ii - web.itu.edu.tr · iv MEMETİK EVRİM Alfa Yay›nlar› 2265 Bilim/Evrim 11 MEMETİK EVRİM Nasıl Düşündüğünüz Üzerine Yeni Bir Kuram Robert Aunger Özgün Adı The

i

MEMET!K EVR!Mii

iii

MEMET!K EVR!Miv

Alfa Yay›nlar› 2265Bilim/Evrim 11

MEMET!K EVR!MNasıl Dü!ündü"ünüz Üzerine Yeni Bir Kuram

Robert Aunger

Özgün Adı The Electric Meme

!ngilizce Aslından Çeviren Sinem Çevik

1. Bas›m: Kasım 2011 ISBN: 978-605-106-406-2

Serti#ka No: 10905

Yay›nc› ve Genel Yay›n Yönetmeni M. Faruk BayrakGenel Müdür Vedat Bayrak

Yay›n Yönetmeni Rana AlpözDizi Editörü Kerem Cankoçak

Redaksiyon Zeynep Nihal BalkayaKapak Tasar›m› Bürkan ÖzkanGra"k Uygulama Kâmuran Ok

© 2002 by Robert Aunger © 2011, ALFA Bas›m Yay›m Da"›t›m San. ve Tic. Ltd. $ti.

Kitab›n Türkçe yay›n haklar› Alfa Bas›m Yay›m Da#›t›m San. ve Tic. Ltd. $ti.’ne aittir.Yay›nevinden yaz›l› izin al›nmadan k›smen ya da tamamen al›nt› yap›lamaz,

hiçbir %ekilde kopya edilemez, ço#alt›lamaz ve yay›mlanamaz.

Bask› ve CiltMelisa Matbaac›l›k

Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29 Serti#ka No: 12088

Alfa Bas›m Yay›m Da"›t›m San. ve Tic. Ltd. #ti.Ticarethane Sokak No: 53 34410 Ca"alo"lu ‹stanbul, TürkiyeTel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00

www.alfakitap.com

[email protected]

v

!Ç!NDEK!LER

Bölüm IKarma"anın Ortasında ............................................................... 1 Genler ve M!kroplar.................................................................... 8 Z!hn! Karı"ık Memler ............................................................... 17

Bölüm IIÖzel B#r Kalıtım ...................................................................... 21 Kültür Ned!r? ............................................................................ 26 Sosyob!yoloj! ............................................................................. 29 Evr!msel Ps!koloj! ..................................................................... 32 Ya"amın Müz!k Kutusunun Tu"larına Basmak .......................... 39 #let!m Gerçekle"!yor .................................................................. 45 Kültürel Seç!l!mc!l!k ................................................................. 48 Sorumlu K!m? ........................................................................... 58 Memler! Serbest Bırakalım ....................................................... 63

Bölüm IIIDarw#n’#n Ev#ne Odalar Eklemek ............................................. 65 Oturma Odası Gen!"ler ............................................................ 66 Darw!nc! B!r Evren ................................................................... 71

MEMET!K EVR!Mvi

E"ley!c!ler, Etk!le"enler ve Soylar .............................................. 72 E"leme Reaks!yonu ................................................................... 84 Seç!l!m s!stem! ......................................................................... 92 E"leme Türü .............................................................................. 92 Mekan!zma ............................................................................... 92 Büyüme Oranı .......................................................................... 92 Özell!kler .................................................................................. 92

IV. BölümE"ley#c# Bahçes# ....................................................................... 95 Gr! Sünger!ms! Madde ............................................................. 96 Pr!onların Ya"amkalımı ........................................................... 101 #k!l!ler!n Saldırısı .................................................................... 105 B!lg!sayar V!rüsünün B!r Günü ............................................... 108 V!rüsler!n Sını$andırılması ..................................................... 112 B!lg!sayardak! Evr!m ............................................................... 118 D!sketlerden Sab!t D!sklere .................................................... 126 A%ları Ö%renel!m .................................................................... 129 Geçm!"! Anlatalım .................................................................. 132 B!lg!sayar V!rüsler!n!n Ya"amkalımı ........................................ 135 Kom"unuzu Sev!n ................................................................... 140

Bölüm VB#lg#n#n !ç#ndek# Ver#ler ..........................................................143 B!lg! F!z!kseld!r ....................................................................... 144 B!yoloj!k B!lg!n!n Do%ası ........................................................ 153 Yapı"kan E"ley!c! #lkes! ........................................................... 159 Aynı Etk! Kuralı ...................................................................... 160 Yolun Sonu .............................................................................. 163

vii

Bölüm VIVah"# Memler#n !z#nde ............................................................167 Ara"tırma Ba"lasın .................................................................. 171 E!nste!n’!n Çay Part!s! ............................................................. 175 Memler!n Ev!? ........................................................................ 184

Bölüm VIIB#r Ruh Hal# Olarak Memler ...................................................187 Zamanımız Azalıyor ............................................................... 187 Esnek Bey!n ............................................................................ 192 M!l!san!yel!k Mem .................................................................. 199 Nöromem Tanımı ................................................................... 203 Mem Den!len &ey ................................................................... 211 Dura%an Memler .................................................................... 214 Hareket Hal!ndek! Memler..................................................... 217 “Mem Zamanları”nda Dü"ünmek .......................................... 222 E"leme Nedenler! .................................................................... 223 Memler E"ley!c! Olarak Nasıl N!telend!r!l!rler?...................... 226 Memler #ç!n S!nyaller!n Seç!m! .............................................. 230 Memler!n Anlamı ................................................................... 233 #lk ve Son Mem ...................................................................... 238 #y! Asalaklar ............................................................................ 241 Neden Büyük Bey!nlere Sah!b!z? ............................................ 243

Bölüm VIIIBey#n Gezegen#nden Kaçı" ......................................................245 Bo"lu%a D!kkat Ed!n! .............................................................. 246 Etk!le"enler Olarak S!nyaller................................................... 247 Fenot!pler Olarak S!nyaller ..................................................... 251 “Tet!kley!c!ler” Olarak S!nyaller .............................................. 254

MEMET!K EVR!Mviii

S!nyaller Üzer!ndek! Çevresel Seç!l!m .................................... 258 Tepk!n!n Zeng!nl!%! ................................................................ 261 Bo"lu%u Bo"ver!n .................................................................... 265 #let!"!m! Yen!den Dü"ünel!m .................................................. 270 Takl!t Makl!t ........................................................................... 283

Bölüm IXTekno-Tango ..........................................................................293 Fenot!pler Olarak Yapay Nesneler ........................................... 295 Etk!le"enler Olarak Yapay Nesneler ........................................ 298 S!nyal &ablonu Olarak Yapay Nesneler ................................... 304 #let!"!msel Yapay Nesneler ....................................................... 308 E"ley!c!ler Olarak Yapay Nesneler ........................................... 313 Kültürün Üret!m! .................................................................... 315 Darw!nc! B!r Düet .................................................................. 317 Kontrol K!mde?....................................................................... 319 Kültürü Yen!den Dü"ünel!m ................................................... 321 Bölüm XE"lemey# Yen#den Dü"ünel#m ..................................................331 B!yoloj!ye Kar"ı Kültür ............................................................ 338 Resm!n Bütünü ....................................................................... 341

Bölüm XIMem Devr#m# .........................................................................343 Mem Evr!m! ........................................................................... 344 Memler!n #nt!kamı ................................................................. 350

Notlar ............................................................................................. 357Kaynakça ........................................................................................ 391D!z!n .............................................................................................. 415

ix

Te"ekkürBu k!tap, büyük ölçüde sabahları uyandı%ımda b!rden b!re aklıma gelen f!k!rlere dayanır. Sabahın erken saatler!nde z!hn!mde parlayan f!k!rle-r!n ço%u, yer!n! gün !ç!ndek! d!%er f!k!rlere bırakırlar yahut kend! me-met!k kusurları sonucu yok olurlar. Y!ne de bu parlak f!k!rler!n bazıları el!n!zde tuttu%unuz yapay nesney! yaratma ba"arısını gösterd!. Hatta bazıları buradak! yerler!n! almadan önce, b!r grup okurun z!hn!ndek! zorlu yolculuklarını tamamlayab!ld!ler b!le. Hayatta kalan memler, bu sayede b!r d!z! karma"ık seç!l!m sınavından ba"arıyla geçt!ler. Basılan bu sayfalar aracılı%ıyla s!nyal "ablonları olu"turan söz konusu memle-r!n, gen!" ve uzak b!r çevrede (elbette k! ben!m adımı ta"ıyarak) e"len-mes!n! umuyorum.

Bu k!taba, z!h!nsel enerj!ler!n! katarak gereks!z f!k!rler!n elenmes!-ne yardımcı olan herkese te"ekkür etmek !st!yorum. Genelde l!sten!n en sonunda ve en öneml! yer!nde e"lere yer ver!l!r; ancak ben karım G!ll!-an Bentley’e !lk sırada te"ekkür etmek !st!yorum. Z!ra uyanır uyanmaz ett!%!m tüm del! saçması cümlelere katlanmasının (sonlara do%ru ben! umursamamayı ö%renm!"t!) kar"ılı%ı olarak bunu fazlasıyla hak ed!yor. Bu k!tabın çe"!tl! vers!yonlarını en çok G!ll!an okudu ve en çok da o nef-ret ett!. En öneml!s! de, ben e"leme konularına dalmı"ken, ev! o !dare ett! ve k!tabımın nasıl g!tt!%!n! nad!ren sordu. Ona ne kadar borçlu oldu%u-mu kel!melerle !fade etmem mümkün de%!l. Çocuklarım Just!n ve Amy !se babalarını b!lg!sayarın ba"ındayken rahatsız etmemeler! gerekt!%!n! ö%rend!ler. Bu kadar zek! oldukları !ç!n onlara te"ekkür eder!m.

MEMET!K EVR!Mx

Pascal Boyer, John Constable, Terry Deacon, Dan Dennett, James Gr!esemer, Dav!d Hull, N!cholas Humphrey, Mark Lake, Kev!n Laland, Ne!l Manson, Ind!a Morr!son, John Odl!ng-Smee, Peter R!cherson, ve Dan Sperber, f!k!rler!yle katkı sa%larken; Susan Blackmore, Terry De-acon, Juan Del!us, Barry Keverne, Kev!n Laland, T!m Lewens, John McCrone, Ind!a Morr!son, Henry Plotk!n, ve John W!lk!ns de k!tabın bazı bölümler!nde yorumlarını es!rgemed!ler. Peter R!cherson ve John van Wyhe !se tüm metn! baskıya hazırlayan kahramanlardır. Heps!ne verd!kler! destek ve gösterd!kler! sabır !ç!n sonsuz te"ekkür eder!m (Bu-rada !sm!n! hatırlayamadı%ım b!r!ler! varsa özür d!ler!m).

R!chard Dawk!ns, Dan Dennett, N!cholas Humphrey ve Dav!d Sloan W!lson projem!n ba"langıç a"amasında bana güç verd!ler. Aynı zamanda, söz konusu memler!n uzaklara yayılması amacıyla yapılan sa-nal görü"melerde, ola%andı"ı tems!lc!ler!m John Brockman ve Kat!nka Matson’a sah!p oldu%um !ç!n "anslıydım. K!tabın olu"masında oldukça yardımcı olan 'e Free Press’tek! ed!törüm Stephen Morrow, !lerleyen a"amalarda da yardımlarını es!rgemed!. Ürün sorumlusu Loretta Den-ner, ben! hünerl! redaktörüm Patr!c!a Fogarty ve ba"arılı d!z!nc! Mart!n L. Wh!te !le bulu"turdu.

Susan Blackmore’a, 'omas D!ener’a, Peter Godfrey-Sm!th’e, James Gr!esemer’e, Dav!d Hull’a, Mark Lake’e, Kev!n Laland’a, John Odl!ng-Smee’ye, Ind!a Morr!son’a, Peter R!cherson’a, Yosh!o Sakura!’ye, Sahotra Sarkar’a, Stephen Shennan’a, Dan Sperber’a, John E. Stewart’da ve Eörs Szathmáry’ye ön baskılar ve yen!den basımlar konusunda verd!kler! des-tekler !ç!n te"ekkür eder!m.

Ayrıca, bu k!taptak! dü"ünceler!m!, anlattı%ım çe"!tl! sunumlarda d!nlemeye gelerek son derece de%erl! ger! b!ld!r!mlerde bulunan k!"!lere te"ekkür eder!m.

Bu k!tabı yazarken kor!dorlarını !"gal etmeme ses etmeyen Camb-r!dge Ün!vers!tes! B!yoloj!k Antropoloj! Bölümü’ne ve özell!kle Bölüm Ba"kanı N!ck Masc!e-Taylor’a te"ekkür eder!m.

xi

Kültürel aktarım konusunda deneysel çalı"malar yapan Robert Ba!-ley, her ne kadar k!tabın yazım a"amasında rol oynamasa da, f!k!rler z!h-n!mde yen! yen! canlanırken, bana akıl hocalı%ı yapmayı !hmal etmed!. Ba"langıçtak! bu temel deney!m olmasaydı, k!tabın el!n!zde tuttu%unuz n!ha! hal!n! alıp alamayaca%ından em!n de%!l!m. Bu nedenle de, sanırım Bob’u b!r "ek!lde sürec!n tümünden sorumlu tutab!l!r!m.

Son olarak, K!ng’s College Cambr!dge’ın Dekanı ve Ün!vers!ten!n B!l!m Kurulu’na gösterm!" oldukları sıcak dayanı"ma !ç!n ve bana mem !ncelemeler!mde kes!nt!s!z b!r zaman d!l!m! sundukları !ç!n te"ekkür eder!m. Yalnızca esk! dönemlerdek! b!l!msel çalı"malarda görüleb!lecek türden b!r cent!lmenl!%e ve !çtenl!%e, maalesef günümüz akadem!k dün-yasında nad!ren rastlanılmaktadır. K!ng’s College Cambr!dge, k!tabım !ç!n oldukça önem ta"ıyan b!r konferans düzenlememe b!le !z!n verd!. Zaten, bu k!taptak! g!b! yen! b!r mem kompleks!n!n, ancak bu g!b! özgür b!r dü"ünsel ortamda gel!"eb!lece%!ne !nanıyorum.

M!chael McGu!re

L!onel T!ger

MEMET!K EVR!Mxii

xiii

G!r!"Orta Afr!ka’da antropoloj!k saha çalı"ması yaptı%ım dönemde, cadıla-rın uykuda !nsanlara saldırarak bey!nler!n! y!yecekler!ne ve kend!ler! g!b! onları da geceler! dı"arıda dola"an, ormanlarda evs!z ya"ayan ve hayvan-larla c!nsel !l!"k!ye g!ren b!rer cadıya dönü"türecekler!ne !nanan !nsanlar-la kar"ıla"tım. Dünya üzer!ndek! pek çok kültürde benzer h!kâyeler an-latılmaktadır: Do%aüstü varlıklar !nsanlara musallat olup zarar ver!r veya onları bamba"ka b!rer yabancıya dönü"türürler. &unu da eklemel!y!m k! söz konusu !nsanlar h!çb!r "ek!lde “tuhaf ” de%!ld!ler; ben!m tanıdıklarım zek!, dü"üncel! ve naz!k k!mselerd!. Onları g!derek sevmeye ba"lamı"tım. Ku"kusuz, bu !nsanlar, ya"adıkları ortamda hayatta kalmayı benden çok daha !y! b!l!yorlardı. Avlanmak üzere b!r hayvana yana"tıklarında, hayva-nın ölüp kend!ler!ne y!yecek olması !ç!n oklarını nasıl atmaları gerekt!%!-n! gösterecek kadar f!z!k kurallarına hak!md!ler. Büyücülü%e !nanmıyor olmama ra%men, pek çok günlük konuda sohbet edeb!l!yor, dü"ünceler!-m!z!n ço%unun ortak yollarda kes!"t!%!ne !nanıyorduk. Payla"makta ol-du%umuz ba%, kes!n ve açık b!ç!mde !nsan olmamızdan kaynaklanıyordu.

Pek!, Orta Afr!kalı bu !nsanlar, metaf!z!ksel dünyaları !le f!z!ksel dünyaları arasında; ba"kalarından ö%rend!kler! kültürel !nanı"lar !le dün-yayla temas hal!nde ed!nd!kler! kend! deney!mler! arasında, herhang! b!r b!l!"sel uyumsuzluk h!ssetm!"ler m!yd!? Belk! de büyücülü%e da!r bu “saçma” !nançlar, !nsanların aklında varlı%ını sürdüren ve sadece kend! !ht!yaçları do%rultusunda hareket eden b!r tür asalaktan !barett!r. Söz konusu !nançların, !nsanların hayatını daha !y!ye götürmed!%! açık; çün-kü büyücülü%e !nanmak, toplumsal !l!"k!lerde, hatta k!"!n!n yakınlarıyla

MEMET!K EVR!Mxiv

olan !l!"k!ler!nde b!le gerg!nl!k yaratır. B!l!nçs!zce sarf ed!len bazı söz-ler!n veya hakaretler!n b!r!ler!n! kızdırıp, gece en olmayacak hayvan su-ret!nde s!z! z!yaret ederek kafanızı d!"ler!n!n arasına almasından end!"e eder durursunuz.

Elbettek!, b!rb!rler!yle yarı" hal!ndek! dü"ünceler!n, z!hn!n!zde aynı anda yankılandı%ı f!kr!ne kapılmanız !ç!n büyücülü%e !nanmanıza gerek yok. Belk! de bazı dü"ünceler!m!z gerçekten de b!zlere “yabancı” oldu%u !ç!n bu f!kre kapılıyorsunuzdur. Belk! de, ps!kologların bas!tçe “b!l!"sel uyumsuzluk” d!ye tanımladıkları "ey, en azından bazı dü"ünceler!m!z!n kayna%ının b!z!m dı"ımızda oldu%u ve sev!ms!z b!r b!ç!mde z!h!nler!-m!zde b!r araya geld!%! gerçe%!nden kaynaklanmaktadır. Bu “yabancı” dü"ünceler!n ço%alması ve "!ddetlenmes! sonucu ps!kot!k sanrılar ba"-layab!l!r. K!"!, z!hn!nde alı"ılmadık sesler!n yankılandı%ını b!l!nçl! b!r "e-k!lde duyar. Aslında bu h!ç de yen! b!r f!k!r de%!l; mele%!n b!r kula%ına “Sakın yapma!” d!ye fısıldarken "eytanın d!%er kula%a “Had!, devam et!” d!ye ba%ırdı%ı ç!zg! f!lm karakter!n! hatırlayın.

Yan! belk! de kel!men!n tam anlamıyla etrafımızdan ed!nd!%!m!z dü-"ünceler!n es!r!y!z. Tıbb! b!r benzetme yapacak olursak, f!k!rler!m!z!n, toplumsal !l!"k!ler yoluyla ed!nd!%!m!z z!h!nsel b!rer “enfeks!yon” oldu-%unu söyleyeb!l!r!z. B!r!n!n hap"ırmasıyla gelen m!kroplar yüzünden, korkunç hastalıklar kapab!lece%!m!z! b!l!yoruz. Pek! ya b!r arada ya"a-dı%ımız !nsanlardan kültürel olarak kaptıklarımızın da tehl!kel! b!ç!mde bula"ıcı oldu%undan end!"e etmem!z gerek!rse? #ster m!s!n!z, b!rb!r!-m!zle sohbet ett!%!m!z anda beyn!m!z son derece tehl!kel! patojenlerle k!rlens!n! Esasında, b!z sohbet ederken, f!k!rler de b!r bey!nden d!%er!ne hareket ederek z!h!nler!m!zde kend!ler!n! e"l!yor olmalılar.

Dü"ündü%ümüz "eyler! neden dü"ünüyoruz? Dü"ünceler m! b!ze a!t yoksa b!z m! onlara a!t!z? Dü"ünceler!n kend! kend!ler!ne dü"üneb!ld!k-ler!ne da!r bu "a"ırtıcı f!k!r, memet!k adlı yen! b!r kuramı olu"turur. Bu kuram, !nsanların da !ç!nde bulundu%u toplumsal türlere !l!"k!n öneml! b!r anlayı"a dayanır. B!rçok dü"üncen!n, b!z!m z!hn!m!zde olu"mayıp, ba"kalarının f!k!rler! olarak geld!%!n!n fark ed!lmes!nden yola çıkar. Me-

xv

met!k b!l!m!ne göre, bu dü"ünceler, z!hn!m!ze g!rmeler!yle b!rl!kte, ken-d!ler! !ç!n çalı"maya ba"lar; belk! de b!z!m çıkarlarımızla çel!"en hede$er pe"!ne dü"erler. Bu f!k!rler, b!r çe"!t b!yoloj!k v!rüsler hal!ne gelmeler!n! sa%layan n!tel!kler! yüzünden, kend! çıkarlarının pe"!nded!rler.

Toplumb!l!mc!ler, toplumsal gruplara mensup k!"!lere a!t ortak !nanç ve de%erler havuzunun - kısaca kültürler!n - zaman !ç!nde evr!ld!%!ne uzun zamandır d!kkat çekmekted!r. Yen! !nanç çe"!tler! - mutantlar - be-l!rl! aralıklarla ortaya çıkmakta ve b!reyler tarafından, söz gel!m! ps!kolo-j!k çek!c!l!kler! g!b! gen!" b!r yelpazedek! kıstaslara göre seç!lmekted!rler. Ünlü zoolog R!chard Dawk!ns (hâl!hazırda, b!l!m!n halkça anla"ılması !ç!n olu"turulmu" Oxford Ün!vers!tes! Charles S!mony! kürsüsü profe-sörüdür), kültürel ve b!yoloj!k süreçlerdek! bu benzerl!kten yola çıka-rak, b!yoloj!k evr!m! tanımlarken kullanılan !lkelerle kültürel evr!m!n de tanımlanab!lece%!n! öne sürdü. Dawk!ns, özell!kle de b!yoloj!k e"ley!c! olan genler!nk!ne benzer b!r rol oynayan yen! b!r b!lg! b!r!m! saptadı. #nsanların b!lg! alı"ver!"!nde bulunmasıyla kend! kend!ler!n! e"leyecek-ler!n! farz ett!%! bu kültürel parçacıklar !ç!n “mem” ter!m!n! türett!. Bu bakı" açısı, memler!n !nsanların b!rer gan!met g!b! topladı%ı ve onların bey!nler!ne “z!h!n v!rüsler!” olarak bula"an f!k!rler oldu%u sonucuna var-maktadır. Belk! de, z!hn!m!zdek! “dü"ünce genler!’n!n süregelen faal!-yetler! yüzünden dü"ünceler!m!z!n özgür !radem!zle pek alakası yoktur.

B!rçok k!mse, memler konusundak! dü"ünceler! mantıklı bulur ve be-n!mser. Ancak, bu spekülasyonlar pek de güven!l!r de%!ld!r; çünkü mem-ler!n varlı%ı henüz ortaya konmamı"tır. Y!ne de, toplumsal !l!"k!lerle b!lg! e"lemes! arasında düzenl! b!r ba%lantı oldu%u !spatlanırsa, böyle b!r bulu"un !nsan ps!koloj!s! ve toplumun do%ası bakımından öneml! çıka-rımları olur. Bu nedenle, memler!n neler oldu%unun bel!rlenmes! !ç!n ortak b!r g!r!"!m gerekmekted!r. Bu k!tapta, söz konusu kültürel e"ley!-c!ler!n var oldu%unu savunmaktayım. Memler!n neler olab!lece%!n! ve nerelerde bulunab!lece%!n! saptayarak, memlerle !lg!l! varsayımların sü-ratle sonuçlanmasını umuyorum. Memler!n varlı%ı kabul ed!l!rse, yen! memet!k b!l!m!nde “somut” bulu"lar ba"latılab!l!r.

MEMET!K EVR!Mxvi

Bu amaçla, Memet!k Evr!m, memet!k b!l!m!n!n ana f!kr!n!n açıklan-masıyla ba"lar: Memler e"ley!c!lerd!r. Küatürel evr!m de dâh!l, her tür evr!msel süreç, nes!ller!n b!rb!r!yle ba%lantılı özell!kler!n! gözler önüne sermel!d!r. Sözünü ett!%!m!z bu n!tel!%e, b!yologlar kalıtım adını ver!r. E"leme !se, evr!m!n nasıl çalı"tı%ına !l!"k!n daha açık b!r !dd!adır ve özel b!r tür aracının; e"ley!c!n!n, kültürel özell!kler!n tekrarlanmasına yol aç-tı%ını öne sürer. K!m! evr!mc! yakla"ımlar, - memet!k b!l!m! !le rekabet eden sosyob!yoloj! ve evr!msel ps!koloj! g!b! - kültüre da!r açıklamala-rında sadece genet!k kalıtımdan bahsederler. Ben buna katılmıyorum. Toplumsal olarak !let!len b!lg!, kültürün merkez!d!r. Fakat b!lg! !let!ld!%! zaman e"lenm!" olur mu? Asıl soru budur. Bu soruyu yanıtlamak !ç!n, f!k!rler!m!z! netle"t!recek ve tahm!nler!m!z!n b!z!mle b!rl!kte yok olup g!tmes!n! engelleyecek yen! b!lg! kaynakları bulmalıyız.

Memler !ç!n uygun b!l!msel dayanak ne olab!l!r? Kültürel özell!kler!n kalıtılmasıyla b!rl!kte e"lemen!n gerçekle"t!%!ne nasıl kanaat get!rece%!z? #lk!n, Darw!n kuramının kültürel evr!m! de kapsayacak "ek!lde nasıl ge-nelle"t!r!lece%!n! b!lmel!y!z. Özell!kle, !lk a"amada e"lemeyle ney! !fade ett!%!m!z! bel!rlemem!z gerek!r. Bu k!tapta öncel!%!m, kültürel evr!mle ney! kastett!%!m!z! ve bunun nasıl gerçekle"t!%!n! açıklamaktır. Bu amaç-la, kültürel b!r e"ley!c!n!n nasıl çalı"tı%ını anlamak !ç!n, hakkında b!raz b!lg! sah!b! oldu%umuz d!%er e"ley!c!lere -pr!onlar1 ve b!lg!sayar v!rüs-ler!- göz atmakta fayda var. Bu e"ley!c!ler!n, genlerden oldukça farklı çalı"tıkları ortaya çıkmaktadır ve bu da memlere da!r olasılıkları büyük ölçüde artırmaktadır.

E"ley!c!ler b!lg!y! !let!rler; ancak b!lg!, genell!kle s!h!rl! ve de%!"ken b!r "ey olarak algılanmaktadır. Memler!n z!hn!m!zde uçu"arak dı" dün-yaya açılmasını, k!taplarda veya anıtsal m!mar!de uzunca b!r süre ya"a-dıktan sonra tekrar z!hn!m!ze dönmes!n! sa%layan b!lg!, aslında mem!n !ht!yacı olan her "ekl! alab!lmekted!r. Sanıyorum k! böyles! hızlı b!r hayat tarzında h!çb!r b!lg! türü barınamaz. Vah"! memler! ürkütmeden yakla"-

1 Bazı bey!n hastalıklarına yol açan prote!n parçası. Nükle!k as!t !çermeyen pr!onlar m!kros-kopla görülemezler (E.N.)

xvii

malı ve tam olarak nerelerde bulunab!lecekler!n! tesp!t etmel!y!z. Çe"!tl! öner!ler! d!kkate aldıktan sonra, memler!n yalnızca beyn!m!zde buluna-b!lecekler! sonucuna ula"ıyorum.

Ara"tırmaları tamamladıktan sonra, k!tabın ortasına do%ru !lerleye-l!m. Bu bölümlerde, memler ba"langıçlarından, muhtemelen yüzlerce m!lyon yıl öncek! evr!lme sürec!nden !t!baren anlatılmaktadır. Memler, meslek hayatlarına yalnızca !nsanların bey!nler!nde e"lenerek ba"lamı" olmalı. Ardından, b!r organ!zmadan d!%er!ne geçmeler!n! sa%layacak b!r h!le ö%rend!ler. Tartı"malı b!ç!mde, bunu bey!nden bey!ne atlayarak kend!ler!n!n gerçekle"t!rmed!%!ne !nanıyorum. Aks!ne, söz kalıplarına benzeyen s!nyaller kullanarak yayıldılar. Yen! konukçu beyne ula"an bu s!nyaller, oradak! malzeme üzer!nden !lg!l! mem! yapılandırmaya ba"-ladı. Bu dolaysız süreçte, memler!n etk!s!yle, z!h!nler arasındak! mesafe süratle kapandı. Son zamanlarda !se memler; k!taplar, CD’ler, reklam panoları ve t!"örtler g!b! mesajlarını depolayab!lecekler! yapay olguları ke"fett!ler. Bu durum, b!r bey!nden d!%er!ne yol alırken memlere kalıcılık ve sadakat anlamında avantaj sa%ladı.

