XXI. Sayı ISBN 975-19-0164-2

Fiatı: 25.000 TL KDV Dahil/20 $ SAHİBİ

Vakıflar Genel Müdürlüğü Adına

ŞenerMACUN

SORUMLU YAZ! İŞLERi MÜDÜRÜ

İbrahim ATEŞ İNCELEME KURULU

. İbrahim ATEŞ

Prof.Dr.Bahaeddin YEDİYILI>IZ .

Prof.Dr.Refet YİNANÇ Doç.Dr.AbdÜikeriİn ABDÜLKADİROGLU

Mehmet NARİNCE TEKNİK YÖNETMEN

SadiBA~M .. Mehmet NARİNCE

TASHill Şükran VELİOtLu

. Hüseyin BAŞKAYA Gülgün ERIŞEN;_

. ı

Tülin DANACI . 1

Yayınlanan yazılarda ileri sürü­len fikir ve beyanl~rdan yazı sa-hipleri sorumludur.( ·. ·

Makaleler kaynak 1 gösterilmek kay~ı ile iktihas edilebilir

On Kapak:: · Ertuğrul Gazi'nin Türbesi

(Foto.Abdülkerim ERDOGAN) Ön İÇ Kapak : :

İstanbul, Eyüp, Sokullu [ Külliyesi (F()tO: Sadi BAYRAM) Arka Kapak : :

Edirne Selimiye Külliyesi Giri§ Portali

(Foto: Sad i BAYRAM) Arka, İç Kapak :

Tekirdağ Rüstem Pa§a Külliyesi

(Foto: Sadi BAYRAM):. Telefon (Ankara)

311 34 63 - 324 48 16/233-238 BASILDIGI YER:

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı

fstanhul 1990

Ic i ll!!

Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanuni'ye Takdim Edilen Bir Risale . . . . 5

Nazif ÖZTÜRK XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayile§me ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası . . 23

Dr.Mehmet Akif ERDOGRU Ertuğrul Gı'izi'nin Bilec~k'teki Vakıfla_rı . . . . . . . . . . . . . 81

Y.Mimar Esin DEMIREL Vakıflar İdaresinin Günümüze Ula§tırdığı Bir Ah§ap Yapı Ke§fi Osman Efendi Tekkesi . . . . . . . . . . . . 115

Şinasi AKBATU İstanbul'un Kaybolan camilerinden Sinan Ağa camii Tahtaminfire camii .............. ·. . . . . . . . . . . . . . 129

Saim SAVAŞ Sivas'ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri . . . . . . . . . 133

Prof.Dr.Semra ÖGEL Şehzade Mehmet camii'nin Dı§ Yan Safaları . . . . . . . . . 151

Prof.Dr.Yıldız DEMİRİZ Bilecik'de Orhan Gazi imareti'nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar..................... 165

M.Semih İRTEŞ Kasımpa§a Piyale Pa§a Camii'ndeki Ah§ap Üstü Kalem ݧleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 173

Yrd.DoçJDr. Gülçin KÜÇÜKKAYA Mimar Sin~'n Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Yrd.Doç.Dr.Abdüsselı'im ULUÇAM .. Irak'taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında 255

Doç.Dr;Haşim KARPUZ Trabzon'un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler ....................... ·. . . . . . . . . . . . . . . 281

Suzan BAYRAKTAROGLU Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l99

Doç.Dr.Selçuk MiİLAYİM Türk Sanatı Ara§tırmacılığında "Köprülü Metodu"nun Yeri ve Önemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

. Doç.Dr.Mü.çteba UGUR Sülüs Hattında Dair Mühim Bir Risı'He "Sülüs Yazısı Rehberi" .. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇAM İslam da Bazı Fı khı Meselelerin ve Mezheplerin Türk Cami Mimarisine Tesiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

Dr.Aii AKTAN Divani Yazı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Prof.Dr.S.Yıldız ÖTÜKEN Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estekik Çözümler 395

Mehmet TUNÇER Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geli§tirme Planlama Çah:§maları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

~============~==============~======~~.

iSLAM'DA BAZI FIKHi MESELELERiN VE MEZHEPLERiN TÜR:K CAMi MiMARiSiNE

TESiRi

Yil'd~Doç.Dr.N~sret ÇAM

B ir mimari eserin teıjekkülünde mües­

sir olan faktörlerden bir tanesi de, o

mimariyi vücuda getiren cemiyet ve

devletin benimseyip dahil olduğu inanç sistemi

ve dünya görü~üdür. Bilindiği üzere bu arniller­

den diğerleri ise coğrafya, iklim, iktisadi vazi­

yet, kom~u ve mirasına konulan devletlerin

san'at anlaylljlan ile o yapıyı asıl meydana g~~

tiren kimselerin milli ve ~ahsi zevkleri ve sosyal

ya~antılar~dır.

Gerçekten de bilhassa dini yapılarda, inanç sistemlerinin dünya görü~lcrinin önemli bir

mevkic sahip olduğu mü~hede edilmektedir. Mesela iktisadi vaziycti birbirine denk olan Hristiyan ve İslam dinine mensup iki milletin,

aynı coğrafya ve iklim ~artlarına Miz bir yerde

yapacaklan bir kilise ile bir cami, bazı ufak-te­fek benzerlikler gösterseler bile, bunlara vücut veren felsefe ve inanç sistemi farklı olduğu için esasta ayrı bir mimari üslılp arzedcceklerdir.

Bu cümleden olarak, Hristiyanlar kendi dini

anlayı~ları icabı kiliselerini genellikle haçvari

1- Bahclon. J .. Histoire de !'Art II. Fransa. 1966. s.421.

2-. "a.g.e.". s.533.

bir pİan üzerine yapıp dolu kısmın oldukça faz­la yer tuttuğu duvarlarını, H~İsa'nın, Meryem­'in ve diğer dini büyüklerio resimleri ile bezer­lcrken, Müslümanlar da yine dini telakkilerinin bir gereği olarak camilcrini saf nizamma uygun bir ~ekilde yapıp, duvarlarını mü~ahhas olma­yan motif ve ~ekillerlc tczyin ederler. Hatta, Hristiyanlar aynı anlayı§ sebebiyle kiliselerinin

plan bakımından olduğu kadar konstrüksiy~n itibariyle de haçvari bir görünü~ kazanmasına özen göstermi~lerdir (Şckil-1). Mesel:i XI. asır Roma dönemi yapılarında Spirc Katedrali1 ile Saint Jacques-de Compostelle Kilisesini (1075-

1 128)2

buna örnek gösterebiliriz (Şekil-1,2). Yine İslamın temizlik anlayı~ıyla, abctest ve gu­sül emrinin İslamda hamam, çeıjme, havuz, §a­dırvan gibi su tesislerinin geli§mcsinde önemli

rolü olduğu hepimizin malılmudur .. Keza, aynı inanç faktörüyledir ki, ba§ta Bekta§ilik, Mev­levilik ve Kalenderilik olmak üzere bir kısım tarikatlar, kendi felsefi tclakkilerini, meydana getirdikleri eseriere aynen yansıtmı§lar3 ve ne­

ticede bunların serpu~Iarından4 (Resim 1),

3- K.1ramağaralı. B.. Anaı.lolu'ıJa Tarikat ve Tekkc San'atı. AÜ.İiahiyat Fakültesi Dcrgi.~i. XXI. Ankara, 1976, s.248.

