راهکارهاي طراحی اقلیمی در معماري بناهاي سنتی یزد

نویسندگان:

3، فریده سادات چاوشی زاده 2، فاطمه اصیلیان بیدگلی1حسن سجادزاده

سینا همدان ، ایران.استادیار معماري ، دانشکده هنر و معماري ، دانشگاه بوعلی 1 )F_asilian@yahoo.com( ایران واحد اراك ، دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسالمی ،.2

)Farideh.chavoshi@gmail.com( ،آزاد اسالمی ،واحد اراك ، ایران .دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه3

چکیدهبه شمار می معماري عاملی مهم در طراحی اقلیم ، مسئله ، توجه به از قدیم االیام در معماري و شهرسازي سنتی ایران زمین

رطوبت هوا دماي هوا ، نتیجه عواملی همچون تابش آفتاب ، ، اقلیم تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار می کندآمده است.نحصر به فرد است که ضمن توجه به معماري کویري ایران حاوي بسیاري از ویژگی هاي م. ،وزش باد و میزان بارندگی است

معماري پایدار به عنوان مهمترین راهکار نیازهاي زیباشناختی با ظرفیت هاي طبیعی و اکولوژیک بستر خود نیز منطبق است.انسان همواره در طول تاریخ به منظور ایجاد سرپناهی امن براي سکونت . شناخته شده استز عناصر طبیعی و اقلیمی استفاده ا

را با محیط پیرامون خود هماهنگ می سازد ،تا بتواند شرایط مناسبی براي ادامه حیات خویش ایجاد نماید و در حقیقت آنکارهاي . هدف کالن این نوشتار ارائه راهدخالت مستقیمی دارد ها اقلیمی نیز در شکل گیري این فضا -شرایط جغرافیایی

دستاورد پژوهش معرفی معیارهاي طراحی اقلیم محور . شناختی و اقلیمی می باشدمبتنی بر معیارهاي بوم ، اقلیمیطراحی نتیجه تحقیق نشان می دهد دستیابی به .،ارزیابی شهر یزد متناسب با معیارهاي مذکور و ارائه راهکارهاي طراحی می باشد

یت فراوانی دارد و می توان از این مشخصات اقلیمی مناطق گرم و خشک در ارائه طرح هاي مناسب و هماهنگ با اقلیم اهم .مشخصات در معماري اقلیمی بهره گرفت

معماري ،آسایش گرم و خشک،اقلیم ،کلیدي: هايواژه

مقدمه -1شناخت معماري سنتی ایران به . استمعماري بهره گیري از معماري بومی و سنتی هر منطقه همواره یکی از رویدادهاي اصلی

معماري پایدار است بررسی معماري سنتی ایران نشان دهنده . است فراوان پایداري حائز اهمیتمعماري عنوان جلوه ي کامل و اقلیم مبنایی براي تعیین این نوع سرپناه است .ماهیت سرپناه انسان به میزان زیادي به شرایط زندگی وي وابسته بوده

.(Oliver.1973) در محیطی که شرایط آب و هوایی براي زندگی انسان متعادل و مناسب باشد ،احداث مسکن کمتر مورد توجه .قرار می گیرد ولی در شرایطی نظیر مناطق گرم و خشک و نواحی بیابانی و نواحی فالت مرکزي ایران مساکنی مقاوم در برابر شرایط

تنها از شرایط نامناسب جوي به اعتقاد اولگی انتظار نمی رود که مسائل ناشی از ).1373نامناسب جوي مورد نیاز است (علیجانی ، هر یک محدودیت هاي خاص خود را دارند . ، طریق روش هاي طبیعی حل و فصل شوند . از طرفی عوامل اقلیمی یاري دهنده نیز

نماید که بهترین امکانات طبیعی در آن به کار گرفته شده بنابراین انتظار می رود که معمار ،سرپناه مورد نیاز را به گونه اي طراحی ). 1368باشد(کوئینسبرگ ،

نواحی فالت مرکزي ایران داراي آب و هواي گرم و خشک است .شهر یزد در این خطه واقع شده است که داراي آب و هواي گرم و ساختمان باید به این عامل مهم توجه شود. که در طراحی خشک می باشد . شاخص اصلی معماري یزد درون گرایی آن می باشد

هاي حیاط دار قدیمی بهترین فرم و ترکیب ممکن اجزاي یک ساختمان براي تعدیل اقلیم بشمار می روند.در این راستا با ایجاد زمینه هاي آشنایی کامل با بافت تاریخی معماري ایران در این اقلیم ،آگاهسازي و فرهنگ سازي صحیح و

ا هر منطقه عالوه بر حفظ جایگاه فرهنگ اصیل ایرانی گامی در خور توجه در بهینه سازي مصرف انرژي برداشت.متناسب ب

ضرورت تحقیق-2توجه به براي ساخت بناهایی با حداکثر کارایی و متناسب با شرایط اقلیمی و آسایشی ساکنین ،در نواحی فالت مرکزي ایران زمین

ویژه اي برخوردار است . به همین اقلیم و بهره گیري درست و بجا از شرایط اقلیمی و حفظ بناها از شرایط نامساعد جوي از اهمیت در این اقلیم از اهمیت باالیی برخوردار است .آشنایی با اقلیم گرم و خشک و شناخت عوامل موثر جهت

بیان مسئله و اهمیت موضوع-3راي ب. این شرایط زندگی را توام با گرد و غباري می باشد ، بادهاي گرمسیري وهواي گرم همراه با در اقلیم گرم وخشک ایران ،یزد

شرایط آسایش در این منطقه از کرده است . بنایراین اتخاذ راهکارهاي اقلیمی جهت بهبود مردمان این خطه سخت و طاقت فرسا ایفا می کند .را استفاده حداکثر از شرایط اقلیمی در جهت بهبود آسایش زیستی نقش موثري . اهمیت باالیی برخوردار است

سایش آمعماري سنتی ایران در مناطق گرم وخشک ، نمودي از معماري همساز با اقلیم می باشد که در جهت فراهم نمودن شرایط و شیوه هاي منطقی استفاده کرده اند.راهکارها از سایش بیشترآشکل گرفته است و براي رسیدن به شرایط

