١

سازمان تجارت جهانیگات و جهانی سازي بخش انرژي از مسیر

چکیدهگات يکنندههاي مذاکرهگروه ي نفت جزوي صادرکنندههشتاد اکثر کشورهاي در حال توسعه يتا دههبه عنوان 21 يماده ها بر اساسآن يالبته به استثناي گابون، اندونزي، کویت و نیجریه که همه(نبودند ت به دنبال سایر کشورهاي تولید کننده نف). ندبود به عضویت درآمده کننده بالفعلاکرههاي مذگروه

شود که یک گفته می. و مسائل مرتبط با نفت و انرژي مورد بحث قرار نگرفتند پیوستن به گات نبودندت که در مورد مسائل نفت در گات به دلیل توافق اخالقی بین کشورهاي مهم و فعال در تجارت وجود داش

هاي امنیتی در مشتقات نفت چرا که اهمیت نگرانی. تجارت نفت بحث نکنند راهبرديترس از ماهیت ها منافع اندکی از کننده نفت این بود که آنتلقی خود کشورهاي صادر. واهد کردمذاکرات را سیاسی خ

انی خاصی ند که دستیابی به بازار آن کاال نگرکن یی را صادر میورند چرا که کاالآ دست میه الحاق به گات بکردند ملزم از این رو فکر می. نیز هستندکننده سایر کاالها کند و از طرف دیگر وارد را برایشان ایجاد نمی

شان به طور کلی سبب هاي خودشان در بخش انرژي و نظام وارداتی شدن به قوانین گات با توجه به سیاستسازي بخش انرژي را از طریق سازمان دد است مسیر جهانیصمقاله در این شود ها میر شدن آنمتضر

.تجارت جهانی تبیین نماید سازي، انرژي، سازمان تجارت جهانی، گاتجهانی: هاي کلیديواژه

٢

مقدمه .1به کار کرد هر چند نظام تجاري آن نیم قرن شروع 1995در اول ژانویه ) WTO1(سازمان تجارت جهانیمقرراتی را ) گات(هاي عمومی تعرفه و تجارت موافقت نامه) 1984یعنی از (گذشت بود که از عمر آن می

عمدتاً به ) 2GATT(در حالی که موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت. براي این سیستم تدارك دیده بودهایش در حال حاضر تجارت خدمات، اختراعات و و موافقت نامه WTOشود اما تجارت کاال مربوط می

تا دهه هشتاد اکثر کشورهاي در حال . دهد ها و مالکیت معنوي را نیز تحت پوشش خود قرار می نوآوريالبته به استثناي گابون، اندونزي، (توسعه صادر کننده نفت جزء گروههاي مذاکره کننده در گات نبودند

به عضویت در به عنوان گروههاي مذاکره کننده بالفعل، 21همه آنها بر اساس ماده کویت و نیجریه کهسایر کشورهاي تولید کننده نفت به دنبال پیوستن به گات نبودند، و مسائل مرتبط با نفت و ). اند آمده

تجارت شود که یک توافق اخالقی بین کشورهاي مهم و فعال در گفته می. انرژي مورد بحث قرار نگرفتند. وجود داشت که در مورد مسائل نفت در گات به دلیل ترس از ماهیت استراتژیک تجارت نفت بحث نکنند

با این وجود، در دهه . هاي امنیتی در مشتقات نفت مذاکرات را سیاسی خواهد کرد چرا که اهمیت نگرانیدقیقاً پیش از . ختندهشتاد برخی از کشورهاي صادر کننده نفت مجدداً به بررسی وضعیت خود پردا

مذاکرات دور اروگوئه بود که مکزیک به گات پیوست و به دنبال آن در خالل مذاکرات، ونزوئال نیز به گات دو . ملحق شد و در نهایت در اواخر مذاکرات دور اروگوئه بحرین، قطر، امارات نیز به گات ملحق شدند

به سازمان تجارت جهانی WTO، 21ماده کشور صادر کننده نفت یعنی اگوادور و عمان بر اساسسازمان .بازار انرژي از جمله بازارهایی است که جهانی سازي آن از اهمیت خاصی بر خوردار است.پیوستند

براي .جهانی تجارت تالش کرده است زمینه هاي الزم را براي سرعت بخشیدن به این فرایند فراهم کندسپس مقررات سازمان در .ان جهانی تجارت را در گات بررسی می کنیمیبیین این زمینه ها ابتدا ریشه سازم

خدمات انرژي از جمله محورهاي مذاکرات الحاق است که در .رابطه با انرژي مورد بحث قرار می گیرد

١ World trade organization ٢ General Agreement on Tariffs and Trade

٣

مساله بازار هاي انرژي و نحوه رقابتی کردن آن و نقش بخش نفت از جمله . قسمت بعدي این مقاله می آیدنهایتا معاهداتی وجود داردکه ریشه در سازمان جهانی تجارت دارند و در فرایند .مقاله استمحورهاي بعدي

این معاهدات نیز مورد بحث قرار گرفته اند.جهانی شدن بخش انرژي موثر بوده اند

4و سازمان تجارت جهانی 1هم ارزي گات .2WTO ریشه در گات دارد اما موارد متعددي درWTO گات یا . ات موجود نیستر گوجود دارد که دالملل تنظیم شده ام تجارت بینست که جهت انجا اي نامهي عمومی تعرفه و تجارت، موافقتنامهموافقت

سازمانی به نام سازمان تجارت جهانی با ،ها نامهقتگذاشتن این مواف است و در ادامه، در جهت به اجرا (cho,2000).س شدتر از اهداف گات تأسی اهداف و کارکردهایی گسترده

توان با متن قانون مقایسه کرد و سازمان را شبیه یک پارلمان فرض کرد نامه را میمتن موافقتالمللی در هایی در جهت ایجاد یک سازمان بیندهد تالش گات نشان می يالبته همان طور که تاریخچه

دهد که گات نشان می يشدهد تصویببا این حال اسنا. اندچهل انجام گرفت که ناموفق م يتجارت در دههنامه هر چند موافقت اما امروزه. کشورها خواهان استفاده از مقررات و نظم جدیدي در تجارت هستند

ي ترین مجموعه اما دیگر مهم ،گیرد هنوز کاربرد داشته و مورد استناد قرار می) گات(عمومی تعرفه و تجارت .ودش الملل محسوب نمیمقررات تجارت بین

.عبارتند از WTOهاي گات و ترین تفاوت مهمv هرگز در پارلمان اعضا نامه عمومی گاتموافقت. اي موقتی و اختیاري بود نامهگات موافقت

هاينامهموافقت المللی نبود اما تصویب نشد و حاوي هیچ شرطی براي تشکیل یک سازمان بینWTO داراي مبناي قانونی معتبري است زیرا یالملل دائمی است و به عنوان یک سازمان بین

چگونه WTOها تشریح شده که نامهو در این موافقت اند را تأیید کرده هاي آن نامهاعضا، موافقت (Damien,2000).باید فعالیت کند

v WTO پذیرد اما گات داراي که کشورها را تحت شرایط خاص به عضویت می ی داردعضویت نظامعمومی تعرفه و تجارت را به عنوان یک ينامهیعنی کشورهایی که موافقت بود 5هاي قراردادطرف

.کردند دانستند و بر اساس آن عمل می سند قانونی معتبر میv گات فقط با تجارت کاال سر و کار داشت اماWTO خدمات و حقوق مالکیت معنوي را نیز تحت

.دهد پوشش قرار میv حل اختالف نظامWTO شود ي آن بلوکه نمیر از نظام گات است و رأت و دقیق تر سریع.

در حوزه انرژي WTOبررسی مقررات .3

WTOگذاري دو نرخی و قوانین متقی يلهمسئ. 3- 1هاي صادراتی بر بعضی از قیمت گذاري دو نرخی در کنار موضوعات مربوط به محدودیت يلهمسئ

مذاکرات شده است و باز در دور مطرح 1982 کشورهاي تجارت کننده، در نشست وزیران گات در .ها قوانین جدیدي وضع کرد، مطرح شدند اروگوئه نیز با این دید که باید براي هدایت این گونه رویه

١. General Agreement on Tariffs and Trade ٤. World Trade Organization ٥.Contracting parties

٤

هماهنگ نیست، لذا یافتن WTOاز آنجایی که قیمت گذاري دو نرخی با قوانین تر از قیمت جهانی نگه هاي داخلی را کم ها قیمتهاي قابل قبولی که بتوان بر اساس آنسازوکار

هایی شامل سازوکارچنین . داشت و دسترسی به آن را کنترل کرد، مشکالت خودش را به دنبال داردوضع مقررات استفاده دولت از ) ج(مالیات و عوارض صادراتی ) ب(هاي صادراتی محدودیت) الف(

کنندگان به دنبال بسط کتل مذاکرات اروگوئه، بعضی از شردر طو. باشد هاي انرژي ارزان می دادهرا به نحوي گذاري در بخش انرژياستمفاد گات به صورتی بودند که بتوان بر اساس آن اختیارات سی

.شد هاي صادراتی مربوط می گذاري دو نرخی و محدودیتعمدتاً به قیمت ،پیشنهادها. محدود کردورهاي خواهان از کش ومطرح شد WTOگذاري دو نرخی در مذاکرات الحاق به موضوع قیمت

(calos,2002). دارندقیمت دست بر دو نرخی عضویت خواسته شد تا از معرفی نظام

هاي صادرات و واردات و اقدامات کشورهاي تازه ملحق شده ت عوارض و مالیا. 3- 2 عمان هم که. برسانندحداقل به ند تا استفاده از عوارض صادراتی را ااستونی و گرجستان متعهد شده

اوپک نیست حذف تمام عوارض صادراتی را پیش از عضویت ي نفت است ولی جزوکنندهکشور صادرعمان . شود این عوارض شامل عوارض صادراتی بر نفت و مشتقات نفتی نیز می. پذیرفته است

گات به 17 يرا بر اساس مادهPDO 1ی همچنین موافقت کرده است تا شرکت ملی نفت خود یعنجاري دولتی محسوب نماید و در نهایت عمان پذیرفته است که هر یک از الزامات عنوان شرکت ت WTOبه طور کامل مطابق با شرایط ،مانند که تا پیش از تاریخ الحاق باقی می را کنترل صادرات

گات 1994ي نامهموافقت 21، 20، 17، 11از جمله این شرایط مفاد . تنظیم کند (WTO,2001).باشد می

نفت يکنندهو کشورهاي صادر 2شکنیقیمتو ضد یارانهمقررات .3- 3هایی کمتر از بازار جهانی در صورتی که در اقتصاد در دسترس هاي انرژي عرضه شده در قیمت داده

هاي یارانه(هاي غیر قابل تعقیب یارانه صادراتی اختصاص نیافته باشند جزو همه باشند و به تولیدها در منابع نفت معتقدند که مزیت نسبی آن يکنندهکشورهاي صادر. شوند محسوب می) ازمج

از . برداري کنندي کشور خود بهرهتوسعه فرآیندتوانند از آن جهت تقویت قرار دارد که می شانطبیعیهاي انرژي به طور مستقیم با تولید کاالهاي صادراتی ارتباط نداشته باشد اما طرف دیگر نیز اگر داده

ویژه تلقی هايیارانههاي انرژي را به عنوان توان این داده اختیار صنایع خاصی باشد باز می تنها درها به یارانهباشند و در صورتی که این ، قانونی میي قابل تعقیبیارانهنامه کرد و بر اساس موافقت

ها در معرض عوارض دستی آنداتی زیان برساند، تولیدات پایینکنندگان داخلی در بازارهاي وارتولیدتر از بدیهی است که اگر تمام صنایع داخلی از انرژي ارزان. گیرند قرار می 3)مقابله کننده(متقابل

ویژه يیارانهکننده به عنوان یارانه و اقدامات مقابله نامه، از نظر موافقتقیمت جهانی استفاده کنند یارانهبا این وجود تعیین ویژه بودن یا نبودن . دباشن محسوب نخواهند شد و بنابراین قابل تعقیب نمی

(Prusa, 1998).باشد کند و از این رو در شرایط خاص قابل مناقشه می تفاسیر مختلف را مطرح می

١. Petroleum Development OF Oman ٢. Dumping ٣. Countervailing duties

٥

خدمات انرژي در مذاکرات الحاق کشورهاي نفتی .4به بخش اي را مدخل جداگانه (GATS)عمومی تجارت خدمات ينامهبندي رایج موافقتهر چند طبقه

خدمات انرژي اختصاص نداده است اما سه فعالیت معین مرتبط با بخش انرژي به طور صریح به عنوان زیر :که عبارتند از اندآمده GATSطبقه بندي فهرستهاي مجزا دربخش

.حمل و نقل نفت خام و تصفیه شده، مشتقات نفتی و گاز طبیعی از طریق خطوط لوله •قرارداد یا يهاي نفت و گاز بر پایه ري و استخراج که در زمینهخدمات فرعی مربوط به حفا •

.گیرند دستمزد انجام میجهت مصارف صنعتی، 1CHPهاي گازي و بخار و تولید برق با سوخت انتقال و توزیع برق، •

.قرارداد یا دستمزد ي، خانگی و غیره بر پایهتجارياساس آن ترانزیت باید تسهیل گردد و نباید که بر است ها اصولی تعیین شده در این کنوانسیون

نباید نرخ ترانزیت طوري افزایش یابد که در کار ترانزیت محدودیت شدیدي ایجاد همچنین. مسدود شودکنوانسیون بارسلون تنظیم يبند پنج گات بر پایه. ها باشد ها معقول و متناسب با هزینهنماید بلکه باید نرخ

بند . شود مجاز شمرده میمعقول و مرتبط با هزینه ترانزیت، ها مطالبات دستمزديدر این بند تن. شده استاما دهد ز تحت بند پنج گات مجدداً مورد تأیید قرار مینی آزادي ترانزیت را ،2پیمان انرژي ينامههفت اساس

نداشتن عدم . کند تا اقدامات ضروري جهت تسهیل عملیات ترانزیتی را انجام دهند ها را ملزم می دولت يبراي مثال کاربرهاي سامانه(یت ها باید فعاالن مرتبط با ترانز دولت. تبعیض در این پیمان ضروري است

د و از نوسازي کرده، توسعه دهنرا تشویق کنند تا تسهیالت خود را ) 4و فعاالن خطوط لوله TSO(3(انتقال کشد اما که این ماده اصول مهمی را پیش می در حالی. توقف ترانزیت انرژي به دالیل سیاسی پرهیز کنند

براي مثال این ماده نه راهبرد، بلکه معیارها و یا . منظمی که داراي اهمیت عملی باشد، نیست يداراي رویهمرتبط با ) مسئولیت دولتی و(تکلیف مقررات کند و راي نرخ ترانزیت تعیین نمیحتی مقادیر خاصی را ب

به غیر از بحث و (اي هیچ رویه. نماید مینو فعاالن خطوط لوله گاز را تعیین انتقال يکاربرهاي سامانهجهت تسهیل و عدم تبعیض در ترانزیت وجود 5براي تنظیم تعهد آزاد و باز) مانیتورینگ کنفرانس عمومی

ت خدمات انرژي در مذاکرات گا .ندارد که اگر تبعیضی هم وجود داشت در دادگاه مناسب قابل تعقیب باشدهایی در این زمینه توسط ایاالت متحده، اتحادیه اروپا، کانادا، نروژ، طرح. توجه زیادي را به خود جلب کردها با هدف باز کردن تمام یا بخشی از در حالی که بسیاري از این طرح. ژاپن، شیلی و ونزوئال فرستاده شد

از را تعهدات 4ي طرح ونزوئال مادهطرح شده بودند، بازار خدمات انرژي جهت سرمایه گذاري خارجی مکرده بود به طوري که ضمیمه برند، هایی که از این آزادسازي سود میجانب بعضی از کشورها یا بنگاه

داشته دسترسی هاي توزیع نیز تعهدات در زمینه انتقال فناوري، به سامانه نفع در آزاد سازيکشورهاي ذي (WTO, 2001).باشند

١. combined heat and power ٢. Energy Charter Treaty ٣. Transmision Operator System ٤. Pipeline Operators ٥. Open - ended

٦

دمات انرژيطبقه بندي خ. 4- 1 اند همه در چارچوب بحث شده WTOموضوعات مربوط به انرژي که در مذاکرات فعلی . 1-4- 1طرح مورد مذاکره در بخش خدمات . اند صورت گرفته GATSعمومی تجارت خدمات ينامهوافقتم

. اند مطرح شدهانرژي توسط کشورهاي ایاالت متحده، کانادا، اتحادیه اروپا، نروژ، ژاپن، شیلی و ونزوئال .اي را براي بحث در نشست وزیران فراهم کرد زمینهها پیشاین طرح

بندي گات به شتند که بخش خدمات انرژي در طبقهله تأکید دار این مسئها باکثر این طرح . 1-4- 2در جداول 1یدسترسی به بازار و پیمان ملّ يلهمعاهدات اندکی در مورد مسئ. ه استخوبی تعریف نشد

هاي ذیل بخشي این مباحث ینکه خدمات انرژي به زیردرنتیجه .گات ثبت شده بود يشدهبنديمانزهاي نفت و گاز، خدمات مربوط به تولید نفت چاه2شناختی، حفاري، اتماماکتشاف زمین: یدتقسیم گرد

گهداري اندازي، مدیریت و ني انرژي، راهو گاز، طراحی و ساخت تأسیسات تولید، تبدیل و عرضهدر محیطیي توزیع و خدمات زیستهاي انرژي شامل حمل و نقل و انتقال، شبکه تأسیسات، شبکه

اي براي نین انگیزهوجود چ. خرده فروشی يهاي بازاریابی، عمده فروشی و عرضه صنعت انرژي، شبکهزیرا از آنجایی که هاي نمایندگان بخش انرژي دارد، ریشه در نگرانی ،بندي خدمات انرژيبهبود و طبقه

برایشان مشخص نیست که آیا معاهدات خاصی که در ،اند خدمات بخش انرژي به خوبی تعریف نشده .هاي آنان است یا خیر اند به نفع فعالیت ی تنظیم شدهمورد دسترسی به بازار و پیمان ملّ