4- Kumbasar. i.. S~rp~lar. 1ürkiye Turing Otomohil Kunımu Yayını. s.31.

376 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

sancak alemlerinc5

(Resim 2) varıncaya kadar

birçok ~alan, kendi alameti Carikaları haline dönüıjmüıjtür. Hatta bir devirde Hanefılerin, 10 zira derinliğinde ve 10 zira geni§liğinde olma­yan durgun sularda abdest almanın cliz olma­yacağı §eklindeki telakkilerine binaen, nakledilmesi mümkün su kapianna musluk ta­karak ancak bu §ekilde abdest aldıklan ve ne­ticede "haneftye" adı verilen bir su kabı çe§idinin meydana geldiği bilinmektedil (Şe­kil-3)"

Şimdi bu durum kar§ısında, "İslômdaki bazı ibiidete ve tatbikata dflir mesele/erin Izah farklı­

lıklarından dof..'muş bulunan ftkhf mezhep/erin ~·e

bu mezhep/erin birbirleriyle olan münasebetleri­

nin de İslam san 'arına ~·e cami mimarisine alds­

leri olamaz mı?" ~eklinde bir soru insan aklına ister istemez gelmektedir. Böyle bir soruya ce­vap bulmak, Türk mimarisine §ekil veren tali dcreecdeki faktörlerin neler olduğunun bilin­mesi bakımından, küçümsenmeyecek önemi haizdir. ݧte biz bu yazımızda bazı fıkhi mese­lelcrle mezhepterin Türk clmi mimarisini ne yönde etkilediğini tesbit etmeye çalı§acağız.

Ancak, konuya doğrudan doğruya girmeden önce, isıarndaki fıkhı" mezhepterin ortaya çıkı§ tarihleriyle bunların metodlarına, yayıldıkları bölgelere ve birbirleriyle olan münasebetlerine kısaca gözatmak icap etmektedir. Bilindiği gibi ilk olamk ortaya çıkan Hanefi mezhebinin te-

5- Karamağaralı. B .. a.g.e.. s.263.

melleri H.80-150 (M.699-767) 7 yıliatı arasında

ya§ayan ve İmamı Azam lakabıyla da· bilinen Nurnan b.Sabit tarafından atılmı§ ve önceleri Abbasiler'in

8, daha sonra da Türklerin resmi mezhebi olarak, ba§ta Türkierin ekseriyeti te§­kil ettiği memleketler olmak üzere Irak ve Su­riye'de yayılmı§tır. Hanefi mezhebinin Mısır'da geni§ ölçüde yayılması ancak Osmanlılar'ın bu­raya, diğer kadılar yanında ve onların reisi du­rumunda bir Hanefi kadısı tayin etmesiyle mümkün olmu§tur

9. Bazı ülkelerde Hanefi mezhebine ''Türklerin mezhebi" denilmi§ olup, halen dünyadaki bütün müslümanların vakla§ık 2/3 si Hanefıdir10. Doğu Anadolu. Az;rbavcan ve Kafkas Türkleri 11 arasında ise üçüncü. ola­rak ortaya çıkan şam mezhebi de benimsenmi§ ve böylece bu bölgelerde her iki mezhep bir a­rada devam edip gelmi§tir. Yine bu Şafii mez­hebinin Eyyıibiler'in resmi mezhebi olduğu 12

ve bir ara Maveraünnehir ile Horasan'da da e­peyce taraftar bulduğu, hatta Osmanlı Mkimi­yetinden önceki son asırlarda birFok yerde ekseriyeti te§kil ettiği bilinmektedir 3. Ancak, Türkler, genellikle Arap Yarımadasında taraf­tar bulan Hanbeli mezhebi ilc, Kuzey Afrika'da yayılan Maliki mezheplerine fazla rağbet gös­termemi§lerdir14. Bu sebeple de Suriye ve Mı­sır gibi ülkelerde hemen dört mezhepten cemaatler bulunduğu halde Anadolu'da bilhas­sa Osmanlılar'ın gayreti ilc mezhep birliği sağ­lanmı~ur15. Osmanlılar'ın bütün imparatorluk

6- Huan. a .. Hanefiye. İslam Ansiklopedisi. s.5/1. İstaniıul. 1964. s.214.

7- EbO Zehra, M .• Ebu Hanife, (çev.Osman Keskioğlu), Ankara. 1962. s.14.

8- İslAm Ansiklopedisi'nin Hanefiler md, c.5/l. s.212.

9- Uzunça~ılı, i.H~ Osmanlı Devletinin ilmiye Tt:ıjkilatı. Ankara. 1965, s.174, ni; ElıOZchra. M.İslamda Fıkhi Mezhepler

Tarihi. (çev. Abdülkadir Şen~). İstanbul, 1978, s.359.

10- EbOZehra, M •• a.g.e., s.252. (çevirenin notu)

ll- Kırzıoğlu, M.F .• Osmanlllann Kalkas Ellerini Fethi. Ankara. 1976, s.307,375: Evliya Çelebi Seyahatnamesi 1':1. İs-tanbul. 1976, s.518.

12- EbO Zehra, M., a.g.e.. :;.359.

13- I lcffening. W., Şafii. t~Iam Ansiklopedisi, C.II. İstanbul. s.271.

14- Turan. O .. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanlıul. 1973, s.225.

15- 1 langi mc-Lhepten olursa olsun. Osmanlı Müftüsü. vcnliği fetvalan. Haneli mt:'Zhctıi üzerine veriyordu. Yalnız Mekke.

Med ine. l<;ıhire ve Kudii~ ahalisinin mühim kısmı ~alii. Maliki ve Hanbeli mczhcplcrindL'Il olduklanndan. buralara

bu üç mezhebe mcn~up aynca üç müftü tayin olunurdu .. Ancak mühim davalarda bu kadıların. onlann reisi duru-

FIKHI MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MiMARiSİNDE TESİRİ 377

çapında halkı tedirgin etmeden Hanefiliği yay­ınağa sevkeden amil, herhalde mütecanis top­luıniarın idaresinin daha kolay olduğu gerçeğidir. Gerçektende mezhep taassubunun yaygın olduğu Abbasiler devrinde Bağdat'ta Şa-: fiiler'le Hanbeliler: Merv ve Isfahan tarafların­da da Şafiilerle Haneliler defalarca vurll§mu~. birbirlerinin mahalle ve meskenlerini tahrip et­mi~; g§lip gelenler mağlupları günlerce sokağa çıkarmamı~lardır. Hatta, İmam Taberi, Ahmed b.Hanbel'in farklı görü~lcrini bu mevzudaki e­serine almadığı için Hanbeliler'ce evi ta~lan­

mı~; vefat ettiği 1.aman da ancak evine gece defnedilebilmi~tir16. Sırası gelmi~ken bu dört mezhep arasında en ho~gürülüsünün Hanefilik­ı 7; en katısının da kendisinden daha sonra Vahhabiliğin doğduğu Hanbeli mezhebi oldu­ğunu ifade edelim lS'

Bu arada, konumuz açısından önem arzeden "Öif''ün 19 sadece Haneli §li mlerince dini bir delil olarak benimsendiğini ve diğer mezheple­rio nass'lara, yani ayet ve hadisiere daha çok bağlı kalırken, Haneiiierin bu nass'lar yanında rey ve içtihada da hüvük önem verdiklerini ifa-

. 20 . de etmek yerinde olacaktır . I~ te bu metod sa-yesinde Haneli mezhebi büyük bir dinamizm ve i~leklik kazanm~tır. Tabii bunda, bu mezhebin genellikle iktidarların resmi mezhebi olmasının

ve. sosyal realitelerle iç-içe bulunmasının da mühim rolü vardır.

