IIzeluleko zoku- zeluleko zoku-

Private Bag X9059Pietermaritzburg, 3200

Telephone: (033) 343 8070Fax: (033) 343 8147

Qinisekisa Ukuthi Imfuyo Yakho Iphilile

Izelu leko zoku- Izelu leko zoku-

Lishicilelwe abomnyango wakwa KZN DAEARD neMRDT 2011


Izelu leko zoku-


2 � Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile

Izeluleko zokuqinisekisa ukuthi imfuyo yakho iphilile

Ntulikazi 2007 (Labuyekezwa ngo2011)

Lishicilelwe UMnyango: weZolimo, ezeMvelo nokuThuthukiswa kweMiphakathi yase Makhaya kanye noMdukatshani Rural Development Trust

Ababambe iqhaza kulencwadi:Rauri Alcock (Mdukutshani Rural Development Trust)

Hannes de Villiers (DAEARD)

Trevor Dugmore (DAEARD)

Sibongiseni Gcumisa (DAEARD)

Sibusiso Gumede (DAEARD)

Donna Hornby

Brigid Letty (INR)

Joanne Mann (DAEARD)

Gugu Mbatha (MRDT)

Sikhumbuzo Mbizeni (DAEARD)

Keith Perret (DAEARD)

Alan Rowe (DAEARD)

Izithombe esisoqwembeni: Rauri Alcock, Sibongiseni Gcumisa noBrigid Letty

Ukuhunyushwe: Mbongeni Zondi

Imifanekiso idwetshiwe: Stefan de Vos (DAEARD), Kathy Arbuckle

Ukuhlelwa nokwendlalwa: Tangerine Design

Ulwazi lucashunwe ngelezincwadi zimfuyo ezibhalwe ngenzansi: Handbook on Stock Diseases (1989) Monnig and Veldman, Tafelberg Publishers Ltd, ISBN 0 624 02819 4

3Izeluleko�zokuqinisekisa�ukuthi�imfuyo�yakho�iphilile

Okuqukwethwe yilelibhuku

Isingeniso ............................................................................................................................................................5

Ngabe lelibhuku limayelana nani? ....................................................................................................................5

Okuqukethwe yilelibhuku ..................................................................................................................................5

Kufanele ulisebenzise kanjani lelibhuku ..........................................................................................................6

1. Impilo Yemfuyo ........................................................................................................................................7

Kubaluleke ngani ukugcina izilwane ziphilile? ................................................................................................7

Kungani ibalulekile impilo yomhlambi? ..........................................................................................................7

Ubona kanjani uma isilwane siphilile? ..............................................................................................................7

Yini egcina imfuyo iphilile? ................................................................................................................................8

Yingani ukudla kubalulekile? ..........................................................................................................................10

Kungani kubalulekile ukuhlanzeka nobunono? ...........................................................................................11

Ukunqanda ukuthelelana ngezikelemu ..............................................................................................................................11

Ukunqanda ukusabalala kwezifo ............................................................................................................................................13

2. Izifo/ukugula .............................................................................................................................................14

Kungani kumele ngiyiqonde imbangela yezifo? ............................................................................................14

Yini ebangela izifo/ukugula? ..........................................................................................................................14

Amagciwane ..................................................................................................................................................................................14

Izimuncagazi eziphila ngaphakathi noma ngaphandle komzimba wemesilwane sakho ..................................15

Ngingakunqanda kanjani ukusabalala kwezimuncagazi? ...........................................................................16

Ukuqanda izimuncagazi ngokusebenzisa idiphu neminye imithi yemfuyo ..........................................................16

Izindlela zokulawula ukwanda kwezikelemu .....................................................................................................................17

Izindlela zokunqanda ukusabalala kwemikhaza ..............................................................................................................18

Yiziphi izimpawu zezifo ezikhona? ..................................................................................................................20

Ngabe izinga lokushisa komzimba wempahla ngilihlola kanjani? ...............................................................21

Kungabe ngibona ngani uma imfuyo isilahlekelwa yigazi? ..........................................................................21

Kungabe ngizihlola kanjani izinkomo, izinja kanye namahhashi ukuthi azinaso isifo sokulahlekelwa yigazi? ................................................................................................................................................................21

Kungabe ngibona ngani uma izimvu noma izimbuzi zinesifo sokulahlekelwa igazi? .........................................22


3. Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula ........................................................................23

Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? .......................................................................................................23

Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo? .........................................................................24

Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge? .......................................................................................................27

Ngingawubeka kanjani umuthi? .....................................................................................................................28

Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo? .......................................................................................29

Kumele ngiyiphathe futhi ngiyisebenzise kanjani imijovo yokugoma? .....................................................29

Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkomo, izimvu kanye nezimbuzi ........................................................29

Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkukhu .........................................................................................................30

Ngingayiphatha kanjani imithi yokugoma? ........................................................................................................................30

Imiphi imithi ebalulekile nezinsiza kusebenza okumele ngihlale nginazo? ...............................................30

Izinto zokwelapha ezibalulekile ...............................................................................................................................................30

Imithi ebalulekile .........................................................................................................................................................................32

4. Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo .......................................................................33

Izifo nokugula okungahlasela izinhlobo ezihlukene zemfuyo ....................................................................33

Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izinkomo ................................................................................................39

Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izinkomo nezimbuzi .............................................................................48

Izifo nokugula okuhlasela kakhulu izimbuzi nezimvu ..................................................................................49

Izifo eziphatha izingulube ................................................................................................................................55

Izifo ezihlasela izinkukhu ................................................................................................................................57

Ukugula/Izifo eziphatha amahhashi ...............................................................................................................63

5. Uhlelo lokugoma imfuyo ....................................................................................................................66

6. Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi ........................................................................................68

Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo .................................................................69


Isingeniso

Ngabe lelibhuku limayelana nani?Lelibhuku linikeza abafuyi nabantu ababasekayo ulwazi mayelana nokuthi imfuyo igcinwa kanjani iphilile, nokuthi bangazinakekela kanjani izilwane ezigulayo.

Okuqukethwe yilelibhuku• Impilo yemfuyo

• Ukugula/Izifo

• Ukulapha nokuvikela izifo/ukugula

• Ulwazi oluqondene nezifo/ukugula

• Izinhlelo zokugoma imfuyo

• Indlela yokukala umuthi.

Isihloko esikhuluma ngezempilo yezilwane simayelana nezindlela zokulekelela izilwane ukuthi imizimba yazo ikwazi ukulwa nezifo ngokwayo. Ibuza umbuzo wokuthi ngabe yini isilwane esinempilo futhi sigcinwa kanjani sinempilo? Ibheka ukuthi iziphi izindlela eziqondile zokupha izilwane ukudla nokubaluleka kwenhlanzeko ukuze kugwenywe ukuthelelana nokwanda kwezifo nezimbungulu.

Ngaphansi kwesihloko lapho kukhulunywa khona ngokugula/izifo sigxile kakhulu kwizimbangela zokugula. Sikunikeza ulwazi ngezimbangela zezimbungulu kanye nezindlela zokuzinqanda. Lesi sihloko sichaza ngezimpawu kanye nezindlela umfuyi angazisebenzisa ukubona ukuthi iziphi izifo eziphethe imfuyo yakhe. Kukhona nencazelo yokuthi kuhlolwa kanjani ukufudumala komzimba kanye nezimpawu zesifo sokuphelelwa yigazi.

Kulesi sihloko esikhuluma ngokwelapha kuchazwa ngezinto umfuyi okumele azibheke uma efuna ukwelapha imfuyo. Lezo zinto ekumele zibhekwe kubalwa kuzona izinhlobo zokwelapha ezingalandelwa, ukuthi usithatha kanjani isinqumo sokuthi ulandela yiphi indlela yokwelapha, ukugcinwa komuthi, ukukala kanye nokuthi izonikwa kanjani imfuyo lomuthi. Lesi sigaba sibuye sichaze ngokubaluleka kokuthi umfuyi ahlale enebhokisi lokwelapha ngazo zonke izikhathi ukuze ahlale ekulungele ukwelapha imfuyo yakhe. Sibuye sichaze ngokuphathwa nokusetshenziswa kwemithi ngendlela eqondile.


Isingeniso

Isihloko esikhuluma ngezinhlobo ezithile zokugula/izifo sichaza ngezinhlobo zokugula nezifo eziningi ezingahlasela imfuyo. Kubuye kuchazwe kabanzi ngezimpawu zesifo ngasinye kanye nezindlela zokugwema lezifo nangendlela yokuzelapha.

Kufanele ulisebenzise kanjani lelibhukuQala nje ngokufunda ingxenye yokuqala yaleli bhuku lapho uchazelwa khona ngokubaluleka kokugcina imfuyo yakho iphilile nokuthi kwenziwa kanjani lokhu. Izihloko ezilandelayo zizokuzisa ukuthi uqonde izimbangela zokugula kwemfuyo nangolwazi lokwelapha imfuyo yakho ehlaselwe ukugula.

Isihloko esilandelayo sikunikeza incazelo egcwele mayelana nezimpawu kanye nezindlela zokwelapha ukugula/izifo ezihlasela imfuyo yakho.

Kuvezwe izithombe ezikhombisa uhlobo lwemfuyo okukhulunywa ngayo kanye nezithombe ezizokusiza ubone izimpawu zalesosifo noma ukugula okukhulunywa ngakho.


Impilo Yemfuyo

Kubaluleke ngani ukugcina izilwane ziphilile? Isilwane esiphilile siyakwazi ukumelana nazo zonke izifo ezisihlaselayo futhi siyakwazi nokusheshe silulame uma kwenzekile sangenwa ukugula. Uma ugulelwa isilwane ulahlekelwa imali nesikhathi. Umfuyi ogulelwa isilwane kumele athenge izinaliti, imijovo kanye nemithi. Kuyacaca ukuthi kungcono ukuthi izilwane zihlale ziphilile ngaso sonke isikhathi futhi zingangenwa ukugula.

Ukwelashwa kwemfuyo kusebenza kangcono uma kwenziwe kusaqala nje ukugula, isilwane singakaguli kakhulu ngendlela yokuthi nemithi awusasebenzi. Lokhu kuchaza ukuthi umfuyi kumele akwazi ukubona kusaqala ukugula ukuthi unesilwane esingaphilile, ukuthi singenwa ikuphi ukugula nokuthi yini angayenza ukunqanda lokho.

Kungani ibalulekile impilo yomhlambi? Isilwane esisodwa esigulayo singasulela umhlambi wonke. Lokhu futhi kungaba yimbangela yokuthi noma sesiluleme isilwane ebesigula, siphinde sisuleleke futhi.

Uma umfuyi, noma umakhelwane wakhe, enezilwane eziningi emhlambini wakhe ezigulayo, kuchaza ukuthi isifo sivamile kakhulu kuleyo ndawo. Kulukhuni ukugcina isilwane ngasinye siphilile uma kuvame izifo endaweni.

Ngokunjalo uma kukhona izilwane ezinemuncagazi ezibanga izifo, njengamazenze/imikhaza nezikelemu, kulukhuni ukunqanda ukuthi lezi zinambuzane zihlasele wonke umhlambi.

Ngakho-ke ngaphambi kokuba sibheke ukuthi singazelapha kanjani izifo, kungcono sicabange ukuthi singazibona kanjani izilwane eziphilayo nokuthi singazigcina kanjani ziphilile.

Ubona kanjani uma isilwane siphilile?Uma ukwazi ukubona ukuthi isilwane sakho siphilile lokho kuzokuzisa ekutheni ukwazi ukuhlala ubona isimo semfuyo yakho nokuyigcina iphilile.

Iningi labafuyi asebenesikhathi eside befuye izilwane, libona ngokushesha uma imfuyo yabo ingaphilile. Kubalulekile ukuthi sichaze ukuthi imfuyo enempilo siyibona kanjani ukuze sikwazi ukuchaza ukuthi uma imfuyo ingaphilile siyibona

1Lesi sihloko sichaza ngempilo yesilwane ngasinye kanye nempilo yomhlambi wonke.


Impilo Yemfuyo

kanjani. Lokhu kusisiza ukuthi sikwazi ukubona ukuthi yini eyinkinga kuleso naleso silwane ngoba izifo ezahlukahlukene zinezimpawu ezingafani.

Imfuyo ephilayo enalokhu okulandelayo:

4 Idla ukudla ngendlela ejwayele ukukudla ngayo.

4 Ihlala ihamba emini ifuna ukudla, amanzi kanye nomthunzi.

4 Ihamba nezinye izilwane uma kunomhlambi, ayimi noma ilale yodwa eceleni.

4 Iyetshisa.

4 Iphefumula ngokukhululeka ayikhombisi ukuba nephika noma ukubambeka uma iphefumula.

4 Ayixhugi noma ayigobisi umhlane ngesikhathi ihamba noma imile.

4 Ayinayo indawo eqothukile.

4 Inezimpaphe noma uboya obungaxhathuki, obungasongelene futhi ayinyanyisi noma iphunga elibi uma uyithinta noma uyihogela.

4 Inamehlo acwebezelayo futhi acacile.

4 Inolwelwesi ngaphakathi emakhaleni olunombala ocishe ube bomvu, hhayi omhlophe.

4 Inekhala elimanzi kancane uma kuyinkomo kanti lomile uma kuyimbuzi.

4 Inamakhala angavuzi amafinyila kanti namehlo ayo awanazo izimbici.

4 Inobulongwe nomchamo obungahlukile kokujwayelekile kanti nombala wayo ungojwayelekile. Isilwane sichama sizikhulule ngokujwayelekile.

Loluhla lunganezelelwa ngokwezilwane ozifuyile. Isibonelo nje, uma unezingulube, uzokwazi ukubona ukuthi zinempilo ngokukhombisa ukukhuthala nokukhathalela yonke into eziyibonayo. Uzokwazi ukuthi aziphilile uma zinesikhumba esiwugqinsi futhi esingasulekile. Qaphela ukuthi imfuyo yakho ibukeka kanjani uma iphila ukuze ukwazi ukubona ukuthi yini engalungile lapho ingenwa ukugula. Lokhu kukusiza ukuthi wazi ukuthi yini imbangela yesifo.

Yini egcina imfuyo iphilile?Amasosha omzimba agcina imfuyo iphilile. Zonke izilwane, njengabantu, zinamasosha omzimba.

Umsebenzi wamasosha omzimba ukulwa namagciwane ahlasela isilwane angabanga ukuthi sigule. Amasosha omzimba afana nebutho laso silwane, elihlala lilindele ukulwisana nolokho okuhlasela isilwane kubeke impilo yaso engozini.


Impilo Yemfuyo

Amasosha omzimba atholakala kuwo wonke umzimba wesilwane. Akhandwe ngezicubu zomzimba ezincane kakhulu ukuthi ungazibona ngamehlo enyama. Uma amagciwane engena emzimbeni, lamasosha aphuma ngobuningi bawo alwisane namagciwane. Uma lamasosha ekunqoba ukufa, isilwane sihlala siphila. Uma lamasosha ehluleka ukuvikela isilwane, kuvame ukuthi sigule okwenza sidinge ukwelashwa. Amasosha akhiqizwa emnkantsheni bese esabalala umzimba wonke.

Amasosha omzimba ayakwazi ukubona isifo uma eseke alwa naso phambilini. Amasosha omzimba kunezifo akwazi ukuzibona impilo yesilwane sonke, njengokuphunza okuthelelanayo. Amasosha omzimba kunezifo akwazi ukuzibona kuphela uma zijwayele ukuhlasela leso silwane kodwa uma sekunesikhathi leso sifo sagcina ukuhlasela leso silwane amasosha omzimba awabe esakwazi ukusibona.

Izifo zaloluhlobo ezijwayelekile ilezo ezisatshalaliswa imikhaza. Yingakho-ke izilwane zigula kakhulu uma kusangena ihlobo ngoba kusuke kusabalele imikhaza okuyinto engajwayelekile ebusika. Uma amasosha omzimba kuleso silwane eseyijwayele imikhaza, isilwane asibe sisagula kakhulu.

Abafuyi abahlala ezindaweni lapho isifo umqhaqhazelo (Heartwater) sivame khona kumele baqaphele uma bethenga imfuyo kwezinye izindawo ngoba imfuyo evela kwezinye izindawo kungenzeka amasosha omzimba ayo angakwazi ukumelelana nale sifo okungenza leyomfuyo igule cishe igcine ife nokufa.

Kubalulekile ukuqonda ukuthi njengombutho wezempi, amasosha omzimba nawo ahlukene ngokwezifo akwazi ukulwisana nazo. Isibonelo nje, ingxenye yamasosha omzimba elwisana nesifo umbendeni angeke ikwazi ukulwisana nomqhaqhazelo. Lokhu kuchaza ukuthi akusho ukuthi ngoba amasosha omzimba esilwane ayakwazi ukulwisana nohlobo oluthize lwesifo azokwazi ukulwisana nezinye izifo.

Indlela yokwenza isilwane singenwe isifo kodwa esingenawo amandla ukusigoma. Ukugoma akufani, okunye kumele kwenziwe minyaka yonke kanti okunye kwenziwa kanye nje kuphela empilweni yesilwane. Enye indlela yokukhuliswa kwamasosha omzimba esilwane ukuthi ngesikhathi leso silwane sizalwa sizalwe namasosha omzimba esiwathathe kunina. Uma izinyane noma inkonyane noma nje isiphi esinye isilwane esincelayo sincele ubisi kunina maduzane nje emva kokuzalwa ngoba lolobisi lusuke lugcwele amasosha omzimba asuka kunina.

Imfuyo engachithi sikhathi esiningi izama ukuzifudumeza noma ukuzipholisa ilulama kalula lapho ingenwe ukugula. Yingakho-ke kubalulekile ukukhoselisa izilwane ezigulayo endaweni ezozivikela emoyeni kanye nemvula ukuze lezozilwane zihlale zifudumele futhi zithokomele.


Impilo Yemfuyo

Yingani ukudla kubalulekile?Akunandaba ukuthi isilwane siphile kangakanani, uma sihlala silambile futhi sondile, nakanjani sizogula. Lokhu kwenziwa ukuthi amasosha omzimba esilwane esizacile awakwazi ukulwa nezifo ezahlukene ezahlukene ezisihlaselayo. Amasosha omzimba esilwane esilambile agcina enqotshiwe isifo esisodwa noma izifo ezinye eziningi, okwenza ukuthi singakwazi ukuzivikela nakwezinye izifo.