Bu k!tap, nasıl dü"ündü%ümüz ve !let!"!m kurdu%umuz konusunda yen! b!r dü"ünce tarzı olu"turmaktadır. Özgür dü"ünceye sah!p ba%ım-sız varlıklar yer!ne memler tarafından yönet!len zomb!lersek; "ayet bu durum, kend!m!z! algılamamızda, sözler!m!zde, davranı"larımızda ve !n"a ett!%!m!z toplumların do%asında öneml! b!r etk!ye sah!pt!r. Bu te-mel soruların cevabı memler!n ara"tırılmasında yatıyor. El!n!zdek! k!tap, konuyla !lg!l! son söz olmasa da, z!h!n v!rüsler!n!n tam da "u anda, b!l-med!%!m!z b!r "ek!lde, en azından "u ana kadar b!lmed!%!m!z b!r "ek!lde, g!zl!ce ve sess!zce e"len!p e"lenmed!kler!n! bulmayı amaçlamaktadır.

MEMET!K EVR!Mxviii

KARMA&ANIN ORTASINDA 1

Bölüm I

Karma"anın Ortasında

1953’te, büyükannes!n!n cenaze tören!ne katılan Fore kab!les!ne mensup genç b!r kız, merhumen!n bey!n parçacıklarını yed!. Ya"lı kadın, uzuvlarının kontrol ed!lemez b!ç!mde, artarak t!tremes!ne, koord!nasyon kaybına, felç ve bunamaya yol açan b!r hastalıktan ölmü"tü. Dört yıl sonra, tam da Amer!kalı genç ve ukala b!r doktor Papua Yen! G!ne’n!n Do#u Da#lık Bölges!’ndek! köyler!ne geld!#!nde, genç kız sarsıcı hastalık bel!rt!ler!n! göstermeye ba"la-mı"tı. Genç kız ertes! yıl öldü. Çok geçmeden, köydek! b!rçok kadın, “kuru” d!ye adlandırdıkları t!tremeden muzdar!pt!ler. Ancak, Carleton Gajdusek adlı genç v!rolog, cenaze törenler!ne !"t!rak etmek !le k!"!n!n kend! cenazes!-n!n kaldırılması arasında b!r ba#lantı kurdu. Bu haber!n yayılmasının ar-dından, bey!n yeme gelene#!ne son ver!ld! ve “kuru”’nun Fore toplumunda yarattı#ı korkunç sonuçlar g!derek azaldı.

1838’de, dünyanın etrafını dola"tı#ı Beagle yolculu#undan henüz dönen genç Charles Darw!n, artık hayatta olmayan b!r adamın f!k!rler!n! büyük b!r !"tahla okumaktaydı: $omas Malthus’un, !nsanların sınırlı kaynaklar üzer!ndek! rekabet!n! konu alan k!tabı onu oldukça heyecanlandırdı. Dar-w!n, okuduklarıyla popülasyon düzenler!n!n zaman !ç!nde s!stemat!k olarak nasıl de#!"t!kler! sorusu arasında ba#lantı kurdu. Kalıtım f!kr!yle de ba#lantı

MEMET!K EVR!M2

kurulmasının ardından, farklı özell!kler arasında do#al seç!l!m yoluyla evr!m kuramı do#mu" oldu. Çok geçmeden, Darw!n Türler!n Köken! ($e Or!g!ns of the Spec!es) adlı k!tabı !ç!n notlar tutmaya ba"lamı"tı b!le.

6 Mart 1992 sabahı, C!nc!nnat!’de ya"ayan b!r genç, uyandı ve evdek! b!lg!sayarını açtı. Ancak b!lg!sayarı her zamank! g!b! açamadı#ını görünce b!r anda korkuya kapıldı. Sab!t d!sk!ndek! ço#u b!lg!n!n g!zl!ce karı"tırıldı-#ını çabucak fark ett!. Dünyanın belk! de öbür ucunda ya"ayan b!r b!lg!sayar korsanı tarafından olu"turulan b!r kod, b!lg!sayar belle#!nden rastgele alınan ver!ler sayes!nde sab!t d!sk bölümler!n!n üstüne yazılmı"tı. B!r süre sonra, ço-cuk M!chelangelo olarak adlandırılan v!rüsün (ba"langıç tar!h! olan 6 Mart ünlü ressamın do#um günüydü) son dönemde satın alarak b!lg!sayarına yük-led!#! bazı yazılımlarla kaza sonucu bula"mı" olab!lece#!n! yerel b!r gazetede okudu.

Görünü"te b!rb!r!nden ba%ımsız olarak farklı zamanlar ve yerlerde ger-çekle"en bu olaylar, b!lg!n!n b!yoloj!k, kültürel veya elektron!k b!ç!mlerde !let!lmes!yle !lg!l!d!r. Örne%!n, kuru hastalı%ına, b!yoloj!k b!lg!ler! ta"ıyan ve b!r k!"!den d!%er!ne enfeks!yon yoluyla bula"an b!r patojen neden ol-maktadır. B!lg!, !k!nc! olayda da yayılmaktadır. Mürekkeple boyanmı" b!r kâ%ıt parçasına gözü takılan Darw!n, Malthus’un ya"amkalım !ç!n eko-loj!k rekabet f!kr!yle tanı"tı. Son olaydaysa, b!r yı%ın d!j!tal b!lg! !çeren M!chelangelo v!rüsü, b!r d!z! uzun f!z!ksel ba%lantı sayes!nde, C!nc!nna-t!’dek! çocu%un b!lg!sayarına elektron!k olarak aktarılmı"tı.

Ancak h!kâye burada b!tm!yor. Bu olayların b!lg!n!n e"lenmes!yle de !lg!s! var. Her üç durumda da, b!yoloj!k, kültürel veya elektron!k mesaj-ların !let!lmes!n!n ardından, esas kopyalar kayna%ında kalmı"tır: Kuru, ölü k!msen!n beden!nde, Malthus’un f!k!rler! Nüfus %lkeler! Üzer!ne B!r Deneme (An Essay on the Pr!nc!ple of Populat!on) adlı eser!n!n sayfalarında ve M!chelangelo v!rüsü b!lg!sayar korsanının b!lg!sayarında. Yan! b!rer !let!"!m faal!yet! olan bu üç olayda da mesaj, kayna%ının dı"ında b!r yer-lerde ço%almaktadır.

Pek!, söz konusu olayların b!lg!n!n e"lenmes!yle alakası var mıdır; hat-ta bu sayede m! gerçekle"m!"lerd!r? Kend! kend!ne ço%almayla d!%er b!r


aracının çabaları sonucu ço%alma arasında büyük fark vardır. Söz konusu farklılık neden bu kadar öneml!? E"lenen b!r b!lg! b!r!m!yse, e"ley!c! ola-rak adlandırılab!l!r. #let!"!m sadece e"lemeyle de%!l, e"ley!c!lerle de !lg!l!yse, bu durumda e"ley!c! d!nam!k olarak adlandırılan özel b!r d!nam!k türü söz konusudur. Tüm evr!msel süreçler!n temel!nde bu d!nam!k vardır ve matemat!ksel anlamda genel b!r katal!t!k tepk!me olarak tanımlana-b!l!r. Temelde e"ley!c! formül, b!r objen!n kend! kopyasını üreteb!ld!%! özel yolları d!kkate alır. Bu durumda, üret!m sürec!n! hızlandıran; ancak kend! tükenmeyen b!r katal!zörün yardımına !ht!yaç duyulur. Formül, özell!kle b!r!m zamanda e"ley!c!n!n kaç tane kopyasının üret!leb!lece%! üzer!nde durur. Sürec!n hızı, e"ley!c!n!n katal!zör görev! görmes! veya bu rolü reaks!yona katılan ba"ka b!r unsura bırakmasına göre de%!"!kl!k gös-ter!r. Bu tür enerj! gerekt!ren olaylar, uzun ço%alma tar!h!nde, evr!msel b!r kol olu"turmak !ç!n b!r araya gelm!" geç!c! parçalardır. Söz konusu evr!msel kollarda aynı b!lg!n!n b!r mekândan d!%er!ne geçt!%! ve böylece zaman !ç!nde varlı%ını sürdürdü%ü b!r z!nc!r söz konusudur. D!%er ta-raftan, tek ba"ına ço%alma !"lem!, evr!msel tar!h!n b!r parçası olmayan, ayrık ve ba%ımsız b!r eylemden !baret olab!l!r. Bu nedenle de, en küçük b!r b!lg! b!r!m!n!n ço%almasında dah!, b!r e"ley!c!n!n sürece dâh!l olması büyük farklılıklara yol açar.

O halde, k!tap okumak veya hastalanmak g!b! !let!"!m olayları e"le-y!c!lerle açıklanab!l!r m!? Ço%u b!yolo%un hemf!k!r oldu%u üzere, hasta-lıklara b!r e"ley!c! neden olur. Asıl soru, bunun hang! e"ley!c! oldu%udur.

Yen! G!ne’ye g!tme cesaret! gösteren doktor Carleton Gajdusek, 1976 yılının Nobel Tıp ödülünü aldı. Gajdusek, bey!ndek! lezyon ve ola%an dı"ı plakların kademel! olarak artması olan kuru hastalı%ının, asa-lak b!r e"ley!c! grubunun büyümes!yle olu"tu%unu !dd!a etm!"t!. V!ro-log olan doktora göre, kuru hastalı%ında, enfeks!yon ba"langıç tar!h! !le semptomların !lk ortaya çıkı"ı arasındak! uzun zaman d!l!m! anormal b!r durumdu. Gajdusek, kend!s!ne en saygın b!l!m ödülünü kazandıran yo-rumunda, yen! b!r v!rüsten bahsetmekteyd! ve bu v!rüs mevcut b!r e"ley!-c! türü üzer!nde uzun süren elver!"l! b!r kuluçka dönem! geç!rmekteyd!.

MEMET!K EVR!M4

Ancak, batı tıp dünyası, 20 yıllık etk!n ara"tırmalara ra%men, açıklayıcı örneklerde kortekstek! plakların ortaya çıkmasıyla !l!"k!lend!r!len b!r v!-rüs bulamadı.

1997 yılında, kurunun yanı sıra, scrap!e, Bov!ne Spong!form Encep-halopathy (BSE) (del! dana hastalı%ı) ve Creutzfeldt-Jakob hastalı%ı (CJD) g!b! dejenerat!f nöroloj!k hastalıkları tanımlayan Stanley Prus!ner adlı b!r d!%er doktor da Nobel Tıp ödülünü kazandı. Prus!ner’e göre, adı geçen benzer hastalıklara yen! b!r b!yoloj!k e"ley!c! sınıfı yol açmaktay-dı: Pr!onlar (bula"ıcı prote!n parçacıkları !fades!n!n kısaltılmı"ı). Gajdu-sek’!nk!nden daha rad!kal olan bu !dd!a, tüm patoloj!k ajanların nükle!k as!t (DNA veya RNA) !çerd!%!n! ve bunlar tarafından üret!ld!%!n! savu-nan b!yoloj!k dogmaya kar"ı gel!yordu. Aks!ne, söz konusu prote!nler (“X prote!n!” adlı b!l!nmeyen b!r katal!zörün yardımına !ht!yaç duymalarına ra%men) ba"ka prote!nler tarafından do%rudan üret!lmekteyd!. Bununla beraber, pr!onların varlı%ı henüz tam olarak !spatlanmı" de%!ld!. O halde, b!rb!r!nden farklı nedenler öne süren Gajdusek !le Prus!ner’den b!r! fena halde yanılıyor olmalı.

Kuru hastalı%ına b!r v!rüs veya pr!ondan hang!s!n!n yol açtı%ı ne-y! de%!"t!r!r? Her !k! açıklama da temel gerçeklerlere uygun g!b!. Be-y!n zarlarının yenmes!n!n ardından hastalık semptomlarının gel!"mes! arasında b!r ba%lantı var. Hastalı%a neden olan yol açık. Y!ne de, ço%u "ey bu sorunun cevabına ba%lıdır; çünkü pr!onlar, evr!msel hede$er!n! v!rüslerle aynı "ek!lde gerçekle"t!rmezler; çünkü pr!onlar, her nes!lde tekrar DNA’ya dönü"türülmekle !lg!lenmezler: Yan!, kend!ler!n! kopya-lamak !ç!n genet!k b!r engelle kar"ıla"mazlar. Böylece, oldukça ba%ımsız hareket edeb!l!rler ve gen ürünler!ne -!nsanlara- özell!kle kötü davrana-b!l!rler (B!l!nen tüm pr!on hastalıkları ölümcüldür). Pr!onlar, DNA’dan kurtulmalarının ardından yen! konukçulara, örne%!n !neklerden !nsanla-ra kolayca geçeb!l!rler. Çok çe"!tl! türlerde, pr!on prote!nler!n!n zararsız formu bulunur. Ancak, tıpkı !nekler!n kurutulmu" ve çek!lm!" ölü koyun dokularıyla beslenmes! g!b! -k! bu Avrupa’nın bazı bölgeler!nde uygulan-maktadır- prote!n moleküller!nden yeterl! m!ktarda g!r!" olması hal!nde,


yen! b!r tür de enfeks!yon kapab!l!r. Sonuçta, koyunlarda görülen scra-p!e hastalı%ı, !neklerde “del! dana” hastalı%ına dönü"ür. #nsanlarsa, sı%ır et! yenmes!yle bula"an ve pr!onun !nsanlarda görülen formu olan CJD hastalı%ını kapab!l!rler. Dahası, bu hastalıkların seyr!nde kayded!len nü-fus !stat!st!kler!ne bakıldı%ında, ep!dem!yoloj!k öneme sah!p parametre de%erler!nde farklılıklar görülür: Enfeks!yon kapma olasılı%ı, enfeks!yon !le hastalık ba"langıcı arasındak! tahm!n! gec!kme g!b!. Pek!, hastalı%ın tedav!s! nasıl gerçekle"ecek? Pr!onlar b!rer v!rüs olmadı%ına göre, v!rüs engelley!c! ajanların pr!onlardan kaynaklanan hastalık üzer!nde herhan-g! b!r etk!s! olmayacaktır. Buradak! mantık, b!r e"ley!c!y! ele aldı%ında, b!r hastalı%ın do%ru b!r "ek!lde açıklanması !ç!n do#ru e"ley!c!y! aldı%ın-dan em!n olmayı gerekt!r!r.

B!lg!n!n e"lenmes!yle !lg!l! yukarıda bahsed!len !k!nc! olaya geçel!m. Darw!n, b!r “z!h!n v!rüsü”nden enfeks!yon kapmı"tı. Bu olayı açıklamak !ç!n benzer yollara ba"vurulab!l!r. #lk olarak, daha tutucu yoldan g!del!m. Gajdusek taraftarlarının varsayımına göre söz konusu olgunun sorumlu-su mevcut b!r e"ley!c! sınıfı olan genlerd!r. Bu açıklamaya göre, Darw!n, Malthus’un ölümünden önce yazdı%ı yen! f!k!rler!yle b!r!ler!n! !kna etme !ste%!ne bas!t b!r b!ç!mde cevap verd!. Varsayıma göre, genler, ürett!kle-r! organ!zmaları daha zek! ve kar"ıla"ılan güçlüklerle ba" etmede daha ba"arılı kılmak !ç!n yen! b!r stratej! !zlemekted!r. Bu stratej!, toplumsal !let!"!m veya d!%er organ!zmalardan b!lg! ed!n!lmes! olab!l!r; b!z!m örne-%!m!zde !se b!r k!tap yoluyla gerçekle"m!"t!r.

D!%er taraftan, Malthus’un f!k!rler!n!n Darw!n’!n aklında yer ed!n-mes!n!n neden! belk! de, ya"amkalımın kend!s! !ç!n ver!len ekoloj!k reka-bet kavramının, Darw!n’! -veya d!%er !nsanları- kend!ne çekecek pek çok özell!%e sah!p olmasıdır. Yan!, belk! de f!k!rler, yen! konukçu-z!h!nlerde ye"ermeler!ne ve böylece gelecek e"lemeler !ç!n sa%lam b!r yer ed!nmele-r!ne !mkân veren evr!lm!" yet!lere sah!p e"ley!c!lerd!r.

Prus!ner taraftarlarına a!t !k!nc! açıklama daha rad!kald!r, çünkü yen! b!r e"ley!c! sınıfının varlı%ını kabul etmekted!r. Burada konumuz genler

MEMET!K EVR!M6

veya pr!onlardan z!yade, Oxfordlu b!yolog R!chard Dawk!ns’!n adlandır-dı%ı üzere “memler”d!r. Memler!n !nsan beyn!nde !kamet eden ve k!"!ler arasındak! geç!"lerde kend!n! kopyalayab!len e"ley!c!ler oldukları varsa-yılır; çünkü, Malthus’un z!hn!ndek! memler, mürekkep damlaları olarak yen!den kodlanmı" ve sah!b!n!n vefatının ardından k!tap sayfalarında varlı%ını sürdürerek Darw!n’!n etk!n ve ya"ayan z!hn!ne kopyalanmı"-tır. Bu memler, Darw!n’!n z!hn!ne g!rmeler!yle b!rl!kte, orada bulunan d!%er f!k!rlerle !l!"k! kurarak tek b!r b!le"!k olu"turdular: Evr!m Kuramı. (Aynı f!k!rler b!rkaç yıl sonra, ba"ka b!r z!h!nde, Malthus’un yazdıkları-nı okuyan Alfred Russel Wallace’ın z!hn!nde de yer ed!necekt!r.) F!k!r-ler açısından bakıldı%ında, bu mem b!le"!m!n!n ba"arısı ola%anüstüdür. Günümüzdek! gen!" dü"ünsel ortamda "ek!l de%!"t!rm!" olan Malthus’a a!t f!k!rler, b!rkaç nes!ldek! konukçu b!reyler sayes!nde varlı%ını koru-du ve zaman !ç!nde yaygınla"arak evrensel b!r kuram hal!ne dönü"tü. Malthus’un rekabete !l!"k!n f!k!rler!, yen! b!r ya"amkalım rekabet! bakı-mından ba"arılıydı: Yen! b!r e"ley!c! türü arasında geçen bey!nlerde yer ed!nme sava"ı.

Gelel!m C!nc!nnat!’dek! çocukla !lg!l! üçüncü olaya. Sadece genler!n d!kkate alındı%ı bakı" açısına göre, dünyanın b!l!nmeyen b!r yer!ndek! kötü n!yetl! b!lg!sayar korsanı, b!r programdak! araçları kullanarak b!r-çok b!lg!sayar kullanıcısıyla dolaylı b!r etk!le"!me g!reb!l!r. Genell!kle el! açık suç ortakları, hasarlı yazılımı d!%er a% dü%ümler!ne göndererek da-ha fazla hasara neden olur ve b!lg!sayar korsanının amaçlarının ötes!ne geçer. Ancak, korsanın davranı"ının neden oldu%u kötü sonuçlar, tek b!r b!rey!n art n!yet!yle özetleneb!l!r.

Yen! e"ley!c!ler!n penceres!nden bakıldı%ında !se, b!lg!sayar korsa-nının parlak f!kr! dünyaya açıldı%ında, a% tabanlı b!lg!sayar s!stemler!n! de%!"t!rmeye yarayan do%al yet!s! sayes!nde uzaktak! sab!t d!sklere sıza-rak kend! ya"amını olu"turmaktadır. Bu sayede, b!r d!z! etk!le"!m!n yanı sıra tak!p eden programın b!rçok e"lemes!n! de yaratır. Ancak b!lg!sayar korsanı, çe"!tl! noktalarda öngörülemez sonuçlar do%uran b!lg!sayar v!-rüsünün tak!p ett!%! yolları kend! planlamaz. Bu durum d!%er a% kullanı-


cıları !ç!n c!dd! b!r hal alır ve v!rüs kend!n! e"leme konusunda fazlasıyla ba"arılı olursa, v!rüsün Web dünyasında kavu"tu%u özgürlük, b!lg!sayar korsanının yakalanmasına ve yargılanmasına b!le neden olab!l!r. Muh-temelen, b!lg!sayar korsanının ba"langıçta hayal ett!%! bu de%!ld!r. Ya"a-nanlar, v!rüsün ta"ıdı%ı e"ley!c! n!tel!klerden kaynaklanmaktadır.

Her olayın !k! farklı yakla"ımla da açıklanab!lece%!n! gördük. Ge-leneksel !let!"!m f!kr!ne göre, -k!tap veya b!lg!sayar g!b! yapay olgular aracılı%ıyla olsa dah!- böyles! b!r toplumsal etk!le"!m düzen! ve b!lg! alı"-ver!"!n!n !çer!%!, !let!"!m !ç!ndek! tara$arın (Malthus ve Darw!n g!b!) !radeler! do%rultusunda bel!rlen!r. Bu standart yakla"ım, süreçtek! ba"rol oyuncusu !nsan oldu%u takd!rde, b!lg!n!n toplumsal !let!m esnasında ço-%aldı%ını kabul eder. Evet, b!lg! ço%almı"tı; ancak, b!lg!n!n kend!s! e"ley!-c! oldu%u !ç!n ço%almadı! B!lg!n!n ço%almasında sorumluluk, do%rudan ve sadece !let!"!m !ç!nde olan k!"!ler!n el!nde, d!l!nde ve beyn!nded!r.

Yalnızca b!lg!n!n e"lenmes! hal!nde, nedensel b!r güç, !let!"!m!n açık-lanmasına ekleneb!l!r. Bu, tam da mem h!potez!n!n temel n!tel!%!d!r. Memet!k yakla"ıma göre, !let!"!m!n temel!nde, geleneksel yakla"ımın fark edemed!%! b!lg! ta"ıyan b!r e"ley!c! mevcuttur: Yan rolde oynar g!b! davranan g!zl! b!r cüce; !let!"!m sürec!n! yönlend!ren görünmez !pler! çe-ken b!r kuklacı. Bu kuklacı, b!lg! paket!n!n kend!s!d!r ve kend! sonlarını yönlend!rmek üzere evr!lm!"t!r.

B!lg!n!n yayılmasıyla !lg!l! bu teor!ler!nden yalnızca b!r! do%ru ola-b!l!r: Memler ya vardır ya yoktur. Bu nedenle, bu k!taptak! esas soru "u: B!lg!n!n !let!m!nde yatan nedensel güçler nelerd!r? Bu !let!"!msel olayları “okuyan” !k! yoldan hang!s! do%rudur? Sorumluluk tamamen gen taban-lı organ!zmalara mı a!tt!r, yoksa genet!k olmayan e"ley!c!ler de, kend! evr!msel çıkarları do%rultusunda b!r rol oynar mı? Kuru ara"tırmasında oldu%u g!b!, toplumsal !let!"!me yönel!k etk!l! b!r açıklama !ç!n do%ru e"ley!c! seç!lmel!d!r.

Pek çok "ey, hatta kend!m!z! algılayı"ımız b!le buna ba%lıdır. Ben!m cümleler!m k!me a!t? Bana mı memlere m!? Kend! dü"ünceler!m ben!m

MEMET!K EVR!M8

karar vereb!ld!%!m "eyler m!, yoksa !ç!mden çıkıp ba"kalarına da enfek-s!yon yaymaya çalı"an asalaklar mı? Memet!k b!l!m!n!n !ler! sürdü%ü !dd!adan yola çıkarak (k! !nsanlar kend! davranı"larını kontrol ett!kler! yanılsamasıyla b!rer zomb!ye dönü"eb!l!rler), memler!n varlıkları konu-sunda c!dd! b!r ara"tırma yürütülmel!d!r.

Genler ve M#kroplar1997 yılında, r!sk sermayedarı Steve Jurvetson, !lk olarak Hotma!l ta-rafından uygulanan, her elektron!k postanın sonuna yen! h!zmetler!n! tanıtan reklam görsel! ekleme stratej!s!n! tanımlamak !ç!n “v!ral pazarla-ma” ter!m!n! türett!. &!rket, kend!n! e"leyen bu reklam sayes!nde gerçek anlamda ün kazandı. Sadece 18 ay !ç!nde, 12 m!lyon yen! kullanıcının katılımıyla devasa b!r büyüme hızına ula"tı. O zamandan ber!, #nternete akın eden “.com” uzantılı bütün !"letmeler, kullanıcılara sundukları “üc-rets!z” sayfalara reklam görseller! koymak g!b! takt!kler! uygulayarak v!ral pazarlamaya yön vermeye çalı"maktadır. Web sayfaları, mü"ter! taban-larını artırmak amacıyla yazılım tanıtımlarının !nd!r!lmes! veya benzer ürünler!n reklamını yapan s!teler!n kar"ılıklı ba%lantı anla"maları yap-ması g!b! stratej!ler uygulamaktadırlar. Böylece “buzz etk!s!” yaratmak amaçlanmaktadır. Akıllı "!rketler, b!r f!kr! veya ürünü mal!yetl! reklam kampanyalarıyla tanımadıkları da%ınık b!r k!tleye pazarlamak yer!ne, k!l!t mü"ter!ler!ne ve !lk katılımcılarına odaklanarak, ürünü bu k!"!ler!n pazarlamasını sa%larlar. Genel kanı, b!lg!n!n bula"ıcı oldu%u yönünded!r. B!lg!, her zaman !ç!n reklamcılık sektöründek! !"ler veya bu !"ler!n kont-rolündek! ürünlerle de%!l, b!r mü"ter!den d!%er!ne, a%ızdan a%za reklam yoluyla da yayılab!l!r. (veya günümüz d!j!tal ça%ına uyarlarsak, klavyeden klavyeye, d!yeb!l!r!z). Mottomuz "u: Trendlere yön veren, farklı toplum-sal gruplara h!tap edeb!len ve ba"kaları üzer!nde etk! bırakan k!"!lere odaklanın. Bunlar, toplumsal a%ların gücünü kullanmaya ve bulduklarını arkada"larıyla payla"maya can atan k!mselerd!r.

Son zamanlarda popüler b!rçok k!tap, okuyucularına v!ral pazarlama f!kr!n! satmaya çalı"arak bu f!k!rden faydalanmaktadır. Söz konusu k!-


taplar ne g!b! t!caret sırları sunarlar? Pek! b!zler, !nsanı kıskandıracak kadar ucuz ve etk!l! bu reklamla, kend!m!z! veya f!k!rler!m!z! tanıtmayı nasıl ba"arab!l!r!z?Malcolm Gladwell Kıvılcım Anı ($e T!pp!ng Po!nt) adlı k!tabında, et-k!n b!r reklam !ç!n üç tane özel ve nad!r bulunan ps!koloj!k unsurun gerekl!l!%!nden bahseder: B!rle"t!r!c!, Erbap ve Satıcı. Bu !nsanlar me-sajlarımızı yayacak k!"!lerd!r. B!rle"t!r!c!ler, herkes! tanıyan toplumsal !nsanlardır ve b!lg!n!n toplumda yayılmasını hızlandırırlar. B!rle"t!r!c!ler herkes! tanımakla kalmazlar, farklı kes!mlerden b!rçok !nsanla !l!"k!ler! vardır. Toplumsal a%lar arasında ba%lantılar veya grupların b!rb!r!nden soyutlanmasını önleyen köprüler kurarlar. Bu k!"!ler sayes!nde, b!r f!k!r dura%an b!r suyun !ç!nde gez!nmekten büyük ölçüde kurtulur ve gen!" k!tlelere ula"ır. Aynı zamanda, b!rle"t!r!c!ler, farklı toplumsal a%lar !ç!n-de söz konusu f!kr!n yayılmasında k!l!t rol oynayacak !nsanların da k!m olduklarını da b!l!r. Gladwell, bu !k!nc! unsuru Erbap olarak tanımlar (kel!me #bran!cede b!lg!y! toplayan k!mse anlamına gelmekted!r). Er-baplar, bell! b!r alanda öne çıkan k!"!ler hakkında b!lg! sah!b!d!r ve b!r f!kr!n veya ürünün ba"arılı olması !ç!n söz konusu alanda stratej!k öneme sah!p bu k!"!lere f!kr! aktarırlar. Erbaplar, e%!l!mler! en erken a"amala-rında ke"feden !nsanlardır. Yayılmanın hızına “çek!c!l!k” katan üçüncü kategor!dek! k!"!lerse satıcılardır. Satıcılar, heyecanları ve ba%lılıklarıyla s!z! ele geç!ren sezg! sah!b! k!mselerd!r. #let!"!m! etk!n b!r aktarıma dö-nü"türerek, s!z! yen! b!r f!kr!n veya ürünün önem!ne !kna ederler. B!r f!kre, Gladwell’!n “yapı"kanlık” olarak adlandırdı%ı duygusunu katarlar. B!r f!k!r, herhang! b!r!ne sunulab!l!r, ancak k!"! bu f!kr!n önem! konusun-da !kna olana kadar -gerçek anlamda f!kre tutulana kadar- onu yayma gere%! duymaz. Yapı"kanlık, etk!l! b!r mesaj ver!r, bellek bankanıza ya-pı"ır ve ondan kurtulamazsınız. Satıcılar !kna ed!c! k!mselerd!r ve temel b!r görü"ü alıp, k!tleler !ç!n kullanı"lı hale get!reb!l!rler. F!k!rler! veya ürünler! daha çek!c! kılmak, karma"ık dönü"ümler! gerekt!r!r. Elbette k!, reklamcılı%ın asıl amacı b!r ürünün yaygınlı%ını artırmaktır, bu nedenle de satıcılar etk!n durumdak! gerçek reklamlardır.