*·* * Bu giri~ten sonra artık mezheplerin ve bazı

fıkhi meselelerin izah farklılıklannın, münhası­ran Türk cami mimarisine tesiri konusuna ge­çebiliriz. Burada, en eski münaka~a konularından biri olması sebebiyle ilk pl§nda ele almamız gereken konu, cuma namazının bir ~ehirde birden fazla camide kılınıp kılınamaya­cağı meselesi ve bunun cami mimarisine tesiri hususu olacaktır.

I.a) Bilindiği üzere Hz. Peygamber'in sağlı­ğında Müslümanlar, cuma namazını o sıralar Medine'nin yegane camii olan Mescid-i Nebevi! de kılıyorlardı. Bu cami zamanla dar gelmeye

ba~layınca ba~ta Hz.Ömer ve Hz. Osman'la,

I.Vel~d olmak üzere bir-kaç defa geni§letil­mi§ti-1. Aynı ~ekilde diğer İslam merkezle­

rinde de birçok mescit yanında bütün cemaati alacak ~üyüklükte "cami-i kebir" veya mescid­

i cuma .. adıyla bilinen bir ulu cami bulunu­YOrdu. Mesela, bunlardan Küfe'deki Cami-i Kebir 103.60 m.x 103.60 m. ebadında22 olup

20.000 ki~ilik cemaati alabilecek hacimdeydi. Ve yine ba§ta Kurtuba, Harran ve Mescid-i Aksa cami-i kebirleri olmak üzere ilk devir

camilerinden çoğu, yeni ihtiyaçlar ka~ısında

mundak.i Hanefi kadı5ı ile i5ti§are etmeleri emrolunmUJitU (Bk.Uzunça!"§ılı, İ.H .• a.g.e., s.174, n.l.; Uzunça!"§ılı, İ.H.,

"Mekke-i Mükerreme Emirleri .. , Ankara, 1972. 5.63.). Aynca, Anadolu'daki lıazı heylikleri de mezhep birligini

saglaoıak gayretinde olduklan mii§ahade edilmektedir. Bunlardan bir tanesi de Rama7.anogullan Bcyligi olup, en

mühim eserlerinden biri olan Adana Ulu C!mii'n imamının NQoıan b.Sabit (Ebu Hanife) mezhebi üzere olmasını,

vakfıyelerinde ~n k<>ıjmUJilardı (Bk.Çam, N., "Ramazanogullan Mimari Eserleri.. -ba5ılmamı§ doktora tezi-,

Ankara, 1979, s.12).

16- Karaman. H .. İsıtım Hukukunda İçtihad, Ankara, (tarihsiz). 5.146 ve 172

17- Hitti, P~ İslam Tarihi (çev.Salih Tug), c.2, İstanbul. 1980. s.610.

18- EbfiZehra, M .. İslamda Fıkhi Mezhepler Tarihi. (çev.A.Şener). İstanbul, 1978. s.433.: Turan, O .• Selçuklular Tarihi

ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, 1980, s.316.

19- İmam-ı Azam'a göre bir hususta ilgili, Kur'an ve Ha9iste herhangi bir hüküm yok.<;a, bir kavmin İslamiyet öncesi

geleneklerinin devamı demek olan ''örf' de. dini deliller arasında yer alabilir.

20- EbQZchra. M .. Ebu Hanife. (çcv.O.Keskioğlu). Ankara. 1962. 5.313.

21- Creswell. K.A.C.. Early \slamic Archiıecıure lll. OxfonJ. 1909. s.8.

22· a.g.e .. s.23.: Aynı yazar. Early İslamic Architccıure 1/2. Oxfonl. 1909. 5.23.48 ..

378 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

devamlı surette geni~letiliyordu. Mesela, bun­lardan Mescid-i Aksa, Fatimiler'e kadar en az beıj defa geni§letilmi~ti23. Bunun da sebebi, bütün cemaatin bir tek imarnın arkasında na­maz kılmasını sağlamak dü§üncesiydi. Ancak,

zamanla ~ehirlerin nüfusunun artması dolayı­sıyla bütün cemaatin tek camie sığmaması ve

cuma narnazına yeti~ehilmek için büyük §ehir­lerde uzun mesafe katetmek mecburiyelinde

kalınması gibi zarüri sebepler, bir §ehirde birden fazla cuma-namazı kılınıp kılınamayacağı me­

selesini gündeme getirmi~tir. Bağdat gibi or­

tasından. nehir geçen §ehirleri~ durumu, bu meseleye daha da önem kazandırmı~tır. Böyle bir konu daha Ebü Hanife (M.699-767) zama­

nında ortaya çıkmı~ gözüküyor.

EbüHanife, yukarıda da söylediğimiz gibi, -"nass "lar yanında kıyas ve içtihada da önem vermesi dolayısıyla, ilk devirlerdeki tatbikatın aksine, bir ~hirde birden fazla camide cuma namazının kılınabileceğine hükmetmi~tir24. Ancak, H.150-204 (M.767-819) yıllan arasında ya~yan İmam şarı. -ki nüfuz bölgesi daha zi­yade Mısır ve Suriye'dir- fetvası için ilk devir müslümanlarının dini hayatını esas alması se­bebiyle olsa gerek, bu fetvaya taraftar gözük­memi~tir. Bu mezhep imarnma göre, cuma namazı," bir §ehirde iki camide aynı anda kılın­mı~ ikisi birden değilse sonra kılınan Mtıl o­lur . Böyle bir hükmün, cumanın her §ehirde sadece bir camide kılınması neticesini doğura­cağı açıktır. Bu konuda Hanbeliler'in görü§ü de Şafiiler'in görü~ü gibidir

26. Nitekim Şafii mez­

hebinden olan Selahaddin Eyyubi 569 da

(M.1174) devletin ba§ına geçtiği zaman bir ba§­kadı tayin ederek cuma namazlannın §ehrin (Kahire) en büyük camii olan Hakim camii'­nde kılınmasını emrettiği anl3§ılmaktadır27. Halbuki İbn-i Nuceym'in ifadesine göre Merv ve Buhara gibi daha doğudaki isıarn merkezle­rinin Hanefi fakihlcri, bir ~ehirde birden fazla camide cuma namazının kılınabileceğini artık kesin hükme bağlaml§lar ve bunun için de dört rekatlık bir "Zühr-i ahir" namazı ihdas etmek suretiyle cemaatin, cuma namazlannın kabul o­lun up olunmadığı konusundaki §üphelerini im­le etmek istemi§lerdir

28. Ancak, cumanın bir

§ehirde birden fazla camide kılınmasının yay­gınla§ması ve buna paralel olarak da zühr-i ahir namazının yerl~mcsi, birdenbire gerçekl~me­mi§; yine İbn-i Nuccym'in beyanına göre bu zühr-i ahir namazı Bclh'li alim Hakim Şehid Muhammed b.Muhammed'in (ÖI.H.-334/M.945), "Kafi Fi-Fünıu '1-Haneji" isimli e­serin i yazmasından ve bunun §erhlerinin yapılmasından, ycini X.asnn ortalarından sonra müesseseiC§IDi§tir. Bu durumda, içinde Cuma namazının kılındığı camiierin sayısının ilk ola­rak arttığı yer, Buhara ve havalisi olmalıdır. Ni­tekim Buhara'da İstahri zamannİda (X.yüzyılın ilk yansı) Eski cami, Mah cami ve Registen Namazgahı olmak üzere üç büvük mabet bu­Iunmaktaydı30. Ba§ka bir ifade~e göre ise, bu namazgahlardan ve benzerlerinden M.X. asırda epeyce in§a edilmi§ti31.

