1395 بهار، چهارم، شماره بيست و هفتمريزي شهري، سال نشريه پژوهش و برنامه

15/2/1395پذيرش: - 12/9/1394دريافت: 157-172صص

Email: ro.inanloo@yahoo.com نويسنده مسؤول: *

ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشدههابررسي ميزان مشاركت (نمونه موردي: بوستان جوانمردان،زير پل آيت اهللا كاشاني) شهري

*، دانشگاه آزاد اسالمي، واحد قزوين، قزوين، ايرانگروه معماري دانشجوي كارشناسي ارشد ،رويا اينانلو چوالخلو

ر گروه معماري، دانشگاه آزاد اسالمي، واحد قزوين، قزوين، ايراناستاديا، الدين سهيليجمال

چكيدهشته باعث ايجاد فضاهاي تعريف نشده گها تومبيل به آناو هاي جديد درون بافت شهرها و نفوذ نوگرايياحداث خيابان

اي جديــد درون شــهر هــاراضي خالي و رها شده با ابعاد بزرگ و كوچك بــه جــا مانــده از احــداث خيابان ايناست كه هاي پنهــان بســيار در آن را بــه وجــود آورده هاي مناسبي جهت توسعه و انجام اقدامات خالقانه و كشف ارزشموقعيت

فرهنگــي نيــز هــايارزشبر فضاي عمومي تسلط يافته و بســياري از اي هبه نحو فزايند سواره است. حركت و ارتباطاتتوان به فرصتي براي ايجاد فضــاي شــهري ســرزنده، پويــا و پايــدار شده را ميگمشده است. بنابراين تهديد فضاهاي گم

ه جايگــاه با هدف ساخت، اعتباريابي و رواســازي پرسشــنام روش تحقيق در اين پژوهش از نوع پيمايشي وتبديل نمود. ز صــادفي امشاركت مردمي در رسيدن به پايداري اجتماعي در طراحي فضاهاي گمشده شهري بــا روش نمونــه گيــري ت

نــوع پــژوهش حاضــر از . همچنين روش اســتداللاجرا شده استكاربران دو فضاي عمومي در دو منطقه از شهر تهران اماندهي دو هــدف بررســي ســ .انجام شده است SPSSنرم افزار طريق از نيز هاتحليل پرسشنامه. استاستدالل استقرايي

بررسي و شناخت عوامــل مــوثر بــر ها است.و رضايت اهالي از آن ها بر ميزان مشاركتآن تأثيرفضاي گمشده شهري و ده اســت. شناسايي شــ "يان گل"و "راجر ترانسيك"مشاركت در حوزه پايداري اجتماعي با نظريه دو انديشمند برجسته

به ارتقــايهاي مردمي ي از پتانسيلرثر در پايداري اجتماعي و با بهره گيؤا بررسي عوامل مبپژوهش پيش رو قصد دارد د.فضاهاي گمشده شهري كمك كن

فضاهاي عمومي، معماري و شهرسازي مشاركت پذيري، فضاهاي گمشده، كليدي: هايهواژ

ي در س مشــاركت شــهروندح جاديا بر ديبا تاك ياجتماع يداريپا كرديخانه جوان با رو يطراحاين مقاله در راستاي پايان نامه نگارنده اول با عنوان .استاد اسالمي قزوين دانشگاه آز

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 158

مقدمه-1 لهأطرح مس-1-1

يهـاچالش و هافرصـت اي ينـدهافز طور به امروزهشتابان رشد و گرديده متجلي شهرها در جهان اصلي

گســترش و گذشــته دهــه چنــد در شهرنشــيني

كاهش را شهري يهازيرساخت صنعتي، يهافعاليت

شـدت بـه را محيطـي زيسـت مقابل ضايعات در و

،1390ديگـران، و (حسـين زاده اسـت داده افزايش، ارائـه هـادر عصر رقابت بـين شـهرها و مكان ).32

تصويري مطلوب و مناسب از هر شهر پـيش شـرط اي هاصلي ورود به جريانات رقابتي شـهري و منطقـ

گويـد: مـي )1989روي (هااست، همانگونه كه ديويـدي خاص به مسـابقه هاتوليد هدفمند مكان با ويژگي

همي در رقابت فضايي ميان جوامع محلي، شـهرها م ).224، 1387و مناطق تبديل شده اسـت (كـاكرين،

الزامات اجتماعي بـراي هدف پايداري تعيين حداقلتوسعه بلند مـدت و سـرمايه اجتمـاعي و شناسـايي

ي عملكـردي جامعـه در كارهـاي اجرايـي هاچالش ). تـامين نيازهـايBiart, 2002, 6( است دراز مدت

(ماننـد دسترسـي بـه ابـزار پايه انساني و اجتمـاعيمعيشت، حق انتخاب، مشاركت در تعيين سرنوشـت اجتماعي و دسترسي به محيط سالم و خدمات پايه)

تواند در رسيدن به پايداري اجتمـاعي و كيفيـت مي). 374 ،1380(زيـاري، زندگي در شهرها منجر شود

ز سـاير آنچه كه بيش از هر معيـاري يـك شـهر را اكند، سـرزندگي و پويـايي شـهر و مي شهرها متمايز

همچنين ميزان هميـاري و همكـاري شـهروندان در

فضاهاي عمومي آن شهر است. اينكـه يـك شـهر و فضاهاي عمومي آن بـا بهـره وري مناسـب از تمـام

ي شهر و فضـاهاي از يـاد رفتـه شـهري، هاپتانسيله چگونه به نيازهـاي شـهروندان پاسـخ گفتـه و چـ

كنـد مي تصويري از خود در ذهن شهروندان ايجـاددر اين راستا پژوهش پـيش رو داراي اهميت است.