ي تجارت و ی براي آزاد سازهای نامهها رسیدن به موافقتگیري این طرحعمده جهت. 1-4- 3در آن سازي شده هر گونه آزادهاي ارائهیکی از طرح. باشد گذاري در بخش خدمات انرژي میسرمایه

نان منوط دانسته است و از هاي آ و دسترسی به شبکه حال توسعه را به انتقال فناوري کشورهاي در 19و 4مفاد . ده کرده استاستفا GATS 19و 4له به عنوان ابزاري موثر براي اجراي مفاد این مسئالملل هدف افزایش مشارکت کشورهاي در حال توسعه در تجارت بین هایی هستند که با نامهموافقت

ال مالکیت منابع طبیعی آنها مورد سؤ هایی که تمایل ندارند دولت برايها اکثر این طرح. اند تنظیم شدهسترسی و کنترل خدمات انرژي رسد که د ه نظر میاند با این وجود، ب محتاطانه مطرح شده ،قرار بگیرد

اکتشاف، استخراج، حمل و نقل، انتقال، بازاریابی و تجارت نسبت به دسترسی و کنترل خود مانند (WTO, 2000).انرژي در درجه اول اهمیت و الویت قرار داشته باشد

دسترسی به خدمات باال دستی .4- 2رژي خدمات ان يدر تجارت و توسعه شدهه موضوعات مطرحآید ک از مباحث این طور بر می. 2-4- 1

. کنند دستی، با یکدیگر فرق میشوند یا مباحث پایین دستی مربوط نسبت به اینکه به مباحث باالدستی مطرح شده تماماً با هدف آزادسازي بخش خدمات باال GATSشده در مذاکرات هاي ارائهطرح

تجارت خدمات با يدر زمینه ]2[ یا طرح کارلوس آنز ]1[ ر کاناداها طرح کشوآن يبودند و از جملهها شامل خدماتی بودند که به اکتشاف، استخراج و بهره این طرح. توان نام برد هاي نفتی را می زمینه

ت مرتبط البته خدما. گرفتند ند و عمدتاً نفت و گاز را در بر میشد رداري و انتقال انرژي مرتبط میبو خدمات (Wire line)شناختی، حفاري، خدمات تست چاه و خطوط نند اکتشاف زمیندیگري ما

.نصب و تکمیل و تولید نیز مطرح بودند

١. National treatment ٢. Completion

٧

ها در بخش خدمات نامهدهد که تعهدات و موافقت نشان می ها گیري کلی، بحثدر یک نتیجه. 2-4- 2 راهبردي،قطع نظر از مالحظات . مهمی به دنبال داشته باشند راهبرديتوانند پیامدهاي انرژي می

اي که العادهست، این چشم انداز از تقاضاي فوقبخش خدمات انرژي بسیار چشمگیر و جذاب ا قابلیتهم به منظور اطمینان از تولید کافی آنکه گیرد ت می، نشئهاي جدید وجود دارد گذاريبراي سرمایه

(Croome, 1996).باشد آینده میسال 20نفت و گاز جهت پوشش تقاضاي مورد انتظار در اشاره کرد، سیاست انرژي ایاالت متحده، سرمایه گذاري Craig Van Grasstekهمانطور که . 2-4- 3

نفت و گاز یعنی کارائیب، خاور میانه و آسیاي مرکزي را يدر هر سه منطقهرا در تولید نفت و گاز راهبردياین سیاست یک حرکت . کند ویق میتش اي به ایاالت متحده نرساند، ادهفستاحتی اگر هیچ

شود انرژي از طریق افزایش تولید نفت در سراسر دنیا محسوب می يجهت افزایش امنیت عرضهجهت تشویق هاي موفقی را به راهبردتا یستند انرژي قادر ن يکنندهبعضی از کشورهاي تولید. 2-4- 4

استخراج و ين و پیشین در اقتصاد و در زمینهکه داراي پیوندهاي پسی بخش خدمات انرژي قدرتمندبه بخش البته تأثیر نسبی این ضریب در اقتصاد، .گیري کنند، پیصادرات نفت و گاز طبیعی باشدکشور ونزوئال نیز وجود ي، تجربهنظري يزمینهر این پیشدر کنا. انرژي در کل اقتصاد بستگی دارد

بخش يموفق این کشور در توسعه يتجربه ونزوئال انجام شد،توسط کارشناسان در مطالعاتی که . داردارد، نشان داده هاي اقتصاد د خدمات انرژي نیرومند همراه با پیوندهایی که این بخش با سایر بخش

هاي خدماتی داخلی در کنار کل این کشور طوري طراحی شده تا از مشارکت بنگاه راهبرد. شده استشدن بخش پایین این راهبرد همچنین سبب تقویت صنعتی. ئن شودي انرژي مطمعرضه يزنجیره

ي خارجی و ایجاد خدمات انرژي در بازارها يهاي ارائه کننده شرکت يدستی، تشویق حضور و رخنههایی که ونزوئال در در طرح این راهبرد. جامعه منجر شده استانرژي در کل دسترسی فعال و مؤثر به

(Bernard, 1999). منعکس شده است ،ه بودارائه کرد GATSمذاکرات :2و 4 يماده GATS ينامهنزوئال به دنبال معاهدات دیگري با هدف اجراي موافقتطرح و. 2-4- 5

را به طوري که این طرح به کشورهاي در حال توسعه این اجازه . در بخش خدمات انرژي بود 19، به اجرا اند یب تأثیر بخش انرژي تنظیم کردهسازي ضرهایی را که با هدف حداکثر داد تا سیاست میهاي توزیع ها و کانال عالوه بر آن، این طرح به دنبال آن بود که از دسترسی به شبکه. آورنددر

هاي کشورهاي در ها و شرکتبه این صورت که بنگاه .هاي بزرگ نفتی اطمینان حاصل کند شرکتدر این طرح هدف این . گیر و جهانی عرضه کننداي فرا یهد تا خدماتشان را بر پاحال توسعه اجازه یابن

جنوب –ساختار تجارت شمال . جنوب تعدیل شود –هاي ساختاري تجارت انرژي شمال بود که جنبهبه نحوي است که کشورهاي در حال توسعه و در حال گذار به اقتصاد بازار، نفت خام و گاز طبیعی

ها عمدتاً به طور با نفت و گاز، کاالها و فناوري ي مرتبطکنند در حالی که خدمات انرژ عرضه میهاي تخصصی بنگاه ياین خدمات عمدتاً به وسیله. باشد انحصاري در اختیار کشورهاي توسعه یافته می

. گردد ارائه می ،گیرد بزرگ نفتی مورد استفاده قرار می هايشرکت يکه خدماتشان به وسیله 1یعنی برونی سازي و این ج دفاتر نفتی مربوط به خود را تعطیل کردندهاي بزرگ نفتی به تدری شرکت (Bernard, 2001).خدمات

١ - Externalization

٨

موضوعات مربوط به انتقال و ترانزیت. 4- 3انتقال انرژي در داخل و خارج . شود بخش بازار خدمات انرژي به انتقال انرژي مربوط میدومین زیرها مربوط موانعی که به دسترسی به شبکه .روستهی ترانزیت با دو نوع مانع مهم روبمرزهاي ملّ

تعدادي از . شود ی مربوط میو موانعی که به ترانزیت انرژي در آن سوي مرزهاي ملّ) TPA(1شود میکند بینی می، پیشاند هایی که توسط ایاالت متحده و نروژ مطرح شدهویژه آنهاي پیشنهادي بطرح

چیزي شبیه به بخش 2وجود آمدن موضوعات اتصال متقابل که در این زمینه بخش انرژي باعث بهبه نظر 4هاي رقابتی، نامعقول به طور کلی ساخت خطوط لوله با شبکه. شود می 3ارتباطات از راه دور

هاي تر به کانال رسد و دسترسی به بازارها نیازمند معاهدات دیگري است تا از دسترسی عادالنه میزي تجارت انرژي ساآزاد«: کرده است اشاره 5همانطور که توماس والد. کرد توزیع بتوان اطمینان حاصل

استانداردي که به راحتی مدیریت شود و بدون حضور نظام) الکتریسته و گازویژه ب( 6فرامرزي ....امکان پذیر نیست ،بینی سازدژي را قابل پیشهاي مختلف انر دسترسی به شبکه

)Walde & Gunst.( مدل . هاي متعددي منعکس شده استدر طرح والددیدگاهreference Paper دسترسی رد استفاده قرار گرفته تا ازپروتکل ارتباطات از راه دور در بخش خدمات انرژي موهاي در حال آمده، تالش والد فرآیند يهمانطور که در مقایسه. اطمینان حاصل شود TPAعادالنه

منشور انرژي که بر اساس ياي به توافق رسیدن در مورد پروتکل انرژي بر پایهانجام در این زمینه برتري خواهد ل خاصصورت گرفته به مسائ) باشد گات می 5 يمبتنی بر ماده يکه خود ماده( 7 يماده

.شود ترانزیت فرامرزي انرژي مربوط می يلهپرداخت که به مسئ

بازارهاي انرژي .5. کند جدیدي تأکید دارند که بخش انرژي را متحول می ياي خود بر پدیدههکارشناسان در طرح. 5- 1

الکتریسته و بخش گاز طبیعی، خصوصی ي زمینهدر انحصارها پدیده چیزي نیست جز شکستاین .هاي انرژي دولتی و آزاد سازي عمومی بازارهاي ملی انرژيسازي بنگاه

بین الملل ایاالت متحده امریکا بر تحول کریستفر ملی و اسناد کمیسیون تجارت يدر مقالههاي جدیدي را براي تجارت در این انقالب فرصت. )Melly( در انجام این پروسه تأکید شده است

تولید الکتریسته، انتقال، توزیع و عرضه خرده ،بخش بازار انرژي پایین دستی 4بخش انرژي با توجه به طرح کرده است، آزاد سازي و م ),Anderson( ن اندرسونهمانطور که فورم 7.فروشی ایجاد کرده است

هاي جدید به طور دهد، فناوري نرژي را افزایش میتقاضاي ا ،سازي انحصارات دولتیخصوصیموارد قید شده در . تر خواهد کرد بخش انرژي را متعادل ،چشمگیري کارایی را افزایش داده و با انتقال

تشخیص این مطلب که بازارهاي . ق بخش ارتباطات کمک کردندباال همان عناصري هستند که به رون

١. Third Party Access ٢. Interconnectivity ٣. Telecommunication ٤. Impractical ٥. Tomas Walde ٦. Cross border ٧. USITC, Power Market reform and international trade in services.

٩

را بر USITCتوانند به کارآیی اقتصاد کمک کنند پروسه سیاسی مطرح در سند آزاد انرژي می (Melly,2002).انگیخته است

هاي مورد مذاکره به هدف دسترسی بازارهاي آزاد، حذف انحصارات یا حداقل کاهش قدرت طرح. 5- 2ها نفوذ به بازارهاي جدید انرژي را این طرح. اند وجود براي تشویق رقابت تنظیم گردیدهانحصاري م

هایی هاي اتصال متقابل که در باال ذکر شد، طرح جنبه يلهعالوه بر مسئ. ود قرار داده بودندهدف خ . اند نیز جهت هدایت رفتار ضد رقابتی تنظیم شده

. ات در سطح اتحادیه اروپا پرداخته شدبارسلون به این موضوعاتحادیه اروپا در در نشست سران. 5- 3در این نشست اتخاذ چنین تصمیماتی را به عنوان حق انتخاب آزاد عرضه کنندگان الکتریسته و گاز

کنندگان و و عرضه، دسترسی بدون تبعیض مصرف غیر خانگی اروپایی، تفکیک انتقال و توزیع از تولیدانتقال الکتریسته فرامرزي و غیره را تشویق يتنظیم تعرفه يها، سامانه ه شبکهکنندگان بتولید . کنند میهاي کارشناسان آنکتاد هاي خدماتی بررسی شده در نشست همانطور که در مورد سایر بخش. 5- 4

: 2و 4سازي بخش خدمات انرژي صورت بگیرد و به ویژه اگر مقررات ماده ، اگر آزادمشاهده گردیدهبخواهد به طور کامل اجرا شود، بدیهی ،اند در حمایت از کشورهاي در حال توسعه تنظیم شدهکه 19

.).(Butteviciene, et al., 2002(هاي بخشی موجود به خوبی توجه شود است که باید به ویژگی يمتفاوتی است در ماده مستلزم استفاده از سازوکار GATS ينامهموافقت 4ثر مفاد مؤ ياجرا. 5- 5

ها براي عرضه توانند وقتی دسترسی به بازارهاي آن تعیین شده که کشورهاي در حال توسعه می 19هدف دستیابی به اهداف اشاره ها شروطی را با شد بر این دسترسی کنندگان خدمات خارجی فراهم

کشورهایی پذیرفته يدر چنین شرایطی، تعهدات بیشتر به وسیله. ضمیمه کند 4 يشده در ماده ينامهبرند یا اینکه سند یا موافقت می ی یا دسترسی به بازار سودخواهد شد که از معاهدات پیمان ملّ

يدرباره(به طور دقیق 19 يدیگري تنظیم شود تا حقوق کشورهاي در حال توسعه را در مورد مادهباید این زمینه، در. تصریح کند) چگونگی به کارگیري این ماده در بخش خدمات انرژي این کشورها

ویژه در این ب. پردازد می به موضوعات افقی نیز GATSکه مذاکرات این حقیقت را یادآوري کرد ر بخش انرژي به هاي بحرانی حفاظتی پیامدهاي خاصی را د رو شدن با وضعیتهروب سازوکارمذاکرات

کنندگان خارجی سهم بسیار هایی که عرضه رو شدن با وضعیتهبراي مثال، با روب. دنبال خواهد داشت .کنند زیادي از منابع بازارهاي آزاد انرژي را کسب می

الحاق مکزیک و ونزوئال به گات؛ نفت در مذاکرات الحاق به گات يلهمسئ .6هاي صادراتی شبیه هر اقدام تجاري دیگر مقید به قوانین از حمله محدودیت تیاز آنجایی که اقدامات صادرا

تجاري در بخش يباشد، اقدامات محدود کننده می) و عدم تبعیض MFNال مقررات براي مث(عمومی گات استثنائات عمومی مربوط به حفاظت از ( (g)20 يتوان بر اساس ماده را می) شامل نفت(منابع طبیعی

ویژه ب. ، توجیه کردو تحت شرایط معینی که در همین رابطه ذکر شده است) منابع طبیعی تمام شدنیکافی است تا این تلقی ایجاد شود این استثنا. نیز محدود شده باشد تولید نفت جهت مصارف داخلیاینکه

گات خارج شده و يتجاري چند جانبه ی نفت خام از چارچوب قوانین نظامالملل که به طور کلی تجارت بینکننده نفت صادر تنها وقتی که کشورهاي تولیدکننده و. شود بر اساس قوانین مختص به خود هدایت می

،دادند مذاکرات الحاقی خود را براي پیوستن به گات انجام می) 1990(و ونزوئال ) 1986(مانند مکزیک

١٠

در حقیقت، انعطاف پذیري . هاي صادراتی نفت خام مطرح شدند موضوع انعطاف پذیري در مدیریت سیاستمکزیک براي رد الحاق به گات در ترین عامل در تصمیم هاي صادراتی نفت خام مهم در مدیریت سیاست

1986وقتی مکزیک در . آمیزي به اتمام رسیده بوداز اینکه مذاکرات به طور موفقیت هم بعد بود، آن 1980پروتکل الحاقی مکزیک . شد به گات پیوست به این موضوع هنوز به عنوان یک مشکل عمده نگریسته می

مکزیک : پروتکل الحاقی مکزیک آمده است 5پارگراف در. اي در این زمینه داده است هشدارهاي ویژهمکزیک . اش بر اساس قانون اساسی سیاسی مکزیک حفظ نماید تواند حاکمیت خود را بر منابع طبیعی میویژه در بخش انرژي اش ب ط با حفاظت از منابع طبیعیهاي صادراتی معینی در ارتبا تواند محدودیت می

اي کشور مکزیک به شرطی صورت نیازهاي اجتماعی و توسعه يبر پایهها این محدودیت. داشته باشدونزوئال که در .هاي مصرف یا تولید داخلی تأثیري داشته باشد گیرد که بتواند در ارتباط با محدودیت می

خالل مذاکرات دور اروگوئه به گات ملحق شد هیچ تعدیلی را در پروتکل استاندارد تقاضانامه موقتش (PPA)1 از نظر ونزوئال پاراگراف پنجم .اي هماهنگی با موضوعات مرتبط با نفت در نظر نگرفتبرPPA

گات که (g)20 يقید ماده يویژه از جنبه، بدهد مکزیک، حقوق و تعهدات چند جانبه مکزیک را تغییر نمیظت از منابع طبیعی شود که در برابر اقدامات مرتبط با حفا نامه طوري تفسیر نمیهیچ چیز در این موافقت«

هاي مصرف و تولید حدودیتهم به شرطی که این اقدامات در رابطه با م آن ،تمام شدنی مانع ایجاد کندکند و اي را ایجاد نمی ونزوئال معتقد بود که وجود چنین قیدي هیچ امتیاز ویژه .».ثر واقع شوندؤداخلی م

اش خواهان وارد کردن هیچ بر مدیریت بخش نفتیخود یا در گزارش نهایی گروه کاري PPAبنابراین در (francois et.al,2003).شرط خاصی نشد

نفت و سازمان تجارت جهانی .7کند که ال اساسی را مطرح مینفت در سازمان تجارت جهانی این سؤ يکنندهعضویت کشورهاي صادر

براي پاسخ به این سؤال . اند بگذاردتو ثیري میهانی بر بخش نفت این کشورها چه تأسازمان تجارت جاما . ها پاسخ خواهیم دادتري تقسیم کرده و در ادامه این بخش به آنهاي جزئیالاساسی آن را به سؤ