پیشینه تحقیق-4 درباره راهکارهاي طراحی اقلیمی تحقیقاتی در کشور صورت پذیرفته است که به نتایج برخی از آنها اشاره میکنیم :

طراحی پایدار ) در مقاله خود چنین بیان می کنند :1390( نوزمحمد کاظمی ،سید محمد حسین آیت اللهی و نسرین انتظاري ز- 1خانه، محملی . خانه هاي مسکونی یکی از مهمترین حوزه هایی است که نقش دو عنصر اجتماع و اقتصاد باید مورد توجه قرار گیرد

براي بررسی . براي زندگی کوچکترین و مهمترین عنصر اجتماعی یعنی خانواده است و با اقتصاد افراد در ارتباط مستقیم می باشد، چند خانه معاصر و نو بنیاد و همچنین چند خانه سنتی ایرانی که مباحث اقلیمی در آنها به خوبی رعایت شده موضوع مورد بحث

است؛ از نقطه نظر نگرش جامع به سه عنصر اجتماع، اقتصاد و محیط، معرفی و مورد تحلیل و نقد قرار می گیرد. بدین صورت، .ران که براي طراحی معماري مسکونی معاصر مفید است؛ معرفی می گرددراهکارهاي اتخاذ شده در معماري معاصر و سنتی ای

در شهر یزد، ) در مقاله خویش چنین بیان می کنند :1390، نسرین انتظاري زنوز ،سید محمد حسین آیت اللهی ( محمد کاظمی- 2

بناهاي فراوانی در سطوح مختلف جامعه، کنار یکدیگر قرار گرفته است و این بافت شهري تاریخی در میان شهرهاي دیگر ایران، نادر راهکارهایی براي مناسب در این مقاله.صورت گرفته است ها است. براي حراست از این میراث جهانی، اقداماتی جهت احیاي آن

استفاده ساالنه، با به حداقل رساندن مصرف انرژي هاي تجدیدناپذیر، پیشنهاد و صحت راهکارهاي معرفی شده با سازي فضاها جهتروش هاي محاسباتی، تصدیق و تثبیت گردد.بدین صورت عالوه بر حفظ و احیاي این بناها، قابلیت استفاده از فضاها در تمام طول

. اپذیر به حداقل خواهد رسیدسال بدست می آید و مصرف انرژي هاي تجدید ن

اهداف تحقیق-5 بررسی راهکارهاي طراحی اقلیمی متناسب با اقلیم گرم و خشک در یزد

روش تحقیق-6 تحلیلی براي نیل به اهداف استفاده شده است . اطالعات توصیفی از مطالعات کتابخانه اي –در پژوهش حاضر از روش توصیفی

علمی بهره برده شده است. ( مقاله ) ،نشریات و سایت هاي

تقسیمات اقلیمی ایران: -7اصوال در بسیاري از مناطق جهان ، اقلیم به وسیله عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود. ایران با قرار گرفتن بین

تفعی است که مجموع سطوحی از ان درجه عرض جقرافیایی شمالی ، در منطقه گرم قرار دارد و از نظر ارتفاع نیز ، فالت مر 40و 25متر است ،درصد بسیار کمی از سطح کل کشور را تشکیل می دهند.در مورد تقسیمات 475که ارتفاعشان از سطح دریا کمتر از

ه توسط اقلیمی ایران ، دانشمندان ایرانی مبناي کار خود را بر اساس روش کوپن قرار داده اند. بنابراین تقسیمات چهارگانه ایران را کدکتر حسن کنجی پیشنهاد شده می توان مورد استفاده قرار داد. وي تقسیم بندي کوپن را با کمی تغییر و با توجه به عوارض جغرافیایی کشور به چهار اقلیم به صورت زیر تقسیم کرده است : اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریاي خزر)، اقلیم سرد

)82:1385گرم و خشک (فالت مرکزي) و اقلیم گرم و مرطوب ( سواحل جنوبی) . (کسمایی،(کوهستان هاي غربی)،اقلیم

یزد : خصوصیات آب و هوایی -7-1 آفتاب سوزان گرماي زیاد و درجه حرارت باال در روز و درجه حرارت پایین در شب تابستان هاي گرم و زمستان هاي سرد باران کم و کمبود آب ، در نتیجه هواي خشک . 22:1360،توسلی(طوفان هاي پر گرد وغبار و احیانا شنی(

آب و هواي این منطقه در «) پیرامون اقلیم یزد آمده است : 1371تالیف استاد محمدکریم پیرنیا (“ معماري اسالمی ایران“در کتاب کویري که در این نقاط توأم با تابستانها بسیار گرم و طاقت فرساست به طوري که گرماي شدید و خشک تابستانی و بادهاي

طوفانهاي سهمناك است از خصوصیات بارز تابستانهاي استان یزد است . عالوه بر اینها زمستان هم به طور متداول بی نهایت سرد و غیر قابل تحمل است ، به طوري که در بیرون شهر در ماههاي دي و بهمن شاید عبور و مرور به خصوص در نزدیکیهاي صبح

ناك و کشنده باشد . این مسایل مربوط به آب و هوا و اقلیم و مسایل دیگر و خشکی هوا را میتوان مولود خشکی و بی آبی خطر دراین شهر دانست .