ــداري ــوثر در پاي ــل م ــا بررســي عوام قصــد دارد تي مردمـي بـه هاي از پتانسيلراجتماعي و با بهره گي

بخـش ارتقاي فضاهاي گمشده شهري كمـك كنـد.از گيـرد كـه مي بـر نخست اين مقاله، مباحثي را در

ي پايـه هـاتوان به عنوان فرضيات و تئوريمي هاآنياد كرد. اين مباحث به منظـور دسـتيابي بـه مبحـث فرآيند طرح چه در زمينه شهرسازي و چه در زمينـه

. در اين مباحث است معماري داراي اهميت بسزاييبـه شـهري ضمن شناخت مبحث فضاهاي گمشـده

ن دو بـر آ تـأثيرارتباط بين معماري و شهرسـازي و يكــديگر و نقــش مــردم در كارآمــدي ايــن فضــاها پرداخته شـده اسـت. در ادامـه بـا انجـام مطالعـات

به بررسـي و اسـتنتاج اي هميداني و مطالعات كتابخانمطالب مزبور پرداختـه شـده اسـت. در رونـد ايـن بررسي گونه بندي فضـاهاي گمشـده نتيجـه گرفتـه ي شده است و در نهايـت سـعي بـر طراحـي فضـاي

است با قابليت پاسخ گويي به نيازهاي اوليه جامعـه . معاصر و آينده

تضرورت و اهمي-1-2از آنجايي كه در طرح جامع كالن شهرها بخصوص تهران به موضـوع جلـوگيري از گسـترش فضـاهاي

159 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

ي توسعه اي، پيش بيني هاتلف شده در اطراف طرحــا آن بصــورت جزئــي و ــا در برخــورد ب نشــده و ي

خورد نشده است. اين فضاها كه به عنوان هدفمند برشـوند بتوانـد مي فضاهاي گمشـده شـهري شـناخته

ي بيشــماري در فرهنــگ ســازي و هاداراي پتانســيلجلب شهروندان براي مشاركت داوطلبانه و خالقانه باشد و در طرح زيباسازي و امنيت شهري نيز كمك

كنـد. نيـاز مي شاياني به پويايي و سرزندگي شـهرهات تا به اين قبيل فضاها هوشمندانه تر و با طـرح اس

ريزي مناسب تر رسيدگي شود. اين پژوهش بـدنبال بررسي عوامل موثر بر ايجاد مشاركت شـهروندان و

ي جـذاب و هـااستفاده از افراد در رسـيدن بـه طرح .است مناسب براي اقشار جامعه

پيشينه تحقيق-1-3بت بـه نقـش نساي هي اخير آگاهي فزايندهادر سال

فضــاهاي شــهري بــه مثابــه نيــروي محركــي بــراي نوآوري و جذب سرمايه و مشـاركت مـردم بوجـود آمده است. همچنين فضاي شهري به عنـوان عنصـر

كنـد. در مي نمادين شهر در عصر جهاني شدن عملي قابـل تـوجهي هـاو پژوهش هاهمين راستا تالش

براي خلـق فضـاهاي شـهري جـذاب بـا مشـاركت هــا ي صــورت گرفتــه اســت از جملــه آنشــهروند

تـوان بـه پـژوهش آقايـان محمـدرحيم رهنمـا و ميتحت اي همحمدمحسن رضوي اشاره كرد كه در مقال

حس تعلـق مكـان بـر سـرمايه تأثيربررسي "عنوان به اين "اجتماعي و مشاركت در محالت شهر مشهد

نتيجه رسيده انـد كـه در يـك رابطـه غيـر مسـتقيم،

مكاني باعث افزايش مشـاركت و تقويت حس تعلقگردد (رهنما و همكـار، مي افزايش سرمايه اجتماعي

با عنـوان اي ه). ليال سلطاني و ديگران در مقال1391 هويــت ارتقــاي جهــت در شــهري ريــزي برنامــه "

يهامحلـه نقـش بـر تاكيـد بـا زنان اسالمي-ايرانيي هابه اين نتيجه رسيده اند كه ايجاد كانون "شهريركتي زنان براي فعال سازي محيط فيزيكي شهر، مشا

ايجاد تقويت نظام محلـه محـور در ارائـه خـدمات ، بسـيار هاشهري و احياي فضاهاي عمومي در محله). در 1390مؤثر خواهد بود (سـلطاني و همكـاران،

ارزيــابي پايــداري اجتمــاعي محــالت شــهر "مقالــه از آقاي محمـد حسـين سـرايي و همكـاران "جهرم

يج حاصله نشان از آن دارد كه محالت و فضاهاي نتاسكونتي امروز از تعلق اجتماعي فاصله گرفته انـد و از طرفي بين تعامل اجتمـاعي و پايـداري اجتمـاعي رابطه معناداري وجـود دارد و مسـئوليت پـذيري و

ــاعي ــداري در مي مشــاركت اجتم ــد باعــث پاي توانريـان ). معما1392محالت شود (سرايي و همكاران،

فضاي گمشده معماري در بسـتر "و نيازكار در مقاله ضمن توضيح اين كه فضاي "فضاي گمشده شهري

شهرها و معماري امروز مايـه ي درونـي خـود را از دست داده اند، به اين نتيجه رسيده انـد كـه تجربـه فضايي و كاربري حجمي فضاست كه هويـت آن را

. در پـي )1392دهد (معماريان و نيازكـار، مي شكلا ب تا پژوهش پيش رو قصد داردمطالعات انجام شده

ــي ــ بررس ــل م ــاعي ؤعوام ــداري اجتم و ثر در پايي محيطـي نهفتـه در فضـاهاي هـابازشناسي كيفيت

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 160

ي ربا بهره گيـ هاشهري گمشده؛ امكان استفاده از آن را فراهم آورد. ي مردميهااز پتانسيل

هاي تحقيقفرضيه-1-4ي انجـام شـده سـه هاو بررسيدر راستاي مطالعات

فرضيه در اين مقاله مورد پـژوهش اسـت: بـه نظـررســد از طريــق مشــاركت پــذيري در فضــاهاي مي

تـوان بـه تبـديل فضـاهاي بـدون مي كالبدي جامعهاســتفاده شهري(فضــاي گمشــده) و ارتقــاي امنيــت اجتماعي در فضاهاي شهري كمك كرد، همچنين به

عي و پايـداري رسـد بـين مشـاركت اجتمـامي نظـراجتمــاعي در فضــاهاي گمشــده شــهري همبســتگي وجود دارد كه اين امر بر كيفيت فضاي شهري موثر

تهـران 22رسد در منطقـه مي است، از طرفي به نظرتعامل صورت گرفته در رسيدن بـه طراحـي موفـق

فضاي گمشده شهري اثر مطلوب داشته است. روش تحقيق-1-5

واي هردي و توســعكــارب تحقيقــات از نــوع تحقيــقــق ــيروش تحقي ــت پيمايش ــردآوري . اس روش گ

و اي هاطالعــات بــه دو صــورت مطالعــات كتابخانــمـراجعين فضـاي پـل تحقيق ميداني انجام گرفـت.

