ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ ﯽﻋﺎﻤﺘﺟا ﯽﮕﻨﻫﺮﻓ مﺎﻈﻧ ﺮﯿﮔاﺮﻓ …ciu.nahad.ir/article_577_e7de254cc9245d392afd0a89272cdfe7.pdf · 1397 ﺰﯿﯾﺎﭘ

1397 پاییز/ سوم، شماره هشتم / سال 28در دانشگاه اسالمی فرهنگ

Culture in The Islamic University, 2018 (Fall) 28 , Vol. 8, No.3

اجتماعی مبتنی بر -هاي فراگیر نظام فرهنگی مشی الگوي مفهومی خط

۞کریم قرآن 1 سید یوسف کمالیان ٢ زاده محمد عبدالحسین

٣میدمهدي عبدالح

چکیدهاز این محققان هدف اجتماعی، - عرصۀ فرهنگی نیز گذاري و مشی اهمیت ارزشهاي عمومی در نظام خط نظرداشت با :هدف

کیفی و این پژوهش، رویکرد روش:. بود اجتماعی - فرهنگی فراگیر قرآنی هاي مشی خط کشف الگوي مفهومی پژوهش، مرتبط، آثار مطالعۀ و قرآن کریم موضوعی تحقیق روش رویکرد با قرآن تمام تالوت با ها، داده گردآوري براي. اکتشافی بود

بنیاد داده پردازي نظریه روش از پیشین، رویکرد بر عالوه ها، داده تحلیل در ها: یافته .شد استخراج این عرصه سیاستی آیات گرفته بهره مفهومی چارچوب و الگو به دستیابی منظور به آنها بندي مقوله و بندي طبقه و آیات از مند نظام نویسی مفهوم براي الگوي بیرونی، ممیزي روش قالب در خبرگان به مراجعه با مستمر هاي مقایسه از مندي بهره ضمن براي اعتباریابی،. شد

الگو هب دستیابی آیات، تحلیل از پس حاضر پژوهش نتایج گیري: نتیجه. شد اعتباریابی سیاستی فراگیر هاي گزاره و مفهومی نظام در .بود چارچوب آن اساس بر قرآنی فراگیر هاي گزاره استخراج و اجتماعی - فرهنگی کالن مفهومی چارچوب و

و خداشناسی شناسی، انسان شناسی، هستی حاکم کالن اصول و عقالنیت به ناظر هاي گزاره بر عالوه اجتماعی، - فرهنگی .شد ارائه سیاستی و تجویزي هاي گزاره قالب در عیاجتما - فرهنگی فراگیر هاي مشی خط شناسی، سنت

عقالنیت، گذاري فرهنگی، مشی اجتماعی، خط - فرهنگی نظام فراگیر، مشی خط قرآن کریم، واژگان کلیدي: .بنیاد داده پردازي نظریه

:24/04/97؛ تصویب نهایی: 11/09/96دریافت مقاله. .مطالعات راهبردي حکمت به سفارش شوراي توسعۀ فرهنگ قرآنی پژوهی و مستخرج از پژوهشی با همین عنوان در پژوهشکدة سیاست ۞

کارشناس ارشد معارف اسالمی و مدیریت بازرگانی، دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسالمی و مدیریت، گروه مدیریت بازرگانی . 1 .ایرانپژوهی و مطالعات راهبردي حکمت. تهران، و پژوهشگر کارگروه حکمرانی پژوهشکده سیاست

ئی، تهران، دانشگاه عالمه طباطبا دانشکده مدیریت و حسابداري ،گذاري یمش گیري و خط میتصم شیگرا ی،دولت تیریمد يدکتر يدانشجو. 2 .پژوهی و مطالعات راهبردي حکمت پژوهشگر کارگروه حکمرانی پژوهشکده سیاست ایران.

مدیریت و فلسفه علم و فناوري، دانشکده مهندسی پیشرفت، دانشگاه علم و گروه اریاستادگذاري، مشی گیري و خط . دکتراي تصمیم3/ نمابر: شرفتیپ یدانشکده مهندس، رانیدانشگاه علم و صنعت ا ،نارمک ؛تهران(نویسنده مسئول)/ نشانی: رانیتهران، اصنعت ایران،

73228030 /Email: [email protected]

mailto:[email protected]

338 28در دانشگاه اسالمی فرهنگ

مقدمه الف) در اسالمی یلاص مبانی اساس بر مطلوب عملکرد، دینی نظام ارتقاي و حفظ راهکارهاي ترین مهم یکی از

و یکی از سیاسی، و اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی گوناگون هاي عرصه در جامعه مشکالت مواجهه باو کاربست آن در عرصۀ حکمرانی اسالمی نظام ارزشی و فکري مبانی بازشناسی، نظام کارامدي راههاي

حل هایی مشی خط اتخاذ با را خود روي پیش مشکالت و مسائل عموما دولتها و است؛ زیرا حکومتها. است شده ادراك مسئلۀ با مواجهه در سیاسی نظام آن اعتماد کنندة شیوة مورد مشخص که کنند می

و، شناسی معرفت، شناسی هستی مباحث از متأثر، نگاهشان نوع و افراد سیاسی زندگی معتقد است ١کانل مک را اسالم مبین دین مبانی به داعیۀ انتساب که یاسالم حکومتهاي . لذا)451: 2015کانل، (مکاست شناسی روش

مقدس شارع ارادة بر منطبق را خود گذاري مشی خط و گیري تصمیم نظام و سیاسی ساختار بایست دارند، می و ارزشهاگذاري، مشی خط بر تأثیرگذار عوامل ترین مهم از و یکی )69 :1394، سعدي و توسلی(دهند سامان

و ٢(ودلاند مبدع جوامع فرهنگ و عصارة تاریخ، ها مشی خط که بر آنند نظران احبص از بسیاري باورهایند.

بینی و جهان سامانۀ ارزشی و، وارداتی هاي مشی خط اجراي و اتخاذ لذا کشورهاي پیرو با .)2005همکاران، )209 :1394 ٣کانلیف، و هچ(کنند. می نهادینه و ترویج را مشی کنندة خط جامعۀ ابداع عقالنیت

گذاري مبتنی بر عقالنیت و ارزشهاي اسالمی و بومی در مشی توجه به مطالب مذکور، لزوم خطپژوهش حاضر، با نظرداشت این مهم، درصدد سازد. جمهوري اسالمی ایران را بیش از پیش مشخص می

کم بر امور ترین منبع اسالمی، اصول و ارزشها و عقالنیت حا در مقام مهم است تا با رجوع به قرآن کریم، هاي فراگیر نظام استخراج کند. مشی هاي عمومی نظام جمهوري اسالمی ایران را در قالب خط مشی خط

در قالب ٤پارسونزبندي گذاري عمومی در نظامهاي اجتماعی، اغلب بر مبناي تقسیم مشی از طرفی، خط. پژوهش حاضر با )61: 1392 ٥(کرایب،گیرد چهار عرصۀ فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی صورت می

اجتماعی - هاي فراگیر فرهنگی مشی هاي اجتماعی و فرهنگی، موضوع خود را به خط توجه به اهمیت عرصههاي فراگیر نظام جمهوري مشی محدود کرده است. در نتیجه، سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که: خط

ریم کدام است؟اجتماعی مبتنی بر قرآن ک -اسالمی ایران در عرصۀ فرهنگی

. است مشی خط تعیین و سیاستگذاري براي مأخذ ترین اصلی و ترین مهم کریم اسالمی، قرآن جامعۀ در راستاي در عمومی هاي مشی خط و استخراج قرآن، از جامعه کالن هاي مشی خط و اصول رود می انتظار لذا

1. McConnell 2. Wedel 3. Hatch & Cunliffe 4. Parsons 5. Craib

339 …اجتماعی -هاي فراگیر نظام فرهنگی مشی الگوي مفهومی خط

و ها مشی ابرخط ،ول کلی پرداختهاز آنجا که قرآن کریم به بیان اص .شود تعیین مستخرج هاي مشی خط بررسی قرآن در عمومی به صورت کامل هاي مشی است. خط استخراج آن قابل از ديهاهاي مشی خط

در . متفاوت است اجتماعی و سیاسی موقعیتهاي به توجه با جامعه هر در عمومی هاي مشی خط زیرا نشده؛ و تعیین اصول این اساس بر باید ها مشی خط سایر و شده بیانگذاري مشی خط هاي پایه و اصول، قرآن کریم

از پس و بوده مسلمان متفکران همراه سالها که است هایی ثمرة دغدغه و امتداد این مسئله در. شوند اجرا قالب در ...و اداره و دین، سیاست و دین، علم و دین بین متعدد هاي دوگانگی طرح و رنسانس دوران

است. شده بندي دسته ...و اسالمی مدیریت، اسالمی سیاست، اسالمی و دینی علم به متعدد رویکردهاي

ب) ادبیات پژوهشبایست موضع هاي فراگیر است و براي شناخت آن می مشی قلمرو موضوعی پژوهش حاضر، خط

مشی به عنوان مقسم موضوع مشخص شود. پژوهشگران، هرچند کوتاه، در خصوص خط

ناگزیر از ارزشهااي عمومی، پدیده مشی . خط1

کنندة کیفیت مداخلۀ دولت اي از اندیشیدن در رابطۀ حکومت و مردم و تعیین هاي عمومی شیوه مشی خطداند که مشی عمومی را هر آن چیزي می خط ١داي. )50: 1393فرد، دانش(هاي آن است در امور عمومی و جنبه