MEMET!K EVR!M10

Bu üç gruptan !nsanların f!kr!n!ze veya ürününüze c!dd! b!ç!mde yakla"masını sa%larsanız, toplumsal a%ların yayılmacı do%ası s!z!n !"!n!z! görecek ve mesajınız toplumu ele geç!recekt!r. Böylel!kle, b!rle"t!r!c!, er-bap ve satıcılardan olu"an küçük b!r grup, satmak !sted!%!n!z "eye büyük !lg! sa%layab!l!r.

Elbette k!, bu salgının g!zeml! d!nam!kler! vardır. Yen! b!r ürün veya h!zmet!n k!"!lerarası !let!"!m a%larıyla tüket!c! topluma yayılaca%ına !na-nan ve bu durumdan faydalanmak !steyenler ya ba"aracak ya da yok ola-caklardır. Esas olarak, yarattı%ınız buzz etk!s! !y! olmalı, yoksa g!ders!n!z. B!r "!rket, kend! markasını olu"turmak !ster. Ded!kodu haberler! "!rket!n ününü artırab!ld!%! g!b! yok da edeb!l!r. Bununla b!rl!kte, toplumsal a%lar "!rket!n kontrolü dı"ındadır ve bu nedenle de ded!kodu haberler! "!rke-t!n somut !" uygulamalarıyla desteklenmel!d!r; çünkü v!ral pazarlamanın gücünden faydalanmak !steyenler!n, !y! h!zmet ve mükemmel ürün kal!-tes! sunmaları "arttır.

Aslında, v!ral pazarlama, genel b!r f!kr!n !" hayatına uygulanma-sıdır. Bu f!k!r, en sev!ml! tab!r!yle, bula"ıcı f!k!rler!n f!kr!d!r. R!chard Dawk!ns’!n bu f!k!rler! “mem”ler olarak adlandırmasından ber!, bu ta-nımın kend!s! de oldukça bula"ıcı b!r yol !zlem!"t!r; çünkü günümüz-de bula"ıcı f!k!rlere sıklıkla “mem” denmekted!r. $e Oxford Engl!sh D!ct!onary’de mem ter!m! "öyle tanımlanır: “Genet!k olmayan yollardan, özell!kle takl!tle aktarıldı%ı dü"ünülen kültür ö%eler!.” Bu tanım, esk! Yu-nancada “takl!t ed!len” anlamına gelen b!r sözcükten türet!len özel b!r b!yoloj!k !faded!r. Dawk!ns b!rkaç temel örnek ver!r: “Notalar, f!k!rler, sloganlar, g!y!m modası, kap-kacak yapılı"ı veya kemerler!n !n"ası.”

Dawk!ns, toplumsal !let!"!m!n ger!s!nde !"leyen gen benzer! b!r me-kan!zmanın varlı%ını öne süren ne !lk ne de son kuramcıydı. Ancak, “bel-lek”, “m!met!k” ve “gen” kel!meler!n!n barındırdı%ı !puçlarını tek b!r !çe-r!kte toplayarak türett!%! “mem” kel!mes! tuttu. Türet!len kel!mede, gen-lere yapılan benzetme sadece akılda kalıcı de%!l, aynı zamanda !deoloj!k olarak çek!c!d!r. Tıpkı b!r ele"t!rmen!n ded!%! g!b! “B!r tarafta kültürel evr!me da!r zar!f b!r evrensel kuram beklent!s!n!n çek!c!l!%!ne tutunmak-


ta; d!%er taraftan da, kend! çıkarları do%rultusunda paralel b!r kültürel süreç önererek genet!k bel!rlen!mc!l!kten kaçınmaktadır.” Memler, d!%er tüm e"ley!c!ler g!b! “benc!l” olsalar dah!, genler!m!z!n çıkarlarından b!r "ek!lde ba%ımsız olan !k!nc! tür e"ley!c!lerd!r. Genel olarak, memler!n, !nsanların beyn!nde varlıklarını sürdüren ve b!reyler arasındak! aktarım gerçekle"!rken kend!ler!n! kopyalayab!len e"ley!c!ler oldukları dü"ünül-mekted!r. Memler, tıpkı bu bölümün ba"ında bahsed!len olaylar g!b!, toplumsal ö%renmen!n b!r sonucu olarak ortaya çıkarlar. Memler!n takl!t yoluyla ed!n!ld!kler! varsayımı yüzünden, Dawk!ns takl!t kavramını en gen!" anlamıyla ele alarak, memler!n yüz yüze ve kar"ılıklı etk!le"!mden z!yade, do%rudan k!tap okuyarak veya telev!zyon !zleyerek ed!n!lme o-lasılıklarını da !çerecek b!ç!mde gen!"lett!. Günümüzde kültür, yaygın b!ç!mde, toplumsal olarak ö%ren!len b!lg! olarak kabul ed!ld!%!ne göre, memler de, bu b!lg! küll!yatının kalıtımla nasıl aktarıldı%ının cevabıdır. Aslında, memler, kültürel evr!m!n açıklaması durumundadır.

Mem taraftarları arasında, f!lozo$ar, ps!kologlar, sosyologlar, b!lg!-sayar uzmanları ve daha genel olarak da her kes!mden meraklı k!"!ler vardır. Memet!k b!l!mc!ler!n ço%u konunun e%!t!m!n! almı" b!yologlar veya antropologlar de#!ld!r; yan!, ne evr!msel ne de kültürel kuramlar uzmanlık alanlarına g!rer. Bu durum, memet!k b!l!m!ne farklı b!r b!ç!m-de “popül!st” b!r n!tel!k kazandırmı"tır. Kültürün açıklanmasında “halkın terc!h!” d!r. Hatta kültüre açıklama get!ren akadem!k yakla"ımlara ve ya-"adıkları f!ld!"! kuleye yönel!k b!r kar"ı devr!m dü"ünces! söz konusudur. Ancak, bu, mem meraklılarının, kültüre !l!"k!n alternat!f evr!mc! yak-la"ımlardan b!haber oldukları anlamına da gel!r. Memet!k b!l!m!ndek! co"kunun b!r d!%er dezavantajı da, bel!rl! b!r “kes!nl!k” eks!kl!%!d!r. Yan!, memet!k yakla"ımının bazı ünlü savunucuları tarafından da kabul ed!l-d!%! üzere, memet!k b!l!m!n!n genel söylem!, poz!t!f b!l!m standartları-na göre dü"üktür. B!ç!msel kuram anlamında b!rkaç !pucu vardır, ancak memler!n evr!m!n! anal!z etmek amacıyla memet!k b!l!mc!ler!n ço%un-lu%u tarafından geçerl! kabul ed!lm!" genel b!r s!stem yoktur.

MEMET!K EVR!M12

Memet!kç!ler arasındak! bu popül!st duru", tıpkı k!l!se cemaat!n!n d!n de%!"t!rm!" b!r!n! kar"ılaması g!b!, akadem! dünyasında ant!pat!yle kar"ılanmı"tır. Bununla b!rl!kte, akadem! dı"ında !se, memler - kültürel çevreden ö%ren!len bu b!lg! parçacıkları - oldukça ra%bet görmekted!r. Memet!k b!l!m!, v!ral pazarlamada oldu%u g!b!, b!rçok güncel popüler k!tabın konusu olmu"tur. Üstel!k v!ral pazarlamacılar, !y! günler!ne denk gel!n!rse, f!k!rler!n!n, memler hakkındak! bu k!taplarda "ek!llend!%!n! de !t!raf ederler. Gladwell’!n görü"ler!, popüler pazar hakkında k!taplar ya-zan ünlü mem savunucuları Aaron Lynch ve R!chard Brod!e’den “ödünç” alınmı"tır. Bu f!k!rler Seth God!n’e ula"tı%ında, en genç ve arsız pazarla-macılar (Gladwell’!n B!rle"t!r!c!, Erbap ve Satıcı üçlemes!) tek b!r ortak özell!kte b!rle"m!"t!: Bu pazarlamacılar, “bula"ıcı” f!k!rler konusunda us-taydı. God!n’!n kaçınılmaz b!ç!mde F!k!r V!rüsünü Salıvermek ( Unleas-h!ng the Ideav!rus) adını verd!%! k!tabında, karma"ık toplumsal aktarım sürec!, ürünler!n !t!barını etk!leyeb!len konu"kan ve g!r!"ken !nsanların faal!yetler!ne !nd!rgenm!"t!r. Benzer "ek!lde, Gladwell’!n “yapı"kanlık” faktörü de !ron!k b!ç!mde “akıcılık” a !nd!rgenm!"t!r: Yen! enfeks!yonlara tes!r edeb!lme kolaylı%ı. Her durumda, toplumsal a%lar ve f!k!rler!n bu-la"ması konusunda akadem!k yazın tarafından daha fazla c!dd!ye alınan Gladwell’!n zek!ce hazırlanmı" açıklaması sulandırılmaktadır. Görünen o k!, daha "!md!den memet!k kuramının bu noktasında b!le memc!ler-den Gladwell’e, ondan da God!n’e uzanan b!r d!z! enfeks!yon söz konusu. Temel olarak, y!nelenen her ödünç alma sürec!nde, aynı f!k!rler “yen! ve gel!"m!"” vers!yonlar olarak pazarlanır. Ancak, ürün reklamlarının aks!ne, k!taplarda sunulan b!lg!ler g!derek zayı$amı" ve çok sesl! b!r hale gelm!"-t!r. Tıpkı kulaktan kula%a oyunundak! cümleler g!b!, memet!k k!tapların-dak! ayrıntılı anal!zler de, f!k!rler!n üçüncü kez kopyalanmasıyla b!rl!kte, küçük kavramlara !nd!rgenm!" ve kaba b!r "ek!lde !fade ed!l!r olmu"tur. Aslında, memet!k b!l!m!n!n açıklamak !sted!%! kavram tam da budur: Kültürel b!lg!n!n yayılması, -k! bu olayda b!lg! b!r yazardan d!%er yazar-lara ve oradan da çe"!tl! yollarla halka yayılmaktadır- okurların k!tabın hang! vers!yonundan enfeks!yon “kaptıklarına” göre de%!"!r.


Mem konusundak! akadem!k yazınlar, memler!n do%asını ele almak !ç!n !k! benzetmeden faydalanır. Memet!k b!l!m!n!n daha yaygın yoru-mu, - mem hakkında yazılan k!tap adlarından (Z!hn!n V!rüsler!, Dü"ün-cen!n Bula"ması) ve "!md!ye kadar bahsett!kler!m!zden görüldü%ü üzere - memler! b!rer m!krop olarak görür. Esasında, daha önce bahsed!lenler g!b!, en çok okunan memet!k k!taplarının yazarları da, !let!"!m olayların-da ep!dem!yoloj!k b!r yakla"ım ben!mserler. Memler, hastaların hap"ır-masına yol açan so%uk algınlı%ı v!rüsler!n!n kar"ılı%ıdır ve etraftak! her-kese bula"mayı ba"arırlar. Yan! memet!k b!l!m!, hastalı%a yol açan pato-jenler!n popülasyonlardak! yayılmalarını !nceleyen çalı"maların, kültürel alandak! benzer!d!r. Memlere yapılan “z!h!n v!rüsler!” benzetmes!nde (k! bu çarpıcı benzetmen!n or!j!nal! R!chard Dawk!ns’e a!tt!r) memler, !nsan konukçularda asalaklık eden ve bu konukçulara a!t b!lg!ler!n d!%er !nsan-ların beyn!nde kopyalanmasını sa%layan kültür parçacıklarıdır. Memler de tıpkı v!rüsler g!b! asalaktır; çünkü kend! aktarımları !ç!n ba"ka orga-n!zmaların f!z!ksel, k!myasal ve z!h!nsel süreçler!nden faydalanırlar. Da-hası, hem memler hem de v!rüsler, ya"amkalımları !ç!n zorlu b!r rekabete tab!d!rler. V!rüsler ba%ı"ıklık s!stem!n! yenmel! ve konukçunun, bu yen! v!rüs parçacıklarını henüz enfeks!yon kapmamı" konukçulara aktarması-nı sa%lamalıdır. Aynı "ek!lde, memler de, konukçunun z!hn!nde önceden var olan d!%er memler! yenmel! ve konukçunun kend!ler!n! yen! potans!-yel konukçulara aktarmasını sa%lamalıdır. Her !k! sürec!n de b!rçok ortak özell!%! vardır. Kısacası, f!k!rler b!ze de%!l, b!z f!k!rlere a!t!z! B!zler, bey-n!m!zde beslenen asalakların konukçularıyız. Bu asalaklar kend! çıkarla-rımız de%!l, onların çıkarları do%rultusunda hareket etmem!z! sa%larlar.

Memet!k b!l!m!, bu ep!dem!yoloj!k benzetmeden yola çıkarak, mem-ler!n b!r !nsandan d!%er!ne nasıl aktarıldı%ı konusuna yo%unla"ır. Ör-ne%!n, !nt!har !mges!ne !l!"k!n b!r mem (ölümcül b!r m!krobun benzer! olarak), kültürel b!r grupta yayılır ve belk! de, daha hassas olan !lk ko-nukçuların !nt!har etmes!yle b!rl!kte öldürücülü%ü azalır. Mem, popülas-yonda bula"ab!lece%! tüm !nsanlara ula"masının ardından denge kurar. (Bazı k!"!ler, konuyla !lg!l! k!tapların çok satması sayes!nde, mem f!kr!n!n

MEMET!K EVR!M14

okur-yazar nüfus arasında yaygın hale geld!%!n! !dd!a ederler. Gerçekten de, b!rer “hap"ıran mem hastası” olan bu yazarlar, kend!ler! !ç!n büyük ün ve küçük servetler kazanıyorlar.)

Reklamcılık sanatı !ç!n !y! b!r temel olu"turadursun, mem b!l!m!ne !l!"k!n ep!dem!yoloj!k benzetmen!n bazı somut kusurları da mevcut. En ba"ta k!"!y! dü"ünsel olarak tembelle"t!r!yor. Ep!dem!yoloj!, popülasyon-dak! sev!yey! !nceler, b!r patojen!n hang! yollarla hareket ett!%!yle !lg!len-mez. Mesela, X (vektörü) k!"!s!, ver!len zaman d!l!m!nde, b!r patojen! A noktasından B noktasına ta"ıyab!l!r m!? Patojenler, yürüyerek, trenle veya uçakla mı !lerlerler? Pek!, yüksek da%lara tırmanmaları veya so%uk !kl!m-lerde gezmeler! gerek!r m!? Ep!dem!yolog, bula"ma düzey!yle !lg!len!r, bula"ma yollarıyla de%!l. Ço%u ep!dem!yoloj!k model, patojen!n do%asın-dak! de%!"!kl!kle !lg!lenmez; yalnızca patojen!n yayılmasında kar"ıla"ılan farklılıkları d!kkate alır, yan! mutasyon tamamen göz ardı ed!leb!l!r. Bu !lkeye göre, ep!dem!yoloj!n!n evr!mc! olma zorunlulu%u b!le yoktur. An-cak kültür (b!r gruptak! üyeler!n !let!"!m! sonucunda, o grupta payla"ılan f!k!r ve !nançlar) evr!mc! de%!lse anlamsızdır.

Dolayısıyla, ep!dem!yoloj!k anoloj!lere bel ba%layan mem kavramı eks!k kalmı" ve kes!nl!%e ula"mak oldukça zorla"mı"tır. Memler!n "u farklı "ek!llerde var oldu%u !ler! sürülmekted!r:

B!r k!"!n!n z!hn!ndek! f!k!rSöylenm!" b!r kel!me g!b! tekrar edeb!len b!r davranı" veyaTekerlekler g!b! yapay olgular "ekl!nde somutla"maYukarıdak! kategor!ler dah!l!nde mantıklı ço%alma senaryoları üret!-

leb!l!r ve k!"!den k!"!ye aktarım yolları tartı"ılab!l!r. Mem!n bu kategor!-lere a!t b!r “"ey” oldu%unu farz ederek !lerleyeb!l!r!z. Ancak, buradan pek de !nandırıcı b!r h!kâye çıkmaz. B!r mem gerçekten de hem z!h!nsel b!r tems!l hem de f!z!ksel b!r nesne olab!l!r m!? Ya da bu kategor!lerden b!-r!ne a!t olab!l!yorsa, n!ye d!%er!ne a!t olamıyor? Memler!n f!z!k! do%ala-rındak! bu bel!rs!zl!k, deneysel karma"aya da yol açab!l!r. Memler!n b!rer f!k!r oldu%unu !ler! sürenler, memler!n kend!ler!n! yayma konusundak! ba"arılarını test etmek amacıyla #nternettek! sohbet odalarında geçen


yazı"maları toplarlar; ancak z!h!ndek! b!r mem !le mem!n b!lg!sayardak! tezahürü her zaman aynı de%!ld!r.

Memler!n tam olarak ney! tems!l ett!%! konusundak! bu sorunla-rı açıkladıktan memler!n genlere benzed!%!n! !dd!a eden !k!nc! temel yakla"ıma geçel!m. Bu yakla"ımın çıkı" noktası "udur: Memler, kültürel e"ley!c!lerd!r. Memet!kç!ler tarafından öne sürülen !lg!nç argümanların tümünde -bu b!lg! parçalarında b!r aracı bulunmaktadır ve evr!m, gen-lerden z!yade memler!n yararına gerçekle"mekted!r-, memler, do%aları gere%!, kend! evr!msel çıkarlarına sah!pt!r. B!r mem, gen g!b! b!r e"ley!c! de%!lse ned!r? #nsanların toplumsal oyunlarda d!llend!rd!kler! mesaja ve-r!len b!r d!%er !s!m sadece.

Esasında, memet!k b!l!m!n!n bu yönü, kültürel evr!m!n, yen! b!r e"-ley!c!y! hesaba katmadan açıklanamayaca%ını öne sürer. Aktarıma !l!"k!n b!l!nd!k kuralları olan genler, b!lg!n!n k!tapları ve l!sanları kullanarak toplumsal gruplar arasında nasıl gez!nd!%!n! açıklayamaz. Genler!n bo-yunduru%u altındak! bey!n b!le, batılı modern toplumlardak! hızlı b!lg! artı"ına b!r açıklama get!remez. Memet!k b!l!m!ne göre, !"!n !ç!nde ba"ka b!r güç vardır: Toplumsal !let!"!m!n temel!n! olu"turan b!r e"ley!c!.

Dawk!ns’!n kend!s! de mem! b!r e"ley!c! olarak tanımlamakta mı-dır? Konu üzer!ne yazdıkları tam olarak açıklayıcı olmasa da, bu yönde b!r sonuca varılab!l!r. En azından b!r yerde, memler! mükemmel e"ley!c! olan DNA !le kar"ıla"tırıyor:

“… ço#almaların hücresel düzenekler!n! kullanarak kend! kopyalarını yaratırlar. Bu durum, memler!n b!reyler arasındak! !let!"!m ve takl!t dü-zene#!n! kullanarak kend! kopyalarını olu"turmasına benzer. B!reyler!n, takl!d!n yaygın oldu#u toplumsal b!r çevrede ya"aması, DNA’nın kopya-lanması !ç!n enz!m bakımından zeng!n hücresel b!r çevreye kar"ılık gel!r.”

Tufts Ün!vers!tes! Felsefe Profesörü ve Darw!n’!n bu konulardak! f!k-r! m!rasçısı Dan!el Dennett, memler!n e"ley!c!ler oldu%unu kabul eder ve memler!n “kend! kopyalarını veya e" kopyalarını yaratab!len unsur-

MEMET!K EVR!M16

lar” oldu%unu bel!rt!r. Hatta, Dennett’!n açıklamalarında, memler etk!n b!rer unsurdur. Her !k! ünlü "ahsın da ö%renc!s! olan West of England Ün!vers!tes! Ps!koloj! bölümü ö%ret!m üyes! Susan Blackmore !se "öyle der: “Takl!t, b!r çe"!t e"leme veya kopyalamadır ve bu nedenle mem de b!r e"ley!c!d!r.” (Çünkü Blackmore’a göre memler “takl!t b!r!mler!” d!r.) Görünen o k!, ünlü ça%da" memet!kç!ler!n ço%u, memler! e"ley!c! olarak tanımlamaktadır.

Ancak, !k! e"ley!c!n!n -genler ve memler- b!rb!rler!nden hang! nok-tada ayrıldı%ı bel!rs!zl!%!n! korumaktadır. Memet!k alanında, gen ben-zetmes! kullanılarak yapılan ara"tırma sayısı azdır. Aslına bakarsanız, memlere a!t özel n!tel!kler!n kültürel e"ley!c!ler olarak kabul ed!lmes! !ç!n gen!" çaplı f!kr! kampanyalar yürütülmemekted!r. Memler!n e"len-d!kler!, seç!ld!kler!, de%!"kenl!k gösterd!kler! veya aktarıldıkları özel me-kan!zmalardan h!ç bahsed!lmez. Bunun yer!ne, memler!n süreç !ç!nde evr!l!rken, !nsanlar arasında takl!t yoluyla !lerled!%! !dd!a ed!l!r.

Genler elbette k! mükemmel e"ley!c!lerd!r. Memler de e"ley!c!lerse, genler!n sah!p oldu%u b!rçok temel özell!%! payla"ıyor olmalılar. Ancak evr!m sahnes!nde yer alan !lk oyuncular genlerd!r, bu nedenle de özeld!r. Kend!ler!nden sonra gelen tüm e"ley!c!ler, Gen Dünyasında ya"amak zorundadır ve muhtemelen de bu dünyaya ba%lı kalacaklardır. Dahası, genler kad!md!r. Genler!n kompleks hale gelmeler! !ç!n vak!tler! vardı, ancak tak!p eden e"ley!c!ler görece yen! ve muhtemelen de daha bas!t-t!r. Bu demekt!r k!, memler, e"ley!c! olsalar dah!, genlerle her bakımdan aynı olamazlar. Dawk!ns de, d!kkatl! olmazsak mem-gen benzetmes!n!n “a"ırıya kaçaca%ını” bel!rtm!"t!r. Temel olarak, memler genet!k süreçtek! asalaklar oldu%una göre, konukçu !"lev! görecek kend! organ!zmalarını üretmeler!ne gerek yoktur.

Bula"ıcı hastalık veya v!ral benzetmes!n! savunan ya da gen benzet-mes!n! terc!h edenler vardır. Her grup, d!%er!n! memet!k b!l!m!ndek! sürec! yava"latmakla suçlar. Aslında, “m!krop benzer! memler” !le “gen benzer! memler” grupla"ması arasında alttan alta b!r sava" vardır. Henüz her !k! tarafta zafer!n! !lan edeb!lm!" de%!l; çünkü b!r tarafı d!%er!nden


üstün kılacak bar!z b!r bulgu yok. B!zler, Journal of Memet!cs sayes!n-de, konunun uzmanlarından ve g!d!"attan haberdar oluyoruz. Esasında, gel!"mekte olan bu akadem! kolunu çevreleyen b!r sürü zırvalık da söz konusu; ancak memet!k !lerleyecek ve kültürel de%!"!me !l!"k!n standart kuramlar !ç!n geçerl! b!r alternat!f olu"turacaksa, yen! "eyler!n denenmes! gerek!r.

Mem!n ne oldu%unu k!mse b!lm!yor ve ku"kusuz, varlı%ı da !spat ed!lmel!d!r. Bu konuda k!msen!n alarma geçmemes!, kuru ve benzer hastalıkların pr!onlarla açıklanab!lece%! yönündek! daha sıradan, benzer öner!ler esnasında kopan tartı"maları d!kkate aldı%ımızda, "a"ırtıcıdır. Kültürel e"ley!c!ler!n, (pr!onların yanı sıra!) bey!nde ya"adı%ı !dd!ası, ev-r!msel b!yoloj! perspekt!f! de dâh!l, genel olarak tartı"maya açık de%!ld!r. Bu arada, önce memler!n varlı%ının !spat ed!lmes! gere%!n! göz ardı eden b!rçok k!"!, memler!n olası n!tel!kler!n! tartı"maktadır. Örne%!n Susan Blackmore, Mem Mak!nes! ($e Meme Mach!ne) adlı k!tabında, söz ko-nusu varsayımsal varlıkların tüm bunları nasıl ba"ardı%ına da!r b!r kanıt sunmaz. Ancak !nsan beyn! gen!"led!%! ölçüde çe"!tl! olguları açıklayab!-lece%!m!z! ve restoranlarda bah"!" bırakmanın, memler!n günlük hayatı-mızdak! do%rudan etk!s! oldu%unu !ler! sürer.

Mem kavramının b!rçok çevrede kolayca kabul görmes!, b!yoloj! ve f!z!ksel b!l!mlere kıyasla toplum b!l!mlerdek! kanıt standardının daha dü"ük olmasından kaynaklanır. Bu durumun tek !st!snası ünlü b!r evr!m-sel b!yolo%un “mem” kel!mes!n! türetm!" olmasıdır. Dahası, mem h!pote-z!ne en çok !lg!, f!lozo$ar, b!yologlar ve b!lg!sayar b!l!mc!ler g!b! toplum b!l!m söylemler!ne görece uzak alanlardan gelmekted!r. Belk! de, memler yalnızca felsef! tartı"malar !ç!n uygun kavramlardır. Pek! b!zler, memler!n anla"ılmasından gerçek anlamda nasıl b!r yarar sa%layab!l!r!z?

Z#hn# Karı"ık MemlerMem tabanlı yakla"ım derhal çözülmes! gereken b!r zorlukla kar"ı kar-"ıyadır: Bölümün ba"ında b!lg! !let!m! konusunda verd!%!m!z örnekler! açıklarken memlere ba"vurmanın pek b!r yararı yoktu. Toplumb!l!mler!,

MEMET!K EVR!M18

100 yıldan fazla b!r süred!r memlere ba"vurma !ht!yacı duymamı"tır ve son 25 yıla baktı%ımızda da memet!k alanında kayda de%er kavramsal veya deneysel b!r !lerleme olmamı"tır. Bu memet!k b!l!m!n!n, !lerlemec! b!r ara"tırma programı olmadı%ı anlamına mı gel!r? Söz konusu b!l!m-sel durgunlu%un ve klas!k toplum b!l!mc!ler!n memlerle !lg!lenmemes!-n!n neden!, mevcut mem anlayı"ındak! bazı sorunlar olmalı. Ku"kusuz, memler varsa, dünyada !zler!n! bırakıyorlardır. #ht!yacımız olan tek "ey, nereye bakaca%ımızı b!lmek. Aklımızda memlerle !lg!l! daha açık b!r !maj olsaydı, onları bulmaya ba"layab!l!rd!k.