ــه ــاني در منطق ــت اهللا كاش ــتان 5آي ــران و بوس تهجامعـه آمـاري تهران 22جوانمردان ايران در منطقه

كه بـر اثـر فضاي زير پلدهد. مي تحقيق را تشكيلبوجود آمـده در حـال 5ي منطقه هاگسترش خيابان

حاضر به پاركينگ محلي بـدل شـده ايـن در حـالي ــتان ــه بوس ــه ب ــه فضــاي اختصــاص يافت اســت كجوانمردان كانال شهري قديمي است كـه اكنـون بـا

در هـااز طريق استمرار كاربري مناسببهره برداري عـث با فواصل مناسب و ايجاد نقطه عطـف جمعـي

هبود منظر شهري تهـران و بـه ويـژه حـوزه غـرب بافزايش حس تعلـق سـاكنين و جوانـان بـه و تهران

فضاي شهري جمعيت شده است. محل زندگي خودــه ــي در منطق ــورد بررس ــماري 5م ــاس سرش براس

60تصادفي و استفاده كنندگان در هـر روز بـالغ بـر منطقـه مراجعين بوسـتان جـوانمردان جمعيت نفر و

ــماري بر 22 ــماري سرش ــاس سرش ــادفي و اس تص نفـر 85استفاده كنندگان حدودا در هر روز بالغ بـر

تعداد مـراجعين و واحد تحليل در اين تحقيق . است. بـا اسـتفاده از اسـت كاربران فضاهاي مورد نمونـه

مدل كوكران حجم نمونه انتخاب شـد كـه برابـر بـا 22نفـر در منطقـه 69,74و 5نفر در منطقه 52,01

در هاد. اما براي افزايش كارايي تعـداد پرسشـنامهشپرسشــنامه 140نفــر و در مجمــوع 70هــر منطقــه

انتخاب شد. دقت كنيد اين محاسبه با سطح خطـاي .گرفته استدرصد صورت 5

)z=1.96 , p=q=0.5 (

براي نمونـه گيـري در ايـن تحقيـق از روش نمونـه يارهاي يكي از معگيري تصادفي استفاده شده است.

درستي اندازه گيري مفـاهيم، اعتبـار و پايـايي آنهـا منظور از اعتبار انـدازه گيـري ميـزان دقـت و است.

ي انتخــاب شــده بــراي ســنجش هــاصــحت معرفطريـق ه اعتبار و روايـي پرسشـنامه بـ .مفاهيم است

161 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

محتوايي و بر اساس نظر متخصصين مورد سـنجش وايـي بـراي اطمينـان بيشـتر از ر گرفتـه اسـت.قرار

پرسشنامه، نظرات تني چند از متخصصين و اسـاتيد از پس برنامه ريزي شهري و معماري را جويا شديم

.شـد انجام الزم اصالحات ،هاآن نظرات جمع آوريبراي سنجش پايايي تكنيك مختلفي وجود دارد كـه

يكـي از هر كدام داراي نواقص و مزايـايي هسـتند.يي، محاسبه ضريب ي محاسبه پاياهارايج ترين شيوهبراي تعيين پايايي اين بنابراين،ت؛ اس آلفاي كرونباخ

تحقيق از ضريب آلفاي كرونباخ استفاده شده اسـت طبق محاسبات در سواالت ايـن پـژوهش در نمونـه اول (پل آيت اهللا كاشاني) ضـريب آلفـاي كرونبـاخ

و در نمونـه دوم (بوسـتان جـوانمردان) 0,821 برابرو در حد مطلـوبي قـرار دارد. در تاس 0,716برابر

و توزيع آنها هانهايت پس از تكميل شدن پرسشنامهاستفاده شـده هابراي تحليل داده SPSSاز نرم افزار

است. طالعهممحدوده مورد -1-6

شهرداري در شمال غرب تهران قراردارد و 5منطقه اين منطقه از جنوب بـه جـاده .منطقه است 5داراي

ي البـرز، از هااز شمال به دامنه كوهمخصوص كرج، و از شـرق بـه 22غرب به رودخانـه كـن و منطقـه

بزرگراه محمد علي جناح و اشرفي اصفهاني محدود سـال سرشماري براساس 5منطقه جمعيت .شودمي

) خــانوار 255٬333( نفــر 793٬750 ايــران، 1390 (نتـايج اسـت زن 402٬453 و مرد 391٬297 شامل

جمعيـت ايـران). آمار مركز وبگاه 1390 سرشماريايـران، 1390براسـاس سرشـماري سـال 22 منطقه

مرد 65٬476خانوار) شامل 38٬106نفر ( 128٬958 وبگـاه 1390 سرشماري (نتايج استزن 63٬482و

دره رود( ايران ايران). بوستان جوانمردان آمار مركز كه است تهران شهر تفريحي هايمكان از يكي) كن احـداث تهران شهرداري 22 و 5 مناطق ميان مرز در

شـهيد بزرگـراه فاصـل حـد بوستان اين. است شده بزرگراه به شمال واز دارد قرار حكيم شهيد و همت .شـودمي منتهي حكيم بزرگراه به جنوب از و همت

هكتار به فضاي 20در كل مجموعه مساحتي بالغ بر 22 منطقه (شهرداري سبز اختصاص داده شده است

تهـران 5تهران). پل آيت اهللا كاشاني نيـز در منطقـه بــزرگ و حــد فاصــل شــهرزيبا و خيابــان آيــت اهللا كاشاني و در تقاطع با بزرگـراه شـهيد بـاكري واقـع

از شـمال بـه بـاغ فـيض و از شده است. اين محلهصادقيه همچنين از شرق در جنوب به بلوار فردوس

غربـي آن ارتباط با اشرفي اصفهاني است و قسـمت آسـيا راه دارد و در حـال حاضـر فضـاي _به باكري

زيرين اين پل سواره به پاركينگ محلـي بـدل شـده است.