Bütün bu fıkhi meselelerle bunların izah tarzlan, cami mimarisini birinci planda ebat bakımından etkilemi§tir. Mesela cuma namazı­nın birdçn fazla camide kılınması adetinin he-

23- Creswell. K.AC., Early İslaniic Arlıiıecıure 1/2, Oxford, 1969, s.374,375.

24- İbni Nuceym, ei-Bahru'r-Raik II, s.154.; Karaman. H .• İslamın l§!gında Günün Mc:;clclcri. istanbul, 1978, s.40.

25- Karaman, H., ag.e .. s.59.

26- Karaman. H .• a.g.e .• s.59.

27· Pcdersen. J .. Mescid. Lo;lam Ansiklopedisi. c.8. İstanbul. ı97t. s.l7.

28- İbni Nuceym. a.g.e. s.l54.

::9- KAtip Çelebi. Kt!!jrü'z-Zünün. c.ır. istanbul. 1943. s.I37R

}1)- Banhold. W .• Buhara. l~lam Ansiklopedi.o;i. c.ll. İstanbul. 1945. s.764. 765.

31- Buhara. Türk Ansiklopt:disi •. c.8. Ankara. 1956. s.347.

FIKRI MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMi MİMARİSİNDE.TESİRİ 379

nüz yerle§mediği devirlerde ve yerlerde yapılmili olan Kufe (639), Samerra (852) (§ekil 4), Ebu Dülef (860), Kurtuba (786-987) (§ekil 5), Kahire el-Hakim (990) ve Bağdat (762) Ulu ciimileri, oldukça büyük camilerdi.r

32. Halbuki :

bir §ehirde birden fazla camide cumanın kılına­bileceği görü§ünde olan Hanefiterin nüfuz sahasında bulunan Abbasilerin doğu vilayetle­rinden Damgan'daki Tan-Hane (§ekil 6) ile Nayin'deki Mescid-i Cuma daha küçük ebatlı­dır (yakla§ık 39x46 m.). Bununla beraber, cuma namazının bir §ehirde birden fazla camide kılı­nabileceği §eklindeki Hanefi fıkıh anlayı§ına paralel olarak §ehirlerdeki cami sayısının artıp ebatlannın küÇÜlmesi hadisenin birdenbire vu­kubulmadığı anla§ılmaktadır. Mesela Peder­sen'den öğrendiğimize göre H.375/M.985 vılında Basra'da 7000 mescide kar§ılık sadece 3 ~ami bulunmaktaydı33. Yine, Samerra'da tck cami vardı. Me§hur İslam tarihçisi Yakubi (278/891) ifadesine göre o yıllarda koskoca Bağdat'ta, Saray Camii hariç, biri §ehrin doğu­sunda, diğeri batısında olmak üzere iki cami bulunuyordu. Bağdat'taki camiierin sayısı da ancak M.X. asrın ortalarından sonra artmaya ba§lamı§ görünüyor. Nitekim 95l'den sonra dördüncü bir cami, H.379 (M.990) da be§incisi, bundan dört sene sünra da altıncısı yapılmı§tır-34

. Ştıyanı hayrettir ki, Kahire'de Fatimiler dev­rine kadar iki olan cami sayısı da, yine aynı devirden itibaren, daha doğrusu 970-972 tarihli

el-Ezher camii ile birlikte artmaya ba§lamı§tır35 Bunda ise Şiiliği benimseyen Fatimilerin

cumanın her §ehirde ancak bir camide kılına­

cagı görܧünü savunan Mısır'ın eski hakimleri­nin gö!ܧlerini itibara almayı§lannın rolü ol­malıdır.

Aslında Hanetilerin bu fetvalarının esasın­da, §ehirlerdeki nüfusunun artması gibi bir sos­yal faktör yer almaktadır. Ancak bu sosyal faktör, tek ba§ına yeni dirnilerin yapılmasına

· yetmemi§tir. Zira daha M.800 yılla~nda nüfusu 2.000.000'u bulan Bağdat'ta az önce de söyle­diğimiz gibi X.asrın ortalanna kadar 2-3 cami bulunurken bu tarihten itibaren bu sayının

arttığı görülmektedir. Eğer bu hususta nüfus, tek faktör olsaydı, cami sayısının da daha ilk yıllarda artması icap ederdi. ݧte ancak dini otoritclerin bu konudaki kesin fetvaları ve Hanefiliğin de Abbasilerin resmi mezhebi ol­ması37 iledir ki, Bağdat'ta yeni cuma dirnileri

yapılabilmi§tir.

b) Erken devir camilerinin Samerra Cami-i Kebir'de (260x180 m)

38 Kurtuba Cami-i Ke­

bir'de (247xl57m) ve Samerra Ebu Dülefte (213x135m.) olduğu üzere çok büyük ölçüler halinde yapılması ise bu kadar geni§ rnekania­nn bir veya birkaç kubbe ile örtülerneyeceği dikkate alınarak kuhbcnin hacim ve ahenk un­suru olarak nisbeten ihmal edilmesi ve mek­anıarın düz örtü ilc örtülmesi neticesini

32- Bu camilerden ilk üçü. ordugiih camisi oldugu için böyle büyük ebalh yapıldıklan iddia edilse bile, saydı~ımız diger

camiler için böyle bir iddia geçerli olamaz. Abbasi devri cilmilerinin böyle büyük el>allı yapıh~ında, S§t>ani mimarisinin

lesirini arayanlar da olabilir (Bk.Creswell, K.AC.. AS ho rı of Early Muslim Archilecturc. Great Brilain. 1958, s.190.).

ne var ki bunda da o devirlerde bir ~hirde ancak !>ir c-Jmide cuma namazının kılınaNlcccgi ~klindeki fıkhi anlayışın

müessir oldu~unu söylemek daha isabetli olacaktır. kanaalindeyiz. Nilekim S§Soani lopraklanndan binlerce kilomelre

balıdaki Kayrevan ve Kurıuba Cami-i kebirleri de oldukça büyük cballı olarak yapılmış l>ulunmaktadırlar.

33- Pcdersen. J~ a.g.e., s.l7.

34- Aynı yer.

35- Aynı eser. s.l8.

36- Lomtıard. M .. İlk Zafer Yıllannda İslam. (çev.Nczih Uzcl). isıanbul. 1983. s.ll7.

37- llancfficr. İslam Ansiklopedisi. c.V/1. s.212

3H- Dil.oz, E .. L'Arı de L'İslam, Paris. s.2?.

3'J- Yetkin, S.K .• İslam Sanaıı. Ankara. 1?54. s.