مشی عمومی مجموعه اقدامات، اهداف و . خط)3: 2013(داي، کنند تا انجام دهند یا ندهند دولتها انتخاب میگیرند و هاي دولتها دربارة موضوعات خاص و نیز گامهایی است که براي اجراي آنها در پیش می اعالنیه

مشی، خط .)2009 ٣اسمیت و الریمر، ؛ نقل از154: 2006 ٢ویلسون،(کنند دهد اعطا می هایی که به آنچه رخ می تبییناي از بازیگران در برخورد با یک قدامات یا عدم انجام اقداماتی است که بازیگر یا مجموعهاي از ا مجموعه

عمومی ناظر به اقدام یا مجموعه مشی . بر این اساس، خط)5 :1975 ٤اندرسون،(گیرند مسئله یا دغدغه در پیش مید. حال سؤال گیر اقداماتی است که با هدف اثرگذاري بر عرصۀ عمومی و از طرف دولت صورت می

گونه که اي، آن گونه اقدامات عمومی به مثابۀ واقعیت از ارزشها جدایند و هیچ رابطه اینجاست که: آیا اینگذاري مشی شود، میان واقعیت و ارزش وجود ندارد یا این مهم حداقل در علم خط در دیگر علوم ادعا می

عمومی به گونۀ دیگري است؟

1. Dye 2. Wilson 3. Smith & Larimer 4. Anderson


و باید ارزشها و با عمومی مشی خط ارتباط به معتقد گذاري، مشی طحوزة خ در متعددي نظران صاحب مشی خط بر آن است که 1ویکرز. است شده مشی متجلی آنها از خط تعاریف در که ندا نبایدهاي جامعه

جامعه در گیرنده تصمیم مراجع سایر و دولت پشتوانۀ اقدامات ارزشهاست که سلسله یک از متشکل عمومی و بایدها شاخص مثابۀ به عمومی را مشی خط ،اسمیت. )2016 ٢؛ نقل از: استوارت،65 :1965 ویکرز،(گیرد می قرار

در بایست می اقداماتی و فعالیتها چه که کند می تعیین عمومی مشی خط کند؛ می توصیف جامعه در نبایدها و اقتصادي نظام رهنگ،ف بیانگر عمومی مشی خط گیرد؛ انجام نباید اقداماتی چه و شود اجرابخش عمومی

)15: 2009اسمیت و الریمر، (است. جامعه مقبول اولویتهاي

یکرد که انتظارات گوناگون و گاه فیتعر يداریپا یعمل يالگو توان یمشی را م خطبنابر این، دو داریپا يالگو نی. اکند یم زهیانگ جادیا ،در حل مسائل يجلب همکار يو برا دهد یمتناقض را پاسخ م

به که یاستمرار و دوام داشته باشد؛ اتفاق دیاست و با یعمل يالگو کی ،نکهیدارد: اول ا یاصل یگژیو کنندة وم اینکه، هماهنگ. ددیآ یبه حساب نم یمش خط ،نداشته است یندرت رخ داده و اثر قابل توجه

مشی به استمرار و خط ،نیا بنابر. دیآ یبه حساب م یعمل اجتماع کی ،نگاه نیو با ا استعوامل ناسازگار صیبه تخص ،شود یاعمال م تیکه از جانب حاکم نظر نیمشی از ا . خطشود یم شناخته یهماهنگنشود یارزشها اطالق م زیاقتدارآم به منافع ریارزشها را تعب نی. هر چند ا)7 :1389زاده، فیو شر ی(الوا

بر یمبتن دیها با مشی خط ،م استسلم رانیا یاسالم ياما آنچه در جمهور ،کنند یگذاران م مشی خطهاي فراگیر، مشی و انواع آن، به خصوص خط مشی بر این اساس، خط د.نباش یاسالم يارزشها گیرند. اند و مبتنی بر اصول، ارزشها و عقالنیت دولت و جامعۀ هدف شکل می بنیان ارزش

مشی . انواع خط2بندي بر اساس نهاد دي وجود دارد؛ از جمله: طبقهمشی، مالکها و معیارهاي زیا بندي خط براي طبقه

ن(، اصل جدایی سیاست از اداره)9همان: (، نحوة ویرایش)8: 1389 زاده، شریف و یالوان(دهنده شکل ، )27: 1387 ،یالوابندي بر و طبقه )11: 2003 (اسمیت، ، ساختار سازمانی)27همان: (، پیچیدگی و سادگی)26همان: (حقوق و تکالیف

توان در سه سطح فراگیر، هادي و عمومی ها را می مشی ، خط جهت دامنه و گستره که مبتنی بر آن اساس . )7-8 :1389، زاده شریف و الوانی(بندي کرد دسته

را مشخص ها مشی اي از اصول است که چگونگی اعمال و اجراي خط مجموعه ٣مشی فراگیر: خطمشی و مشی، فرایند خط هاي کالن حاکم بر چرخۀ خط مشی ز خط؛ عبارت است ا)42: 2002 ٤(پولیراکیس،کند یم

1. Vickers 2. Stewart 3. Meta Policy 4. Polyrakis


ي از قیود و قوانین حاکم بر ا مجموعه ؛)78: 2008 ١(کاراکوستاس و زورجیوس،ي گوناگونها حوزههاي مشی خطگذاري و مشی به معنی لزوم کنترل فرایند خط ؛)109: 2002، ٣و مودي ٢(بلوکوستولسکیاند هاي عمومی مشی خط

فراگیر مشی . به طور خالصه، خط)342: 2002 ٤(باسکرویل و سیپونن،مشی است اعمال و اجراي خط ایجاد،چگونگی کنند. تبعیت آنها از باید عمومی هاي مشی خط که است رهنمودهایی و الگوها معیارها، فرضها، پیش حاوي

ن اطالعات کافی گیرندگا اند و به تصمیم گذاري مشی هاي خط اصول و پایه ٥هاي هادي: مشی خطگذاري شود، هاي هادي بیشتر سرمایه مشی هر اندازه در زمینۀ خط . لذا،)8: 1389زاده، الوانی و شریف(دهند ارائه میتوان هاي راهنما می مشی هاي عمومی آثار مفیدي به جاي خواهد گذاشت و به کمک خط مشی در خط

)21: 2008 ٦(گاپی،ون شناخت.گذاري را در وضعیتهاي گوناگ مشی هاي مناسب خط شیوه

مشی شناسی انواع خط . نسبت3 موضوعی اصل یا آگزیوماتیزه روش بر تأمل، فراگیر و ديها ،عمومی هاي مشی خط نسبت تبیین در اي اندیشه و فکر هر همواره و شود نمی شروع هیچ از اي ایده و فکر هیچ اینکه توضیح. باشد گشا راه تواند میبر در را اصول از دسته سه، اولیه یا بنیادین است. اصول استوار پایۀ آنها بر گرفته، ریشه قبلی مبانی و افکار از

بنیادین اصول مراتب سلسله باالي در متعارف اصول. متداول اصول و موضوعه اصول، متعارف اصول: دارند و مکانی، زمانی بند و یدق نوع هیچ و اند اصول ترین شامل و ترین عام ترین و کلی ماهیتا داشته، قرار

، دربارة همۀ علوم بلکه، نبوده علم چند یا یک مختص، متعارف اصول بنابر این،. پذیرند نمی موضوعی، شاملند و عام کلی و نیز اصول این گرچه که دارند قرار موضوعه اصول، متعارف اصول از پس. اند صادق

هر عبارتی؛ به قیدپذیرند. موضوعی نظر از و دارندن را متعارف اصول شاملیت و عمومیت، اما درجۀ کلیت .است خود به موضوعۀ مربوط اصول داراي مستقال رشتۀ علمی

، اصول گوناگون عناوین با که حوزة فکري یا رشتۀ علمی هر منطقی یا علمی بقیۀ اصول نهایت، در موضوعی نظر از و ترین نازل یت،شمول و عمومیت کلیت و نظر از، اند شده نامیده... و بنیانها، ضروریات

حسب بر که ریزي برنامه اصل مانند دارند؛ فراوان محدودیتهاي، آید برمی آنها اسامی از که همان گونه .شود می گوناگونی اشکال و اصول شامل، گوناگون اهداف حتی و موضوع و مکان، زمان

1. Karakostas & Zorgios 2. Belokosztolszki 3 Moody 4. Baskerville & Siponen 5. Guide Policy 6. Guppy


اصول میان سنجی نسبت یک و در نیستند نامستث قاعده این از نیز مشی با نگاهی آگزیوماتیزه، انواع خط هاي مشی خط و موضوعه اصول با متناظر توان می را ديهاو فراگیر هاي مشی خط، مشی خط انواع و بنیادین از گذاري مشی موضوعۀ خط اصول استنباط صورت در نتیجه، در. دانست متداول اصول با متناظر را عمومی

ارزیابی و تدوین براي اصیل مبنایی توان می، ديهاو اگیرفر هاي مشی خط قالب در کریم قرآن آورد. پژوهش حاضر درصدد دستیابی به این مهم است. به دست عمومی هاي مشی خط

)8 :1386 ،یاهرنجان ییرزایم: از برگرفته(نیادیبن اصول نیرابطۀ ب: 1شکل

ج) پیشینۀ پژوهشاجتماعی، پژوهشی انجام نشده است؛ -م فرهنگیهاي فراگیر نظا مشی تاکنون به طور تخصصی روي خط

پژوهشهاي ترین مهم از ولی در خصوص نظام فرهنگی در قرآن کریم، پژوهشهایی انجام شده است. برخی .شوند می معرفی ادامه در قرآن کریم منظر از فرهنگی نظام حوزة شاخص