:توان مطرح کرد عبارتند از االتی که در مورد نفت و سازمان تجارت جهانی میسؤ نفت خام در مذاکرات گات مطرح نشد؟ يلهچرا مسئ )1هاي نفتی ام و فرآوردهنفت خام در مذاکرات گات، تا چه میزان نفت خ يلهمطرح نشدن مسئبا توجه به )2

آن به طور مستمر هاي شوند و آیا سطح تعرفه هاي سازمان تجارت جهانی مطرح می نامهدر موافقت کاهش خواهد یافت؟

تواند یه بندي اوپک میهاي مربوط به تولید و یا عرضه، مانند سهمتا چه میزان تحمیل برخی از کنترل )3 سازمان تجارت جهانی سازگار باشد؟ با تعهدات

هاي غیرمستقیمی را که توان اعمال مالیات هاي سازمان تجارت جهانی می نامهآیا بر اساس موافقت )4گیرند، زیر سؤال ي صادر کننده به کار میهاي نفتی کشورها کننده بر نفت و فرآوردهکشورهاي مصرف

برد؟

١. Protocol of Provisional Application

١١

هایی که در مورد مسائل محیط زیست وجود دارد و با در نظر گرفتن کنوانسیون ش نگرانیبا افزای )5 يتواند رابطه هاي سازمان تجارت جهانی میتغییرات محیط زیست و پروتکل کیوتو، آیا دستورالعمل

ت و تجارت را تحت تأثیر قرار دهد؟بین انرژي و محیط زیستواند انرژي ارزان و مواد قدامات جبرانی سازمان تجارت جهانی میو ا هاي یارانه نامهتا چه حد موافقت )6

ي نفت را تحت تأثیر قرار دهد؟کنندهصنایع داخلی کشورهاي صادر) انرژي يداده(اولیه ي مسئله 1994تا 1948هاي در مذاکرات گات در خالل سال اما در پاسخ به سؤال اول که چرا

ما به له ذکر شده که در زیر خواهد آمد ایل متعددي براي این مسئگفت که دالتوان مطرح نشد، مینفت هاي فعلی سازمان تجارت جهانی این طور نامههاي تجاري گات و موافقت نامهطور کلی با توجه به موافقت

اند در شده ها استثنا نامهعتقدند که نفت خام از این موافقتهایی مانند اوپک مسازمان شود که استنباط میمعتقدند که اگر چه نفت ) انکتاد(ملل متحد يحالی که سازمان تجارت جهانی و کنفرانس تجارت و توسعه

(paiva,2000) .د نشده است اما از آن نیز استثنا نیستخام به طور خاص در قوانین و مقررات قینفت از يچندین کشور وارد کننده. بود سؤالله مورد ها و نفت دومین و چهارمین مسئ رفهتع

ها اگر چه تعرفه. محدود نکنند هاي خود را در مورد نفت خام جمله آمریکا و ژاپن تصمیم گرفتند تا تعرفهنفت به يکنندهود دارد که برخی از کشورهاي واردثیر کمی بر تجارت نفت خام دارند اما این احتمال وجتأ

مناطق افزایش دهند و یا ) از بعضی یا(هاي خود را بر واردات نفت از تمامی دالیل مختلف تعرفهتوانند خواستار و نفت می يکنندهبنابراین کشورهاي صادر. ل نمایندهایی را در این مورد اعما محدودیت

(cernat,et.al,2002). هاي مربوط به نفت خام باشند تحت الزام قانونی قرار گرفتن تعرفهبه تولید و یا عرضه، مانند هاي مربوط کنترل تا چه میزان تحمیل برخی از«ال سوم در پاسخ به سؤ

کنترل صادرات و توان گفت ، میتواند با تعهدات سازمان تجارت جهانی سازگار باشد بندي اوپک میسهمیهگونه موانع نیز بر اساس مقررات سازمان اي در نظر گرفت و این تعرفهتوان به عنوان موانع غیر میتولید را

باشد اما براي ی ممنوع میهاي کم یازدهم گات محدودیت يدر ماده. باشند ول نمیتجارت جهانی مورد قبتوان به اعمال محدودیت صادراتی به از جمله این استثنائات می. آن استثنائاتی نیز در نظر گرفته شده است

ري، کشورهاي از لحاظ نظ. ی را نام بردی و کمک به صرفه جویی در منابع پایان پذیر ملّدالیل امنیت ملّالمللی کاال امضا کنند که هدف آن کمک نامه بینتوانستند یک موافقت کننده نفت میتولیدکننده و مصرف

اگر اوپک و یا هر . جویی، تثبیت و یا افزایش درآمدهاي نفتی آنان باشدبه تولیدکنندگان نفت در صرفهاال شناخته شود در آن صورت برخی از انواع المللی کتوانست به عنوان یک سازمان بین یسازمان مشابهی م

دید هنوز این موضوع قابل بحث با ورود اعضاي ج مجاز شمرده شوند ،کنترل صادرات و تولید ممکن بودی را مجاز جویی در منابع ملّکه صرفه( 20ي توان بر اساس ماده هاي اوپک را می است که آیا دخالت

رات الحاق خود تصریح کرد که این کشور براي صرفه جویی در مکزیک در مذاک. توجیه کرد) شمارد میهاي سازمان تجارت جهانی نامههر حال موافقت به. کند هاي صادراتی را اعمال می منابع انرژي خود، کنترل

داند ی را ممنوع میکنترل کم. تواند نفتی میهاي محیط زیست یکی دیگر از مسائلی است که در ارتباط با نفت و فرآورده يلهمسئشدن جهان ي تهدید رو به رشد گرممسئلهمحیطی یکی از مالحظات مهم زیست. قرار گیرد مورد مناقشه

سنگ مرتبط لبرداري از نفت و ذغابهرههاي فسیلی مخصوصاً به استفاده از سوخت باشد که مستقیماً میاي به محیط زیست ید توجه گستردهطرفداران محیط زیست معتقدند که سازمان تجارت جهانی با. شود می

ها و بازرگانان معتقدند که سازمان داشته باشد و قوانین زیست محیطی را به اجرا بگذارد اما اغلب دولت

١٢

و مقررات زیست ها یر تجاري سیاستباشد و فقط به تأث تجارت جهانی باید نگرش محدودتري داشته . محیطی توجه کند

و اقدامات جبرانی سازمان تجارت هاي یارانه نامهتا چه حد موافقت«خر آ سؤالدر نهایت در پاسخ به ي نفت را تحت کنندهصنایع داخلی کشورهاي صادر) انرژي يداده(تواند انرژي ارزان مواد اولیه جهانی می

نفت خام با تبدیل نفت خام به يکنندهتوان گفت بسیاري از کشورهاي صادر می» یر قرار دهدثتداما تولید . نمایند اي را براي نفت خام خود ایجاد می هدهاي نفتی و محصوالت پتروشیمی ارزش افزو فرآورده

ها در این شود که صنعت آن انرژي ارزان خود تأمین می يها و محصوالت پتروشیمی با داده این فرآوردهداراي مزیت نسبی کنند، تري استفاده می نرژي گرانا يبخش در مقایسه با کشورهاي صنعتی که داده

رات سازمان تجارت جهانی و مورد اعتراض کشورهاي صنعتی است و در چارچوب مقر مسئلهاین . کند میي یارانه و به طور کلی در زمینه. کنند اقدامات جبرانی اهداف خود را پیگیري می هاي یارانه و نامهموافقتقابل پیگیري است اما اگر به کل اقتصاد تزریق شود ،شود هاي اعطایی، اگر یارانه به بخش خاصی اعطایارانه

لذا اگر انرژي ارزان در کل اقتصاد داخلی در دسترس بوده و قیمت آن هم کمتر از . مجاز شمرده خواهد شد (ehring,2000).قابل پیگرد قانونی دانست يرا یارانه توان آن نمی ،هاي جهانی باشد قیمت

WTO/GATSمعاهدات انرژي مرتبط با .8

(ECT)1 منشور انرژي يمعاهده 8- 1-سبون پرتغال به هدف تعیین سازوکاري جهت تصمیمدر لی 1994دسامبر 17منشور انرژي در يمعاهده

کنندگان این امضا. انزیت در بخش انرژي به امضا رسیدگذاري، تجارت و تري سرمایهگیري در زمینهاروپا، کشورهایی از اروپاي مرکزي و غربی، روسیه و تمام اتحادیه معاهده عبارت بودند از تمام اعضاي

يبه مرحله 1998آوریل 16این معاهده در . هاي تازه استقالل یافته شوروي سابق، استرالیا و ژاپن دولتها این کنندگان هنوز معلق است و بعضی از آن ن وجود تأیید آن توسط بعضی از امضااجرا درآمد با ای (juergen,1996).دهند موقتی مورد استفاده قرار می پیمان را به طور

/ WTO تأثیر اصول گات: انرژي و تجارت. 8- 2

گات و براي تأمین حقوق و تعهدات اعضاي (ECT)منشور انرژي يدر زمینه مقررات تجارت، معاهدهانرژي هم مبتنی بر استانداردهاي تجاري گات در بخش آن این حقوق و تعهدات به غیر اعضابسط

WTO/GATTمنشور انرژي همانند پیمان نفتا ریشه در چارچوب يطراحی شده است و لذا معاهدهمنشور انرژي به اصول گات ارجاع دارد اما در این زمینه با نفتا تفاوت دارد به يهر چند معاهده .دارد

هاي حدودي در قسمتالبته تا . ماهنگ نیستطوري که با مفاد گات از نظر منبع اسناد بودن عمالً هاعضاي گات ECT هاي قرارداد یا همان طرف با توجه به اینکه اعضا. کند ه میمختلف پیمان به آن اشار

نشور انرژي از م يوجود دارد که بر اساس آن هیچ چیز در معاهده 14 يعمومی در ماده نیز هستند شرطهاي متعدد تثنائات تجاري خاصی در بخشدات و استعه .کاهد در رابطه با گات نمی تعهدات بین اعضا

١. The Energy Charter treaty

١٣

. شود در ذیل بحث می TRIMSمانند مقررات موارد خورد؛ در مورد بعضی از این این پیمان به چشم میهاي موجود در گات، همانند آنچه که در دور همانند نفتا، این تعهدات و مقررات از روندها و رویه ECTدر

هایی بین چگونگی تعامل با تعهدات گات در نند، با این حال تفاوتک پیروي می ،اروگوئه منعکس شدهدر نفتا، گسترش اصول گات در خالل تفاسیر و . نفتا وجود دارد يمنشور انرژي و معاهده يمعاهده

شود براي مثال در رابطه با این هدف دنبال نمی ECTگیرد در حالی که در ها صورت می اضافات و تبصره ياین امر به معنی توسعه(را محدود کرده است نفتا دامنه این استثنا) 21 يماده(ی گات مفاد امنیت ملّاین . بخش انرژي وجود دارد و هم به طور جزئی در این محدودیت هم به طور کلی). اشدب اصول گات می

.ورت گرفته استبه عنوان ابزاري براي فرار از تعهدات تجاري ص استثناهدف کاهش استفاده از این کار با ي خارجی در معاهده منشور انرژيسرمایه. 8- 3

-ي پیشاین تفکیک بین مرحله .، تفکیکی صورت گرفته بودگذاريدر مورد سرمایه ECTدر سیستم ي مسئلهاي است که گذاري مرحلهسرمایهپیش يمرحله. گذاري بودسرمایهي پسگذاري و مرحلهسرمایه

خطر مطرح اي است که گذاري مرحلهسرمایهاما مرحله پس ،گذاري مطرح استیهورود سرمایه و سرما-به طور کلی مرحله پیش. شود پذیر میی کشور میزبان آسیبهاي ملّگذار در برابر سیاستشده و سرمایه

یک سري تعهدات یا همان قوانین داوطلبانه و دوستانه به همراه Soft Low يگذاري به وسیلهسرمایه-مطلوب، عادالنه و شفاف به سرمایهیک سري شرایط يگذاري و ایجاد ثبات و ارائهت تشویق سرمایهجه

گیري کاري بهعالوه بر اینها تعهدات سستی نیز در زمینه. شود متمایز می ECTهاي گذاران سایر طرفدر نفتا بر . گذاران وجود داردهرفتار عادالنه و برابر با سرمایو داشتن 1الودادی و دولت کاملهاصول رفتار ملّ

- ی هم نسبت به تأسیس اجرا و از بین بردن سرمایهشود و رعایت اصل رفتار ملّ خالف این دید عمل میاي به نتایج توافق منشور انرژي توجه ویژه يبا این حال معاهده. گذاران ضروري استهاي سرمایه گذاري

.گذاري دارداز سرمایهي بیش تعهدات در مرحله يتکمیلی در زمینهباشد نفتا می يهمانند سامانه ECTمنشور انرژي يگذاري در معاهدهاز سرمایه پس يمرحله

شود به گیرانه تحمیل مییا همان تعهدات اجباري و سخت (hard law)یعنی در این مرحله تعهدات در این مرحله با . شود می اجرا و الزامیالمللی قابل ت و داوري بینطوري که این تعهدات مبتنی بر حکمی

-یشود عالوه بر آن، مصادر و ملّ الوداد رفتار میی و اصل دولت کاملهگذاران مطابق با اصل رفتار ملّسرمایهمقید ،اند داري بر آن تأکید داشتههاي سرمایه اي که دولت امات سنتیشروط و الز يوسیلهه ها ب کردنآمیز صورت بگیرد و ا باید به جهت اهداف عمومی و غیرتبعضه ط مصادرهبر اساس این شرو. شود می

ثر را به همراه هاي سریع، کافی و مؤ گیرد و جبراني متناسب و صحیح انجام مصادر باید در خالل فرآیندهاي غربی دولت زامات با روند رو به رشدي که در بین هر حال وضع این شرایط و الت به. داشته باشد

وجود (BITS)گذاري دو جانبه هاي سرمایه ات چند جانبه و پیمانذیرش چنین تعهداتی در توافقجهت پ (kym,1997). هماهنگ است ،دارد

١. most favored nation

١٤

حاکمیت بر منابع انرژي. 8- 4گیرد به اي را در مورد حاکمیت بر منابع انرژي در نظر می ویژه يخالف نفتا مادهي منشور انرژي برمعاهدهاند در برابر مقرراتی که در مورد حمایت از کردن این ماده به این جهت بوده که خواستهرسد لحاظ نظر می

هر چند خیلی روشن نیست که این ماده به . سرمایه گذاري خارجی در نظر گرفته شده تعادل برقرار کنندحقوق بهر حال شرطی کلی در مورد حاکمیت دولتی و . طور معنی داري به اصل پیمان ضمیمه شده باشد

تري اشاره شد که این معاهده نظام مالکیت دارایی حاکمیت بر منابع انرژي وجود دارد و در مقررات خاصها حق تصمیم گیري در موارد زیر کند و اشاره شده است که دولت در رابطه با منابع انرژي را تضعیف نمی

، میزان بهره برداري از منابع انرژي، اي که باید توسعه یابد را خواهند داشت، تصمیم گیري در مورد منطقهشرایط بهداشتی و محیط زیستی مرتبط با اکتشاف و بهره برداري، نظام مالی مناسب براي دستیابی به

توسعه منابع انرژي، مشارکت احتمالی مستقیم یا غیر .هامستقیم دولت در طرح

قانون رقابت و بخش انرژي. 8- 5-شد بین قوانین رقابت و تجارت بینانند نفتا به پیوند و ارتباط رو به راي م هاي منطقه و پیمان WTOدر

تا حدي به صورت جزئی مسئلهدر نفتا با این . گذاري اشاره و اذعان شده استهاي سرمایه الملل و جریانجهت ممنوع اعالم کردن به طوري که به حقوق اعضا. ده استاي نصیحت آمیز برخورد ش و به شیوه

گاهی در مورد تأثیر اقدامات هاي قرارداد گاهکند اما مشروط بر اینکه طرف ضد رقابتی اذعان میهاي رویهاي که در مورد در پایان نکته. همکاري در مورد سیاست اجرایی و مقررات رقابت مشورت نمایند يو نحوه

نفتا و منشور يعاهدههاي قرارداد در دو مسیاست رقابت و تجارت باید ذکر شود این است که اهداف طرفهاي در نفتا، مقررات رقابت و تجارت هم نگرانی ایاالت متحده را در مورد سیاست. باشد انرژي متفاوت می

هاي رقابتی خود و منفعت همزمانی که از حفظ سیاست(دهد مربوط به رقابت کشورهاي دیگر را نشان میحتی اگر تأثیرات فرامرزي مهمی نیز ،اشته استحدت به اجرا گذ هایی که با شدت و هم سیاست دارد آندهد که و مکزیک را در مورد سیاست رقابتی ایاالت متحده نشان میها و هم نگرانی کانادایی) باشدداشته

اما در معاهده منشور انرژي، نگرانی اولیه در . هاي دو جانبه را در گذشته به دنبال داشته است اصطکاكها در مورد عدم اجراي دودي نگرانید و جدي سیاست رقابتی نبود بلکه تا حمورد استفاده بیش از ح

ویژه در رابطه با بخش انرژي در اروپاي مرکزي و غربی بود یعنی جایی که این بخش سیاست رقابتی بتوسط انحصارگرهاي یک جانبه، دو جانبه قدرتمند و بزرگ دولتی احاطه شده

(michalopoulos,2001).است

یط زیست و بخش انرژيمح. 8- 6نیست ،نفتا داراي هیچ فصلی که به طور مستقیم به بحث محیط زیست در بخش انرژي بپردازد يمعاهده

يدر مقابل در معاهده. باشد می Soft lowاما شروطی در آن وجود دارد که داراي مشخصات قوانین روط خاصی در نظر گرفته شده هاي محیط زیستی بخش انرژي ش جنبه يدر زمینه ECTمنشور انرژي ، نوگرایی و با این حال، محتوا. باشند نفتا میهمانند Soft lowها نیز داراي ویژگی مقررات است که آن

بیانگر نوعی پیشرفت نسبت به مقررات ECTشمول مقررات محیط زیستی در بخش انرژي در يدامنه باشد محیط زیستی نفتا می