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 162

)1394تهران، 22موقعيت بوستان جوانمردان ايران؛ منبع:(سايت شهرداري منطقه -1 شكل

)1394تهران، 5موقعيت بزرگراه آيت اهللا كاشاني؛ منبع:(سايت شهرداري منطقه -2 شكل

163 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

و مباني نظري مفاهيم-2 اجتماعي اريپايد-2-1

پايـه بـر بايـد اجتماعي پايداري از قوي تعريف يك

بـدين اين دموكراسي باشد؛ و برابري از ييهاارزش

مـدني، سياسـي، حقـوقي، لحاظ به بايد كه معناست

كيفيـت پايـداري بـر فرهنگي و اجتماعي اقتصادي،

). Sachcs, 1999, 27(بگـذارد تأثير جوامع اجتماعيــي از ــاعي ناش ــداري اجتم ــاتي پاي ــطح عملي در ساقــداماتي در زمينــه موضــوعات كليــدي كــه شــامل

ي اجتماعي افراد و جوامـع بـراي ظرفيـت هاعرصهي هـابـراي رفـع نابرابري هاسازي و توسعه مهارتشـود. در ايـن تعريـف مي زيست محيطي و فضايي

ت و پايــداري اجتمــاعي بــا اصــولي همچــون عــدالسالمت، با مسائل در حال ظهور در مورد مشاركت،

ي اجتماعي، اقتصاد، محيط زيست و هانيازها،سرمايهاخيرا با مفاهيمي مانند شادي، رفاه و كيفيت زنـدگي

). Clantono & Dixon, 2009, 4(در ارتباط اسـت پايداري شهرها نياز به رويكـرد دوگانـه دارد: يكـي

ر راهبـرد چشـم انـداز و ديگـاي هنگرش درون محلرويكـرد از طريـق اصـول طراحـي محـيط اي همنطق

رسد. شهرهاي پايـدار بـه مي زيست شهري به نتيجهسادگي شكل نمي گيرند بلكه بايد از طريـق برنامـه ريزي و همكاري درون مرزهاي سياسـي موجـود و

ي اجتماعي اين شهرها را طراحي نمود هاميان بخشـــادي، ـــان منش ـــعه ). «184-185، 1385(دهق توس

بايســت همگــون و مي »توســعه پايــدار«و » انســانيهمگام با يكديگر تحقق يابند كـه در ايـن راه بهـره

ــدي از ــاعي«من ــرمايه اجتم ــري از » س ــره گي و بهمهم اسـت. از ايـن جهـت رفـاه » مشاركت عمومي«

بايـد آيد كهمي اجتماعي پيش نياز توسعه به حسابنهادهـاي اجتمـاعي هـاي دولتـي و ارگان به وسـيله

).238-237، 1394تكوين يابد (سلماسي و همكار، مشاركت عمومي-2-2

معنـاي بـه تـوان مـي را شهروندان شهري مشاركت

و مؤثر ارادي، آگاهانه، فعال، شركت و جدي حضور ،هاخانواده افراد،(شهري جامعه عناصر يافته سازمان و عمـومي دولتـي، يهـابخش و نهادهـا ،هـاگروه، اجتمـاعي اقتصـادي، يهـافعاليت در ) وصخصـ

اهـداف بـه يابي دست براي شهري زندگي فرهنگي

بـر عـالوه فراينـد اين است، بديهي. دانست جمعي

عـزت افـزايش سـبب جمعـي اهداف به يابي دست

يهـامهارت و تجربـه كسب اجتماعي، تعامل نفس،(موسايي و همكار، شد خواهد نيز كنندگان مشاركت

. همچنــين مشــاركت عبــارت اســت از )247، 1389فراهم شدن فرصت براي تك تك افراد تا بتوانند در

جامعـهكيفيت زندگي و جامعه خود مـؤثر باشـند.

خاصـي يهـاويژگي از مشـاركت زمينه در نيز ايران

بـه تـوان نمـي آن بدون شناخت كه است برخوردار

صاحب برخي منظر از. يافت دست اهداف مشاركتي

مشاركت فرهنگي و تاريخي يل گوناگوندال به نظران

ايـن است. دار ريشه تناقض داراي ايران در اجتماعي در ايرانيـان كـه دهـد مـي نشـان تـاريخي تنـاقض

سخت مشـاركت خصوصي و غيررسمي يهاعرصه

نامشـاركت رسمي يهاعرصه در ليكن اند، بوده جو

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 164

در هامشـاركت اينگونـه آن، بـر افـزون .هستند جو

غيـر و غير ارادي اجبار، بر مبتني هاعرصه از بسياريي هاتوان بـا دريافـت ديـدگاهمي است. بوده انتخابي

اهالي محله و اعمال آن در طراحي، مشاركت مردمي بايست مي ي شهريهاطراحي در بافت كرد. را جلبمنزلت اجتمـاعي را ارتقـا انجام پذيرد كهاي هبه گوناز متشـكل كه ساختار شهري ديگر عبارت به بخشد

هر كه است شهر) كالبد و شهري (شهروند، مديريت

پايـداري حفـظ بـه خـود كـاركرد بـا اجـزا از كـدام در شـهري سـاختار بعـالوه نگـردمي شهر اجتماعي

شـهر و كالبـد و شـهروند ركـن سه از مدني حيات

مديريت و شود. شهروندمي تشكيل شهري مديريت

ماهيـت هريكالبـد شـ و دارند فاعلي ماهيتي شهري

بـه ميـل بـودن الطبـع مـدني بـه بنـا انسـان انفعالي.