Memler aleyh!nde ortaya atılan daha felsef! b!r argümana göre; mem-ler, nasıl dü"ündü%ümüzü ve !let!"!m kurdu%umuzu fazlasıyla karma"ık b!r b!ç!mde açıklarlar. Memet!k perspekt!f, kültüre sah!p türlerdek! b!lg! !let!m!n! açıklamak !ç!n, !k! kalıtımsal b!lg! hattına -genler ve memler- !ht!yaç duyar. Mem adlı yen! b!r nedensel güce ba"vuran, bu nedenle de “Prus!nerc!” olan memet!k hat, tutumluluk !lkes!n! (Ockham’lının Ustu-rası) !hlal eder. Söz konusu !lkeye göre, b!r olgunun açıklanmasında daha az nedensel unsur !çeren açıklama terc!h ed!lmel!d!r; ya da daha fazla unsur !çeren açıklama, d!%erler!ne göre daha çok sayıdak! olguyu açıklı-%a kavu"turmalıdır. Tutucu bakı" açısına sah!p “Gajdusekç!” yakla"ımsa, aynı olguyu -kültür- açıklamak !ç!n tek b!r kalıtım hattına ba%lı kalır: Genler!n olu"turdu%u z!h!nler. Nasıl k! kuru hastalı%ı !ç!n !lk ba"ta farklı açıklamalar get!r!ld!yse, !let!"!m ve kültürün açıklanmasını daha karma-"ık b!r boyuta get!ren yen! b!r e"ley!c! sınıfı da, yalnızca tüm alternat!f-ler!n ba"arısızlıkla sonuçlanması hal!nde terc!h ed!lmel!d!r. Dünyada ve b!yoloj!k ya"amda gerçekle"en !lk evr!msel süreç, b!r e"ley!c!y!, genler! temel alır. Böylece, herhang! b!r evr!msel sürec! !ncelerken do%al e%!l!m, genler! b!rer sezg! pompası olarak kullanmaktır. Herhang! b!r evr!msel sürec!n f!z!ksel dayana%ı ne olursa olsun, süreçte !ht!yaç duyulan n!tel!k-ler! açıklarken dolaylı da olsa gen konusuna ba"vurulur. Ancak, sadece b!yoloj!k evr!m!n b!r e"ley!c! temel!nde gerçekle"!yor olması, tüm evr!m-sel süreçler!n böyle olaca%ı anlamına gelmez. Aslında, kültürel evr!m, bü-yük bey!nler ve yapay olgular da dah!l, kültürün !çerd!%! tüm araç gerece


sah!p !nsano%lunun, bunların heps!n! kullanarak d!%er k!"!ler üzer!nde rekabet üstünlü%ü sa%laması ve genler!n !"ler!n! görmes! olarak !zah ed!-leb!l!r. Kültürel b!lg! kend! !ç!nde b!r son barındırmaz; yalnızca !nsanlar tarafından d!%erler!n! genet!k sona yönlend!rme aracı olarak üret!lm!"t!r. Bu f!kre göre, !nsanlar ve d!%er zek! canlılar b!yoloj!k sa%lıklılıklarını güçlend!rmek !ç!n mesaj alma-verme yet!ler!n! zaman !ç!nde gel!"t!rm!"-lerd!r. #nsanlar -ve hatta !nsanların b!lg!y! kopyalamak üzere ürett!kler! faks mak!neler!- yalnızca genler!n n!ha! ça%rısı do%rultusunda hareket ed!yor olab!l!r. Aslında, genler!n sahneye çıkmasıyla b!rl!kte, kültürel b!lg!dek! evr!msel süreç !k!nc! plana !t!l!r. #nsan kültürler!n!n ortaya çıkması g!b! son dönemdek! evr!msel sıçramaların sorumlulu%u prote!n, organ!zma, davranı" ve "!md! de kültür g!b! süreçler!n d!%er katmanları üstüne geld!kçe g!derek sahneden uzakla"an genlerde kalab!l!r. Aslında genler, tek eller!yle tüm olaylar z!nc!r!n! ba"latab!l!r ve ödüller! toplamak üzere arkalarına yaslanab!l!rler. En n!hayet!nde, genler orada, her "ey!n altındak! yer!n! almasaydı, prote!nler, bey!nler g!b! gen ürünler!nde yen! evr!msel süreçler ortaya çıkmazdı. Kültürel !nançların yayılması hayat boyu devam eden b!r süreç g!b! görünse de, tüm canlılık memlerden de-%!l, !nsan davranı"larından kaynaklanıyor olab!l!r. Kültürel evr!m kes!n b!r "ek!lde genet!k evr!me ba%lıdır, öyle de%!lse b!le en azından etk!n b!ç!mde ona !nd!rgeneb!l!r.

O halde, madem genler dünyamızda zaten var, neden !"!n !ç!ne b!r de memler! katarak görüntüyü karma"ıkla"tıralım? Bu soruya ver!lecek h!çb!r yanıt yok. Memlere !l!"k!n !dd!alar ortaya ser!ld!%! anda, memler!n oynadı%ı rol yok olmaktadır.

Özetle, mem h!potez! b!rb!r!yle ba%lantılı b!r bütün !ç!nded!r. Bu bü-tünün üzer!nde yo%unla"tı%ı konu; kültürel özell!kler!n yen!lenmes!n!n genlerden ba%ımsız e"ley!c!lere m! ba%lı oldu%u yoksa kalıtım b!ç!mler!-ne m! dayalı oldu%udur.

MEMET!K EVR!M20

ÖZEL B#R KALITIM 21

Bölüm II

Özel B#r Kalıtım

“Kültürel evr!m kuramı tüm b!l!msel kuramlar !ç!nde en saçma ve tehl!-kel! olandır.”

- Berthold Laufer“Evr!mc!l!k, b!yoloj!dek! kuramsal gücüyle kıyaslandı#ında, antropoloj!-

n!n merkez!, kapsayıcı ve düzenley!c! görüntüsünü olu"turur.”- Marshall Sahl!ns

#nsan evr!m! boyunca, kültürel formların hem karma"ıklı%ı hem de çe"!t-l!l!%!nde genel b!r artı" söz konusudur. Homo erectus b!rb!r!ne benzeyen ta" araçlar üreteb!lm!"ken bugün !se, klas!k, bebop, metal, grunge g!b! müz!k türler!nden tutun da çok sayıdak! d!" macunu markasına ve #nter-net s!tes!ne kadar, kültürel olgularda büyük b!r artı" söz konusu. Pek!, bu kültürel çe"!tl!l!k nasıl açıklanab!l!r?

Bu süreçten b!r çe"!t evr!m sorumludur. Son zamanlarda kültürel evr!m! açıklamak !ç!n memlere sıkça ba"vurulmaktadır. Asıl sorun "u; memet!k b!r açıklama gerekt!ren b!lg! e"lenmes!n!n, kültürel ço%altmanın temel!n! olu"turdu%undan em!n de%!l!z. Genet!kç!ler!n, kültürel olgula-

MEMET!K EVR!M22

rın e"lemeye dayandı%ı yönündek! !dd!ası, kültürdek! mem tabanlı yak-la"ımın geçerl!l!%!n! sarsmaktadır.

Kültür, nes!ller boyu benzer kültürel özell!kler ta"ıyarak evr!leb!l!r, ancak toplumsal düzeyde k!"!den k!"!ye do%rudan b!r b!lg! !let!m! ger-çekle"mez. Bu durum, !lk bakı"ta kültür konusundak! evr!mc! açıklama-lara sıcak bakan k!"!lere gar!p geleb!l!r. Ancak tamamen do%rudur; çün-kü, her ne kadar b!yoloj!k evr!m, genler!n e"lenmes!ne !ht!yaç duysa da, evr!m genel b!r kural olarak, e"leme olmadan da gerçekle"eb!l!r. Yan! bu demekt!r k!, kültürel evr!m!n do%ası gere%! memet!%e !ht!yaç yoktur ve bu nedenle de mevcut durum !y!ce anla"ılmalıdır.

Genel olarak, evr!m a"a%ıdak! özell!klere !ht!yaç duyar:Kalıtım: A türündek! varlıklar, A türündek! varlıkları üretme e%!l!-

m!nded!r; benzer "ek!lde B türündek!lerde B türündek!ler! üret!r vs.De#!"!m: Kalıtım kes!n de%!ld!r. Bazı durumlarda, A türü, B’y! üre-

teb!l!r.Sa#lıklılık: De%!"!m, seç!l!m!n gerçekle"eb!lece%! temelde, üremeye

yönel!k ya"amkalım olasılı%ındak! farklılıklarla !l!"k!lend!r!lmel!d!r. Bu perspekt!fe göre, b!r popülasyonda evr!m!n gerçekle"mes! !ç!n

varlıklar arasında de%!"!m, varlıkların özell!kler!ne göre farklılık gösteren üreme ve bu farklı üremelere ba%lı olarak özell!kler!n kalıtılması gerek!r.

Ünlü evr!mc! dü"ünür John Maynard Sm!th’!n yukarıda tanımladı%ı üzere, kalıtım, döller!n ana babalarına benzemes! !ç!n b!r kapas!tör görev! görür. B!yoloj!k olarak söylemek gerek!rse, kalıtımı olu"turan mekan!z-ma nükle!k as!t moleküller!n!; yan! genler! !çer!r. Bu durumda, kalıtım, b!r e"ley!c! soyundak! de%!"!kl!klerle türey!"e ba%lıdır. Ancak, yapılarını büyük ölçüde bozmadan aktaran bu varlıkların, yan! e"ley!c!ler!n olması, her zaman !ç!n gerekl! de%!ld!r.

D!%er b!r dey!"le, kalıtım e"lemeye !ht!yaç duymaz. Bu sadece, ebe-veynler!n ve yavrularının özell!kler! arasındak! tamamen !stat!st!ksel b!r korelasyonu2 ölçer. D!yel!m k!, Judy Sm!th’!n saç "ekl! A türündeyken, Amy Jones’unk!ler B türünde ve bu !k! kızın saçları anneler!n!nk!yle

2 Ver!ler arasında kar"ılıklı-ba%lantı (E.N.)


aynı. Tab! k! her !k! a!lede de farklı b!r “saç "ekl!” gen! e"lenm!" de%!l. Y!ne de "u benzerl!%! kurab!l!r!z: Sm!th a!les!ndek! A saç "ekl! ba"ka b!r A "ekl! saç üretm!" ve B saç "ekl!ne sah!p anne Jones !se ba"ka b!r B "ekl! üretm!"t!r. Prens!pte, herhang! b!r mekan!zmanın !"ley!"! bu kore-lasyonla sonuçlanab!l!r; çünkü hem ebeveynler hem de çocuklar, kültürel çevreler!ndek! olası saç "ek!ller!n! denerler ve rastlantısal olarak da, aynı saç "ekl!n! kullanırlar. Ya da anneler kızlarına kend! terc!hler!n! dayat-mı" olab!l!rler. Öneml! olan, korelasyonun nasıl gerçekle"t!%! de%!l, var olmasıdır. B!z! !lg!lend!ren, b!lg!n!n genet!k yolla; yan! DNA e"lemes!yle kalıtlanmıyor olmasıdır. Ebeveyn ve çocuklar, popülasyon !ç!nde rastgele seç!lm!" herhang! b!r !k!l!ye nazaran, b!rb!rler!ne daha çok benz!yorlarsa, do%al seç!l!m yoluyla evr!m gerçekle"eb!l!r: Zaman !ç!nde, terc!h ed!len özell!klere sah!p b!reyler, popülasyonda ço%alma e%!l!m! göstereceklerd!r.

Kalıtım, b!r özell!%!n f!z!ksel tezahürü olan fenot!plerle !lg!l!d!r. Ebe-veyn nesl!ndek! fenot!p özell!kler!n ne kadarının yavrularda gözlemle-neb!lece%!n! ortaya koyar. Böylece, kalıtım gözlemleneb!l!r b!r özell!k kazanır.

D!%er taraftan, e"leme, m!kroskop g!b! araçların yardımı olmadan görülemeyecek kadar küçük e"ley!c!lerle !lg!l!d!r. E"leme kalıtımı destek-l!yorsa, popülasyonda ölçülen fenot!p!k özell!kler, söz konusu e"ley!c!ler tarafından üret!len organ!zmaların b!rer parçası, onların gözle görünür hal!d!r.

Örne%!n ço%alma, evr!me de%!l, e"lemeye a!t b!r özell!kt!r. Kalıtımla b!rl!kte, sadece ardı"ık yer de%!"t!rmeler olab!l!r. B!r DNA molekülünün kend! kopyasını üretmeye çalı"ırken parçalandı%ını ancak yer!ne farklı b!r DNA molekülü bıraktı%ını hayal edel!m. #k! DNA molekülünün var-lı%ı b!r "ey !fade etmez ve herhang! b!r ço%alma da gerçekle"mez; ancak b!lg! “ebeveyn” DNA’dan “yavru”suna geçer. Geç!c! örtü"meler!n ya"an-madı%ı durumlarda b!le kalıtıma olanak sa%lanır. Bu, b!r DNA mole-külünün, parçalanan b!r prote!n üretmes! ve ardından da yen! b!r DNA molekülünün olu"turulmasıyla sonlanan b!r sürec! yönetmekten sorumlu tutulması g!b! b!r "ey: ölümün ve yen!den yapılanmanın dansı.

MEMET!K EVR!M24

E"leme, farklı b!r kalıtım türüdür ve !ç!nde !lave özell!kler barındırır. B!yoloj!k ba"arıya etk! eden özell!klerde kalıtım gereks!n!mler!, e"ley!c!-ler!n varlıklarının gereks!n!mler!nden daha zayıftır ve evr!m !ç!n !ht!yaç duyulan tek "ey kalıtımdır.

#deal ko"ullarda, popülasyonlar üstel olarak artab!l!r. Ancak ger-çekte kaynaklar her zaman !ç!n sınırlıdır. Bu nedenle de popülasyonlar b!r noktadan sonra büyümeme e%!l!m! göster!rler. 'omas Malthus’un Nüfus %lkeler! Üzer!ne B!r Deneme ( Essay the Pr!nc!ple of Populat!on) adlı ünlü makales!nde bel!rt!len tez!n ana f!kr! tam da budur. Darw!n, Malthus’un nüfusla !lg!l! görü"ler!ne, b!r popülasyon !ç!ndek! b!reyler!n farklılık gösterd!%! ve her b!r!n!n kend!ne özgü karakterler! oldu%u b!lg!-s!n! ekled!. Darw!n, kalıtım !lkes!ne göre, b!rey!n karakter!n!n yavrusuna geçeb!lece%!n! de öne sürmü"tü. Ancak çevresel "artlarda de%!"!kl!kler olab!l!r ve bazen bu de%!"!kl!k çocu%un ebeveynler!nden b!raz daha farklı özell!klere sah!p olmasına yol açab!l!r. #"te bu da de%!"!m !lkes!d!r.

B!z!m açımızdan, kalıtımın her zaman !ç!n kes!nl!k göstermed!%! du-rumlarda, de%!"!m3 söz konusudur. Yan!, A türü A’yı üreteb!lmel!d!r ve A’nın de%!"en!4 olu"ursa bu yen! de%!"en kend! kopyalarını üreteb!lmel!-d!r. Bu !k!nc! kısım oldukça öneml!: Mutasyona u%ramı" ya da de%!"m!" kopya, kend! kopyalarının yapılmasını sa%lama yetene%!n!, en azından b!r süre, muhafaza etmel!d!r. Bu, farklılık ta"ıyan de%!"!md!r. Bu farklılık, evr!m !ç!n oldukça öneml!d!r; çünkü söz konusu yetene%!n kaybolması hal!nde, kalıtım yoluyla aktarım da kaybolacaktır.

Kalıtım mekan!zmasına a!t b!r parça olan e"lemen!n gerçekle"med!%! durumlar, bu yet!n!n de%!"kenl!k göstermes!ne örnek olarak ver!leb!l!r: E"leme !"lem!n!n sonucu or!j!nal!n tam b!r kopyası de%!ld!r. Ancak, bu !st!sna! ba"arısızlık, sıradan sonuçlardan daha fazla !lg! çeker. E"leme beklenenden farklı b!r "ey üreteb!l!r, ancak kend!n! kopyalama yet!s! devam edecekt!r. Yan! b!r yol ayrımı söz konusu; esk! b!ç!m artık yok. Bununla beraber b!r sürekl!l!k var; artık yen! b!ç!m kend!n! defalarca kez

3 Var!at!on (E.N.)4 Var!ant (E.N.)


e"leyecek. Esk! ve yen!n!n olu"turdu%u bu b!le"!m b!r soydak! dallanma noktasına !"aret eder. Bu dallanmayı !k! "ek!lde dü"üneb!l!r!z: Ya esk! soy ölmü"tür ve yen!s! ba"lamı"tır ya da soyun durumunda de%!"!kl!k olmu" ve soy, yen! b!r !s!m almı"tır. D!%er türlü, e"leme z!nc!r! sonlanır. Bu z!n-c!r!n sonlanmasıyla b!rl!kte, b!yologların uyum sa%lama5 olarak adlandır-dı%ı yararlı !"levsell!k b!r!kt!rme olana%ı da sonlanmı" olur.

Olu"an bazı de%!"!mler, b!reye kom"ularıyla rekabet!nde avantaj sa%-layacak özell!kler -kaynaklara ula"mada ve üremede ba"arı- sunar. B!yo-loj!k olarak söylemek gerek!rse, bu b!reyler daha fazla üreme ba"arısına sah!pt!r; yan! kom"ularına nazaran a!le a%açlarında daha fazla döl vardır. Terc!h ed!len bu özell!kler gelecek nes!llere kalıtım yoluyla aktarılır ve seç!l!m baskısında terc!h ed!lmey! sürdürürse, çevresel "artlar da de%!"-meyece%!nden, evr!m gerçekle"ecekt!r. N!speten ba"arılı bu a!lelerdek! özell!kler daha sık görülecek ve n!hayet!nde popülasyonun tümünde bas-kın gelecekt!r.

Söz konusu seç!lm!" özell!kler!n evr!m sürec!nde terc!h ed!len bel!rl! e"ley!c!ler!n tezahürü oldu%unu da eklersek, bu e"ley!c!ler!n kısmen “sa%-lıklı” oldu%unu söyleyeb!l!r!z. Sa%lıklılık, b!r e"ley!c!n!n popülasyondak! yayılma becer!s!d!r. (Burada “sa%lıklılık” ter!m!n!, b!r e"ley!c!n!n üreme konusunda gelecek nes!llerde kaydett!%! ba"arı !ç!n kullanmaktayız. Bu k!tapta kullanılan sa%lıklılık, f!z!ksel z!ndel!kle alakalı de%!ld!r. Sa%lıklı-lık, b!r b!rey!n sah!p oldu%u yakla"ık döl sayısına göre hesaplanır. Gele-cek nesl! ba"arılı varsaymamız uzun vadedek! ba"arı !ç!n !y! b!r örnekt!r.) Bu özell!k, çevresel ko"ullara a!t b!r !"levd!r: B!r ırkta gelecekte var olma ba"arısını sa%layan bell! b!r mekan ve zamana a!t fenot!p!k özell!kler, ba"ka b!r uzamda ve hatta durumun de%!"mes! hal!nde, organ!zmanın “yararına” olmayacaktır. B!yoloj!de de%er!n evrensel b!r standardı yoktur; b!r "ey!n evr!mde “!"e yaraması” her zaman !ç!n bölgesel "artlara ba%lıdır ve e"ley!c!ler gel!p geç!c! unsurlardır.

Bu bakı" açısına göre, do%adak! herhang! b!r varlık sa%lıklılık, de%!-"!m ve kalıtım üçlüsünü serg!leyerek evr!leb!l!r. Onlar evr!msel b!reyler-

5 Adaptasyon (E.N.)

MEMET!K EVR!M26

d!r. Prens!pte, tüm b!yoloj!k organ!zasyon sev!yeler! bu üç özell!%! serg!-leyeb!l!r; çünkü popülasyon olarak gruplanab!len herhang! b!r topluluk, do%al seç!l!m yoluyla evr!lme olasılı%ı ta"ır. Yan! b!yoloj!k h!yerar"!dek! varlıklar - genler, hücreler veya organ!zmalar - b!r popülasyondak! b!re-y!n rolünü oynayab!l!r. Hatta organ!zma popülasyonları b!le b!rden fazla popülasyondan olu"an “metapopülasyonlar”la kıyaslandıklarında, b!rey-ler!n !"lev!n! yer!ne get!reb!l!rler. Yer altı tüneller!yle b!rb!rler!ne ba%la-nan karınca kolon!ler! ve üyeler!n!n yer de%!"t!rmes!, metapopülasyona örnek olarak ver!leb!l!r.

Kültür Ned#r?Kültürü evr!mc! b!r bakı" açısına göre anlamaya çalı"anlar !ç!n asıl soru "udur: Kültür e"len!r m!, yoksa kültürel evr!m sadece kalıtımdan mı !ba-rett!r? D!%er b!r dey!"le, her nes!l, toplumsal !let!m yoluyla kend!ne ben-zeyen! yaratab!lme kapas!tes!n!n yanı sıra, kültürel varlıkların e"lenmes! sonucu b!r öncek! nesle ba%landı%ı !ç!n m! onu andırmaktadır? Kültürel benzerl!k toplumsal b!r olguysa, memet!kç!ler!n öngördü%ü üzere b!rey-ler arasındak! b!lg!n!n özel b!r!mler!n!n e"lenmes!yle !lg!l! m!d!r? Ya da, tar!h!n seyr!, toplumsal güçler!n neden oldu%u b!r süreç de%!l de, öncek! tecrübelere dayalı !nanç ve de%erler!n !l!"k!s! sonucunda mı olu"mu"tur? Belk! de kültürel tezahürler arasında zaman !ç!nde kabul ed!len ben-zerl!klere genler yol açıyordur. Bu genler toplumsal düzeyde üret!len b!r olgu !ç!nde hareket ederler; örne%!n, sürekl! aynı davranı"ı serg!lemes! !ç!n beyn! evrensel özell!klerle donatmak g!b!.

K!tabımızın konusunu olu"turan bu soru !ç!n alternat!f olasılıkları tekrar !nceleyel!m. Kültürel özell!kler, kültürel düzeyde !"leyen b!r e"-leme sürec!nde tekrar olu"turulmadan -yan! b!r toplumsal gruptak! b!-reyler arasında b!lg! !let!m! olmadan- her nes!lde kend!n! göstereb!l!r. “Kültürel” özell!kler b!rb!rler!ne nedensel olarak ba%lı olmasalar da tekrar b!r araya geleb!l!rler. Sonuçta, ya%mura !"aret eden b!r barometre !le gök-yüzünden suların aktı%ı - çevresel "artlar - örne%!ndek! g!b! pek çok olgu da sıklıkla b!rb!r!ne tesadüf etmekted!r. Ancak, ne barometre ya%mura


neden olmaktadır, ne de barometren!n ya%mura !"aret etmes!nde ya%mu-run do%rudan b!r etk!s! vardır. Aks!ne, her !k!s!ne de atmosfer basıncın-dak! b!r damla neden olmaktadır.

Aynı durum, gençler!n bes!n terc!hler!n!n ebeveynler!nk!yle benzer-l!k gösterd!%! “kültürel” b!r olgu !ç!n de geçerl! olab!l!r. Çocuklar ney!n yenmes! gerekt!%!n! ebeveynler!n! gözlemleyerek ve onları takl!t ederek ö%ren!yor olab!l!rler. Bu senaryoya göre, bell! y!yeceklerden alınan tatlar, toplumsal ö%renme yoluyla ço%alan memlerd!r. Ancak, aks!ne, nes!ller arasındak! tüket!m alı"kanlıklarında gözlenen korelasyon do%u"tan gelen evrensel b!r d!z! tat alma duyusundan kaynaklanıyor olab!l!r. Bu durum !se, b!reyler!n lezzete da!r b!lg!ler!n! deneme yanılma yoluyla ö%renme-ler!n! engeller. Burada b!lg!n!n b!reyler arasında toplumsal b!r kanalla aktarılmasından z!yade, genet!k b!r yolla aktarılması söz konusudur. Bu aktarım, büyük olasılıkla bell! y!yecekler! lezzetl! bulma yatkınlı%ının asıl neden!d!r.

Kalıtım sorusunu cevaplayab!lmek !ç!n öncel!kle memlerle -kültür-lerle- açıklamaya çalı"tı%ımız olgunun b!r "ek!lde e"leme sürec!yle u-yumlu olarak evr!ld!%!n! saptamamız gerek!r. Gerçekten de kültür ned!r?

Modern toplum b!l!mlere a!t temel kavramlardan b!r! olmasına ra%-men, kültürü tanımlamanın lanetl! b!r zorlu%u vardır. Gerçekten de, bü-tün antropoloj! d!s!pl!n! kültür kavramı üzer!ne !n"a ed!lm!"t!r. Antro-pologların kültürü tanımlama çabaları yüz yıl önces!ne dayanır ve bell! e%!l!mler göster!r. Esk!den, mutfak muslu%una kadar her "ey!n tanımlan-ması modası vardı. Örne%!n, !lk akadem!syen antropolog Edward Tylor mutfak muslu%u g!b! !nsan el!yle yapılmı" nesneler!n, akrabalık ve evl!l!k kurumunun, d!n! !nanı" ve r!tüeller!n tümünün kültürün b!rer parçası oldu%unu öne sürmü"tü. Ancak, bu kapsamlı tanım, f!k!rler!, e"yaları ve davranı"ları aynı kategor!ye yı%ar. Bu pek de !y! b!r yöntem de%!l; çünkü kültüre a!t olmayan parçaların ayırt ed!lmes!n! zorla"tırır.

“B!l!"sel devr!m”!n 1960’lardak! yaygın ba"arısı sayes!nde, günümüz-de kültürün yalnızca “z!h!ndek!” "eylerden -!nançlar, de%erler ve f!k!rler- !baret oldu%u konusunda hemf!k!r!z. B!r grup !ç!nde !let!lerek yaygınla-

MEMET!K EVR!M28

"an “z!h!nsel olgular” öne çıkmaktadır. Ancak, bu ba"langıç noktasının ötes!ne geçt!%!m!zde, kültürün tanımında yakaladı%ımız uzla"ma hızla ger!lemekted!r. Bununla b!rl!kte, günümüz akadem!k yazınında, kültür genell!kle, b!rb!r!n! tak!p eden nes!ller!n kültürlenmes! yoluyla n!speten bozulmamı" b!r b!ç!mde üret!len b!r d!z! uyumlu ve ba%lantılı z!h!nsel s!mge olarak görülmekted!r. Bu !"levsel yakla"ım “günümüz kültürü” nü f!k!rler!n, !nançların ve de%erler!n toplamı olarak görür. Popülasyon düzey!nde b!lg! havuzu olarak kabul ed!len bu bütün, b!reylerden so-yutlanarak ele alınab!l!r. Kültüre a!t her foto%raf kares! b!r öncek! kare hakkında b!lg! verme !"lev!ne sah!pt!r. O halde, bu karelerden yola çı-karak bel!rl! b!r özell!%!n geçm!"!n!n ara"tırılması kültürel gelene%e veya soylara !"aret eder.

Günümüz toplum b!l!mler!nde b!l!"sel kültür kavramı oldukça yay-gındır. Kültürün, toplumsal ö%renmeler ve etrafımızdan b!ze geçen ak-tarımlar sayes!nde olu"tu%unu açık b!r "ek!lde ortaya koyar. Ancak bu tanım b!rtakım anla"mazlıkları da beraber!nde get!r!r. Kültür !le genet!k b!l!m!n! b!rb!r!nde ayrı tutma e%!l!m! söz konusudur. Kültürlenme vur-gusu, kültürel kalıtım !le genet!k kalıtımı; yan! “beslenme” !le “do%ayı” b!rb!r!nden ayırmak !ç!n yapılmı"tır. Bu perspekt!fe göre, kültürel varlık-lar olan !nsanları farklı kılan "ey onların bakıma muhtaç olmalarıdır. B!r bebek, b!l!nd!k b!r m!zaç veya hayat boyu tekrarlanacak bell! b!rtakım davranı" rut!nler!yle de%!l, esnekl!k ve potans!yel !le do%ar. Uzun süren çocukluk ve gençl!k dönem! sayes!nde, ebeveynler!n ve d!%erler!n!n ya-nında kültürel çıraklık dönem! geçer. Bu uzun zaman d!l!m!nde, evr!m-sel ps!koloj!m!z sayes!nde kısmen uyum sa%ladı%ımız normları ve d!%er yerle"!k b!lg!ler! toplumsal ö%renme yoluyla ö%ren!r!z. B!zler tam da bu ba%lılık dönem! sayes!nde kültürel varlıklar oluruz.

Bununla b!rl!kte, yukarıdak! tanımda kültürel ve genet!k !let!m!n benzerl!%!ne !"aret eden b!r !ma var. Bu !ma, kültürel kopyalamanın ken-d!n! tekrar eden özell!%!ne gönderme yapar k! kültürel kopyalama evr!m kuramının ç!zd!%! genel çerçeveye do%rudan uyum sa%lamaktadır. Sözü ed!len ger!l!m “kültürel evr!m” olarak bas!tçe !fade ed!leb!l!r.


Maalesef kültürün evr!ld!%! yönündek! genel kanı, gerçe%! yansıtmı-yor. Kültüre da!r b!lg!ler!m!z kültürel özell!klerde de%!"!me yol açan bell! mekan!zmaları saptayacak kadar kes!n de%!l. Bu bo"lu%u doldurmak !ç!n b!r d!z! kültürel evr!m teor!s! ortaya atılmı"tır. Bu ba%lamda, konunun d!kkat çeken tek yönü memet!k b!l!m! de%!ld!r.

Darw!nc! programa ba%lı kalarak, bunlardan bazılarını elemek ama-cıyla bu kuramsal alternat!$ere göz atmamız gerek!r. Alternat!$er! ayık-ladı%ımızda, kültürel evr!m! anlatmaya koyulan memet!k b!l!m!n!n kar-"ıla"tı%ı zorlukları daha !y! !nceleyeb!lece%!z.

Sosyob#yoloj#Toplum ve kültüre !l!"k!n !lk “modern” evr!mc! kuram sosyob!yoloj!d!r. E.O.W!lson’ın d!s!pl!ne adını veren “Sosyob!yoloj!” adlı saygın k!tabının 1975’de yayımlanmasıyla hatırı sayılır b!r tantana koptu. Son bölümünde !nsan davranı"ına yer ver!len k!tapta, W!lson kuramının kültürel hayvanı da kapsayab!lece%! açıktı. W!lson’ın açtı%ı yolda hızlı !lerlemeler kayde-d!ld!. Günümüzde sosyob!yoloj! kuramına a!t pek çok çalı"ma !nsano%-luna uygulanmaktadır.