١٥

مقررات حل اختالف 8- 7-در هر دو موافقت. یکرد نفتا داردرویکردي مشابه رو ،در مورد مقررات حل اختالف ECT يمعاهدهدر

بلکه براي حل هاي قرارداد راهکارهایی در نظر گرفته شدهنامه نه تنها براي حل اختالف بین طرفمقررات حل .نیز به طور جداگانه راهکارهایی پیش بینی شده است گذار و اعضااختالف بین سرمایه

انجام شده به الملل فاصله گرفته و متکی به اقداماتی نین حل اختالف بیناختالف از وضعیت سنتی قوا .کنند حمایت می) آور دولت دیگردر برابر اقدام خسارت(ي ملت خود که از دعاواست هایی دولت يوسیله

با ECTک حل نگردد در معاهده هاي دپیلماتیهاي پیمان از طریق کانالوقتی که اختالف بین طرفالمللی گري بینهاي میانجی همانند رویه ECTهایی در رویه میت الزم،براي انجام حک، هاییاستثنا

(rose,2002) .پیش بینی شده است سایر مقررات8- 8

ها ند که بعضی از آنوجود دار ،منشور انرژي مقررات دیگري که با بخش انرژي مرتبط باشد يدر معاهدهدر مورد .تر هستند در حالی که بعضی دیگر به دنبال مصالح عمومی ،کنند منافع خاصی را دنبال می

. اشاره کرد ،ها اروپا یکی از نگرانی، توان به مقررات ترانزیت کاالهاي انرژي اول براي مثال می يدسته-و اقدامات سرمایه) 21ي ماده(تري را دارد عبارتند از مالیات مصالح عمومی يمسائل دیگري که جنبه ).5 يماده(گذاري مرتبط با تجارت

تأکید دارد که مسئلهدر حقیقت در ابتدا به این ) که در نفتا وجود ندارد(در مقررات مالیات در . کند هاي قرارداد تحمیل نمیاقدامات مالیاتی طرف يحقوق یا تکالیفی را در زمینه ECT يمعاهده

توان گفت که این مقررات همانند مقررات نفتا در این زمینه می TRIMSوط به مورد مقررات مرببه ECTمعاهده 5 يهر چند در ماده. نفتا توجه خاصی به بخش انرژي ندارد تفاوت که باشند با این می

نتایجی شبیه نتایج مقررات نفتا رسیده است اما هیچ اقدام سرمایه گذاري مرتبط با تجارت را که با چه نوعی از در این معاهده تعیین شده که . مجاز نخواهد شمردگات سازگار نباشد، 11و 3ررات ماده مق

(rose,1999,2000).شوندمشمول این ماده میگذاري مرتبط با تجارت اقدامات سرمایه

نتیجه گیري .9هاي صادراتی بر منابع طبیعی تمام شدنی و آزادي وضع که به محدودیت WTOمقررات

سازد تا بر تولید و صادرات خود کشورهاي تولید کننده نفت را قادر می. پردازد یاتهاي صادراتی میمالتر از سطوح هاي انرژي را براي مصرف کننده و تولید کننده داخلی پایین کنترل داشته باشند و قیمت

اما . ندارد تضاد WTOاین دو گانگی قیمت به خودي خود با مقررات . هاي جهانی نگه دارند قیمتآورند تا صنایعی که فعالیت صادراتی دارند بتوانند از انرژي ارزان استفاده شرایطی که دولت به وجود می

شود و اگر چنین انرژي ارزان سوبسید صادراتی ممنوع محسوب می WTOکنند بر اساس مقررات هاي ویژه تلقی شده و بنابراین تعلق بگیرد، این یارانه جزء یارانه ) گزینش شده(قیمتی به صنایع خاصی البته به شرطی که ثابت شود چنین . توانند در معرض اقدامات متقابل قرار بگیرند قابل تعقیب بوده که می

پس جهانی سازي بخش انرژي از .یارانه اي باعث بروز خسارت به تولید کنندگان سایر کشورها شده استا براي کشورهاي داراي منابع انرژي فراهم می کند اما مسیر سازمان جهانی تجارت گر چه فرصتهایی ر

محدویتهاي مربوط به عرضه انرژي یارانه اي به صنایع صادراتی را دارد

١٦

منابع و مآخذ

WTO, Communication from Canada, initial negotiating proposal on oil and gas sevrices S/CSS/W/58, 14, March 2001. Calos , Anez, The trade of technical services for oil and gas Exploration and production observation by an old venezuelan contractor. WTO, Communication from venezuela, Negotiating proposal on Energy Services S/ CSS/W/60 , 24 Match 2001 and Negotiating proposal on Energy services – Addendum, S/CSS/W/69/Add.1,15 October 2000.

Bernard, Hoekman & Petros, Mavroidis (٢٠٠١), “The WTO's Agreement on Government Procurement: Expanding Disciplines, Declining Membership?” , working paper. Bernard, Hoekman (١٩٩٩), “Tentative First Steps: An Assessment of the Uruguay Round Agreement on Services”,working paper. Butteviciene, J. , D. Diaz Benavides and M. Tortora (٢٠٠٢), “in a Services performance in Developing countries”, Elements of an assessment, UNCTAD paper presented to wto symposium on assessment of trade in services, ١٥-١٤ March ٢٠٠٢. Cernat Lucian & Laird Sam & UNCTAD Alessandro Turrini & Geneva (٢٠٠٢), “How Important are Market Access Issues for Developing Countries in the Doha Agenda?” ,working paper. Croome John (١٩٩٦), “The Present Outlook for Trade Negotiations in the World Trade Organization”,working paper. Damien J, Neven (٢٠٠٠), “How Should ‘Protection’ be Evaluated in Art. III GATT Disputes?” ,working paper. Ehring Lothar (٢٠٠٠), “Discrimination in WTO Law: National and Most-Favored-Nation Treatment - or Equal Treatment?” ,working paper. Francois J. & Meijl H. van & Tongeren F. van (٢٠٠٣), “Trade Liberalization and Developing Countries under the Doha Round”,working paper. Francois Joseph, Meijl Hans van, Frank van Tongeren (٢٠٠٣), “Economic Implications of Trade Liberalization Under the Doha Round”,working paper. Juergen Kurtz (١٩٩٦), “A General Investment Agreement in the WTO? Lessons from Chapter ١١ of NAFTA and the OECD Multilateral Agreement on Investment”,working paper. Krueger Anne O. (١٩٩٨), “Developing Countries and the Next Round of Multilateral Trade Negotiations”,working paper. Michalopoulos Constantine (١٩٩٩), “Developing Countries' Participation in the World Trade Organization”,working paper. Michalopoulos Constantine (٢٠٠٠), “The Role of Special and Differential Treatment for Developing Countries in GATT and the World Trade Organization”,working paper. Michalopoulos Constantine (٢٠٠١), “Trade Policy and Market Access Issues for Developing Countries: Implications for the Millennium Round”,working paper. Melly, Christopher , "Electric power and gas market reform and international trade in energy service”,

١٧

Paiva Abreu Marcelo de (٢٠٠٠), “Brazil, the GATT, and the WTO: history and prospects”,working paper. Prusa, Thomas J. (١٩٩٨), “On the Spread and Impact of Antidumping”,working paper. Rose Jim (١٩٩٨), “Greening the WTO's Disputes Settlement Understanding: Opportunities and Risks”,working paper. Rose, Andrew K. (٢٠٠٢), “Does the WTO Make Trade More Stable?”, working paper. _______________ (١٩٩٩), “Do We Really Know that the WTO Increases Trade?”, working paper. _______________ (٢٠٠٠), “Do WTO Members have More Liberal Trade Policy?”, working paper.

:کتابنامھ

Aaditya, Mattoo & Marcelo, Olarreaga (٢٠٠٠), “Reciprocity Across Modes of Supply in the WTO: A Negotiating Formula”, working paper. N. Anderson, Technology Revolution and the new industry Structure of energy Sector opportunities for developing Countrits. Andrew K Rose, , (٢٠٠١), “Which International Institutions Promote International Trade?” ,working paper. Arvind Subramanian, & Shang-Jin Wei (٣١٨٥), “The WTO Promotes Trade, Strongly but Unevenly”,working paper. Bagwell Kyle & W. Staiger Robert (١٩٩٩), “Reciprocity, Non-discrimination and Preferential Agreements in the Multilateral Trading System”,working paper. Bagwell Kyle & W. Staiger Robert (٢٠٠١), “Subsidy Agreements”,working paper. Bernard Hoekman (١٩٩٨), “Economic Development and the WTO After Doha”,working paper. Blonigen Bruce A. & P. Bown Chad (٢٠٠٢), “Antidumping and Retaliation Threats”,working paper. Blonigen Bruce A., (١٩٩٨), “Tariff-Jumping Antidumping Duties”,working paper. Bond Eric & Ching Stephen & L. C. Lai Edwin (١٩٩٩), “Accession Rules and Trade Agreements: The Case of the WTO”, working paper. Búrca Gráinne de (١٩٩٨), “The Impact of the WTO on EU Decision-making”, working paper. Butler Monika & HAUSER Heinz (٢٠٠٢), “The WTO Dispute Settlement System : A First Assessment from an Economic Perspective”, working paper. Cho Sungjoon (٢٠٠٠) “GATT Non-Violation Issues in the WTO Framework: Are They the Achilles' Heel of the Dispute Settlement Process?” ,working paper. Christina R. Sevilla (٢٠٠١), “A Political Economy Model of GATT/WTO Trade Complaints”,working paper. Dani, Rodrik (١٩٩٧), “Developing Countries After the Uruguay Round”,working paper. Håkan, Nordström & Brad, McDonald & Joseph, Francois (١٩٩٩), “A User's Guide to Uruguay Round Assessments”,working paper. Harilal. K.N & Beena. P.L. (٢٠٠٠), “The WTO agreement on rules of origin: Implications for South Asia”,working paper.

١٨

Henrik, Horn & Petros C Mavroidis (١٩٩٨), “Is The Use Of The WTO Dispute Settlement System Biased?” ,working paper. Hoekman, Bernard (٢٠٠١), “Trade and Competition Policy in the WTO system”,working paper. Holmes Peter & Hoekman Bernard (١٩٩٩), “Competition Policy, Developing Countries, and the World Trade Organization”,working paper. Jee-Hyeong, Park (٢٠٠٠), “Sustaining Free Trade with Imperfect Private Information about Non-Tariff Barriers”,working paper. Joost Pauwelyn (٢٠٠٢), “The Nature of WTO Obligations”,working paper. Krueger Anne O. (١٩٩٨), “Developing Countries and the Next Round of Multilateral Trade Negotiations”,working paper. Kym, Anderson (١٩٩٧), “Peculiarities of Retaliation in WTO Dispute Settlement”,working paper. Langhammer Rolf J. & Lücke Matthias (١٩٩٨), “WTO Negotiation and Accession Issues for Vulnerable Economies”,working paper. Mattoo Aaditya & Olarreaga Marcelo (١٩٩٧), “Reciprocity across Modes of Supply in the World Trade Organization: A Negotiating Formula”,working paper. Richard, Baldwin (١٩٩٨), “Regulatory Protectionism, Developing Nations and a Two-Tier World Trade System”,working paper. Rose Jim (١٩٩٨), “Greening the WTO's Disputes Settlement Understanding: Opportunities and Risks”,working paper. Saito Kohei (٢٠٠١), “Yardsticks for "Trade and Environment": Economic Analysis of the WTO Panel and the Appellate Body Reports regarding Environment-oriented Trade Measures”, working paper. Srinivasan. T. N. (١٩٩٩), “Developing Countries and the Multilateral Trading System after Doha”, working paper. Subramanian Arvind & Wei Shang-Jin (٢٠٠٢), “The WTO Promotes Trade, Strongly But Unevenly”, working paper. Walde , T. and A. J. Gunst, "international Energy and access to energy neteworks”. Wangchuk Sonam & Finger J. Michael & Ng Francis (٢٠٠٠), “Antidumping as Safeguard Policy”,working paper. Zanardi Maurizio (٢٠٠٢), “Antidumping: What are the Numbers?” ,working paper. Zdenek, Drábek & Alasdair, Smith (٢٠٠١), “Trade Performance and Trade Policy in Central and Eastern Europe”, working paper.

اقتصادي يگرایانه و توسعهعمل سیاست خارجی )2010- 1978چین از سال : موردي يمطالعه(

چکیده

تعامل آن کشور با يبه نحوه به منابع داخلی و یا نقش دولت، ي اقتصادي هر کشور عالوه بر اتکارشد و توسعههاي یک کشور براي رشد و المللی، ظرفیتداخلی و بین ينیز بستگی دارد و در تعامل دو حوزه یالمللنظام بین

شدن آن به یک قدرت اري و تبدیلچین در اوایل قرن ج يکنندهخیزش و رشد خیره. گرددتوسعه شکوفا میحال حاضر مطرح یالمللترین تغییرات در نظام بینالمللی در مسائل گوناگون به عنوان یکی از مهمثیرگذار بینتأ

اقتصادي بیش از حد چین باعث شده که توسعه و رشد. باشدروز به روز در حال افزایش میبوده و این تاثیرگذاري

شود این است که چه عامل یا عواملی در رشد الی که مطرح میحال سؤ. ي قرن تعبیر نمایندآن را به عنوان معجزه ينخست، مقدمه: شودمقاله به نحو زیر بررسی می يثر بوده است؟ فرضیهي شتابان اقتصادي این کشور مؤو توسعه

سیاست خارجی هايکردن شاخصسپس، با مشخص. شودنظري پیرامون روند سیاست خارجی چین بیان میگرایانه در ارتقاي جایگاه اقتصادي ثیر سیاست خارجی عملبه طور عینی، در بخش پایانی به تأگرایانه چین عمل

.شودچین پرداخته می

.اقتصادي يتوسعه الملل،هاي روابط بینین، نظریهگرایانه، چسیاست خارجی عمل: کلیدي هاياژهو

مقدمه این کشور تقریباً با . امروزه چین به عنوان یک کشور قدرتمند اقتصادي، سیاسی و نظامی در جهان مطرح است

40درصد از سیمان جهان، 40عالوه اینکه، به. باشدنصف پوشاك جهان می يپنجم جمعیت جهان، تولیدکنندهیکشود و به نظر درصد از انرژي جهان در این کشور مصرف می 12و درصد از فوالد جهان 30ادن جهان، درصد از مع

پلماتیکي کشورهاي جهان مراودات دیهمچنین این کشور با همه. ناپذیر استرسد چین در مصرف منابع سیريمیسسات کنفوسیوسی در اکثر کشورهاي جهان دایر نموده است و به عنوان عضو سازمان جهانی تجارت داشته و مؤ

)WTO(المللی مشارکت فعالی دارد، در اکثر نهادهاي مالی، تجاري و سیاسی بین.

درصد 6/8سالیانه به طور متوسط )2006- 2010(تریلیون دالري چین طی چهار سال دو اقتصاد نزدیک به درصد متعلق به بخش 18، 2006سال این کشور در) GDP(از مجموع تولید ناخالص داخلی .رشد داشت

باشددرصد مربوط به بخش خدمات می 53درصد مربوط به صنعت و 29کشاورزي، )OECD Economic Survey, 2007(. میلیون 3/509ودن و تنوع اقتصاد این کشور، براي تمام ب بزرگ با وجود

له سبب مهاجرت نیروهاي متخصص چین به دیگر همین مسئو نفر نیروي کار فرصت شغلی وجود نداشته . کشورهاي جهان شده است

میزان سالاین در .تریلیون دالر رسید 2/15درصدي به 5/14رشد با 2010تجارت جهانی کاال در سال میلیارد 197تریلیون دالر رسید و تراز تجاري به رقم 3/1تریلیون دالر و میزان واردات 5/1صادرات چین به جهان

تنوع درآمدي چین باعث و ترین ویژگی اقتصادي چین عدم وابستگی آن به یک صنعت خاص استمهم. دالر رسید ).Ibid., 2011(ن کشور است ها و رکودها به صنعت ایهاي ناشی از بحرانکاهش آسیب

و مقایسه این 1978با توجه به مطالب ذکر شده در خصوص جایگاه چین در اقتصاد جهانی بعد از سال و مصادیقی همچون تبدیل شدن این کشور به دومین اقتصاد بزرگ جهان، افزایش سهم جهانی در دوره با قبل از آن

، افزایش حجم صادرات 2010درصدي در سال 4/10به 1989درصدي در سال 6/7تجارت کاال و خدمات از دو تریلیون ، افزایش ذخایر ارزي به میزان2010تا 1990تریلیون دالر از سال 5/1و رسیدن به رقم درصدي 1300

به 1978دالر در سال 222افزایش درآمد سرانه از ذخایر ارزي خارجی، يترین دارندهشدن به بزرگدالري و تبدیل جذب افزایش، 2010تا 1978از سال GDPدرصدي 1000، افزایش 2010سال دالر در 4000 دودح

شدن به یکی از و تبدیل 2010در سال میلیارد دالر 105به میزان حدود ) FDI(گذاري مستقیم خارجی سرمایهدرصدي به 10سال رشد ساالنه با میانگین 30در جهان، تداوم FDIجریان کنندهترین کشورهاي دریافتبزرگ

، افزایش قدرت این کشور در معادالت )118:1388ذکریا، (ترین رشد اقتصادي در طول تاریخ سریععنوان ها این اختالف شاخص .توان نام بردو غیره را می هاي انسانی در چینشاخص يو همچنین بهبود توسعه المللیبین

ترین عامل در ارتقاي جایگاه کند که مهمال را در ذهن ایجاد میآشکارا این سؤ 1978ین بعد از سال در اقتصاد چ شود ضمن بررسی نقشچه بوده است؟ در این مقاله تالش می 2010تا 1978اقتصادي چین در جهان از سال

هاي عملگرایی در سیاست خارجی شاخص ن،سیاست خارجی عملگرایانه در ارتقاي جایگاه اقتصادي چین در جها هاي روابط جایگاه آن در نظریه به ابتدا با بررسی موضوع سیاست خارجی،. چین را مورد شناسایی قرار دهد