و اسـت حيـات مـدني نيازمنـد و دارد شـهرونديبـه سـاماندهي و مـديريت مكلـف شـهري مديريت

در مجمـوع ).71، 1377كالبد شـهر اسـت (ديكنـز، توان دريافت كه ايجاد انگيزش براي مشاركت در مي

د كرد.شهروندان به كيفيت كالبد شهر كمك خواه

)71، 1377: رابطه شهروند و كالبد شهر؛ (ديكنز، 3شكل

تماعياج تعامل-2-3 اجتمـاعي زنـدگي بروز مكان و ظرف شهري فضاي

مشـاركت و اجتمـاعي اسـت. تعامـل افـراد جامعـه محتـواي اساسـي و اصـلي عنصر توانمي را مردمي

و انسـاني روابـط كـه شـمرد شـهري بـر فضـاي دهـد.مي قرار خود تأثير تحت را شهري يهافعاليت

كامـل تـرين در اجتمـاعي تعـامالت كه جايي آن از

بسـتر در طـرح قابـل ابعـاد تمامي در خود، تعريف

رو ايـن از است، شهري فضاي در فضاهاي عمومي، اجتماعي تعامل ظهور مكان را شهري فضاي توانمي

شـهري فضـاي كـه اسـت چنين و اين نمود قلمداد

از خـود گيـري در شـكل ذيرفتنپـ تـأثير بـر عالوه

گيرد.مي تأثيراجتماعي نيز تعامالت فضاهاي در مردم يهافعاليت گل يان نظريه مبناي بر

ضروري، يهافعاليت گروه سه به توانمي را شهري

يهـاتقسـيم نمـود. فعاليت اجتمـاعي و انتخـابي

كلي طور به و دارند اجباري حالت كمابيش ضروري از و شـوندمي شـامل را مـردم روزمـره يهافعاليت

و محيط از را تأثير كمترين اجباري است كه آنجايي فـرد كـه انتخابي زمـاني يهاپذيرد. فعاليتمي فضا

صـورت در و باشـد داشـته هـاآن انجـام بـه تمايـل

به نسبت و پذيردمي صورت مكان و مساعدت زمان

165 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

بـا بيشتري رابطه شده، نام برده ضروري يهافعاليت

و در نهايـت دارد شهري فضاي كالبدي ريزي مهبرنا

مـداوم حضـور به كه است فعاليتي اجتماعي فعاليت

از و است نيازمند عمومي و شهري در فضاي ديگران

روي خـودي بـه صـورت خـود بـه كه است اعمالي(حبيبي، ... .و مردم اتفاقي يهاتماس همچون دهدمي

1378 ،50.( شهري فضاهاي گمشده-2-4

ــاريخي هــاياباناحــداث خ ــد درون بافــت ت ي جديشهرها و نفوذ نوگرايي و اتومبيل به آنها باعث ايجاد

ي مشـخص و هـافضاهاي تعريف نشده، بدون مرزه بي ارتباط بـا عناصـر مجاورشـان گشـته اسـت كـه

فضاهاي گمشده شهري اطالق نمود هاتوان به آنمييي ها). در انواع دسته بندي1392(آشنايي و همكار،

كه تاكنون در مورد فضاهاي شهري صـورت گرفتـه يكي از اين دسته فضاها، فضـاهاي گمشـده شـهري است. اين فضاها شامل تمام فضاهايي است كـه بـه نوعي دور از ديد شهروندان بـوده، فضـاهاي دنجـي هستند كه امكان وقوع هرگونه ناهنجـاري و جـرايم

و هـادر آنها وجود دارد. از جمله اين فضاها زير پلي نيمـه تمـام و رهـا شـده و هازيرگذرها، ساختمان

ــك، فرورفتگي ــروك فضــاهاي تاري ــامت و عقــب هي بـزرگ هـاو پاركينگ هـا، حاشيه بزرگراههانشيني

باشند. امـا مي ... ي صنعتي وهاشهري، حياط مجتمعبلكه اذعـان هاوظيفه طراح شهري نه رد وجودي آنآن است زيـرا به وجود و تالش براي رفع معضالت

اين فضاها فضاهايي اجتناب ناپذير بوده و جزئـي از شوند.مي شهر محسوب

نوشته راجر ترانسـيك "يافتن فضاي گمشده" كتاب بعمناين كتاب كه به عنوان يك است 1986در سال

داراي يك سـاختار ،معتبر در زمينه فضاهاي گمشدهعالي و همچنين تعارفي ناب است در قسمتي از اين كتاب فضاهاي گمشده به اين صورت تعريف شـده

ي سامان دهي شـده هافضاي گمشده پسمانده :استي شهري هستند در مناطق رشد آسمان هاچشم انداز

رقابل استفاده يا مراكز خريد جا افتاده يا غي هاخراش هـاو دور از سيل فعاليت عابران در شهر هسـتند. آن

اغلب ارتباط بين مراكز تجاري و مناطق مسكوني را ي غيرمسـكوني در امتـداد هازمين هاكنند آنمي قطع

هستند كه هـيچ گونـه تـوجهي نسـبت بـه هاآزادراهنمـي هانگهداري و استفاده بيشتر و مناسب تر از آن

گمشده، فضـاهاي تـرك شـده كنـار شود. فضاهايي خـالي نظـامي و هـادريا، محل عبور قطار و مكان

ــه ــنعتي، مكانهامجموع ــاي ص ــاده ه ــالي افت ي خ صاحب ميان در.. هستند. . باقيمانده توسعه شهري و

جهت را شخصي و ويژه يهالدستورالعم كه نظراني

گمـان بي اند نموده ارائه شهري محيط كيفيت ارتقاء

. اسـت برخورداراي هويژ جايگاه از "رانسيكت راجر" همانـا كه را شهري طراحي محوري مسأله عمالً وي