380 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

doğurmu~tur, diyebiliriz. Halbuki Müslüman­lar, bir mabetten ziyade Mukaddes Kayanın ha­

urasına yapılmı§ ahidc durumundaki daha 691 tarihli Kubbetü's-Sahra'da 20.33 m. çapında bir

kubbe yapılabileceğini göstermi§lerdir. Gerçek­

ten de bu kubbe, Türklerin mimaride toplu

mekan elde etme anlayı~larına kadar İslam mimarisinde tck kalmı~tır. Kanaatimizcc buna

sebep, kubbe mimarisi i<sin elveri§li ortamın bulunmayı~ından ziyade, bu kadar büyük ebatlı camileriri nasıl olsa bir-iki kubbeyle örtülmesi­

nin imkansızlığı dü~ünce...-;i olsa gerektir. İ~te bunun içindir ki kubbe, Türklerden önce ya ta­

mamen ihmal edilmi~, ya da bir-kaçı hariç mih­

rap önü mekanının dı~ında yer bulamamı~tır. Tabii bu bahscuiğimiz faktörün, erken devir

kuhhc mimarisini etkileyen yegane faktör oldu­

ğu iddiasında değiliz; muhtemeleri bunda Arap-

ların İslamiyet öncesinde kubbc ve kubbernsi örtülere a§ina olmayı~larının, daha doğrusu A­rap Yanmadası'nda mimarinin gel~memesinin de rolü olmalıdır. Halbuki, bir ~ehirdeki müs­

lümanların, birkaç camide cuma namazı kılabi­

leccğine dair fıkhi görü~ün yerle~mesi sebebiyle, Türklerin müslüman olmalarıyla bir­likte in~a ettikleri camiierin orta büyüklükte olmasına ilaveten; İslamiyet öncesinde de kub­be ve kubbernsi strüktürleri tanımaları, kubbe­

nin ve toplu mekan anlayı~ının zamanla daha da inki~:ifına zemin hazırlam~tır. Kanaatimizcc merkezi planlı Karahanlı (840-1212) camileri­ne bu açıdan bakmak hiç de yanlı~ olmayacak­tır.

Il.a) Bir ~ehirde farklı mezheplerden cem­:iatlerin bulunmasının ve bunların bir arada ve­ya ayrı ayrı ibadet etmek durumunda

-tO- a.g.e., s.

olmalarının da cami mimarisine tesir ettiği an­

la~ılmaktadır. Bilindiği gibi ehl-i sünnet aklde-­sine bağlı müslümanlar arasında namazın

kıhnı§ı ile ilgili esaslarda derin görܧ ayrılıkları bulunmamakla birlikte, namaz saatlerinde ve farzlar dı§ında kalan namaz rekatlarının sayı­sında v.s. bazı farklı anlayı§ların olduğu da bir gerçektir. ݧte bu farklılıklar, her mezhebe

mensup cemaatin kendi mezhebinden bir imam arkasında namaz kılması ve buna bağlı olarak da bazen her mezhep için ayrı bir mescit yapıl­ması 42

, bazen de her mezhep için aynı harim­

de ayrı ayrı bir mihrap konulması _neticesini beraber getirm~tir. Birden fazla mihraplı cami­lere İslam mimarisinde daha zivade Irak, Mısır

ve Suriye gibi çe~illi mezheplerin bir arada bu­l unduğu memleketlerde rastlanmaktadır. Me­

sela, Şam'daki Ümeyye camii'nde hepsi de geç devir eseri olan oniki mihrap bulunmaktadır ·B. Yine Irak'ta önemli bir san'at merkezi olan

Musul'da da Zengiler devri eseri olan Ulu

cami (1148-1170) (~ekil 7)44 ba~ta olmak üze-

.. 45 46 re Kara Omer (1680-16821 , Ağalar (1702) ve Pa§a al mileri (1705)

4 de üçer mihrap ih­

tiva etmektedir. Mısır'daki birçok caminin de

üçer mihrabı bulunmaktadır.

Çok mihraplı camilere Anadolu'nun bazı Doğu ve Güney-Doğu vilayetlerinde de rastla­maktayız. Bunlar arasında ilk planda zikredc­bilcceğimiz 1092 tarifıli Diyarbakır ve 1176 tarihli Mardin Ulu Cami'lerinde ik~er (§Ckil 8,9), 1180 tarihli Erzurum Ulu Camii'nde ve Mardin Reyhaniye Camii'nde (XV.y.y.ba§ı) ü­çer (~ekil 10); 1463 yılında yapıldığı tahmin c­dilen Urfa Sultan Hasan (~ekil ll) ve 1157 tarihli Silvan Ulu Ca.milerinde ise dörder mih-

-tl- - Creswell, K.A.C .. Early Muslim Archiıecture. 1/1. OxCord. 1969. s.71.

-t2- Pcdersen. J .. a.g.e .. s.B.

-t3- a.g.e .. aynı yeı:.

-t-t- A'ilanapa. 0 .. Tüı'k-Sanaıı 1. İsıanbul. 1972. s.ıoı.

15- Uluçam. A.. Irakıa Türk Mimari EseriL'rinin Geli~mesi. (Ba.~ılmamı~ doktora tezi). Er1.urum. 1983. s.l41.

-ltı- a.g.c .. s. 1 -tf>.

-17- a.g.e .. s.l 50.

__ FIKHI MESELELERİN VE MEZfiEPLERİN ~K CAMİ MİMARİSİNDE 1ESİRİ ·38t

rap bulunmaktadır (§ekil1.2). Bu arada bu mih­raplann hepsinin orijinal olduğu söylenme5e dahi bunların eksenyetinin asli yapıdan günü­müze intikal eıtigini; hiç olmaısa yuklanda söy­ledigirniz Osmanlılar'ın imparatorluk sathmda tek- mezhebi Mkim kılmilk gayretlerinin bir ne~ ticesi olarak kendi y~ptırdıklan cimilerde sa­dece tek mihraba yer vermeleri dolayısıyla, buralardaki Osmanlı hakimiyetinden önce ya­pılmı§ olduğunu söyleyebiliriz.

b). Bu çok mi~raplı camiler için en ideal pliin ise uzun kenan kıbleye paralel uzanan pliin §emasıdır. Gerçekten de gerek Anadolu dt§ında, gerekse Anadolu'ya y.apilmı§ olan çok mihraplı cilmilerin istisnasız hepsinin pliinı, bu §Ckilde tanzim edilmi§ bulunmaktadır. _Zira bu pliin §emasında hem harimin uztın kıble duva­rına geni§ aralıklarla birkaç mihrap koymak mümkün olmakta; hem de kuzey-güney istika­mette sıralanan piiyeleri birbirine baglaya_n ke­mer gözleri, bilzen Musul'daki Hizam (1574-1577), Ömcrü'l-Esved, Pa§a, Ömeriye (1564) ve Agalar Cimilcrinde olduğu üzere ge­ni§çe bir açıkhk bırakacak §ekilde üstten örül­mck

48; bazen de halihazır Diyarbakır Ulu

Ciimii Hanefiler kısmında olduğu üzere fazla yüksek olmayan parmaklıklı!.rla çevrifrnek sure­tiyle h~r mezhebe iiit kısmin tiiyinine imkiin vermektedir. Halhuki kare mekiinlı ve merkezi pliinlı.bir cimide bu her iki teknikiçin de fazla uygulama §ansı sözkonusu değildir. ݧtC bu se­beple Anadolu'nun tck mczhc.binin taraftar bulduğu diğer. bölgelerinde çok deği§ ik cami pliinlan dcnendiği halde~ Anadolu'nun bu ha­

valisinde ve Musul'da bu özellikleri dolayısıyla yauk dikdörtgen pliinh clmiler yaygıiıhk kazan­mı§ tır. Hatta Artuklular bile tek mezhepten cemilatin ibadeti maksadıyla yaptırdık-Ian Har­put Ulu dmii'ni (§ekil 13), Mardin ve- Silvan Uhı ·camilerinin aksine kıbleye dik bir pliin §C-

-IR- Uluçam. A. a.g.~ .. s.308.309.

ması. üzerine oturtmU§lardır.