قرآنی فرهنگی نظام خصوص در ار مباحثی، »قرآن کریم منظر از معیار فرهنگ« کتاب در )1392(ذوعلم توان می را فرهنگی نظام و فرهنگ در مطرح عناصر به بیان ایشان،. داده است ارائه را الگویی و کرده مطرح

:کرد تقسیم بخش دو به

رقم را آنها چگونگی افکنده، سایه فرهنگی عناصر سایر بر که عناصر از بخشی: اي ریشه . عناصر1 شوند. می ارزشی و بینشی ریشۀ عناصر زنند و شامل می

اصول متعارف

موضوعه صولا

اصول متداول


شوند، می تلقی فرهنگ دوم درجه و تابع عناصر که دیگر بخشی: نمادین و قالبی، ابزاري . عناصر2 اند اي ریشه عناصر حفظ یا انتقال قالب و ابزار که ندا عناصري ،... و ادبیات، زبان، هنر، آداب و رسوم شامل

)25 :1392 ،ذوعلم(متأثرند. اي ریشه عناصر از و شوند یم شمرده اجتماعی و قومی ویژة نمادهاي یا

این در. است )1392(نظري و آقایی پژوهش فرهنگی، نظام خرده در قرآنی پژوهشهاي از دیگر یکی فرهنگی نظام گیري شکل به، اسالمی نظام طراحی یا قرآنی مطلوب جامعۀ گیري شکل که شده بیان پژوهش، اجتماعی نظامهاي در را رفتار و تعامل نحوة، آن کارکردهاي اعمال ریقط از بتوان تا است منوط مطلوب ارائه قرآن اساس بر فرهنگی نظام ساختار مذکور، پژوهش کرد. در نظارت و مشخص اقتصادي و سیاسی

نظامی چنین اساسا که است ضروري مطلب این توضیح، فرهنگی نظام ساختار طراحی از قبل البته. شود می مسائل از، مبانی بحث در اینکه به نظر؟ است کدام آن فلسفی هاي پایه عبارتی؛ به و است استوار ییبنا چه بر

به نوشتار از قسمت این در، آید می میان به سخن شناسی روش و شناختی انسان، شناسی معرفت، شناسی هستی )83: 1392 ،نظري و آقایی(شود. می توجه مذکور مسائل

قیتحق یفیو ک يریتفس يبا استفاده از روشها )1394ي، و آخوند يازیا(»در قرآن یاعاجتم يها شهیاند«کتاب به نینو يکردیرو ق،یتحق شناسی روشبه قرآن نگاشته شده و از نظر موضوع و یشناخت جامعه یو با نگاه ؛استبر قرآن کریم یمبتن یشناس جامعه ةدر حوز يپرداز هی، نظرکتاب نیا ی. هدف اصلدارد دیقرآن مج

)7(همان: ند.ا شده يبند موضوع ی،و علوم اجتماع یشناخت قرآن با نگاه جامعه اتیکه آ صورت نیبد

یاجتماع ۀاز سلسله آثار ارزشمند در مباحث فلسف ،يریحسن خۀ نوشت »اسالم ینظام اجتماع یمبان«فراهم یاسالم کردیروبا یورود به مباحث اجتماع يرا برا ینیادیو بن یکل داتیتمهکرده است که تالش

نیتر یاز اساس ،ینید یبا استناد و استفاده از منابع غن یاجتماع يشهاینظام جامع در پو دیآورد. بازتول )6: 1393(خیري، .کند یدنبال م یکنون طیجامعه در شرا یو آموزش یاست که نظام پژوهش ییها دغدغه

نظام خرده در شده انجام پژوهشهاي دیگر از )1395(آقایی، »کریم قرآن منظر از مطلوب اجتماعی نظام« در اجتماعی ضعفهاي بیان و شناسایی به شناسانه جامعه رویکردي با یک سو از کتاب این. است اجتماعیپرداخته و از دیگر سو، نظام اجتماعی مطلوب از منظر قرآن را ترسیم کرده است.نویسنده غیر دینی نظامهاي

امنیت و همبستگی باال بودن قرآن کریم را منظر از مطلوب نظام هاي ویژگی از یکی کتاب، این در )3(همان: کند. معرفی می رهبر با مردم میان قوي ارتباط و ملت میان اجتماعی

اجتماعی از منظر قرآن -هاي فراگیر نظام فرهنگی گونه که مشخص شد، در خصوص خط مشی همان ینکته، سع نیپژوهش حاضر با نظرداشت افته است. کریم تاکنون به طور تخصصی پژوهشی صورت نگر

آغاز و در طول میبه پاسخ از قرآن کر یابیدست ریکرده است ضمن استنباط سؤال از محضر قرآن، در مس


بارها و بارها به قرآن مراجعه شد و فهم محققان به ق،یلذا در طول تحق .ردیفاصله نگ یاز کالم وح ر،یمسحکومتها فۀ یانسانها و وظ تیدر هدا یکالم اله تیدر بستر فهم مأمور اساس، نیقرآن کریم عرضه شد. بر ا

-نظام فرهنگی ریفراگ يها مشی خط يالگو یستیچ«مردم، پژوهش بر محور سؤال از تیو هدا يدر راهبر .شکل گرفته است» میبر قرآن کر یاجتماعی مبتن

هاي فراگیر مشی شناسی استخراج خط د) روش پژوهش؛ روشهاي فراگیر، ابتدا باید ارزشهاي حاکم بر جامعه و نظام سیاسی کشور را به مشی براي طراحی و تنظیم خط

ترین منابع شناخت ارزشهاي حاکم بر و منبع پژوهش حاضر شناخت. یکی از اصلی مشی عنوان منشأ خطع پژوهش حاضر، قرآن نظام جمهوري اسالمی ایران و جامعۀ ایران، قرآن کریم است. بر همین اساس، منب

متون و )203 :1ج ،1392 محمدپور،(1غیر واکنشی هاي سنجه کریم و کتب تفسیري قرار گرفت که در قالب گیري نمونه کاربست شود. در طول پژوهش سعی شده است از طریق بندي می دسته )35: 2006 ٣(چارمز،2گسترده

نظري هاي سازه آزمون و 5اشباع توسعه، در آنها ةبالقو سهم مبناي بر تحلیل واحدهاي از یک هر از 4نظري )519: 2000(چارمز، استفاده شود.

در قالب رویکرد 6بنیاد پردازي داده نظریه از روش کاوي، مرحلۀ داده در و یابی داده از گذر از پسد گرفته شد. اتخاذ این روش تحلیل در پژوهش حاضر، با رویکر روش تحقیق موضوعی قرآن کریم بهره

7بنیاد، یک روش پژوهشی استقرایی پردازي داده فوق فعال حاکم بر این تحقیق مطابقت دارد؛ زیرا نظریههاي موجود، خود به دهد تا به جاي اتکا به نظریه هاي گوناگون امکان می است که به پژوهشگران در حوزه

ی پژوهش اکتشافی نیز تلقی اي مشاهدات اقدام کنند؛ لذا نوع تدوین نظریه از طریق تحلیل مقایسه )43: 1385(اشتراوس و کوربین، شود. می

بنیاد وجود دارد که ثمرة اختالف میان واضعان این راهبرد است. این سه رهیافت از نظریۀ داده: 2005، ٢(کرسول،1گرا و رهیافت ساخت 9رهیافت ظاهرشونده 8مند، گانه عبارتند از: رهیافت نظام رهیافتهاي سه

مند استفاده کرده است: بنیاد نظام به دالیل ذیل از نظریۀ داده حاضر پژوهش .)429-424

1. Nonreactive Measures 2. Extant Texts 3. Charmaz 4. Theoritical Sampling 5. Saturation 6. Grounded Theory 7. Inductive 8. Systematic 9. Emergent


اند؛ قرآنی فراگیر هاي گزاره از اجمالی و کلی تبیینی ارائۀ دنبال . به1

توجه حاضر تحقیق نظر مد موضوع کمتر به ،اجتماعی - نظام فرهنگی خرده ةموجود در حوز . نظریات2 اند؛ داشته

نیز بنیاد داده نظریۀ و دارند اي ویژه اهمیت قرآنی، فراگیر هاي گزاره در موقعیتی عناصر که آنجا . از3 .داشت خواهد باالیی کارامدي تحقیق، فرایند در آن از استفاده لذا است؛ موقعیت با متناسب

جوانب مرتبط با ها با امعان نظر به تمامی مند داده آوري نظام بنیاد به جمع مند، نظریۀ داده در رهیافت نظامشده سیر تکاملی خود را تا رسیدن به نظریه در قالب چند يآور جمعهاي پردازد. داده موضوع تحقیق می

کدگذاري «ند، با استفاده از ا تکوین نظریه گردآوري شده منظور بههایی که پیمایند. تحلیل داده مرحله مییابد. این ها اختصاص می به بخشهاي گوناگون داده شود. در این شیوه، ابتدا کدهاي مناسب انجام می» نظري

نامند. سپس پژوهشگر با اندیشیدن دربارة می» کدگذاري باز«شوند که آن را کدها در قالب مفهوم تعیین میکند. سرانجام با اقدام می» کدگذاري محوري«ها و یافتن پیوندهاي میان آنها، به ابعاد متفاوت این مقوله

)58: 1385اشتراوس و کوربین، (.شود ها پاالیش و در نهایت، چارچوب نظري پدیدار می ، مقوله»بیکدگذاري انتخا«