Söz konusu çalı"malardak! temel argümana göre, !nsan davranı"ı, genet!k yollarla kazanılan ö%renme önyargılarına ve rasyonel hesapla-malara dayanarak anla"ılab!l!r. B!r fenot!p olarak davranı", (kültürel dav-ranı" da dâh!l) tepk!ler!n daha esnek olmasını sa%lar. Yen! davranı"ların ö%ren!lmes! !se, sadece fenot!p!k b!r esnekl!kten !barett!r. Bu nedenle, rastgele hatalar har!c!nde, b!r organ!zmanın karar alma sürec!n!n çev-reyle uyumlu olması beklen!r. Homo sap!ens de dâh!l, herhang! b!r orga-n!zmanın davranı"ını açıklamak !ç!n ba"vurulacak tek !lke sa%lıklılı%ın azam!le"t!r!lmes!d!r. Kültür tek ba"ına b!r özell!k olarak önem te"k!l et-mez. Rad!kal sosyob!yologlar kültür kel!mes!n! dah! kullanmazlar. Hatta bu sosyob!yologlardan b!r!; “Ben kültürü gereks!z buluyorum.”, dem!"t!r.

O halde, Peor!a’dak! !nsanlar neden Pongo-Pongo’dak!lerden farklı davranırlar? Kültür yüzünden m!? Sosyob!yologlara göre hayır. Onlara göre farklı davranı"lar, b!rb!r!ne benzemeyen bu bölgelerdek! uyaranla-

MEMET!K EVR!M30

rın de%!"kenl!k göstermes!nden kaynaklanıyor. N!ç!n çevre uyaranları de%!"kenl!k göster!yor? Çünkü !nsanlar farklı bölgelerde ya"ıyor. Yan! so%uk b!r yer olan Peor!a’da ya"ayan halklar kalın g!y!n!r ve d!ller!nde kar kavramının kar"ılı%ı bulunur. Pongo-Pongo’da ya"ayan !nsanlar !se neredeyse çıplak dola"ırlar ve topra%ın üstünü kaplayan so%uk maddeden b!haberd!rler.

Sosyob!yologlara göre, “kültürel” de%!"!m, genler ve çevre arasındak! etk!le"!mden kaynaklanır. Genet!k b!r özell!%!n kend!n! göstermes! ka-lıtsal de%!l, bell! b!r etk!le"!m!n ürünüdür. Ç!nl! b!r adamı Los Angeles’a get!rel!m. Bu adamın çocukları, yemek ve ya"am alı"kanlıklarındak! de-%!"!kl!kten dolayı, babalarından daha fazla kansere yakalanma r!sk! ta"ır. Ya da çocuklar Güney Kal!forn!ya’dak! yürüyü" yapma alı"kanlı%ını ed!-n!rler ve !ler! ya"larda yakalanılan bu hastalı%ın r!sk!n! azaltırlar. Ebeveyn ve çocuk fenot!pler! arasındak! korelasyon dü"ük olacaktır; ancak bu durum, hastalı%ın kalıtsal olarak aktarılmasına ra%men, kansere yatkın-lı%ın yerel ko"ullara tepk! göstermes!nden kaynaklanır. A!ledek! torunun tekrar Ç!n’e götürülmes! !se or!j!nal fenot!p! ger! get!recekt!r (ancak y!ne de nes!ller arasında dü"ük korelasyon olacaktır). Fenot!p!k yanıtın ken-d!s! genet!k olarak kodlanmamı"tır; ancak farklı ko"ullarda do%ru yanıt verme yet!s! kalıtımsaldır ve do%al seç!l!mle evr!l!r. Genet!k ve çevresel faktörler, etrafımızda gözlemled!%!m!z davranı"lardak! de%!"!m! açıkla-maya yeterl!d!r.

#nsanı !nceleyen sosyob!yologlar, en !y! !ht!malle b!lg!n!n toplumsal olarak !let!ld!%!n! kabul edecek; ancak yen! b!r evr!msel d!nam!k ge-t!rmed!%! gerekçes!yle bu gerçe%! göz ardı etmey! terc!h edeceklerd!r; çünkü !nsan sosyob!yoloj!s!n!n “babası” ünlü zoolog R!chard Alexander "öyle der:

“B!reyler kültürü kullanılmayı !sted!kler! kadar ö#rens!n, ö#renme du-rumlarındak! düzenl!l!k veya çevresel tutarlılık, genet!k tal!matlar !le kültürel tal!matlar arasındak! ba#ı olu"turur. Bu ba# kültürel tal!matları e"ley!c! kılmaz, ancak tar!hsel olarak genet!k e"lemen!n aracı yapar.”


Sosyob!yologlar, ba%ımsız b!r kültürel e"ley!c!ye neden !nanmaz? Onlara göre, !nsanların da türed!%! Homo c!ns!n!n evr!m!nden önce dün-yada kültür yoktu. Kültür, !nsan dı"ındak! hayvan krallı%ında ve modern !nsanın atalarında yoktu, öyleyse b!yoloj!k b!r süreçte ortaya çıkmı" ol-malıdır. B!lg!n!n ed!n!lmes! ve !let!lmes! sadece b!yoloj!k b!r kab!l!yett!r. O halde, kültüre sah!p olmanın evr!lm!" herhang! b!r özell!kten farklı oldu%u dü"ünülmemel!. D!%er hayvanlarda da var olan bu g!b! özell!kler! evr!msel b!yoloj! açıklı%a kavu"turab!l!r. Bu sayede, kültür ve toplumsal ö%renme, genler üzer!ndek! do%al seç!l!m!n sıradan b!r eylem! hal!ne ge-leb!l!r. Kültür, bel!rl! b!r b!ç!mde davranan organ!zmanın sa%lıklılı%ını, ö%renme yoluyla artırmak !ç!n kullanılan farklı b!r stratej!d!r. Sosyo-b!yoloj!k yakla"ıma göre, !nsanlar d!%er hayvanlar g!b! aynı kavramsal kutunun !ç!ne yerle"t!r!lm!"lerd!r. Özel b!r da%ılım söz konusu de%!ld!r. #nsanlar ve kokarcalar arasında b!r fark yoktur ve evr!msel b!yoloj! !k!s!n! de açıklamaya yeter.

Gerçekten de sosyob!yologlar bell! b!r ko"ula yanıt olarak evr!len her tür davranı"ın, evr!lm!" ps!koloj!k ya da f!zyoloj!k mekan!zmalarca yöne-t!ld!%!n! farz ederler. Bu mekan!zmalar keman çalmak, su$e yapmak g!b! durumlar !ç!n b!le !lg!l! durumsal stratej!y! üret!r. Her b!rey!n z!hn!nde “X durumunda A’yı yap; Y durumunda !se B’ye geç” kuralının mevcut ol-du%unu öne sürerler. Bu kural, !nsan z!hn!ne tar!hsel olarak hem X hem de Y durumlarında uygun yanıtı veren hayvan nes!ller!n! terc!h eden do-%al seç!l!m tarafından yerle"t!r!lm!"t!r. Bel!rl! ko"ullarda !nsanlar do%ru olanı yapma e%!l!m!nded!rler; çünkü varolan evr!m sürec!nde her gün do%ru kararı vermek üzere programlanmı"lardır.

Gelel!m davranı"larımıza yön veren b!r d!%er nedene: Karar alma sü-rec!ndek! “özgür !radem!ze”. #nsan sosyob!yologları, !nsan z!hn!n!, her ko"ula ve amaca uygun da!m! b!r b!lg! !"lemc!s! olarak algılarlar. Z!h!n, yerel "artları çabucak ö%ren!r ve uygun tepk!ler ver!r. Bey!n, davranı" !ç!n en uygun kuralın harekete geç!r!lmes!nde ustadır. Uyum sa%lamanın z!-h!nden z!yade davranı"larda yer aldı%ı dü"ünülür, bu yüzden de davranı" seç!l!r ve bu davranı"ın gen! terc!h ed!l!r veya ed!lmez. Temelde, bey!n

MEMET!K EVR!M32

görünmez b!r aracıdır; organ!zmanın !ht!yaçlarını en uygun ve do%ru davranı" tepk!s!ne dönü"türerek !"!n! mükemmel b!r "ek!lde yapar (bu nedenle de üzer!nde fazla durmayaca%ız). Varsayımımıza göre, seç!l!m, !ht!yaç duyulanı üretecekt!r.

Sosyob!yoloj! !lkeler!nde de bel!rt!ld!%! üzere, çe"!tl! !nsan davranı"-ları bazı sa%lıklılık tedb!rler!n! azam!le"t!rme e%!l!m!nded!r. Deneysel çalı"malar, bazı özell!kler !le b!rey!n sah!p oldu%u döl sayısı arasında !y! b!r ba%lantı olup olmadı%ını !nceler. Söz konusu ba%lantı sa%lıklılık anlamında !y! b!r yakla"ık tahm!nd!r. Zeng!n !nsanlar daha fazla çocuk sah!b! olma e%!l!m!nded!r ve !y! avcılar kar"ı c!ns! daha fazla çekerler. Sosyob!yoloj!k ara"tırmalar, var olu" ve kaynak alı" ver!"!, do%um aralı-%ı ve ana babalıkta c!ns!yet farklılı%ı g!b! ebeveyn yatırım stratej!ler! !le çoke"l!l!%e kar"ı teke"l!l!k g!b! üreme stratej!ler!ne yo%unla"ırlar. Bunlar elbette k! daha çok b!yoloj!k sa%lıklılıkla !l!nt!l! davranı"lardır -ç!ftle"me sayısı, bebek sayısı vesa!re- ve üret!m gelenekler! ya da d!n! !nançlarla kar"ıla"tırıldı%ında, daha sıkı sab!tler altında evr!ld!kler! kabul ed!leb!l!r. Ya"amkalım problem!n!n, kültürün daha sıkı b!r kontrol altında tutul-ması olarak ele alındı%ı toplayıcı toplumlarda da benzer çalı"malar yü-rütülmü"tür. Sosyob!yologlar, “gel!"m!"” Batılı ülkelere baktıklarında !se “antropoloj!k” toplumlarda görülen örnekler! ala"a%ı eden “daha az çocuk sah!b! zeng!n !nsanlar” muammasıyla kar"ı kar"ıya kaldılar. Kültür konu-sunda gerçek b!r kurama sah!p olmayan sosyob!yologlar, do%um kontrol haplarının varlı%ını ve kullanımını açıklayamazlar mesela ve gevelemeye ba"larlar. Görece%!m!z üzere, “modern” toplumlar d!%er evr!mc! toplum-sal kuramları da benzer "ek!lde zorlayacaktır.

Evr#msel Ps#koloj#Yakın zamanda kullanılmasına ra%men !nsan davranı"ını açıklamada ba"arılı olan evr!msel ps!koloj! yakla"ımı, sosyob!yoloj!k resme b!rkaç ekleme yapar. &üphes!z, evr!mc! kuramın ps!koloj! alanına uygulanması, !nsan davranı"ını açıklarken b!yoloj!n!n yanında ps!koloj!ye de !ht!yaç duyulmasını beraber!nde get!rm!"t!r.


Evr!msel ps!kologlara göre, “ana” d!s!pl!nler! olan ps!koloj! 1980’lerde tehl!kedeyd!: Z!hn!n nasıl çalı"tı%ına !l!"k!n genel b!r kuram yoktu. Bu da ps!kologları, yeter!nce b!l!msel b!r d!s!pl!nle u%ra"madıkları dü"ün-ces!ne !tt!. En n!hayet!nde, f!z!k ve b!yoloj!, kend! kapsayıcı parad!gma-larına sah!pt!. Evr!msel ps!kologlar, söz konusu parad!gmayı sa%layarak ps!koloj!y! kurtaracaklarına !nanırlar. Çözümler! !se ps!koloj!y! evr!m kuramının üzer!ne oturtarak onun d!%er b!l!mlerle uyumlu olmasını sa%-lamaktır. Sonuç olarak, bas!tl!kten kaynaklanan karma"ıklı%ı açıklayacak b!l!msel olarak geçerl! tek kuram evr!md!r ve bey!n de kâ!natta b!l!nen en karma"ık yapıdır.

Evr!msel ps!kologların tutumlarını anlamak !ç!n öncel!kle evr!msel ps!koloj!n!n do%du%u dü"ünsel ba%lama bakalım. Y!rm!nc! yüzyılın !lk yarısında ps!koloj!dek! geçerl! varsayım, beyn!n büyük ölçüde g!zl! b!r “genel b!lg! !"lemc!s!” oldu%u yönündeyd!. Bey!n, b!lg!sayarın organ!k kar"ılı%ıydı ve beyn!n tıpkı b!r b!lg!sayar g!b! e"!t zorluktak! her "ey! ö%reneb!len b!r mak!ne oldu%u farz ed!l!yordu. Ancak, davranı" labo-ratuarlarında yapılan çalı"malar bu görü"le paralel sonuçlar do%urmadı. E"de%er farz ed!len beyn!n bazı "eyler! ö%renemed!%!, bazı görevler! !se kolayca yer!ne get!rd!%! ortaya çıktı.

John Garc!a, 1960’ların ba"ında bu yöndek! !lk klas!k deney!n! ger-çekle"t!rd!. Farelerde olumsuz tat ko"ullanmasını çe"!tl! yöntemlerle ba"latmaya çalı"ıyordu. Laboratuarındak! hayvanlar, X ı"ınları !le olu-"an radyasyonun yol açtı%ı hastalı%ı bell! b!rtakım y!yecekler!n tüket!l-mes!yle !l!"k!lend!rmey! çabucak ö%rend!ler. Bununla b!rl!kte, deney ne kadar tekrarlanırsa tekrarlansın, y!yecekler!n ver!lmes!nden önce göste-r!len z!ller! veya ı"ıkları, h!çb!r zaman “Buna d!kkat et!” uyarısı olarak algılamadılar. D!%er yandan, zavallı fareler ses ve ı"ı%ın e"l!k ett!%! b!r yeme%!n ardından, elektr!k "okuna maruz kaldıklarında bu "okları y!ye-ceklerle de%!l, d!sko etk!s!yle !l!"k!lend!reb!ld!ler. Ardından, bu ö%ren!l-m!" kaçınmalar hızla gel!"t! ve deneyler arasında uzun aralar olmasına ra%men, kalıcı oldular. Böylel!kle türler!n evr!msel tar!h!nde, z!h!n korku !ç!n hazır hale geld! ve “ö%ren!lm!" korku” kavramı ortaya çıktı. Yanıp

MEMET!K EVR!M34

sönen ı"ıkların ve z!ller!n faren!n do%al çevres!nde bulunmadı%ı a"!kâr; yan! fare beyn!, laboratuar ortamında ı"ık ve z!llerle düzenl! aralıklarla kar"ıla"sa dah!, onları m!de bulantısı g!b! “do%al” b!r olguyla !l!"k!len-d!remez. I"ık ve z!ller faren!n evr!msel tar!h!ne a!t parçalar de%!llerse, onlarla !l!"k! kurulamaz ve bu nedenle de ö%ren!lemezler. Bu deneyler!n sonuçları bas!t b!r b!ç!mde uyarıcı-tepk! ya da ko"ullu bellek açısından de%!l, ancak (ps!koloj! jargonunda z!h!n anlamına gelen) “ara de%!"ken-ler” !le açıklanab!l!r.

Sonunda, bu ara"tırmalar o tar!he kadar ps!koloj!dek! hâk!m dü"ünce okulu olan davranı"çılı%ın alt ed!lmes!ne yol açtı. (Garc!a’nın makales!n! yıllarca yayımlatamamasının neden! de bu hâk!m!yett!.) Davranı"çılık, b!r davranı"ı açıklamak !ç!n z!hn!n !çyapısına ba"vurmanın gerekl! olma-dı%ını !dd!a etmekteyd!. Davranı"çılar, beyn!n deney!mlerle e%!t!ld!%!n! ve tüm davranı"ların çevresel "artlara kar"ı ver!len ö%ren!lm!" yanıtlar oldu%unu öne sürdüler. Davranı"çılık ekolünün geçerl!l!%!n! y!t!rmes!n!n ardından ps!koloj! b!l!m!, organ!zmaların b!yoloj!s!n! d!kkate alma ve özell!kle de beyn!n çalı"tı%ı evr!msel kısıtlamaları tanıma !ht!yacı duydu.

1960’larda “b!l!"sel devr!m” kavramı da ortaya çıktı. B!l!"sel devr!m akımı, algor!tma, tems!l, ara"tırma ve çözüm uzayı g!b! b!l!"!m ter!mle-r!n! ps!koloj! b!l!m!nde kullanma arayı"ına g!rd!. Bu b!lg!ler!n ı"ı%ında evr!msel ps!koloj!, ps!koloj!de daha öncek! yıllarda var olan !k! dü"ünce akımının b!rle"t!r!lme çabası olarak görüleb!l!r: B!l!"sel b!l!m!n temel!n-dek! b!lg!n!n !"lenmes! görü"ü (günümüzde ps!koloj!dek! f!k!rlere yön vermekted!r) !le dü"ünme üzer!ndek! b!yoloj!k sınırları yen! yen! tanıma-ya ba"layan akım (k! bu akım da 20.yy’ın ortalarında ed!n!len kazanım-ların ardından unutulmaya yüz tutmu"tur). Yan! evr!msel ps!kologlara göre, bey!n hesaplayarak çalı"ır; ancak her "ey! aynı !stekle hesaplamaz. Aynı zamanda, bey!n aslında b!lg!y! !"lemek üzere evr!lm!" b!r organdır. Tıpkı b!r sosyob!yolo%un organ!zmayı b!yoloj!k sa%lıklılı%ı en üst sev!ye-ye ula"tırmak !ç!n gerekl! tüm davranı"ları serg!leyeb!lecek genel-amaçlı b!r ö%ren!c! olarak görmes! g!b!, evr!msel ps!kolog da organ!zmayı, bey-


n!ndek! do%u"tan gelen yapılarla ö%reneb!lecekler! sınırlandırılmı" b!r “uyum sa%lama” olarak görür.

Aslında evr!msel ps!koloj!, sosyob!yoloj! perspekt!f!n!n üstünü ç!zer: Evr!m sürec!nde öneml! olan, davranı" de%!l, davranı"tan önce gerçekle-"en karar verme sürec!d!r. Evr!msel ps!kologlara göre, bell! b!r duruma özgü detaylar - davranı"sal b!r yanıt olu"turan ko"ullar - seç!l!m güçler!-n!n oda%ı olamaz. Söz konusu ko"ullar, h!çb!r zaman aynı "ek!lde b!r kez daha gerçekle"mez. Ancak, her nes!lde aynı b!ç!mde yer alan bey!n, seç!-l!m!n y!nelenen hedef! olab!l!r. Böylece, ba"arılı davranı"lar üreten z!h-n!n n!tel!kler! ödüllend!r!leb!l!r. Zaman !ç!nde, davranı"ın de%!l, beyn!n uyum sa%laması beklenmekted!r. O halde, b!zler davranı" kalıplarında de%!l, bey!nde, do%al seç!l!m!n daha öncek! çalı"malarında !z sürmel!y!z.

Evr!msel ps!koloj!n!n temel prens!b!ne göre, !nsan beyn!, atalarımızın !nsan türünün evr!msel tar!h! boyunca defalarca kez kar"ıla"tıkları uyum sa%lama sorunlarını çözmek amacıyla do%al seç!l!m tarafından tasarla-nan b!r d!z! evr!lm!" ps!koloj!k mekan!zmadan olu"ur. Bu, Garc!a pren-s!b!n!n çıkı" noktasıdır. #nsanlık tar!h!n!n büyük b!r bölümü, m!lyonlarca yıla yayılan ve ancak 10.000 yıl önce sona eren Pl!o-Ple!stosen dönem! boyunca avcı-toplayıcı olarak geçt!%! !ç!n, !nsan z!hn!n!n evr!lm!" yapısı temel olarak tar!h önces! avcı-toplayıcı ya"am tarzına uyum sa%lamı"-tır. Bu nedenle, evr!msel ps!kologlar, e"s!z z!h!nsel uyum sa%lamamızın evr!lmes!n! etk!leyen uygun seç!l!m baskısının ne oldu%unu bularak, !nsano%lunun evr!ld!%! geçm!"tek! çevrey! yen!den !n"a etmel!d!rler. #n-sano%lu dar b!r ya"ama alanına sah!pt!, !zole ya"ayan !nsanlar, çek!rdek a!leler olarak gruplanmı"tı: Kadınlar a%açlıklı, gen!" b!r hab!tatta top-layıcılık yaparken, erkekler avlanırlar ve bazen de, daha fazla kadın ve toprak pe"!nde, d!%er bölgelere saldırırlar ve tab! k! tüm dünyada oldu%u g!b! kend!ler!nden ya"ça küçük kadınlarla teke"l! evl!l!kler yaparlar. En azından ça%da" toplayıcı toplumların öne sürdü%ü ya"am bu tablodak! g!b!d!r. Ancak, belk! de aks!ne, tıpkı bugünkü "empanze toplulukların-dak! g!b!, erkekler b!rb!r!ne benzeyen evler arasında gez!n!rken, de%erl! çevre kaynaklarının etrafında anne-yavru grupları türem!"t!. Sorun "u k!,

MEMET!K EVR!M36

toplumsal gruplar fos!lle"med!%! !ç!n, Pl!o-Ple!stosen dönem!nde ya"a-mın nasıl düzenlend!%!n! ve dönem!n öne çıkan özell!kler!n! tam olarak b!lem!yoruz.

Her durumda, Pl!o-Ple!stosen dönem!ndek! atalarımız, uygun y!ye-ce%!n bulunması ve yırtıcı hayvanlardan korunma g!b! temel ya"amkalım becer!ler!nden tutun da, uygun e"!n seç!m! ve üreme !mkânının kazanıl-masından, uygun ana babalık ve üreme yatırımının korunmasına ve ba"-kalarıyla ya"ayab!lmeye kadar pek çok uyum sa%lama problem! ya"amı" olmalı. Söz konusu problemler b!rçok alanı kapsamakta, yan! b!r alanda !"e yarayan b!r çözümün d!%er alanlara aktarılması pek mümkün de%!l. Bunun yer!ne, her t!p problem, kend! özel sorun-çözme mekan!zmasının evr!m!n! seçm!" olmalı.

Buradan hareketle z!hn!m!z!n “modüllere ayrılmı"” oldu%unu söyle-yeb!l!r!z. Atalarımızın kar"ıla"tı%ı sayısız uyum sa%lama problem! çöz-mek !ç!n yüzlerce, hatta b!nlerce z!h!nsel modül evr!lm!" olmalı. Söz ko-nusu modüler muhakeme veya ö%renme devreler!n!n karma"ık yapılara sah!p oldu%u farz ed!lmekted!r, böylece bell! b!rtakım uyum problem!n! çözmek amacıyla farklı s!n!rsel devreler !"leme sokulmu"tur. Evr!len bu ps!koloj!k mekan!zmalar, ancak bell! g!rd!ler! - örne%!n hayvana ben-zeyen b!r uyarıcı - kabul etmek üzere tasarlanmı"lardır. Daha sonra, bu g!rd!ler özel algor!tmaların kullanılmasıyla !"len!rler. Hayvanların duru-munda, b!r hayvanın hang! kategor!ye a!t oldu%unu tesp!t etmek !ç!n, b!-l!m adamlarının ya"am formları “a%acı”6 olarak düzenled!%!, !ç !çe g!rm!" h!yerar"!y! yansıtan, b!r d!z! kola ayrılmı" karar yapısını gözden geç!rmek gerekeb!l!r. Böylece k!"!, “uzun”, “bacakları yok” ve “kafasında ba"lı%ı var” g!b! !"aretlemeler yapab!l!r ve “Bu b!r kobra!”, d!yeb!l!r. Sonuç olarak bu modüllere özel alanlarıyla !lg!l! kalıtsal hayat! b!lg!ler eklen!r, böylece aynı durumdak! b!r organ!zmaya yönel!k uygunlu%u tar!hsel olarak ka-nıtlanmı" b!r tepk!n!n ver!lmes! !ç!n öncek! deney!mlere gerek kalmaz. Bu demekt!r k!, do%um kanalından çıkı"ınızın hemen ardından problem çözme uzmanı olab!l!rs!n!z. Bu “hızlı yanıt verme yetene%!”, b!r bulma-

6 f!logenet!k a%aç (Ç.N.)


cayı süratle çözmen!z gerekt!%!nde veya !"lemc!n!z görü" alanındak! kob-rayı haber vererek “Ko"!”, dend!%!nde !"e yaramaktadır.

B!rçok modül, Massachusetts Teknoloj! Enst!tüsü’nün ünlü d!lb!l!m-c!s! ve evr!msel ps!koloj!n!n önde gelen sözcüler!nden Steven P!nker’ın z!h!nsel b!r “!çgüdü” olarak adlandırdı%ı "ekle ula"mak !ç!n evr!lecekt!r. Bu modüller, her normal !nsanda, herhang! b!r çaba veya komuta !ht!yaç duymadan, eks!ks!z b!r b!ç!mde gel!"!rler ve temeldek! mantı%ın b!l!"sel farkındalı%ı olmaksızın uygulanab!l!rler. Bu !çgüdüler, b!lg!y! çaba sarf etmeks!z!n, otomat!k, hızlı, tam ve eks!ks!z olarak !"lerler; çünkü her b!-r!m!zde, bu görev!n gerçekle"mes! !ç!n tüm bu karma"ık yapılar mevcut-tur. Söz konusu !çgüdüler b!lg!n!n !"lenmes! !ç!n sah!p oldu%umuz genel becer!ler!m!zden farklıdırlar.

Örne%!n, tanıdı%ınız b!r!n!n suratını hatırlamak dünyadak! en kolay "ey g!b! geleb!l!r, ama bu ba"arı, korteks!n neredeyse üçte b!r!n! kaplayan b!l!nçs!z z!h!nsel etk!nl!kler!n çok a"amalı sıralanı"ı sayes!nde gerçek-le"!r. Görme faal!yet! kolaydır; çünkü tüm yüksek ver!ml! yapılar görü" açısının -yan! b!l!nc!n- dı"ında bırakılarak görme duyusunun daha !y! çalı"ması sa%lanmı"tır. Gördü%ümüz hakkında “dü"ünmek” uyumlu b!r davranı" olmayacaktır; çünkü kobranın görülmes!nden sonra kaçma re$eks!ne fazladan süre kaybett!recekt!r. Ayrıca, dünyanın verd!%! me-sajı yanlı" anlamamıza ve aptalca b!r tepk! vermem!ze; mesela b!r yı-lanla arkada" olmaya çalı"mamıza neden olab!l!r. Soyutlanmı" z!h!nsel mekan!zmaları hatırlatan özel akıl yürütme çe"!tler!, nesneler!n (f!z!ksel nedensell!k), canlıların (kend! etra$arında dönen nesneler), hayvanla-rın (hareket hal!ndek! canlılar) ve !nsan türler!n!n (ırklar) davranı"la-rını, ba"kalarının !nanç ve dürtüler!n! (“z!h!n kuramı”) yorumlamak ve toplumsal sözle"melerde h!le yapanı tesp!t etmek !ç!n kullanılır. Özetle, z!h!n, !nsana özgü özell!%!, yan! davranı"sal esnekl!%! sa%layan bell! mo-düllere sah!p b!r “#sv!çre Çakısı” g!b!d!r.

Do%al seç!l!m!n çok yönlü b!l!"sel mekan!zmalar g!b! karma"ık uyum sa%lamaları tasarlaması uzunca b!r zamana yayıldı%ından, b!r!k!ml! se-ç!l!mde z!h!nsel modüller!n olu"umu yüz b!nlerce yıl sürecek kadar çok

MEMET!K EVR!M38

yava" b!r süreç olmalı. An! mutasyonlar, beyn!n sorunsuz !"ley!"!ne za-rar verecekt!r; çünkü bey!nler!n evrensel ve türe özgü b!r genet!k teme-l! olmalıdır. Bu demekt!r k!, herkes aynı genel z!h!nsel yapıya sah!pt!r ve !nsanlar arasındak! her tür ps!koloj!k farklılık, ba"ta b!rey!n ya"amı" olab!lece%! k!"!ye özgü ko"ullar tarafından tet!klenm!"t!r. Genel olarak, seç!l!m, b!r türe a!t kompleks uyum sa%lamaların evrensel olmasını sa%la-yaca%ından, evr!lm!" !nsan ps!koloj!s!, e"s!z !nsan do%amızın temel! olan tek, evrensel ve tüm !nsanlıkla !lg!l! b!r tasarımdan olu"ur.

