, s. 278 ve III. s. 235.

5. Ftuhat. II, s. 425.

6. Yaamykleri anlatlan eyhlerin ouyla erken yalarnda karlamtr.

7. Ftuhat. I, s. 153.

7. Ftuhat, I, s. 35.

9. Gaflet, anmsama (zikir)'nn kartdr ve bu nedenle de gerek farkndalktan yanlsamann iine bir dtr.

10. slam iinde, ar akncl/Transandantalizml reten bir dnce okuluna bal kimse. Baknz: slam Ansiklopedisi, Mutezile maddesi.

11. Ftuhat, III, s. 45.

12. Ms. Yusuf A ga , 5624 (Eski). 109-338.

13. Ebu Medyen'in ad Ruh el-Kuds iinde srekli olarak yinelenmektedir.

14. Ftuhat. I, s. 186.

15. Ftuhat, I, s. 577.

16. Ftuhat, III, s.338.

17. Ftuhat, I, s. 186.

12. Ftuhat, IV. s. 220. Her harfin saysal bir deeri bulunmaktadr ve harflerin bu deerlerinin ve nemlerinin anlalabilmesi iin zel bir

alma alan vardr.

19. Ftuhat, I, s. 32.

20. Ftuhat, IV, s. 539.

21. Ftuhat, I, s. 244.

22. Ftuhat, II, s. 486, Bu deneyim yolu ile bn Arabi, Ik/Nur makamna ulam olduunu biliyordu.

23. Ftuhat

24. Ftuhat

25. Ftuhat, IV, s. 76.

26. Ftuhat, IV, s. 76.

27. Ftuhat, III, s. 514. Daha sonra Mhrn, ibn Arabi'nin kendisi olduunu gsteren bir gr yaad. Bu nvan, Hz.Peygamber'in en son dorudan m anevi mirass anlamndadr. Hz.sa'y ise. Evrensel Veliliin Mhr olarak dnmtr. Baknz, A. A.. Afifi, Mystical Philosophy o f Muhyiddin Ibnul Arabi / Muhyiddir ibnul Arabi'nin Gizemci Felsefesi, Cam bridge, 1939, s. 98 f.

22. Ftuhat, IV, s. 9.

29. Ed. A. Palacios, Paris, 1933. d. 1000.

30. Ftuhat, I, s. 334. Kahire'de 1325 Hicri ylnda baslmtr.

31. Ftuhat, I, s. 708.

3 2 . Ftuhat. I, s. 153.

33 . Ftuhat, III, s. 292.

34 . "Ve imdi Bize, sizi ilk yaratm olduumuz biimde dnm durumdasnz," Kur'an, VI, 94. Bu m akam da insana ait sfatlar biter ve kulun bilincinde sadece Tanr'nn varl kalr. Baknz, Hucviri, Kef el- Mahcub, s. 249.

35 . Ftuhat, II, s. 260.

36 . Ftuhat, II, s. 436.

37 . Ftuhat. IV, s. 559 (yaamyks).

32 . Ftuhat, I, s. 173.

39 . Ed. H.S. Nyberg, Kieinere Schiften des bn al-Arabi/lbn el- Arabi'nin Ksa Yazlan, Leiden, 19ll.

40. Ftuhat I, s. 98-9.

41. Beyrut, 1961. R.A. Nicholson evirisi, Londra 1911.

42. Tercman ile birlikte baslmtr, Beyrut, 1961.

43. Tercman el-Evak. Beyrut, 1961, s. 7-8.

44. Ftuhat, I, s. 47-8. Bu "sonsuz genlik" grs iinde ibn Arabi, biimsel dnyalarn kartlklarnn tesinde bulunan kendi sonsuz ve z benlii ile karlamaktadr. F. Meier, The Mysteries/Gizemler'de bu gr hakknda bir inceleme yazmtr. (Eranos Yllklar, Bollingen Dizisi XXX), 1955, s. 149-68.

45. Ftuhat, I, s. 318-19. Baknz, Fsus el-Hikem, Kahire, 1946, s. 63.

46. Halep, 1927.

47. eviri, M. Valsan, Paris, 1951.