Hariminde birden fazla milırabın bulundu-, ğu ve ~yrı mezheplere mensup iki ceınaatin ay­nı anda fakat a:Yn mihraplar önünde ibiidet ettiği clinilerin yapınimm Osmanlılar'a kadar devam· ettiği anla§ılmaktadır. Bu tarihten, dahıı. doğrusu XVI. yüzyılın daha ilk çeyreğinden iti­baren, Osmanlılar, bilhassa beylerbeyileri vası­tasıyla Diyarbakır'da bina ·ettirdikleri ciimilerde, -Hanefi mezhebini ikAme etmek si­yasetlerinin bir neticesi olarak- sadece bir mi h-. raba yer vermi§lerdir. Mesela Diyarbakır'daki Ffitih Pa§a (1516-1520), Ali Pa§a (1~34-1537), İskender Pa§a (1551) (§ekil14) ve Behram Pa§a (1572) camileri gibi kare mekiinlı ~e tek kub.., beli dimilerde; Melek Ahmet Pa§a (1587.1591) (§ekil 15), Defterdar (1594) ve Arap Şeyh (1650) gibi yatık dikdörtgen pliinlı camiterin harimieri de birer mihrap ihtiva etmektedirler. Ancak, Musul'da durum biraz daha deği§iktir ve harimiere üç mihrap konulması geleneği, ba§ta Kara Ömer (1680-1682), Sultan Üveys­Hacı Cuma (1685), Agalar (1_702) ve Pa§a Cilmileri (1755) olmak üzere, Osmanlılar'ın bu

havaliyi kend~ topraklarına katmalarından son­ra da devam etmi§tir. Şu andaki mevcut miilılmatlar çerçevesinde biz bu durumu, Os­manlı biikimiyetinin bu sıralarda bu haviilide fazla peki§memi§ olmasına 49

ve bu suretle de mezhep birliginin gerçekiC§meyi§ine bağlamak

. temiiyülündeyiz. Ancak, Rabia Hatun (1766), Bekir Efendi (1779) ve Nılman Pa§a (1797-1798) clmii gibi bu tarihten sonra yapılan Mu­sul ciimilerfnde de tek mihrap bulunmaktadır50.

Eğer Osmanlılar da, Şiifii mezhebine müte­mayil Artokoğulları gibi Doğu ve Güney-Dogu Anadolu'da yaptırdıklan clmilerde, iki-üç mez­

hebin ibadetini na1.an dikkate alarak pUinlaya-

-1'1· Derkot. B .• Musul. İslam Ansiklopedisi. c.8. İstanbul. 19. s.164.

50- Uluçam. A. a.g.e .• s.ISO.

F.2~

382 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

cak olsalardı, yine Diyarbakır ve Silvan Ulu camilerinin planıarını devam euirmek mecbu­riyelinde kalacaklar ve neticede Diyarbakır Ali P~ (§eki! 16) ve Behram P~ v.s. camileri gi­

bi toplu mekan anlayı§ıyla yapılml§ mcibetler mevcut olmayacaktı. Nitekim, Güney Doğu A­nadolu'daki bu çok mihraplı camiterin hiçbirisi toplu mekan anlayı§ıyla yapılmamı§, bu sebeple de Artuklular'ın elinde daha 1157 tarihli Silvan Ulu Omii'nde 13.50 m. çapına eri§en kubbe mimarisi, bu menfi faktör yüzünden geli§eme­den öylece kalml§tır. Halbuki Batı~Anadolu'da­ki dmilerde, deği§ik harim planıarı deneyebilmek imkanı dolayısıyla, kubbe mima­risi devamlı bir geli§ me göstererek İstanbul ve Edirne'deki Seliitin camilcrinde doruk noktası­na eri§ebilmi§tir.

c) Osmanhlar'ın, resmi mezhebi olan Ha­nefiliği yaygın la§ tırmak isterken,. diğer mezhep­lerio ibadet yerlerini de ihmal etmedikleri ve Şafiiler için, Hanefi camilerinin yanında ayrı mescitler in§a ettirdikleri anla§ılmakıadır. Bu mescitler, genellikle Hanefilerinki ile aynı av­luda bulunmaktadır. Bu, düzende yapılmı§

cimilere en güzel örnek olarak, asıl hariminde tek mihrap bulunan Divarbakır Fatın51 ve Ali Pa§3

52 camilerini göste~ebiliriz (§ekill7, resim

3). Aynca Diyarbakır ve Mardin Ulu. Cami'le­rinde olduğu üzere

53 bazen asıl hariminde iki

ayn mezhebin birlikte ibadet ettiği clmilerde, yine Osmanlılan n mezhep siyaseti sebebiyle av­lunun kuzeyine ba§ka bir şamter kısmı yapıl-

54 mı§tır .

d) Osmanlılar devrinde yapılan· bütün bu müstakil şamter kısmında göze çarpan en ö­

nemli özellik, bunlann hepsinin de, devrio top­lu mekan anlayı§ının ve kubbe geleneğinin hilıifına, eski geleneği devam ettirir mahiyette dikdörtgen ph'inlı ve düz damlı veya çatıyla ör­tülü olu§udur (Resim 3, Şekil 17).

e) Aslında her mezhep imamının, kendisine uyan cemaate namaz kıldırması maksadıyla ya­pılmı§ olan bu mihraplar, Akkoyunlu eseri ol­duğu tahmin edilen Urfa'daki Sultan Hasan camii'nde

55 olduğu üzere bazen asıl fonksiyo­nundan ziyıide sırf kıble duvanna hareketlilik kazandıracak mahiyettedir. Keza aynı durum,

51- Sözen, M., Diyarbakır"da Türk Mimarisi. İstanbul. 1971. s.93.

52- Aynteser, s.77,92.

53- Aynı eser, s.33.; .Altun. A.. Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisi'nin Geli!jmesi. İstanbul. 1978, s.68.

54- Mardin Ulu Cilmii"n Şıifiiler kısmının kapısı üzerindeki kiıabe. her ne kadar, 1178 (1764-1765) veya 1278 (1861-1862)

tarihi gibi geç bir devri i!jaret ediyorsa da Osmanlılann mezhep siyasetlerini dikkate alarak burasının da Diyarbakır

Ulu Cıimii"n 1528 tarihli Şıifiiler kısmı gibi {Bk.Sözen. a.g.e .• s.73), buradaki Osmanlı hakimiyerinden hemen sonra

yapıldığına ve bu kitabenin sonraki bir tamir esnasında konulduğuna hükmedebiliri7. Röyle bir faraziye, asıl harimdcki

ŞAfiiler kısmından hariç, kuzeyde müstakil ikinci bir ŞAfiiler kısmının bulunmasının lüzumsuz ve mantıksız olacağı

düıjüncesine de uygundur.