ها هـ) تجزیه و تحلیل دادهگذاري و به مشی به منظور پاسخ به سؤال اساسی تحقیق مبنی بر اصول موضوعۀ خطدر پژوهش حاضر

آوري شد. بدین ریم از آخر به اول گردهاي فراگیر، نکات مرتبط از قرآن ک مشی عبارتی؛ استخراج خطافزار اکسل کد باز شناسایی و در نرم 375منظور در مرحلۀ اول با مرور قرآن کریم و تدبر در آیات آن،

)1بارگذاري شد.(جدول

1. Constructivist 2. Creswell


قرآن کریم آیات از کدهاي باز مستخرج از اي نمونه :1جدول

1نشانه اولیه مفهوم ترجمه آیه متن

فرهنگ از پرهیز !اى کننده مسخره عیبجوى هر بر واى ههمزة لمز لکل ویل 1 Pc104001-1 عیبجویی و تمسخر

2 ئکمالتکاثر أله مشغول خود به را شما) تفاخر و(طلبى افزون

است.) نموده غافل خدا از و(داشته و غفلت از پرهیز

Pc102001-1 اسالم در اندوزي مال

إ 3 است. آسانى سختى،) هر( با یقین به یسرا العسر مع نف هر از پس و همراه

Pc094005-1 است راحتی سختی،

بندي کد محوري طبقه 131سپس کدهاي باز اولیه، با مطالعۀ چند باره و تجمیع، اصالح و تعدیل، ذیل )2شدند.(جدول

قرآن کریم از ستخرجم مفاهیم بندي ثانویه مقوله از اي نمونه :2جدول

کد متمرکز(مفهوم کد باز نشانه متناظر آیات ثانویه)

١- Pc٠٢٧٠٣٩ 39 :نمل 1

و یاله امتحان و ابتال نظام به اعتقاد و باور ياستگذاریس در آن راتیثأت

نظامات شناخت زا نشیب یهست

١- Pc٠٠٢١۵۶ 156 :بقره 2

١- Pc٠٠٣١٨۶ 186 :عمران لآ 3

١- Pc٠٢٩٠٠٢ 2 :عنکبوت 4

نظام مثابۀ به یاله قدر و قضا نظام به باور ١- Pc٠۶۴٠١۵ 15 :تغابن 5 ١- Pc٠١۵٠٢١ 21 :حجر 6 یاستیس امور در رگذاریثأت

١- Pc٠۴٢٠۴٩ 49 ي:شور 7 نظام يهوشمند و خداوند تیرزاق به باور

یهست در يروز و رزق

هاي مستمر، در نهایت ري و کاربست مقایسهپس از طی مراحل رفت و برگشتی بین کدهاي باز و محو )3کد انتخابی[گزینشی] استخراج شد.(جدول 15

شمارة نشانگر (001)نشانگر شمارة سوره، سه رقم دوم (104)رقم نخست عدد نشانۀ فرهنگ است؛ سه Cنشانۀ نکته و حرف Pحرف .1

.است آیه دهندة شمارة نکتۀ آیه و رقم آخر نشان


کنندة آنها : کدهاي انتخابی[گزینشی] مستخرج از قرآن کریم به همراه تعداد مفاهیم تعریف3جدول

کدگذاري اولیه انتخابی کدگذاري

محوري باز

شناسی هستی 3 49

قالنع

تیالم

اس ی

ناسیش انسان 3 4

شناسی معرفت 2 15

شناسی سنت 28 74

به قصاص و حدود همچون ی،اسالم ینیتقن يابزارهااز استفاده ضرورت 13 22 یفرهنگ تیریمد منظور

رهاابزا

و رها

وکاساز

يهنگ

فر ی

فرهنگ تیتقو منظور به یتعامل و یارتباطات يابزارها بر تمرکز لزوم 4 34 جامعه در مطلوب

تفکر به ناظر نرم يرهاابزا 5 29

9 3 تیتثب ياز منکر برا یگیري از ابزار مهم امر به معروف و نه بهره لزوم

منکر در جامعه يمعروف و امحا

یاسالم ۀجامع ازین مورد یقرآن يارزشها به باور و شناخت 10 31

لفهمؤ

وها صها

شاخ ي

ظامن

هنگ

فر ی

35 15 در هاآن شدن مذموم يبرا تالش و میکر قرآن نظر مد يارزشها ضد شناخت

جامعه

یحسنه قرآن يها گیري از اسوه الگو 2 2

آنها از يآموز درس و یقرآن يعبرتها به توجه 2 5

میکر قرآن منظر از یجابیا يرفتار يالگوها شناخت 20 36

میاز منظر قرآن کر یسلب يرفتار يالگوها شناخت 14 21

جامعۀ اسالمی فرهنگ در یاله و ینید شعائر و نمادها تیتقو 7 9

375 131 15 3


. اعتباریابی پژوهش1آمده به هاي به دست یا روایی و پایایی یافته 1پژوهشگران راهبردهاي گوناگونی را در خصوص اعتباریابی

ندارد، بلکه متأثر از طرح روش کیفی نظریۀ 2کار گرفتند. نخست اینکه، پژوهش حاضر ماهیت خطیاجرا شده است. بر این )314: 1، ج 1392(محمدپور، 5و در حال شدن 4مارپیچی 3بنیاد، به صورت دورانی، دهدا

، اعتبار کیفیت فراگرد اجراي پژوهش )54: 2006(چارمز، 6هاي مستمر گیري از روش مقایسه اساس، به دلیل بهرهبه ممیزان بیرونی ارائه شد تا 7ونی،چنین فرایند و نتایج پژوهش در قالب ممیزي بیر تضمین شده است. هم

ها ارزیابی شود. گیري ها، تفاسیر و نتیجه بررسی و صحت روند، یافته

هاي مختلف زمانی است. ممیزي تحقیق را گیري در دوره پایایی، بیانگر پایداري و تشابه نتایج اندازه. به دلیل مطالعۀ دقیق متن )50: 2002 ٨پاپ،(مایز و توان به منزلۀ روش خوبی براي بهبود پایایی پیشنهاد کرد می

مندي مستمر از نظر خبرگان و متخصصان و همچنین با توجه به اینکه پژوهش حاضر و بهره ها مصاحبهبوده که دو ناظر علمی دانشگاهی و حوزوي بر آن نظارت داشتند، بنابر این، در کلیۀ مراحل و اي پروژه

براي یک پژوهش به خوبی تضمین و برآورده شده است. فرایندهاي آن، پایایی مورد انتظار

اجتماعی از منظر قرآن کریم -هاي فرهنگی . نتایج پژوهش؛ الگوي خط مشی2 عرصۀ در. است مطلوب فرهنگی نظام گیري شکل به منوط قرآنی، مطلوب جامعۀ گیري شکل و نظامها سایر سیاستی هاي گزاره رايب به مثابۀ زیربنا فرهنگی هاي فراگیر نظام مشی نیز خط گذاري مشی خط

براي سیاستی هاي گزاره ترین مبنایی و ترین مهم هاي فراگیر فرهنگی، مشی خط اند؛ زیرا اجتماعی نهادهاي .اند قرآن کریم بر مبتنی اجتماعی نظامهاي تحقق

ارچوب نظري بایست الگو و چ نظام ابتدا می هاي فراگیر در هر خرده مشی بیان شد که براي تدوین خطشده، منسجم و متقن باشد. لذا الگوي هاي فراگیر ارائه ها و گزاره مشی منسجمی وجود داشته باشد تا خط

). توضیح اینکه، هستۀ اصلی در هر 2نهایی پژوهش حاضر حول محور عقالنیت شکل گرفته است(شکل اند که مبنا و شاکلۀ آن شهایینظام ارزشی، عقالنیت است. منظور از عقالنیت؛ باورها، اعتقادها و ارز

ها و مشی هاي رویین(خط شوند که بر الیه دهند و به مثابۀ مبانی و زیربنا شناخته می نظام را تشکیل می خرده شود: در ادامه، نظام فرهنگی عقالنیت در قالب چهار بخش ذیل تشریح می ها) اثرگذارند. برنامه

1. Validation 2. Linear 3. Cyclical 4. Spiral 5. Becoming 6. Constant Comparison 7. External Audit 8. Mays & Pope


دهد؛ قرآن نسبت به هستی و عالم دنیا ارائه می شناسی: دیدگاهها و شناختهایی که یک) هستی

دهد؛ شناسی: باورهایی که قرآن براي شناخت حق و ابزارها و منابع شناخت ارائه می دو) معرفت

کند؛ هاي انسان بیان می شناسی: آنچه قرآن کریم در زمینۀ شناخت ماهیت، صفت و ویژگی سه) انسان

اند و به فرمودة خداوند، آن کریم که بر جهان خلقت حاکمشناسی: سنتهاي الهی در قر چهار) سنت تغییرناپذیرند.

نظامها نیز وجود شوند، در دیگر خرده مباحث مذکور که با عنوان عقالنیت در نظام فرهنگی شناخته مینظامها وجود دارند، برخی نیز مختص به یک اند و در همۀ خرده دارند. برخی از این عقالنیتها عمومی

اند و ها بوده، توصیفی شده در این بخش، بیشتر ناظر به هست هاي سیاستی بیان اند. گزاره نظام خاص خرده جنبۀ تجویزي کمتري دارند.