42. Veliyuddin 1759 imzal elyazmas kopya. Kahire 1328 Hicri.

49. Bulak. 1329 Hicri. Elyazmas kopya. Kendi elyazs ile olan ikinci bir kopya stanbul Evkaf Mzesi'nde bulunabilir, 1845-81. Aaya baknz, s. 47.

50. Ftuhat. II, s. 450.

5 t . Bu, herhengi bir tarikata bal olm adan, dorudan bir atanm a anlamndadr. Nasab el-Hrka kitabna gre (Ead Et. 1507,87-97b), bu eit bir treni Sevilla'da (580/1184) ve Mekke'de de (599/1202) deneyimlemitir.

52. Murad Molla, 1236

53. Ftuhat, IV, s. 560 (yaamyks)

54. Ftuhat, II. s. 376.

55. Kitab el-tecelliyat, MS. Evkaf Badat, 4827.

56. Ftuhat, IV, s. 560 (yaamyks).

57. R.A. Nicholson, "Lives o f Umar Ibnu'FFarid and Muhiyyuddin lbnu-1 Arabi/Umar Ibnu'FFarid ve Muhiyyuddin ibnu-l Arabi'nin Hayatlar" J. R.A.S., 1906, s. 816.

52. Ftuhat, II, s. 424.

59. Konya'daki Yusuf A a Kitaplndaki Elyazmas 5624 (7838). Konevi'ye yaptlarn retm ek yetkisi veren ve bazlar d a bn Arabi'nin kendisi tarafndan imzalanm birok belge iermektedir.

60. Fsus el-Hikem zerine bir d e yorum yazmtr, Yusuf A a, 4858.

6 t . nl Mesnevinin yazar, 1207-73.

62. L'Imagination cratrice dans le Soufisme d'lbn Arabi, Paris, 1958, s. 55-8.

63. Ftuhat, 11, s. 8.

64. Ftuhat, II, s. 15-16.

65. Ftuhat. III, s. 459.

66. Kahire

67. R. A. Nlcholson, "Hayatlar'. J.R.A.S., 1906, s. 812.

67. Ftuhat, IV, s. 547-8.

69. Tecelliyat zerine bn Savdakin tarafndan yazlm yorumun nsz, Fatih Elyazmas, 5322.

70. Ftuhat. III, s. 562.

7 f . Muhadarat el-abrar, II, s. 180.

72. Bunlardan bir tanesi de Ruh l-Kuds'tr.

73. Makam el-kurbah iin belgeler, Haydarabad, 1948 ve Menzil el-menazil. Vellyuddin, 1759 (elyazmas kopya).

74. Ftuhat. IV, s. 539.

75. Ftuhat. III, s. 69-70.

76. Ftuhat, IV, s. 83-84.

77. Yorumlu A. A. Afifi basks. Kahire, 1946.

77. Kahire basks, 1270 Hicri.

79. Bu olay, 606 Hicri Ve 609 Hicri Yllar arasnda olmal.

70. Ftuhat. IV, s. 117.

7 t . Ftuhat. IV, s. 554.

72. A. A. Afifi, "ibn Arabi'nin Kendi Yaptlar Hakkndaki Notu", Sanat Fakltesi Bleni, skenderiye niversitesi, VIII, 1954, s. 109-17.

73. L'institue Franaise de Damas. am, 1964.

74. Hicri 1274, 1282, 1293 ve 1329'd a baslmtr. 589/1202 ve 629/1231 arasnda yazlm ve 632/1234 ve 636/1238 arasnda eklemeler le tekrar kopyalamtr ki bu, stanbul'da saklanmaktadr. 1329 Hicri

kopyas 2500 sayfadan biraz daha fazla bir boyuttadr.

25. Sagesse des Prophetes, Paris, 1955.

26. N ot'a Giri", Ayn Kaynak.

27. Makarri, Nefh el-tib. I, Leiden, 1855-61, s. 570.

22. Notlar, Ayn Kaynak.

29. O. Yahya, Histoire e t dassificatton, I, s. 78. Ne var ki Yusuf Aa'daki yaptlar bn Arabi'nin kendi elyazs ile deildir. Hilyat el- abdahn bu kopyas, 'stadmz, imammz, eyhimiz... Muhyi el-Din bn Arabi demitir ki...." diye balamaktadr (s. 74,1.4).