موقعیت بنا ها : -8

جهت قرار گیري-8-1 درجه انحراف از جنوب و 60تا 15جنوب شرقی با ,مناسب ترین جهت در این منطقه در رابطه با تابش براي ساختمانی با یک جبهه باز

درجه انحراف از جنوب است.30جنوب شرقی با حداکثر-جنوبی تا شمال غربی -شمالی ,براي ساختمانی با دو جبهه باز روبروي هم )82:1385(کسمایی،

گیري مناسب ساختمان در رابطه با بادهاي محلیجهت - 1تصویر شماره

تر قرار گرفتن بنا نسبت به سطح زمین :پایین -8-2ساختمان هایی که بر روي سطخ زمین ساخته می شوند در معرض شرایط اب و هواي از جمله نوسانات دما، تغیرات دائم میزان

). 48: 1382رطوبت،انقباض و انبساط ناشی از تابش مستقیم نور خورشید ،نزوالت جوي و بادهاي شدیید قرار دارند (قبادیان ،

بافت شهري : -8-3بافت سنتی در این منااطق به صورت متراکم بوده و از اتصال ساختمان ها در اطراف کوچه هاي باریک و نامنظم پدید امده اند. فضاي

کل گیري شهري نیز کامال محصور بوده و نحوه استقرار مجموعه هاي زیستی بر اساس جهت افتاب و بادتعیین شده است. دالیل زیر ذر ش بافت معاصر ابنیه به صورتی که شرح داده شد موثر بوده اند:

.محافظت فضاهاي شهري ، معابر، حیاط ها و ساختمان ها در مقابل عوامل جوي بخصوص باد نامطلوب به کمک بافت متراکم کاهش سرعت باد هاي کویري به کمک کوچه ها پیچ در چیچ و کم کردن اثر مخرب انها امکان ایجاد سایه در تمام سطح کوچه هاي باریک به کمک دیوارها ي بلند اطراف معابرفراهم اوردن .کاهش سطح تماس فضاهاي مسکونی با هواي گرم خارج

دما : -9درجه سانتیگراد می رسد و این نوسان شدید درجه حرارت ، یکی از مشکالت عمده اقلیمی براي 39حداکثر و حداقل متوسط دما بیش از

نطقه است . بطوري که در بسیاري از ساعات روز در ماههاي خرداد ، تیر، مرداد ، شهریور هوا به گونه اي گرم می شود که با استفاده این ماز بهترین راه حلهاي متداول چون سایه بان ، مصالح و ایزوالسیون ، استفاده از باد طبیعی و غیره نیز نمی توان دماي داخل محیط را در

اي چون اصالح و تقویت سیستم کار بادگیرها و بهره گیري از آب همچون حوض و نگاه داشت . از این رو راه حلهاي معمارانهحد اعتدال فضاي سبز و غیره نیز بایستی رعایت گردد تا در سایر ماههاي سال مجبور به استفاده از وسایل مکانیکی نشوند . در کل منطقه طرح فصول

داشته که علت آن حاکمیت اقلیم گرم و خشک در منطقه است که شرایط صحیح معماري چون ضخامت دیوار و گرم بر فصول سرد برتري )82:1385(کسمایی،انتخاب نوع مصالح و غیره را می طلبد .

نور خورشید : -10 نور جنوب شرق نور مطلوب - 1

نورشرق نور صبحگاهی و مطلوب - 2 و مطلوب ترین نورنور جنوب تابش مستقیم در زمستان - 3 نور غرب تابش مستقیم در بعد ازظهر و نامطلوب - 4 نور شمال تابش مستقیم و روشن - 5 نور شمال غرب تابش غیرمستقیم به جز در بعدازظهر و روشن -6 نور شمال شرق تابش غیرمستقیم به جز در صبح و روشن - 7 تابش جنوب غرب تابش نسبتاً نامطلوب - 8

ي که در زمستان بطور مطلوب در معرض تابش خورشید است جبهه جنوبی می باشد . در تابستان تابش از سمت شرق و غرب تنها جبهه ا بسیار نامطلوب است .

در فصل زمستان میزان قابل توجهی از تابش توسط جبهه شرق و غرب جذب نمی شود چون در زمستان خورشید از جنوب شرق طلوع و کند . در جنوب غرب غروب می

.هاي اصلی ساختمان در جبهه جنوبی است بهترین راه حل براي استفاده از خورشید در زمستان قراردادن دیوارها و پنجره

باد : -11تغییرات سریع و شدید حرارتی موجب وزش بادهاي مختلفی از مناطق معین می شود . این بادها که در جهات مختلف و در فصول متفاوت

ام بنوبه خود تأثیر بسیار در وضع آب و هوا و معیشت مردم دارند .می وزند هرکدماه از سال از نیمه فروردین تا نیمه شهریور یعنی در بهار و 6بادي که از جانب شمال غرب می وزد و به باد اصفهان معروف است . - 1

تابستان جریان دارد و مطلوب است .ماه از سال از نیمه مهر تا نیمه بهمن یعنی در پاییز و زمستان 4باد کرمان معروف است . بادي که از جانب جنوب شرق می وزد وبه - 2

همراه دارد و موجب طوفانهاي زیادي می شود .ه جریان دارد و باد نامطلوبی است . این باد اغلب گرم و آلوده و خاك بین و از نیمه مهر تا نیمه آبان ز سال از نیمه اسفند تا نیمه فروردماه ا 2بادي که از جانب غرب می وزد و به باد شیرکوه معروف است . - 3

و باد نیمه مطلوبی است. روز در سال می باشد 50بادي شنی که به باد سیاه کوه مشهور بوده و جهت وزش آن از شمال و مدت آن نیز حدوداً - 4

: بنابراین

. محور اصلی بنا بهتر است عمود بر جهت باد مطلوب باشد . مسیرهاي عبوري پیاده را در جهت باد مناسب قرار دهیم . فضاهاي سبز می تواند وزش بادهاي نامطلوب را تا حد زیادي کنترل کند و نیز سرعت باد را کاهش دهد ن در روز که هوا گرم می باشد از کوران هوا و ورود هواي خارج به داخل ساختمان جلوگیري شود . ولی در شب و عصر می توا

با ایجاد کوران ، باد مطبوع را به داخل ساختمان کشید .