هاي فرهنگی و ابزارهاي فرهنگی تقسیم الیۀ بعدي که مبتنی بر عقالنیت است، خود به دو دستۀ مؤلفه شوند. میشود که در ادامه به صورت جداگانه توضیح داده می

کریم قرآن بر اجتماعی مبتنی -فرهنگی فراگیر هاي مشی خط الگوي: 2 شکل


هاي فرهنگی، مختصات و شاخصهاي نظام فرهنگی مطلوب مد نظر قرآن کریم را تشریح مؤلفه اند: هاي فرهنگی، سلبی و ضد ارزش و برخی از آنها ایجابی و ارزشی کنند. برخی از مؤلفه می

اند که از نگاه اسالم، باید در فرهنگ جامعه وجود داشته ا در الگوي حاضر موضوعاتیارزشه ارزشها: -شوند، مانند صبر و هم در بعد باشند یا اگر هستند، باید تقویت شوند. ارزشها هم در بعد فردي مطرح می

اخالقی؛ اجتماعی، مثل خوش

ی شوند و براي زدودن آنها از جامعۀ نقطۀ مقابل ارزشهایند. ضد ارزشها بایستی شناسای ضد ارزشها: - مسلمین تالش شود؛

هاي مهم باشند. بدین سبب یکی از مؤلفه بیانگر هویت و گرایش هر مکتب می نمادها و شعائر: - اند که بایستی در جامعۀ اسالمی برجسته شوند؛ فرهنگی از نگاه قرآن، نمادها و شعائر دینی

با بوده و بشر هدایت براي خداوند تأکید مورد ،»اسوه« قرآنی عبیرت به و سرمشق و الگو ارائۀ الگوها: - است؛ تسهیل فرموده را انسانها راهنمایی و هدایت زنان، و مردان از الگو و نمونه افراد معرفی

آموزي حالتی است که انسان با مشاهدة شرح حال گذشتگان و اشتباهات آنان، درصدد عبرت عبرتها: - و عدم تکرار اشتباهات آنهاست؛انتخاب مسیر درست

هاي ملموس در هر نظام فرهنگی، الگوهاي رفتاري و نوع رفتار یکی از جنبه الگوهاي رفتاري ایجابی: -اند که در قرآن از آنها تمجید شده است و بایستی در افراد جامعه است. الگوهاي رفتاري ایجابی، رفتارهایی

جامعه گسترش داده شوند؛

اند که زیبندة نظام اسالمی و نقطۀ مقابل الگوهاي رفتاري ایجابی و رفتارهایی تاري سلبی:الگوهاي رف - جامعۀ اسالمی نیستند و بایستی سیاستهاي الزم براي حذف آنها اتخاذ شود.

هاي کالن الگوي پژوهش حاضر است که شأنیت و جایگاه ابزارهاي فرهنگی از دیگر مؤلفههاي عرصۀ نظام فرهنگی در این بخش بیشتر است. به عبارتی؛ اکثر گزاره هاي فراگیر قرآنی در مشی خط

هاي گیرند. عمده گزاره فراگیر و سیاستی قرآنی مرتبط با نظام فرهنگی، در بخش ابزارهاي فرهنگی قرار می اند: بندي شده اند، که به شرح ذیل طبقه فراگیر قرآنی مستخرج در بخش ابزارها، تجویزي


اند. در حوزة فرهنگ، ناظر به مشخص کردن خطوط قرمز و حد و مرزهاي فرهنگی قنینی:ابزارهاي ت - اند که در قرآن به آنها اشاره شده است؛ این ابزارها بیشتر از جنس سخت و حد و حدودي

پذیرتري دارند و ناظر به تر و انعطاف نسبت به ابزارهاي تقنینی، حالت نرم ابزارهاي ارتباطی و تعاملی: - باشند؛ طبیعت) می(صالح ارتباطات و تعامالت انسان با دیگر انسانها، حکومت و خلقتا

اند که با روش شود؛ ابزارهایی تعبیر ابزارهاي نرم براي آنها به کار برده می ابزارهاي تعلیم و تربیتی: - اند؛ نرم و تبلیغی و آموزشی، به دنبال اصالح و ارتقاي فرهنگ جامعه

. معصومین(ع) است و قرآن مد نظر و فرهنگی عرصۀ مهم ابزارهاي از :منکر از نهی و امربه معروف - .است اجتماع در صحیح امر به معروف هاي ویژگی و شرایط به ناظر عرصه این سیاستی فراگیر هاي گزاره

قرآن کریم بر مبتنی فرهنگی فراگیر هاي مشی و) ارائۀ خطهاي فراگیر مشی اساس مقوالت متمرکز و محوري مستخرج، خط گفته و بر مفهومی پیش الگوي بر مبتنی

به شرح ذیل نگاشته شد. )1953 ١(اورل،نویسی مشی اجتماعی با نظرداشت اصول رایج خط -فرهنگی

اجتماعی -فرهنگی ي فراگیر نظامها گزارهاصول حاکم بر مبانی و . عقالنیت1 ناخت هستی از منظر قرآن کریم:ها و شاخصهاي ش شناسی؛ لزوم شناخت مؤلفه یک) هستی

:بر تأکید با اجتماعی - فرهنگی عرصۀ در قرآنی اعتقادهاي و باورها شناخت -

عالم؛ بر تمامی امور خداوند نظارت و الهی الیتناهی و نامحدود علم به باور -

الهی؛ هاي وعده و) معاد( قیامت روز به باور -

خداوند؛ لوقاتمخ از یکی به مثابۀ جن به باور و اعتقاد -

؛... و حیوانات نباتات، جمادات، همچون: هستی موجودات تمامی براي شعور و درك شدن قائل -

هستی. در ایشان باالي منزلت و شأن به باور خداوند و محضر در شهیدان جاودانۀ حیات به اعتقاد -

بر: تأکید با هستی عالم در الهی قدرت به باور -

1. George Orwell


هستی؛ عالم در الهی مطلقۀ قدرت به اعتقاد -

مخلوقات؛ به ممات و حیات اعطاي در الهی قدرت به اعتقاد -

قدرت؛ و حکومت اعطاي در الهی قدرت به اعتقاد -

بندگان. عزت و ذلت در الهی قدرت به باور -

هستی؛ عوالم از یکی به مثابۀ ذر عالم به باور -

االرض؛ طی همچون فرا زمینی و ارزشی، امور به باور -

همچون: آفرین حاکم بر جهان هستی بینش نظامات شناخت درست و صحیح -

گذاري؛ مشی خط در آن تأثیرات و الهی امتحان و ابتال نظام به اعتقاد و باور -

سیاستی؛ امور در تأثیرگذار نظام به مثابۀ الهی قدر و قضا نظام به باور -

هستی. در يروز و رزق نظام هوشمندي و خداوند رزاقیت به باور -

الهی. قواعد و اصول بر آن بودن متکی و عالم مندي قاعده به باور -

هاي مشی خط بر حاکم به مثابۀ اصول کریم قرآن در الهی سنتهاي شناخت شناسی؛ دو) سنت اجتماعی: -فرهنگی

دنیا و آخرت؛ در انسان خود به اعمال نتایج بازگشت و بد و نیک اعمال اثر سنت به باور -

اوست؛ تالش سایۀ در تنها انسان دستاورد اینکه به باور -

دنیا؛ عالم در کفر نهایی شکست به باور -

اند؛ الهی نصرت مشمول که کسانی ناپذیري شکست و الهی نصرت سنت به باور -

هستی؛ عالم در حق جبهۀ غلبۀ و اهللا حزب نهایی پیروزي به باور -

زمین؛ در الحانص حکومت الهی سنت تحقق به باور -

زمین؛ در مستضعفین حاکمیت نهایی سنت به باور -

الحسنه؛ قرض و دادن صدقه واسطۀ به ثروت و مال ازدیاد و صدقه برکت به باور -

اندك؛ و کوچک ولو خیر کارهاي اثرگذاري مثبت به باور -

شکرگذاري؛ روحیه واسطه به نعمت ازدیاد سنت به باور -


الهی؛ نعمت هدایت از آنان محرومیت و فاسقان و کافران، مشرکان برخی پذیري تهدای عدم به باور -

زمین؛ در حق جبهۀ حاکمیت و دنیا عالم در باطل بر حق پیروزي سنت به باور -

افراد؛ ظرفیت اساس بر رزق اعطاي سنت به اعتقاد و خداوند رزاقیت به باور -

ظالم؛ هاي جامعه و افراد انقراض و ظالمان کردن نابود در الهی سنت به باور -

الهی؛ نصرت کسب براي مهم شرایط و ها زمینه شناخت و الهی امداد و نصرت سنت به باور -

افراد؛ کوشش و تالش اساس بر نتایج کسب و اعطا سنت به باور -

اخروي؛ و دنیوي امور در الهی هدایت و دستگیري سنت به باور -

و بندگان ناپسند اعمال ازاي در الهی قهر و انتقام عقوبت، به مثابۀ نوعی یاله مکر سنت به باور - حکومتها؛

توبه؛ از بعد بندگان شدن پاك و توبه پذیرش در الهی سنت به باور -

کند؛ می مسلط دیگر بعضی بر را ستمگران از بعضی خدا اینکه و هم بر ستمگران تسلط سنت به باور -

گنهکار؛ بندگان در نزد خداوند وش شدنفرام سنت به باور -

آنان؛ گمراهی منظور به بندگان براي شیطان توسط زشت اعمال تزیین به باور -

خداوند براي حفظ آبروي بندگان؛ توسط گناه پوشاندن و ستر سنت به باور -

آخرت؛ بر دنیا ترجیح پی در الهی نصرت عدم -

دهد؛ می مهلت آنان به بلکه کند، نمی تعجیل باطل اهل وبتعق در خدا اینکه و امهال سنت به باور -