90. d. 1191 Baknz: S. H. Nasr, Mslman Bilge, Harvard, 1964, blm II.

9 t . d. 1273. R. A. Nicholson evirisi, 8 cilt, Londra, 1925-40.

92. d. 1410. Baknz: R. A. Nicholson, Studies in Istamic Mysticism/slam Gizemcilii zerine almalar, Cam bridge, 1921. s. 77- 148. Al-lnsan el-Kamitden alntlar, T. Burckhart. Kahire, 1939, Alger/Lyon, 1953.

"Ne ticaret ne de alveriin kendilerini Allah' anmaktan (zikrullah) alkoymad kiiler... *2

Bu szcklerle Kur'an, Hz.Peygamber'in zleyicileri arasnda, inananlar topluluunun dierlerinden daha youn ve her eyi kucaklayan bir biimde kendilerini namaz ve zikre, meditasyona vermi olan ve bu dnyann armaanlarn brakm kk bir topluluun varln iaret etmektedir.3 Hz.Peygamber'in kendisinden sonra, zel davet ve kendilerini aday biimleri yznden "Sfi" denilen ve alar boyunca birok nesile bir rnek ve esin kayna olan kiiler bunlardr. Ruhsal hayatlarn gelitirdikleri kaynaklar, ilk izleyiciler ve sonraki nesillerin de yapm olduu gibi, Allah'n Kitab ve Hz.Peygamber'in koymu olduu llerdir. Bunun tersiymi gibi grnen baz biim ve kanlara karn, Sfi retisi, uygulamas ve ilham iin kiinin Kur'an ve Hadisler'e dikkatle bakmas gerekir.4

Yzyllar boyunca Sfller, Hz.Peygamber'in yanbanda yaam ve onun azndan Allah'n szlerini iitmi olan ilk fakirleri5 doldurmu olan kutsal gerein esas ve dorudan deneyimini canl tutmak iin ab a harcamlardr. Bundan baka, zor ve kark dnemlerde Mslman toplumunu bir arada tutmak ve ileri kolaylatrmak gibi bir ilevleri de olmutur.6 Dta ise, nl el-Gazali rneinde olduu gibi, slam retisinin btnselliini ortaya koyarak savunanlar da

vardr.7

Bir deneyimi yitirmek tehlikesi ortaya kar kmaz, onu iletmek ve anlatmak gereksiniminin ortaya kmas kiinin doasnda bulunmaktadr. Genel olarak slam ve zel olarak Sfizm iin de bu dorudur. Onuncu yzylda yaam olan bir Sfi, "Bugn Sfizm, gereklii olmayan bir addr, ama daha ncelerinde ise ad olmayan bir gereklikti," diyecek kadar ileri gitmitir.8 Her ne kadar kukusuz bir biimde bu bir abart ise de, uras da kesinlikle dorudur ki bu anlatmn incelik ve ayrnt kazanmasndan sonra, ibn Arabi'den sonra, Sfiler kendi deneyimlerini yava yava dile getirmeye balamlardr. Ne var ki, buna ramen, z ile ilgili ve dile getirilemez gerekliklere ait en nemli iletiimler, izde ve stat arasndasndaki kiisel ba iinde kalmay srdrmtr.

"Yeryzndeki her ey yok olacaktr, sadece ba ve celal sahibi Rabbinin yznden baka."9

Sfilerin ok esinlendikleri bu Kur'an ayeti, Sfilerin temel retisini gstermektedir: Allah'n gerekliinden baka gereklik yoktur ve tm dier gereklikler O'nun Gerekliine baldr ve grecelidir.10 Tm evrensel belirlenimler, biimsel ya da biimsiz, ince ya da kat/kaba olsunlar. Gereklikken kaynaklanan bir yarat ya da kendi kendini grne kartma srecinin iaretlerinden/ayetlerinden baka bir ey deildir.11 Daha da tesi, zaman zaman bu Gereklik, yaratklarnn iine kendi gerek kaynaklarn ve esas doalarn bilmek dncesini sokmak iin, insan iradesi ve abasndan olduka bamsz bir biimde kendi kendisini aa kartmtr.