حجم کلی وفرم ساختمان : -12 حجم کلی وفرم ساختمان دراتالف انرژي حراتی بسیار موثر است هر چه نسبت محیط به سطح زیر بنا کمتر باشد نسبت

پوسته خارجی به حجم کمتر می باشد در نتیجه اتالف انرژي کمتر میشود

:بنا براي محصور و درونگرا فرمهاي از استفاده -12-1 هایسنتی ساختمان غبار و گرد هاي طوفان مقابل در داخلی فضاهاي ماندن امان در و بیرون گرم هواي با بازشوها سطح کردن کم بعلت

جهت به سویدیگر از .داشتند محصور و درونگرا حالتی و نشستند می خود اطراف هاي خیابان و معابر جهت به پشت معموأل مناطق این

به بنا خصوصی هتک حریم جهت در عاملی بیرونی هاي پنجره و بازشوها معابر سوي دو در ابنیه بین کم فاصله و ها کوچه بودن باریک

)8:1393(قاضی زاده، .رفتند می شمار

فضاهاي پر وخالی (باز وبسته) - 12-2

ویژگی هاي فضاي باز : - 1- 12-2جنوب قرار داشته باشد. افزایش ارتفاع سایر –مناسب ترین فرم براي حیاط در این منطقه مستطیلی است که ضلع بلندش در امتداد شمال

دیوارها به منظور جلوگیري از ورود بادهاي مواقع سرد واشعه خورشید در مواقع گرم به داخل حیاط مناسب است.در این راستا می توان داخل زمین قرار داد. بخشی از حیاط را

حیاط در مناطق گرم و خشک – 2تصویر شماره

: ویژگی هاي فضاهاي نیمه باز-2- 12-2 در این منطقه به دلیل شرایط خاص اقلیمی فضاهاي نیمه باز رایج بوده ودر نیمی از ایام سال می تواند مورد استفاده قرار گیرد.دلیل این

امکان برقراري جریان هوا را همزمان با محافظت از تابش افتاب فراهم می نمایند.فضاهاي نیمه باز در این اقلیم ,امر این است که این فضاهاساخته می ,غرفه وپیش فضاکه فضاهاي باز را به فضاهاي بسته متصل می نماید ,ایوان,به دو صورت مستقل تحت عناوینی نظیر : تاالر

شوند.اما ,داراي ابعاد وتناسباتی نظیر فضاهاي بسته هستند وبراي مقاصد مشابه مورد استفاده قرار می گیرند فضاهاي نیمه باز مستقل معموال

نقش سایبان افقی را نیز براي پنجره ها ودیوارهاي پشتخود ایفا می نمایند. بدین ,پیش فضاهاي نیمه باز عالوه بر نقش واسطه اي خود )82:1385(کسمایی، ندارند.لحاظ این فضاها فرم وابعاد خاص ومشخصی

ویژگی هاي فضاهاي بسته-3- 12-2

نحوه استقرار فضاهاي بسته:جبهه هاي رو به جنوب وجنوب شرقی براي فضاهاي چهار ,همان طور که اشاره شد بهترین جبهه براي استقرار فضاهاي اصلی ساختمان

فصل وجبهه شمالی براي فضاهاي تابستانی است.بنابراین ساختمان می تواند دو یا چند الیه باشد که الیه رو به جنوب براي استفاده در بخصوص مواقع سرد والیه روبه شمال براي استفاده در مواقع گرم اختصاص یابند.الیه هاي میانی به دلیل محصور بودن , فصول مختلف

سردتر از سایر فضاها می باشند.اولین اصل درمعماري این منطقه کاهش تبادل ,در مواقع سرد ودر غیاب افتاب گرمتر ودر مواقع گرمی شود که ضلع کوچکتر اتاق رو به فضاي باز قرار گیرد به عبارت دیگر ساخت فضاهاي مختلف در حرارتی است.بنابراین ترجیح داده م

)82:1385(کسمایی، داخل زمین با پنجره هاي کوچک مناسب است .

ابعاد وتناسبات فضاهاي بسته : در حالی که فضاهاي زمستانی ,گرم شودبزرگ وداراي سقف هاي بلند بوده تا هواي انها دیرتر ,در این اقلیم باید فضاهاي تابستانی

)82:1385(کسمایی، کوچک با سقف هاي کوتاه سریعتر گرم می شوند.,

: ویژگی هاي پشت بام ها -13فضاهاي باز به خصوص فضاهاي باز غیر محصور ,در این اقلیم به دلیل خشکی هوا وامکان استفاده از خاصیت برودت تابشی جرم ساختمان

سقف تاالر .شب بسیار مناسب اند.همچنین بارش هاي جوي محدود امکان ساخت بام هاي مسطح را فراهم نموده است براي استفاده در باعث نتیجه در و شده خورشید تابش بیشتر انعکاس باعث بام طاق وقوسدار منحنی است. سطح طاق وگنبد پوشش دارايهاي خانه ها

.میشود واقع نسیم و باد وزش معرض در بام از بیشتري سطح ست ا ي گنبد و رقوسدا پوشش که زمانی و می شود حرارت جذب کاهش )8:1393(قاضی زاده،

ویژگی هاي جداره ها -14

: جداره هاي باز - 14-1بنابراین در این جداره هاي باز و شفاف دراین منطقه باید در فصول گرم در سایه و در فصول سرد در معرض تابش آفتاب قرار داشته باشند.

اقلیم باید پنجره هاي رو به جنوب و جنوب شرقی داراي سایبان افقی ، پنجره هاي جبهه هاي شمالی داراي سایبان قائم کنار پنجره و پنجره هاي رو به شرق ، غرب و جهات نزدیک به آن داراي سایبان افقی و قائم مقابل پنجره باشند.محاسبات انجام شده نشان می دهد کهعمق سایبان هاي افقی پنجره هاي جنوبی در این منطقه حدود یک سوم ارتفاع پنجره در عرض هاي باال تا حدود یک پنجم در عرض هاي

برابر ارتفاع و عمق سایبان افقی پنجره رو به جنوب شرقی بین 1/ 2پایین است. عمق سایبان افقی پنجره هاي رو به شرق و غرب حدود )82:1385(کسمایی، ارتفاع آن می باشد. برابر 0/ 7تا 0/ 6

توصیه می گردد که همه سایبانهاي افقی منفذدار باشند تا از یک طرف گرماي انباشته شده در زیر آن از منافذ خارج شده و کمتر به داخل ساختمان نفوذ نماید و از طرف دیگر توزیع هوا در داخل اتاق بهتر صورت گیرد

ش آمدگی هاي ، دیوارهاي الحاقی و کرکره ها براي هدایت باد استفاده شود.همچنین حتی االمکان از پی

در صورت عدم کفایت پنجره ها می توان از هواکش هاي سقفی یا هواکش هایی که در قسمت هاي فوقانی دیوار قرار دارند بهره گرفت. در .ي تهویه هوا بسیار مناسب می باشنداین مواقع استفاده از کانال هاي عمودي نظیر بادگیر ، دودکش و .... برا

حتی االمکان باید ورودي و خروجی هوا وسیع و تا روي زمین ادامه یابد. در غیر این صورت باید ورودي هوا بزرگتر از خروجی آن بوده و درانداز لبه براي به حرکت مجاورت سطح زمین قرار داشته باشد و یا اینکه از تمهیداتی نظیر کرکره هاي افقی ، پیش آمدگی سقف و دست

در آوردن جریان هوا استفاده نمود.