صورت به و نعمت افزایش طریق از، خداوند مجازات اینکه و خداوند استدراج سنت به اعتقاد - کنند؛ می فراموش را توبه و استغفار، سنت این مشموالن که است تدریجی

دعاها؛ بتاستجا در خداوند سنت و مناجات و دعا تأثیر به باور -

خداوند به واسطۀ اعمال ناشایست بندگان. توسط اعمال حبط سنت به باور -

شناسی؛ ضرورت کسب شناخت هستی و امور آن به وسیلۀ منابع و ابزارهاي موثق: سه) معرفت

حقیقت: درك براي آنها از استفاده و شناخت ابزارهاي به نسبت دانش و علم -

طبیعت و تقویت معرفت؛ شناخت براي] گانه پنج اسحو[ حس ابزار از گیري بهره -


آن؛ مند نظام امور و هستی فهم منظور به تعقل فرایند و عقل ابزار از استفاده -

الهی؛ معرفت کسب ابزارهاي از یکی به مثابۀ شهود ابزار به باور و اعتقاد -

از جمله: شناخت، به منابع نسبت آگاهی و علم -

موثق؛ شناخت منابع از یکی به مثابۀ] الهی تبک[ الهی وحی به باور -

مهم؛ شناخت منبع به مثابۀ تاریخی عبرتهاي و حوادث و تاریخ به توجه -

شناخت؛ منابع از یکی به مثابۀ خلقت عالم گرفتن نظر در -

-گیري شناخت صحیح از انسان به مثابۀ عنصر اصلی نظام فرهنگی شناسی؛ لزوم شکل چهار) انسان :اجتماعی

انسان؛ بودن متأله به اعتقاد و باور -

یا رد هدایت الهی؛ پذیرش در انسان بودن مختار و آزاد به باور -

بندگان. در فطرت این کردن بالفعل براي تالش و انسانها خداجوي و طلب حق فطرت به باور -

قرآن منظر از اجتماعی - فرهنگی نظام شاخصهاي وها مؤلفه . فهم2گیري جهت اسالمی براي شکل اجتماعی -فرهنگی نظام در ضد ارزشها و رزشهاا یک) شناسایی

گذاري: مشی مشخص در امر خط

همچون: اسالمی جامعۀ مورد نیاز قرآنی ارزشهاي به باور و شناخت -

مسلمانان؛ اجتماعی هویت ارزش و اهمیت -

زندگی؛ در آن تتأثیرا به باور و اسالمی فرهنگ در آن در مناجات و سحرخیزي اهمیت -

نامشروع؛ روابط با مواجهه در خود حفظ و پاکدامنی قداست و ارزش -

نامحرم؛ مردان مقابل در دختران و زنان عفت و حیا اهمیت -

اسالمی؛ فرهنگ در پاکدامنی و عفت ارزش و اهمیت -

قرار گرفتن در انظار عمومی؛ هنگام و رفتن راه در حیا ضرورت -

جامعۀ اسالمی؛ در نظامی عرصۀ در خصوص به ها عرصه امیتم در شجاعت ارزش -

المنفعه؛ عام امور و الصالحات باقیات داشتن ارزش و اهمیت -


جامعۀ اسالمی: در وحدت ارزش -

تشتت؛ و تفرقه از دوري و اسالم امت درونی وحدت اهمیت -

شرك؛ دمع و توحید بر تکیه با کتاب اهل و آسمانی ادیان با بیرونی وحدت ارزش -

نسبت تقوا بر تأکید با اسالمی ارزشهاي از یکی به مثابۀ مردم بین در براي تقوا شدن قائل ارزش - الهی. عذابهاي از ترس به نسبت تقوا و آخرت نسبت تقوا، خداوند

جامعه و از بین بردن آن: سطح در آن شدن مذموم براي تالش و قرآن مد نظر ارزشهاي ضد شناخت -

جامعه؛ در دلیل بی و دروغ قسم شدن قبیح و شمردن ارزش ضد -

جامعۀ اسالمی؛ زنان و مردان بین در حیایی بی شدن شمرده نامطلوب و شدن ارزش ضد -

آن؛ از مردم روگردانی براي تالش و آن شمردن ارزش ضد و جامعه در منکر و فحشا از اجتناب -

ؤمنان؛م توسط ایمانی جامعۀ در عهدشکنی شدن شمرده مذموم -

جامعۀ اسالمی؛ الهی حاکمان برابر در مردم عامۀ ادبی بی دانستن قبیح -

عمومی جامعه؛ فرهنگ در دیگران حقوق به تجاوز و تعدي شدن شمرده ارزش ضد -

مردم؛ عموم بین در محض گرایی رفاه و دنیاگرایی شدن شمرده ارزش ضد -

جنسی؛ روابط در گري الابالی و مباالتی بی شدن شمرده مذموم -

جامعه؛ بین در نفس قتل و عمد قتل مذمومیت -

خردورزي؛ و تعقل بدون فعالیت و اقدام انجام بودن نامطلوب -

مردم؛ بین در (خاص) امانت در خیانت خیانت (عام) و شمردن ارزش ضد -

جامعۀ اسالمی؛ مسلمانان بین در ریا و خودنمایی فرهنگ شدن مذموم -

جامعه؛ در چشمی هم و چشم و تفاخر و دیگران منال و مال به چشمداشت فرهنگ شدن مذموم -

جامعه؛ در خدا رحمت از ناامیدي فرهنگ بودن نامطلوب -

جامعه. در هوس و هوي از پیروي فرهنگ شمردن مذموم -


جامعۀ اسالمی: فرهنگ در الهی و دینی شعائر و نمادها دو) تقویت

-فرهنگی امور در آن محوریت و اسالمی فرهنگ نماد ترین ممه به مثابۀ حفظ و ارتقاي مسجد - اجتماعی؛

الهی؛ شعائر و نماد به مثابۀ حج ایام در مروه و صفا به توجه و شناخت -

اسالمی؛ نمادهاي از یکی به مثابۀ قرآن به جامعۀ اسالمی مردم توجه گسترش و تقویت براي تالش -

جهانی؛ جامعۀ در اسالمی امت نمادهاي زا یکی به مثابۀ حج برگزاري براي تالش -

جامعه؛ در آن بزرگداشت و تکریم براي تالش و مردم بین اهللا ایام ارزش و اهمیت شدن نهادینه -

متدینین؛ بین در آن گسترش و کردن قربانی فرهنگ به توجه -

اسالمی. نمادهاي از یکی به مثابۀ کعبه براي شدن قائل ارزش و حرمت -

آنها: ازگیري درس براي تالش و قرآنی عبرتهاي و الگوها به سه) توجه

همچون: قرآنی حسنۀ هاي اسوه از گیري الگو -

بشر؛ تمامی حسنۀ اسوة به مثابۀ اکرم پیامبر سیرة از گیري الگو -

آنها. از گیري الگو و ابراهیمی خاندان و ابراهیم حضرت زندگی شاخصهاي شناخت و فهم -

آنها: از آموزي درس و قرآنی عبرتهاي به توجه -

باعورا؛ بلعم همچون شدند، دین بی که دینداري افراد از گیري عبرت -

و نگرفتند قرار حق مسیر در اینکه خاطر به نزدیکان و خویشاوندان پیامبران الهی ازگیري عبرت - شدند. گمراه

:بر تأکید با کریم قرآن منظر از سلبی و ایجابی رفتاري الگوهاي چهار) شناخت

شناخت و تقویت رفتارهاي ایجابی همچون: -

آنها؛ ترین صواب و بهترین از تبعیت و مختلف دیدگاههاي و نظرات خوب استماع لزوم -

:بر تأکید با اساسی اصلی به مثابۀ رفتار در عدالت رعایت ضرورت -

زوجات؛ تعدد صورت در متعدد زنان میان عدالت رعایت -

قضاوت؛ امر در عدالت رعایت -


گفتار؛ در عدالت رعایت -

عدالت؛ رعایت علت به دیگران سرزنش از ترس عدم -

شرایط. همۀ در عام صورت به عدالت رعایت -

جامعۀ اسالمی؛ میان مسلمانان در اموال دادن خمس رفتار شدن نهادینه لزوم -

مشمول مسلمین وسطت مالی واجبات از یکی به مثابۀ زکات پرداخت فرهنگ تقویت ضرورت - زکات؛ پرداخت

جامعه؛ مردم میان در خدا راه در صدقه و انفاق فرهنگ شدن نهادینه -

جامعه؛ مردم فرهنگ در رفتار این شدن ثابت و ها پیمان و عهدها در عهد به وفاي لزوم -

جامعه؛ مردم عموم بین در روحیه این گسترش براي تالش و دیگران به احسان شمردن فضیلت -

مردم؛ اجتماعی تعامالت در خوب رفتار و خلقی خوش شدن نهادینه -

جامعۀ اسالمی؛ در دیگران به توجه و تواصی فرهنگ تقویت -

مردم؛ میان در منکر از نهی و امر به معروف فرهنگ تقویت و ترویج لزوم -

دیگر مقدسات و ارزشها به اهانت عدم و ادیان و فرهنگها دیگر با تعامل در ادب رعایت ضرورت - فرهنگها؛

مسلمین؛ میان در ستیزي دشمن فرهنگ شدن نهادینه -

مردم؛ میان در مظلومان رسانی یاري رفتار و روحیه تقویت -

جامعه؛ در دفاع و جهاد فرهنگ و روحیه تقویت و شمردن ارزش -

جامعه؛ مردم نمیا در شعائر شمرده شدن محترم و جامعۀ اسالمی در شعائر تعظیم تقویت و ترویج -