و 1978آن بر اقتصاد چین تا قبل از مختصر به سیاست خارجی و تاثیر يالملل پرداخته و در ادامه، ضمن اشارهبین) 1978- 2010(ثیر سیاست خارجی عملگرایانه در ارتقاي جایگاه اقتصادي این کشور در جهان تأ بهدر بخش پایانی، . خواهیم پرداخت

المللهاي روابط بینسیاست خارجی و نظریه. 1

سیاست خارجی . 1- 1

به تالش اشارهها در دوران حاکمیت پساوستفالیا المللی دولتترین نمود رفتار بینسیاست خارجی در مقام مهم اي دارد که کشورها از طریق آن به دنبال کسب، افزایش، حفظ و نمایش قدرت منزلت خود در صحنه عامدانه

گیرندگان یک ریزي شده است که تصمیمیا یک رشته اقدامات برنامه المللی هستند و به نوعی یک راهبردبینهاي اند، در مقابل کشورها یا پدیدهتعریف کردهکشور با هدف نیل به اهداف خاصی که برحسب منافع ملی

ارتباط یک کشور با يو از سویی به عنوان حلقه) 1383تاجیک،(گذارند المللی دیگر به مرحله اجرا میبین- می آن تلقی يآید، ولی دنبالهاین حوزه گرچه از سیاست داخلی جدا به حساب می. خارجی است يعرصه

المللی، مدیریت افکار عمومی و بین يمشروعیت نظام، کسب پرستیژ در صحنهشود که به دنبال ارتقاي . ثیرگذاري بر مردم دیگر کشورها استتأ

دیدگاه اسنایدر . گیري استتصمیم يلههاي مهم در خصوص سیاست خارجی، مسئیکی از محوربا ) 1964(نا روزه ينظریهها در تبیین سیاست خارجی اشاره دارد، پیشبر فرآیندها و ساختار گروه) 2002(

تلفیق سطح تحلیل خرد و کالن بر الگوهاي رفتاري در سیاست خارجی متمرکز است و محیط عملیاتی گیرنده و هاي تصمیمگیري سیاست خارجی در سه سطح فرد، گروهبر شکل) 1956(اسپروت و مارگارت

گیرندگان سیاست خارجی شامل یرگذار بر تصمیمثبنابراین، عوامل تأ. ه اشاره داردساالرانهاي دیوانسیاست ). Mintz &Derouen, 2010: 4(است یالمللگیري، عوامل روانشناختی و نظام بینمحیط تصمیم

تواند به صورت باشد که مییکی دیگر از محورهاي مهم سیاست خارجی، موضوع رویکردها میطبیعت بشر، جامعه، امور يها دربارهیک نظام ارزش يبه منزله رویکرد اول. و عملگرایانه باشد عقیدتی

:Padelford & Lincoln, 1967(کند هایی را به عنوان بهترین توصیه میها و راهسیاسی و اقتصادي که برنامه

انسانی است که نگرش يهاي متعلق به بخشی از جامعهها، مفروضات و گزارهاي از اندیشهو یا مجموعه) 59هاي یک اجتماع را به کند و اینکه افراد و گروهجهان خارج تعریف می يدهندهآن را نسبت به عناصر تشکیل

دانست که به ایدئولوژيتوان را می بنابراین، سیاست خارجی. سازدمقاصد و رفتارهاي مشترکی وابسته می ). 128:1388برزگر، (سیاست خارجی باشد يوزهدر ح ایدئولوژیکدنبال دستیابی به اهداف صرف

هاي موجود، به دنبال این رویکرد در سیاست خارجی با پذیرش واقعیت. است 1گرایانهرویکرد دوم، عمل- سه اصل کلی این رویکرد شامل پذیرش نظم موجود بین. باشداستفاده حداکثري در راستاي منافع خود می

بنابراین، یک سیاست . ها و توانایی در تحقق اهداف مورد نظر استمنافع و هزینهبودن المللی، واقعی و معقولي یافتن توسعه، اولویتیالمللهاي نظام بینواقعیت يگرا مستلزم تعیین و تعریف اهداف بر پایهخارجی عمل، )337: 1389فائی،موسوي ش(دان بر سایر اهداف مین رفاه شهرونی و تأ، تقدم توسعه ملّایدئولوژياقتصادي بر

هاي فکري، سیاسی، نمودن زمینهگري و عقالنیت در تعریف منافع و روابط با جهان خارج، فراهممحاسبهو تعامل با آن، گسترش و تعمیق هر چه بیشتر یالمللاقتصادي و اجتماعی در داخل، پذیرش نظام موجود بین

تصویري مطلوب در نزد جهانیان، پرهیز از تنش و يارائهالمللی، ها و نهادهاي بینروابط با کشورها و سازمانکه با منافع حیاتی آن کشور تقابل یهای، احتراز از ورود جدي به مناقشات و درگیريیالمللتقابل با نظام بین

يالمللی در راستاي توسعهنداشته باشد، ادغام در اقتصاد جهانی و استفاده حداکثري از ظرفیت نهادهاي بینارتباطی يجایی که سیاست خارجی حلقه از آن باشد ور و جلوگیري از تصمیمات شخصی و رادیکال میکشو

اي هر کشور ، اساساً امکان پیشبرد اهداف توسعهالمللی است، در صورت ضعف این ارتباطکشور با محیط بینه دانست که مبتنی بر اصول نگرایاتوان عملرا می ايبنابراین، سیاست خارجی .در جهان امروز میسر نیست

).Gardini and Lambert, 2011:17( ها باشدها و سیاستبودن ایده، قابل تحقق و عملیسودمند

المللهاي اصلی روابط بینسیاست خارجی در نظریه. 1- 2

نظریات مختلف در این خصوص شده است و هر نظریه از يبودن سیاست خارجی منجر به ارائهپیچیدهکارگیري ه یکی از موضوعات محوري در تجزیه و تحلیل سیاست خارجی، ب. است منظري به آن نگریسته

الملل در تحلیل سیاست هاي روابط بینکمک نظریه باشد و بادر تحلیل آن میالملل هاي روابط بیننظریهالملل از قدرت هاي اصلی روابط بینال خواهیم بود که کدام یک از نظریهسؤاین ه دنبال پاسخ به خارجی، ب

پاسخ موقت . برخوردار است 2010تا 1978ها و رفتارهاي سیاست خارجی چین از سال تبیین اهداف، تصمیمتوان با کمی را می) انگاريگرایی، لیبرالیسم و سازهواقع(الملل اصلی روابط بین يآن است که هر سه نظریه

کار مورد نظر به يتعدیل به عنوان چارچوب تحلیلی براي مقاطع مختلف سیاست خارجی چین در دوره يالملل، به دنبال ایجاد یک نظریههاي اصلی روابط بیندر این بخش ضمن اشاره به مفروضات نظریه. بست

تبیین سیاست خارجی چین در مقاطع مختلف گرایی در انگاري، لیبرالیسم و واقعسازه يترکیبی از سه نظریهبا توجه به موضوع مقاله و رویکرد روندي نگارنده نسبت به . ]1[ خواهیم بود 2010تا سال 1978بعد از سال

ه ترتیب مورد بررسی قرار گرایی بانگاري، لیبرالیسم و واقعهاي سازهسیاست خارجی چین، در ادامه نظریه :گیردمی

2- Pragmatism

انگاريسازه §

ها و ها و منافع دولتگیري هنجارها، هویتانگاري، چگونگی شکلسازه يیکی از محورهاي مهم در نظریههاي فرد در محیط کنش و واکنش يانگاران معتقدند که همهسازه. ثیرگذاري آن بر سیاست خارجی استتأ

ها آن چیزي است که دولتبنابراین سیاست خارجی . شودمی گیريگیرد و موجب تصمیماجتماعی صورت میکنند و به نوعی عمل در نهایت آن را اجرا می، کنندکنند، اعالم میگیرند، تفسیر میسازند، تصمیم میرا می

گرایان این نظریه ضمن رد صرف عوامل مادي مورد توجه واقع). ٢٠٠١:٣٨ ,Smith(برساختن است در . کنندها منافع را تعیین میه و معتقد است که هویتکید داشتتأها ها و گفتمانکالسیک، بر قواعد، ارزش

ل داخلی، ساختار انگاران معتقدند که عالوه بر عوامسیاست خارجی، سازه يخصوص نقش بازیگران در عرصه .کننده استها تعییننیز در رفتار سیاست خارجی دولت لمللیابین

محور بوده و چگونگی تعیین هویت کماکان دولتالملل د که نظام بینانگاران سیستمی معتقدنسازهالملل و سیاست خارجی ها در نظام بینرفتار آن يکنندهها به عنوان عامل تعیینی دولتها و قدرت ملّدولت

گرا عالوه بر پذیرش نظرات این گروه، بر قواعد و انگاران کلسازه ،در مقابل). 1999ونت، (بوده است لذا هر . کنندکید میتأها ها و سیاست خارجی آندر چگونگی تعیین هویت، منافع دولتالمللی هنجارهاي بین

). ١٩٩٨ ,Ruggie(دانند ثر میمؤ هاگیري هویت دولتالمللی را در شکلدو این گروه عوامل داخلی و بینثیرگذاري آن تأها و گیري هویت دولتشکل يانگاران اجتماعی معتقدند قواعد و هنجارهاي داخلی ریشهسازه

-گیري سیاست خارجی دولتهاي داخلی چگونگی شکلاین گروه بر ریشه. ها استبر سیاست خارجی دولت

ها بسیار هاي خارجی دولتدر تبیین سیاست) کید بر قواعد و هنجارهاي داخلیتأ(پردازد و این عامل ها میانگاري در سیاست خارجی این است که از یک هساز يبنابراین اهمیت نظریه). 1385مشیرزاده، (باشد ثر میمؤ

گیرندگان اصلی سیاست خارجی بوده و از سوي دیگر، سیاست خارجی ها تصمیمگران یا دولتسو، کنشها از ها چیزي است که در تعامل با سایر دولتهویت دولت. شودگیرندگان ساخته و پرداخته میتوسط تصمیم

این موضوع باعث نزدیکی ارتباط میان هویت و سیاست خارجی گیرد وطریق سیاست خارجی شکل می .شودها میدولت

هویت، (، معنوي )قدرت(در مجموع، براي تبیین و تحلیل سیاست خارجی عالوه بر عوامل مادي گیرندگان فردي و روانشناختی، دولت و ساختار نظامبه برداشت تصمیمباید ، )گفتمان، قواعد و هنجارها

و اوایل 1970 يبویژه در اواخر دهه 1978بعد از سال را تبیین سیاست خارجی چین . الملل توجه نمودبینها، ها، گفتمانکید بر هویتتأاین نظریه با . گاري به کار بستانسازه يدر چارچوب نظریه نتوامی 1980 يدهه

ها در سیاست خارجی چین بعد از و انگاره ایدئولوژيیق تغییر در رویکردها، دولت از طر قواعد و هنجارهايالملل، تغییر بین جو و دوست با نظامدر قالب تعریف جدید از خود به عنوان یک کشور تعامل 1978سال

- نگها، کمرها به جاي گروهکید بر گسترش روابط با دولتتأگري خود در روابط با سایر کشورها، طرز کنش

متحده به داري و بویژه ایاالتدر روابط با کشورها، تعریف جدید از کشورهاي سرمایه ایدئولوژي شدن نقش . کار بستجاي متخاصم بهاقتصادي و نوسازي این کشور به يکننده در توسعهعنوان کشور دوست و کمک

لیبرالیسم §

وجود تعامل و همکاري ها و گرایان کالسیک، معتقد به سرشت خوب انسانلیبرالیسم کالسیک برخالف واقعتوان با ایجاد می این نظریه معتقد است که همچنان که در داخل کشورها نظم حاکم بوده، . ها استمیان دولت

ها به عالوه، با گسترش بازار آزاد و وابستگی متقابل میان دولت. صلح را برقرار نمود یالمللنظم در نظام بین-نفسه باعث صلح نمیفی از دید وولف هر چند تجارت جهانی . ادتوان جنگ میان کشورها را کاهش دمی

و این ) 38:همان(یابد جنگ افزایش می يدر شرایط وابستگی متقابل ناشی از تجارت فزاینده، هزینه شود، . شودموضوع باعث اجتناب از جنگ می

سازي و تصمیم يلیبرالیسم، موضوع نقش بازیگران در صحنه ينظریه یکی از موضوعات محوري، بر لمللاعنوان بازیگر اصلی نظام بینلیبرالیسم ضمن پذیرش دولت به . گیري سیاست خارجی استتصمیم

ردولتی در تصمیمات سیاست هاي غیهاي چندملیتی و سازمانها، افراد، شرکتسایر بازیگران از جمله گروهلملل ایافته و نظام بینها کاهشاقتدار دولت يحوزهکند و معتقد است که با افزایش بازیگران، کید میتأخارجی

ها با زنی و مذاکره دولتها، آن را به چانهبودن منافع دولترفته و با رد ثابتمدنی پیش يبه سوي جامعههاي سازيالمللی در تصمیمهاي غیردولتی، نقش نهادهاي بینعالوه بر نقش سازمان. داندیکدیگر منوط می

ها بنابراین لیبرال). ١٩٧٣ ,Keohane and Nye(اي برخوردار بوده است خارجی از اهمیت ویژهسیاست ها محدود نبوده، محیط بیرونی نیز در گیري در سیاست خارجی تنها به محیط درونی دولتمعتقدند که تصمیم

.ثر هستندمؤا گیري سیاست خارجی کشورهسازي و تصمیمتصمیمتجارت کاهش موانع تجاري و جریان سرمایه و گسترشنولیبرالیسم بر آزادسازي اقتصادي، ينظریه

بخش دولتی و همزمان افزایش نقش بخش يزدایی، کاهش اندازهسازي، مقرراتآزاد، بازار باز، خصوصیه با اتخاذ بویژ 1978تبیین سیاست خارجی چین بعد از . کید داردتأ، اصالح امور مالی و مهار تورم خصوصی

اقتصادي در شهرهاي ساحلی جنوب این کشور، ياصالحات اقتصادي، سیاست درهاي باز، ایجاد مناطق ویژههاي چندملیتی، حضور و حضور شرکت FDIنمودن زمینه براي جذب منابع خارجی به خصوص جریان فراهم

تواند در چارچوب این می... و 2001در سال WTOفعال در نهادهاي مالی و تجاري دنیا بویژه الحاق به

این کشور، باید در راهبرديهاي اقتصادي به عنوان محور برنامه يتوسعه با وجود. نظریه تبیین و تحلیل شودکه در استالمللی ثیرگذاري در معادالت بینتأدنبال اقتصادي به ينظر گرفت که این کشور از طریق توسعه

.م پرداختگرایی به آن خواهیواقع ينظریه گراییواقع §

الملل به دلیل نزدیکی مفروضات این نظریه با واقعیات روابط بین يترین نظریهگرایی به عنوان اصلیواقعمفروضات . ستگیرندگان سیاست خارجی بوده اگذاران و تصمیمالملل همواره مورد توجه سیاستسیاست بین

ها به عنوان تنها عنوان چراغ راهنماي سیاست خارجی کشورها، دولتی به کید بر منافع ملّتأاصلی این نظریه با ها در کنندگی قدرت دولت، نقش تعیین)١مورگنتا(طلبی بشر الملل، سرشت قدرتبازیگر اصلی در نظام بین

بودن سیاست خارجی در جهت ، ابزار)٢مرشایمر(گیري در سیاست خارجی برقراري روابط و اتخاذ تصمیممنافع بر اساس قدرت، عدم نقش اخالق و يی کشورها، محاسبهی و افزایش قدرت ملّمنافع ملّتحقق

ها الملل و بقا به عنوان هدف نهایی دولتبودن نظام بینالملل، آنارشیکالمللی در روابط بینهنجارهاي بین)Wohlforth, شکل زیر(استوار است ) ٢٠٠٨(.