Kungcono ukuthi uzame ukuhlala uyipha ukudla ngendlela eyiyo imfuyo yakho ukuze ihlale iphilile. Uma leso silwane singenwa ukugula, kulula ukuthi silulame ngokushesha kunesilwane esondile esihlala silambile. Isilwane esihlale sithola ukudla okwanele kwezinye izikhathi sizilulamela sona ngaphandle kokwelashwa.

Kubalulekile ukuthi izilwane zihlale zinokudla okwanele ukuze zihlale zinempilo futhi zikwazi ukumelana nezifo. Isilwane esidla ukudla okwanele kujwayeleke ukuthi sihlale siphilile. Ngezikhathi zasebusika lapho kunokusweleka kokudla okusezingeni eligculisayo, izilwane zingenwa ukugula kalula.

Imfuyo edla ngokwanele ikhiqiza kangcono, ihlala inobisi oluningi futhi ikhula masisha futhi ishesha ikulungele ukukhwelwa maduzane nje emva kokukuzala.

Ukudla okushoda ngezakha-mzimba (amavithamini) kanye nezinye izinto ezidingwa umzimba ukuthi uhlale usesimweni (njenge calcium ne phosphorus) kwenza lesosilwane singagculisi (isibonelo nje, leso silwane kungenzeka singathathi lapho sikhwelwa, sikhule kancane noma singabi nobisi oluningi. Ukushoda kwezinye izinhlobo zomsoco emzimbeni kuholela ekutheni izilwane zigule noma zingenwe ukugula, ziphunze. Uma kushoda umsoco othize emzimbeni, izilwane ziye zibonakale ziququda amathambo noma zidla umhlabathi noma ucwazi ngoba zisuke zizama ukuthola lowomsoco eziwudingayo.

Abafuyi kumele baqinisekise ukuthi imfuyo yabo ayishodelwa umsoco ngokuthi ayinikezwa izinsiza mzimba ikakhulukazi ebusika. Ukunikeza izinsiza mzimba ilapho unezezela umsoco nezakha mzimba ezingekho ekudleni kwemfuyo.

Imfuyo ikhothiswa izinto ezihlukene ngezikhathi ezihlukene zonyaka ukuze kunezelelwe lokho okushodayo ekudleni ngaleso sikhathi sonyaka. Ngokujwayelekile ukuze lezi zinsiza zisebenze kumele imfuyo ibe nokudla okwanele njengotshani noma amabhele, ngaphezu kwalezi zinsiza mzimba. Ukusekele umsoco umfuyweni kunganikezelwe ngokukhotisa itswayi. Itswayi linganikezwa liyigeqele noma ukuzixubela nokudla. Uma imfuyo ikhothiswa noma idla izinsiza ezixutshwe nokudla kuyenza yomiwe ngakhoke kubalulekile ukuqinisekisa ukuthi kuhlala kukhona amanzi okuphuza zikhathi zonke.


Impilo Yemfuyo

Imfuyo ephekelwa ngendlela eyiyona ijwayele ukukhiqiza kakhulu, ikhiqiza ubisi oluningi, ikhula ngokushesha futhi iyashesha ukukhwelwa emva ngokuzala amankonyane.

Kungani kubalulekile ukuhlanzeka nobunono? Inhlanzeko noma ubunono kuyinto ebaluleke kakhulu ekugcineni imfuyo yakho nawe unempilo. Amagciwane kanye nezinye izinto ezibanga izifo nokugula zingasulelana kalula phakathi kwezilwane eziphilayo kanye nezigulayo uma ungaqapheli. Kuchazwa kabanzi lapha ngezansi ngezinye zezikhathi lapho kubaluleke khona ukuhlanzeka.

Ukunqanda ukuthelelana ngezikelemu Izikelemu zinganda phakathi kwemfuyo yakho enempilo ithelelwa ileyo esinazo izikelemu. Kunezinhlobo zezikelemu ezisulelanayo phakathi kwezinhlobo ezihlukene zemfuyo kanti ezinye izikelemu kuyenzeka zisuke kubantu zingene kwimfuyo noma zisuke kwimfuyo zithelele abantu. Ezikelemu ezingamabhande enye yezinhlobo zezikelemu ephila impilo yayo ezinhlobeni ezihlukene zezilwane. Kunezinhlobo ezimbili zezikelemu, okokuqala nje, ilezo ezisuka kubantu zingene ezingulubeni noma ezinkomeni noma ezisuka ezingulubeni noma ezinkomeni zingene kubantu. Okwesibili kuba ilezo zikelemu ezisuka ezimbuzini noma ezimvini zingene ezinjeni noma zisuka ezinjeni zingene ezimbuzini noma ezimvini.

Umfanekiso 1: Impilo yezikelemu ezingamabhande yedlula kubantu nezinkomo noma izingulube.

Umuntu bese engenwa noma atheleleke ngezikelemu ezingamabhande

Abantu badla inyama ehlaza noma engaphekisisiwe

enezinhlumba

Izilwane zidla indle noma utshani ubunendle enamaqanda bese zitheleleka ngezikelemu ezingamabhande

Izicucwana zezikelume kwindle yabantu

Izinhlumba zezikelemu ezingamabhande ziyakhandeka

ezicutshini zesilwane

Uma abantu bengasebenzisi izindlu zangasese,

babasencupheni yokutheleleka

Ukungahlanzeki kungaba

umthelela wokuthi abantu begcine beziphindaphinda bezithelela ngezikelemu

lokhu okungabanga izinhlumba ebuchosheni


Impilo Yemfuyo

Uma siqala ngokubheka izikelemu ezithelelanayo phakathi kwezinkomo, izingulube kanye nabantu, sizobona ukuthi izingulube noma izinkomo ezidedeliwe zingadla amaqanda ezikelemu uma zidla indle yabantu enalamaqanda. Abantu bona bahlangana namaqanda ezikelemu uma bedla inyama yenkomo noma eyengulube enezikelemu engaphekisisiwe. Kuyacaca ke uma sibheka lokhu ukuthi kumele senze izinto ezimbili ukuze sinqande ukwanda kanye nokuthelelana kwezikelemu:

4 Siqinisekise ukuthi inyama siyipheka ngendlela yokuthi singatheleleki uma kuwukuthi inazo izikelemu

4 Siqinisekise ukuthi sisebenzisa izindlu zangasese noma singavumeli izinkomo/izingulube ukuthi ziphumele ngaphandle lapho zizothola khona indle yabantu.

Umfanekiso 2: Impilo yezikelemu ezingamabhande yedlula kwizinja nezimvu noma izimbuzi.

Sidinga nokuthola izindlela zokunqanda ukuthelelana ngezikelemu phakathi kwezinja, izimbuzi kanye nezimvu. Uma izinja ziphiwa ukudla okungaphekisisiwe, ikakhulukazi izinhloko nobuchopho bezimbuzi nezezimvu, kuyenzeka zithole ukungenwa izikelemu. Uma sezithelelekile nazo zandisa izikelemu ngoba indle yazo isuke inamaqanda ezikelemu. Izimvu kanye nezimbuzi zingenwa izikelemu uma zidla utshani obuthintwe ileyo ndle enamaqanda ezikelemu. Loluhlobo lwesikelemu luzenza isikhwanyana samanzi

Izicucwana ezinamaqanda zezikelemu ezingamabhande endleni

Izinhlumba ziphenduka izikelu ezingamabhande emathunjini enja

Amaqanda ezikelemu ezingamabhande anamathela etshanini

Inja iyazikhulula

bese kuphuma indle enezicucwana

ezimhlophe

Izimbuzi/izimvu zidla utshani futhi zigwinye namaqanda ezikelemu ezingamabhande ezikhula zibe izinhlumba, ngikujwayelekile ebuchosheni

Izinja zidla ubuchopho bezimbuzi/izimvu obungaphekiwe besezigwinya nomazithole izinhlumba zezikelumu ezingamabhande


Impilo Yemfuyo

kuyenzeka kwezinye izilwane sihlale ebuchosheni bembuzi noma bemvu okudala ukuthi ikhombise ukulimala ngokomqondo (okubonakala uma ihamba idilaya).

Ukuze ukwazi uvikela lokhu ezimbuzini nezimvu zakho:

4 Ungalinge uphakela izinja ubuchopho noma ikhanda lemvu noma lembuzi elingaphekisisiwe noma elingaphekiwe

4 Phuzisa njalo izinja umuthi wezikelemu (okungenani kabili ngonyaka).

Ukunqanda ukusabalala kwezifoIzifo eziningi zidalwa amagciwane asabalalisa izifo uma singawaqapheli. Isibonelo nje, uma silapha ithumba esilwaneni kumele senze isiqiniseko sokuthi ubomvu siyabushisa noma sibugqibe ukuze bungangcolisi indawo lapho buzotholwa khona ezinye izilwane bese zihlaselwa amathumba.

Kubalulekile ukuthi sikhumbule ukuthi uma isilwane siphunza umbungu waso nalokho okusala emva kokuzala kwaso kungenzeka ukuthi kugcwele amagciwane okuyiwo adale ukuthi leso silwane siphunze. Ngakho ke uma sishiya lezinto nje phansi zingagcina ngokuthelela ezinye izilwane. Uma isilwane siphunzile kumele sikugqibe noma sikushise konke okuphumayo nokusalayo emva kokuba sesiphunzile.

Ukuze unqande ukusabalala kwezifo phakathi kwezilwane kumele ugeze izandla ngensipho namanzi emva kokuthinta isilwane esigulayo. Ngokunjalo noma kade usenga, kumele ugeze izandla ngaphambi kokusenga inkomo elandelayo ukuze ugweme ukusabalalisa isifo semibele.

Okubaluleke kakhulu ukuthi nawe uzivikele ekungenweni izifo ezithathenalayo namagciwane uma uthinta imfuyo. Uma uthinta izilwane ezigulayo noma umbungu kumele ugqoke amaglavu (gloves) noma uvikele izandla ngokugqoka iphakethe likacwazi ezandleni ukuze umzimba wakho ungathintani naleyonto enokugula. Uma usuqedile kemele uhlanze amaglove obuwasebenzisa ukuze unqande noma ugweme ukusabalala kwaleso sifo.

Uma ungenawo amaglavu noma okunye kokuzivikela okungenani kumele uqinisekise ukuthi lapho usuqedile ukuthinta leso silwane noma lokho okunokugula uyazigeza izandla zakho usebenzise insipho namanzi ngaphambi kokuba uthinte ukudla, uxhawule omunye umuntu noma uthinte omunye umuntu.


Izifo/ukugula

Izifo/ukugula

Kungani kumele ngiyiqonde imbangela yezifo?Umfuyi owaziyo ukuthi yini ebangela ukuthi isilwane sakhe sigule kuye kube lula ukuthi akwazi ukusilapha noma athole iseluleko sokuthi angasilapha kanjani.

Uma umfuyi eyiqonda imbangela yesifo noma ukugula uyazi futhi ukuthi ngabe imfuyo yakhe isengcupheni yini yokungenwa ileso sifo. Isibonelo uma isilwane sihlaselwe imikhaza eminingi sinamathuba amaningi okuthi sihlaselwe izifo ezibangwa imikhaza – yize umkhaza owodwa onesifo ungaluma isilwane ungabanga isifo esinjengo mbendeni.

Ukuqonda ukuthi yini imbangela yesifo kungasiza umlimi ukuthi athathe isinqumo ngokuthi ngesilwane ukuthi singabeki umhlambi wakhe engcupheni. Inkomo engenwe isifo sohudo olunamagciwane iyawasabalalisa lawo magciwane ngobulongo bayo okungatheleleka ezinye izinkomo. Uma umfuyi ekwazi lokhu, uyilapha ngokushesha leyo nkomo futhi ayihlukanise nomhlambi wakhe ukuze kungasabalali ukugula kubulale izilwane ezisencane.

Yini ebangela izifo/ukugula? Imfuyo ingagula kuphela uma kunento eyibangela ukuthi igule. Zintathu izimbangela ezinkulu zezifo emfuyweni, amagciwane izimuncagazi ezinjengemikhaza, ukhuphe/izintwala nezikelemu kanye nezifo zokuvedleka amathambo.

Amagciwane Kunezigidigidi zezinhlobo ezahlukene zamagciwane ezingabanga izinhlobo zezifo ezahlukene. Lamagciwane atholakala yonke indawo, emoyeni, emanzini nasemhlabathini kodwa mancane kakhulu ukuthi singawabona ngamehlo enyama. Amasosha omzimba ahleze elwa namagciwane adala izifo, kodwa awakwazi ukunqoba kahle hle uma kunohlobo olulodwa oluningi endaweni lapho kuhlala khona imfuyo noma uma amasosha omzimba engekho esimweni esihle. Kulezizimo, impahla isengcupheni enkulu yokuba ingenwe ilezi zifo ezibangwa amagciwane.

Imfuyo nabantu abagulayo banamagciwane amaningi ngaphakathi kwabo okuyikhona okubanga ukuthi bagule. Singathelela ezinye izilwane nabantu

2Lesi sihloko sibheka izimbangela ezahlukahlukene zezifo nezimpawu noma izindlela ongabona ngazo ukuthi yini egulisa imfuyo.


Izifo/ukugula

ngamagciwane ngamathe, umphefumulo, ubulongwe noma ubomvu, kuba sekutheni uhlobo luni lwegciwane. Nezinye izifo, njengalezi ezibangwa imikhaza, isifo siyasebalala uma umkhaza usuka emfuyweni egulayo uluma enye.

Ezinye izifo ezibangwa amagciwane zilapheka kalula ngemithi uma umfuyi ekwazi ukubona ukuthi yini engahambi kahle kwimfuyo yakhe. Kodwa kunezinhlobo zezifo ezingalapheki ngemithi yesiLungu uma imfuyo ike yatheleleka. Ezinye zalezi zifo uma zingene imfuyo amasosha omzimba aleyo mfuyo ayakwazi ukuthi ayivikele esikhathini esilandelayo uma ingenwa ileso sifo. Kubalulekile ukuvikela imfuyo ngokuyigoma ukuze ingangenwa ilezi zifo.

Amanye alamagciwane abanga lezizifo ayingozi kakhulu kangangoba kuthi uma kubonakala ukuthi imfuyo isingenwe ukufa, uhulumeni uyalela umfuyi ukuba ayibulale (njengesifo samatele). Ezinye zalezifo ziyingozi kangangokuba imfuyo eguliswa yizona akuvunyiwe ukuthi idliwe lapho isifile kodwa iyagqitshwa noma ishiswe ukuvimba amagciwane ukuthi angabhebhetheleki kwenye imfuyo.

Izimuncagazi eziphila ngaphakathi noma ngaphandle komzimba wemesilwane sakhoKunezimuncagazi ezihlala ngaphandle kwempahla njengemikhaza nezintwala. Kukhona nezinye izimuncagazi ezihlala ngaphakathi kwemizimba yemfuyo, njengezikelemu.

Izimuncagazi ezinjenge ngezikelemu, imikhaza azifani namagciwane ngoba zona zinkulu ngendlela yokuthi siyakwazi ukuzibona ngamehlo enyama. Kodwa-ke kunezimuncagazi ezincane kakhulu ukuthi singazibona, njengotwayi olubanga izifo zesikhumba.

Izimuncagazi zibanga ukugula ngezindlela eziningi empahleni okubalwa kuzo lokhu:

• Iphila ngokuncela igazi lesilwane size silahlekelwe igazi uma ubheka imbedumehlwana ibemthuthusi.

• Iyayilimaza imfuyo ngesikhathi iyiluma. Imikhaza uma iluma imbele yenkomazi encelisayo iyayilimaza leyombele kwezinye isikhathi idale umonakalo kangangoba inkomo ingabe isakwazi ukuncelisa inkonyane yayo. Izinhlobo ezihlukene zemikhaza zidala izinhlobo ezihlukene zomonakalo. Isibonelo nje ngomkhaza onkone unomlomo omude odala izilonda, kodwa umkhaza obizwa nge-Brown ear tick wona uhlasela impahla ngayinye ngobunini bawo udale umonakalo omkhulu kakhulu. Eminye imikhaza yona iluma isikhumba okushiya impahla iqothukile.


Izifo/ukugula

• Ezinye izimuncagazi angena emfuyweni ngesikhathi ziyincela igazi. Yilapho-ke lamagciwane edala khona izifo. Imikhaza ifana netekisi lamagciwane abanga umbendeni, umqhaqhazelo kanye nesifo senyongo ezinkomeni nasezimbuzini.

Bheka Umfanekiso 3 ukuze ubone izithombe zeminye imikhaza.

Umfanekiso 3: Umkhaza onkone (kwesokunxele) ufafaza isifo somqhaqhazelo kanti umkhaza i-Blue ticks (kwesokudla) ubanga isifo umbendeni

(Icashunwe: Jenny Turton (1999) Tick borne diseases in ruminants) http://www.nda.agric.za/docs/Ticks/ticks.htm)

Ngingakunqanda kanjani ukusabalala kwezimuncagazi? Izimuncagazi zingalawulwa ngalokhu:

• Ngokusebenzisa imithi nangezindlela zokuphatha umhlambi (isibonelo; idiphu noma imithi yokukhipha izikelemu)

• Ukusebenzisa izindlela zokuvikela.

Ukuqanda izimuncagazi ngokusebenzisa idiphu neminye imithi yemfuyo Izimuncagazi zinganqandwa ngokusebenzisa imithi. Kunemithi ehlukene yokwenza lokhu – ileyo njediphu noma imithi yokukhipha izikelemu kanye nemithi yokujova ekwazi ukubulala izikelemu nemikhaza.

Uma ungazisebenzisi ngendlela lezizinto zokunqanda izimuncagazi, azibe zisasebenza ngendlela efanele futhi aziyibulali imikhaza kanye nezimbungulu. Lokhu kudalwa ukuthi izimbungulu nezikelemu sezikwazi ukumelana nemithi okufanele engabe iyazibulala. Imbangela enkulu yalokhu ukusetshenziswa kwemithi exutshwa ngaphansi kwesilinganiso esibhaliwe. Kumele ulandele isikali esibekiwe sokuxuba imithi njengoba kuyaleliwe. Uma ubona ukuthi uhlobo lomuthi olusebenzisayo alusasebenzi ngendlela elindelekile, kumele ushintshele komunye umuthi owakhiwe ngezinye izithako.


Izifo/ukugula

Ukuze izikelemu zingawujwayeli umuthi okuzenza zigcine sezikwazi ukumelana nawo, kubalulekile ukuthi kulashwe impahla ekhombisa izimpawu zokungenwa ukugula kuphela. Kunezimpawu ezinhlanu ozithola ezimbuzini nezimvu uma sezihlaselwe izikelemu:

• Ingaphakathi lomlomo nekhala libamhlophe okudalwa uhlobo oluthile lwezikelemu.