"Alemlerin Rabbi olan Allah'a hamdolsun!"12

Evren sz konusu olduu zaman, Sfi onun biimler okluu iinden tesini grebilmek isterken, evrenin duyular ile

alglanan maddi dzenden ok daha fazla bir ey olduunu dnmektedir. Sfi iin evren, varlk dzlemlerinden meydana gelmi olan birok dnyalar, saysz biim ve ruhsal gizilg derecelerinden meydana gelmitir ve bunlar biricik Gereklik'in bilincinde olup olmamalarnn lsne gre yukarda ya da aada yer alrlar.13

"Gerekten de biz insan en kusursuz biimde yarattk ve sonra da onu aann aasna indirdik."14

Dier dinlerde olduu gibi, bir Sfi iin de insann yaratl iindeki yeri biriciktir, merkezsel olarak aa kandr ve varlnda evrenin tm gerekliklerini ve dzeylerini ierir. Byk evrenin bir bireimi olarak bir kk evrendir. Bunlara ek olarak, gerekten ya da gizil bir g olarak kutsal gerekliklere katlr ve bylece de yaratl ve Yaratc arasnda, tmyle greceli gereklik ve Mutlak Gereklik arasnda bir ba, bir berzahtr. Allah'n evrendeki batemsilcisi olarak ve Allah'n buyruklarn almak iin daha nceden uygun duruma geti-rildii ve seilmi olduu iin, kendi varlnn Kaynan ve kendi gerek doasn tanmakla ykmldr.

"Allah de ve brak onlar! O karklk iinde debelenip dursunlar."15

Kur'an sayfalarndan gelen bu heyecanlandrc buyruk, ego'nun alann, eklenti ve yanstmalarn brakarak Yol'u izlemek iin her Sfi'nin kendi iinde duyumsad canl ary gstermektedir. Sonunda ise Sfi, Allah ile zdeki zdeliini (vahdet-l vcut) ve O'ndan baka snacak bir bakasnn olmadn anlayacaktr.16

Bu istek, Allah'n Mutlak Gereklik olduunun ezici bir bilinci ve insann da hiliinin ve deersizliinin17 yokedici bir farkndal tarafndan esinlendirilir ve bu ikisi birlikte, o Gerekliin dorudan bilgisini aramak ve Allah'n ltf ile, o bilgiyi bulandran her engel ve perdeyi kaldrmak isteini

oluturur.

Araycnn karsna ilk dikilen engel kendi ego bilincinden bakas, "kty buyuran can"dan bakas (el-nefs el- emmare bi'-l-su) deildir ki bu, bizleri sevgi ve nefret zincirleri ile eitli biimler dnyasna balar; srekli olarak dei-. en grntler ve izlenimlerden oluan esnek ve deimez tuhaf bir karmaklktr. Bu anlar ve umutlar toplam ise bizleri zaman ve uzam iinde tutsak eder.18

Ego'nun kendi gerek durumunun farknda olmas ve Allah'a dnmek iin azim gstermesi, Allah'n ona yardm etmek ve korumak iin ltuf gstermesi ile olasdr;"... Allah'n cmertlii ve acmas olmasayd,", "Allah, dilediini Nuruna ulatrr,"19 ayetleri bunu anlatmaktadr. Bylece, istekli kii kendisini boaltmak ve kutsal ltfn ie akn alabilir durumda kendisini amaldr.20 Bu ltuf kiiye ya dorudan doruya esinlenme ve sezgi parltlar biiminde ya da dolayl olarak, arayan kiiye rehberlik eden ve onu destekleyen kutsal yazlar ve ayinler iindeki armaanlar olarak gelir.21 Kendi ruhsal krlk ve duyarszl ile savamas grevine ek olarak istekli kii, Ruh'a diren gsteren ve onunla savaan d gler ve eilimler ile de uramaldr.22 Bir keresinde Hz.Peygamber, "Kk savatan, byk savaa dnyoruz," demitir.