Keza. harimin kıble duvannda üç mihrabı bulunan Erzurum Ulu C<imii"n 100-200 m.kadıır kuzey-doğusunda yer alan

ve çC!jmesinin üzerindeki kirabesinden 964 (1556) yılında yapıldığı anlaıjılan ve 1974 :o;encsine kadar mihrab ve minberi

bulunmayan ŞAfiiler Cilmü de yine aynı anlaytıjın mahsulü olmalıdır. Eserin Diyartmkır ve Mardin.Ulu Cilmilerinin

ŞAfifler kısmı gibi avlunı.in bir kenannda yııpılmama.~ının schebi ise, herhalde yer darlığıdır.

Birden fazla mihrabı bulunan diğer bir c-Jmi de İstanbul Unkapanı"ndaki Üç Mihraplı Camii'dir (Bk.E.H.Ayverdi,

Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, İstanbul. 1973, s.51 1). Plı1n ve kesitinden anla§ılacagt gioi. doğudaki kısmı, §imdiki

haliyle içıcn düz. dı~tan çatı ile önülü bulunmaktadır {§ekill8.19). Kanaatimizcc. doğudaki kısım Hanernere. hatıdalti

mekı'in ise şam ve-ba~ka bir mezhep mensupianna tahsis ediliyordu. Zin\. Musul clmilcrinde v.s. oldugıt üzere. çok

mihraplı dirnilerde uygulama bu §Ckildeydi. Aynca Diyarbakır" daki birçok clmii\.Tde ana mekanın Hanefilere, Mu­

ahhar dcvinle yapılan mekanların ise öbür me1lıehc tah.~is edilmi§ olması, böyle bir göıii.'jC kuwet kazandırmaktadır.

Kc71i. istanbul'daki bu üç mihraplı ciimiin batı kısmının düz örtülü olu§uyla. Diyarbakır. Mardin ve Erzurum"daki

Şilfiiler mescitlcrinin düz önülü olarak y-.ıpılması arasında da bir henzerlik bulunmaktadır.

55- Sözcn. M~ Anadolu"daki Akkcıyunlu Mimarisi. istanoul. 1981. s.56.

FIKHI MESELELERİN VE MEZHEPLERIN TüRK CAMi MİMARİSİNDE TESİRİ 383

diğer bir dört mihraplı cimi olan Silvan Ulu

Camii için de geçerlidir. Çünki bu cimilerio bulunduğu Anadolu ~ehirlerinde, Hanefi ve

Şafii mezhebi haricinde kalan diğer iki mezhe­

bin, yıini Hanbeli ve Maliki mezheplerinin ya- : yıldığına dı1ir bir bilgiye tesadüf etmemekteyiz.

Bu konuda akla gelebilecek diğer bir ihtimı11

de bunların,· ehli sünnet alddesine bağlı mez­

hep sayısının dört olduğunu vurgulamak için

yapılmı~ olmasıdır.

Cami harimlerinde mihrap sayısmı etkile­

yen diğer bir fıkhi mesele de clmiin asıl milı­rabında her vakit için sadece bir defa imamlık

yapılabileceği hususudur56

. Yine aynı anlayı~a göre, mescidin (clmiin) mihrabından ba~ka bir tarafında mahdut sayıdaki kimselerin tekrar

cemaatle namaz kılmalan rnekruh değildir. İ~te

Resim 2: Seyyidgiizi 'de aslan/ı ve ejderli bir alem (B. Karanıaifaralı)

bu tık:hi anlay~ sebebiyledir ki, camilere her

mezhep için ayrı bir mihrap konulabilmesi ya­nında, daha sonra gelen kimselerin bir imarnın

arkasında cemı1atle namaz kılabilmeleri maksa­dıyla, harimin payelerine de mihrabiye yapıla­bilmi§tir. Buna en güzel örnek ise Erzurum

Kale Mescidi'nin ve Ulu Cı1miin ~ayelerinde bulunan birer sade mihrabiyedir 7. (Resim

4,5). Aynı maksatla yapılmı§ mihrabiyeler, A­nadolu'nun diğer cimilcrinde de mevcut olma­lıdır.

Netice olarak, İslamın dcnlni meseleleriyle i§tiğal eden tarikatlar, bilhassa süsleme ve kü­

çük el san'atlan sahasında İslı1m san'atına bazı yorumlar kazandırırkcn, bazı fıkhi meselerle

mezhepler de cimi mimarisine ba§ta mekan an­

layı§ına ve mekan gcli§mcsi olmak üzere birkaç hususta tesir etmi§tir.

A "-'l--ı ! ' ı ; ı

1

Şekil I: Spire Kntedrali (Babelon)

5(). IJilmen, Ö.N .. Büyük isiilm ilmihali, İstanlıul. (tarih:;iz), s.242. paragraf 500.

57- Bu çqit mihriilıiyelcrin. ilk tıakı~ta payelerin hafifletilmesi maksadıyla yapıldığı dü~ünülelıilir5e de, Erzurum Kale

ML"Scidi"nde ve Ulu Cimii"nde olduğu üzere. t>unlann sadece lıirer payede lıulunması. hiiylc tıir ihtimali tıcrtaraf

etmektedir.

384 Yrd. Doç.Dr.Nusret ÇAM

· FrG. ı ~ TYPE.n'.i:.GLISE RmtA..-..E

.Saim-Jacques-dc-Composı:clle (d'apres K . . İ. Coıı.ant) .. . .

Şef..il ı: St. Jacquez de Compostel!e Katedrali (Babelon).

Şeki/3: Haneftye (Lane),

-·-··-·· . ' ' • .ı. ......................... ;,"' :ll'1:1 • uan n o o o o u n o rtl n t• na o n o a u o rı n 8 ·

l q.a u u u o o a "."u uln n n o D o o a. ~o o ol o rı a o o u n c u o o ala o n n o n o u n o o a ,.. o o o o o o o na o ofo o o an o n o o n-o o o o o o. o o o o na n aıa o o o o n o o u o.o_a

, O O O O O O O ct O O O a1a O O D O U O D D D D D

D O Q O D 0 O O U Q D 0 10 O O O O O D D D 0 0 O

1 n fl QO O D O O 11.0 O Oj O O O n O n O D D n O O. r O O O O O O D D ODa ol n O O D. D D U D D O n D

uooa. ı . uana noao l oa::ıu

"u o o o 1 D n n n

1·:::: 'ı' ::::l anna noorı

nnuo ı· oau~ oa.aa ı naan ODDD DDDD.

l m~ ı· w~,· oaoo aaoa ooao ooaa 0000 0000

. . . . ~ ....

ı g ~ ~ GO ••••••• ~ ••.•••• n~ rı a-:~ooa•oaaeoaeaaaoaooaan

ı.:..:.;.:.:;.: o D • liiô :: n! a ~ a a o a :.;...:.:,:. :.L

Şekil 4: Samerra Camii Kebir'in Planı (Creswell)

100 200

lO 40 '60 80 fOOm.