• Ukuvuvuka ngezansi komhlathi okudalwa eziyizicaba.

• Ukuhuda okudalwa izikelemu.

• Ukuba buthaka okudalwa isikelemu ezenza isilwane sizace.

• Ukujuza amafinyila okudalwa yithuku.

• Izinqamu zezikelemu ezingamabhande ezibonakala ebulongweni.

Uma ubona enye yalezi zimpawu ezingenhla kumele usebenzise umuthi olapha izifo eziningi. Emva kwezinsuku ezimbalwa kumele usihlole isilwane ukuze ubone ukuthi sesiluleme yini.

Imithi yokulapha imihlambi njengediphu iyasiza ukuqeda izimuncagazi kanti imithi yona ilapha impahla eguliswa izifo ezisabalaliswa izimuncagazi. Uma impahla ingenwa ukugula okuthwalwa imikhaza kumele ilashwe ngoba ingagcina ngokufa.

Izindlela zokulawula ukwanda kwezikelemu Imithi iyodwa ngeke ilwisane nazo zonke izimuncagazi. Kubalulekile ukusebenzisa izindlela eziphazamisa ukuqhubeka kwempilo yazo izikelemu. Uma ufuye izimbuzi, izinkomo kanye nezimvu ungakuphazamisa ukuqhubeka kwempilo yezikelemu emfuyweni yakho ngokushintsha amadlelo imfuyo yakho edla kuwona.

Izikelemu zibekela amaqanda ahlala kwindle aze achamiseleke. Uma ulapha impahla yakho kubalulekile ukuthi uzivikele zingadli lapho kusanda kuchamiseleka amaqanda ezikelemu ngoba imfuyo yakho izophinda itheleleke ngezikelemu. Uma usuziphuzisile kufanele uzisuse uyozifaka edlelweni elihlanzekile lapho zingeke zitheleleke futhi. Izinye izindlela zokulawula ukutheleleka ngezikelemu ezinkomeni, izimvu nezimbuzi kubandakanya ukujwayela ukuphuzisa izinja nabantu umuthi wezikelemu.


Izifo/ukugula

Umfanekiso 4: Impilo yesikelemu eziyizinsungulu.

Izindlela zokunqanda ukusabalala kwemikhaza Uma unokuqonda ngempilo yemikhaza uba nolwazi ngobungozi yayo kanye nokuthi ungakunqanda kanjani ukusabalala kwayo emfuyweni yakho. Izibonelo nje, ukuthi ezinye izinhlobo zemikhaza ziphila impilo yazo yonke esilwaneni esisodwa (njengama blue ticks) kanti ezinye izimuncagazi ziphila ngokushintsha zisuka kwesinye isilwane ziya kwesinye njengama njengomkhaza onkone. Lemikhaza iyingozi ngoba ifafaza izifo izisusa kwimpahla iyozifaka kwenye okwenza kubaluleke ukuthi nomakhelwane bakho nabo bazithathe izinyathelo zokuqeda imikhaza emfuyweni yabo. Bheka umfanekiso we5 ukuze uthole ezinto ezimqoka ekulawuleni imikhaza.

Kubalulekile ukuthela inkomo ebulewe isifo semikhaza ngediphu ngoba yonke imikhaza esuka kuleyonkomo nayo ithwele lokufa. Uma umfuyi ethela lesosilwane ngediphu uzobe ebulala leyomikhaza ngoba uma engakwenzi lokho izothelela imfuyo yakhe.

Amasosha omzimba empahla agcina esekwazi ukumelana nalesisifo emva kwesikhathi. Imizimba yempahla ikwazi ukwenza lokhu uma impahla iyekwa ukuthi ibe nemikhaza embalwa nje engeke iyigulise kakhulu kangangokuthi ingaze igule kakhulu. Ukuze amasosha omzimba akwazi ukumelana nalezi zifo,

Izinkomo zidla utshani bese ziyatheleleka ngezikelemu

Amaqanda ayachamiseleka

kube yimbungwana khuphuka ngotshani

Amaqanda ezikelemu aphuma nobulongwe

Amaqanda ezikelemu

Kwakheka umbungu eqandeni

Izinkomo ziyazikhulula


Izifo/ukugula

umfuyi kumele angawafaki kwidiphu amankonyane akhe aze abe nezinyanga eziyisithupha. Amabele ezinkomazi kanye nezinye izitho zomzimba ezigcwala imikhaza zona zingafakwa idiphu. Kubalulekile ukuthi umfuyi angayidiphi njalo imfuyo yakhe ukuze ibe nayo imikhaza embalwa emzimbeni wayo kodwa ingabi miningi ngendlela yokuthi isidala umonakalo.

Izilwane zokudabuka ziyakwazi ukumelana nemikhaza nezifo ezifafazwa imikhaza. Kodwa uma lemfuyo, ngisho kungeyokudabuka, ithuthelwa kwenye indawo enezinselelo ezihlukene kuyenzeka igule kwesinye isikhathi ife nokufa.

Zama ukusebenzisa elingabulalli izinyoni ezidla imikhaza njengoba zisiza ukulawula imikhaza.

Uma uxova noma uxhuba idiphu qikelela ukuthi usebenzisa idiphu elinamandla afanele ngoba elilula angeke lisebenze futhi elimandla ngokweqile lingashisa isikhumba noma libulale isilwane.

Zama ukuthi ungasebenzisi idiphi elithelwa emqolweni emankonyaneni (angaphansi kwezinyanga eziyi6 ubudala) ngoba ayadinga ukulunya imikhaza ukuze avikeleke/ agomeke ezifweni ezithwalwa imikhaza.

Okungenani gcoba ugilisi wemikhaza ezingxenyeni ezihlaselwe kakhulu imikhaza, kakhulu emibeleni yezithole.

Qikelela ukusebenzisa isikali esifanele uma usebenzisa idiphu elithelwa emqolweni. Ungalokothi ufake isikali esingaphansi kwesifanele ngoba lizoyeka ukusebenza futhi ungeqisi esikalini esifanele ngoba lokho kungalimaza isikhumba noma kwenze isilwane sigule.

Uma imikhaza iyinkinga enkulu endaweni yakho, kufanele udiphe yonke imfuyo yakho ngasekupheleni kukaNtulikazi, uziphinde futhi ngoMbasa nangoLwezi. Lokhu kuzovimbela ukwanda kwemikhaza. Usangadinga ukudipha imfuyo yakho uma ubona imikhaza iminingi ezilwaneni zakho.

Ungavumeli lokhu kwenzeke esilwaneni sakho. Umbele wenkomo okulesisimo ungalimala kakhulu, isemathubeni okuthi ingenwe ukugula futhi ingafa nokufa.

!A

RC-O

nder

step

oort

Vet

erin

ary

Inst

itute

Umfanekiso 5: Izinto ezimqoka ukulawula imikhaza.


Izifo/ukugula

Yiziphi izimpawu zezifo ezikhona?Izimpawu ziyasisiza ekutheni sibone ukuthi imfuyo iguliswa yini. Izimpawu zingaba ukushisa, umchamo obomvu, nezinye. Njengomfuyi, kumele ubheke izimpawu nezinye izinto ezingasiza ekuhloleni imbangela yesifo.

Izinto ongahlola ngazo kungaba:

• Inani lemikhaza

• Isikhathi sonyaka (uma kuvumbuka imikhaza eminingi noma kuba notshani obuluhlaza kakhulu)

• Ngabe imfuyo igule isigubhukane noma ngabe igule kancane isikhathi eside?

• Ngabe omakhelwane bake baba ne mfuyo egulayo?

• Kungabe ubulongwe noma indle kusesimweni esinjani?

Kunezifo ezenza ukuthi impahla ibe nezimpawu ezibonakala kalula. Isibonelo nje, impahla enombendeni ngoba yona ichama umchamo obomvu.

Kodwa kunezifo ezingazibonakalisi noma ezinezimpawu ezingabonakali kalulula. Kwesinye isikhathi isilwane sivele singathandi ukudla, sivilaphe. Lesilwane kungenzeka ukuthi siyagula kodwa kunzima ukwazi ukuthi siguliswa yini ngoba izimpawu azicacile. Yilapho-ke kusiza khona umfuyi ukuthi azi ngezimpawu nokuthi zingasho ukuthini. Emva kwesikhathi, abafuyi bazofunda kakhudlwana ngokubheka izimpawu nezinto abangahlola ngazo ukuze kusize ekutheni bakwazi ukukhomba ukuthi yisiphi isifo esihlasele imfuyo kusenesikhathi.

Baningi abafuyi nodokotela bezilwane abangakutshela ngokukhulu ukushesha ukuthi impahla iguliswe yini uma isifile. Bangayihlinza bebheke ubuchopho, isibindi, noma isisu bese besho uhlobo lwesifo esiyibulele. Kuyasiza lokhu ngoba uyayazi imbangela.

Isexwayiso!Kenezifo ezinjenge Siqimu, lapho odokotela beluleka khona abafuyi ukuba bangasihlinzi isidumbu sesilwane, kodwa basishise. Ngokuyisika uyivule inyama yempahla ebulewe uNqasha/isiqimu, umfuyi uvumela onke amagciwane esiqimu ukuba angene emhlabathini, esilungele ukuthelela enye imfuyo nabantu ngesinye isikhathi.

!


Izifo/ukugula

Ngabe izinga lokushisa komzimba wempahla ngilihlola kanjani?Uma usola ukuthi impahla yakho iyagula kumele uyihlole izinga lokushisa komzimba wayo. Izinga lokushisa komzimba wempahla elijwayelekile liphakathi kuka 38oC no 39.5oC. Uma izinga lokushisa komzimba wempahla lingaphezu kwalokhu kusuke kuyinkomba yokuthi ingenwe ukugula kuzomele ukulaphe. Uma izinga lokushisa komzimba lingaphansi kunalokhu okujwayelekile, lokho kuyinkomba yokuthi leyompahla iyagula kakhulu futhi cishe izofa.

Kumele ube nesikali sokushisa sesimanjemanje (digital thermometer) ukuze uhlole izinga lokushisa komzimba wempahla. Izilwane eziningi zihlolwa amazinga okushisa ngokushutheka lesi sikali ezinqeni zaso. Isikali kumele usifunde emuva kokulinda umzuzu siphakathi esilwaneni. Khumbula ukuthi uma ufaka isikali ungasishutheki ngendluzula ngoba lokho kungalimaza isilwane sibe nezilonda ezizongenwa amangciwane.

Umfanekiso 6: Lihlolwa kanjani izinga lokushisa komzimba wesilwane?

Kungabe ngibona ngani uma imfuyo isilahlekelwa yigazi?Kunezifo nezimuncagazi eziningi ezahlukene ezidala isifo sokulahlekelwa yigazi. Isifo sokulahlekelwa yigazi yilapho isilwane singenwa ukugula okwenza igazi lingajiyi ngokwanele. Ezinye izifo zenza igazi lingashubi ngokwanele. Ezinye izikelemu eziphila emathunjini esilwane zincela igazi okwenza imfuyo ibe negazi elincane emzimbeni elingajiyile ngokwanele.

Kungabe ngizihlola kanjani izinkomo, izinja kanye namahhashi ukuthi azinaso isifo sokulahlekelwa yigazi?Isifo sokulahlekelwa yigazi siyinkomba yezifo eziningi ezithwalwa imikhaza eziphatha kakhulu izinja, amahhashi (isibonelo nje, isichenene) kanye nezinkomo (isibonelo nje; umbendeni noma isifo senyongo). Uyakwazi ukubona uma impahla ingenwe ilesifo ngokuyihlola ngokuhlola imbedumehlwana nezinsini. Izinsikazi uyakwazi ukubona ngokuhlola ingaphakathi lesikhumba sikateletele.


Izifo/ukugula

Kungabe ngibona ngani uma izimvu noma izimbuzi zinesifo sokulahlekelwa igazi?Izimbuzi nezimvu ziphathwa isifo sokulahlekelwa igazi ikakhulukazi uma zingenwe izikelemu eziyinsungulo. Uma isilwane sihlaselwe ilezi zikelemu kakhulu singagula size sife. (Kubalulekile ukwazi ukuthi zikhona ezinye izinhlobo zezikelemu ezingena impahla kodwa zingasidali isifo sokulahlekelwa igazi nazo okumele zinqandwe).

Ungahlola ingaphakathi lesikhumba eduze kwamehlo esilwane ukuze ubone ukuthi sinaso yini lesi sifo sokulahlekelwa igazi. (Umfanekiso 7). Uma amehlo enombala ogqamile obomvu noma ozenza sakuba bomvu, leso silwane siphilile kodwa uma kunokuphaphatheka noma kumhlophe qwa, leso silwane siyagula futhi sidinga ukulashelwa izikelemu (Umfanekiso 8).

Umfanekiso 7: Uhlola isilwane ukuthi asinaso sifo sokulahlekelwa igazi ngokubheka amehlo.

1 2 3 4

Umfanekiso 8: Umbala wembedumehlwana ukhombisa amazinga okulahlekelwa igazi – umbala omhlophe qwa (1) ucishe ube bomvu (2) okukhomba ukuthi isilwane sidinga ukulashwa (3) sibomvu kakhulu (4) asidingi ukwelashwa.

(Malan F.S., Van Wyk J.A. and Wessels C.D., 2001. Clinical evaluation of anaemia in sheep: Early Trials. Onderstepoort Journal of Veterinary Research, 68, 165-174.).


Ukwelashwa nokuvikelwa kwezifo/ukugula


Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? Eminye imithi iyayivikela imfuyo ekutheni ingenwe izifo kanti eminye ilapha lezo zifo uma seziyingenile imfuyo.

Ukugoma kuyayivikela impahla ekuguleni ngokuyinika isikali esincane segciwane elibanga isifo esithize, eselincishiwe amandla okugulisa. Lokhu kusiza impahla ukuthi yandise amasosha ayo omzimba ngokwayo ukuze ikwazi ukulwa nalesi sifo ngokuzayo kodwa ingabeki impilo yayo engcupheni yokugula kakhulu. Eminye yalemijovo yokugoma kumele inikwe imfuyo njalo kanye ngonyaka njengomjovo womkhonywana, nesifo samaqhuqhumba. Eminye imijovo isetshenziswa kanye kuphela umjovo usebenza impilo yonke yempahla, njengomgomo mphunzo othathelanayo.

Abafuyi bangaxhumana nodokotela bezilwane abaqashwe nguhulumeni, bathole imininingwane ngemigomo etholakala mahhala engabasiza ukunqanda izifo ezithize. Isibonelo nje, umgomo i-Blanthrax ivikela umkhonywana ne Anthrax kanti umgomo i-RB51 igomela umphunzo othathelanayo.

Kunezifo ezingavikelwa ngezinhlelo zokuvikela izifo, njengokuthi umfuyi angavikela umbendeni ngokudipha izinkomo ngendlela okuyiyo nangezikhathi ezifanele, ngesikhathi semikhaza, noma sesidlulile isikhathi semikhaza. Uhlelo lokuvikela izifo lungasbenzisana neminye imithi yokwelapha. Njengokuthi, umfuyi angayithutha impahla ayise edlelweni elisha lapho kungekho khona izikelemu bese eyijovela izikelemu njalo emva kwezinyanga ezimbalwa ukuze avikele izifo ezibangwa izikelemu.

Umfanekiso 9: Umnxumo osetshenziselwa ukuphuzisela izikelemu.

3 Lesi sigaba sibheka izinhlobo zokwelapha zesiLungu. Abafuyi abaningi basebenzisa umuthi weSintu ngempumelelo. Imithi yesiLungu ingalekelela empilweni yemfuyo. Abafuyi abasanda kuqala ukufuya kumele baqinisekise ukuthi bayazi ukuthi umuthi weSintu nowesiLungu usebenza kanjani. Okunye okumele bakwazi ukuthi kumele uyinike isikali esingakanani uma igula imfuyo, nokuthi ungayinika ngaziphi izindlela.

Lesi sigaba sinikeza izeluleko zokuthi ungayisebenzisa kanjani imithi yesiLungu nokuthi yingani kumele isetshenziswe ngendlela okushiwo ngayo kuphela.



Uma isifo singalapheki ngomgomo noma ngohlelo lokuvikela, kujwayelekile ukuthi silashwe ngomuthi. Kunezinhlobo eziningi ezahlukene zemithi futhi kubalulekile ukuthi umfuyi azi ukuthi yini engalhambi kahle empahleni yakhe ngaphambi kokuba athenge umuthi, awusebenzise. Umuthi osetshenziswa kakhulu ongesiwo umgomo uyisibulali magciwane-uzifozonke, njenge-Terramycin. Lemithi isebenza ezifweni ezibuyayo, njengokufa kwemibele noma izilonda ezinobomvu obuningi.

Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo?Kungenzeka ukuthi engabe uvikela imfuyo yakho ekuguleni noma engabe welapha imfuyo evele isigula. Uma welapha imfuyo egulayo, kumele ube wazi ukuthi yini engahambi kahle kuyo ukuze uyelaphe ngokuphelele. Uma sewazi ngezimbangela zokugula kwemfuyo yakho, udinga ukuthi ucabange ngalokhu okulandelayo:

• Yimiphi imithi edingekayo? Qinisekisa ukuthi uthenga noma uthola umuthi okuyiwo wokwelapha imfuyo yakho. Umuthi okungesiwo, ngeke uyisize imfuyo.

• Kumele uyinike umuthi ongakanani? Imithi eminingi inikwa ngokwezikali ezihambelana nesisindo sesilwane. Isilwane esincane sinikezwa umuthi omncane kuthi leso esikhulu sona sinikwe othe xaxa. Kubalulekile ukuthi wazi isisindo sesilwane osilaphayo ukuze wazi ukuthi kufanele usinike umuthi ongakanani. Umuthi omningi, njengowokwelapha imfuyo enombendeni, ungayibulala kalula imfuyo yakho, kanti eminye imithi ilahlekelwa amandla uma kungafakwanga isikalo esanele ukubulala amagciwane.

Umfuyi angathenga isikali esizomnika indlela eqondile yokukala isisindo semfuyo. Isikali sebhande singasebenza ezinkomeni, ezingulubeni, nasemahhashini. Ibhande libekwa likekelezele isifuba semfuyo ngemva kwamahlombe bese isikali sifundwe ebhandeni, njenge tape-measure yabathunga izingubo.

Ekugcineni kwaleli bhuku kukhona ithebula elizokunikeza incazelo ngesilinganiso sesisindo sezilwane nokuthi kufanele uzinike isilinganiselo esingakanani somuthi.