Evr!msel ps!kologlar, tıpkı evr!m!n do%al seç!l!m yoluyla tüm !nsan-larda var olan morfoloj!k uyum sa%lamalar - !k! ayak üstünde yürüme, ba"parma%ın bükülmes!, hem etç!l hem de otçul bes!n düzen!m!z !ç!n b!r d!z! farklı d!" - olu"turması g!b!, evrensel ps!koloj!k uyum sa%lamalar da olu"turdu%unu !dd!a ederler. Bu ps!koloj!k uyum sa%lamalar, genler!n, y!nelenen b!r durumda en !y! cevabı bulacakları dü"ünme yollarını !çer!r. Öyleyse, evr!msel ps!koloj!n!n amacı, davranı"larımıza yol açan en yakın mekan!zmaları, yan! ps!koloj!k uyum sa%lamalarımızın !"lev!n! ke"fet-mek ve açıklamaktır. Evr!msel ps!koloj!, !nsan z!hn!ne a!t türe özgü me-kan!zmaların nasıl çalı"tı%ını açıklayarak, kend! evrensel kuralları olan ve d!%er saygın b!l!mlerle kar"ıla"tırılab!l!r b!r d!s!pl!n olu"turacaktır.

Evr!msel ps!koloj!n!n temel prens!b! olan ps!koloj!k evrenseller kav-ramı, ps!kologlara, kültürel de%!"kenl!kle ba%lantılı olanlar da dâh!l ol-mak üzere, performanstak! de%!"kenl!%! göz ardı ett!r!r. Aynı zamanda, “!nsano%lunun ps!"!k b!rl!%!” f!kr!, kültürel çe"!tl!l!k ve b!reysel farklılıklar sayes!nde kolayca çürütüleb!l!r. Ancak, evr!msel ps!kologlar herkes!n her zaman ve her yerde aynı "ek!lde davranaca%ını veya tüm !nsanların aynı tutum ve terc!hler! payla"aca%ını !dd!a etmez. Aks!ne, !nsanların ken-d!ler!n! buldukları benzers!z gel!"!msel ve tar!hsel ko"ulların kar"ısında, herkes!n farklı davranı" ve terc!hlere yol veren ortak b!r ps!koloj!k meka-n!zmayı payla"tı%ını !dd!a eder. Yan! Peor!a’dan Pongo-Pongo’ya, b!reyler ve kültürler arasında gözlemlenen de%!"!m, farklı ps!koloj!k uyum sa%la-maların sonucu de%!l; aynı evrensel kuralların, “Darw!nc! algor!tma”nın sonucudur; farklı ya" dönemler! ve c!ns!yetler yen! g!rd!lere ko"ullu b!r b!ç!mde yanıtlar ver!rler.


Teknoloj!dek! son gel!"meler, modern toplumların toplumsal ve b!-yoloj!k ortamında atalarımızın sah!p oldu%u özell!klerden farklı öneml! de%!"!kl!klere yol açtı. En bel!rg!n örnek do%um kontrol yöntemler!d!r. Kadınlar, do%um kontrol haplarının ve “karde"” teknoloj!ler!n varlı%ı !le yapay b!ç!mde do%urganlıklarını sınırlayab!l!yorlar; !lerleme ve üreme yönündek! temel b!yoloj!k komutu !hlal ed!yorlar. Ancak, gen kodlama-sının karma"ıklı%ı yüzünden, beyn!n de%!"en bu ko"ullara tepk! vermede eylems!z kalması beklenmel!. Evr!msel ps!kologlar, do%um kontrol hapı kullanmak g!b! uyumsuz b!r davranı"ın, modern ko"ullara kar"ı ver!len geçm!"e a!t b!r tepk! oldu%unu !dd!a ederler. Hep!m!z “Ta" Devr!nde” k! z!hn!m!zde hapsolmu"ken; zaman, modern ko"ullara do%ru yolculu%unu gerçekle"t!rd!. Sonuç olarak, z!hn!n bekled!%! g!rd! türler! !le teknoloj!k çevren!n verd!%! asıl g!rd!ler arasında b!r uyumsuzluk olu"tu ve bu da uyumsuz davranı"sal tepk!lere yol açtı.

Evr!msel ps!koloj!y! sosyob!yoloj!den ayıran, yalnızca yapının de%!l, z!h!nsel !çer!%!n (b!r toplumda h!zmet etmek !ç!n gerekl! b!lg!n!n) de b!r çocu%un z!hn!ne do%al seç!l!m yoluyla aktarab!lece%! !dd!asıdır: B!zler, kültürel b!r grupta yetk!n üyeler olab!lmem!z !ç!n gerekenden daha fazla b!lg!ye sah!b!z. Bunu göstermek !ç!n !ht!yacımız olan tek "ey zaman ve fırsattır.

Ya"amın Müz#k Kutusunun Tu"larına BasmakToplumb!l!mc!ler!n kültür olarak adlandırdı%ı "ey, sosyob!yologlara göre sadece b!r yanılsamadan !barett!r. Tıpkı, çöl boyunca ısınmı" b!r yolday-ken uzak b!r mesafede gördü%ümüz parıltı g!b!. Bakmak üzere yakın-la"tı%ınızda serabı kaybeder!z ve tek h!ssett!%!n!z ayaklarınızın altındak! sert asfalttır. Sosyob!yologlara göre kültür, toplum b!l!mc!ler tarafından süslenen, evr!lm!" davranı"sal tepk!lerden !barett!r.

Evr!msel ps!kologlar da, ço%unlukla kültürün veya “sokaktak! adam”ın kültür olarak adlandırdı%ı "ey!n, yan! !let!len b!lg!n!n önem!n! göz ardı ederler. Evr!msel ps!kologlar, “yaratılmı"” ve “ep!dem!yoloj!k” olarak adlandırdıkları kültürler arasında b!r ayrıma g!derler. Kültürün

MEMET!K EVR!M40

ders k!taplarındak! tanımı, ep!dem!yoloj!k kültürdür. Ba"kalarından ö%-renme sonucu elde ed!l!r ve b!lg!, popülasyonda tıpkı b!r v!rüs g!b! yayılır. D!%er taraftan, yaratılmı" kültür !se, !nsan beyn!nde do%u"tan var olan ve farklı ortamlarda olumsal b!r b!ç!mde kend!n! gösteren b!lg!d!r. Evr!msel ps!kologlara göre, b!lg! alı"ver!"!nde ed!n!len kazanımlar, ortak b!r kalı-tımla aktarılan b!lgel!k haznes!ndek! çevresel uyaranlar tarafından hare-kete geç!r!len b!lg!d!r. Söz konusu hazne her b!rey!n z!hn!nde mevcuttur ve genler!n hed!yes!d!r. Hom!n!dler tar!h önces!n!n alı"ver!" merkez!ne do%ru !lerlerken, raftak! en !y! ürünü seçmem!z! sa%lar.

Bazı ünlü evr!msel ps!kologlar daha da !ler!ye g!derek, temelde !ht!-yaç duyulan tüm b!lg!n!n evr!m sayes!nde belle%e yerle"t!%!n! !dd!a eder-ler. Aslında, bu evr!msel ps!kologlar sadece toplumsal !let!m!n önem!n! reddetmekle kalmaz, ö%renmen!n ve daha genel anlamıyla deney!m!n önem!n! de küçümserler. B!reyler!n do%u"tan get!rd!kler!, bu nedenle de b!reysel deney!mler!n önüne geçen bey!ndek! gen-temell! yapıların, anne karnındak!ler de dah!l olmak üzere, tüm deney!mler! de%erlend!rmeye alan b!r f!ltre olu"turdu%unu öne sürerler. Bu görü"ün en uç noktası, bebekler!n, sadece d!l modüller!ne eklemeler! gereken kel!me b!lg!s! ha-r!c!nde, yet!"k!n olduklarında !ht!yaç duyacakları b!lg!n!n ço%una sah!p olarak do%dukları f!kr!d!r. Bu f!kre göre, !nsanlar b!rtakım "eyler! çevre-den ö#renmez, sadece bellekler!nde var olanı hatırlarlar.

Yaratılmı" kültürü b!r müz!k kutusuyla kar"ıla"tıran ç!z!m, evr!msel ps!kologlar arasında sıkça payla"ılır. Tüm müz!k türler!ne a!t z!h!nsel “kayıtlar” her b!r müz!k kutusunda yer alır; ancak R!o’dak! müz!k ku-tusu samba çalarken, Havana’dak!ler salsa, Londra’dak!lerse pop müz!k çalarlar. Çünkü, müz!k kutularında çalan "arkılar, mak!nen!n etrafındak! k!"!ler!n bastı%ı tu"lara ba%lıdır. R!o’da basılan tu", Londra’da basılandan farklıdır.

Bu nedenle, evr!msel ps!kologlar b!lg! !let!m!n!n pek çok toplum b!l!mc! tarafından büyük oranda abartıldı%ına !nanırlar. Pek!, kültürü açıklamaya g!r!"en b!r! böyle dü"üneb!l!r m!? Öyle görünüyor k! “kültür e"len!r m!?” sorusuna geçmeden önce kültür !let!m!yle !lg!l! soruyu ce-vaplamalıyız.


Yan! sorumuz "u: Evr!msel ps!kologların !dd!a ett!%! g!b!, kültürel özell!kler!n evr!m!, e"leme olmaksızın, kalıtımla açıklanab!l!r m!? Ev-r!msel ps!kologlara göre, kültürdek! de%!"!m ve ortaklıklar, aynı nedensel mak!neyle açıklanab!l!r: Genler!n büyük bey!nl! varlıklar üretme eylem!. Kültürel benzerl!kler, !y! memler!n benzer kültürler boyunca yayılma-sıyla ortaya çıkmazlar; aks!ne ortak çevresel ko"ullara tepk! olarak ha-rekete geçerler. Yakınsak evr!m, memler!n b!r yerden d!%er!ne hareket etmeler!nden z!yade, payla"ılan deney!m üzer!ne kuruludur. Burada, b!r bey!nden d!%er!ne do%rudan b!lg! aktarımı !nkâr ed!l!yor. Bunun yer!ne, nedensel oklar genlere ve onların zek! organ!zmalar üretme yet!s!ne; yan! b!ze !"aret ed!yor. D!%er taraftan, kültürel de%!"!m de - farklı özell!klerle sonuçlansa b!le - aynı nedensel mekan!zma tarafından üret!l!r: Çevreye ver!len tepk!ler. Bu durumda, yalnızca ekoloj!k faktörler!n farklılık gös-termes!yle tepk!ler de%!"!r.

Evr!msel ps!koloj!n!n artan popülar!tes!n! ve konuyla !lg!l! yazılan b!rçok güncel k!tabın neden!n! açıklayan bu görü", !nsan z!hn!ne da!r güçlü b!r bakı" açısı olu"turab!l!r. Ancak söz konusu görü" gerçeklerle örtü"üyor mu? Pek! ya kanıtlar? Olaylara yakından baktı%ımızda görüyo-ruz k!, b!lg!n!n b!reyden b!reye !let!lmes!n!n toplumsal ya"amdak! rolünü görmezden gelmek c!dd! sorunlar do%urur.

#lk olarak, evr!msel ps!kologların !dd!ası, dünyanın herhang! b!r yer!nde çalınacak tüm “kayıtları” tutmak çok büyük b!r müz!k kutusu gerekt!r!r. D!yel!m k!, evr!msel ps!kologların öne sürdü%ü üzere, bey!n, !ht!yaç duyulan her "ey! tutacak büyüklükte. Ancak, kaba b!r hesap b!le, her "ey!n bey!nde önceden depolandı%ını !dd!a eden yaratılmı" kültüre a!t bu yorumu ortadan kaldırır.

#nsan genomu, yakla"ık 1.5 m!lyar nükleot!d ç!ft! veya 150 mega-bayt b!lg! !çer!r. Bunun, yakla"ık %97,5’!n! "empanzelerle payla"ıyoruz. Ya"ayan en yakın akrabamızla aramızdak! do%u"tan gelen farkların kod-lanması !ç!nse genomumuzun %2,5’!n! ayırıyoruz. &empanzeler!n de, !n-sanlarınk!nden çok daha az olmakla beraber, kültürler! var. Bu demekt!r k!, do%u"tan gelen ve yakın zamanda evr!lm!" olan herhang! b!r kültür,

MEMET!K EVR!M42

bu yüzde 2,5’l!k genet!k malzemen!n !ç!ne g!rmel!d!r. Bu da yakla"ık 3,75x107 baz ç!ft!ne tekabül eder. Her baz ç!ft! ba"ına 1 b!lg! parçası ve her bayt ba"ına 8 b!lg! parçası, !nsan beyn!ndek! yaratılmı" kültürün saklanmasına ayrılmı" 4 megabayt b!lg!ye kar"ılık gel!r. Ancak bu alan, herhang! yetk!n b!r b!rey!n, herhang! b!r ça%da" toplumda uygun b!ç!m-de h!zmet edeb!lmes! !ç!n !ht!yaç duydu%u kültürel b!lg! ver!tabanına kıyasla oldukça azdır. (Unutmayalım k!, evr!msel ps!kologlar, k!"!n!n dünyanın herhang! b!r yer!nde do%mu" olab!lece%!ne, bu nedenle de yal-nızca !ç!nde büyüdü%ü toplumdak! ya"am tarzının de%!l, tüm olası ya"am tarzlarının bey!nde depolandı%ına !nanırlar.)

Bu !dd!ayı somutla"tırmak !ç!n, bet!mley!c! etnograf!k çalı"malardan olu"an küll!yatın, !nsan türünün ö%reneb!lece%! toplam kültürel b!lg! m!ktarına kar"ılık geld!%!n! farz edel!m. Bu b!lg! yazılı kayıtlara dayanır; kültürel antropologlar tarafından etnografya çalı"malarında veya farklı kültürel gruplardak! ya"am "ek!ller!ne yönel!k antropoloj!k çalı"malarda kayded!len yüzyılı a"kın sonuçları !çer!r. Bu stenograf! !le !lg!l! b!lg!ler !ç!n ana depo, #nsan #l!"k!ler! Alan Dosyaları (HRAF)’dır. HRAF’tak! b!lg!sayar destekl! !lk ver! tabanı 1 m!lyon sayfalık b!lg!den olu"ur. Her b!r grupta, 365 kültürün b!rçok özell!k temel!nde kodlanmı" met!n g!r-d!ler! vardır. Pek!, bu ne kadar b!lg!ye kar"ılık gel!r? Her harf!n yakla"ık 5 parçaya ve her sözcü%ün yakla"ık 5 karaktere kar"ılık geld!%!n! dü"ünür-sek, sözcük ba"ına 3 bayt eder. Sayfa ba"ına dü"en yakla"ık 700 sözcük, HRAF ver! tabanında neredeyse toplam 2.000 megabayt b!lg! eder. Tüm bunlar, !lg!l! etnografyaların özetler!, kaldı k! antropologların çalı"tı%ı toplumların heps! bu ver!tabanında yer almıyor. Aslında, bu rakamlar !nsanların bey!nler!nde ta"ımı" olab!lecekler! asıl b!lg! m!ktarından ol-dukça dü"ük. Elbette k!, her kültür b!r d!%er!nden her anlamda farklılık gösterm!yor; ver!lerde kültürler arası benzerl!kler de mevcut, bu da her kültür !ç!n her de%!"ken!n ayrıca depolanmasına gerek olmadı%ını gös-ter!yor. Bununla beraber, bu ver!tabanındak! b!lg! m!ktarı, tek b!r b!rey!n bu b!lg! !ç!n ayırab!lece%!n! hesapladı%ımız alandan üç kat daha büyük. Bu !dd!ada her zaman !ç!n b!r yanılma payı olacak; çünkü genler bey!nde


depolanacak b!lg!y! sıkı"tırıyor olab!l!rler. Dahası, evr!msel ps!kologla-rın, kültürün ko"ullar tarafından ne kadar uyarıldı%ı konusunda fazlasıyla umutlu oldukları anlamına gel!r. Aslında, b!ld!kler!m!z!n yalnızca çok az b!r bölümü do%u"tandır. Bu da oldukça sa%duyulu b!r çıkarımdır, yoksa gel!"mekte olan bey!nde yen! türet!len argo sözcükler, Game Boylar veya p!erc!ngler !ç!n ra$ar mı var?

Müz!k kutusu model!n!n !"e yaramayaca%ını gösteren ba"ka nedenler de var. Bu model!n temel !dd!ası, çevresel de%!"!m!n kültürel davranı" b!ç!mler!n! bel!rled!%! yönünded!r: B!reyler, !ç!nde ya"adıkları çevresel ko"ulların uyarıcılarına bas!tçe tepk! ver!yorlar. Sosyob!yoloj! ve evr!msel ps!koloj!n!n de farz ett!%! üzere, kültürel gruplardak! farklı !nsan dav-ranı"larının çevresel de%!"!mle açıklanab!lece%! konusundak! hararetl! tartı"malara !l!"k!n b!rtakım çalı"malar yapılmaktadır. Bu önermey! ele alırken evr!msel ps!koloj!ye a!t çalı"malardan yola çıkab!l!r!z; çünkü ev-r!msel ps!koloj! alanındak! en !y! deneysel projeler, kültürlerarası gerçek-le"m!"t!r ve !"!m!ze yarayacaktır. Söz konusu çalı"malar her !k! c!ns!n de e" adayında aradı%ı özell!kler! ele alır: S!metr!k b!r yüz veya erkekler!n kadınlarda terc!h ett!kler! vücut ölçüler! (özell!kle bel ve kalça çevres!n!n oranı) g!b!. Bu anal!zler!n her b!r!, gruplar !ç!nde tutarlı ve beklenen b!r örüntü de%!"!m! bulur. Ancak, gruplar arası de%!"!m de, en az ara"tırılan e%!l!mler kadar yaygındır. Bu de%!"!m açıklanamamaktadır; çünkü ev-r!msel ps!koloj! yalnızca evrensel kalıpları !nceler.

Ünlü evr!msel ps!kologlar Margo W!lson ve Mart!n Daly tarafından c!nayetler üzer!ne yapılan kültürler arası b!r çalı"ma, açıklanmayan de-%!"!m problem!n!n, evr!msel ps!koloj!de göz ardı ed!ld!%!n! açıkça ortaya koyar. W!lson ve Daly, yıllarca, evr!msel ps!koloj! !lkeler! çerçeves!nde, çe"!tl! ülkelerdek! kat!l/kurban kalıplarını, k!"!sel çatı"malara ver!len a"ırı tepk! türü olarak açıklamaya çalı"mı"tır. #k!l!, !nsanların özell!kle kend! genler!n!n kopyalarını ta"ıyan k!mseler! öldürmeme e%!l!m!nde oldu%unu öne sürdü. Örne%!n, genet!k b!r ba%lantıları bulunmayan üvey ebeveynlerle ya"ayan çocukların, genet!k yavrulara göre daha fazla öldü-rülme r!sk! altında olduklarını ortaya koydular. Bu beklenen b!r durum-

MEMET!K EVR!M44

dur; çünkü b!yoloj!k evr!m de, ana babalık duygularının, akrabalık ba%ı ta"ımayan yavrularla harcanmamasını terc!h etm!" olmalı.

W!lson ve Daly’n!n çalı"masında yer alan c!nayet oranlarındak! kül-türler arası de%!"!m "a"kınlık yarattı. Örne%!n, ABD’dek! oranlar, ara"-tırmacıların memleket! olan Kanada’dak!ne kıyasla oldukça fazladır. Her !k! ülkede de, çevresel ve sosyoekonom!k de%!"kenler -hatta d!l, moda ve medya g!b! pek çok kültürel de%!"kenler- b!rb!r!yle büyük ölçüde örtü"-mekted!r. O halde bu büyük farklılı%ın kayna%ı ne? ABD’dek! s!lah ed!n-meye !z!n veren yasalar, bunların sıkça kullanılmasını “me"ru”la"tırmaz, ayrıca !ncelenen c!nayetler!n ço%u kaza sonucu !"lenm!" de%!l. #k! kom-"u Kuzey Amer!ka ülkes!ndek! c!nayet davranı"larında gözlenen de%!-"!m !ç!n ba"ka türlü b!r açıklamaya !ht!yacımız var. Amer!ka B!rle"!k Devletler!’n!n gerçek b!r “s!lah kültürü” oldu%u ve Ulusal Atı" Derne%! g!b! olu"umların çok sayıda üyeye ula"arak kanun yapım sürec!n! etk!le-d!%! her zaman !ç!n söylen!r. Ancak, W!lson ve Daly bu tür açıklamaları kabullenmemekte, ara"tırma hede$er!n! ba"ka b!r tarafa yönlend!rmek-ted!rler.

Y!ne de, bu ve benzer! pek çok örnek, kültürün, evr!msel ps!kologla-rın da öne sürdü%ü g!b!, çevredek! uyarıcılara kar"ı do%rudan ver!len b!r tepk! olmadı%ını ortaya koyar. Bu önerme do%ru olsaydı, çevresel bel!r-len!mc!l!k temel!nde "ek!llenen “kültürel çevre” adlı ara"tırma programı çok daha ba"arılı olurdu. Yan yana ya"ayan topluluklar, aynı çevresel so-runlarla kar"ı kar"ıya olmalarına ra%men, !nançlarında ve ya"antılarında bar!z b!ç!mde farklılık göster!rler.

Gerçekten de, kültürel de%!"!m, çevresel de%!"!mden daha öneml!d!r ve ondan ba%ımsızdır. Bu durum sadece !nsanlar !ç!n geçerl! de%!ld!r. B!rkaç saha b!yolo%u, zaman ve mekândak! çevresel veya genet!k fak-törlerle açıklanamayan davranı" de%!"kenler! temel!nde, kuyruksuz may-mun ve memel! den!z hayvanı (yunus ve bal!na) kültürler!n!n varolu"unu !nceled!. Evr!msel ps!koloj!, en ba"arılı çalı"malarında b!le, söz konusu de%!"!m!, evrensel müz!k kutusunun farklı tu"larına çevresel de%!"!mler sayes!nde basılmasının b!r sonucu olarak açıklayamaz. Aks!ne, kültürel


de%!"!m, ya kısmen tar!hsel durgunluktan, ya da “ulusal karakter” g!b! tamamen gel!"!güzel unsurlardan kaynaklanıyor olmalı. Ne tar!hsel dur-gunluk ne de gel!"!güzel unsurlar, çevresel tepk!lere !nd!rgenemez. Yan! tıpkı sosyob!yoloj!de oldu%u g!b!, evr!msel ps!koloj! de, kültür !ç! de%!"-kenler "öyle dursun, kültürlerarası de%!"kenler! açıklamada b!le yeters!z kalır.

Bu görü"ten hareketle kültürel kalıtımın, aslında toplumlardak! b!-reyler arasında gerçekle"en b!lg! !let!m!nden kaynaklandı%ı sonucuna varab!l!r!z. Yan!, kültürel e"leme !ht!mal! hala geçerl!. N!tek!m kültürel evr!m!n, b!lg!n!n toplumsal !let!m! sayes!nde nasıl gerçekle"t!%!n! açıkla-mak !ç!n geçerl! b!r kurama !ht!yaç oldu%u açık. Kültürel de%!"!m !ç!n !y! b!r model arayı"ımız sürmel!.

!let#m Gerçekle"#yorSosyob!yologların ve evr!msel ps!kologların, !nsan evr!m!n!n her han-g! b!r anında b!lg! !let!m!n!n oldu%u görü"üne kar"ı son b!r kozları var. #nsanlar arasında b!lg! alı"ver!"! oldu%unu !nkâr etm!yorlar; çünkü !nsa-no%lu oldukça toplumsal b!r varlık. Vakt!m!z!n ço#unu kar"ılıklı etk!le"!m hal!nde geç!r!yoruz. #let!m, elbette k! gerçekle"!yordur. Ancak bu dü"ün-ce okulları, kültürün yüzeysel oldu%unu ve yalnızca g!y!m tarzı, müz!k zevk! g!b! evr!m üzer!nde esasen h!çb!r etk!s! olmayan görece önems!z özell!kler! açıkladı%ını öne sürerler. Bu nedenle, !nsanlar üzer!ne ara"tır-ma yapan evr!mc!ler, !let!m! ve etk!ler!n! göz ardı edeb!l!r.

D!%er taraftan, kültürel antropologlar, be"er! b!l!mler!n, tümüyle top-lumsal b!lg! alı"ver!"!ne dayalı benzers!z b!r ya"am "ekl!yle karı"mı" tür-ler olma har!c!nde anla"ılamayaca%ını !ler! sürerler. Antropologlara göre kültür, tıpkı soludu%umuz hava g!b! etrafımızı sarar ve deney!mler!m!z! nasıl yorumlayaca%ımızı bel!rler. Kayda de%er b!r b!lg!ye sah!p olmadan do%arız; ed!nd!%!m!z tüm b!lg!ler, !ç!nde bulundu%umuz toplumsal grup tarafından aktarılmı"tır. B!z! bütünüyle !nsan ve özel b!r toplulu%un üye-ler! yapan alı"kanlıkları, r!tüeller! ve gelenekler! bu gruptan kaparız. B!r

MEMET!K EVR!M46

sürü karma"ık duyusal g!rd! arasından toplumsal grubumuzca öneml! o-larak added!lene d!kkat eder!z. Etrafımızdak! dünyayı b!le, kültürün ob-jekt!f! olmadan göremey!z ve toplumsal grubumuz yoksa b!z de ölürüz.

Evr!mc! yakla"ımda b!le "u soruyla kar"ıla"ırız: Madem öneml! de%!l-ler, neden ded!kodu yapmak g!b! faydasız eylemlere bu kadar vak!t harcı-yoruz? Sözgel!m!, ded!kodunun !"lev!, e", !" arkada"ı veya b!r grupta yen! b!r toplumsal rol ed!nmek veya bu !l!"k!ler! sürdürmek !ç!n gerekl! olan toplumsal saygınlı%ımızı korumak de%!l m!d!r? Pek!, bunların hang! b!r! k!"!n!n b!yoloj!k üremes!nde öneml! b!r etk!ye sah!p olab!l!r? Kaldı k!, g!y!m ku"am g!b! “yüzeysel” kültürel özell!kler, bell! b!r toplumsal gruba mensup olmanın gösterges! de%!l m!d!r? (ve sadece bu grup üyeler!n!n ula"ab!lece%! kaynakları bel!rlerler). Belk! de bel!rg!n b!r toplumsal yapı-lanmaya sah!p türlerde, kültürel hayata da!r özell!kler!n b!r önem! yoktur.

Dolayısıyla !let!m gerçekle"!yor, ancak bu ne kadar öneml!? #let!m!n önem!yle !lg!l! görü"lerden hang!s! do%ru? Kültürel !let!m!n yalnızca ara sıra meydana gelen tuha$ıklar olmadı%ına, aks!ne günlük ö%renmen!n öneml! b!r aya%ını olu"turdu%una !nanmamız !ç!n güçlü nedenler var.

B!r toplumda, teknoloj!k, prat!k veya dü"ünsel b!r yen!l!k neredeyse aynı "ek!lde yayılır. Yen! özell!%! serg!leyen nüfus oranının zamana göre graf!%!, her zaman !ç!n dü"ük sev!yede ba"lar. (en n!hayet!nde b!r yen!l!k-ten bahsed!yoruz). #nsanların söz konusu özell!%! ben!msemeler!yle oran yava"ça artar ve hızlanarak ba%ıl doymu"lu%a ula"ır. Ardından, özell!%! ben!mseyenler!n sayısı azalmaya ba"lar ve e%r! a"a%ı do%ru yönel!r. B!r noktadan sonra yen! b!r katılım olmaz (belk! de herkes zaten katılmı"tır) ve nüfus e%r!s! düzle"!r, hatta b!raz a"a%ı !neb!l!r. (Çünkü bazen b!rkaç k!"! “esk! alı"kanlıklarına” ger! döneb!l!r.) “S-e%!ml!” b!r!kerek artan be-n!mseme e%r!s!, yen!l!kler!n da%ılımı üzer!ne yapılan b!nlerce çalı"madan çıkan sa%lam b!r bulgudur. Bu kalıba dâh!l özell!kler pek çok farklılıklar göstereb!l!r. Iowa ç!ftç!ler!n!n melez mısır kullanmaları, yoksul Üçüncü Dünya Ülkeler!’nde b!beronla beslemeye geç!lmes!, Fortune 500 l!ste-s!ndek! "!rketlerde yen! yönet!mler!n denenmes!, küçük ölçekl! ç!ftç!ler!n


k!myasal gübrey! kullanması, matemat!k ö%ren!m!nde yen! yakla"ımların (“yen! matemat!k”) ben!msenmes! ve Amer!ka’da s!gara !ç!m!ne son ve-r!lmes! g!b!.