FIKI-11 MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ 385

Gül§eni Kavuğu

Mevlcvi Kavuğu

Dussüki İ<:avuğu Sümbüli Kavuğu

Bekta§i Kavugu Şı1bı1niye Kavuğu

Halvetiye Kavugu

Resim 1: Çeşitli tarikatiara alt. serpuşlar(!).unıbasar)

386

o o o cıı. o o o

o o o o o

o o .o o o

o o o o

o o o 1

'--__;_..;.._;;;......;~ __;_] ·o o o o ct o Ci

·ı 00 o " o o o o o po. o o o

·o·a o ıs o o o

Yrd._Doç.Dr. Nusret ÇAM

i~~E3=-~~~cx~~~ .. ~~~~PSF~~~q3~~~6c~Ea~'l~~~~~~~ i

i ' ' i ' --L • • •-------·---· ___ ..;_ ·"-----

Şeki/ 5: kuriub-a Ulu Camii Planı

....... __ ...._ _ __, -.

••

. 'Y* " ....... \jtı,.~ ------~ .... ·;~ t--· ;. .. '>~ t-

·--... · ___ _ --·---

Şekil6: Damgan Tfmhtme Camii plô.nı(Creswell)

E

~~

ı

FJKHI MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMi MiMARİSİNDE ~SİRİ 387

Şeki/7: Musul Ulu Camii Planı (Sözen)

:::.:ı:ı:-::::.:ı::ı:.:-:::o:.:: :-:=::.:~

Şekil 8: Diyarbakır Ulu Camii plô.nı(Akok)

o ı : \ • .,

~

.. pı:-.:. ::n.: ::.:ır~== :o::: :-:ı:ı:::-.·::: ,

•'

br·:.:-.:. :n::: :.:n:: ~.:::rı::-.: ::a:: ::: ,, '•

·a c. Q

~···

388 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

-.. -··.· ... D. ~- -~ -~--~ ·_ ~~ .(] ·'· -' .· ··.• l . ~ · ....

c=r.: .. ·.~-~~ ~

L~lL- . . ~:ı!. -----f·-'·-~· ~-L.-_,--.;__.....-=L...., ır r-:=D~i~~-:-,: o--"~ ~-. -er~- ~ - . D~ ,

ı • .. ~ ~ ·R r -- :n::----·==ı· ... +---;_ ____________ , ı· __ !_..,l___ ... ~ __:____ • - · •• ~-•.. --:·ıı-

' ı ., . . j

/

~ı.·

[. --~-.

',

:·cı • 1

·· -- c:r----o -- o·--·· G · ···ru--_o=p·o c-~::'--ı r . ı-~- ... ·

. ~~:··r-ı,:~~~( .. :.:<.. ·>. ~' '~ ~- ~ " ~ . . ".· .. ~ . ,, . } . - . ı ! . L-----1 L___.ı L___J L__:__. L----J . .l_j :

! ;

Şeki/9: Mardin Ulu Ctim#pltihı (Altun)

ll

ır;-·.;_bf...:_ .. ,,

Şekili 0: Mardin Reyhaniye Ctimü pltinı

FIKHI MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMi MiMARiSİNDE TESİRİ 389

Şekil ll: Urfa Sultan Hasan Camii planı (Sözen)

ç;=;=c:;q ]. ; ... :;-:_;::-:·--\:-~ .-;~--------:~--::::.:~{,:·:.·:·. 'c~=J t>,~Y r:1

J-

, .. [j <.ıin.---_· .. :·· .. ın:-.. . . . .. _·:~ . ITJ. ci). [ı·u1 . . ' : . . ~ . : :· ı. : ı' ı •

·~ · ir-Jr · ~:<: ;~ rr:L o ~ ~ ,:~~ . 6<_, _: ij- ;, b Q :._~ [[] o l~ ı ~L·~~LI::hıcb-':izl>i:~ > ~-~, ,-~~~ ·,~: -~~- ·.'-;.:~ .. '. . ._T .. l-~-- . . ·•/· .,_ ___ ,r. .. :..-~-> -<... ... i

ı

~-. t

Şe/d/12: Silvan Ulu Camii planı(Altun)

390 Yrd.Doç.Dr. Nusrct ÇAM

·'ô ':r 1nı "· _

Şeki/13: Harput Ulu Camii Plfmı( Altun)

Gıçn=;ıCJ

0, .... ··· ·.\_.;0; .•... \ ..

Q o q ~-:~ra tJ2l~J

' . -. . -ı

: : : ;

: . . .

n -··.. . ---- ···-. L:::::J ... :: . ... . . p ·zy, •..• 1.

Şekil 14: Diyarbakir İskender Paşa Cfınıii plfmı (Sözen).

o

q___,_-

FIKi-II MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MiMARİSİNDE TESİRİ 391

----- - - : o· . . .. ·

------·

< ' .

-----·~

'·

· .... "

·o\ \.

,. ı.

ı: 1•.

5 tOnı. --------===-=---= Şeki/15: Diyarbakır MelekAhmet Paşa Ciimii Planı (Sözen)

Şeki/16: Diyarbalar Ali Paşa Ciinzii plfmı (Sözen)

392 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

-- o:~~--~:-------:-··o: :_·--_- :~~~=~r=J

Q

~-D-D-,-------,0 D D o_

Şekil17: Diyarbakır Fatih Paşa Camii Şaftler Kısmı planı (Sözen)

Resim 3- Diyarbakır Ali Paşa Camii'nin Şaftler kısmı

FIKHI MESELELERİN VE MEZHEPLERİN TÜRK CAMi MiMARİSİNDE TESİRİ .393

Resim 5: Erzwımz Ulu Camii'nin payesindeki milıriibiye.

Resim 4: E1Zımmz Kale Mescidi'nin vayesindeki milıriibiye

394

IT ı~

i <Di ~! i

· Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

3 ı o n

Şekiii B: İstanbul Unkapanı 'nda üç nıilıraplı Camii'in plfmı(E.HAyverdi)

~- '

'\~ .

~-+---..---_r---.:--..,--·-.-, .. '\-,-lı;,~ .............. - ~--- -------............ .. ' \ r .,., -....,.,.

-~--1 , 1 .. ... - ·. ..... .... ........ '-ı;L-+-_:.:. _ _._-'.==..:..--~-+-1'1 -·-----.---------~-------------------., t' ·ı ·· n --r n : ı

;; ı ; ı ı -; I ! . : ~ .

r-----o ~ ' ;__) 1 ı il"

~ . i: ~· 1 ı ~

~: r 'ıl rı i H ~~·-'_,_ n,, .. ,, ı,-~~-1 ; __ 'ı'·.·,_ı' . 1 ~, ""i t ! 1 1 . ı : 1

._1 __ ı

.r-ı :;;,

,,.-..,., f \

ı !

ı ı ! ; ~. -: !·i '---' _J i :1--· .... ~.::;; 1

ı ı - 1 i r--i ı ı _~:~ ::!! ! ! 1 .. ~.~--___ ! ~ ; '' ' ./. ~ ____ ,;.;;.:_. ___ .;:._., ____ :ı.· ____________________ J

t--;;;;;=_.;;;.;;=-~...;...;..;;;.,;;,;;..;;;.;._;--"-.:-,;;;;....:-..::=___r- ~: ; ~ :: ·:·_ - ;.-:... ~·;.. '"~:

Şt'k.i/JCJ: Jsumbul'daki aynı Camii'nin kesiti (E .. H. Ayı·erdi).