Umfanekiso 10: Ukufundwa ibhande lokukala isisindo ukuze kubhekwe ukuthi imbuzi yakho isinda kangakanani.



Umfanekiso 11: ukusebenzisa ibhande lokukala isisindo sezinkomo ukuze uthole isisindo sesilwane.

• Unganikwa kanjani umuthi? Imithi ehlukene inikezwa ngezindlela ezahlukahlukene. Kunemithi enikezwa kuphela emlonyeni, eminye idinga imi jovo eminye kumele ibekwe nga phandle komzimba wesilwane. Kuba lulekile ukwazi ukuthi usetshenziswa kanjani umuthi ngoba eminye ingayi siza imfuyo uma ijovwa esikhumbeni, kodwa ibe ingozi uma uyifaka emlo nyeni.

• Ijovwa kuphi impahla? Zintathu izinhlobo zemijovo ezingasetshenziswa, kuba semuthini owusebenzisayo.

Uhlobo lokuqala lomjovo ujovwa esicutshini, okumele inikezwe ngokujulile esicutshini (intramuscular injection). Uma sidinga isikali esingaphezu kuka 20ml ngesikhathi esisodwa, impahla kumele ijovwe ezindaweni ezimbili ezahlukene. Lomjovo uvamise ukunikwa esinqeni sempahla lapho kunezicubu zenyama eziningi khona kodwa uqheliswe emgogodleni.

Umfanekiso 12: Ujova kuphi nendawo futhi kanjani uma ujova esicutshini.



Uhlobo lwesibili lomjovo ilolu olufakwa ngaphansi kwesikhumba. Lolu lubizwa nge-(subcu taneous injection). Inalidi ingagoba kancane, isikhumba usincinze phakathi kweminwe wenzele uku khuphula isikhumba ukuze inalidi ikwazi ukuya ngaphansi kwaso ngaphandle kokuthi iye esicutshwini. Lomjovo uvamise ukunikwa entanyeni lapho kutholakala khona isikhumba esiningi nesilengayo.

Umfanekiso 13: Uwufaka kanjani umjovo phansi kwesikhumba kodwa ungangeni esicubini.

Umjovo wesithathu obizwa nge-intravenous, lokhu kujovwa ngqo emthanjeni wesilwane. Lolu hlobo lomjovo luwuhambisa emzimbeni wonke umuthi ngokukhula ukushesha. Nokho ke, kungumjovo olukhuni ukuwusebenzisa ngoba kunzima ukuthola umthambo esilwaneni esigulayo futhi kumele lowo ojovayo angawuphushi kakhulu. Lokhu kungayibulala impahla. Kanti uma imfuyo igula isivele ilele phansi, ilapho kufanele khona umfuyi ukuthi ayinikeze i-intravenous injection ngoba eminye imijovo ingathatha isikhathi eside ukuthi isebenze. Kunemithambo emikhulu entanyeni yesilwane naseduze kwemibele yenkomazi.

• Uhlobo luni lwenalidi nesipetu okumele ngilusebenzise? Kumele usebenzise inalidi ebukhali nezipetu ezintsha noma zifakwe emanzini abilayo. Inalidi engcolile izothelela isilwane osijovayo ngesifo sesilwane ogcine ukusijova ngaleyo nalidi. Isipetu esingcolile naso singakhinyabeza umuthi owusebenzisayo. Ngalendlela, esikhundleni sokwelapha, ungathelela imfuyo ngezinye izifo. Izinalidi nezipetu ezibilisiwe angasetshenziswa ngaphandle kwengozi. Kepha kumele kubiliswe ngokushesha emva kokuthi kusetshenzisiwe. Umfuyi kumele abheke ukuthi inalidi ayigqwali, okwenzeka uma isibiliswe izikhathi ezingaphezu kwezintathu. Inalidi egqwalile kumele ilahlwe kude ngokucophelela ukuze izingane nezinye izilwane zingakwazi ukuyithinta.

Imijovo yokugoma kumele inikezwe ngezinalidi ezintsha ukuze ukuthomba kungalimazi umgomo:

• Uma ujova izinkomo, sebenzisa isipetu esingu 20cc nenalidi engu 18 geji.

• Uma ujova izimbuzi, sebenzisa isipetu esingu 10cc nenalidi engu 18 geji.



• Uma ujova izinkukhu, sebenzisa isipetu esingu 2cc nenalidi engu 20 geji.

• Uma ujova izingulube, sebenzisa isipetu esingu 20cc nenalidi engu 18 geji kwizinsikazi, izinduna nezinsikazi ezisencane.

• Uma ujova izingulube, sebenzisa 10cc noma 2cc ne 18 geji noma 20 geji inalidi uma ujova amachwane namaqwangu (kuya ngokushiyana kobukhulu bezingulube).

Izinalidi nezipetu ezifanele ukugoma, ilezi ezimfishane zangaphansi kwesikhumba, ezakhiwe ngensimbi, ezinenalidi enguhhafu we-inch enesilinganiso sika 15 wesipetu esiwumshini ozishintshayo. Lokhu kwenza ukugoma kube umsebenzi olula. Kanti, ukugoma kungenziwa ngezinalidi nezipetu njengoba kushiwo ngenhla.

Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge?Ziningi izinto okumele uzicabange uma uthenga umuthi. Nansi imibuzo ebalulekile: Imuphi umuthi engiwudingayo walezizifo ezihlasela impahla yami? Ngabe lo oshibhile iwona ongcono? Ngabe lomuthi kumele ugcinwe endaweni epholile? Ngabe uzophelelwa nini yisikhathi? Ngabe uzosebenza kangaki lo okulelibhodlela?

Kunezinhlobo ezimbili zozifozonke. Uhlobo lokuqala ulusebenza ngokushesha (Short Acting – 100 noma 120). Lomuthi unceleka ngokushesha egazini kodwa awuhlali isikhathi eside egazini lokho kusho ukuthi kufanele isilwane sijovwe kanye ngosuku kuze kuphele izinsuku ezintathu okungenani. Lo othatha isikhathi esincane kumele unikezwe impahla enezifo ezisheshayo ukwanda egazini, njengomqhaqhazelo. Uhlobo lwesibili olunceleka kancane egazini (Long Acting – LA), kodwa usebenza isikhathi eside. Kwesinye izimo umjovo owodwa ungahle wanele, kanti kwesinye isikhathi kudingeka uphindwe umjovo emva kwezinsuku ezintathu. Lenhlobo kazifozonke ingasetshenziselwa izifweni ezisabalala kancane kancane, njengesifo samakhaza noma isifo semibele.

Kwesinye isikhathi uma umfuyi ethenga umuthi wokugoma, umthengisi uzomnika iphakethe leqhwa azophatha ngalo umuthi eyanawo ekhaya. Lokho kusho ukuthi umuthi akumele ugcinwe ngaphandle kwesiqandisi ngaphazu kwamanithi ambalwa ngesikhathi. Uma umfuyi engenaso isiqandisi sokubeka umuthi, kumele awusebenzise empahleni ngalo lelolanga. Imithi egcinwa ibanda akufanele igcinwe esiqandisini esineqwa (freezer) kodwa kulengxenye epholile yesiqandisi ngoba uyafa umgomo.

Ziningi izitolo ezithengisa amabhodlela emithi engalapha izinkomo eziningi, kepha kumele usetshenziswe wonke uma usuvuliwe. Umfuyi angazibonela ukuthi ulahla imali uma ethenga lomuthi uma engenazo izinkomo iziningi. Kulesi simo umfuy kumele acele noma abuze esitolo ukuthi kunganjani uma bengamthengisela ngengxenye yawo. Kodwa-ke izitolo eziningi azikwenzi



lokhu. Kulesi simo, ningasebenzisa ibhodlela elilodwa nomakhelwane abanele ukuthi umuthi uphele ngesikhathi esifanele ungakonakali.

Ngakhoke uma uthenga umuthi, bheka lezizinto ezilandelayo ngaphambi kokuba uthathe isinqumo:

• Umuthi ongakanani okumele ufakwe emjovweni owodwa?

• Ngabe umjovo owodwa uzothatha isikhathi esingakanani?

• Yiluphi uhlobo lukazifozonke oludingekayo?

• Ngabe umuthi ungabekwa ekhabetheni noma udinga indawo ebanda kakhulu?

• Zingaki izilwane ezingajovwa ngomuthi osebhodleleni?

• Uzophelelwa nini isikhathi lomuthi?

Kwesinye isikhathi isifo aselapheki ngozifo zonke abatholakala ezitolo zabalimi kungafanele uvakashele udokotela wempahla ukuze uthole umuthi ohlukile kodwa odayiswa odokotela bemfuyo kuphela.

Ngingawubeka kanjani umuthi?Okubaluleke kakhulu ngokubeka umuthi ukuthi umfuyi abe nesiqiniseko sokuthi izingane ezincane azisondeli lapho kubekwe khona imithi yemfuyo. Eminingi yawo iyingozi kakhulu, ingabagulisa abantwana bafe nokufa. Ngakho ke kumele ibekwe ekhabetheni lapho izingane zingeke zikwazi ukufinyelela khona noma endlini ehlala ikhiyiwe ngaso sonke isikhathi.

Okunye okumele ukukhumbule ngokugcina imithi ukuthi lapho kunokukhanya okuningi khona noma ilanga kuyayibulala ingxenye yomuthi obuzosebenza ukwelapha imfuyo. Ngakho ke imithi kumele ibekwe endaweni enjengamakhabethe noma endlini engezushiswa ilanga kuyo.

Futhi kubalulekile kumfuyi ukuthi abheke usuku lokuphelelwa isikhathi ukuze angayiniki impahla ongeke usayisiza.

Kukhona eminye ke imithi edinga indawo ebanda kakhulu, ikakhulukazi imigomo exutshwa namanzi. Lena kumele igcinwe kwisiqandisi noma ikekezelwe ngeqhwa esikhwameni seziqandisi (Qikelela akufanele ibekwe kwingxenye yesiqandisi ebanda kakhulu ebaneqhwa). Kumele ugcinwe ethunzini, hhayi elangeni ngenkathi umfuyi elungiselela ukuwusebenzisa uma engakezukuwusebenzisa ngalesosikhathi.

Kubalulekile ukuthi amabhodlela agcina imithi abhalwe kucace, ikakhulu uma imithi icathazelwe emabhodleni okungewona awomuthi. Kumele abhalwe ngegama lomuthi, nosuku ozophelelwa ngawo yisikhathi.



Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo?Kumele umfuyi abe nophawu noma umaka wokubona isilwane ngasinye ukuze akwazi ukugcina imininingwane ngezilwane ezilashiwe. Uma kunezinkomba zokuthi uchitha imali eningi welapha isilwane esisodwa, ungacabanga ukusidayisa.

Kumele ngiyiphathe futhi ngiyisebenzise kanjani imijovo yokugoma?

Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkomo, izimvu kanye nezimbuzi 4 Qinisekisa ukuthi umuthi wokugoma owuthengile uhanjiswe wagcinwa

ngendlela efanele ngoba uma kungenjalo ungase ungasebenzi kahle noma ungasebenzi kwanhlobo.

4 Landela indlela ebekiwe lapho ujova izilwane.

4 Uma usuwuxubile, sigome masinyane isilwane.

4 Bheka ukuthi lowomuthi kumele uhlale egazini lesilwane isikhathi esingakanani ngaphambi kokuba silungele ukudliwa.

4 Bulala amagciwane kwisyringe nezinalidi ngokuzibilisa imizuzu eyishumi nanhlanu.

4 Kumele ungasebenzisi inalidi eyodwa ezilwaneni ezihlukene ukuze ungafafazi ukugula.

4 Uma ugoma izilwane ezimithi bheka imiyalelo ebhaliwe ngoba kungenzeke ziphune uma zigonywa.

4 Ungalinge ugome izilwane ezigulayo.

4 Yisebenzise yonke imijovo njengokuyalelwa nangezikhathi ezibekiwe (uma ugoma isifo samahhashi noma i-blue tongue.)

4 Beka imithi yakho yokugoma kwisiqandisi, hhayi kwi freezer!

4 Ungawusebenzisi umuthi wokugoma emva kwesikhathi esibhaliwe kuwona.

4 Kuleyo mithi efika noketshezi lokuyixuba, ungasebenzi amanzi ngoba ngeke usasebenze lowo muthi.

4 Qinisekisa ukuthi imithi yokugoma awuyigcini endaweni eshisayo nokuthi ayihlatshwa ilanga.

4 Landela izindlela eziyaleliwe zokusebenzisa lowomuthi.



Izinto okumele uziqaphele uma ugoma izinkukhu Ngaphezu kwalezindlela ezibhalwe ngenhla kumele ulandele lemiyalelo:

4 Goma zonke izinkukhu endlini eyodwa kanye kanye.

4 Ungawuvuli uwuxube umuthi wokugoma uma ungakakulungeli ukuwusebenzisa.

4 Ungasebenzisi izitsha zensibi lapho uxuba umuthi wokugoma – sebenzisa izitsha zaplasiki.

4 Sebenzisa amanzi ahlanzekile abandayo angaphumi empompini uma uxuba umuthi wokugoma.

4 Kumele ube nezistsha ezanele ukuze izinkukhu ziphuze ngesikhathi esifanayo.

4 Ukuze izinkukhu uzithole zinxaniwe ngosuku lokugoma, ziphuce amanzi ngobusuku obandulela usuku ozozigoma ngalo.

4 Ibhodlela lomuthi wokugoma livulele emanzini.

4 Ungalinge uwubeke ulangeni umuthi wokugoma.

4 Ungaziniki lutho olunye lokuphuza izinkukhu kuze kuphele umuthi.

4 Uma usebenzisa amanzi kampompi ukuxova umuthi wokugoma faka ubisi oluyimphuphu olungenamafutha (skim milk powder).

Ngingayiphatha kanjani imithi yokugoma?Imithi yokugoma kumele igcinwe ibanda kodwa iyonakala uma iphenduka iqhwa. Uma uhamba nomuthi wokugoma kumele uwusonge ngephepha, uwufake kucwazi esikhwameni sokubandisa kanye neqhuzu leqhwa.

Imiphi imithi ebalulekile nezinsiza kusebenza okumele ngihlale nginazo?Kubalulekile ukuthi imithi esebenza njalo nezinto zokulapha imfuyo zihlale zikhona eduzane ukuze imfuyo yakho ihlale inempilo futhi ukwazi ukulapha impahla yakho egulayo ngokusheshe ukuze ingafi.

Izinto zokwelapha ezibalulekileLezi zinto zokwelapha ezilandelayo zibalulekile uma uzokwazi ukugcina imfuyo yakho iphilile:

• Isifutho esigaxwa ehlombe- sisetshenziselwa ukufutha izimuncagazi ezihlala ngaphandle komzimba wezilwane ikakhulukazi imikhaza.

• Isikali sesisindo noma ibhande lokukala isisindo – ukuze ukwazi ukubona isisindo semfuyo yakho.



• Into yokubheka izinga lokufudumala kwempahla eshuthekwa ezinqeni ukuze ubone ukuthi iyagula yini (thermometer).

• Izipetu (5cc, 10cc, 20cc) – ubukhulu bushiyana ngokuthi iluphi uhlobo lwempahla.

• Izinalidi ezintsha – ukuze ujove izilwane (18 geji izinkomo, 20 geji izimbuzi nezimvu).

• Amagloves kacwazi noma izikhwama ezingocwazi – zokubamba izilonda ezigcwele ubomvu noma uma inkomo iphunzile.

• Umnxumo wokuphuzisa umuthi.

• Ibhokisi lokufaka imithi yakho.

Lezinto ezilandelayo kungakuhle ube nazo uma ufuye impahla:

• I-Burdizzo – eyokuthena izilwane zezinduna.

• Isiklilingi (elastrator) – eyokuthena izimvu kanye namachwane asemancane (angakaqedi izinsuku eziyishumi ezalwe) ibuye isetshenziselwe ukunquma imisila yezimvu.

• Umshini wokufaka amacici endlebeni (ear tag).

• Isikelo sokucwecwa izinselo uma sezikhule kakhulu.

• Umshini wokumaka isikhumba – usetshenziswa ukwenza omaka esikhumbeni sezingulube, izimbuzi nezimvu.

• Insimbi yokushisa umaka esikhumbeni senkomo.

• Isipetu esiyisibhamu sokuphuzisela izikelemu – owokukhipha izikelemu ezinkomeni, izimvu nasezimbuzini.

• Isipetu esikhulu sokuphuzisa izimvu/izimbuzi (20cc, 50cc).

• Amaglavu afika ezindololwaneni owagqoka lapho usiza insikazi ukuthi

• Umnxumo – ulisebenzisela ukuncelisa amachwane.

• Ibhodlela lokuncelisa – elokuncelisa ubisi amachwane afelwe onina noma izimvu namachwane abuthaka.

Lezinto ezilandelayo zidingwa kakhulu abafuyi bezingulube:

• Impintshisi yokuqunda amazinyo – isetshenziselwa ukunqunda amazinyo amachwane ezingulube.

• Isikele sokunquma imisila.

• Ubisi oluyisithubi lokuncelisa amazinyane asanda kuzalwa olusetshenziswa uma amazinyane engalutholi ubisi konina emva kwehora ezelwe.



Imithi ebalulekile Umfuyi kumele ahlale enayo lemithi elandelayo esandleni:

• Umuthi obulala izinhlobo eziningi zezikelemu.

• Umuthi oyimpuphu oyisibulala magciwane wamehlo.

• I-Diphu (le ethelwa ezilwaneni noma le ejwayelekile exutshwa namanzi).

• Isifutho sezilonda esixosha nezimpukane – sokulapha izilonda namadlebe emva kokufakwa amacici nokunye.

• Imithi engozifozonke efakwa ngomjovo njenge Terramycin noma Hi-Tet.

• Umjovo wokulapha umbendeni.

• Umuthi owomjovo one sulphur – owokulapha i-Coccidiosis/uhudo, isifo samaphaphu kanye nokubola kwezinselo.

• Isifutho se iodine – sifuthwa emzimbeni ukwelapha wamachwane ukwelapha amaqhuqhumba, izilonda, ukubola kwezinyawo kanye nezinkaba.


Imininingwane yezifo nokwelashwa kwazo

Im

inin

ingw

ane

yezi

fo n

okw

elas

hw

a kw

azo

Izifo

nok

ugu

la o

kun

gah

lase

la iz

inh

lobo

ezi

hlu

ken

e ze

mfu

yo

4 Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isifo

sam

atel

e

(Foo

t and

mou

th d

isea

se)

Um

fane

kiso

14:

Izi

lond

a em

lom

eni w

embu

zi k

anye

na

sezi

nsel

wen

i zen

kom

o i .