Bu da%ılımın temel!ndek! güncel ps!koloj! modeller! öneml! b!r nok-taya !"aret eder: S-e%!ml! model!n tekrarlanması !ç!n, !nsanların yen! ben!msed!kler! özell!kler!, kend! deneme-yanılma deney!mler!yle özde"-le"t!rmemeler! gerek!r. B!reyler!n fayda-mal!yet anal!z!ne dayalı b!ç!m-de çevreler!nden ed!nd!kler! do%rudan ö%renmeler, genell!kle deneysel yazında yaygın olan S-e%!ml! e%r! özell!kler!n! göstermez. B!r k!msen!n, kom"usunun !ç!nde bulundu%u b!r kültürel faal!yet! sadece !ncelemes! ve aklına yatarsa onu kopyalaması (oldukça rasyonel b!r ben!mseme "ekl!) b!r topluluktak! yen! özell!kler!n zaman !ç!nde nasıl yayıldı%ını açıkla-maya yeterl! de%!ld!r. Aks!ne, S-e%!ml! e%r!, ancak b!rey!n etrafındak!ler! kopyalamayı terc!h etmes!yle olu"ur (kom"ulara ayak uyduralım). #nsan-ların, ancak söz konusu özell!klerle !lg!l! yalnızca kend!ler! !ç!n b!r karar vermed!kler! durumlarda, ben!mseme sürec! toplumsal b!r d!nam!k kaza-nacaktır (yeterl! sayıda k!"!n!n ba"kaları !ç!n de model olmasıyla b!rl!kte süreç hızlanacaktır). Davranı" ve !nançlardak! de%!"!kl!k, ancak bu "ek!l-de do%ru geç!c! d!nam!klere ula"ab!l!r. Bu demekt!r k! b!reyler, özell!kler! yarataca%ı sonuçlara bakmaksızın ben!msemel!d!rler. Aslında, söz konu-su özell!%!n ben!msenmes!nde ps!koloj!k b!r önyargı vardır. Önyargı, ge-nell!kle saygın k!"!ler veya b!rey!n !ç!nde bulundu%u toplumsal grubunun ço%unlu%u tarafından ben!msenen özell!kler konusunda olab!l!r. (Bu sü-rece “konform!st aktarım” den!r). Ancak hızlı b!r ben!mseme sürec! !ç!n, benzer b!r önyargının çok fazla !nsanda var olması gerek!r. Yen!l!kler!n her kültürde kend!n! göstermes! - geç!c! modaları ve teknoloj!n!n yön-lend!rd!%! davranı" ve !nançları hatırlayın - b!r gruptak! k!"!ler!n !nanç ve de%erler!n! payla"mak üzere b!r araya gelmeler!nde kültürel !let!m!n ne kadar öneml! oldu%unu göster!r.

Böylece, b!lg!n!n toplumsal !let!m!n!n öneml! oldu%u ve evr!m sü-rec!nde göz ardı ed!lmemes! gerekt!%! sonucunu çıkartab!l!r!z. Buradan hareketle, konuyla !lg!l! yakla"ımlara bakab!l!r!z.

MEMET!K EVR!M48

Kültürel Seç#l#mc#l#k#let!m unsurunun önem!n! kabul etmek, b!z! bell! b!r dü"ünce okulu-na yönlend!rmez; çünkü !let!m süreçler! !le !lg!l! pek çok kuramsal ba-kı" vardır. Konuyu açıklamaya g!r!"enler arasında, Claude Shannon ve meslekta"ları tarafından Bell telefon laboratuarlarında gel!"t!r!len ma-temat!ksel !let!"!m kuramı !le Norbert W!enner tarafından ortaya atılan s!bernet!k öne çıkmaktadır. Her !k! kuramda b!lg!n!n b!r yerden d!%er!ne !let!lmes!yle !lg!len!r. Ancak, bu esnada, kültürel !nançlar yalnızca !let!l-mekle kalmaz, kopyalanır da: Bey!n, b!r !nancı ö%renmeden !letemeyece-%!nden, ger!s!nde b!r kopya bırakır. Bu nedenle, kültürel b!lg!n!n !let!m!, b!lg!n!n f!z!ksel tezahürünün (konu"madak! ses dalgaları g!b!) yanı sıra b!lg! yı%ının ço%almasını da gerekt!r!r. Bu bakımdan, b!yoloj!k üremeyle benzerl!k göster!r.

Bu görev !ç!n gel!"m!" kavramsal b!r çerçevem!z zaten var: Ep!dem!-yoloj! (patojenler!n b!r toplulukta yayılmasını !nceleyen b!yoloj!k çalı"-ma). Asıl sorun, bu parad!gmanın kültürün açıklanmasında kullanılmak üzere nasıl gen!"let!lece%!. Ep!dem!yoloj!k perspekt!fe göre, kültürel ev-r!m!n kar"ı kar"ıya oldu%u esas soru "udur: Neden b!reysel yaratıcılı%ın tesadüf ett!%! b!rçok özell!k arasında bazıları grup !ç!nde hızla yaygın-la"ırken (ve bu nedenle de “kültürel” olurken), d!%erler! k!"!sel düzey-de kalarak az sayıdak! b!reyler tarafından ben!msenmekted!r? O halde, kültürel !nançların gelecek nes!llerde varlı%ını sürdürmes! !ç!n hang! özell!kler! serg!lemes! gerekt!%!ne ve toplumsal !let!"!m a%ları sayes!nde yaygınla"an f!k!r ve !nançların hang! unsurlar temel!nde bel!rlend!%!ne yo%unla"alım; çünkü “b!lg! salgını”, b!r popülasyondak! !nanç da%ılımını, yayılma olaylarının tar!h!nde b!r!ken sonuçlar olarak !zah eder.

Burada kar"ımıza çıkan, aslında b!r v!rüs olarak görülen kültürel b!r özell!kt!r, bu anoloj! zaten memet!k yazınında görülmekted!r. Bu ben-zetmen!n, kültürel evr!m !le genet!k evr!m! e" tutan benzetmeye göre zayıf kaldı%ından bahsetm!"t!k. Kaldı k!, kültüre !l!"k!n e"leme temell! b!r yakla"ımın uygun olup olmadı%ını da b!lm!yoruz.


Y!ne de, kar"ılıklı anla"ma sa%lanmı" durumda. B!r grup ça%da" ku-ramcı, genet!k popülasyon modeller!n! kültürel !let!me a!t özell!klere u-yarlayarak, kültüre da!r evr!mc! b!r bakı" açısı olu"turma çabası !ç!nded!r. Her ne kadar genel olarak anla"maya varılmasa da, “kültürel seç!l!mc!l!k” kavramının bu gruba yön vermes! uygun g!b!; çünkü kültürel seç!l!mc!le-re göre, kültürel evr!m, yalnızca John Maynard Sm!th’!n “seç!l!m b!r!mle-r!” olarak adlandırdı%ı, ço%alma ve kalıtım özell!kler!n! ta"ıyan varlıklara dayanır. Kültürel seç!l!mc!ler, kültürel b!r e"ley!c!n!n varlı%ını öne süren memet!kç!lerle tam da bu nokta da çatı"ır. E"ley!c!ler, Mynard Sm!th’e a!t “evr!m b!r!m!” kavramına örnek olarak ver!leb!l!r; çünkü de%!"kenl!k yet!ler! onları seç!l!m b!r!mler!nden ayrı"tırır.

Seç!l!m kavramını öne çıkaran b!r d!%er tanım !se, evr!mc!lerden olu-"an bu modern okulu, evr!m kuramının toplumsal olgular üzer!ndek! !lk uygulamalarından ayrılır. Bu !lk uygulamalarda, uzun soluklu ya"am tar!-h!, Tanrı’nın Ola%anüstü Tasarımı’ndak! alametler do%rultusunda Cen-nete ula"mak !ç!n !lerleme basamaklarının zorla kat ed!ld!%! b!r yolculuk olarak görülür. Benzer "ek!lde, b!yoloj! dünyası da, aynı yolu !zlem!" ve evr!msel soy dah!l!ndek! karma"ıklıktan do%ab!lecek olası zıtlıkları (ör-ne%!n topra%ın altına g!ren b!r organ!zmanın gözler!n! kaybedece%!n!) göz ardı etm!"t!r. Sonuç olarak, Darw!nc! f!k!rler!, toplumsal ya"am ala-nına uygulayan !lk dü"ünürler (V!ktorya devr! #ng!ltere’s!nde sosyolog ve f!lozof olan Herbert Spencer g!b!), tüm evr!msel de%!"!kl!kler!, !lerle-me temel!nde ele almaktaydılar. Bu akım, ço%u çevrelerce alaya alınan 1920’ler!n Sosyal Darw!nc!l!%!nde altın ça%ını ya"amı"tır. Seç!l!m, uzun vadede önceden bel!rlenm!" b!r amaca yönelen b!r süreç de%!ld!r; !ç!nde bulunulan her andak! yerel ko"ulları yansıtır.

Kültürel seç!l!mc!ler, kültürü, b!reyler!n ö%retme veya takl!t yoluyla ba"kalarından ed!nd!kler! fenot!pler!n! etk!leyeb!len b!lg! olarak tanım-larlar. Bu tanımda, daha önce de bel!rtt!%!m!z üzere, bell! b!r kalıtım me-kan!zması üzer!nden gerçekle"en “!let!m” kavramı öne çıkar: Toplumsal ö%renme. Kültür, popülasyon düzey!nde, b!lg! havuzu olarak dü"ünüle-b!l!r. Bu havuz, !nsanlar yen! "eyler ö%rend!kçe de%!"!r. Kültür, her nes!l

MEMET!K EVR!M50

tarafından yen!den ö%ren!len b!r "eyse, kültürel b!lg! de, !nsanlara do%-duktan sonra !let!l!yor olmalıdır. #let!m, her durumda kusursuz de%!ld!r. Böylece, b!r nes!ldek! b!reyler tarafından ed!n!len kültürel repertuarlar de%!"!m göstereb!l!r. B!r gruptak! kültürel b!lg!n!n yalnızca b!r bölümü z!h!nde barınab!lece%!ne göre (z!hn!m!zdek! “müz!k kutuları”nın her "ey! bulunduramayacak kadar küçük oldu%unu hatırlayalım), kültür, b!reyler arasında !ster !stemez yayılacaktır. #"te b!lg!dek! bu de%!"!m, f!z!ksel seç!-l!mden ps!koloj!k seç!l!me kadar b!rçok seç!l!m sürec!ne temel olu"turur.

Kültür, tanımı gere%!, seç!l!m yoluyla gerçekle"en kültürel evr!m!n !h-t!yaç duydu%u üç özell!%! de - de%!"!m, kalıtım ve seç!l!m - gösterd!%!ne göre, kültürel evr!m Darw!nc! yöntemlerle anal!z ed!leb!l!r. Bu noktadan hareket eden kültürel seç!l!mc!ler, kültürü b!yoloj!n!n b!r parçası olarak görürler. Kültür, !nsanın uyum sa%lamasının kend!s!d!r ve !nsan beyn!n!n büyük b!r kısmı, kültürü !fade etmek üzere evr!lm!"t!r. O halde, kültürel !nd!rgemec!l!%!, sosyob!yoloj! ve evr!msel ps!koloj!den ayıran, b!lg! gele-nekler!ne verd!%! önemd!r. Söz konusu b!lg! gelenekler!, toplumsal !let!m yoluyla ö%ren!lmekted!r ve benzer gelenekler! desteklemek üzere evr!l-m!" toplumsal ö%renme yet!ler!yle desteklenmekted!r. %nsanların !nanç ve davranı"larındak! de#!"!m! açıklamak !ç!n, kültür, genler ve çevreden olu"an standart denklem eklenmel!d!r.

“Gen-kültür ortak evr!m! model!”, söz konusu dü"ünce okuluyla (po-pülasyon genet!%! temell!) ba%da"tırılan yakla"ıma ver!len genel addır. Bu model, kültürel kalıtımın genet!k kalıtıma göre farklılık gösteren özell!kler!n! açıklamak !ç!n standart genet!k s!stemde yer alması gereken yen!l!kler!n altını ç!zer. Yen! !let!m "ek!ller!, çoklu ebeveynl!k (kültürel özell!kler! b!rçok !nsandan ö%reneb!l!r!z), akran gruplar arasındak! !le-t!m (nes!lden nes!le gerçekle"en !let!mden z!yade) ve bell! b!r kültürel özell!%e a!t de%erler!n ben!msenmes!nde ortaya çıkan ps!koloj!k e%!l!m-ler (genlerdek! g!b! anne-babadan gelecek yarı yarıya !ht!malden z!yade) g!b! örnekler! !çer!r. Yan! el!m!zdek! modelde, annes!nden gelen Protes-tanlı%ı, babasından gelen Katol!kl!%! veya kültürden gelen Yen! Ça% d!-n!n! ben!mseme !ht!maller!ne sah!p b!r çocuk vardır. Modeller, b!r grup


!ç!ndek! “d!n” özell!%!ne a!t de%erler!n, zaman !ç!nde nasıl de%!"t!%!n!n !z!n! sürecekt!r. Kültürel seç!l!mc!ler, genet!k b!l!m!ndek! genot!p (e"le-y!c!ler) !le fenot!p (organ!zma özell!kler!) arasındak! standart ayrımının, kültürel b!r kar"ılı%ı olmasını fazlasıyla önemserler: F!k!rler, b!r kültü-rün e"ley!c!ler!, ayrıntılı “planları” dır; davranı"lar !se onun !fade b!ç!m! veya fenot!pler!d!r. B!r f!k!r !le f!kr!n !fade b!ç!m! arasındak! ara geç!" olan z!h!nsel planlama !se, b!yoloj!k benzer! g!b!d!r: B!r organ!zmanın genet!k kaynaklarından gel!"mes!. Tıpkı genet!k kalıtımda oldu%u üzere, de%!"!m, b!lg! !let!m!ndek! hatalardan kaynaklanır ve bu hatalar, kültürel formlardak! çe"!tl!l!%e yol açar.

Kültürel seç!l!mc!ler, Harvard Ün!vers!tes!n!n ünlü b!yolo%u Ernst Mayr tarafından ortaya atılan “popülasyon dü"ünces!”n!n altını ç!zer. Bu f!kre göre, Darw!nc! “devr!m”, do%al seç!l!m g!b! !let!m mekan!zmala-rıyla de%!l, b!r b!lg! havuzunun zaman !ç!nde !let!lmes!yle !lg!l!yd!. #n-d!rgemec! görü", evr!m kuramını “b!lg!n!n zaman !ç!nde hang! yollarla veya araçlarla ta"ındı%ına veya dünyayla hang! yollarda etk!le"!m hal!nde oldu%una bakmaksızın, b!lg!n!n !z!n! süren b!r muhasebe s!stem!” olarak tanımlar. Evr!msel sürece !l!"k!n bu genel tanım, kültüre ve zaman !ç!nde kültürel özell!kler!n de%!"!m!ne sebep oldu%u ortaya çıkan her türlü me-kan!zmaya uygulanab!l!r hale get!rmek !ç!n tasarlanmı"tır. Aslında, po-pülasyon dü"ünces!ne ver!len önem, seç!l!mc!ler!n genelle"t!rme tarzla-rına h!zmet eder. Konunun daha az etken !le açıklanması b!r avantajdır; çünkü çok sayıdak! model!n göz ardı ed!lmes!ne ra%men, kara kutuda gerçekten neler döndü%ünü açıklamak !ç!n kullanılmasını sa%lar. Kültü-rel seç!l!mc!ler, kültürel evr!m sürec!n!n temel! konusunda b!l!nemezc! kalmayı ye%lerler.

Kültür söz konusu oldu%unda, popülasyon neye kar"ılık gel!r? #nsan-ların, ba"kalarından ed!nd!kler! b!r d!z! f!k!r buna cevap olab!l!r. Kültürel seç!l!mc!ler, kültürün do%ada temel olarak var olan b!l!"sel b!r unsur ol-du%u yorumuna sadık kalırlar. Kültür, sadece evr!lm!" ps!koloj!k takl!t et-me yetene%!n!n popülasyon düzey!ndek! sonucudur. Evr!msel ps!koloj!y! de d!kkate alan seç!l!mc!ler, b!reyler!n b!l!"sel yet!ler!n!, seç!l!m!n oda%ı-

MEMET!K EVR!M52

na yerle"t!r!rler. Kültürel evr!mde kar"ıla"ılan seç!l!m güçler! ps!koloj!k önyargılardır. Mesela bu önyargı, çocu%u Katol!kl!%! de%!l de Protestan-lı%ı seçmeye !ter. Yan!, kültürel seç!l!m sürec!, do%al seç!l!me benzer; an-cak b!yoloj!k özell!klerle de%!l, kültürel özell!klerdek! de%!"!mle !lg!len!r. Evr!msel ps!koloj!n!n aks!ne seç!l!mc!ler, her !k! durumda da, seç!l!m güçler! tarafından terc!h ed!len özell!%!n popülasyonda sıkla"aca%ını vurgular. De%!"en tek "ey, seç!l!m güçler!n!n bulundu%u yerd!r: Kültürü ele aldı%ımızda, seç!l!m güçler! hem çevrede hem de b!reyler!n z!hn!nde yer alır. Yan!, b!reyler tarafından ben!msenme olasılıklarına ba%lı olarak, bell! özell!kler!n görülme sıklı%ında azalma veya artı" gözlenen kültürel seç!l!m, Darw!nc! b!r süreçt!r. Aks!ne, do%al seç!l!m, farklı özell!kler ser-g!leyen b!reyler!n farklı ya"am kalımlarına ve do%urganlıklarına ba%lıdır.

Elbette k!, do%al seç!l!m kültürel de%!"kenl!kte de görüleb!l!r. Uçu-rumdan atlama f!kr! toplumsal olarak ö%ren!ld!yse, atlayan k!"!yle b!r-l!kte yok olacak ve b!r ba"kası tarafından ö%ren!lmeyecekt!r. Bu örnekte, do%al seç!l!m, kültürel b!r özell!%!n neden oldu%u b!r davranı" sonucun-da gerçekle"m!"t!r. Burada, kültürel özell!k de daha fazla aktarılma !ht!-mal!nden ödün verm!" olab!l!r ve do%al seç!l!m!n, kültürel b!r özell!%!n ço%almasında oynadı%ı role de örnek te"k!l eder. Söz konusu özell!k ko-nukçunun ya"am süres!n! (az öncek! örnekte oldu%u g!b!) veya konuk-çunun kend!n! ba"ka konukçulara aktarma !ht!mal!n! azaltır. Örne%!n, d!nsel nedenlerle evlenmeyen b!r k!mse, bu !nancı yüzünden çocuk sa-h!b! olamaz. Bu nedenle kültürel de%!"kenler!n kader!, hem z!h!nsel ön-yargılara (!lk etapta ben!msenme !ht!mal!) hem de söz konusu kültürel de%!"!mde “konukçular” üzer!nden gerçekle"en do%al seç!l!me ba%lıdır. B!r özell!%!n ps!koloj!k f!ltrelerden geçeb!lme ve konukçu organ!zmanın söz konusu özell!%! !leteb!lme meseles!d!r.

Bas!tl!kten yana olan gen-kültür ortak evr!m! model! taraftarları, kültürel özell!kler !le genler arasındak! !l!"k! geçm!"!n!n önem ta"ımadı-%ı durumlarda, sadece özell!kler!n d!nam!%!ne yo%unla"ır. Kültürel ka-lıtım, genet!k kalıtımdan tamamen ba%ımsızsa, o zaman kültürel evr!m de kend! ba"ına gerçekle"en b!r süreç olarak ayrı tutulab!l!r. Daha sonra


bu modeller, toplumsal etk!le"!m döngüler! (bu döngüler kültürel b!lg! alı"ver!"!ne neden olab!l!r) ve özell!%!n farklı toplumsal !let!mler! (kültü-rel seç!l!m) sayes!nde, b!r popülasyondak! kültürel özell!kler!n görülme sıklı%ında farklılık yaratırlar.

D!%er taraftan, bazı durumlarda, bel!rl! b!r kültürel özell!%!n ben!m-senme arzusu, b!rey!n genet!k özyapısına ba%lıdır. B!rey!n sah!p oldu%u genlere ba%lı olarak, söz konusu özell!%! ed!nme !ht!mal!n! bel!rleyen b!r etk!le"!mden bahsed!leb!l!r ve bu etk!le"!m, modele b!r parametre olarak dâh!l ed!leb!l!r.

Genet!k ve kültürel kalıtımdak! bu tür b!r etk!le"!m, kend!n! daha uzun sürel! ölçeklerde gösterme e%!l!m!nded!r. Laktoz !ntoleransı evr!m! bu konuda !y! b!r örnekt!r. Bazı k!"!ler süt ürünler!n! s!nd!remezler. Bu k!"!lerde süt "eker! laktozunu s!nd!rmeye yarayan enz!m (laktaz enz!m!) eks!kt!r. B!reyler!, laktoz üreten genler!n varlı%ı veya eks!kl!%! !le süt !ç-me-!çmeme e%!l!mler!ne göre sını$andırırsak, süt tüket!m! !le laktozu s!nd!rmeye yarayan gen!n ortak b!r "ek!lde evr!ld!%! b!r model! hazırlaya-b!l!r!z. Model, ancak süt !çen k!"!ler!n çocuklarının da süt !çmes! hal!nde, "eker!n s!nd!r!lmes! !ç!n genet!k olarak de%!"t!r!lm!" b!ç!m!n sıkla"aca-%ını ortaya koyar. Kültürel terc!h!n söz konusu olmadı%ı bu durumda, laktaz üreten gen, b!reylere c!dd! b!r b!yoloj!k avantaj sa%lamasına ra%-men yayılamaz. Bu örnek, genet!k de%!"!m!n kültürel terc!hlere fazlasıyla ba%lı olab!lece%!n! göster!r. Süreç, genlerden kültüre do%ru tek b!r yönde !lerlemez!

Kültürel özell!klerde, genlerle etk!le"!mden daha hızlı de%!"!kl!k-ler yaratan b!r mekan!zma da, ku"kusuz ö%renmed!r. Duyu organları, yerel ko"ullar hakkında b!lg! ed!n!r. Organ!zma, bu b!lg!y! kullanarak davranı"ında geç!c! ayarlamalar yapar. Bu ayarlamalar, nes!ller arasın-dak! genet!k mutasyonun sundu%u “bütünle"!k” rut!nlerden daha hızlı gerçekle"!r. Özell!kle etrafımızdak! b!reylerden ed!nd!%!m!z b!lg!; yan! toplumsal ö%renme, b!lg! ed!nme konusunda !k! öneml! avantaj sa%lar. #lk olarak, örne%!n ak"am yeme%! !ç!n büyük b!r hayvanın nasıl öldürül-mes! gerekt!%! g!b! b!r konuda, deneme-yanılmanın get!reb!lece%! olası

MEMET!K EVR!M54

zararlardan uzak durursunuz. Bunun yer!ne, b!r!ne sorab!l!r, ya da daha !y!s! gözlem yapab!l!rs!n!z. #k!nc!s!, b!lg!y!, s!z! kandırmayacak k!"!lerden almayı terc!h edeb!l!rs!n!z (örne%!n ortak genet!k çıkarlara sah!p oldu%u-nuz ebeveynler!n!zden). Böylece çıkarlarınıza ters dü"ecek hareketlerden uzak durur ve dünyanın !"ley!"! hakkında “!y!” ver!ler ed!n!rs!n!z. (Nasıl k! genet!k b!l!m!nde, mutasyon veya çek!n!k genler!n sakatlanma veya ölümcül hastalıkla sonuçlanma !ht!mal! varsa, aynı "ek!lde, ba"ka k!"!lere a!t kültürel b!lg!n!n kopyalanması da bu b!lg!n!n artık geçers!z olma veya k!"!n!n kend! ko"ullarıyla uyumsuz olma tehl!kes!n! barındırır.)

#let!m kavramına genelde dudak büken evr!msel ps!kologlar b!le, toplumsal ö%renmen!n faydalarını kabul ederler. Örne%!n, Steven P!nker kültürü "öyle tanımlar:

“Kültür, b!lg! alı"ver!"! anlamına gel!r. B!lg! sadece kullanılmakla kal-maz, ba"ka amaçlar !ç!n de#!" toku" da ed!l!r. Kültür, b!lg!n!n yararlarını artırdı#ı g!b! mal!yet!n! de dü"ürür; çünkü b!lg!, uzun zahmetler sonucu kazanılan b!lgel!#!n, zekânın, r!skl! ara"tırmaların ve deneme-yanılma-nın b!r ürünüdür.” Toplumsal ö%renme, etrafımızdak! çevreyle !lg!l! b!lg! ed!nmek !ç!n

do%rudan b!r etk!le"!me g!rmekten daha etk!l! b!r yoldur. Seç!l!mc! mo-dellere göre, ya"amkalım ve üreme açısından hızla de%!"en b!r çevre söz konusuysa veya b!reylerde ebeveynler!n!n ya"adı%ı çevre dı"ına göç etme e%!l!m! varsa, toplumsal ö%renme oldukça etk!l! b!r yoldur. Bu "artlarda, k!"!n!n kend! b!lg!ler!nden yola çıkarak olu"turdu%u k!"!sel deney!m-lere güven!lmel!d!r. D!%er taraftan, ebeveyn ve çocu%un ya"adı%ı çevre b!rb!r!ne benz!yorsa (bu durum b!reyler!n yer de%!"t!rmemes!nden veya çevresel "artların fazla de%!"memes!nden !ler! geleb!l!r), b!reyler, ba"ka-larının b!lg!ler!ne rahatça güveneb!l!rler. Ancak, toplumsal ö%renme y!ne de terc!h ed!lmel!d!r; çünkü bu sayede, deneme-yanılmanın mal!yet!ne h!ç g!rmeden do%ru davranı"ları serg!leyeb!l!r!z.

Kültürel evr!m, genet!k olarak evr!m geç!rm!" ps!koloj!k e%!l!mle-r!n !ç!ne hapsolmu" ve bunlarla sınırlandırılmı"tır. Aynı zamanda, bu önyargılar, kültürel özell!klerde, ekoloj!k farklılıklarla do%rudan !l!nt!-


l! olmayan de%!"kenl!kler yaratab!l!r. #lk özell!k, de%erler!ndek! m!n!k farklılıklara göster!len genel ps!koloj!k önyargılar, kültürel dünyanın !ç d!nam!kler! sayes!nde, zaman !ç!nde grupları bamba"ka kültürel denge-lere yönlend!reb!l!r. Örne%!n, seç!l!m modeller!, lehçe, g!y!m tarzı, d!n! !badet g!b! kültürel “k!ml!k”ler!n, f!k!rler!n, farklı ortamlarda özgürce yol alması önünde engel te"k!l ett!%!n! göstermekted!r (Almanya ve Fran-sa’dak! g!b!). Bu özell!kler genet!k açıdan tamamen önems!zd!r, (yan! üreme ve ya"amkalım üzer!nde do%rudan b!r etk!ler! yoktur) ancak y!ne de farklı kültürel gruplara a!d!yet! gösterecek b!ç!mde evr!l!rler. Etn!k gruplar, üreme konusunda !zole türlerle kültürel benzerl!kler göster!rler. Aralarındak! temel fark !se, !let!m!n önündek! engeller!n daha geç!rgen olması ve kültürel evr!m!n daha yüksek sev!yelerde gerçekle"mes!d!r. Yu-karıda bel!rt!ld!%! üzere, evr!msel ps!koloj!, estet!k ürünler g!b! konular-da (Hollywood !le Bollywood f!lmler!ndek! tarz farkı g!b!) kar"ıla"ılan b!ç!msel farklılıklara açıklık get!rmekte zorlanır. Bu b!ç!msel farklılıklar tamamen evrensel ps!koloj!k e%!l!mlere ve bu e%!l!mler!n ya"amkalım de%erler!ne (ekoloj!k ko"ullar de%!"se b!le) ba%lıdır.

Kültürel seç!l!m, genet!k ve kültürel !let!m arasındak! farklılı%ın ev-r!msel d!nam!kler bakımından öneml! de%!"!kl!klere yol açtı%ını !dd!a eder. Kültürel !let!m, genet!k b!r s!stem!n tek ba"ına olu"turaca%ından farklı sonuçlar ortaya çıkartır; çünkü toplumsal olarak kazanılan b!lg!, genet!k olmayan !k!nc!l b!r kalıtım s!stem! olu"turmaktadır.

Seç!l!mc!ler, kültürel b!lg!n!n genlere göre mümkün olmayan yollarla !let!lece%!ne d!kkat çeker: Ebeveynler, genler!n! çocuklarına aktarırlar; ancak kültürel f!k!rler, çocuklardan ebeveynler!ne do%ru ters yönde de aktarılab!l!r. Çocuklar a!leler!nden yen! f!lmlerde gördükler! oyuncaklar g!b! son moda ürünler! almasını !steyerek onları bu yen! ürünlerle tanı"-tırırlar. Dahası, b!reysel olarak ö%ren!len becer!ler veya f!k!rler ba"kaları-na da !let!leb!l!r. Böylece kültür, kazanılmı" de%!"kenler!n kalıtıldı%ı b!r s!stem hal!ne gel!r.