Birok Sfi, Yol'a alt ana evre ya da basamaktan sz ederler. Bu evrelerin herbirinln de bir edilgen ve bir de etkin, farkndalk ve alclk ile Allah'n ltfuna bal olarak istek ve eylem ynnn olduu sylenebilir.

lk evre, yukarda anlatld gibi, kiinin kendi hiliinin farkna varmas ve ego ile savamasdr. Bu evrede kul, Allah'n iddet ve Ycelii karsnda korkuyla doludur ve kendisinde A llah'a ait unutkanl (gaflet) besleyecek her eyden geri ekilmeye neden olan bir ruhsal bzme (kabz) halini deneyimlemektedir. Dnyadan ve eytandan. Al-

lah'n kar konulamaz gcne ve eylemlerine snr.

kinci evre, umut (reca) ve Allah'n cmertlii (ikram) ve Allah'n Gzellii'ne (Cem al) hayranlk dnemidir. Bu ayn zam anda kendini tmyle adam ak ve inanmak admdr da. nsann kendisini, Allah'n kk evrendeki kusursuz yansmas, O'nun sadk kulu ve buna karlk da Evren'in dzeni iinde Rabbin merkezsel konumda olduunu anlad noktadr. Bu konumu anlam olan kii, kutsal ltfn onun yolu ile bir kanal oluturduu bir insanlk ls, bir ermitir.23

Bilgi ve zdelik24 olan nc evrede, kiinin z birden yokolur ve Mutlak Gereklik ile zdeleir. Bir anlamda kiinin znellii, biricik olan O'nun her,eyi kapsayan ynnde yok olur ve bu arada da baka bir anlamda kiinin nesnellii Allah'n her eyi kucaklayan "Benlii tarafndan iine alnr.25

Yol, ruhsal makamlar ve hallerden olumu olarak da grlebilir. Bu makamlar, sadece ahlaksal anlamda deil, kutsal niteliklere ait kaplar olarak da belirli ruhsal erdemlerin kazanldn gsterirler. Ebu Nasr el-Sarrac, bu makamlardan yedisini saymaktadr: Tvbe, Kendine hkim olmak (Ver), Dnyadan uzak durmak/kanmak (Zhd), Fakr, Sabr, Tevekkl ve Rza. Bir kez kazanldktan sonra bunlar ruhun srekli/deimez durumlar olarak kalrlar.

Dier tarafta ruhsal hl genel olarak, Yol'daki zel ilerleyiinin bir gstergesi olarak araycnn zerine inen geici bir olgudur. El-Sarrac, ruha ait baz halleri yle sralamaktadr: Kendi kendini gzlemlemek (m urakabe). Yaknlamak (kurb). Sevgi (Muhabbet), Korku (M akafa), Umut (Reca), stek (evk), Almak (ns), Dinginlik (tminan), Gzlem (Ma- hade) ve Kesinlik (Yakin). Bu haller kulun abalarnn bir sonucu olarak deil, kula yardmc olmak ve rehberlik etmek iin sadece Alah'n ltf olarak gelirler.26

"Rabbinin adn zikret ve kendini tmyle O 'na ver veada! "27

Farkndalk ve doru bilgi Yoi'un sadece bir kutbunu oluturur ki ister sesli duada Kutsal ismin zel olarak yinelenmesi srasnda isterse de amac/kiinin dnce, duygu ve duyumlarn Allah'a evirmek olan herhangi bir slam ayini srasnda olsun, Sfilere gre esas z, Allah'n adn zikretmek ya da anmsamaktr. Allah adnn zikredilmesi, Kur'an tarafndan en yksek nitelikteki tapnm biimi olarak gsterilmektedir: "Namaz gerekten de ehvet dolu eylemleri ve byk gnahlar engeller, am a en ycesi Allah'n adn zikretmek en bydr," (Kur'an, XXIX, 45). Sfi iin gerek olann bilincinde olmak, Allah'n srekli olarak aklda tutulmas olduu iin, bunun dndaki her ey yanlsamaya ya da gerek olan unutturmaya yneliktir (gaflet). Hz.Pey- gamber'in sylemi olduu gibi, "Bu dnya ve bu dnyadaki her ey lanetlenmitir, Allah'n adn zikretmekten baka." Sonuta doal olarak. Gereklikten baka gerek olmad iin, "dnya ve erdii her ey" Allah'n grne karttklarndan baka bir ey deildir ve Yol'da ilerlemi olanlar iin dnya artk bir perde ya da bir engel olmayp O'nun Hakikat'inin aa kmasdr.28 Kur'an dnyay hem Allah'n cmertliine bir delil olarak rnek gstermekte hem de onun sinsi, byleyici yanlsamasna kar kiileri uyarmaktadr. Sonuta kii Allah' her eyin iinde ve her eyi de Allah'n iinde grmelidir ki her ey yolcuya O'nun Yzn gsterebilsin.29