: جداره هاي بسته -14-2 در این منطقه به دلیل وجود سرما و گرماي نسبی و یخبندان و میعان در پاره اي از ایام زمستان ، جداره ها باید داراي

U 0/ 85 – 1/ 28، دیوارهاي شمالی با =U 1/ 02 – 1/ 22ظرفیت حرارتی زیاد باشند. سقف ها با = = 1/ 5دیوارهاي جنوبی و شرقی با U = 1/ 2و دیوارهاي غربی U، مناسب تر است.

استفاده از رنگ روشن براي بام ضروري است. رنگ تیره براي دیوارهاي رو به جنوب ، شرق و غرب به شرط تامین سایه در مواقع گرم ، می باشد. بافت سطوح خارجی باید زبر و ناهموار باشد. از عایق رطوبتی باید در جداره هاي زیرزمین و پشت بام و از پوشش هاي بالمانع

مقاوم در برابر رطوبت در سطوح داخلی جداره ها بهره گرفت. قسمت پایین جداره هاي خارجی که در تماس با زمین قرار دارند ، حداقل تا )82:1385(کسمایی، اپذیر در مقابل رطوبت ساخته شود.منطقه باید با مصالح نفوذ نارتفاع متعارف برف

: جداره هاي نورگذر -14-3جداره هاي نور گذر شامل پنجره ها ، نورگیرها و مشابه آن باید از قاب هاي مرغوب و بدون درز مستقیم و با حداقل نشت هوا باشند.

قاب موازي براي این سطوح به ویژه در مورد پنجره ها توصیه می شود. استفاده از شیشه هاي دو جداره و یا دوقالب هاي این جداره ها باید از جنس مناسب مانند چوب ، پلیمرهاي مرغوب و یا فلز با حداقل پل هاي حرارتی باشد. در صورتی که

)82:1385(کسمایی، از نشت هوا ممانعت شود.درزبندي دور قاب ها مناسب نباشد ، الزم است با استفاده از نورهاي انعطاف پذیر مقدار سطوح نورگذر از نظر حرارت در ساختمان بسیار موثر است. هر قدر مقدار سطوح نورگذر نسبت به سطح پوسته خارجی کمتر باشد ، انتقال حرارت کمتري نسبت به خارج وجود خواهد داشت. مقدار کافی و مناسب سطوح نورگذر باعث می شود تا ضمن تامین نور مناسب

انتقال حرارت به خارج کاسته شود. سطوح نورگذر جنوبی به جذب انرژي تابشی خورشید یراي تامین بخشی از براي فضاهاي داخل ، از

گرماي مورد نیاز در اوقات سرد کمک می نماید. سطوح نورگذر به علت مقاومت حرارتی اندك نسبت به سایر بخشهاي پوسته خارجی ان قرار گیرد. بدین ترتیب ، ساختمان در جبهه هاي مزبور از حداقل سطح مورد نیاز ترجیحاً نباید رو به جبهه هاي نامطلوب و سرد ساختم

)82:1385(کسمایی، برخوردار خواهد بود.

سایبان : -15عمقی است ,باید روي پنجره هاي ساختمان هاي واقع در این مناطق سایبانی با عمق مناسب تعبیه گردد. منظور از عمق مناسب سایبان

گرم سال از تابش خورشید به داخل ممانعت به عمل اید ودر اوقات سرد براي استفاده از گرماي تابشی خورشید امکان ورود که در اوقات.استفاده از سایبان هاي افقی و عمودي با توجه به جهت و نحوه قرار گیري پنجره در این اقلیم مهم تششع خورشید به داخل فراهم شود

ترقی می شود .

: اقلیم این در نما و سطوح -16 روشن می صیقلی سطوح و نما و شود دیوار جذب کمتر آفتاب تابش از ناشی حرارت تا شوند می انتخاب روشن رنگ به نما و سطوح

منظور) سیمگل اندود) و گچ اندود چون روشن اندودهاي از استفاده همچنین .شوند خورشید تابش بیشتر چه هر انعکاس باعث تا باشند

امکان را فراهم می کند تا سطوح این سیمگل مالت در کاه هاي دانه و (باشد رس می خاك,باد ماسه, ریز کاه ترکیب سیمگل مالت از )8:1393(قاضی زاده، نماهاي ساختمان صیقلی تر و صافتر باشند.

: خشک و گرم اقلیم در مرکزي حیاط -17 ,مرکزي است حیاط داراي هاي خانه ارزشمند و کهن فرم است شده استفاده ها خانه الگوي عنوان به خشک و گرم مناطق در که فرمی

ها تمدن در اکثر و خشک خاورمیانه مناطق در بلکه ایران مرکزي مناطق در تنها نه امروز به تا تاریخ ماقبل دوران از مرکزي حیاط الگوي

در خصوص اقلیمی به حاد شرایط تعدیل براي فرم و ترکیب ,ترین مطلوب محصور و میانی حیاط با هاي خانه ,است شده تکرار کهن

.است کویري خشک و گرم منطقه و طوفان ها و بادها و زمستان سرد سرماي و تابستان گرماي مقابل در ترتیب بدین و شود می باز مرکزي حیاط به ها خانه این هاي اتاق که (نشین زمستان هاي اتاق) جنوب به رو ها اتاق زمستان فصل در .شوند می محافظت است جریان در کویري منطقه در ”عموما که شن