جامعه؛ در آن اصالحی رویکرد و قصاص به نسبت مردم بین در صحیح باور ایجاد -

امور؛ تمامی در جامعه ولی از تام تبعیت و پذیري والیت رفتار تقویت -

جامعه؛ مردم میان در یکدیگر از نیکی و خیر در گرفتن سبقت رفتار شدن نهادینه -

جامعه؛ مردم میان در طیب و حالل قرز ارزش و اهمیت شدن نهادینه -

آن. اهمیت به مردم باور و جامعۀ اسالمی در دقیق و کامل صورت به الهی حدود اجراي لزوم -


شناسایی رفتارهاي نامناسب و تالش براي مقابله با گسترش آنها در جامعه: -

جامعۀ اسالمی؛ در خیانت رفتار و فرهنگ شدن نهادینه با مقابله ضرورت -

جامعۀ اسالمی؛ در منافقان و دشمنان با خیرخواهانه و دوستانه رفتار گیري از شکل اجتناب -

دادن؛ یکدیگر به نامناسب نسبتهاي و القاب از استفاده ناپسند رفتار با مقابله -

مسلمین؛ میان در کردن مسخره فرهنگ و رفتار شدن شمرده مذموم ضرورت -

مسلمانان؛ میان در بیگانگان از کورکورانه بعیتت فرهنگ شدن نهادینه با مقابله -

پردازند؛ می الهی آیات استهزاي به که افرادي با پیشگیرانه و سخت برخورد و مقابله -

جامعه؛ در آن شدن مذموم و جامعۀ اسالمی تبذیر با همراه و مسرفانه رفتار اصالح ضرورت -

جامعه؛ در پراکنی شایعه فرهنگ و رفتار با مقابله -

تعقل؛ و تفکر بدون پیشینیان از کورکورانه تبعیت فرهنگ زدودن براي تالش -

جامعه؛ در فحشا و فساد ترویج به منجر هنجارشکن و شکن قبح رفتارهاي با مقابله لزوم -

مسلمین؛ میان در آن به توجه عدم و الهی احکام شمردن سبک رفتار با مقابله -

جامعه؛ در الهی نعمتهاي از طغیان و سرکشی فرهنگ نشدن حاکم منظور به تالش -

ها؛ غیرخودي و کافران با مؤمن دوستی رفتار شدن حاکم براي تالش -

جامعۀ اسالمی. در بدعهدي و بدقولی فرهنگ با مقابله -

در گذاري مشی خط منظور به فرهنگی سازوکارهاي و ابزارها از گیري بهره و . شناخت3 فرهنگی عرصۀ

اجتماعی جامعۀ - فرهنگی براي مدیریت عرصۀ اسالمی تقنینی از ابزارهاي فادهاست یک) ضرورت بر: تأکید اسالمی با

فحشا؛ و فساد از پیشگیري منظور به زنا حدود اجراي و جنسی مسائل در قرمز خطوط تعیین لزوم -

جرم؛ این از پیشگیري براي جامعه در دزدي حد دقیق و صحیح اجراي ضرورت -

بین در آن شدن منفور و جامعۀ اسالمی در طالق کاهش به منظور صحیح ابزارهاي از گیري بهره لزوم - مردم؛


و احکام بر مبتنی سنت این برگزاري و جامعۀ اسالمی در ازدواج احکام و حدود رعایت ضرورت - اسالمی؛ دستورات

این کن شدن شهری منظور به ناروا قذف و تهمت خصوص در الهی حدود و احکام اجراي ضرورت - جامعه؛ در خطرناك رفتار

هتک دنبال به که کسانی با برخورد و مقابله و جامعه داري در روزه فرهنگ شدن نهادینه ضرورت - اند؛ الهی عبادت این حرمت

از جرم و جنایت؛ پیشگیري منظور به جامعه در قصاص حدود از تبعیت شدن نهادینه ضرورت -

از جلوگیري منظور به قضایی مجامع در ارث حدود و حد دنکر مشخص و نظرداشت ضرورت - رفتارهاي ناهنجار؛

مردم؛ از مالی وجوهات و خمس دریافت براي تقنینی ابزارهاي از گیري بهره لزوم -

به نسبت مردم درست رفتار گیري شکل منظور به انفال زمینۀ در صحیح قانونگذاري و مدیریت لزوم - انفال؛

جامعه. در آن حدود و حد کردن مشخص و صدقه ابزار از ريگی بهره ضرورت -

تأکید با جامعه در مطلوب فرهنگ تقویت منظور به تعاملی و ارتباطاتی ابزارهاي بر تمرکز دو) لزوم بر:

خداوند؛ با آنها ارتباط برقراري در تسهیل منظور به مردم براي مناسب بسترهاي تقویت و گسترش -

جامعۀ اسالمی؛ حاکم و ولی با مردم ۀرابط بهبود و تقویت -

دیگران؛ با مثبت ارتباط تقویت براي مناسب ابزارهاي از گیري بهره لزوم -

مادر؛ و پدر با نیکی و احسان با توأم ارتباط لزوم -

اند؛ مسلمین نابودي دنبال به که کسانی و دشمنان با سخت و شدت با ارتباط ضرورت -

مؤمنان؛ و دوستان با مبتنی بر محبت و رحمت و رأفت با همراه ارتباط -

جامعۀ اسالمی؛ در برادري روحیۀ برقراري -

نزدیکان؛ و همسایگان با درست و صحیح ارتباط -

بضاعت؛ کم افراد و مساکین، یتیمان با نیکویی و خیرخواهی با توأم و رحیمانه ارتباط لزوم -


خلقت. در الهی هاي نشانه به نظر و توجه لزوم -

تعلیم به منظور اصالح بینش و تفکر مردم جامعه با تأکید بر: و تفکر به ناظر نرم سه) کاربرد ابزارهاي

و خطرات از جامعه افراد سازي آگاه منظور به پرسشی و تفکري ابزارهاي از گیري بهره ضرورت - موجود؛ آسیبهاي

الهی؛ آیات در تعقل و تفکر به جامعه و مردم واداشتن لزوم -

سیاحتها؛ و سیر ازگیري عبرت و پندآموزي و مردم مسافرت تسهیل و سازي زمینه لزوم -

سؤاالتشان؛ براي پاسخ یافتن منظور به جامعه عموم براي معتبر مراجع تشکیل و معرفی لزوم -

جامعه. مردم عموم بین در هوس و هوي از پیروي و تفکر و تعقل عدم شمردن مذموم -

منکر امحاي و معروف تثبیت براي منکر از نهی و امر به معروف مهم ابزار از يگیر بهره چهار) لزوم بر: تأکید با جامعه در

و بایدها و هنجارها از بسیاري اشاعۀ منظور به منکر از نهی و امر به معروف از گیري بهره ضرورت - جامعۀ اسالمی؛ فضاي در ارزشها و نبایدها

آن؛ احکام و اقتضائات اساس بر و صحیح رتصو به امر به معروف اجراي لزوم -

منکر از نهی و امر به معروف گسترش تسهیلگر و ساز زمینه به مثابۀ اسالمی حکومت ورود ضرورت - جامعۀ اسالمی.

گیري نتیجه و ز) بحثنظامی اسالمی است که عالوه بر حسن نیت، عملی اسالمی و همساز با نیت از خود بروز دهد. در واقع؛

هاي عمومی صادره از آن مطابق عقالنیت اسالمی باشد. پژوهش حاضر، با مشی ظامی اسالمی است که خطناین دغدغه و نیت انجام شد که قدمی هر چند اندك، در رفع مهجوریت عملی در ساحت اجتماعی و

که شود رفع مهجوریت عملی در ساحت حکمرانی، حکمرانی قرآن کریم بردارد. بدین علت گفته میعمده تالشها براي رفع مهجوریت قرآن کریم، معطوف به ساحت زندگی فردي بوده، از ساحت اجتماعی و حکمرانی غفلت شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر تالشی است در جهت آوردن قرآن کریم به بطن

ر عمل.گري در حکمرانی و دستیابی به حکمرانی اسالمی د حکمرانی و گذر از پوستۀ دین و قشري


اجتماعی مبتنی بر -هاي عرصۀ فرهنگی مشی در تدوین خط خود را پژوهشگران در این پژوهش، سعیپردازي عقالنیت اسالمی مستخرج از قرآن کریم به کار بستند. در این مسیر، با کاربست روشهاي نظریه

شد. برداشته گام فراگیر هاي مشی خط استخراج مسیر در بنیاد و تدبر و تحقیق موضوعی قرآن کریم دادهشناسی (دو شناسی(سه گزارة کالن)، معرفت نتیجه اینکه، الگوي عقالنیت اسالمی در قالب چهار دستۀ هستی

شناسی(سه گزارة کالن) تعریف و تحدید شد. پس از گزارة کالن) و انسان 28شناسی( گزارة کالن)، سنت -هاي نظام فرهنگی اجتماعی در قالب مؤلفه -هاي فرهنگی مشی آن، مبتنی بر عقالنیت اسالمی، خط

مشی فراگیر) سامان گرفت. اجتماعی(هر کدام چهار خط -اجتماعی و ابزارهاي نظام فرهنگی

پیشنهادهاي پژوهشی و اجرایی

پژوهش حاضر پیش از اجرا، در قالب و محدودة مشخصی تعریف شد؛ ضمن اینکه در حین اجرا نیز با ها براي پژوهشگرانی که در رو شد. بدین سبب، برخی پیشنهادها و توصیه بهمحدودیتهاي گوناگونی رو

شود تا با اجرایی شدن آنها، گامی در راستاي تکمیل ارائه می اند، آینده درصدد انجام پژوهش در این حوزه اجتماعی قرآن کریم برداشته شود. - هاي فراگیر فرهنگی تر شدن گزاره این پژوهش و غنی

دهاي پژوهشییک) پیشنها

هاي فراگیر مستخرج از قرآن. مشی تر ناظر به خط تر و دقیق استخراج شاخصها و معیارهاي تخصصی -

براي مطالعه ساله ده پژوهشی تخصصی، دقیق و بلندمدت طرحهاي انجام براي گروههایی طراحی - ظامهاي گوناگون.ن هاي فراگیر قرآنی در خرده مشی نظام و استخراج اجرایی شدن خط روي هر خرده

هاي مشی و تنقیح الگوي خط استخراج بازدو منبع اصلی دین و به مثابۀبه قرآن و سنت توأماننگاه - فراگیر اسالمی با توجه به سیره و سنت معصومین(ع).