Izilo

nda

emlo

nyen

i na

sezi

nsel

wen

i, uk

ugxa

za

kwam

athe

kan

ye n

okuv

ilaph

a kw

esilw

ane.

Uku

gom

a ku

vum

elek

e uk

uthi

ku

guny

azw

e uh

ulum

eni

ngap

hans

i kw

emib

ande

la.

Asi

laph

eki –

laph

o si

thol

akal

a kh

ona

kum

ele

sibi

kwe

mas

isha

bes

e ku

thi i

mih

lam

bi

ethi

ntek

ayo

igon

ywe

nom

a ib

ulaw

e uh

ulum

eni

ngok

ushe

sha

ukuz

e ku

nqan

dwe

ukw

anda

kw

aso

lesi

fo.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

gula

kw

amap

haph

u

(lung

infe

ctio

ns)

Uku

khw

ehle

la,

ukug

xaza

am

afiny

ila

noku

phef

umul

a ka

nzim

a.

Kung

atsh

enzi

swa

umut

hi o

hlan

gani

se

izith

ako

ezah

luke

ne

ukuv

ikel

a iz

ilwan

e uk

uze

zing

ahla

selw

a ilo

khu

kugu

la

ezim

buzi

ni

nakw

izim

vu.

Izilw

ane

ezig

ulay

o zi

ngal

aphe

ka n

gohl

obo

lozi

fozo

nke

aba

wum

nden

i weo

xyte

trac

yclin

e ok

unga

ba y

i Ter

ram

ycin

nom

a i H

i-Tet

.

Isik

ali s

e H

i-Tet

200

LA

:

• 1m

l/10k

g w

esilw

ane

esip

hila

yo.

• Ph

inda

futh

i em

va k

wez

insu

ku e

zint

athu

.

Am

athu

mba

(abs

cess

es)

Um

fane

kiso

15:

Ith

umba

em

hlat

hini

w

embu

zi ii .

Uku

vuvu

ka

okus

hisa

yo,

okun

obom

vu fu

thi

okub

uhlu

ngu.

Kw

ezin

ye iz

ikha

thi

ayaq

hum

a aj

uze

ubom

vu.

Nqa

nda

ukw

anda

kw

emik

haza

uq

ikel

ele

isim

o se

nhla

nzek

o.

Sebe

nzis

a in

sing

o eb

ilisi

we

uma

inda

la u

kusi

ka

ithum

ba, l

isik

e is

ipha

mba

no. F

utha

nga

man

zi

asith

uku

axut

shw

e no

saw

oti (

abili

siw

e af

akw

a us

awot

i is

ipun

i sik

awot

i enk

omis

hini

eyo

dwa

enam

anzi

ab

ilayo

) no

ma

ufak

e i i

odin

e es

ilond

eni.

Futh

a ng

esifu

tho

sezi

lond

a nj

enge

-Wou

ndse

pt P

lus

uma

usul

ikha

mile

wal

ihla

nza.

Shi

ya is

ilond

a si

vule

kile

uk

uze

som

e. S

hisa

oku

sebe

nzis

e ku

lelo

thum

ba n

goba

ku

ngat

hele

la a

bant

u ne

zilw

ane.

Bili

sa in

sing

o nj

alo

unga

kayi

sebe

nzis

i.

ISEX

WAY

ISO

! U

ma

isilw

ane

sina

mat

hum

ba a

mab

i kak

hulu

no

ma

amat

hum

ba a

man

ingi

at

husa

yo n

oma

sith

andw

a am

athu

mba

nja

lo, k

umel

e si

nqun

ywe.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

qunj

elw

a (B

loat

)Is

isu

sesi

lwan

e si

yaqu

mba

. Is

ilwan

e si

khom

bisa

uk

unga

khul

ulek

i nok

unge

phili

, ku

yenz

eka

ilale

pha

nsi,

ihlu

leka

uk

uphe

fum

ula

futh

i kuy

enze

ka

ife.

Ung

avum

eli i

mpa

hla

idle

ul

ucer

ne o

luhl

aza,

iclo

ver

nom

a ez

inye

izits

halo

ezi

dala

uk

uqun

jelw

a. K

umel

e zi

nike

zwe

ulur

cern

e ka

ncan

e ka

ncan

e zi

ze z

ijway

ele

bese

zi

nike

zwe

utsh

ani o

buni

ngi

ngap

ham

bi k

okuy

odla

iluc

erne

is

ikha

thi e

sifis

hane

. Um

bila

na

wo

uyak

udal

a uk

uqun

jelw

a.

Qin

isek

isa

ukut

hi a

kukh

o oc

waz

i nez

ingc

ingo

laph

o ku

dla

khon

a im

fuyo

yak

ho.

Iphu

zise

am

afut

ha o

kuph

eka

ukal

akat

eni (

uhha

fu w

elith

a um

a ku

yink

omo)

nom

a um

uthi

w

okuq

eda

ukuq

unje

lwa

obiz

wa

ngeb

loat

gua

rd.

Ung

ayiv

umel

i ila

le p

hans

i. U

ma

ilele

ivus

e im

e ng

ezin

yaw

o, ih

ambe

ize

ibho

dle.

Um

a is

imo

sesi

ying

ozi i

gwaz

e ng

ombe

se o

hlan

zeki

le o

cijil

e ku

leyo

nda

wo

equm

bile

uku

ze

kuph

ume

umoy

a.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

fa k

wem

ibel

e (M

asti

tis)

Um

fane

kiso

16:

Uku

fa k

wem

ibel

e ok

unga

laph

eki iii

.

Um

bele

ow

odw

a no

ma

emin

ingi

iyav

uvuk

ala

futh

i ib

uhlu

ngu.

Um

bele

ukh

ipha

am

anzi

an

sund

u no

ma

ubis

i ol

wam

anzi

olu

nega

xa

ezin

obom

vu o

buph

uzi n

oma

obum

hlop

he.

Kung

enza

uku

thi i

mib

ele

ife

nom

a is

ilwan

e uq

obo

lwas

o si

fe u

ma

umbe

le u

ngal

ashw

a.

Um

a nj

e in

kom

o is

ike

yaph

athw

a uk

ufa

kwem

ibel

e

isis

engc

uphe

ni y

okup

hind

a ip

hath

we

ilesi

sifo

.

Khum

bula

uku

thi i

mik

haza

em

inin

gi e

mib

elen

i w

enko

maz

i nom

a is

ithol

e un

gaw

ulim

aza

umbe

le.

Kum

ele

imib

ele

yezi

nkom

azi

nezi

thol

e id

ishw

e nj

alo

uma

kubo

naka

la u

kuth

i im

ikha

za

min

ingi

.

Imib

ele

enge

nwe

isifo

sok

ufa

kwem

ibel

e ab

ayim

bang

ela

enku

lu y

okut

hele

leka

kw

emin

ye

imib

ele

nezi

nkom

azi.

Nga

khok

e in

kom

azi e

nale

sisi

fo k

umel

e ku

gcin

we

ngay

o uk

usen

gwa

futh

i kuq

alw

e ng

emib

ele

ephi

layo

uku

seng

wa.

Lok

hu

kuya

siza

ukw

ehlis

a lo

kwan

da

kwal

esis

ifo. G

eza

izan

dla

nem

ibel

e nj

alo

uma

usen

ga.

Qik

elel

a uk

ugez

isis

a iz

andl

a ne

mib

ele

uma

uzos

enga

.

Seng

a iz

inko

maz

i ezi

nobi

si

olun

ingi

kun

alol

o ol

udin

gwa

inko

nyan

e. U

mbe

le o

gcw

ele

kakh

ulu

ubis

i ung

adal

a is

ifo

sem

ibel

e.

Laph

a iz

ilond

a ez

isem

ibel

eni

nges

ifuth

o se

Iodi

ne.

Vum

ela

inko

nyan

e lin

cele

um

a us

uqed

ile u

kuse

nga

ukuz

e ug

wem

e is

ifo s

okuf

a kw

emib

ele.

Uku

ze u

kwaz

i uku

faka

um

uthi

em

bele

ni o

noku

fa k

ufan

ele

uqal

e uw

usen

ge. G

ezis

isa

low

ombe

le o

noku

fa n

gesi

pirit

hi

nom

a am

anzi

abi

lisiw

e as

hisa

yo.

Sebe

nzis

a is

hubh

u el

ilodw

a ku

mbe

le n

gam

unye

. Um

uthi

w

ushu

thek

e w

onke

ung

ene

ebel

eni u

poto

poto

ze u

mbe

le

kanc

ane

wen

yuke

naw

o uk

uze

umut

hi u

ngen

e ka

hle

yonk

e in

daw

o em

bele

ni. L

okhu

kul

ashw

a ku

ngap

hind

wa

kath

athu

ku

land

elan

a um

a ku

nesi

ding

o.

Ung

ayijo

va in

kom

azi n

gom

uthi

ow

uzifo

zon

ke o

ncel

eka

kanc

ane

mzi

mbe

ni w

esilw

ane

obiz

wa

nge

Te

rram

ycin

LA

nom

a i H

i-Tet

200

LA

.

Isik

ali s

e H

i-tet

200

LA

:

• U

ma

uyijo

va e

sicu

tshi

ni:

• 1m

l/10k

g w

esis

indo

.

• Ph

inda

um

jovo

em

va

kwez

insu

ku e

zint

athu

um

a un

gabo

ni u

bung

cono

.

• Kh

umbu

la u

kujo

va u

ngad

luli

ku 2

0ml e

ndaw

eni e

yodw

a,

bese

ujo

va le

eny

e in

gxen

ye

ngom

uthi

ose

le.

ISIX

WAY

ISO

! U

ngal

uphu

zi

ubis

i olu

phum

a ez

inko

maz

ini e

zila

shiw

e –

linda

isik

hath

i esi

beki

we

ngap

ham

bi k

okub

a ul

udle

kod

wa

inko

nyan

e in

gaqh

ubek

a in

cele

.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uhu

do o

luna

mag

ciw

ane

(S

cour

s or

dia

rrho

ea)

Um

fane

kiso

17:

Izi

mpa

wu

zesi

fo so

hudo

.

Uku

huda

kun

gaba

in

kom

ba y

esifo

.

Zini

ngi i

zim

bang

ela

zohu

do e

zilw

anen

i, na

luph

i nal

uphi

lung

adal

a iz

inhl

obo

zohu

do

ezah

luke

ne. O

kufa

ka l

ezi

ezin

genz

ansi

:

• U

hudo

olu

man

zi

olut

ham

bile

.

• U

hudo

olu

mhl

ophe

ol

utha

mbi

le.

• U

hudo

olu

mhl

ophe

ol

unez

inhl

asiy

ana

zeny

ama.

• U

hudo

ulu

bom

vu n

oma

olun

sund

u ok

unga

chaz

a uk

uthi

kun

genz

eka

ukut

hi k

uneg

azi k

ulo.

Um

a is

ilwan

e si

hlal

a si

lash

elw

a iz

ikel

emu

sing

avik

elek

a ku

hudo

ol

udal

wa

izik

elem

u.

Kuca

bang

e no

kugo

mel

a

ipar

atyp

hoid

(isi

fo

sehu

do).

Lokh

o ku

ngas

iza

ukun

qand

a uh

udo

emaz

inya

neni

na

sem

anko

nyan

eni

anen

yang

a ey

odw

a ku

ya k

wez

imbi

li. O

kuny

e on

gakw

enza

uku

gom

a on

ina

ngeE

-Col

i sek

usel

e in

yang

a ey

odw

a ba

zale

uk

uvik

ele

aman

kony

ane

nam

azin

yane

uku

thi

ange

nwe

isifo

soh

udo.

Um

a ku

mel

e uw

ance

lisel

e w

ena

aman

kony

ane,

am

achw

ane

nam

anzi

nyan

e ku

yasi

za

ukut

hi u

gcin

e yo

nke

into

oyi

sebe

nzis

ayo

ihla

nzek

ile.

Indl

ela

yokw

elap

ha e

sebe

nza

kahl

e uk

uxub

a is

ipun

i esi

sodw

a si

kasa

wot

i, iz

ipun

i ezi

ngu

8 zi

kash

ukel

a ka

nye

nelit

ha e

lilod

wa

lam

anzi

afu

dum

ele.

U

ma

uzol

apha

izilw

ane

ezis

enca

ne

ezin

gaka

yeki

swa

ukun

cela

, zi

phuz

ise

lokh

u ka

bili

ngos

uku

unga

zinc

elis

i ub

isi

(kod

wa

unga

dlul

isi i

zins

uku

ezin

tath

u).

Um

a uh

udo

luda

lwa

ukug

ula

kwes

isu,

(u

ma

ubon

a ig

azi e

bulo

ngw

eni),

sijo

ve

leso

silw

ane

ngom

uthi

ow

uzifo

zonk

e on

cele

ka k

anca

ne k

anca

ne e

mzi

mbe

ni

nom

a us

iphu

zise

uzi

fozo

nke

oyim

puph

u

terr

amyc

in(p

owde

r) u

wux

ube

nam

anzi

.

Isik

ali s

e H

i-Tet

200

LA

: •

Um

a uj

ova

esic

utsh

ini.

• 1m

l/10k

g w

esis

ndo

esip

hila

yo.

• Ph

inda

em

va k

wez

insu

ku e

zint

athu

.

Isik

ali s

empu

shan

a ye

-Ter

ram

ycin

:•

Xuba

nam

anzi

uku

phe

isilw

ane

siph

uze.

• Is

ipun

i esi

ncan

e es

inga

gqon

gile

/7kg

ng

esis

indo

ses

ilwan

e.•

Phin

da e

mva

kw

ezin

suku

ezi

ntat

hu k

uya

kwez

inhl

anu.

Am

aphi

lisi i

-Imm

odiu

m iz

insu

ku e

zint

athu

ku

ya k

wez

inhl

anu:

• A

man

kony

ane:

am

aphi

lisi a

mab

ili

ngos

uku

• A

maz

inya

ne: u

hhaf

u w

ephi

lisi n

gosu

ku.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isifo

soh

udo

olun

amag

ciw

ane

(Coc

cidi

osis

) Is

ilwan

e es

iphi

layo

Lokh

u ku

fa k

ujw

ayel

e uk

uhla

sela

izilw

ane

ezis

enca

ne.

Isilw

ane

sikh

ipha

ok

usal

uket

shez

i, uh

udo

olun

egaz

i nge

nxa

yoku

thi i

sifo

si

hlas

ela

inga

phak

athi

lesi

su,

amat

hum

bu, a

map

haph

u no

mlo

mo.

Isilw

ane

siza

ca n

goku

shes

ha

siph

elel

we

ngam

andl

a,

futh

i ing

apha

kath

i lam

ehlo

, um

lom

o ka

nye

neng

emuv

a kw

alo

liba

mhl

ophe

nge

nxa

yoku

lahl

ekel

wa

yiga

zi.

Isilw

ane

esifi

le

Am

asha

shaz

i am

anca

ne

anok

ubam

pung

a no

kum

hlop

he a

bona

kala

ol

wel

wes

ini l

wam

athu

mbu

am

anca

ne. I

sisu

esi

gcw

ele

uket

shez

i neg

azi.

Idal

wa

ukuh

lala

end

awen

i es

wak

eme

ngak

hoke

igci

ne

yom

ile.

Inik

e i-s

ulfa

zine

16%

nj

enge

siph

uzo.

Isik

ali:

Sulfa

zine

16

wam

amili

litha

:

• U

ma

usaq

ala:

Sin

ike

14m

l/10k

g w

esis

indo

ses

ilwan

e es

iphi

layo

• Em

va k

wal

okho

inik

e u7

ml/1

0kg

izin

suku

ezi

mbi

li zi

land

elan

a.

Ezin

ye iz

indl

ela

zokw

elap

haIm

mod

ium

izin

suku

3-5

• A

man

kony

ane:

Am

aphi

lisi

amab

ili n

gosu

ku.

• A

maz

inya

ne: U

hhaf

u w

ephi

lisi

ngos

uku

Veco

xan:

• A

maz

inya

ne e

zim

vu: 1

ml/2

.5kg

w

esis

indo

ses

ilwan

e e

siph

ilayo

um

a si

nam

ason

to a

man

e ku

ya

kway

isith

upha

siz

alw

e. L

apha

w

onke

am

azin

yane

ezi

mvu

em

hlam

bini

.

• A

man

kony

ane:

1m

l/2.5

kg

wes

indo

esi

phila

yo e

nike

zwe

kany

ekan

ye (e

mva

kw

ezin

suku

ez

ingu

14

ufike

end

awen

i en

tsha

oku

ngen

zeka

ibe

nobu

ngoz

i).



Izifo

nok

ugu

la o

kuh

lase

la k

akh

ulu

izin

kom

o

Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Unq

asha

/Usi

qim

u (A

nthr

ax)

Inko

mo

ephi

layo

Isilw

ane

sifa

ngo

kush

esha

, si

ngak

hom

bisi

zim

paw

u ng

isho

em

ahor

eni a

mba

lwa

pham

bi

koku

thi s

ife.

Inko

mo

esifi

le

Igaz

i liy

ajiy

a, li

be m

nyam

a lip

hum

e em

akha

leni

na

ngem

uva.

Lenk

omo

akum

ele

idliw

e ng

oba

lesi

sifo

sih

lase

la n

aban

tu.

Kufa

nele

ishi

swe

nom

a ig

qits

hwe.

Isid

umbu

sen

kom

o es

inal

ezi

zim

paw

u ak

umel

e si

hlin

zwe

nom

a si

vulw

e, n

goba

lokh

u ku

zode

dela

am

agci

wan

e as

abal

ale.

Gom

a iz

inko

mo

nge-

Blan

thra

x ez

oziv

ikel

a ku

Siqi

mu/

iNqa

sha

nom

khon

yana

.

Isik

ali s

omjo

vo iB

lant

hrax

:

• U

mjo

vo o

fakw

a ng

apha

nsi

kwes

ikhu

mba

:

• 2

ml n

gaph

ansi

kw

esik

hum

ba

Uph

inde

lom

jovo

kan

ye

ngon

yaka

.

• Jo

va in

kom

o ok

uqal

a is

enez

inya

nga

eziy

isith

upha

um

a un

ina

way

egon

yiw

e no

ma

uyijo

ve is

enga

phan

si

kwez

inya

nga

eziy

isth

upha

um

a un

ina

enga

gony

wan

ga.