رفتار سیاست خارجی سطح تحلیل /رمتغی یالمللنظام بینتار ساخ

گرایی کالسیک براي تحلیل رفتار سیاست خارجیمدل واقع

انتقاداتی با وجود. کندکید میا تأهبه عنوان علت رفتار نهایی دولت المللیگرایی بر نظام بیننوواقع ينظریهثربودن تصمیمات سیاست خارجی دولت از نظام بینلمللی و متأابینها به نظام رفتار دولت همچون تقلیل

والتز . روشن در خصوص سیاست خارجی است ي، ساختارگرایی فاقد یک نظریه)Rose, 1998( یالمللبوده نه سیاست خارجی، به همین یالمللاي براي تبیین سیاست بینساختارگرا، نظریه يپذیرد که نظریهمی

داند، چون پذیر نمیدهد و آن را امکانها ارائه نمیبراي تبیین و تحلیل سیاست خارجی دولت علت چارچوبیگرایی فقط به شباهت در نوواقع). Waltz, 1979(داند ها میرا متفاوت از ویژگی دولت یالمللساختار نظام بین

گیرندگان سیاست شود تصمیمباعث می یالمللها پرداخته و معتقد است که ساختار بینسیاست خارجی دولتها، باعث عدم دستیابی به اهداف هاي مواجه شوند و عدم توجه به این محدودیتخارجی با محدودیت

شود، این گرایی کالسیک وارد میواقع يدر مجموع، انتقادي که بر نظریه. شودسیاست خارجی مورد نظر می يدهد و در مقابل، نظریهی کشورها را به سطح واحد تقلیل میاست که این نظریه منابع اصلی سیاست خارج

قائل ) کشور(کند، لذا ارزشی براي سطح واحد کید میی تأالمللبین گرایی صرفاً بر نقش ساختار نظام نوواقع . نیست

١. Morgenthau

٢. Mearsheimer

و گرایی است، همزمان به علل سیستمیگرایی کالسیک و نوواقعگرایی نوکالسیک که تلفیقی از واقعواقع- کید همزمان این نظریه بر نظام بینمدافعین این نظریه معتقدند که تأ ).شکل زیر(عوامل داخلی توجه دارد

ها برخوردار استخصوص سیاست خارجی دولت و پویش کشورها، از قدرت تبیین بیشتري در یالملل ).277:1390دهقانی فیروزآبادي ،(

) Hoa & Hou, 2009: 137به نقل از (ها گرایی نوکالسیک در تحلیل سیاست خارجی دولتمدل رویکرد واقع

توان به تحلیل و و عوامل داخلی می یالمللکید همزمان بر سیاست بینتهاجمی معتقد است که با تأگراییواقعهدف و اولویت اصلی سیاست خارجی، حداکثرسازي قدرت است و . تبیین مناسب سیاست خارجی پرداخت

ها بوده و دولت) هابزي(آنارشیک ی،المللها به دنبال آن هستند، این است که نظام بینعلت اینکه دولتهاي بزرگ همواره به دنبال سیاست خارجی به همین خاطر، قدرت. ند به یکدیگر اعتماد داشته باشندتواننمی

ثر از سیاست ها را متأمرشایمر سیاست خارجی دولت. طلب و افزایش قدرت هستندتجدیدنظرطلبانه، توسعهنماید و کید میهاي بزرگ تأداند و به همین علت بر سیاست خارجی قدرتهاي بزرگ میخارجی قدرت

ثیرگذار بر ترین عوامل تأها به یکدیگر را از مهماعتمادي دولتو بی یالمللبودن ساختار نظام بینآنارشیک هاي بزرگ به دنبال حداکثرسازي قدرت خود داند و در نهایت اینکه قدرتها میسیاست خارجی دولت

شوند تا در فرصت دیگر به دنبال افزایش قدرت یباشند و در برخی مواقع خواستار حفظ وضع موجود ممی ). Mearsheimer, 2001:245(خود باشند

شدن و کمرنگ یالمللکید بر عملگرایی و واقعیات موجود نظام بینگرایی با تأي واقعبنابراین، نظریهر سیاست ی و اتکا بمحوري، تالش براي کسب حداکثري منافع ملّی، دولتدر اهداف ملّ ایدئولوژينقش

، 1978تواند به عنوان چارچوب مفهومی براي تبیین و تحلیل رفتار سیاست خارجی چین بعد از سال قدرت میشدن به دومین قدرت بزرگ اقتصادي جهان، در این راستا، چین با تبدیل. به کار رود 2000 بویژه بعد از سال

جهت افزایش قدرت اقتصادي خود و گرایی عمل کرده و تالش خود را در واقع يدر چارچوب نظریه . ثیرگذاري بر معادالت جهانی به کار بسته استتأ

سیاست خارجی چین . 1- 3

آن ي، بدون توجه به تحوالت گذشته2010تا 1978از سال بررسی روند و تحلیل سیاست خارجی چینمسائل داخلی و هجوم بیگانگان، در اواخر قرن نوزدهم به علت ناتوانی حکومت در حل . کشور ناممکن است

در . ها تقسیم شدهاي خارجی تسلیم شد و چین به مناطق نفوذ این قدرتمنچوچینگ در برابر قدرت يسلسلهو نظام ها امپراطوري این کشور را نابودجنگ جهانی اول حزب کومین تانگ یا ناسیونالیست يهبحبوح

اتخاذ سیاست خارجی)متغیر وابسته(

نیروهاي سیستمیک)متغیر مستقل(

)گرمتغیر مداخله(عوامل داخلی هاي سیاسیانجمن* فرهنگ سیاسی* جامعه -رابطه دولت*

. چک به قدرت رسیدکايچیان 1925سن در سال یاتمرگ سونبا . سیس نمودندتأ 1919جمهوري را در سال با . در داخل صورت گرفت و کشور توسط بیگانگان اشغال گردید ییهاسیس نظام جمهوري درگیريبا تأ

ها و حزب کمونیست، راهپیمایی طوالنی و بزرگ بر علیه دولت مرکزي سازماندهی شد درگیري ناسیونالیست .سیس نمودجمهوري خلق چین را تأ 1949اکتبر ها به تایوان، مائو در اولو با فرار ناسیونالیست

-هاي آزاديو حمایت از جنبش، ]2[ سه جهان يکید بر نظریهاست خارجی چین در دوره مائو با تأسی

خاطر ه داري، بنظام سرمایه وي ضمن انتقاد از. بود »1گرایش به یک سمت«معطوف به سیاست بخش، عمدتاًها را داد و آنالمللی را مورد انتقاد قرار میهاي نهادهاي بینعضویت چین در سازمان ملل، سیاستعدم

چین در ابتدا به علت . کردداري براي استثمار مردم کشورهاي جهان سوم قلمداد میابزارهاي نظام سرمایه. ادامه داشت 195 0يواسط دههبازسازي اقتصاد خود به سمت شوروي گرایش پیدا کرد و این گرمی روابط تا ا

در پی قطع .قطع گردید 1962ولی با روي کارآمدن خروشچف، روابط دو کشور به سردي گرایید و در سال ، این ت متحده به عنوان دشمن راهبردي از سوي دیگرشوروي از یک سو و تلقی چین از ایاال ي چین ورابطه

جدیدي براي خود در جهان به عنوان رهبر جهان سوم، در جستجوي نقش 1968تا 1962کشور از سال جنبش غیرمتعهدها و کمونیسم واقعی برآمد و ارتباط خود با کشورهاي جهان را به حداقل رساند و سیاست

انقالب فرهنگی و نیاز به فناوري غرب، این کشور را مجبور به يتضعیف اقتصاد در دوره .انزواطلبی را برگزید .ابط خود با ایاالت متحده نمودنظر در روتجدید

ثر از نفوذ و متأ 1970ي تا اواخر دهه 1949مائو از سال يدر مجموع، سیاست خارجی چین در دورهو با توجه به سیاست گرایش به یک سمت، )Lexian, 2003: 2(در این حوزه بود عقیدتی نقش پررنگ

در . وي راه سومی وجود نداشت يامپریالیسم و به گفتهیا بود خارجی مائو یا به سمت سوسیالیسمسیاست راهبرد 1969تا 1965و از سال راهبرد وابستگی به راهبرد اتکا به خوداز 1961تا 1957این راستا، از سال

.گیري و وابستگی نسبی بوداز انزواطلبی به سمت تنوع جهت 1989تا 1970انزواطلبی اتخاذ و از سال کید بر مائو با تأ. صاد چین برخوردار بودریزي مرکزي از جایگاه مهمی در اقتو برنامه ایدئولوژينقش

شدن قائل بود و آن را به عنوان سمبل استقالل کامل این کشور صنعتی اياصل خودکفایی، اولویت زیادي براول از يبرنامه. گذاشتها اجرا و آثار متفاوتی بر جاي اقتصادي این کشور در قالب برنامه يتوسعه. دانستمی

عدم تحقق برنامه و بروز مشکالت . با تقدم صنایع سنگین بود پذیري از شوروي وبا الگو 1957تا 1952سال جهش بزرگ به با سیاست )1958- 1962(دوم يبرنامه. شد 2»جهش بزرگ به جلو«اقتصادي، منجر به طرح

درصدي در تولیدات 25تحقق رشد ،هدف برنامه. شروع گردیدنام گرفته بود، » راه رفتن با دو پا«که به جلو ١- Lean-to-the-One-Side

٢. Great Leap Forward

ارزش و کاالهاي کاربر موجب کاهش اساسی تولید محصوالت صنعتی بود، ولی به علت تولید کاالهاي بی. اي در اقتصاد این کشور شدسابقهموجب رکورد بی جهش بزرگ به جلودر مجموع، سیاست . کشاورزي شد

در راستاي دستیابی به رشد در صنعت و کشاورزي بود که به علت انقالب ) 1966- 1970(سوم يبرنامهبا نقش ) 1968- 1976(چهارم يبرنامه. فرهنگی نه تنها محقق نشد، بلکه موجب کاهش رشد اقتصادي گردید

ي مائو اقتصادي چین در دوره يدر مجموع، رشد و توسعه .درصد رسید 2/5الي به رشد اقتصادي فعال چوئن يهاي سوسیالیستی بر رشد و توسعهثر از ایدئولوژي کمونیستی بود و به همین علت، اندیشهعمدتاً متأ

) 1978- 2010(نقش سیاست خارجی چین در ارتقاي جایگاه اقتصادي در جهان در ادامه. اقتصادي مقدم بود .گرددبررسی می

اقتصادي يگرایانه و توسعهسیاست خارجی عمل. 2

ها در سیاست خارجی چینتغییر هویت. 2- 1

که محور اصلی سیاست در حالی .هاي گذشته با تغییرات اساسی مواجه بودسیاست خارجی چین در دههبخش در جهان بود، محور هاي آزاديخارجی مائو بر توسعه و حمایت از ایدئولوژي کمونیستی و جنبش

اقتصادي چین يمین صلح جهانی و توسعهتأگرایی و ضرورت از مائو، بر عمل سیاست خارجی چین بعدهدف سیاست خارجی چین را توسعه اقتصادي قرار داده بود، جیانگ زِمین به دنبال توسعه ١»دنگ«استوار بود؛

يهمسایه«، »آمیزهمزیستی مسالمت«بر سیاست ) هو(تائو جینهاي بزرگ جهان بود و هوروابط با قدرت .کید داشتتأ» دیپلماسی پیرامون« و »خوب

هاي دنگ بر ثیر سیاستتأ، 1978سیاست خارجی چین بعد از یکی از عوامل اصلی در بررسیدنگ بر خالف مائو، با افزایش نهادهاي مربوط به سیاست خارجی و . باشدسیاست خارجی این کشور می

اقتصادي کشور از جایگاه يحوزه بر توسعهثیر این تأین اصول و اهداف سیاست خارجی و توانایی در تعیاقتصادي را به عنوان محور يوي به عنوان معمار سیاست خارجی چین، توسعه. اي برخوردار استویژه

.لوژي در این حوزه را کمرنگ نمودسیاست خارجی خود قرار داد و نقش ایدئودنگ، تغییر نگاه چین به یکی از محورهاي عمده در سیاست خارجی چین بعد از روي کار آمدن

خود را ما دیدگاه «اعالم داشت که 1985در این راستا دنگ در . جهان و همچنین تغییر نگاه جهان به چین بودتوان در ما معتقدیم که می. ایمالمللی تغییر دادهپس از بررسی شرایط بین بودن جنگدر خصوص نزدیک

اگر ما خوب عمل کنیم، اجتناب از جنگ ممکن خواهد . داشتبلندمدت از وقوع جنگ جلوگیري کرد و صلح

١. Deng

بایست همچنین معتقد بود که محورهاي سیاست خارجی چین می). 43: 1388نیا و توحیدي، شریعتی(» بودلذا . گرایی متمرکز باشدالمللپرستی چینی و بین، بر مهینلمللیاواقعیات موجود در نظام بین ضمن پذیرش

را در راستاي منافع ملی این کشور تعریف کرد و رویکرد نگاه نسبت به دشمنان بالقوه و سیاست خارجی خودداشت که ارتباط و یا عدم کیدتأوي . ها را به کلی تغییر دادبالفعل و تشکیل اتحاد جهانیان براي مقابله با آن

لذا دنگ بعد از به قدرت . شودی چین تعریف داري باید براساس منافع ملّبین چین و کشورهاي سرمایه ارتباطاقتصادي خود نیازمند همکاري و ياعالم نمود که ما براي توسعه ر اولین سفر خود به ایاالت متحدهرسیدن د

اروپا، ژاپن و ایاالت يدر ادامه، روابط چین با کشورهایی همچون اتحادیه. مساعدت ایاالت متحده هستیم . متحده بهبود و گسترش یافت

که مائو نظام در حالی. گر سیاست خارجی، تغییر نگرش چین نسبت به اقتصاد جهانی بودمحور دیکرد، دنگ با ادغام در اقتصاد جهانی به دنبال داري را عامل استثمار کشورهاي جهان سوم تلقی میسرمایه

ز، در راستاي رو بود و با اتخاذ اصالحات اقتصادي و سیاست درهاي باهاي پیشاستفاده حداکثري از فرصتالمللی هاي بینو نیاز به فناوري و سرمایه دوران مائو و خروج از انزواگراییاش در نجات اقتصاد ویران شده

.المللی در احیاي اقتصاد این کشور اساسی بودبود و در این بین نقش نهادهاي مالی بینکید داشت تأیري بین امپریالسیم و کمونیسم، دنگ با اعتقاد به امکان جلوگیري از وقوع جنگ و درگ

اقتصادي و صلح يبخش به توسعههاي آزاديجنگ با امپریالیسم و حمایت از جنبش راهبردکه نگاه چین از يماندگی اقتصاد چین در زمان انقالب فرهنگی و ضرورت توجه به توسعهمعطوف گشته و با توجه به عقب

رو و همچنین تغییر رویکرد اعضاي حزب کمونیست در اجالس یازدهم پیش ياقتصادي به عنوان تنها گزینهدگرگونی لمللیابت به محیط داخل و نظام بینداري، دیدگاه چین نسنسبت به جنگ میان کمونیسم و سرمایه

.اساسی یافته استتا پایان دهه 1970در مجموع، در سیاست خارجی چین از شروع زمامداري دنگ در اواخر دهه

شدن نقش در این مرحله ضمن کمرنگ. تغییرات اساسی شدانگارانه دچار در قالب نظریه سازه 1980رابطه . ایدئولوژي در سیاست خارجی، بر توسعه روابط با کشورها از جمله ایاالت متحده و شوروي تاکید شد

المللی پکن به تدریج از متحده داد و تفکر بینبسیار تیره با غرب، جاي خود را به رابطه حسنه بویژه با ایاالت ).٥٢-٣٧ :١٩٩٦ ,Christensen(ایدئولوژي مائویستی به عملگرایی دنگی تغییر یافت

رویکرد بازار محور و سیاست خارجی چین .3 و عدم کاراییبراي اقتصاد چین » جهش بزرگ به جلو و انقالب فرهنگی«هاي با توجه به تبعات منفی سیاست

مرکزي حزب کمونیست در ياقتصادي، چین در یازدهمین کمیته يو در راستاي توسعه مدیریت سنتی اقتصاد

به دنبال حفظ حاکمیت دولت بر منابع عمومی، سازي اقتصاد دستوري،تصمیم گرفت با رها 1978دسامبر دنگ معتقد بود که تا زمانی که ). 139: 1370طاهري امین، (اصالحات اقتصادي را با محوریت بازار اجرا نماید

ی خود را افزایش داده و سطح تواند قدرت ملّاقتصادي کشورش مرتفع نشود، چین نمی يتوسعه يمسئلهد به جایگاه مناسب در جهان توانلذا با رفع مشکل توسعه اقتصادي چین می. زندگی و رفاه مردم خود را باال ببرد

هاي چین در سیاست دي و سیاست درهاي باز به عنوان محور فعالیتدر این راستا، اصالحات اقتصا. دبرس .گیردادامه مورد بررسی قرار میدر خارجی قرار گرفت که داخلی و

اصالحات اقتصادي. 4

تغییر در ربع آخر قرن بیستم جهان و همچنین به عنوان انقالب دوم ترینمهماصالحات اقتصادي چین به عنوان ساز نوسازي اقتصاد چین بود، که زمینه) 1978- 1984(نخست يدر مرحله. چین در چهار مرحله انجام گرفت

وري در اصالح مالکیت و اختصاص زمین به بخش خصوصی، تغییر فعالیت اشتراکی به خانوادگی، افزایش بهرهها، واردات فناوري خارجی براي اجراي هاي بزرگ دولتی و کاهش تدریجی حمایت دولت از این بنگاهبنگاهگذاري در این کشور و دیگر گذاران خارجی جهت سرمایهتسهیالت و تشویق سرمایه يهاي بزرگ، ارائهطرحدوم يدر مرحله .ها از جمله خرید تضمینی محصوالت کشاورزي و توجه به روستاها شروع گردیدقمشو

گذاري خارجی، مناطق که بیشتر در بخش مالی و صنایع بود با هدف جذب سرمایه) 1984- 1988(اصالحات ها و تنظیم نظام دستمزد، تشویق بخش خصوصی براي اخذ وام عالوه، مالیات بر بنگاهبه. آزاد تجاري ایجاد شدسازي با هدف استحکام) 1988- 1991(سوم يمرحله. ی و غیره انجام گرفتهاي ملّجهت انجام پروژه

ها اصالحات قبل بود و همچنین در راستاي بهبود اقتصاد و افزایش تورم، اقداماتی در خصوص تثبیت قیمتنمودن چین از اصالحات بخشی و ایجاد اقتصاد در مسیر خارج) 1992- 1994(چهارم يمرحله. اتخاذ گردید

در این خصوص اصالحاتی در نظام پولی و بانکی، نظام مالیاتی، نظام . بودسوسیالیستی مبتنی بر بازار آزاد .گذاري و نظام تجاري انجام گرفتسرمایه

بازسازي عرضه که به تبع تغییرات ساختاري تقاضا ضروري کلید موفقیت اصالحات اقتصادي،در . انحصاري اقتصاد همراه شدغیرهاي هاي نسبی در راستاي منافع بخشنمود، با تغییرات چشمگیر قیمتمیبا آغاز اصالحات روستایی، قیمت محصوالت کشاورزي در قیاس با محصوالت صنعتی 1981تا 1978هاي سالدرصد 11درصد افزایش یافت و در همین دوره قیمت کاالهاي مصرفی در قیاس با دیگر کاالها در حدود 38

GNPدر این دوره سهم. ضا افزایش اساسی سهم درآمد ملی بودتقا يبنیان اصالحات در حیطه. افزایش یافتدرصد افزایش یافت و 20یعنی مصرف . درصد رسید 58درصد به 52یافته به مصرف خصوصی از اختصاص

موفقیت اصالحات مستلزم ادغام اقتصاد چین در . درصد کاهش یافت 11درصد به 14مصارف بخش دولتی از برقراري پیوندهاي مناسب با و )Robinson, 1995:47(سرمایه و فناوري از خارج نظام اقتصاد جهانی و جذب