Mslmanlar gibi Sfller de, nemini daha derinden yorumladklar dier slam tapnmlarn doal olarak uygularlar. Onlara gre bu yinler, tapnmlar ya Allah'a teslim olarak "benliin uykuya dalmasna" ya da gerek doamz kabul ederek "kalbin uyanmas"na yol aar. Bu yzden ab- dest almak sadece d ya da hatta i kirlerin basit bir biimde ykanmas deil, kalbin Allah'tan baka her eyden arn-

drlmasdr. Secde, kiinin Allah Gereklii karsnda yok olmas iin bir simge oluturur (Fen) ve oturu da, zde O'nunla bir olarak kiinin O'nun iinde yaamasnn simgesidir.

Allah karsnda, btnsel fakr'n anlalabilmesi yoluyla ego'yu ldrmek iin bir frsat, bir ruhsal yenilenme dnemi olarak grlen Ramazan Orucu iin de ayn eyler geerli- dir. Ramazan'n son gnlerinde birok Mslman, camilerde namaz ve tapnm iinde uzun zamanlar harcarlar. Bu itikaf uygulamas, Sfilerde dzenli bir halvet uygulamas biiminde geniletilmitir ki halvete giren izde, zikir ve medi- tasyon am acyla kendisini insanlar ve dnyadan bir sre iin ayrr.30 Baz tarikatler bu uygulama zerinde dierlerine gre daha ok dururlar. Gecenin bir blmn ya da tmn dua ve namz ile geirmek de bu eit bir adettir.31 Bu teheccd uygulamasndan, ilerdeki blmlerde sk sk sz edilecektir.

"Sana ballk yemini edenler, Allah'tan bakasna ballk yemini etmemilerdir. Allah'n eli, onlarn ellerinin zerindedir."32

Her ne kadar Hz.Peygamber'in szl retisi ve baraka- s/33 ilk zamanlardan beri stattan izdee aktarlmakta idiyse de ancak XII. Yzyl'da, belirli bir stadn retilerini ve yntemini srdrmek iin izde gruplar tarikatler biiminde toplanm aya baladlar. Gnmze kadar yaam olan en eski ve en nl tarikatlar arasnda, Abdlkadir el-Cilani tarafndan kurulmu olan Kadirilik,34 Celaleddin-i Rumi35 tarafndan kurulmu olan Mevlevilik ve Ebu el-Hasan ei-azeli36 tarafndan kurulmu olan azeliliktir. Bu tarikatlar, hibir biimde slam, hatta Sfizm'in farkl mezhepleri olmamlar, manevi mizataki eitlilikler iin eitli gruplar salamlardr, Deiik tarikatlar, temelden ayrlmakszn deiik birleme, reti ve uygulama yollar ortaya koyarlar.37 Gerek bir S-

fi tarikat, kabul edilmi genel ilkelere, slam tapnm biimlerine uyumu ile anlalabilir; esinlerini, Kur'an ve Hz. Peygamber'in Hadislerine dayanarak alr ve onlara baldr; balang noktas asndan da, tarikatn statlar silsilesi Hz.Peygam berden balamaldr.

Yukarda sz edilmi olan ilk tarikatlar, zamann ilerlemesiyle, birok yan-dal tarikatlara yol amlardr. Bu dallarn kurulmas, bir eyh, byk bir manevi g ya da anlay, reti ya da yntemde yeni bir vurguyu savunduu ve byle bir kiinin evresinde yeni bir izde grubu toplanp bunu destekledii zaman gereklemitir. rnein, azeli tarikatnn birok dallar arasnda geni bir blgeye yaylm olan ve el-Arabl el-Darkavi 38 tarafndan Darkaviyye vardr ki kendi zamannn azeli uygulamasna daha sk bir disiplin getirmitir. Yaklak yz yl sonra da bir Darkavi eyhi olan Ahmed el-Alevi39, halvet uygulamasna daha byk bir nem veren kendi daln kurmutur.