.گیرد می قرار استفاده گیري مورد جهت آفتاب است جنوبی بدنه در وسیع شوهاي باز داراي در (شمالرو به هاي بازشو با) نشین تابستان هاي اتاق و پالن به رو شمالی جهت در جنوب به رو شوهاي باز با نشین زمستان هاي اتاق

قرار استفاده گیري مورد ایجاد آفتاب براي مرکزي حیاط در ,یابد می استقرار است خورشید تابش معرض در کمتر که پالن جنوبی جهت

.گیرد می در (رو به شمال هاي بازشو با) نشین تابستان هاي اتاق و پالن به رو شمالی جهت در جنوب به رو شوهاي باز با نشین زمستان هاي اتاق

منطقه خشک در هواي ایجاد رطوبت براي مرکزي حیاط در ,یابد می استقرار است خورشید تابش معرض در کمتر که پالن جنوبی جهت

حیاط داخل در شب در طول سرد هواي در منطقه شب سرماي به توجه با شود می استفاده فواره و آب حوض شده کاري گیاه سطوح از

به ساختمان بیرون دماي و آفتاب باالست تابش شدت که طول روز در و شود می ذخیره دیوارها بدنه و حیاط داخل در و کرده نشست

با که هایی ساختمان در ابنیه داخلی فضاهاي تهویه و نور تأمین براي .می شود تعدیل حیاط و ساختمان داخل هواي رسد می حداکثر

به پاسخگویی براي مرکزي محیط یک وجود نداشتند، بنا بیرون سمت اي به پنجره یا هیچگونه بازشو و شده ساخته درونگرا کامأل فرمی

هوا مفرط خشکی از اي اندازه تا مرکزي حیاط داخل در باغچه احداث و آب تعبیه حوض با براین عالوه .می نمود ناپذیر اجتناب نیاز این

انجام و استراحت براي خانه اهل تابستان هاي غروب در .آورند می فراهم ساکنین را براي تري مطلوب فضاي سایه با ایجاد و کاسته می بود استفاده مانده محفوظ غریبه دید از حال عین در و بود داخلی فضاس از تر خنک مرکزي که حیاط از خود روزمره هاي فعالیت

با آنها تعداد و داشته خود را خاص عملکرد هرکدام که بودند حیاط شش تا یک بین و متنوع این مناطف ابنیه در مرکزي حیاط .کردند

)8:1393(قاضی زاده، .شد می تعیین صاحبخانه موقعیت اجتماعی و مالی توان به توجه : بادگیرها -18

در داخلی کردن فضاهاي خنک و هوا جریان از استفاده براي گرم فصول است . در خشک و گرم اقلیم در ها خانه ناپذیر تفکیک عناصر از

جریان که شد می تعبیه اي حوضچه بادگیر تحتانی قسمت در که صورت بدین آمد می عمل به استفاده بادگیر از مناطق این ابنیه بومی )8:1393(قاضی زاده، شد. می خانه داخلی فضاي وارد سپس و شده خنک آن روي از عبور از پس گرم هواي

: مصالح -19 و این مناطق گل،خشت بومی هاي ساختمان در سقف پوشش و دیوارها ساخت براي استفاده مورد مصالح عمده :آجر و خشت و گل (الف می ساحته این مصالح با که دیوارهاي قطوري .گرفت می قرار استفاده مورد دیرباز از ارزان تهیه امکان و ها آن وجود بدلیل که بود آجر

به نیز عمل این عکس .ساختند می وارد فضاي داخلی به را گرم هواي این شب هنگام در و کرده جذب را هوا گرماي روز طی در شوند

.شد می روز طی شبانه در حرارت نوسان تعدیل باعث طریق بدین و افتاد می اتفاق شب هنگام به هنگام را کمتري حرارت موزائیک یا آسفالت با مقایسه در آجر که چرا شد می فرش آجر بوسیله غالبأ مناطق این بومی ابنیه حیاط

می سرد که هوا شب در هنگام دیگر سوي از داد، کی کاهش را روز فرساي طاقت حرارت از اندکی طریق بدین و کرده جذب آفتاب تابش

.می گردید حیاط فضاي سرد شدن رود از مانع امر این که بودند کرده حفظ خود در را روز حرارت از مقداري هنوز آجرها شد، چوب .شد می استفاده ها ایوان ستون گاهی و پنجره و در تهیه براي فقط آن از منطقه در چوب کمبود بعلت :چوب (ب

عکس این به انجام قادر بالطبع و نبوده دارا شب طول در داخلی فضاهاي به را روز گرماي انتقال توانایی پائین، بسیار حرارتی بعلت پذیرش

در و نمی باشد مناطق این اقلیمی ابنیه نیازهاي با منطبق اصلی دیوارهاي بعنوان آن از استفاده بنابراین .باشد نمی روز هنگام به نیز عمل

)8:1393(قاضی زاده،.شد نمی استفاده آن از منطقه بومی معماري

:خشک منطقه در معابر و گذرها -20 در با دیوارهاي مرتفع باریک گذرها همچنین ,شوند می احداث غربی, شرقی صورت به گذرها مقدور حداقل خورشید تابش از پرهیز براي

حاد هوایی نفوذ شرایط و هوا یافتن جریان از ممانعت جهت و شود می پوشیده سایه از ”کامال تابستان اظهرهاي بعد در که گذر طرف دو

)8:1393(قاضی زاده، .است زیاد معابر دیوار ارتفاع و شود می ساخته باریک و پیچ در پیچ ”عموما معابر بافت پیرامون

) : پوشیده (ساباط سر گذرهاي -21و به تراکم عرض کم گذرهاي این و شود ایجاد خارجی سطوح و معابر در ممکن سایه بیشترین شوند می باعث سرپوشیده گذرهاي در امنیتی روش یک میتواند اقلیمی کار راه یک بر عالوه مرتفع دیوارهاي با وخم پیچ پر گذرهاي این .افزاید می مجاور ابنیه فشردگی

)8:1393(قاضی زاده، .دشمنان باشد حمله و هجوم برابر

خانه الري هانمونه موردي: -22به عنوان یکی از آثار ملی ایران 1837با شماره ثبت 1375بهمن 24خانه الریها و بادگیر آن مربوط به دوره قاجار می باشد که در تاریخ