Kujw

ayel

eke

ukut

hi s

inga

bibi

kho

isik

hath

i esa

nele

sok

wel

apha

impa

hla

ekun

gene

ni k

wes

ifo k

uya

ekuf

eni

kway

o. Y

inga

kho

kuba

lule

kile

uk

ugom

a.

Isex

way

iso!

Lesi

sifo

sih

lase

la

naba

ntu

usiv

ule

isid

umbu

sa

lenk

omo.

!Is

exw

ayis

o! U

ngal

inge

us

ihlin

ze n

oma

usiv

ule

isid

umbu

sa

lenk

omo.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

thel

elan

a ng

okup

hunz

a

(Con

tagi

ous

abor

tion

(CA

)/ B

ruce

lla)

Um

fane

kiso

18:

In

kony

ane

el

iphu

nziw

e iv.

Inko

mo

ephi

layo

Lesi

sifo

sib

anga

uku

phun

za

emhl

ambi

ni.K

uvam

e ez

inko

men

i ezi

nezi

nyan

ga

ezin

e ku

ya k

wez

iyi-7

zim

ithi,

kant

i kok

unye

inko

mo

izal

a ith

ole

bese

liya

fa.

Sibo

naka

la n

gom

hlap

ho

onga

jway

elek

ile.

Um

a is

ifo s

esin

esik

hath

i in

kom

o ib

onak

ala

ngok

uvuv

ukal

a ok

unam

anzi

ed

olw

eni n

oma

wom

abili

.

Izin

kunz

i zin

gaph

elw

a in

zalo

.

Izith

ole

kum

ele

zigo

nyw

e.

Gom

a iz

ithol

e ez

inez

inya

nga

ezin

e ku

ya k

wez

iyis

ikho

mbi

sa

nge-

Bruc

ella

S19

(jov

a ka

nye

kuph

ela)

Ung

azijo

vi iz

ithol

e ez

inez

inya

nga

ezin

gaph

ezu

kwez

iyi-9

. Im

iphu

mel

a yo

kuxi

long

a iz

othi

in

kom

o in

ales

ifo k

anti

ayin

aso.

Isik

ali s

e-Br

ucel

la S

19:

• Xu

ba u

kets

hezi

nep

hilis

i•

Jova

nga

ma

5ml n

gaph

ansi

kw

esik

hum

ba.

Olu

nye

uhlo

bo lo

mjo

vo i-

RB51

–

enga

jova

izin

kom

azi z

anom

a iy

iphi

imin

yaka

kod

wa

ezim

ithi

zing

aphu

nza.

Isik

ali s

e-RB

51:

• Xu

ba u

kets

hezi

nep

hilis

i

• Jo

va u

2ml p

hans

i kw

esik

hum

ba.

• U

ma

inko

nyan

e lij

ove

emin

yake

ni e

min

e ku

ya

kwey

isith

upha

libe

sel

inik

wa

I boo

ster

um

a se

linez

inya

nga

12 k

uya

ku16

, kum

ele

lijov

e m

inya

ka y

onke

. Izi

thol

e

Asi

laph

eki.

Izin

kom

o ez

ithel

elek

ile

kum

ele

zibe

kwe

upha

wu

nom

a zi

bula

we

ukuz

e zi

ngat

hele

li ez

inye

kan

ye

naba

ntu.

Isex

way

iso!

Lesi

sifo

sit

hele

la n

aban

tu. I

zim

paw

u ku

bant

u ku

ba u

kush

isa,

uku

julu

ka

noku

phel

a kw

aman

dla.

Kod

wa

akuh

olel

i ek

uphu

phum

eni k

wes

isu.

Imijo

vo y

okug

oma

inga

bagu

lisa

aban

tu,

ipha

the

ngok

uqap

hela

! Uku

gom

a iz

itho

le

ezin

ezin

yang

a ez

inga

phez

u kw

ezin

yang

a ez

i8 k

wen

ziw

a ng

emvu

me

kado

kote

la

kahu

lum

eni k

uphe

la.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Um

khon

ywan

a

(Bla

ck q

uart

er/ Q

uart

er e

vil)

Um

fane

kiso

19:

Izi

cubu

zen

yam

a ye

silw

ane

esin

genw

e um

khon

yane

esi

buke

ka si

ntof

onto

fo v .

Isilw

ane

esip

hila

yo

Ihla

sela

izin

kom

o ez

isen

cane

ez

inez

inya

nga

ezin

tath

u ku

ya k

wes

iyi-6

. Izi

nkom

o ez

inga

phez

u kw

emin

yaka

em

ithat

hu a

zihl

asel

wa

yile

si

sifo

.

Ziba

nok

uvila

pha,

zis

hise

ng

okw

eqile

futh

i zix

huge

. U

mle

nze

owod

wa

uvam

ise

ukuv

uvuk

ala

kube

sen

gath

i uy

atho

foze

la.

Inko

mo

enge

nwe

ilesi

sifo

iyaf

a ng

okus

hesh

a.

Kwes

inye

isik

hath

i ink

omo

egul

ayo

ibuk

eka

seng

athi

ya

shay

wa

umba

ni e

mle

nzen

i.

Inko

mo

esifi

le

Ivuz

a am

anzi

abo

mvu

ans

undu

la

pho

ivuv

ukel

e kh

ona.

Kun

uka

njen

gam

afut

ha a

bolil

e, u

ma

uyih

linza

izin

yam

a za

yo z

iba

nam

agw

ebu,

ano

kum

nyam

a ok

utho

foze

layo

.

Lesi

sifo

usu

vike

la n

goku

gom

a.

Uku

vike

la u

mkh

onya

na

kum

ele

izin

kom

o ez

inca

ne

ezin

ezin

yang

a ez

inez

inya

nga

eziy

isith

upha

kum

ele

zigo

nyw

e ng

omjo

vo o

fana

neB

lant

hrax

, ng

apha

ndle

um

a un

ina

enga

gony

iwe

okus

ho u

kuth

i le

yo n

kom

o ku

mel

e ig

onyw

e is

enez

inya

nga

ezim

bili

kuya

kw

ezin

tath

u ku

be s

ekup

hind

wa

emva

kw

enya

nga.

Isik

ali:

• U

mjo

vo o

ngam

a 2

ml

ngap

hans

i kw

esik

hum

ba.

• U

phin

de u

mjo

vo k

anye

ng

onya

ka in

kom

o iz

e ib

e ne

min

yaka

em

ithat

hu

ubud

ala.

Gqi

ba n

oma

ushi

se in

yam

a ye

nkom

o eb

ulew

e yi

lesi

sifo

uk

uvik

ela

umhl

ambi

. Iny

ama

yakh

ona

inga

bagu

lisa

aban

tu.

Ukw

elap

ha a

kuva

mile

uk

uphu

mel

ela.

Um

fuyi

an

gajo

va in

kom

o ng

e pe

ncill

in

etho

laka

la k

odok

otel

a be

zilw

ane.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Vibr

iosi

sLe

si s

ifo s

ithel

elan

a ng

esik

hath

i so

kukh

wel

a. S

inga

mag

ciw

ane

aban

ga u

buny

umba

ok

wes

ikha

shan

a ng

enxa

yo

kuph

unza

okw

enze

ka

inko

maz

i isa

nda

kum

itha.

Aku

nake

ki lo

khu

kuph

unza

, um

fuyi

ubo

na n

je e

nam

atho

le

amba

lwa

kuno

kulin

dele

kile

.

Izin

kom

o ez

ithel

elek

ile

zing

amith

a em

va k

wez

inya

nga

eziy

i-5 k

uya

kwez

iyi-6

, bes

e zi

ngap

hind

e zi

hlus

hwe

yile

si

sifo

, yiz

e zi

ngat

hele

la e

ziny

e.

Izin

kunz

i azi

hlus

hwa

yile

si s

ifo,

ziya

sifa

faza

nje

.

Sivi

kelw

a ng

okug

oma.

Gom

a ng

e-Vi

bro/

Lept

ofer

m 5

Vac

cine

.

Sebe

nzis

a u-

2ml/e

silw

anen

i ng

asin

ye, u

jove

esi

cuts

hini

.

Gom

a ku

sase

le in

yang

a no

ma

ezim

bili

ngap

ham

bi k

okut

hi

zikh

wel

we

nom

a ng

apha

mbi

ko

kufa

ka im

fuyo

ent

sha

emhl

ambi

ni.

Kuyi

su e

lihle

uku

gom

a m

inya

ka

yonk

e iz

ithol

e ne

zink

omo

eziz

alay

o. U

mut

hi w

okug

oma

kufa

nele

ube

kwe

kwis

iqan

disi

.

Ozi

fozo

nke

bang

aset

shen

zisw

a uk

ulap

ha iz

inko

mo

ezith

elel

ekile

kod

wa

kung

cono

uku

sivi

kela

lesi

fo

kuno

kuse

laph

a.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Um

bend

eni

(Red

wat

er)

Um

fane

kiso

20:

Isi

lwan

e es

esig

ulis

we

umbe

nden

i isi

khat

hi e

side

(Qap

hela

um

cham

o ob

omvu

).

Inko

mo

ephi

layo

Inko

mo

egul

ayo

inyu

kelw

a iz

inga

loku

shis

a lifi

nyel

ele

ku 4

0oC

kuya

ku

42oC

futh

i ay

ikut

hand

i uku

dla.

Iyak

hath

ala,

ihla

la il

ele

phan

si

futh

i iph

efum

ulel

a ph

ezul

u.

Um

a se

siha

mbe

kak

hulu

lesi

si

fo, u

mlo

mo,

am

ehlo

kan

ye

note

lete

le k

uyap

haph

athe

ka

ngok

usaq

anda

.

Inko

mo

icha

ma

umch

amo

obom

vu. E

ziny

e iz

ilwan

e zi

ba

nola

ka.

Um

a uk

ugul

a ku

qhub

eka,

uk

ushi

sa k

uya

ngok

weh

la n

jalo

ku

ze k

ufike

laph

o in

kom

o ifa

kh

ona.

Inko

mo

esifi

le

Igaz

i lal

eyon

kom

o efi

le a

lijiy

i. In

gaph

akat

hi la

yo li

ba p

huzi

es

ikhu

ndle

ni s

okub

a bo

mva

na.

Isib

indi

, iny

ongo

kan

ye

nobu

bend

e bu

yakh

ukhu

mal

a.

Izilw

ane

zing

agon

ywa

kodw

a ku

lukh

uni u

kube

ka n

gend

lela

um

uthi

wok

ugom

a.

Uku

vike

la u

mbe

nden

i, za

ma

ukus

iza

amas

osha

om

zim

ba

enko

mo

ukut

hi a

sebe

nze

ngok

uyiy

eka

ibe

nam

akhi

zane

am

balw

a em

zim

beni

.

Uku

diph

a iz

inko

mo

okun

gena

ni

kany

e ng

enya

nga

kung

asiz

a uk

weh

lisa

lesi

sifo

.

Am

anko

nyan

e az

alel

we

enda

wen

i ena

lesi

sifo

aw

afi u

ma

enga

zuku

dish

wa

esem

anca

ne.

Um

a is

ilwan

e si

bula

we

umbe

nden

i sifa

ke id

iphu

em

zim

beni

was

o uk

ubul

ala

amak

hiza

ne. U

ma

unga

wab

ulal

i, az

olum

a le

zi

zink

omo

ezip

hila

yo a

zith

elel

e ng

esifo

naz

o zi

gule

zife

.

Um

a in

kom

o in

genw

a uk

ugul

a ko

mbe

nden

i ku

mel

e ila

shw

e ng

oba

izof

a.

Aku

nank

inga

um

a ab

antu

bed

la in

yam

a eb

ulaw

e um

bend

eni i

nqob

o nj

e um

a be

zokw

enza

lokh

o ng

enhl

anze

ko.

Laph

a ng

okuj

ova

ngem

ithi e

njen

ge-D

izen

e,

Bere

nil R

TU n

oma

i-Im

izol

e.

Bere

nil R

TU:

• U

mjo

vo a

wus

hone

ezi

cuts

hini

Jova

ng

o5m

l/100

kg is

isnd

o es

iphi

layo

.

• U

ma

ujov

a un

geqi

si k

u-10

ml e

ndaw

eni

eyod

wa.

• D

izen

e: 7

ml/

100k

g.

I-Im

izol

e:

• U

ma

ulap

ha u

mbe

nden

i kup

hela

seb

enzi

sa

u-1m

l/100

kg U

kuvi

kela

um

bend

eni u

laph

e no

kugu

la k

wen

yong

o.

• 2.

5ml/1

00kg

. Isex

way

iso!

Isilw

ane

sing

afa

uma

sijo

vwe

ngom

uthi

ow

eqile

.

!

ARC-Onderstepoort Veterinary Institute



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isifo

sen

yong

o (G

alls

ickn

ess)

In

kom

o ep

hila

yo

Izim

paw

u zi

fana

nez

ikam

bend

eni n

gaph

andl

e ko

kuth

i aw

ukho

umch

amo

obom

vu. I

silw

ane

siny

ukel

wa

ukus

hisa

kom

zim

ba (4

0-44

oC) f

uthi

si

ngav

umi u

kudl

a.

Siya

khat

hala

, sila

le p

hans

i sip

hefu

mul

ele

phez

ulu.

Izin

kom

azi z

inga

yeka

nok

ukhi

pha

ubis

i ziz

ace.

Inga

phak

athi

lom

lom

o, is

ikhu

mba

esi

duza

ne

nam

ehlo

kan

ye n

otel

etel

e ku

shin

tsha

um

bala

us

uka

ube

mhl

ophe

ugc

ine

usuq

anda

.

Isilw

ane

sihl

ala

siso

ngel

ene

sino

bulo

ngw

e ob

uqan

da n

okun

sund

u ob

uqin

ile.

Um

a se

sigu

la k

akhu

lu u

kush

isa

kuye

hla

kube

ok

ujw

ayel

ekile

, kug

cine

sek

weh

le k

akhu

lu.

Inko

mo

esifi

le

Igaz

i lal

enko

mo

aliji

yi.

Inga

phak

athi

lesi

fuba

liba

um

bala

oqa

nda,

no

ma

kube

khon

a uk

uba

bom

vana

nob

a uk

uba

bom

vu o

kugq

amile

.

Inya

ma

iyap

haph

athe

ka.

Isib

indi

siy

avuv

uka

sibe

saw

olin

tshi

um

bala

.

Isik

hwam

a se

nyon

go s

iyav

uvuk

ala

kant

i uk

etsh

ezi l

wen

yong

o lu

yash

ints

ha lu

be

umba

la o

luhl

aza

ngok

ugqw

alile

.

Ubu

bend

e bu

yavu

vuka

la b

utha

mbe

.

Am

anko

nyan

e ag

ula

kanc

ane

bese

aya

sind

a fu

thi a

yago

mek

a um

a ez

alel

we

enda

wen

i

enam

ikha

za a

thw

ala

lesi

sifo

. U

ngaw

adip

hi a

man

kony

ane

aman

cane

. Kum

ele

atho

le

ukul

unyw

a am

ikha

za

esem

anca

ne k

anca

ne k

odw

a uq

haph

ele

ukut

hi u

mbe

le

wam

atho

le a

wul

imal

i.

Izilw

ane

zing

agon

ywa

kodw

a ku

nzim

a uk

ugci

na u

mjo

vo

ngak

ho-k

e ku

balu

leki

le u

kuth

i uy

ivum

ele

imfu

yo y

akho

ibe

nem

ikha

za u

kuze

am

asos

ha a

yo

omzi

mba

akw

azi u

kum

elan

a ne

zifo

.

Izilw

ane

zidi

phe

uma

kune

sidi

ngo

ngap

hand

le

ngap

hand

le u

ma

kugc

wal

e am

akhi

zane

em

ibel

eni n

goba

iy

alim

ala.

Um

a is

ilwan

e si

bula

we

isifo

se

nyon

go d

ipha

um

zim

ba w

aso

ukuz

e ub

ulal

e am

akhi

zane

ng

oba

uma

unga

kwen

zi lo

khu,

am

akhi

zane

azo

thel

ela

ezin

ye

izilw

ane.

Laph

a in

kom

o ng

okuy

ijova

esi

cuts

hini

ng

ozifo

zonk

e os

eben

za n

goku

shes

ha

njen

ge Te

rram

ycin

100

nom

a i

Hi-T

et 1

20, i

zins

uku

ezin

tath

u no

ma

useb

enzi

se u

mut

hi o

njen

ge Te

rram

cyn

LA e

sebe

nza

isik

hath

i esi

de e

ncel

eka

kanc

ane

kanc

ane.

Izik

ali a

zifa

ni, z

iya

ngoh

lobo

lom

jovo

ow

uthe

ngile

.

Isik

ali s

e H

i-Tet

120

:

• U

mjo

vo o

jovw

a es

icut

shin

i.

• 1m

l/10k

g w

esis

indo

esi

phila

yo.

• Jo

va iz

insu

ku e

zint

athu

zila

ndel

ana.

• Kh

umbu

la u

kung

ajov

i won

ke

umjo

vo e

ndaw

eni e

yodw

a. –

U

ngam

ane

ujov

e ng

o 20

ml i

ndaw

o ng

ayin

ye u

be u

sujo

va k

wen

ye.

Emin

ye im

ithi

yok

wel

apha

I-Im

izol

e: 2

.5m

l/100

kg, i

laph

a ne

sifo

se

nyon

go. I

mith

i ele

kele

layo

: Vita

min

B

com

plex

.

Imith

i evu

sele

la u

mzi

mba

nje

nge

Phos

amin

e no

ma

iMet

astim

izoq

inis

a am

athu

ba o

kuth

i isi

lwan

e si

lula

me.

Kum

ele

isilw

ane

sina

keke

lwe.

Asi

nikw

e um

phem

e uk

uze

sing

atho

lwa

ilang

a ne

zim

vula

, kuh

lale

kuk

hona

am

anzi

am

anin

gi a

hlan

zeki

le o

kuph

uza.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Imfu

dum

alo

(S

wea

ting

sic

knes

s)

Um

fane

kiso

21:

Inko

mo

enes

ifo se

mfu

dum

alo

iba

iman

zi e

duze

kw

amad

lebe

nas

ebus

wen

i lap

ho

isila

hlek

elw

e kh

ona

uboy

a vi

.

Lesi

sifo

sid

alw

a ub

uthi

ob

utho

laka

la k

wim

ikha

za

ethi

ze. I

zink

omo

ziya

gula

bes

e zi

ba n

okus

hisa

.