.جامعه جهانی و دسترسی به علوم و تکنولوژي پیشرفته، سرمایه خارجی، دانش روز و مدیریت جدید بود

در این . دنگ نقش کلیدي در رفع موانع و جذب منافع اقتصادي چین داشت يگرایانهسیاست خارجی عملزدایی هاي درهاي باز، مقرراتاقتصادي از طریق انجام اصالحات اقتصادي و سیاست يراستا، رفع موانع توسعه

اقتصادي چین از طریق اتصال با يوکار و با جذب منافع توسعهو بهبود فضاي کسب سازيو خصوصینیا، شریعتی(دنبال شد یالمللو بازتعریف روابط با نهادهاي مالی و تجاري بین هاي قدرت و ثروتنونکا

4:1388.( در این راستا، حقوق . اصالحات اقتصادي از یک طرف موجب تجدید ساختار در اقتصاد داخلی شد

دستمزد، اصالح نظام بانکی، اصالح گذاري، ایجاد بازارهاي رقابتی، نظام بازار کار و مالکیت فکري، نظام قیمتها با از طرف دیگر، با کاهش تنش. غربی تدوین و به اجرا درآمد يگیري از کشورهانظام مالی و تجاري با الگو

به عالوه، اصالحات اقتصادي موجب . اقتصادي این کشور شد يهمسایگان موجب تمرکز الزم براي توسعه .گردید) شکل زیر(ن کشور ای يو درآمد سرانه GDPافزایش نرخ

GDP دوره

جمعیت درآمد سرانه

36 -1914 1/1 3/0 8/0

57 -1952 2/9 8/6 4/2

65 -1957 7/0- 9/1- 2/1

78 -1965 9/4 6/2 3/2

96 -1978 9/9 4/8 4/1

(Bramall, 2002: 17): ماخذ1914- 1996چین GDP رشد سیاست درهاي باز. 4- 1

از طریق توسعه ن نتیجه رسیدند که پیشرفت چین جز، رهبران چین به ای1978بعد از روي کار آمدن دنگ در به عنوان زیربناي قدرت چین دانشاقتصادي نیازمند اخذ فناوري و ياقتصادي حاصل نخواهد شد و توسعه

يکارگیري آن در جهت توسعهه با هدف دستیابی به فناوري جدید و ب »1سیاست درهاي باز«لذا . است در این راستا، ضمن رهاسازي تدریجی . اتخاذ شدصادرات چین، ایجاد اشتغال، و افزایش درآمد سرانه

اقتصادي داده شد يریزي دستوري، به نیروهاي بازار و بخش غیردولتی امکان دخالت بیشتر در عرصهبرنامهو همسایه به حالت عادي در روابط چین با کشورهاي غربیو از سوي دیگر، ) 101- 128 :1368شر، داربی(

تعامل مثبتی با و ه سیاست خارجی بود، کمرنگیآمد و مسائل ایدئولوژیکی که مانعی براي پیشرفت در صحنسازمان 677سازمان بین دولتی و 37چین به عضویت 1989المللی برقرار شد و تا سال نهادهاي بین .آمد غیردولتی در

میلیارد دالر 176 ،1996تا 1985هاي هاي خارجی بین سالسرمایه شرایط براي جذب نمودنبا فراهم

شد FDIاین کشور دومین میزبان جذب 1997تا 1993هاي بین سالو در این کشور جذب شد FDIجریان

١. Open Door Policy

و وفور نیروي کار ارزان از گذاران خارجی به چین از یک سویهبا هجوم سرما ).184: 1384فر، معصومی(اخیر يرونق و شکوفایی اقتصاد این کشور گردید و میانگین رشد اقتصادي چین در دهه سوي دیگر موجب

اقتصادي این کشور به عنوان رقیب مدل ایاالت متحده مورد يدرصد رسید و مدل توسعه 10و 9به میزان کید بر ابتکار، نوآوري و حفظ این مدل با تأ. ل توسعه قرار گرفتحا توجه و عالقه بسیاري از کشورهاي در

و مالی که بر آزادسازي اقتصادي و نقش نهادهاي پولی را حاکمیت در کنار توسعه عمالً مدل آمریکایی توسعه .به حاشیه برد بود،

ی گسترده و نارضایتی هاي سیاسمائو، ایجاد درگیري يعواملی همچون تضعیف اقتصاد در دوره آن و احساسات ينسیت چین و ایدئولوژي آن در خصوص فلسفهرفتن حزب کموالمردم، زیر سؤ

افتادگی از کشورهاي همسایه موجب گردید براي تحقق آرمان توسعه و پیشرفت ناسیونالیستی به خاطر عقب ). Wang, 1999:210(دنگ این سیاست را در پیش بگیرد ،تضعیف شده مردم يچین و بازگشت روحیه

در » درهاي باز«و سیاست » 1نوسازي چهارگانه«دنگ اقتصاد چین از اصالحات يکنندهرشد خیرهاقتصادي و ياصالحات اقتصادي با هدف توسعه. )Lee & Warner, 2007: 255(آغاز شد 1970اواخر دهه

.اقتصادي بود يالمللی براي حصول به توسعهساز ثبات بینارتقاي سطح زندگی مردم و سیاست خارجی زمینهاتخاذ اصالحات اقتصادي و رویکرد بازار محوري در چین باعث شد این کشور در مسیر آزادسازي اقتصادي

هاي چندملیتی هاي مستقیم خارجی و جذب شرکتگذاريبراي جذب سرمایهرا هایی را برداشته و زمینه گام يتوسعه يارتقاي جایگاه خود در جهان بر پایه این کشور با هدف. را فراهم نماید WTOو الحاق خود به

درصد 9در قبل از اصالحات به درصد 3/5از GDPباعث گردید رشد اقتصادي و ادغام در اقتصاد جهانیتوسعه صادرات يبا توجه به محوري بودن برنامه. افزایش یابد 2010درصد در سال 10و به 1991در سال

8/15رشد 1996 تا 1978هاي تجارت خارجی بین سال برنامه موجب شددر سیاست درهاي باز، این که ی چین در آغاز اصالحات اقتصاديدر خصوص ذخایر خارج ).184: فرمعصومی(درصدي تجربه نماید

با تصویب FDIاین کشور در خصوص جریان . میلیارد دالر رسید 74به 1990این میزان ناچیز بود، در سال سواحل جنوبی اقتصادي در يآزاد ویژه يو ایجاد چندین منطقه 1979در سال 2ذاري مشتركگقانون سرمایه

1گذاري کمتر از گذاري خارجی فراهم نمود و جریان ساالنه سرمایه، زمینه را براي سرمایه1980در سال 19افزایش سازي اقتصادي موجب افزایش یافت و آزاد 1994سال درصد در 18به 1979درصد در سال

بودن پایین با وجود). Hu and Khan, 1997: 5(شد 1994تا 1981هاي درصدي صادرات در طول سالمیلیارد دالر افزایش 25به 1990 يگذاري در ابتداي اصالحات اقتصادي، این جریان در دههجریان سرمایه

ل کاهش بود، در مقابل، این جریان در جهان در حا FDIجریان 2002و 2001هاي که در سالدر حالی. یافتو امروزه چین به ) Lardy, 2003(میلیارد دالر رسید 7/52به سمت چین در حال افزایش بود و به رقم

. ذخایر ارزي خارجی در جهان تبدیل شده است يبزرگترین دارنده

1. Fours Modernization

٢. Joint Venture

1985- 1999چین GDPو FDIجریان

FDI سال(US$) 100m

GDP (RMB) 100m

GDP (RMB) 100m

FDI/GDP%

1985 16.61 48 8964 0.54

1986 18 64 10202 0.63

1987 23 86 11962 0.72

1988 31 118 14928 0.8

1989 33 127 16909 0.76

1990 34 166 18547 0.9

1991 43 232 21617 1.07

1992 110 607 26638 2.28

1993 275 1585 34634 4.58

1994 337 2910 46759 6.22

1995 375 3133 58478 5.36

1996 417 3464 67884 5.11

1997 452 3751 74462 5.4

1998 454 3763 78354 4.8

1999 403 3338 81910 4.08

)Chen & Yao, 2006: 147(به نقل از

گذاري ملیتی بزرگ جهان در چین سرمایهچند شرکت 500شرکت از مجموع 400در حال حاضر حدود

درصد 50اند، هاي خارجی تشکیل شدهگذاريها که با سرمایهحجم واردات و صادرات این شرکت. اندکرده 6/348چین از 2000بر اساس آمار موجود، تا پایان سال . دهنداز کل صادرات و واردات چین را تشکیل می

هاي خارجی به شدن سرمایهجاري). 215: 1384، فرمعصومی(مند شده است میلیارد دالر سرمایه خارجی بهرهاقتصادي چین نقش اساسی ایفا يو در توسعه و دانش فنی را نیز با خود به ارمغان آورد درون کشور، فناوري

.نمود يدر حالی که در اواخر دهه )1374الردي، (با توجه به افزایش شدید نقش چین در اقتصاد جهانی

در بود و از نظر صادرات، 6/0میلیارد و سهم آن فقط 15کمتر از 1977میالدي میزان تجارت چین در 70

حجم تجارت سیاست درهاي باز باعث افزایش 90و 80هاي در دهه رار داشت،ام جهان قجایگاه سیاز نظر تجارت جهانی به شد و 2002میلیارد دالر در سال 620 و 1992میلیارد دالر در سال 165خارجی به

رقمی ناچیز بود، 1978همچنین میزان ذخایر ارزي چین که در آغاز اصالحات در سال . قا یافتنهم ارت يرتبه

میلیارد دالر رسید و این کشور امروزه از حیث میزان ذخایر ارزي خارجی در رتبه 316به 2002در سال .نخست دنیا قرار دارداول، از يمرحله: م کردیدوره تقستوان به سه رشد اقتصادي چین بعد از اصالحات را می در مجموع،

هاي شهري با اصالح نظام توزیع سوسیالیسم سنتی، اجازه به بنگاه 1990 يتا شروع دهه 1970 يپایان دههگذاري در شهرهاي گذاران خارجی جهت سرمایهجهت استقالل بیشتر و ورود به بازار، اجازه به سرمایه

در این دوره بر . آغاز شد 1990يدوم، با شروع دهه يمرحله .ساحلی جنوب و جنوب شرق چین آغاز گردیدسوم از شروع قرن بیست و یکم آغاز و يمرحله .کید گردیدهاي خصوصی تأها و بنگاهنوآوري، ایجاد شرکت

ادغام کامل این کشور در اقتصاد جهانی فراهم گردید و به يزمینه WTOبا الحاق چین به 2001در سال این تحوالت و )Wei and Zhizhou, 2007:14(ت بزرگ اقتصادي در جهان مطرح شد عنوان یک قدر

ویژه صادي این کشور با جوامع غربی، بسرعت ادغام چین در اقتصاد جهانی را نیز افزایش داد و پیوندهاي اقتدر ، بودحجم تجارت بین این دو کشور ناچیز 1970 يدر حالی که در دهه. ایاالت متحده را تقویت نمود

میزان 2008و در سال ) Schaller, 2002:210(میلیارد دالر 116حجم تجارت دو کشور به 2000سال دو دهه بعد از شروع اصالحات تقریباً. میلیارد دالر رسید 368صادرات چین به ایاالت متحده به رقم

.اقتصادي دنگ، چین از باالترین نرخ رشد اقتصادي در جهان برخوردار شد آمیز چینخیزش مسالمت. 5

به معنی افزایش قدرت یک کشور در دستیابی به اهداف نسبی و مطلق، هم در ]3[ ١آمیزخیزش مسالمت ).Buzan, 2010: 6(الملل اشاره دارد ها در نظام بینوضعیت مادي و هم در جایگاه فعلی در ارتباط با دیگر قدرت

يو دارنده FDIسهم از تجارت جهانی و شکستن رکورد جذب درمدت اقتصاد، افزایش رشد سریع و طوالنیشدن چین به دومین قدرت بزرگ اقتصادي ترین ذخایر ارزي خارجی جهان باعث شده است که از تبدیلبزرگ

ترین چین به عنوان یکی از مهم» آمیزمسالمتخیزش «و موضوع ) Lardy, 2003:1(نام ببرند خیزشدنیا به عنوان .هاي متفاوتی نسبت به آن شده استمعاصر باعث واکنش یالمللموضوعات مطرح در سیاست بیننه چندان دور به علت رشد سریع اقتصادى چین، يمسلم است اینکه در آینده در محافل علمی آنچه که

بازیگر قدرتمند در اى و به دنبال آن به یک این کشور در موقعیتى قرار خواهد گرفت که به یک هژمون منطقههاى اقتصادى گریزناپذیر افزایش قدرت چین که به دنبال دستیابى به توانمندى. جهانى تبدیل شود يصحنه

قوا در منطقه شرق آسیا و در مدت زمان دیرترى موازنه در آسیا و سرانجام موازنه قوا در يخواهد گشت، موازنههاى یک قدرت در حال خیزش ر رابرت گیلپین، چین از ویژگىاز نظ. جهانى را به چالش خواهد کشید يصحنه

اى اقتصادى برخوردار بوده و ضرورى است که قدرت هژمون جهانى از دستیابى چین به موقعیت هژمون منطقهجلوگیرى کند و خیزش اقتصادى این کشور در صورت عدم جلوگیري منجر به تضعیف موقعیت هژمون فعلی و

هاي بزرگ را بقا و ها و قدرتترین هدف دولتمرشایمر مهم. آینده خواهد شدتبدیل چین به هژمون

١. Peaceful Rise

در این راستا، چین به عنوان یک . داندمی یالمللحداکثرسازي سهم خود از قدرت جهانی و تسلط بر نظام بینبوزان معتقد . المللی استثیرگذاري بر معادالت بینأبه دنبال حداکثرسازي قدرت خود و ت قدرت در حال خیزش

المللی، این کشور از نظر محیط داخلی با هنجارها ادغام چین در اقتصاد جهانی و هنجارهاي بین با وجوداست که -معتقدند که این خیزش نمی 1در مقابل، مرشایمر و هالیدي. باشدآمیز میخیزش چین مسالمتهمراه نبوده، ولی

تداوم رشد اقتصادي این کشور طی چند دهه آینده موجب رقابت ). Buzan, 2010:33(آمیز باشد تواند مسالمتدهد که کشورهاي منطقه و نشان می هاامنیتی با مالحظه امکان جنگ با ایاالت متحده خواهد شد و بررسی

همسایگان چین از جمله هند، ژاپن، سنگاپور، کره جنوبی، روسیه و ویتنام در خصوص تفوق چین و تهدیدات کشور در آینده نگران بوده و جهت ایجاد توازن با ایاالت متحده همچون ائتالف فرانسه، انگلیس، ایتالیا، ژاپن این

و حتی چین با ایاالت متحده در زمان جنگ سرد در برابر شوروي، بر علیه قدرت چین ائتالف خواهند نمود

)Mearsheimer, 2006: 160-162(. هاي ناشی از آثار مخرب آمیز چین به دنبال پاسخ به نگرانیمسالمتبرخی معتقدند که طرح خیزش

، اطمینان بخشی به کشورهاي همسایه نسبت به پیامدهاي خیزش چین با طرح یالمللظهور چین در نظام بینکشورهاي همسایه چین .باشدهاي داخلی چین میبرد و نهایتاً مقابله با چالش - قالب بازي برد خیزش چین در

این » تهدیدات هژمونیکی و امنیتی«هاي بزرگ جهان در قالب و قدرت» 2چین تهدید«خیزش را در قالب اینمتحده خیزش چین به عنوان تهدیدي براي اشتغال این کشور و همچنین از نظر ایاالت. کنندموضوع را دنبال می

هاي کارگري آمریکایی صنایع و اتحادیهبرخی از صاحبان ). Lardy, 2003(رقیبی است به عنوان بازار بالقوه بیاز دست رفت، به علت افزایش 2001و 2000معتقدند که بخش اعظمی از دو میلیون شغلی که در طول دو سال

يهاي اخیر قدرت نظامی چین همانند توسعهدر سال .سریع تراز تجاري چین در مقابل ایاالت متحده بودنفوذ چین و ایجاد چالش يفزایش است و ایاالت متحده نگران توسعهاقتصادي بلندمدتش به سرعت در حال ا

درصد از مردم 61شوراي امور جهانی شیکاگو، 2006بر اساس گزارش سال .اش استبراي وضعیت هژمونیکی کشورشان بیشتر خواهد شد GDPازچین GDPسال آینده 20ایاالت متحده معتقدند که ظرف

)Yiwei, 2007:60 (المللی خواهد بود و رشد اقتصادي چین تهدیدي بر علیه نظم و ثبات بین)Ibid: 61 .( بهدر صورتى . زدا در روابط دو کشور ایاالت متحده و چین استموضوع تایوان به عنوان یکى از نقاط ثبات عالوه،

از قدرت نظامى بگیرد، ایاالت متحده که چین براى برهم زدن وضع موجود در رابطه با تایوان تصمیم به استفاده کردن چین اش ارزیابى خواهد کرد و درصدد متوازنالمللىآن را تهدیدى براى امنیت خود و تعهدات بین

برخواهد آمدهاي مهم با توجه به انتقادات مطرح شده در خصوص خیزش چین و پیامدهاي آن، یکی از اولویت

از سوي کشورهاي پیرامون » تهدید چین«ش براي از بین بردن طرح سیاست خارجی چین پس از جنگ سرد، تالمین براي » همسایه خوب« يدر این راستا، نظریه. آمیز نبودن خیزش این کشور بودو همسایه و مسالمت جیانگ زِ

١. Halliday

٢. The China Threat

هاي بزرگ، این سیاست چندان ولی به علت تمرکز وي بر تعامل با قدرت. ها با همسایگان بوداز بین بردن تنشولی با روي کار آمدن هو، سیاست خارجی چین بر کاهش تنش با همسایگان و کشورهاي منطقه . موفق نبودآمیز به هو اعالم کرد که کشورش هیچگاه به دنبال هژمونی نبوده و نخواهد بود و خیزش مسالمت .متمرکز بود