الریها در محله فهادان، گذر یوزداران، شهر یزد قرار گرفته است.به ثبت رسید. خانه خانه الریها شامل شش باب خانه، با معماري ویژه خانه هاي کویري می باشد. خانه الریها را حاج غالمحسین مالزینل، جد الریهاي یزد، در

شمسی، سازمان میراث 1363حدود صد و سی سال پیش بنیان نهاده است. فرزندان او چندین نسل در این خانه زندگی کرده اند. در سال

خرید و محل اداره خود در شهر یزد نمود. در گذشته از این خانه به عنوان خانقاه نعمت اللهی استفاده می شده است. فرهنگی آن را مترمربع دارد. درها، پنجره ها، ارسی ها و اتاق هاي آئینه کاري و نقاشی شده 1200متر و زیر بنایی معادل 1700مساحت این خانه حدود

اجزاي اصلی این خانه دو حیاط بزرگ و کوچک با مجموعه اي از . عالی خانه هاي اعیانی قرن سیزدهم است آن یکی از نمونه هاي زیبا و ایوانها و تاالرها و اتاقها و نیز یک سردر و هشتی است.

تصویر سه بعدي خانه الري ها– 3تصویر شماره

د. برخی فضاهاي خدماتی مانند اسطبل و مطبخ و انبار، با هشتی در حد فاصل دو حیاط قرار گرفته است و به هر دو دسترس یکسان داردرهایی دیگر با بیرون ارتباط جدا دارند. بنا، عالوه بر اجزاي یاد شده، در گوشه شمال شرقی بخش مجزایی دارد که شامل یک اتاق و

گ و مفصل است. ایوانها و تاالرها و اتاقها حیاطی کوچک است. این حیاط نیز با ورودي مستقلی با بیرون بنا ارتباط دارد.حیاط اصلی بزرجملگی در اطراف آن نشسته اند و به آن می نگرند؛ اما فضاهاي خدماتی بیشتر در کنجها و در پس اتاقهاي رو به حیاط واقع شده و از

کشیدگی آن تقریبا در خوان گسترده حیاط بی بهره اند؛ و همین آنها را فضاهایی کم اهمیت کرده است. حیاط اصلی مستطیل شکل و جنوب غربی است. جبهه جنوب غربی این حیاط از دیگر جبهه ها بلندتر و مهم تر است. در میانه این جبهه، ایوانی -امتداد شمال شرقی

فیت فضایی رفیع و بلند قرار دارد. قرارگیري این فضاي نیم باز، یعنی مهم ترین و بزرگ ترین فضاي خانه، در رأس حیاط اثر فراوانی در کیحیاط گذاشته است. برخالف جبهه جنوب غربی، بخش اعظم جبهه شمال شرقی حیاط را به جز ایوان کوچک و کوتاه در مرکز آن، مجموعه اي از فضاهاي بسته تشکیل می دهد و همین بر اهمیت ایوان اصلی می افزاید.دو جبهه جنوب شرقی و شمال غربی نیز با یکدیگر

ه شمال غربی، سه ایوان کوچک در مرکز و دو سه دري در طرفین آنها و دو راهرو در دو انتهاي جبهه واقع است؛ اما متفاوت است: در جبهبر عکس، در میانه جبهه جنوب شرقی، فضاهاي بسته نشسته اند: یک پنج دري در مرکز و در هر سمت آن، ابتدا ایوانچه اي باریک و

لذا در یکی از دو جبهه مقابل تفوق با فضاي نیم باز و در دیگري با فضاي بسته است. در جبهه سپس سه دري و دوباره ایوانچه اي دیگر.جنوب شرقی، راهروها (فضاهاي نیم باز) در حد فاصل فضاهاي بسته قرار دارد؛ و در جبهه مقابل آن، فضاهاي بسته چون حامیان فضاي

انی دارند. ؛ و الیه دیگر در پس این اتاقهاست و مختص فضاهاي خدماتی می باشد. نیم باز جلوه کرده اند. این دو جبهه رو به هم عمق یکس

جبهه شمال غربی نیز از دو الیه فضایی تشکیل شده است، لیکن دو الیه به هم متصل است.بر اثر بلندي ایوان حیاط اصلی و دهانه وسیع محکم برقرار گشته است. بعالوه، پر تراشی بدنه هاي داخل ایوان آن، گویی حیاط به داخل آن گسترش یافته و در میان این دو، پیوندي

آن را بخشی از دیوارهاي پرکار حیاط جلوه می دهد که در ایوان ادامه یافته است. این همه ایوان را بخشی معتبر از حیاط نشان می دهد که بر ارج و منزلت ایوان بزرگ خانه می افزاید اتاقها و که مشرف بر باقی آن است و در پناه دیوارها و سقف، امن تر شده است.علت دیگري

ی گوشوارهایی است که در دو طبقه در اطراف آن قرار گرفته اند و درها و پنجره هاي خود را به آن گشوده اند. در این ترکیب، ایوان بستگاناخل حیاط به خوبی دیده می شود؛ اما برخالف معمول، یافته که در اطراف آن نشسته اند. در پشت ایوان، بادگیر رفیعی وجود دارد که از د

این بادگیر نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است.

نماي حیاط خانه الري ها – 4تصویر شماره

در مقابل آن، یعنی در در حیاط کوچک تر، ایوانی با نمایی بلندتر از دیگر نماها و دهانه اي وسیع در مرکز جبهه جنوب غربی نشسته و جبهه شمال شرقی، یک پنج دري قرار دارد. به این ترتیب، باز تقابل دو نما پدیدار شده است. جبهه شمال غربی این حیاط نیز قابل توجه

کرار و است؛ سراسر این جبهه از یک هفت دري تشکیل شده و لذا نمایی ساده اما زیبا یافته است. در جبهه مجاور آن (شمال شرقی)، تتجمع طاق نماها را در قالب یک پنج دري و یک سه دري می توان دید. در جبهه چهارم حیاط، دیواري تراش خورده با قابهایی معادل با هفت دري ضلع مقابل وجود دارد. بدین ترتیب، در میان این همه تقسیمات مشابه و مکرر در نماي سه جبهه حیاط، ایوان جبهه جنوب