Evr!msel d!nam!kler, kültür !le b!rl!kte daha karma"ık b!r hal alırlar. Toplumsal ö%renme yet!ler!ne dayalı, !let!m temell! yen! evr!msel “güç-

MEMET!K EVR!M56

ler” söz konusudur. Kültürel evr!mdek! yen! d!nam!kler, kültürel b!lg!n!n yayılmasındak! farklılıklarla açıklanab!l!r. Örne%!n, kültürel evr!m!n ge-net!k evr!me nazaran daha hızlı de%!"!kl!kler üreteb!lmes! veya uyumsuz kültürel davranı"ların (söz konusu davranı"ı sürdüren b!reyler kar"ısın-dak! do%al seç!l!me ra%men) sürdürülmes! g!b!.

Bu, kültür kapas!tes!n!n, toplumsal ö%renme konusundak! ps!koloj!k yet!ler de dah!l, daha esk! zamanlarda genler! hedef alan do%al seç!l!m!n ürünü oldu%u durumlarda b!le geçerl!d!r. Kal!forn!ya Ün!vers!tes! b!yo-logları Robert Boyd ve Peter R!cherson tarafından kültürel seç!l!mc!l!k konusunda yazılan “Kültür ve Evr!msel Süreç” (Culture and the Evolut!o-nary Process) adlı ünlü k!tap, standart evr!msel süreçlerde, toplumsal ö%-renme ve beraber!nde get!rd!kler!n!n esas alınab!lece%!n! ve bu ps!koloj!k yet!n!n dünyayı, b!lg! !let!m! konusundak! yen! d!nam!klerle dönü"türe-b!lece%!n! göster!r. Do%al seç!l!m yoluyla gerçekle"en kültürel kalıtımın köken!ne !l!"k!n söz konusu b!yoloj!k kuram, sosyob!yoloj!n!n öneml! b!r !dd!asını alt etmekted!r: Tüm !nsan faal!yetler!, do%rudan genler! hedef alan do%al seç!l!m tarafından, b!yoloj!k sa%lıklılı%ın azam!le"t!r!lmes!ne !nd!rgenemez.

Yan!, genet!k olarak uyumsuz b!r kültürel evr!m gerçekle"eb!l!r. Bu !ht!mal, genet!k ve kültürel kalıtım arasındak! farklılıkların bel!rg!n-le"mes!yle artar. Aslında, kültürel seç!l!mc! anal!zlerde ortaya çıkarılan en esk! bulgular, yüksek kültürel sa%lıklılı%a sah!p özell!kler!n, genet!k olarak uyumsuz olmalarına ra%men, sıklı%ında artı"a !"aret eder. Bu, sos-yob!yoloj! ve evr!msel ps!koloj! g!b! uyum sa%lamacı görü"ler!n öngöre-b!ld!%! b!r durum de%!ld!r.

Görünen o k! seç!l!mc! yakla"ım, kültürel özell!kler!n evr!m!ne !l!"k!n tüm olasılıkları kapsamaktadır: Kültürel özell!kler, genler!n sa%lıklılı%ını etk!leyeb!l!r (laktaz örne%!nde oldu%u g!b!); genler kültürel özell!kler!n !zleyece%! yönü tay!n edeb!l!r (b!r mezhep, d!nsel nedenlerle evlen!lme-mes! sonucu yok olab!l!r); genler ve kültürel özell!kler b!rb!rler!nden ba%ımsız yollarda !lerleyeb!l!r (kültürel özell!k b!yoloj!k sonuçlar yarat-mazsa z!h!nler ve popülasyonlar !ç!n geç!c! b!r moda olarak kalır). Genel


olarak, gen ve kültürden hang!s!n!n daha fazla fayda sa%ladı%ını b!leme-y!z. Her !k! durum da b!rb!r!nden ba%ımsız de%erlend!r!lmel!d!r.

Kültürel seç!l!mc!ler!n temel argümanı, kültürel evr!m!n, e"ley!c!ler olmasa da gerçekle"ece%! yönünded!r. Bu görü", sadakat, uzun ömürlülük ve do%urganlık (ço%alma özell!%!) özell!kler!ne sah!p varlıkların, (k! !y! e"ley!c!ler bu üç özell!%! de göster!r) kültürel dünyada yer! olmadı%ını savunur. Kültürel seç!l!mc!ler, !nsan toplumlarında !k!nc! b!r kalıtım s!s-tem!n!n varlı%ını kabul eder. Ancak, bu görü"ün savunucuları aynı za-manda, söz konusu kültürel kalıtsallık !ç!n, kültürün, !lla k! toplumsal düzeyde varlık gösteren b!r e"ley!c! faal!yet!n! yansıtması gerekmed!%!n! öne sürer. Pek!, !k!l! e"ley!c!ler! olmayan b!r kültürel evr!m, nasıl “!k!l! kalıtım” s!stem! olarak adlandırılab!l!r? (Boyd ve R!cherson’ın Kültür ve Evr!msel Süreç adlı k!tabı, !k!l! kalıtım s!stem!nden bahseder.) Daha önce de açıkladı%ımız b!r nedenden ötürü: Evr!m, e"lemeye de%!l, kalıtıma da-yanır. Kültürel seç!l!mc!ler, b!r kültürdek! karma"ıklı%ın b!r!k!ml! evr!m! !ç!n, yan! nes!llerle fenot!p!k de%erler arasındak! korelasyon !ç!n sade-ce kalıtsal de%!"!m!n sürdürüldü%ü b!r s!steme !ht!yaç oldu%unu !dd!a ederler. Memet!kç!ler!n, mem e"lemes! konusunda makul b!r teor! ortaya koyamamasıyla, kültürel evr!m kuramının geçers!zl!%!n! müjdeleyecek-lerd!r; ancak, durum böyle de%!l, çünkü kültür konusundak! Darw!nc! yakla"ım, memler!n ölümünden sonra b!le, ba"ka kalıtım mekan!zmaları formunda varlı%ını sürdürecekt!r.

Pek! bu mekan!zmalar neler olab!l!r? #lk olarak, kültürel !nd!rgeme-c! görü", kültürel kalıtımı b!lg! “atomları”na dayandırmaz (memler!n her nes!lde sadık b!ç!mde ço%alması g!b!). Dahası, seç!l!mc!ler, e"leme olaylarıyla b!rb!r!ne ba%lanmı" kültürel !let!"!m ba%larını yok sayarlar. Aks!ne, aynı özell!kler ba"ka nedensel yollarla kend!n! sürekl! olarak göstereb!l!r. Bunun !ç!n, (evr!msel ps!kologların kültürde öne sürdü%ü g!b!) gen-çevre etk!le"!m! !"e yarayab!l!r. Ya da, organ!zmalar çevreler!n! anlamlı "ek!lde de%!"t!r!rler (klas!k kunduz baraj örne%!n! akla get!r!r). Zaman zaman yapay olgu b!ç!m!n! alan bu de%!"!kl!kler, gelecek nes!ller

MEMET!K EVR!M58

!ç!n ö%ret!c! b!r rol oynayab!l!r. Yapay olgular do%adak! varlıklarını ko-rurlar ve böylece gelecek nes!ller do%rudan b!lg! alab!l!rler.

B!lg!, b!rey!n beyn!ndek! yapılar veya atalarının bıraktı%ı yapay olgu-lar yoluyla kalıt alınab!l!r. Her !k! durumda da b!r z!h!nden d!%er!ne do%-rudan b!r ba%lantı, kültürel b!r e"leme yoktur. Ancak kültürel seç!l!mc!ler bu duruma !t!raz etmezler; çünkü ortaya attıkları popülasyon genet!%! model! halen geçerl!d!r: Kültürel özell!klerde nes!ller arası b!r korelasyon söz konusudur (bu korelasyonun neden! kültürel düzeyde faal!yet gös-teren b!r e"ley!c! olmasa da). Bahsed!len durumlarda, kültür evr!lmes!n! sürdürmekted!r; çünkü evr!m, b!reysel sev!yede faal!yet gösteren ve top-lumsal düzeyde yayılan b!r e"ley!c!ye ba%lı de%!ld!r. Nes!ller arası kore-lasyona neden olan tüm e"leme süreçler! genler sayes!nde ya da çevren!n kalıtımı yoluyla gerçekle"!yor olab!l!r. Memler!n h!ç de b!r rolü yoktur.

Sorumlu K#m?Ba"lıca dü"ünce okulları kültürün e"lend!%!n! kabul etmez. Hatta bazıla-rı, kültürel b!lg!n!n toplumsal olarak !let!ld!%! yaygın görü"ünü b!le !nkâr eder. Ancak !let!m!n önem!n! reddetmek mantı%a aykırıdır, çünkü kül-türel de%!"!m, ekoloj!k veya çevresel de%!"!m!n kar"ılı%ı de%!ld!r; aks!ne, kültürün kend!ne a!t d!nam!kler! vardır. Bu d!nam!kler, genet!k kanaldan ba%ımsız olarak gerçekle"en b!lg! !let!m!n!n geçm!"!ne dayanır.

Bu gerçe%!n b!l!nc!nde olan kültürel seç!l!mc!l!k, oldukça güçlü yön-lere sah!pt!r ve kültür !ç!n geçerl! b!r açıklama sunab!l!r. Sosyob!yolo-j! ve evr!msel ps!koloj!dek! g!zl! tuzaklara dü"meyecekt!r. Ancak, b!lg! !let!m!n! ön plana çıkaran !k!nc! b!r evr!mc! dü"ünce okulu daha var: Memet!k b!l!m!. Böylece “kültür” kavramını açıklayacak !k! adayımız oldu. Hem memet!k, hem de kültürel seç!l!m, kültür olarak adlandırdı-%ımız olgunun temel!nde !let!len b!lg!n!n oldu%unu kabul eder. Bu !k! model, kültürün kopyalandı%ı mekan!zma konusunda b!rb!r!nden ayrılır. Seç!l!mc!ler kalıtımı ye%lerken, memet!kç!ler e"lemey! terc!h eder. Bu durumda, memet!k b!l!m!n!n, kültürel !nd!rgemec!l!%!n özel b!r çe"!d! oldu%unu söyleyeb!l!r!z.


Kültürel seç!l!m !le memet!k arasındak! bu ayrım, memet!k b!l!m!n-dek! !lk görü"ler!n yanlı" yapılandı%ını göster!r. Do%ru soruyu sorab!l-mek, !lerleme yönündek! !lk ve belk! de en öneml! adımdır. Ancak mem f!kr!n!n önde gelen savunucularının terc!h ett!%! temel sorular, b!z!mk!-lerle örtü"müyor.

Günümüzün önde gelen memc!ler!nden Susan Blackmore’un “Mem Mak!nes!” ($e Meme Mach!ne) adlı k!tabının temel sorusu "öyle: “Be-y!nlerle dolu b!r dünya ve barınab!lece%!nden fazla mem oldu%unu hayal edel!m. Hang! memler aradan sıyrılarak güvenl! b!r ev bulup aktarılmayı sürdüreb!lecekt!r?”. Bu soru yalnızca memler!n varlı%ını kabul etmekle kalmaz, aralarındak! seç!l!mle de yakından !lg!l!d!r. Blackmore’un sorusu, özü !t!bar!yle "u anlama gel!r: #nsanların memler! ö%renme konusundak! önyargılarından hang! memler yarar sa%layacaktır? Blackmore memler!n varlı%ına kes!n gözüyle baktı%ı !ç!n, !k!nc! konuya geçmekte sıkıntı gör-memekted!r. Ne var k! b!z h!çb!r konuya kes!n gözüyle bakmayaca%ız ve en ba"tan ba"layaca%ız.

Darw!n’!n Tehl!kel! F!kr! (Darw!n’s Dangerous Idea) k!tabının yaza-rı Dan!el Dennett mem f!kr!n!n en tanınmı" savucuları arasındadır ve memler konusunda "u soruyu sorar “cu! bono?” (Lat!nce “k!m yarar sa%-lıyor?”). Dennett bu soruyla kültürel özell!kler konusundak! yarı"ta gen-ler!n de%!l, memler!n kazanaca%ını !ma eder. Aslında bu soru !lk olarak R!chard Dawk!ns tarafından asalaklık ba%lamında sorulmu"tur. Dennett temel prens!b!n! olu"turmak !ç!n Dawk!ns’!n kullandı%ı örneklerden yo-la çıkar: Karınca ve bey!n solucanının h!kayes!. Asalak solucanın üre-mes! !ç!n koyuna geçmes! gerek!r, bunun !ç!n de karıncayı ara konukçu olarak kullanır. Karıncanın beyn!ne bula"ır ve karıncanın aslında yap-mayaca%ı b!r "ey! yapmasını; otların sapına tırmanmasını sa%lar. Aslında burası karıncanın ve tab! k! solucanın b!r koyun tarafından yenmes!ne daha müsa!tt!r. Davranı"ı karınca açısından aptalcadır, çünkü do%al seç!-l!m karıncaları ölüme yollayan karınca genler!n! terc!h etmez. O halde, karınca bu davranı"ından fayda sa%lamıyorsa, k!m sa%lıyor? Cevap açık:

MEMET!K EVR!M60

Karıncanın beyn!nde kısa devre yaparak, zarar ver!c! davranı"lara yön-lend!ren b!r asalak.

Buraya kadar her "ey yolunda. Asalaklar da konukçuları g!b! b!yoloj!k varlıklardır. Konukçu ve asalaklardak! genler!n ço%u aynıdır, yan! genler arasında b!r sava" söz konusudur. Her ne kadar bu genler farklı türlere a!t organ!zmalarda bulunuyor olsalar da, y!ne de tek b!r e"ley!c! s!stem!n!n parçalarıdır.

Sorun "u k! Dennett “yarar sa%layanı” e"ley!c! türler! arasında arar: Memlere kar"ı genler. Ancak bu durum, sadece genler!n dah!l oldu%u ka-rınca ve solucan h!kayes!yle aynı de%!l. Genler!n kend! aralarında yarı"a-ca%ı "eyle, gen ve memler!n u%runda sava"aca%ı "ey aynı de%!l. Aynı gen!n farklı vücutlarda bulunan kopyaları bu vücutların kontrolü !ç!n mücadele etmez. Farklı türlere a!t organ!zmalardak! genlerse, aynı çevresel kaynak-lar !ç!n b!le mücadele etmezler; çünkü türler farklı ekoloj!k mekanlarda7 ya"ama e%!l!m!nded!r. Söz gel!m!, genel benzerl!kler!ne ra%men, Galapa-gos Adalarındak! farklı tür !sp!noz ku"larının her b!r!, gagalarındak! "e-k!ller!n uyum sa%lamasına göre farklı beslenme alı"kanlıklarına sah!pt!r. Yan! bazı rekabet konuları sadece genlere özgüdür. Bununla b!rl!kte, aynı e"ley!c! s!stem!ne a!t olmayan memler ve genler, bel!rl! b!r davranı"ın yönü de dah!l, aynı organ!zma !ç!nde b!le her konuda sava"ab!l!rler.

Memler ve genler!n çe"!tl! rekabet alanlarında farklı menfaatler! ola-b!l!r. Örne%!n, memler!n !let!lmes!, toplumsal !let!"!m g!b! davranı"lara ba%lıdır. B!r ded!kodunun aktarılması memler !ç!n ölüm kalım anlamına geleb!l!r. D!%er taraftan, ded!kodu !"e yaramayan b!r eylemd!r ve ded!-koducunun genler!ne çok az etk! edeb!l!r. Genler ded!koducularını ya-"atmak !steyeceklerd!r ve b!r kadının sadakats!zl!%! konusundak! !ft!ra, ded!koducuların sa%lı%ını etk!lemeyecekt!r. Yan! genlerle kar"ıla"tırıldık-larında, memler “ded!kodu yapmak veya yapmamak” kavgasını kazana-b!lmek !ç!n daha fazla enerj! harcayacaktır.

Ancak, bu her zaman !ç!n memler!n kazanaca%ı anlamına gelmez. Asker! b!r sava"ı kazanmak Abby Dabbyler !ç!n öneml!, Zoob! Doob!ler 7 Or!j!nal!nde ‘n!"’ (E.N.)


!ç!n önems!z olab!l!r, ancak Zoob! Doob!ler!n s!lahı varken Abby Dabb-yler eller!nde sopalarla kaldıysa “ver!len önem!n” pek b!r anlamı yoktur: Kazanmaya önem vermeseler de Zoob! Doob!ler kazanacaktır. Benzer "ek!lde, bu !k!l! e"ley!c!ler!n (memler ve genler) etk!n gücü, kuvvetler!ne ve konukçu organ!zmanın davranı"ı üzer!nde kurdukları kontrol “tekno-loj!ler!ne” dayanır. Bey!n organ!zmanın b!r sonrak! adımına karar ver-mel!d!r: Memler!n umdu%u g!b! ded!koducu mu olacak, yoksa genler!n terc!h edece%! üzere y!yecek arayı"ına mı g!recek? D!%er taraftan, hem memler hem de genler bu yegane hareketten yarar sa%layab!l!r de, ondan muzdar!p olab!l!r de. E"ley!c!lerden hang!s!n!n karar anında daha !kna ed!c! oldu%u Dennett’!n “K!m yarar sa%lıyor?” sorusunun kar"ılı%ı de%!l-d!r. B!r çatı"madan çıkan sonuca bakarak, uyum sa%lamanın k!m !ç!n ev-r!ld!%!n! söyleyemey!z. Demek !sted!%!m, farklı e"ley!c!ler!n ortak evr!m! sorusuna geçt!%!m!zde, Dennett’!n sorusu, evr!m!n !zled!%! süreçle !lg!l! temel bel!rley!c! unsurun yanıtını vermez.

Ayrıca, Dennett’!n bakı" açısına göre, uyumsuzluk, asalak b!r mem!n eylem! sonucunda gerçekle"mekted!r. Uyumsuzluk ned!r? B!r organ!z-manın, genler! bakımından h!çb!r anlam !fade etmeyen, söz konusu or-gan!zmanın tasarım özell!%! veya davranı"ıdır. Ku"kusuz, uyumsuzluk örnekler!, karınca ve solucan örne%!nde oldu%u g!b!, asalak ve konukçu !l!"k!s! hakkında temel b!lg!ler sa%lar. Dennett’!n sorusu, uyumsuzlukla kar"ıla"ılan b!r durumda yalnızca memlere bakmanın yeterl! oldu%unu, çünkü farklı çıkarlara sah!p asalak b!r e"ley!c!n!n !"ba"ında oldu%unu !ma eder. Ancak Dennett’!n bakı" açısı oldukça sı% kalmaktadır. Neden? #lk olarak bazı asalaklar konukçularına ceza vermez. Ba%ırsaklarımızdak! bakter!lerde b!rer asalaktır, ancak onlarla !l!"k!m!z ortak faydaya veya ya"ama dayalıdır: B!z bakter!ler olmadan s!nd!remeyece%!m!z y!yecekler yer!z, onlarsa güzel b!r yuva ve aralıksız y!yecek elde ederler. B!yoloj!k asalaklar kend!ler!n! uyumsuzluklar yoluyla gösterme gere%! duymuyor-sa, memet!k f!k!rler g!b! kültürel asalaklar h!ç duymazlar. Mem "oför koltu%unda oturuyor olab!l!r, ancak en n!hayet!nde son dura%ı konukçu terc!h eder. Aslında, memler!n çıkarları !le araç olarak kullanılan k!"!n!n

MEMET!K EVR!M62

çıkarları örtü"ürse, terc!h ed!len sonuçlar ortaya çıkar. Memler!n, konuk-çu organ!zmanın korunması ve kopyalanması g!b! genlere a!t standart hede$er pe"!nde oldu%u sonucuna varab!l!r!z.

#k!nc!s!, bazı uyumsuz davranı"lar, b!r organ!zmanın genler! arasın-dak! veya b!r gen!n beklent!ler! !le organ!zmanın mevcut durumu arasın-dak! çatı"madan çıkar. Bu uyumsuzluklarda memler!n rolü yoktur. Örne-%!n, ham!le b!r kadın, b!lmed!%! maddeler! yeme korkusundan, enerj!ye !ht!yacı olsa b!le, b!rçok yen! ve egzot!k y!yece%! reddedeb!l!r. Görünen o k!, genler!n ve memler!n çıkarları bazı açılardan örtü"se de, bazı açı-lardan farklılık göster!r. Uyumsuz davranı"lar, yalnızca memler!n b!rer faal!yet! olarak !l!"k!lend!r!lemez.

B!z!m de temel alaca%ımız uygun soru “cu! !mpello” olmalıdır. Kültürel evr!msel sürec! k!m yönet!yor veya hareketlend!r!yor? D!%er b!r !fadeyle kontrol k!mde? Genler!n ve memler!n d!nam!kler!n!n gelecekler!n! be-l!rleyecek "ek!lde etk!le"!m hal!nde oldu%u ortak evr!msel b!r s!stemde olan b!ten! anlatmaya çalı"ırken, k!m!n fayda sa%ladı%ı de%!l, k!m!n çıkar-ları do#rultusunda hareket ed!ld!#! sorulmalıdır. Sonuçlar de%!l, nedenler; ödüllend!r!len de%!l, sorumlu olan b!l!nmel!d!r.

Bu görü" farklılı%ı kend!n! nasıl !fade eder? Genler kontrol altınday-sa, kültürel b!lg!n!n ço%alması, gen ürünü olan beyn!n emr!yle, pas!f b!r "ek!lde gerçekle"!yor olmalı. Memet!k bakı" açısı do%ruysa, en azından azıcık b!r kültürel b!lg! parçası b!le kend! ço%almasını etk!leyeb!lme ye-t!s!ne sah!p olmalı. Memler etkense, o halde evr!m!n hızını ve tarzını yönlend!reb!l!rler. Ancak, ba"ka b!r!n!n eylem! sonucu olu"mu"larsa, bu-nu yapamazlar. Tüm de%!"!kl!%!n sebeb! kontroldür ve memet!k alanını temelde güç !le !lg!l! hale get!r!r: Dü"ünceler!m!z! ve davranı"larımızı bel!rleme kontrolü !ç!n yarı"an e"ley!c!ler!n görece gücü. Kültürel seç!-l!mc!l!%! memet!k b!l!m!nden ayıran temel konu kültürel kopyalama-nın nasıl gerçekle"t!%! ve bunun b!r e"ley!c! vasıtasıyla olup olmadı%ıdır. Fransız "a!r Paul Valery, "!!r! “&!!r, kend! formunda b!z!m tarafımızdan tekrar üret!lme yetene%!yle tanınab!l!r; aynı "ek!lde tekrar olu"mak !ç!n b!z! uyarır.” olarak tanımlar. Kültür de, e"leme konusunda "!!r g!b! m!d!r?


Bu nedenle, b!lg!n!n, toplumsal !let!"!mde pas!f b!ç!mde kopyalanma-dan, etk!n b!ç!mde e"lenmeye do%ru evr!lme !ht!mal!, kültür konusunda terc!h ed!lecek yakla"ımın memet!k olup olmayaca%ı konusunda temel ölçüttür.

Bu noktada, ba"tak! sorumuza ger! döndük: E"leme, !let!"!m ba%la-mında mı gerçekle"!r? Artık sorumuzu "öyle de%!"t!reb!l!r!z: Kültürel ev-r!mde, kalıtım mı e"leme m! geçerl!d!r? Prus!nerc!ler, konuyu açıklamak !ç!n yen! b!r e"ley!c! türüne !"aret etmekte haklı mıydılar? Kültürel seç!-l!mc!l!k m! memet!k m!? Tüm bu sorular b!rb!r!yle ba%lantılıdır ve b!r "ek!lde aynı konuya farklı yönlerden bakarlar: Kültürel b!lg!y! toplumsal gruplar arsasında yayan !let!"!m faal!yetler!n! nasıl açıklayaca%ız? Genler açıklamada yeterl! m!d!r yoksa memler! de !"!n !ç!ne katmamız gerek!r m!? Cu! !mpello?

Yen! e"ley!c!ler olan memler!n bel!rlenmes!, dünyaya bakı"ımızı kökünden de%!"t!recekt!r. Yen! b!r e"ley!c! türü !"!n !ç!ndeyse, yepyen! evr!msel d!nam!k alanları açılacaktır. Bunun, !let!"!m konusundak! gö-rü"ler!m!ze etk!ler!n! b!r dü"ünün: Sözler!m!z!n ve davranı"larımızın kontrolünde m!y!z, yoksa bey!n asalaklarının kurbanları mıyız? Dü"ün-celer!m!zden fayda sa%layan k!m veya ned!r? Mem sorusunda yapılacak çıkarımlar, !nsanlık ve özgür !rade !ç!n oldukça öneml!d!r.

Memler# Serbest BırakalımO halde, memler! bulma konusunda nasıl !lerleme sa%layaca%ız? #lk ola-rak, memet!k, kültür konusunda do%rulu%u !spat ed!lm!" yen! öngörüler-de bulunursa, kültüre get!r!len en !y! açıklama olacaktır. Kültürel benzer-l!%!n e"lemeden kaynaklandı%ı yönündek! !dd!adan hareketle yen!, test ed!leb!l!r öngörülerde bulunab!l!r!z. Ancak memet!k, "!md!l!k sadece kend! yakla"ımında yer alan yerle"!k ve onaylanmı" sonuçlara d!kkat çe-keb!l!r. Bununla b!rl!kte, mem e"lemes! konusunda sunaca%ım model!n b!l!msel olarak ver!ml! çıkması hal!nde bu tablo de%!"eb!l!r.

#k!nc!s!, memet!k, d!%er kültür teor!ler!yle kar"ıla"tırıldı%ında, daha fazla olguyu aydınlatab!lseyd!, kültüre get!r!len en !y! açıklama olab!l!rd!.

MEMET!K EVR!M64

(Y!ne de memet!k argümanı, d!%er kültür teor!ler!ne kıyasla b!rçok farklı d!s!pl!ne ba"vurmu"tur.) Böylece sıkça gündeme gelen tartı"ma yen!den alevlen!rd!: memet!%!n do%ru kabul ed!lmek !ç!n fazlaca karma"ık oldu-%u tartı"ması. Bu k!tapta da memler karma"ık yapılar olarak ele alınmı"-tır, çünkü ps!koloj! ve !let!"!m alanlarına da etk! etmekted!r.

Üçüncüsü, e"ley!c! özell!kler ta"ıyan kültürel varlıkların mevcud!yet! kanıtlanab!lseyd!, memet!k kültüre get!r!len en !y! açıklama olurdu ve konuya !l!"k!n çek!nceler! alt ederd!. Maalesef, mem!n neye benzed!%!n! test edeb!lece%!m!z b!r model yok, bu nedenle de söz konusu d!kkat çe-k!c! argüman, varolan en uzak !ht!mal g!b! görünüyor.

Y!ne de, memler!n akla uygun olup olmadı%ını tartı"ab!l!r!z. Gen-lerden ba%ımsız hareket eden ve toplumsal !let!"!mde varlık göstererek ço%alma olasılı%ını tay!n edeb!len memler var olab!l!r m!? Bu uzak b!r !ht!malse, yanıtımız muhtemelen mem d!ye b!r "ey!n olmadı%ı yönünde olacaktır. Esasında, e"leme olayıyla uyumlu b!r !let!"!m model! bulmak h!ç de kolay de%!ld!r. Ancak, model bulunab!l!r ve kend! !ç!nde öneml! yankılar do%urab!l!r; bununla b!rl!kte !let!"!m!n nasıl gerçekle"t!%! konu-sunda yen! dü"ünme tarzlarına !ht!yacımız olacaktır.

Memler! bulundukları fantez! dünyasından kurtarab!l!r!z. Ben gerçek dünyada b!r "ek!lde var olduklarına !nanıyorum. Memler konusundak! bu algı yen! ara"tırma alanlarına yol verecekt!r ve esk! dü"üncelerle uyu"-mayacaktır. Öne sürdü%üm !dd!alar deneysel oldu%u ve gerçek ara"tır-malarla desteklenmes! gerekt!%!nden, onları burada kanıtlayamam; ama Ç!nl!ler!n de söyled!%! g!b!, uzun yolculuklar tek b!r adımla ba"lar.

Görev!m!z mem!n nasıl b!r "ey olab!lece%!n! ve nasıl çalı"tı%ını açık-lı%a kavu"turmak. Memler!n, evr!m sürec!ndek! e"leme, mutasyona u%-rama ve seç!lme görevler!n! nasıl yer!ne get!recekler!n! saptayab!l!rsek, turnayı gözünden vurmu" olaca%ız; ancak o zaman memler!n gücünü ele geç!r!r ve belk! de kend! dü"ünme süreçler!m!z!n kontrolünü ger! alırız.

Documents

ii - web.itu.edu.tr · iv MEMETİK EVRİM Alfa Yay›nlar› 2265 Bilim/Evrim 11 MEMETİK EVRİM Nasıl Düşündüğünüz Üzerine Yeni Bir Kuram Robert Aunger Özgün Adı The