Izilw

ane

ziba

nes

ikhu

mba

es

ivun

dile

em

va k

wen

dleb

e,

nang

emuv

a kw

aman

qina

na

phak

athi

kw

emile

nze

enge

muv

a. Z

iqot

huka

ub

oya

zivu

vuka

le e

mlo

nyen

i na

sem

ehlw

eni.

Lesi

sifo

sidl

ange

ka

khul

u ku

suka

nge

nyan

ga

kaM

asin

gana

kuy

a ku

Nda

sa.

Lobu

man

zi o

buse

- silw

anen

i ak

uwon

a um

julu

ko.

Lesi

sifo

sip

hath

a ka

khul

u iz

ilwan

e ez

inen

yang

a ey

odw

a ku

ya k

wez

ingu

-9.

Isik

hum

ba s

onke

kuy

enze

ka

sith

inte

ke. I

sikh

umba

si

yaxe

buka

kuv

uze

ubom

vu

esik

hum

beni

esi

bhib

hile

.

Um

a in

kom

o ya

kho

inge

nwa

ilesi

sifo

kus

ho u

kuth

i uyi

yeka

ib

e ne

mik

haza

em

inin

gi

kakh

ulu.

Les

isifo

sid

alw

a im

ikha

za.

Kum

ele

imfu

yo y

akho

ibe

nem

ikha

za k

odw

a hh

ayi e

yeqi

le.

Dip

ha iz

ilwan

e za

kho

uma

zine

mik

haza

em

inin

gi n

oma

kany

e ng

enya

nga

phak

athi

ku

kaJa

nuw

ari k

uya

kuN

dasa

ok

uyis

ikha

thi o

kuva

me

ngas

o im

ikha

za.

Ijove

ezi

cuts

hini

ngo

zifo

zon

ke

i- Te

rram

ycin

LA

nom

a i-H

itet

200

LA, i

-Met

astim

kan

ye n

e Vi

tam

in B

com

plex

.

• Is

ikal

i seM

etas

tim: 5

ml

• Is

ikal

i seV

it B

com

plex

: 5m

l.

• Is

ikal

i seV

it A

or M

ultiv

ite: 2

ml

Isik

ali s

eHi-T

et 2

00 L

A:

• U

jovo

ezi

cuts

hini

.

• 1m

l/10k

g is

isin

do e

siph

ilayo

.

• Ph

inda

um

jovo

em

va

kwez

insu

ku e

zint

athu

um

a ku

nesi

ding

o.

Khum

bula

uku

ngaj

ovi

ngap

hezu

kuk

a-20

ml e

ndaw

eni

eyod

wa,

jova

um

uthi

osa

lilile

kw

enye

ingx

enye

yom

zim

ba.

Gci

na iz

ilwan

e em

thun

zini

, uz

iphe

am

anzi

ahl

anze

kile

ns

ukuz

onke

. Sus

a yo

nke

imik

haza

enk

one

ngez

andl

a,

unga

khoh

lwa

ngap

hans

i ko

msi

la.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isifo

sam

aqhu

qhum

ba

(Lum

py s

kin

dise

ase)

Um

fane

kiso

22:

Ink

onya

ne e

lines

ifo

sam

aqhu

qhum

ba vi

i .

Isilw

ane

siya

shis

a si

julu

ke.

Am

aqhu

qhum

ba a

linga

nise

lwa

kuhh

afu

kuya

kum

asen

timith

a am

ahla

nu a

vum

buka

es

ikhu

mbe

ni s

esilw

ane.

Izilw

ane

ezin

alok

hu k

ugul

a zi

ba

nem

ilenz

e eb

uhlu

ngu

futh

i zi

xhug

e. A

maq

hubu

ayo

ma

abe

izin

gweg

qwe,

ezi

xebu

kayo

.

Izilo

nda

ezin

gam

aqhu

qhuv

a em

asen

deni

zin

gaqe

da in

zalo

, ka

nti i

ngab

ulal

a iz

ingx

enye

no

ma

yonk

e im

ibel

e.

Am

aqhu

bu a

ngap

haka

thi

esilw

anen

i aba

nge

isifo

sa

map

haph

u.

Izin

kom

o ku

mel

e zi

gony

we

min

yaka

yon

ke n

gom

uthi

w

okug

omel

a is

ikhu

mba

es

inam

aqhu

bu (L

umpy

Ski

n D

isea

se V

acci

ne).

Um

jovo

kub

a u5

ml n

gaph

ansi

kw

esik

hum

ba.

Lesi

sifo

asi

laph

eki k

odw

a un

gavi

kela

uku

thi i

silw

ane

sing

enw

e ok

unye

uku

gula

ng

okus

ijova

nge

pen

cilli

n et

hola

kala

kud

okot

ela

wez

ilwan

e no

ma

kuse

tshe

nzis

e i T

erra

myc

in e

sebe

nza

isik

hath

i es

ide

etho

laka

la e

mak

hem

isi

emfu

yo.

Izilw

ane

ezig

ulay

o ku

mel

e zi

nikw

e um

phem

e, a

man

zi

aman

ingi

kan

ye n

okud

la

okul

uhla

za o

kuqu

kete

iz

iqin

isam

zim

ba u

Vita

min

A.

Um

jovo

weV

itam

in A

: 2m

l



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Izin

sum

pa (W

arts

)

Um

fane

kiso

23:

Izi

nsum

pa e

khal

eni l

enko

mo

viii .

Zim

bili

izin

hlob

o za

maq

huqh

umba

ez

ijway

elek

ile. E

linye

libu

keka

liq

inile

kan

ti el

inye

libu

keka

lin

tofo

ntof

o.

Lezi

zin

sum

pa z

ithol

akal

a em

qale

ni y

ezin

kom

o ez

isen

cane

kan

ye n

asem

ibel

eni

yezi

nkom

azi,

ikak

hulu

kazi

lezo

ez

imith

i oko

kuqa

la.

Lezi

zin

sum

pa z

izip

hele

la

ngok

waz

o.

Izilw

ane

ezin

ingi

zig

cina

zi

ngas

amilw

a ila

maq

hubu

um

a zi

khul

a ka

nti a

ziph

elel

ela

won

a.

Sika

idla

nzan

a le

zins

umpa

uk

uze

zoph

e uk

uze

igci

wan

e liz

onge

na k

wim

gudu

ye

gazi

. Lok

hu k

usuk

umis

a am

asos

ha o

mzi

mba

oku

yiw

o aw

asha

bala

lisay

o.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Um

qhaq

haze

lo

(Hea

rtw

ater

)

Um

fane

kiso

24:

Uku

gula

oku

jway

ele

ukub

onak

ala

esilw

anen

i esi

ngen

we

umqh

aqha

zelo

ix.

Isilw

ane

esip

hila

yo

Am

agci

wan

e ad

ala

lesi

sifo

af

afaz

wa

imik

haza

enk

one.

Am

azin

yane

afa

em

va k

osuk

u ku

ya e

zins

ukw

ini e

zim

bili

kuya

kw

ezin

hlan

u um

a is

inge

nwe

ilesi

sifo

.

Ekug

cine

ni ik

hom

bisa

izim

paw

u zo

kudl

uthu

leka

nok

unya

kaza

kw

emile

nze

seng

athi

isho

va

ibha

yise

kili,

ikha

nda

lidon

sele

ka

emuv

a la

pho

isilw

ane

siya

phan

si.

Isilw

ane

eses

ifile

U

kets

hezi

olu

ning

i esi

khw

amen

i se

nhliz

iyo,

em

apha

shin

i, es

ifube

ni k

anye

nas

esis

win

i.

Uku

vike

la u

mqh

aqha

zelo

, za

ma

ukun

akek

ela

izilw

ane

ngok

uthi

zib

e ne

mik

haza

em

balw

a ez

oba

khon

a ng

aso

sonk

e is

ikha

thi.

Uku

diph

a ka

nye

ngen

yang

a um

a si

nem

ikha

za e

min

ingi

ku

zosi

za u

kuvi

kela

um

qhaq

haze

lo.

Am

anko

nyan

e az

alel

we

enda

wen

i ene

sifo

so

mqh

aqha

zelo

aya

gom

eka

uma

nje

enga

dish

elw

anga

im

ikha

za e

sem

anca

ne.

Um

a is

ilwan

e si

bule

we

umqh

aqha

zelo

, sid

iphe

uk

uze

ubul

ale

imik

haza

em

zim

beni

was

o ng

oba

inga

se it

hele

le e

ziny

e iz

ilwan

e.

Yela

pha

isilw

ane

sing

akak

hom

bisi

iz

impa

wu

zoku

gula

.

Sebe

nzis

a um

uthi

onc

elek

a ng

okus

hesh

a eg

azi w

enhl

obo

ye-O

xyte

trac

yclin

e nj

enge

Te

rram

ycin

100

izin

suku

ezi

ntat

hu

zila

ndel

ana

nom

a um

uthi

om

usha

ob

izw

a ng

eDox

ycyl

ine.

Jova

em

than

jeni

um

a un

gakw

azi k

odw

a un

gajo

va n

asez

icub

ini.

Isik

ali s

omjo

vo a

sifa

ni k

uya

ngok

uthi

use

benz

isa

mup

hi

umjo

vo.

Isik

ali s

eDox

ycyl

ine:

4m

l/100

kg

Isik

ali s

eHi-T

et 1

20:

• U

mjo

vo o

jovw

a ez

icut

shin

i.

• 1m

l/10k

g is

isin

do e

siph

ilayo

.

• Jo

va iz

insu

ku e

zila

ndel

anay

o ez

inta

thu.

Khum

bula

uku

thi u

ngaj

ovi i

ndaw

o ey

odw

a ng

awo

won

ke u

mut

hi

enda

wen

i eyo

dwa

– ku

ngco

no

useb

enzi

se u

20m

l end

awen

i ng

ayin

ye.

Izifo

nok

ugu

la o

kuh

lase

la k

akh

ulu

izin

kom

o n

ezim

buzi



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isifo

sez

inso

(Pul

py k

idne

y)Is

ilwan

e es

iphi

layo

Le

si s

ifo s

idal

wa

igci

wan

e el

ihla

la li

khon

a es

isw

ini s

emvu

kod

wa

elid

ala

ukug

ula

ngap

hans

i kw

ezim

o ez

ithiz

e nj

engo

kush

ints

ha

kwed

lelo

, uku

khat

hala

, kan

ye n

okus

hint

sha

koku

dla

noku

fakw

a um

uthi

wez

ikel

emu.

Lelig

ciw

ane

elis

esis

win

i lik

hiqi

za u

phoy

izen

i os

ibul

alay

o is

ilwan

e.

Izim

paw

u az

ifani

– k

wez

inye

izik

hath

i iz

imvu

zith

olak

al s

eziv

ele

zizi

fele

, kw

ezin

ye

izkh

athi

zib

ukek

a zi

khat

hele

, zik

hom

bise

uk

ukhu

baze

ka, z

iqul

eke,

nom

a zi

phef

umul

e ka

nzim

a, z

ijuze

am

athe

futh

i zih

ude.

Oku

nye

ziba

nez

impa

wu

zoku

ngaz

inzi

, zid

luth

uke

umzi

mba

, zig

aye

amaz

inyo

, ziju

ze a

mat

he,

kuny

akaz

e iz

icub

u zo

mzi

mba

kuz

e ku

be z

iyaf

a.

Isilw

ane

esifi

leIs

idum

bu s

ibol

a m

asin

yane

kan

ti ku

ba

noko

pha

kwen

hliz

iyo

nom

qala

. Am

apha

phu

aba

nega

zi e

linin

gi is

ikhw

ama

senh

liziy

o ku

yenz

eka

sibe

nok

etsh

ezi.

Izin

so z

ibuk

eka

zikh

ukhu

mel

e, z

iwum

bala

obo

mvu

ogq

wal

ile

nom

a ne

zins

undu

oku

phap

hath

ekile

zib

olile

. Ku

yenz

eka

zigc

wal

e ig

azi.

Gom

a am

azin

yane

ng

eEnt

erot

oxae

mia

Vac

cine

(u

land

elis

e ng

omjo

vo

onez

isek

eli m

zim

ba.)

ube

usup

hind

a uk

ugom

a yo

nke

imin

yaka

.

Nik

a 1m

l isi

lwan

e ng

asin

ye

phan

si k

wes

ikhu

mba

.

Asi

laph

eki l

esis

ifo –

siv

ikel

e ng

okug

oma.

Izifo

nok

ugu

la o

kuh

lase

la k

akh

ulu

izim

buzi

nez

imvu



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

qoth

uka

kwem

vu

(She

ep s

cab)

Um

fane

kiso

25:

Izi

mpa

wu

zoku

qoth

uka

kwem

vu.

Lesi

isifo

sez

imvu

esi

thel

elan

a ka

lula

sid

alw

a iz

imun

ca g

azi

ezin

cane

(Pso

ropt

es o

vis)

ez

ihla

la e

sikh

umbe

ni.

(Idal

a ut

way

i ezi

mbu

zini

)

Isilw

ane

esip

hila

yoIz

intw

ala

ezin

cane

ez

inga

bona

kali

ngam

ehlo

en

yam

a lu

phila

ngo

kudl

a is

ikhu

mba

, lus

enze

silu

me,

ku

qoth

uke

uboy

a, s

ixeb

uke

futh

i siz

ace.

Qik

elel

a uk

uthi

izim

buzi

ne

zim

vu e

zina

lesi

fo a

zizu

li zi

hlal

a nd

awon

ye u

kuze

zi

ngas

abal

alis

i isi

fo.

Gci

na i

zim

vu n

ezim

buzi

es

ezila

shiw

e ku

mas

hedi

na

mad

lelo

ang

athe

lele

kile

ng

okuf

a

Hla

nza

zonk

e iz

into

ez

ithel

elek

ile iz

ithut

hi, i

msh

ini

yoku

gund

a ub

oya

bezi

mvu

ne

zim

pahl

a zo

kugq

oka

zabe

lusi

ng

esib

ulal

i mag

ciw

ane.

Laph

a zo

nke

izilw

ane

ezig

ulay

o (n

ezilw

ane

ezik

e za

hlan

gana

na

lezo

ezi

gula

yo) n

gom

uthi

ob

halis

iwe.

Sebe

nzis

a im

ithi e

bhal

isiw

e ku

balw

a ku

yo le

na e

land

elay

o;

amad

iphu

afa

na n

e Ta

ktik

TR

Catt

le D

ip k

anti

nem

ijovo

efa

na

no P

aram

ax n

o D

ecto

max

eq

uket

he i-

Iver

mec

tin n

ayo

iyas

eben

za.

ARC-Onderstepoort Veterinary Institute



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uku

xhug

a ok

uham

bisa

na

nam

athu

mba

nok

ubol

a kw

ezin

selo

(L

impi

ng a

ssoc

iate

d w

ith

absc

esse

s an

d fo

ot ro

t)

Uku

vuvu

ka e

zins

elw

eni

okus

hisa

yo, o

kuno

bom

vu fu

thi

okub

uhlu

ngu.

Kw

ezin

ye iz

ikha

thi

lam

athu

mba

aya

qhum

a aj

uze

ubom

vu.

Ung

aziv

umel

i izi

mbu

zi n

ezim

vu

zim

e em

anzi

ni n

oma

odak

eni

isik

hath

i esi

de

Dip

ha iz

inse

lo u

kuze

ubu

lale

im

ikha

za

Jway

ela

ukuh

lola

izim

buzi

ne

zim

vu z

akho

uku

thi a

zina

yo

yini

imik

haza

, ika

khul

ukaz

i lez

o ez

ixhu

gayo

.

Kany

e ng

enya

nga

hlan

za iz

ibay

a.

Vula

ithu

mba

ulik

hiph

e bo

nke

ubom

vu u

ma

selin

omba

la o

qand

a no

ma

uma

selit

ham

bile

.

Sebe

nzis

a ira

zor e

bilis

iwe

ukus

ika

ithum

ba. S

eben

zisa

isip

etu

nom

a ut

hele

am

anzi

abi

lisiw

e af

udum

ele

anos

awot

i om

ning

i (is

ipun

i si

kasa

wot

i enk

omis

hini

) nom

a uf

ake

i iod

ine

esilo

nden

i.

Futh

a ns

ukuz

onke

nge

sifu

tho

sezi

lond

a nj

enge

Wou

ndse

pt P

lus

nom

a io

dine

. Sig

cine

siv

ulek

ile

isilo

nda

ukuz

e so

phe

bonk

e ub

omvu

.

Shis

a no

ma

ugqi

be o

kuse

benz

isile

us

ula

ubov

u ng

oba

kung

athe

lela

ez

inye

izilw

ane

naba

ntu.

Bilis

a in

sing

o nj

alo

ngap

ham

bi

koku

ba u

yise

benz

ise

uma

isik

e ya

sets

henz

isw

a.

Laph

a ng

okus

eben

zisa

i-o

xyte

trac

yclin

e et

hath

a is

ikha

thi e

side

nom

a i-T

erra

myc

in

(1m

l/10k

g) u

ma

isim

o si

sibi

ka

khul

u.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Izik

elem

u ez

ihla

sela

ub

ucho

pho

(T

apew

orm

cys

ts in

the

brai

n)

Kune

zink

omba

zok

uthi

im

pahl

a ili

mel

e um

qond

o,

isib

onel

o nj

e, ih

amba

id

ilaya

.

Nqa

mul

a im

pilo

yez

ikel

emu

ezin

gam

abha

nde.

U

ngal

okot

hi u

phak

ele

izin

ja z

akho

ubu

chop

ho

nom

a ik

hand

a el

inga

phek

iwe

nom

a el

inga

phek

isis

iwe.

Phuz

isa

izin

ja z

akho

um

uthi

wez

ikel

emu

okun

gena

ni n

jalo

em

va k

wez

inya

nga

eziw

u 6.

El

apha

won

ke u

mhl

ambi

wak

ho n

gom

uthi

of

anel

e um

a ku

nezi

mpa

wu

zoku

gula

ozi

bona

yo.

Asi

laph

eki l

esi s

ifo u

ma

seku

bona

kala

izim

paw

u.

Nga

khok

e gc

ina

izim

vu,

izim

buzi

kan

ye n

ezin

ja

zakh

o zi

ngen

azo

izik

elem

u.

Utw

ayi/

ukhw

ekhw

e (M

ange

)

Imfa

neki

so 2

6: I

zim

paw

u zo

tway

i x .

Utw

ayi l

wen

za iz

ilwan

e zi

qoth

uke.