و تصـادفي شـكل، بـي فضاهاي از طراحي عزيمت معنا با و مثبت يهامكان" طراحي سوي به باقيمانده

فـائق براي وي .دهدمي قرار كار دستور است، در "

تضرور عام طور به شهري طراحي مشكل بر آمدن

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 166

شـكل ارتبـاط،"تئوري سه تلفيق و يكپارچه استفاده فـائق بـراي و دانـد،مي ضـروري را " مكان و زمينه

طـور شـهري بـه گمشـده فضاهاي معضل بر آمدن

داند: مي ضروري را كيفيت پنج به توجه خاص

.2ارتبـاط)؛ (ايجـاد هـاحركت تسلسـل .حفـظ1

كنتـرل .4؛ هالبـه پيوسـتگي .3فضـاها؛ محصوريت

فضـاهاي نمـودن ممزوج .5پرسپكتيوها؛ و ورهامح

.(Trancik, 1986)بيرون و درون

)1394هاي مبناي تحقيق؛ (نگارندگان، : رويكردها و شاخص4شكل

نتايج و بحث-3 هاي توصيفييافته-3-1

ي انجام شده هاسن پاسخگويان: در بررسي-3-1-1ـــل آيـــت اهللا كاشـــاني؛ درصـــد 20در منطقـــه پ

درصـد 65قرار دارند. 30-20در سنين پاسخگويانســال 50ســال و بقيــه را افــراد بــاالي 50كمتــر از

تشــكيل داده انــد. همچنــين در منطقــه بوســتان 67سال و 30-20درصد افراد بين 12,9جوانمردان

سال و بقيه جامعـه آمـاري افـراد 50درصد كمتر از باشند.مي سال 50باالي ــ-3-1-2 ــهم ــت اهللا دت ســكونت: در منطق ــل آي پ

ــاني ــومي و 71,4كاش ــخگويان ب ــد پاس 28,6درصدرصد غيربومي بودند ايـن در حـالي اسـت كـه در

20درصـد بـومي و 80منطقه بوسـتان جـوانمردان درصــد افــراد غيربــومي در جامعــه آمــاري شــركت

كردند.

167 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

يان: از ميـان پاسـخگويان جنسيت پاسخگو-3-1-3ــان 62,9در منطقــه كاشــاني 37,1و درصــد را آقاي

درصد را بانوان تشكيل دادنـد و در منطقـه بوسـتان درصـد و 47,1جوانمردان ايـن رقـم بـراي آقايـان

.است درصد 52,9بانوان هاي تحليلييافته-3-2

طبق نتايج بدست آمده از نظـر كـاربران در جـدول توان به جمع بنـدي و اولويـت مي )2) و (1شماره (

اجتمـاعي و بـا ي مؤثر بـر مشـاركت هابندي مؤلفهميانگين گرفتن از نتايج هر مؤلفه در هر منطقه دست

) 6) و (5يافت و دسته بندي نمـود؛ كـه در شـكل (بندي يتبطور كامل نتايج حاصل از پرسشنامه و اولو

درج گرديده است. هامؤلفهان بر رسي از ديدگاه كاربرهاي مورد برگذار بر مشاركت اجتماعي در نمونه تأثيرهاي اولويت بندي مؤلفه -1جدول

SPSSاساس مقياس دهي ليكرت سنجش نرم افزار در پل آيت اهللا كاشاني بر اساس تأثيردرصد هاي موثر بر مشاركت اجتماعيمولفه رديف

نتايج پرسشنامهدر بوستان جوانمردان بر اساس تأثيردرصد

نتايج پرسشنامه 51,40 51,80 تعلق مكاني 1 52,20 59,30 تعامل اجتماعي 2 53,20 52,85 مسئوليت پذيري 3 49,00 53,55 احساس امنيت 4

44,30 48,87 اعتماد اجتماعي 5

گذار بر مشاركت اجتماعي در پل آيت اهللا كاشاني تأثيرهاي : اولويت بندي مؤلفه1نمودار

)1394گارندگان، ، (ماخذ: نSPSSاز ديدگاه كاربران بر اساس مقياس دهي ليكرت سنجش نرم افزار

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 168

گذار بر مشاركت اجتماعي در بوستان جوانمردان تأثيرهاي . اولويت بندي مؤلفه2نمودار

)1394، (ماخذ: نگارندگان، SPSSاز ديدگاه كاربران بر اساس مقياس دهي ليكرت سنجش نرم افزار آزمون فرضيات-4

رسد از طريق مشاركت پـذيري مي به نظر": 1فرضيهــه در فضــاهاي ــدي جامع ــديل مي كالب ــه تب ــوان ب ت

فضاهاي بدون استفاده شـهري (فضـاي گمشـده) و ارتقاي امنيت اجتماعي در فضـاهاي شـهري كمـك

با توجه به جداول و نمودارهاي بدست آمـده "كرد.ــه نتيجــه رســيد كــه در منطقــه بوســتان مي ــوان ب ت

ي مؤثر بـر مشـاركت اجتمـاعي هاجوانمردان مؤلفه) قابـل مشـاهده اسـت از 2ودار (همانطور كه در نم

تنش كمتري برخـوردار اسـت و نشـان از نزديكـي نظرات پاسخگويان و رضايت از طرح اجرايي بـراي ايــن فضــاي گمشــده شــهري (تبــديل شــدن آن بــه بوستان) را دارد. اين در حالي است كه با توجـه بـه

) اين تعادل و نزديكي نقطه نظرات در بين1نمودار ( ل آيت اهللا كاشـاني كمتـر بـه چشـمجامعه آماري پ

خورد.مي

رسد بين مشاركت اجتمـاعي و مي به نظر": 2فرضيهــهري ــاعي در فضــاهاي گمشــده ش ــداري اجتم پايهمبستگي وجود دارد كه اين امر بر كيفيـت فضـاي

) و بررسي نظريـه 4طبق شكل ( "شهري موثر است.ها ي انديشــمندان در ايــن حــوزه و بررســي مؤلفــه