Yukardaki Kur'an alntsnn da gsterdii gibi, bir Sfi tarikatna balanmak, kiinin kendisini o tarikatn bana ya da eyhine ve eer bu iki zellik ayn kiide yoksa, o zaman da kendisi silsileye bal bir manevi stada ballk yemini etmesiyle olur. Bu yem in, Hudeybiye'de, yaknlarnn Hz.Peygamber'e ettikleri yeminden esinlenmedir. Hibir Sfi, uygun bir biimde Yol'a balama treninden gem eden, Sfizmin uygulamalarndan herhangi birisine balamay dnmez. Birok durumda, tarikatn eyhi basite, tarikatn varl, retisi ve uygulamasn srdrmekten honut olan seilmi ya da bu grev kendisine gemi olan kiidir. Ne var k bazen bir tarikatn yeleri, balarnda ayn zamanda, zikir iletiimine ek olarak Izdelerini Yol boyunca ilerletme gcne sahip de olan bir manevi bir rehber (mrid) ile birlikte alacak kadar ansl da olabilirler.40 ounlukla tarikatn eyhinin bir de temsilcisi (halife/naib) olur ki eyh bulunmad ya da hastaland zaman onu temsil eder. Eer

tarikat ok geni ise o zaman hazineci ya da tarikata yeni girenleri yetitirecek olan retmen gibi dier ilevleri yerine getirecek olanlar atam ak gerekebilir.41 Tarikat geni bir biimde eitli hcre ya da zaviyeler'e blnd zaman, eyh bunlarn herbirine bir mukaddem*2 atar ki bu kii eyhin adna, onun tleriyle grr ve yeni yeleri kabul etmek ve bulunan eskileriyle de grmek znine sahiptir. ounlukla mukaddem' in kendisinin de bir temsilcisi bulunur.

Bir tarikatn ya da zaviyesinin kurulu biimi, nemli lde tarikattan tarikata deiir ve bir dereceye kadar da yerel koullara baldr. yeler bazen eyh ile birlikte topluluk iinde yaarlar, dier durumlarda da eyhin sadece zel iz- deleri onunla birliktedir. Belirli durumlarda, yeler yaamlarnn byk bir blmn dnyadaki ilerini yaparak geirirler ve sadece tarikata ait ayinleri yapmak in zaman zaman bir araya gelirler. ounlukla da, tarikata tmyle balanm tam yelere ek olarak geni bir istekli kitlesi vardr ki bunlar sadece tarikata balanm olmann kutsanmasn almtr; kendilerini Yo l' izleyebilecek yetenekte grmezler, ama tarikatn ve eyhinin barakasn paylamak isterler.

Tarikata tmyle balanm olan yeler, kendilerini tmyle eyhin ynetimine teslim etmi olan ve hayattaki esas amalar kutsal gerei yaamak olan kadn ve erkeklerdir. Tarikatn kendilerinden istedii tm ayin ve uygulamalar yapmak ykmlln.stlerine almlardr ve olas olduu kadar da eyhe hizmet etmeyi grevlerinin bir blm olarak grrler. Kendilerini fakirlik ve boyun emeye balam olmalarna karn, ye-lerden bekr kalmalar istenmez. Manevi topluluklarn ounda olduu gibi, yelerin kendi aralarnda birbirlerine kar ve eyhe kar olan ilikileri, belirli davran kurallar (edeb) ile snrlanmtr. Bir topluluk iinde bu kurallar, herhangi bir manastrda grlebilecek derede kat bir "Kutsal Kural" derecesinde olabilir.

Bir tarikatn her zaviyesi dzenli aralklar ile toplanr (m eclis) ve yeler toplu olarak tarikata ait zikirleri ve okumalar (vird) yaparlar; bu arada slam'n genel tapnmlar da yerine getirilir. Zikir gibi virdler de ounlukla doksan dokuzluk tebih yardmyla okunur. Toplantnn bir yerinde sessizce yemek de yenebilir ya da Sfi yazlarndan blmler okunabilir. Zikre mziin ya da iirlerin elik etmesi de olasdr. Baz tarikatlarda ise zikir, kutsal bir dans olarak ritmik eylemler ile yaplr.

Bu etkinliklere kadn yeler erkekler ile birlikte katlmazlar; genellikle eyhin ei ile birlikte bunlar yalnz yaparlar. Ne var ki ruhsal konulard