تشخص یافته است.حیاط سوم بنا یک طبقه بلندتر از حیاط دوم است و فضاهاي اطراف آن ارتباط کمی با دیگر بخشهاي غربی تمایز و خانه دارد. به این ترتیب، این حیاط بخشی کامال مستقل از خانه است. در زیر حیاط سوم، فضایی چلیپا شکل قرار دارد که نورگیر میان

و هم می -زیرا سقف آن در مرکز روزنه اي بزرگ دارد-این فضا را هم می توان فضایی باز شمرد سقف آن در وسط حیاط باز شده است.توان فضایی بسته تلقی کرد که روزنه اي به آسمان دارد. به هرحال، استقرار این فضا در زیر حیاط ترکیب فضایی قابل توجهی پدید آورده

سرداب ها یا انبارهاي خانه با پلکان هایی به سطح حیاطها یا راهروهاي متصل به حیاط است. ترکیبی با دو عرصه مجزا، اما مرتبط به هم.ها مرتبط می شوند. نکته قابل توجه اینکه فضاهاي زیرزمین خانه بسیار پراکنده و جدا از هم اند و به ندرت دو فضاي قابل اعتناي آن با

ان طبقه اي مشخص دانست؛ و شاید درست تر آن باشد که آنها را بخشی از عرصه یکدیگر مرتبط اند. به این ترتیب شاید این فضاها را نتو ها و فضاهاي فوقانی شان به حساب آورد که به زیرزمین گسترش یافته اند.

: گیرينتیجه-23معماري سنتی ایران در مناطق گرم .بادهاي گرمسیري توام با گرد و غباري می باشد وهواي گرم همراه با ،در اقلیم گرم وخشک ایران یزد

ط یکه در جهت فراهم نمودن شرایط اسایش شکل گرفته است و براي رسیدن به شراوخشک،نمودي از معماري همساز با اقلیم می باشد اسایش بیشتر راهکارها و شیوه هاي منطقی استفاده کرده اند.

تابستان هاي گرم و -حرارت باال در روز و درجه حرارت پایین در شب آفتاب سوزان گرماي زیاد و درجه یزد : خصوصیات آب و هواییاین مسایل مربوط به آب -طوفان هاي پر گرد وغبار و احیانا شنی -باران کم و کمبود آب ، در نتیجه هواي خشک -زمستان هاي سرد

در اقلیم گرم و خشک بهتر است : دراین شهر دانست .و هوا و اقلیم و مسایل دیگر و خشکی هوا را میتوان مولود خشکی و بی آبی کاهش -فضاهاي شهري ، معابر،حیاط ها و ساختمان ها در مقابل عوامل جوي بخصوص باد نامطلوب به کمک بافت متراکم از محافظت

یه در تمام سطح کوچه هاي فراهم اوردن امکان ایجاد سا -سرعت باد هاي کویري به کمک کوچه ها پیچ در پیچ و کم کردن اثر مخرب انها کاهش سطح تماس فضاهاي مسکونی با هواي گرم خارج رعایت شود. -باریک به کمک دیوارها ي بلند اطراف معابر

: میباشد عبارتند از براي طراحی در اقلیم گرم و خشک راهکارها و اصولی که درجه انحراف 60تا 15جنوب شرقی با ,جبهه باز مناسب ترین جهت در این منطقه در رابطه با تابش براي ساختمانی با یک

درجه انحراف 30جنوب شرقی با حداکثر-جنوبی تا شمال غربی -شمالی ,از جنوب و براي ساختمانی با دو جبهه باز روبروي هم از جنوب است.

. محور اصلی بنا بهتر است عمود بر جهت باد مطلوب باشد مناسب قرار دهیم .مسیرهاي عبوري پیاده را در جهت باد . فضاهاي سبز می تواند وزش بادهاي نامطلوب را تا حد زیادي کنترل کند و نیز سرعت باد را کاهش دهد در شب و عصر می توان با ایجاد کوران ، باد مطبوع را به داخل ساختمان کشید . جلوگیري از کوران هوا در روز و نسبت محیط به سطح زیر بنا کمتر حیاط مرکزي–بنا براي محصور و درونگرا فرمهاي از استفاده - (باز وبسته) فضاهاي پر وخالی سایبان - بادگیرها -جداره هاي باز و بسته جداره هاي نورگذر قطور دیوارهاي از استفاده زمین عمق در حیاط و ساختمان دادن قرار و ها اتاق براي زیاد ارتفاع از استفاده سطوح ونما به رنگ روشن

اجعمر

شر خاکاقلیم و معماريمرتضی، کسمایی، -1 ،،1385 علم دانشگاه انتشارات :تهران معماریان، غالمحسین تدوین سوم، چاپ ایران، اسالمی معماري با آشناییمحمدکریم ،پیرنیا -2

١٣٧١صنعت،و

مشکالت اقلیمی ،)1360توسلی ( -3 1382دانشگاه تهران،وحید،بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران،انتشارات قبادیان، -4

آسایش به وسیله معماري همساز با اقلیم رازجویان، محمود، -5

کنفرانس ملی معماري و منظر شهري "خشک و گرم اقلیم معاصر بناهاي گیري شکل تحول تحلیل"سینا، قاضی زاده، -6 . 1393پایدار

مبحث نوزدهم –مقررات ملی ساختمان -7

مبحث چهارم –مقررات ملی ساختمان -8

یـحاطردر اوـهآب و نقش(، رکشو توسعهو منابع مدیریتدر شناسیاهوآب و دبررکادر نو نگرشی ل،بهلو ،علیجانی1373 -9 61-45، 4 رهشما ،فیاییاجغر تتحقیقا فصلنامه ، )سکنـم

راهنماي طراحی اقلیمی ، ترجمه مرتضی کسمایی ، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، چاپ ، 1368. هاش ،او گ،کوئینسبر -10 اول ،تهران

،طراحی اقلیمی ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ اول . 1372قبادیان ، وحید و محمد فیضی مهدوي ، -1112- Oliver .J.E.1973.climate and man`s .Environment . Jonh Wiley & son .Newyork