ريافـت كـه مشـاركت اجتمـاعي خـود در توان دميگيـرد و بـين دو مي حوزه پايداري اجتمـاعي جـاي

مؤلفه همبستگي وجود دارد همچنـين بـا توجـه بـه توان به اين نتيجـه مي و نظرات كاربران هاپرسشنامه

رسيد كه در صـورت مشـاركت اجتمـاعي كـاربران فضاي مطلوب تري خـواهيم داشـت و كـاربران بـه

ــ ــق بيش ــان تعل ــر مك ــود از زي ــه خ ــد ك تري دارني پايداري اجتماعي است. همـانطور كـه هامجموعه

) قابل رويت است در 2) و (1از مقايسه دو نمودار (بوستان جـوانمردان ايـن امـر باعـث ايجـاد نظـرات

و اسـت يكسان تر در راستاي سواالت تعلق مكـاني

169 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

) از تنش و نوسـان كمتـري 2اين ستون در نمودار (و نشـان از كيفيـت مطلـوب تـر در برخوردار است

طراحي اين فضاي گمشده شهري دارد.تهران تعامل 22رسد در منطقه مي به نظر": 3فرضيه

صورت گرفته در رسيدن به طراحـي موفـق فضـاي با توجه بـه "گمشده شهري اثر مطلوب داشته است.

توانيم شاهد تمايل بيشتر جهتمي )2) و (1نمودار (ئوليت پذيري در كـاربران پـل تعامل اجتماعي و مس

آيت اهللا كاشاني باشيم اين در حالي است كـه تعلـق به مكان در منطقه بوستان جـوانمردان ايـران بيشـتر

تـوان نيـاز سـاكنين مي است و عامل اين تنـاقض رابراي مشاركت در تبديل فضاي زير پـل بـه 5منطقه

مكاني مطلوب تر دانست. در صورتي كه در منطقـه ران از طرح اجرايي رضايت داشته و خود را كارب 22

ر دانند. همچنين از نتايج حاصله دمي متعلق به مكان) شاهد نوسان كمتر و اتفـاق آرا كـاربران 2نمودار (از نظــر رضــايتمندي و احســاس امنيــت 22منطقــه

) نشـان از احسـاس 1هستيم و اين مهم در نمودار (تـوان مي و تهـران دارد 5امنيت كمتر كاربران منطقه

دريافت كه تبديل كانال شهري به بوستان در منطقـه ــان آورده و 22 ــه ارمغ ــاكنان ب ــراي س ــت را ب امني

خـود مشـاركت اي هيي كـه در آينـده توسـعهاطرح شهروندان را در پي داشته باشد از ديدگاه شهروندان

ايمن تر و مناسب تر است. نتيجه گيري-5

ه بـراي حفـظ و پايداري اجتماعي به توانايي جامعـــهروندان و ــايت ش ــزان رض ــابع، مي ــداري من نگه

مشاركت اجتماعي و از سوي ديگر، به عنـوان يـك ي اجتماعي براي هامفهوم به دنبال حفظ ثبات مؤلفه

كنــد. از مي گســترش يكپــارچگي و انســجام اشــارهــا و ــوع نيازه ــت و تن ــزايش جمعي ــا اف ــي ب طرف

ت در زندگي صـنعتي امـروزه بشـر دسـ هادسترسياندازي به طبيعت بيشتر شده اسـت و آنچـه در ايـن

و هابين بيش از ساير فضاها در اثر اين خيابان كشيساخت و سازها بوجـود آمـده و مـورد كـم لطفـي

. اسـت طراحان قرار گرفته، فضاهاي گمشده شهريمبناي توسعه جوامع و فضاي شهري انسان است كه

هميـت زيربناي توسعه حقيقي و پايـدار اسـت كـه ا توجـه بـه بعــد اجتمـاعي توســعه پايـدار را نمايــان

ي صــورت گرفتــه هاســازد. مطــابق بررســيميي تعلق مكاني، تعامل اجتمـاعي، مسـئوليت هامؤلفه

پــذيري، امنيــت و اعتمــاد اجتمــاعي بــر مشــاركت شهروندي اثرگذار اسـت. كـه در ايـن راسـتا در دو

تهـران كـه 22و 5فضاي گمشده شهري در مناطق و گسترش شهر به وجود آمده هااثر خيابان كشيدر

را در غالب پرسشنامه مورد بررسي هابودند اين آيتمي انجـام شـده در هاقرار داديم و با توجه به ارزيابي

تهـران در 22و 5ي موردي در منـاطق هابين نمونهبوســتان جــوانمردان شــرايط مناســب تــري از نظــر

ت به نظـرات رضايت و مشاركت شهروندان و اهميكه اين امر در رسيدن به پايـداري است فراهم هاآن

اجتماعي در سطح مطلـوب تـري اسـت و كـاربري فعلي اختصاص داده شده به پل آيت اهللا كاشـاني از رضايت و مشاركت شهروندان كمرنـگ تـر در بـين

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 170

كاربران برخوردار است و باعث پايـداري كمتـر در شاره شـد ميـزان اين مكان شده است. همانطور كه ا

مشاركت در ايـن دو فضـا دسـتخوش عـدم تعـادل كه نياز به برنامه ريزي مناسب تر و اي هاست به گون

تخصيص منابع انسـاني بـه لحـاظ فكـري در طـرح تبديل فضاي گمشده شهر به فضايي بـا كيفيـت تـر داريم؛ تا از اين طريق بتوان با بكـارگيري نيروهـا و

در شهرها به توسعه همه ي موجود انساني هاپتانسيلجانبه و مطلوب تر فضاهاي گمشده در سطح شـهر كه سعادت و رفاه تمامي افـراد را بـه دنبـال داشـته باشد دست يابيم. همچنين اين سنجش بـه سياسـت

كنـد تـا مي گذاران و برنامـه ريـزان شـهري كمـكي ايجـاد هـاشناخت بهتري از شرايط موجـود طرح

ي هـاتوانند اهداف طرحشده شهري داشته باشند و بشهري را از توجه صرف به مسائل كالبدي به سمت