هاي فراگیر قرآنی در سطح جامعه با توجه مشی خط سازي لزوم استخراج اقتضائات و شرایط اجرایی - ص) و امیرالمؤمنین(ع).(پیامبر اکرم خصوص بهتر قرآن و همچنین سیرة معصومین، ۀ دقیقبه مطالع

دو) پیشنهادهاي عملیاتی و اجرایی

منظور انجام کارهاي ارتباط و تعامل بیش از پیش حوزویان و دانشگاهیان به سازي براي تقویت زمینه - می و تأکید بر قرآن کریم.نظامهاي چهارگانه با رویکرد اسال اي در خرده رشته میان

ضرورت تعامل با دستگاهها و نهادهاي دولتی و غیر دولتی به منظور شناسایی نیازهاي پژوهشی دینی - هاي پژوهشی براي یافتن پرسشهاي آن دستگاهها از قرآن و منابع دینی. آنان و لزوم طراحی پروژه


منابع .هیالعالم یقم: جامعه المصطف .میمنظر قرآن کر مطلوب از ینظام اجتماع). 1395محمدرضا( ،ییآقا - ،قرآن و علم. »میاز منظر قرآن کر یو ساختار نظام فرهنگ یمبان«). 1392(ينصراهللا نظر و محمدرضا ،ییآقا -

.54-76: 12ش . ترجمه ها وهیها و ش هیرو ،ییمبنا یۀ: نظریفیک قیاصول روش تحق). 1385(نیکورب تیجول و س، آنسلموتراشا -

ی.و مطالعات فرهنگ یتهران: پژوهشگاه علوم انسان ي.محمد كویب .سمت: تهران .دولتی مشی خط تعیین و گیري تصمیم .)1387(مهدي سید الوانی، - عالمه دانشگاه: تهران .عمومیگذاري مشی خط فرایند .)1389(زاده شریف مهدي و فتاح سید الوانی، -

هفتم. چ طباطبایی، .تهران: خاتم .در قرآن یاجتماع يها شهیاند). 1394(ياقر آخوندمحمدبی و نقیعل دیس ،يازیا - بر مبتنی عمومی هاي مشی خط حجیت هاي مؤلفه تبیین«). 1394(سعدي حسینعلی محمدصادق و توسلی، -

.68-90 :75 ش ،اسالمی حکومت .»صدر شهید دیدگاه ی.نگ اسالمقم: پژوهشگاه علوم و فره .اسالم ینظام اجتماع یمبان). 1393حسن( ،يریخ - صفار.: تهران .عمومیگذاري مشی خط فرایند .)1393(اهللا کرم فرد، دانش - ی.اسالم ۀشی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندمیاز منظر قرآن کر اریفرهنگ مع). 1392(یذوعلم، عل - .آگه: تهران .مخبر عباس ۀترجم .برماسها تا پارسونز از مدرن؛ یاجتماع یۀنظر ).1392(انی ب،یکرا -. تهران: شناسی کیفی) (منطق و طرح در روش 1روش تحقیق کیفی ضد روش ). 1392حمدپور، احمد(م -

شناسان. جامعه . تهران: سمت.مبانی فلسفی تئوري سازمان). 1386میرزایی اهرنجانی، حسن( - . ترجمه حسنمدرن پست و تفسیري -نمادین مدرن،: سازمان نظریۀ). 1394(کانلیف جو و آن ال. ماري هچ، -

.نشر مهربان کتاب مؤسسه: تهران فر. دانایی- Aghaei, Mohammad Reza & Nasrollah Nazari (2013). “The Foundations

and Structure of the Cultural System from the Point of View of the Holy Qur'an”. Quranic and Science Quarterly, No. 12: 54-76.

- Aghaie, Mohammad Reza (2016). Desirable Social System from the Point of View of the Holy Qur'an. Qom: Al-Mustafa Al-Almayyah Publication.

- Alvani, Seyyed Mehdi & Fattah Sharifzadeh (2010). Public Policy Process. Tehran: Allameh Tabatabaei University Press, Seventh Edition.

- Alvani, Seyyed Mehdi (2008). Decision Making and Definition of Government Policy. Tehran: SAMT Publication.

- Anderson, J.E. (1975). Public Policy Making. New York: Praeger Publishers, Inc.


- Ayazi, Seyyed Ali Nagi & Mohammad Bagher Akhundi (2015). Social Thoughts in the Quran. Tehran: Khatam Publications.

- Baskerville, R. & M. Siponen (2002). “An Information Security Meta-Policy for Emergent Organizations”. Logistics Information Management, 15: 337-346.

- Belokosztolszki &A.; K. Moody . (2002). Meta-Policies for Distributed Role-Based Access Control Systems. Proceedings Third International Workshop on Policies for Distributed Systems and Networks , pp106-115.

- Charmaz, Kathy (2000). “Grounded Theory: Objectivist and Constructivist Methods”. In: N.K. Denzin & Y.S. Lincoln (Eds.). Handsbook of Qualitative Research. Second Edition, Thousand Oaks, Ca: Sqage Publications Ltd.

- Charmaz, Kathy (2006). Grounding Grounded Theory: A Practical Guide through Qualitative Analysis. London: Sage Publications Ltd.

- Craib, Ian (2013). Modern Social Theory: From Parsons to Habermas. Translated by Abbas Mokhber. Tehran: Agah Publication.

- Creswell, J.W. (2005). Educational Research: Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research. University of Nebraska–Lincoln.

- Danesh Fard, Karamollah (2014). The Process of Public Policy Making. Tehran: Saffar Publication.

- Dye, Thomas (2013). Understanding Public Policy. Pearson; 14 Editions. - Guppy, P. (2008). Policy Guide for Washington State. Seattle, Wash:

Washington Policy Center. - Hatch, M.J. & A.L. Cunliffe (2015). Organization Theory: Modern,

Symbolic, and Postmodern Perspectives. Translation by Hassan Danaeefar. Tehran: Mehraban Publishing.

- Karakostas, B. & Y. Zorgios (2008). Engineering Service Oriented Systems: A Model Driven Approach. Hershey, Pa: IGI Pub.

- Khairi, Hasan (2014). The Foundations of the Social System of Islam. Qom: Institute of Islamic Sciences and Culture.

- Mays, N. & G. Pope (2002). “Assessing Quality in Qualitative Research”. British Medical Journal, Jan. I: 50-52.

- McConnell, A. (2015). “Policy Success, Policy Failure and Grey Areas in-between”. Journal of Public Policy, 30 (3): 345-362.

- Mirzai Ahrendani, Hassan (2007). The Philosophical Foundations of Organization Theory. Tehran: SAMT.

- Mohammadpour, Ahmad (2013). Qualitative Research Methodology; Anti Method 1 (Logic and Methodology of Qualitative Methodology). Tehran: Sociologists.

- Orwell, G. (1953). Politics and the English Language. Collections of Essays.


- Polyrakis, A. (2002). The Meta-Policy Information base. Ottawa: National Library of Canada = Bibliothèque Nationale du Canada.

- Smith, Bruce L. (2003). Public Policy and Public Participation Engaging Citizens and Community in the Development of Public Policy. Population and Public Health Branch Atlantic Regional Office Health Canada.

- Smith, K.B. & C.W. Larimer (2009). The Public Policy Theory Primer. Boulder, CO: Westview Press.

- Stewart, J. (2016). Public Policy Values. Place of Publication Not Identified: Palgrave MacMillan.

- Strauss, A.L. & J.M. Corbin (2006). Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Translation by Biouk Mohammadi. Tehran: Publications of the Institute of Humanities and Cultural Studies.

- Tavassoli, Mohammad Sadegh & Hossein Ali Sa'di (2015). “Explaining the Validity Components of Public Policies Based on Shahid Sadr's Viewpoint”. The Islamic State Journal, No. 75: 68-90.

- Vickers, Sir Geofrrey (1965). The Art of Judgement. London: Chapman & Hall.

- Wedel, Janine R.; Cris Shore, Gregory Feldman & Stacy Lathrop (2005). “Toward an Anthropology of Public Policy”. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 600: 30-50.

- Zooelm, Ali (2013). Culture is a Criterion from the Point of View of the Holy Qur'an. Tehran: Publication of the Research Center for Islamic Culture and Thought.

Documents

ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ ﯽﻋﺎﻤﺘﺟا ﯽﮕﻨﻫﺮﻓ مﺎﻈﻧ ﺮﯿﮔاﺮﻓ …ciu.nahad.ir/article_577_e7de254cc9245d392afd0a89272cdfe7.pdf · 1397 ﺰﯿﯾﺎﭘ