به عالوه، این . تا صلح جهانی از طریق توسعه تضمین شود استآمیز دنبال ایجاد یک محیط جهانی مسالمترد هاي بزرگ و منطقه است و نه قصد ستیز با آنها داکشور در مسیر توسعه خود نه به دنبال چالش کشیدن قدرت

آمیز که بعد به در همین راستا بود و خیزش مسالمت 2003نیز در سال »آ سه آن«و امضاي پیمان عدم تجاوز با تغییر یافت، به مشابه راهبردي براي از بین بردن تهدیدات مطرح شده در خصوص تبعات 1»آمیزعه مسالمتتوس«

به نوعی به دنبال خارج شدن این ]4[ »اجماع پکن«در این راستا، چین با مطرح کردن .باشدخیزش چین میکردن این لذا مطرح .باشدچینی می يبرداري از گفتمان اجماع چینی و مدل توسعهکشور از انتقادات غرب و بهرهگرایی سیاست خارجی چین بعد از روي کار آمدن دنگ بوده و در این قالب تفسیر موضوع در قالب گفتمان عمل

.شودمیبه موتور اقتصاد جهان و قدرت بزرگ و همچنین یک اقتصاد فقیرشدن چین از با توجه به تبدیل بنابراین،

بعد از روي کار آمدن این کشور، سیاست خارجی )Buzan, 2010: 18(آینده نزدیک به عنوان یک ابرقدرت درهاي این کشور ضمن تعامل با قدرت. گرایی قابل تبیین و تحلیل استواقع يجیانگ زِمین و هو در قالب نظریه

شدن در شوراي بزرگ، بویژه ایاالت متحده به دنبال توسعه و تقویت قدرت خود، افزایش قدرت نظامی، مستقل ، به دنبال)Lanteigne, 2009: 11(هژمونی ضدکید بر سیاست در این راستا، ضمن تأ. ه استامنیت و غیره بود

گرایی با کشورهاي آسیایی، آفریقایی و آمریکاي التین و همچنین تقویت و توسعه روابط چندجانبه يتوسعه . هاي شانگهاي استهمکاري سیس سازماناي بویژه با آ سه آن و تأهمکاریهاي منطقه

سه دوره متمایز را 2010تا پایان سال 1978از سال توان در بررسی سیاست خارجی چین می در مجموع،در این دوره چین با کشورهاي غرب . شوداول که از شروع زمامداري دنگ آغاز می يمرحله: از هم تمیز دادمن آندوم بعد از حادثه میدان تین يمرحله. ادامه داشت 1991سال اي برقرار نمود و این دوستی تا رابطه دوستانه

ثیرگذاري این اتفاق بر روابط این کشور من و تأآنمیدان تین يدر این دوره به علت تبعات حادثه. شودشروع مینگاه نظر نموده و محور سیاست خارجی خود را از با کشورهاي غربی، باعث شد که چین در روابط خود تجدید

يدوره. دهبه غرب و کشورهاي دور به کشورهاي نزدیک و همسایه از جمله هند، روسیه و آسیاي میانه تغیر دگرایی در سیاست خارجی به رویکرد واقع يبا ارائه هو. شودآخر با انتقال قدرت از جیانگ زِمین به هو آغاز می

ينظریه يز جمله توجه به مفاهیم نوین امنیت، ارائهدنبال استفاده از قدرت چین در راستاي اهداف چندوجهی ارا » دیپلماسی انرژي«و » سیاست خارجی مردم محور«، »آمیزخیزش مسالمت«دکترین ي، ارائه»خوب يهمسایه«

ها و ایجاد ثبات براي تحقق آمیز در راستاي کاستن از تنشدکترین خیزش مسالمت. در دستور کار خود قرار داد. ورهاي همسایه و منطقه بودکشبراي » تهدید چین«اقتصادي این کشور و به نوعی در راستاي کاهش يتوسعه يتوسعهبه عالوه، موضوع . کید داشتاروپا، آمریکاي التین و آفریقا تأبه نسبت اي بویژه منطقهرویکرد بیناوي بر

١. Peaceful Development

هاي ا و اقیانوسیه، همکاري با سازمانشمالی، توسعه و ارتقاي سطح اجالس سران آسیاي کرههاي هستهسالحروابط با کشورهاي جنوب شرق آسیا و آسیاي مرکزي از دیگر اقدامات در راستاي ياي و توسعهمنطقه

.محورهاي سیاست خارجی خود بود

گیرينتیجهتغییر در این کشور با. گذردسال از شروع اصالحات اقتصادي دنگ به عنوان انقالب دوم چین می 33امروزه

گرایی توانست از یک اقتصاد بسته با چند صد میلیون فقیر به رویکرد سیاست خارجی ایدئولوژیکی خود به عمل با پذیرش نظام موجود 1978چین بعد از . موتور رشد اقتصاد جهانی تبدیل شود ومین اقتصاد بزرگ جهان ود

توان راجع به به عالوه اینکه، امروزه نمی. برآمده است الملل، در حال ایفاي نقش و حتی تغییر قواعد بازيبین يگرایانه در اواخر دههچین با اتخاذ سیاست خارجی عمل. تجارت جهانی بدون ذکر نام این کشور سخن گفت

در . از یک سو، موجب تغییر نگرش خود به جهان و از سوي دیگر، موجب تغییر نگرش جهان به خود شد 1970هاي بزرگ، به گسترش و تقویت روابط خود با کشورهاي در حال توسعه اقدام تعامل با قدرتاین راستا، ضمن

.نمودبه رقم 2010به چهار برابر شروع اصالحات اقتصادي رسید و در 1991این کشور در يدرآمد سرانه

د، ولی امروزه در حداقل بو 1970 يمبادالت تجاري چین با ایاالت متحده در پایان دهه. دالر رسید 4000رشد ). Bongiorni, 2007(زندگی نمایند » 1ساخت چین«توانند بدون کاالهاي کنندگان این کشور نمیمصرف 9به میانگین 1970 يدرصد بود، این میزان بعد از اواخر دهه 6کمتر از به میزان 1978چین در قبل از يساالنه

افزایش یافت و این کشور با انجام اصالحات اقتصادي خود در اواخر درصد 13هاي اخیر به درصد رسید و در سال 2010نرخ رشد اقتصادي این کشور در سال . تا به امروز به رشد اقتصادي دو برابري دست یافته است 1970 يدهه

در میلیارد دالر بود و 20در حدود 1978و در حالی که تجارت خارجی این کشور در سال درصد 4/10به میزان در . دالر رسید تریلیون 8/2به حدود 2010تریلیون دالر و در سال 2/1برابر افزایش به میزان 56با 2004سال

. رسید 2010میلیارد دالر در 105 به و 2002میلیارد دالر در 57به 1978 میلیون دالر در سال 56از FDIخصوص سال آینده دارد 20ذاشتن اقتصاد ایاالت متحده در ها از رشد اقتصادي چین حکایت از پشت سر گبینیپیش

)Hu and Khan, 1997: 1-9.( در جایگاه سی و دوم بود و در 1978بندي چین در حجم صادرات جهان در رده 15در حدود 1990تا 1978به رتبه سیزدهم ارتقا پیدا کرد و نرخ رشد ساالنه تجارت این کشور بین سالهاي 1989

از GDPگذاري بهنرخ سرمایه). Wei, 1995: 74(ایش یافت و سه برابر بیشتر از کل تجارت جهانی بود درصد افزدرصد به 23در این دوره از GDPنرخ صادرات به. درصد افزایش یافت 43درصد به 35از 2006تا 2000سال

درصد افزایش یافت و مازاد 5/7درصد به 4/2از GDPسهم خالص صادرات از . درصد افزایش یافت 37 میلیارد دالر رسید 378به رقم ،شدرا شامل می GDPدرصد از 12که 2007هاي جاري در سال حساب

١. Made in China

)li, 2008: 87-88 (را به خود اختصاص » 1بانک آمریکا«میلیارد دالر ذخیره ارزي لقب 720 و امروزه این کشور با .ستداده ا

در مجوع، چین با تغییر در نگرش خود به سیاست خارجی و اتخاذ اصالحات اقتصادي و سیاست درهاي باز مدت خود توانست به دومین قدرت به سمت چین شد و با رشد اقتصادي باال و بلند FDIموجب جذب جریان

هزار میلیارد دالر 70حدود در 2050چین در سال GDPشود بینی میاقتصادي بزرگ جهان تبدیل شود و پیش هزار میلیارد دالر خواهد بود 38که این رقم براي ایاالت متحده در جایگاه دوم در حدود در حالی. برسد

و این ارتقاي جایگاه اقتصادي، ضمن معرفی خود به عنوان یک مدل و الگوي توسعه ) 55: 1390القلم،سریع( .نگرش در سیاست خارجی این کشور استاقتصادي موفق به جهان، حاصل تغییر

هایادداشتدر المللنیروابط ب هايهیمقاله چاپ شده در خصوص نظر 1124 یبا بررس) Qin Yaqing( نگیاکینیک .1

استیکه س دیرس جهینت نی، به ا2007تا 1978از سال ینیمعتبر چ يدر چهار مجله نیچ یخارج استیسو نییقابل تب یاعاجتم انگاريو سازه گراییواقع سم،یبرالیل يهیدوره در قالب سه نظر نیدر ا نیچ یخارج ).Liquan, 2010: 58-57( باشدیم لیتحل

به عنوان جهان اول، کشورهاي پیشرفته اروپا به عنوان جهان دوم و متحدهاالتیو ا يدو ابرقدرت شورو .2جهان دوم و يچین معتقد بود که کشورها. شدند فیکشورهاي در حال توسعه به عنوان جهان سوم تعر

ترتیب چین نبدی. هاي جهان اول بپرهیزندهر یک از ابرقدرت يمند هستند که از سلطههجهان سوم عالقکشورها در برابر تهدیدات نظامی شوروي و اتکاي خود به چتر دفاعی انیدر پی تشویق اتحاد بیشتر م

.امریکا بود

فیتوص يبرا ینیچ نااست که مقامات و محقق یاصطالح) Peaceful Rise( زآمیمسالمت زشیخ .3دنبال آن است که ه ب کردیرو نیا. کنندیاز آن استفاده م 21قرن يخود از ابتدا یخارج استیس کردیرو یبر قدرت نرم و با تعهد به مسائل داخل دیکأکشور مسئول در جهان با ت کیرا به عنوان ینیچ يهایژگیو

با نظام نیچ يرضروریغ ییارویاز رو کردیرو نیا نیهمچن. معرفی نمایدرفاه مردم خود تیو تقو معطوف اقتصاد بخش در را خود گذارىسرمایه يعمده 1978کشور بعد از نیا. کندیاجتناب م یالمللنیب

با ) Bandwagoning(همراهى تسیاس نوعی به و امتناع ماجراجویى به ورود از جهانى صحنه در و کرد نمودنرا به فراهم ندهیسال آ 50گرفتند که میرهبران چین تصم. اجماع جهانى را دنبال کرده است

اقتصاد یک عنوان به جهانى بازارهاى در شدناقتصادى اختصاص دهند و به دنبال مطرح يهارساختزی .بپردازند ىنظام قلمرو در ثیرگذارىتأ و سیاسى نفوذ يتوسعه به مطرح،

پر رامو، در کو ياز سو يمیالد 2004است که در سال یاصطالح) Baijing Consensus(اجماع پکن .4 یک که کندجهان سوم پیشنهاد می ياگر اجماع واشنگتن به کشورها. نگتن به کار رفتمقابله با اجماع واش

به همان کشورها نقرار دهند، چی یدمکراتیک را در خدمت اقتصاد آزاد و ادغام در نظام جهان حکمرانی

٢. Bank of America

يامپراتور«که شتابان يسقوط نکنند تا به رشد یبه سبک غرب یکه در گرداب دموکراس کندیم هیتوصجهت مطالعه (در آورد، دست یابند يبزرگ اقتصاد يهاکوتاه به جرگه قدرت یمدت زمان یرا ط» میانه

).٢٠٠٤ ,Ramo شتر،یب منابع و مآخذ

، سال روابط خارجی يفصلنامه، "سیاست خارجی ایران از منظر رئالیسم تهاجمی و تدافعی" ،)1388(برزگر، کیهان .113- 153: اول، شماره اول

.فرهنگ گفتمان ،تهران ،"؟سیاست خارجی؛ عرصه فقدان تصمیم و تدبیر"، )1383(تاجیک، محمدرضا

عباس هدایت وزیري، نشر سازمان يترجمه ،"جمهوري خلق چین از مائو تا دنگ"، )1368(شر، یان داربی .انتشارات و آموزش انقالب اسالمی

،"گرایی نوکالسیک و سیاست خارجی جمهوري اسالمی ایرانواقع" ،)1390(فیروزآبادي، سیدجالل دهقانی .275- 294: ، تابستان2، سال بیست و پنجم، شماره سیاست خارجی يفصلنامه

.انتشارات هرمس ،ترجمه احمد عزیزي، تهران ،"آمریکایی- پساجهان "، )1388(ذکریا، فرید

فصلنامه روابط ،"مقایسه چین و ایران: مفهوم قدرت و عملکرد سیاست خارجی"، )1390(القلم، محمود سریع .49- 77اول، بهار، ي، سال سوم، شمارهخارجی

سیاست ينامهپژوهش ،"توسعه اقتصاديتعامل دیپلماسی و : سیاست خارجی چین"، )1388(نیا، محسن شریعتی .185- 200: 17، دي ماه، شماره خارجی

انتشارات ،، تهران"چین يتجربه: گراسیاست خارجی توسعه" ، )1388(االبنین توحیدي نیا، محسن و امشریعتی .دانشگاه آزاد اسالمی

.نشر کویر ،غالمرضا آزاد، تهران ي، ترجمه"چین در اقتصاد جهانی"، )1374(الردي، نیکوالس

.سمت انتشارات ،تهران ،"المللنهاي روابط بیتحول در نظریه"" ،)1385(مشیرزاده، حمیرا

.انتشارت سروش ،، تهران"الگوي توسعه اقتصادي چین"، )1384(فر، احمد معصومی

يفصلنامه ،"هاچالشها و ضرورتمحور به سیاست خارجی ایران؛ رویکرد توسعه"،)1389(شفائی، مسعود موسوي .319- 338: ، تابستان2شماره 40سیاست، دوره

ر ت دفانتشارات ،، تهران رزاده ی ش را م ی م ح يه م رج ت ، "ل ل م ال ن ی ب ت اس ی س ی اع م ت اج يه ظری ن"، )1999( در ان س ک ال ،ت ون .ی ل ل م ال ن ی و ب ی اس ی س ات ع طال م

Bongiorni, Sara (2007), “A Year Without “Made in China” : One Familys Trou Life Adventure in the Global Economy” , New York, Wiley. Bramall, Chris (2002), “Chinese Economic Development”, London, Routledge.

Buzan, Barry (2010), ““China in international society: is 'peaceful rise' possible?”, The Chinese

journal of international politics, 3 (1):5-36

Chen, Jian and Shujie Yao (2006), “Globalizationa, Competition and Growth in China”, London, Routledge.

Christensen, Thomas J. (1996), “Chinese Realpolitik: Reading China’s Worldview”, Foreign

Affairs 75 (5), September/October: 37–52.

Gardini, Gian and Peter Lambert (2011), “Latin American Foreign Policies: Between Ideology and Pragmatism”, New York, Palgrave Macmillan. Hao, Yufan and Ying Hou (2009), “Chinese Foreign Policy Making: a Comperative

Perspective” , Public Administrtartion Review, December: 136-141.

Hu, Zuliu and Mohsin Khan (1997), “Why Is China Growing is Fast?”, IMF Economic Issue,

No. 8.

Keohane, Robert and Joseph Nye (1973), “World Politics and the International Economic System”, The Future of the International Economic Order, Lexington, MA: D.C. Heath and Co. Lanteigne, Marc (2009), “Chinese Foreign Policy: An Introduction”, London, Routledge.

Lardy, Nicholas (2003), “the Economic Rise of China: Threat or Opportunity?” , Fedral Reserve Bank of Cleveland. Lee, Grace and Malcom Warner (2007), “Unemployment in China, Economy, Human Resources and Labour Markets”, London, Routledge. Lexian, Feng (2003), “Is Chinas Foreign Policy Becoming Les Ideological?”. Paper for

International Workshop «Regional Governance: Greater China in the 21st Century». Li, Minqi (2008), “The Rise of China and the Demise of the Capitalist World-Economy”, London, Pluto Press. Liquan, Zhu (2010), “Chinas Foreign Policy Debates”, Chaillot Paper. September, EU Institute of Security Studies. Mintz, Alex and Karl DeRouen (2010), “Understanding Foreign. Policy Decision Making”, Cambridge, Cambridge University Press, Mearsheimer, John (2006), “Chinas Unpeacfull Rise” , Current History, April:162-160.

OECD (2007), “OECD Economic Survey of China”, Paris.

OECD (2010), “OECD Economic Survey of China”, Paris.

Padelford, Norman and George Lincoln (1967), “the Dynamics of International Politics”, New York, Mcmillan. Ramo, Cooper (2004), “The Beijing Consensus” , London, Foreign Policy Center. Rose, Gideon (1998), “Neoclassical realism and Theories of Foreign Policy”, World Politics,

51(1): 144-172.

Ruggie, John (1998), “Constructing the World Polity: Essays on International Institution”, New York, Rutledge. Wohlforth, William (2008), “Realism and Foreign Policy at Foreign Policy Theories, Actors and Cases”, Oxford, Oxford University Press. Waltz, Kenneth (1979), “Theory of International Politics”, New York, McGraw-Hill.

Wei, Shang-jin (1995), “The Open Door Policy and Chias Rapid Growth: Evidence From

City-Level Data” , China Economic Review, Vol. 6: 187-199. Yiwei, Wang (2007), “China's Rise: An Unlikely Pillar of US Hegemony” , Harvard International Review, Spring.