ها و سوي اهداف اجتماعي كه آرمان اصلي اين طرح هدايت كنند. است

منابع

)، 1392آشــنايي، تكــتم، مصــطفي زاده، مصــطفي، (بهره مندي از فضاي گمشده شـهري شـهري «

در بافت تاريخي شهر يزد با بكارگيري مفهـوم ــات ــه»فراغــت اوق ــين همــايش ها، مقال ي اول

معماري و فضاهاي شهري پايدار. نظـري و مفهـومي مبـاني«)، 1376پرويـز، ( پيـران،

و ريزي برنامه يهامؤسسة پژوهش، »مشاركت كشاورزي، تهران. اقتصاد

پيـاده مسـيرهاي« )،1378محسـن، ( سـيد حبيبـي،

نهـم، زيبــا، شـماره هنرهــاي ،»گردشـگري

.51-43صص ارزيـابي«)، 1390ديگران، ( و سيدرضا ه،حسين زاد

بـا شـهري نـواحي در محيطي زيست پايداري

تصـميم گيـري چنـد معيـاره فـن اسـتفاده از

بنـدر شـهر :مـوردي تخصيص خطي (مطالعه

جغرافيـايي چشـم انـداز ، فصـلنامه»تـركمن) ،16 شـماره انسـاني)، سـال ششـم، (مطالعات

.51-31صص در پايـدار وسعهت«)، 1385مهدي، ( منشادي، دهقان

چاپ مفاخر، انتشارات ،»شهر يهاروشن سايه

.185-184اول، صص ،»شـهري شناسـي جامعـه«)، 1377ديكنـز، پيتـر، (

آستان قـدس انتشارات بهروان، حسين ترجمه

.71رضوي، ص

)، 1391رهنما، محمدرحيم، محمد محسن رضوي، (تعلق مكاني بر سرمايه اجتمـاعي تأثيربررسي «

، مجلـه »محـالت شـهر مشـهد و مشاركت در-29، صـص 2، شماره 17هنرهاي زيبا، دوره

36. و پايـدار توسـعه ي«)، 1380كرامـت الـه، ( زياري،

قـرن قـرن در شـهري برنامه رريزان مسئوليت

و دانشكده ي ادبيـات مجله ي ،»يكم و بيست، 160تهـران، شـماره دانشـگاه انسـاني علـوم .385-371صص

171 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت

ارزيابي پايـداري «ران، سرايي، محمدحسين، و همكاــرم ــهر جه ــاعي محــالت ش ــلنامه »اجتم ، فص

جغرافيا و برنامـه ريـزي شـهري چشـم انـداز ، 1392، بهـار 15زاگرس، سال پـنجم، شـماره

.146-131صص تبيـين معيارهـاي «سلماسي، سحر، كريمي فرد، ليال،

طراحي فضاهاي فرهنگي با رويكـرد پايـداري ژوهــي: اجتمــاعي و پويــايي فضــايي؛ مــورد پ

، مجلـه مـديريت »فرهنگسراهاي شـهر تهـرانــماره ــهري، ش ــتان 39ش ، صــص 1394، تابس

235-262. سلطاني، ليال، علـي زنگـي آبـادي و مهـين نسـترن،

ــت «)، 1390( ــهري در جه ــزي ش ــه ري برناما تاكيد بـر باسالمي زنان -ارتقاي هويت ايراني

-، فصلنامه شهر ايراني»ي شهريهانقش محله .36-29چهارم، صص اسالمي، شماره

:شــهري يهاسياســت« )،1387آلــن، ( كــاكرين،

مقدم، اقوامي عارف ترجمه ،»انتقادي رويكردي .224تهران، ص آذرخش، انتشارات

مشـاركت «)، 1389موسايي، ميثم، ومليحه شـياني، (، »در امور شهري الزامـات آن در شـهر تهـران

جتمـاعي، سـال اپژوهشي رفاه -فصلنامه علمي .247، ص 38ره دهم، شما

فضـاي «)، 1392معماريان، عليرضا، نيازكار، نويـد، (گمشــده معمــاري در بســتر فضــاي گمشــده

، فصـلنامه ايـران شهرسـاز، سـال دوم، »شهري .57 -48شماره پنجم، صص

Biart, M. (2002), ‘Social sustainability as part of the social agenda of the European community’, in Ritt, T. (Ed.): Soziale Nachhaltigkeit: Von der Umweltpolitik zur Nachhaltigkeit?, Arbeiterkammer Wien, Informationen zur Umweltpolitik 149, Wien, pp.5–10.

Colantonio, Andrea, (2008) social sustainability: linkage Research to policy and practice, Oxford Institute for sustainable Development (OISD), Oxford Brookes University, p: 3-4

Colantonio, A & Dixon, T (2009), Measuring Socially Sustainable Urban Regeneration in Europe, Oxford Institute for Sustainable Development (OISD) School of the Built Environment

Oxford Brookes University. Newman, Oscar (1996)Creating

Defensible Space, U.S. Department of Housing and Urban Development

Schubler, Peter (1996) Participation and Partnership in urban management and Infrastructure. Washington D. C: Programme by world Bank.

Sachs, I. (1999), Social sustainability and whole development: exploring the dimensions of sustainable development. In: B. Egon and J. Thomas, Editors, Sustainability and the social sciences: a cross-disciplinary approach to integrating environmental considerations into theoretical reorientation, Zed Books, London USA.

1395 بهار ، چهارمبيست و ، شماره هفتمريزي شهري، سال پژوهش و برنامه نشريه 172

Trancik, R., (1986), "Finding Lost Space:

Theory of Urban Design", New York: Van Nostrand Reinhold.

www.region5.tehran.ir/ 5سايت شهرداري منطقه تهران بزرگ

www.region22.tehran.ir/ ري منطقه سايت شهرداتهران بزرگ 22

173 ... (نمونه موردي: بوستان جوانمردان ي عمومي در رسيدن به ارتقاي كيفي فضاهاي گمشده شهريهابررسي ميزان مشاركت