Vike

la le

si s

ifo n

goku

diph

a ng

edip

hu e

fane

le

uma

kune

zim

paw

u zo

tway

i end

awen

i.Jo

va is

ilwan

e es

inge

nwe

ukug

ula

ngem

ithi

enje

nge

Dec

tom

ax n

oma

udip

he n

ge T

riatix

Kub

e am

athi

sipu

ni a

mab

ili

ngam

anzi

ang

ango

5 lit

ha

nom

a D

azze

l.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Am

agon

wan

ana

(Orf

)

Um

fane

kiso

27:

Izi

mpa

wu

zam

agon

wan

ana

xi.

Izilo

nda

ezifa

na

nezi

nsum

pa e

zind

eben

i na

sekh

alen

i nas

eduz

ane

kom

lom

o ik

akhu

luka

zi

emaz

inya

neni

ezi

mvu

ne

zim

buzi

kan

ye

nase

mib

elen

i yon

ina.

Aku

gony

we

won

ke a

maz

inya

ne

uma

sezi

zale

zon

ke iz

ilwan

e ku

leso

sikh

athi

.

Indl

ela

yoku

gom

a:

that

ha in

alid

i ew

ugqi

nsi (

18ge

ji)

uyifa

ke e

mut

hini

, ube

usu

jova

is

ilwan

e ph

ansi

kw

esik

hum

ba

ekhw

aphe

ni.

Futh

a in

gxen

ye y

omzi

mba

ehl

asel

ekile

ng

esifu

tho

se io

dine

nsu

kuzo

nke.

A

mak

hekh

eba

ezilo

nda

anga

than

jisw

a ng

ovas

elin

a no

ma

igle

selin

a uk

uze

isilw

ane

sikw

azi u

kudl

a.

Isex

way

iso!

Gqo

ka a

mag

lavu

ng

oba

lesi

sifo

si

yam

thel

ela

umun

tu e

zand

leni

.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Ulim

u ol

uhla

za

(Blu

eton

gue)

Izim

vu z

inge

nwa

kalu

la y

ilesi

fo k

odw

a iz

imbu

zi z

iyam

elan

a na

so.

Um

fane

kiso

28:

Izi

nkom

ba z

esifo

solim

u O

luhl

aza

xii .

Uku

phef

umul

ela

phez

ulu

ngen

xa y

esifo

sam

apha

phu

okuh

olel

a ek

ushi

ntsh

eni

kom

bala

olw

elw

esin

i lw

esik

hum

ba lu

belu

hlaz

a ku

hle

kwes

ibha

kabh

aka.

Izin

daw

o ez

ishi

ntsh

a um

bala

inga

phak

athi

la

mak

hala

, ise

duze

kw

ameh

lo

kany

e ne

ngap

haka

thi l

omlo

mo

okug

cina

ngo

kuth

i nal

o ul

imu

lush

ints

he u

mba

la.

Am

ajoy

inti

abuh

lung

u,

ikak

hulu

kazi

imile

nze

nom

gogo

dla.

Kuy

enze

ka is

ilwan

e si

gaqe

nga

mad

olo

sihl

ale

sile

le

phan

si.

Isilw

ane

siya

yeka

uku

dla

nesi

su

siye

ke u

kuny

akaz

a.

Isilw

ane

siya

lizw

ela

ilang

a am

adle

be a

hlal

e ef

udum

ele

futh

i ep

huzi

.

Gom

a ik

akhu

luka

zi iz

imvu

za

kho

ukuz

ivik

ela

kule

sisi

fo

yonk

e im

inya

ka e

ntw

asah

lobo

ng

oba

lesi

sifo

sifa

fazw

a uh

lobo

lu

kam

iyan

e.

Ham

bisa

izim

vu n

ezim

buzi

ez

inda

wen

i ezi

phak

eme

laph

o om

iyan

e be

ngeb

anin

gi k

hona

.

Laph

a is

ifo s

amap

haph

u ng

omut

hi o

nguz

ifo z

zonk

e –

njen

ge Te

rram

ycin

ese

benz

a is

ikha

thi e

side

enc

elek

a ka

ncan

e uy

iphi

nde

ngem

uva

kwez

insu

ku

ezin

tath

u si

ze s

ilula

me

isilw

ane.

Isik

ali:

Im

vu e

ndal

a/im

buzi

5m

l em

va

kwez

insu

ku e

zint

athu

nja

lo

ezic

utsh

ini.

Ubu

hlun

gu u

ngab

uqed

a ng

e as

pirin

(am

aphi

lisi a

mab

ili

ngos

uku)

Nom

a us

eben

zise

um

jovo

w

esic

ubu

i-Phe

nylb

utaz

one

u-5m

l ng

osuk

u.

Laph

a is

isu

nge

Met

astim

nom

a i P

hosa

min

e St

imul

ans

5ml

ngos

uku,

ula

phe

noku

zwel

a ila

nga

ngok

ubek

a is

ilwan

e em

thun

zini

.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Utw

ayi (

Man

ge)

Isik

hum

ba s

esilw

ane

sibu

keka

si

mah

oloh

olo,

silu

nyw

a fu

thi

siph

apha

thek

ile.

Laph

a iz

ingu

lube

ezi

gula

yo

uzih

luka

nise

nez

iphi

layo

.La

pha

ngom

uthi

ofa

nele

, pha

kath

i ko

mjo

vo (i

sibo

nelo

, i-Iv

omec

1m

l no

33kg

nga

phan

si k

wes

ikhu

mba

) no

ma

ophu

zway

o no

ma

idip

hu.

Erys

ipel

as

(Dia

mon

d sk

in d

isea

se)

Um

fane

kiso

29:

Ind

lela

am

asha

nda

abuk

eka

ngay

o xi

ii .

Izim

paw

u ku

balw

a ku

zo

okus

amas

hand

a am

isis

e ok

wed

ayim

ane

amak

hulu

ab

omvu

esi

khum

beni

.

Ingu

lube

iba

nom

khuh

lane

.

Gom

a iz

ingu

lube

nge

Far

row

sure

Pl

us B

(isi

kalo

5m

l) no

ma

iSuv

axyn

PL

E+B

(isik

ali 5

ml)

– lo

khu

kugo

ma

kula

pha

izifo

ezi

ntat

hu.

Amac

hwan

e ez

ingu

lube

: wag

ome

enez

inya

nga

eziy

isith

upha

, uw

aphi

nde

emva

kw

enya

nga.

Izin

kunz

i ezi

khul

ile: Z

igom

e nj

alo

emva

kw

ezin

yang

a ez

iyis

ithup

ha.

Izim

anzi

: Zig

ome

futh

i pha

kath

i kw

eson

to e

lilod

wa

nam

atha

thu

ziza

lile.

Gci

na iz

indl

u zi

hlan

zeki

le,

uhlu

kani

se iz

ilwan

e ez

iphi

layo

kw

ezig

ulay

o.

Laph

a ng

ezila

pha

mag

ciw

ane

(P

enic

illin

).

Izifo

ezi

phat

ha

izin

gulu

be



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Lept

ospi

rosi

sIz

impa

wu

umkh

uhla

ne

onok

ushi

sa, u

kung

afun

i uku

dla,

uk

uphu

nza,

uku

lahl

ekel

wa

igaz

i, am

achw

ane

aphu

nzw

a es

eqin

ile,

ukun

gam

ithi/u

kung

abam

bi

ezin

sika

zini

.

Gom

a iz

ingu

lube

nge

Far

row

sure

Plu

s B

(isik

alo

5 m

l) no

ma

iSuv

axyn

PLE

+B (i

sika

lo

5 m

l) –

lom

uthi

wok

ugom

a ul

apha

izifo

ez

inta

thu.

Gom

a iz

ingu

lube

nge

Far

row

sure

Plu

s B

(isik

alo

5ml)

nom

a iS

uvax

yn P

LE+B

(isi

kalo

5m

l) –

lokh

u ku

gom

a ku

laph

a iz

ifo e

zint

athu

.

Amac

hwan

e ez

ingu

lube

: wag

ome

enez

inya

nga

eziy

isith

upha

, uw

aphi

nde

emva

kw

enya

nga.

Izin

kunz

i ezi

khul

ile: Z

igom

e nj

alo

emva

kw

ezin

yang

a ez

iyis

ithup

ha.

Izim

anzi

: Zig

ome

futh

i pha

kath

i kw

eson

to

elilo

dwa

nam

atha

thu

ziza

lile.

Laph

a ng

ezila

pha

mag

ciw

ane.

Porc

ine

parv

ovir

us

Iman

zi e

gula

yo n

geke

imith

e ko

dwa

izol

okhu

ikho

mbi

sa

ukul

unge

la u

kukh

wel

wa.

Gom

a iz

ingu

lube

nge

Far

row

sure

Plu

s B

(isik

alo

5ml)

nom

a iS

uvax

yn P

LE+B

(isi

kalo

5m

l) –

lokh

u ku

gom

a ku

laph

a iz

ifo e

zint

athu

.

Amac

hwan

e ez

ingu

lube

: wag

ome

enez

inya

nga

eziy

isith

upha

, uw

aphi

nde

emva

kw

enya

nga.

Izin

gulu

be ze

zind

una:

Zig

ome

njal

o em

va

kwez

inya

nga

eziy

i6.

Izim

anzi

: Zig

ome

futh

i pha

kath

i kw

eson

to

elilo

dwa

nam

atha

thu

ziza

lile.

Gci

na iz

indl

u zi

hlan

zeki

le, u

hluk

anis

e iz

ilwan

e ez

iphi

layo

kw

ezig

ulay

o.

Asi

laph

eki l

esi s

ifo.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Uvo

lom

isa

/ Iny

ukha

sela

(N

ewca

stle

Dis

ease

)

Um

fane

kiso

30:

Izi

nkom

ba z

esifo

uVo

lom

isa/

uSig

adla

xiv .

Ilesi

sifo

kup

hela

ese

nza

izin

kukh

u zi

hleh

lele

ny

ova

maz

iham

ba.

Izin

kukh

u zi

phef

umul

a ka

nzim

a ng

emilo

mo

zikh

amis

ile.

Am

afiny

ila a

nam

fuka

yo

aphu

ma

emlo

mye

ni

futh

i kuy

enze

ka z

ikak

e iz

itibh

ili e

zinc

ombo

.

Emva

kw

esik

hath

i in

kukh

u iy

akhu

baze

ka.

Izin

kukh

u ez

inin

gi

ezin

genw

a ile

sifo

ziy

afa.

Gom

a ng

e La

Sot

a no

ma

i- N

D

Clon

e 30

.

Indl

ela

yoku

gom

a:

• Bi

lisa

20 w

amal

itha

aman

zi

uwal

inde

aph

ole.

• N

cibi

likis

a ip

hilis

i lok

ugom

a:

– Ku

5 w

amal

itha

uma

izin

kukh

u zi

ngap

hans

i ku

ka 5

0

– 10

wam

alith

a um

a iz

inku

khu

ziph

akat

hi k

uka

50 n

o100

.

– 20

wam

alith

a um

a iz

inku

khu

zing

aphe

zu k

uka

100

bird

s.

• Vu

mel

a iz

inku

khu

ziph

uze

lokh

u ok

uxub

ile e

ngak

aphe

li am

ahor

a am

abili

uku

xubi

le.

• Va

lela

izin

kukh

u ng

ayiz

olo

ebus

uku

uzin

cish

e am

anzi

uk

uze

zinx

anw

e zi

wup

huze

w

onke

um

uthi

.

Ayila

phek

i inu

khas

eli/v

olom

isa.

Izin

kukh

u ez

igul

ayo

kuye

nzek

a zi

ngen

we

ezin

ye iz

ifo z

ona

ezila

phek

ayo.

Ezin

ye iz

inku

khu

ezin

ovol

omis

a/ny

ukha

seli

ziya

lula

ma.

Uku

zisi

za z

ilaph

e ng

e iT

erra

myc

in P

owde

r nom

a i-C

osum

ix P

lus

nom

a i-C

olip

rim.

Isik

ali s

eTer

ram

ycin

Pow

der:

• Xu

ba 4

am

athi

sipu

ni a

ngaq

ongi

le k

umal

itha

angu

7 a

man

zi.

• Yi

pha

izin

kukh

u ka

nye

nam

anzi

oku

phuz

a iz

insu

ku e

ziyi

sith

upha

em

va k

okuz

inci

sha

aman

zi n

jalo

eku

seni

.

Isik

ali s

eCos

umix

Plu

s:

• U

ma

uzop

ha iz

inku

khu

ezik

hulil

e xu

ba u

-1.5

g na

man

zi a

ngu-

1.5

wam

alith

a (it

hisp

uni

eliq

ongi

le k

umal

itha

amah

lanu

am

anzi

).

• Ip

ha iz

inku

khu

izin

suku

ezi

suka

kw

ezin

tath

u ku

ya k

wez

iyis

ithup

ha, n

jalo

uqa

le

ngok

uzin

cish

a am

anzi

eku

seni

am

ahor

a am

balw

a.

Colip

rim:

• Ith

isip

uni e

lilod

wa

kum

alith

a am

abili

am

anzi

.

• Iip

huzi

swa

izin

kukh

u iz

insu

ku e

zint

athu

kuy

a kw

eziy

isith

upha

em

anzi

ni o

kuph

uza,

em

va

koku

zinc

isha

am

anzi

nja

lo e

kuse

ni.

Izifo

ezi

hla

sela

izin

kukh

u



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Upo

kisi

(Fow

l Pox

)

Um

fane

kiso

31:

Ink

ukhu

eno

poki

si xv

.

Izilo

nda

zith

olak

ala

ezin

daw

eni

ezih

luke

ne e

zine

sikh

umba

eb

usw

eni.

Kuqa

la k

unga

mac

hash

aza

apha

phat

heki

le k

utsh

ints

he k

ube

ncom

bo k

ube

seku

vuvu

kala

ng

apha

mbi

kok

uba

kom

e ku

be

uqw

eqw

e.

Izilo

nda

ezim

bi e

ziqa

nda

ziya

mila

em

lony

eni n

akuq

hoqh

oqho

. Lo

khu

kuyi

ngoz

i kun

gada

la

noku

thi s

ilwan

e si

cina

ne s

ife.

Vike

la is

ifo n

goku

gom

a ng

e Fo

wl

Pox

Vacc

ine.

Sebe

nzis

a is

ipet

u uk

uxub

a uk

utsh

ezi k

anye

nom

uthi

oy

iqhw

a. C

obho

za in

alid

i eng

u 14

/15

igej

i em

uthi

ni u

be u

sujo

va

inku

khu

etha

ngen

i ung

asho

ni

ukud

lula

3m

m.

Kuph

akan

yisw

a uk

uthi

izin

kukh

u zi

gony

we

zise

nam

ason

to

amat

hath

u ku

ya k

wan

gu 1

2 ko

dwa

nezi

nkuk

hu e

zind

ala

zing

agon

ywa.

Um

a zi

gony

iwe

ziyo

vike

leka

impi

lo y

azo

yonk

e.

Hlu

kani

sa iz

inku

khu

ezig

ulay

o uk

uze

kung

asab

alal

i isi

fo.

Ung

agom

i nge

sikh

athi

so

kubh

ebhe

thek

a no

ma

uma

kusa

nda

kudl

ula

lesi

fo.

Asi

laph

eki l

esifo

kod

wa

umfu

yi

anga

sebe

nzis

a is

ifuth

o se

-Iodi

ne

ezilo

nden

i uku

nqan

da u

kuhl

asel

a kw

ezin

ye iz

ifo.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Gum

boro

I-G

umbo

ro ic

inde

zela

am

asos

ha

omzi

mba

bes

e na

yo in

kukh

u ik

hom

bise

uku

phat

hwa

ezin

ye

izifo

.

Gom

ela

i-Gum

boro

.La

pha

izifo

ezi

ngen

a ng

enxa

ye

Gum

boro

ngo

kuse

benz

isa

imith

i efa

na n

o Co

liprim

nom

a i-C

osum

ix P

lus.

Uhu

do lw

ezin

kukh

u (D

iarr

hoea

in fo

wls

)Ik

hole

ra y

ezin

kukh

u:Iz

inku

khu

ziya

shis

a zi

qhaq

haze

le.

Ziph

uza

aman

zi a

man

ingi

. A

mafi

nyila

aph

uma

ngom

lom

o.

Zihu

da is

itibh

ili e

size

nza

sam

anzi

es

ineg

azi.

Kuva

me

ukut

hi z

iphi

le

usuk

u ol

ulod

wa

kuya

kw

ezin

e.

Ezig

ula

isik

hath

i esi

de s

iba

nezi

nkom

ba z

omkh

uhla

ne,

ukuv

uvuk

ala

kwam

ajoy

inti

amap

hiko

kan

ye n

awe

mile

nze.

Ziya

xhug

a na

map

hiko

ale

nge.

Uhu

do (C

occi

dios

is):

Uku

gula

kw

esis

u kw

enza

uhu

do

lube

neg

azi.

Izin

kukh

u zi

yaze

la

zing

ayin

geni

eyo

kudl

a.

Hlu

kani

sa e

zigu

layo

kw

ezip

hila

yo

ukuz

e un

qand

e uk

wan

da k

wes

ifo.

Laph

a ng

e Co

sum

ix P

lus

nom

a Co

liprim

.

Isik

alo

se C

osum

ix P

lus:

• Iz

inku

khu

ezin

dala

: xub

a 1.

5g

kum

alith

a an

gu 1

.5 a

man

zi.

(ithi

sipu

ni e

liqon

gile

lixu

tshw

a na

mal

itha

amah

lanu

am

anzi

).

• N

ikez

a iz

inku

khu

izin

suku

ez

inta

thu

kuya

kw

eziy

isth

upha

ix

utsh

we

nam

azi e

mva

ko

kuzi

ncis

ha a

man

zi a

mah

ora

amba

lwa

ekus

eni.

Colip

rim:

• Ith

isip

uni e

lilod

wa

kum

alith

a am

abili

am

anzi

.

• Iip

huzi

swa

izin

kukh

u iz

insu

ku

ezin

tath

u ku

ya k

wez

iyis

ithup

ha

eman

zini

oku

phuz

a, e

mva

ko

kuzi

ncis

ha a

man

zi n

jalo

ek

usen

i.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Am

abat

ha

(Bum

ble

foot

)

Um

fane

kiso

32:

Am

abat

ha xv

i .

Inku

khu

iyax

huga

ngo

nyaw

o ol

ulod

wa

okud

alw

a uk

uvuv

ukal

a kw

enga

phan

si k

onya

wo

lway

o.

Kuth

olak

ala

uqw

eqw

e ol

unsu

ndu

map

haka

thi n

enga

phan

si

lony

awo,

nob

ovu

kuye

nzek

a bu

vuze

kul

eyon

daw

o.

Uku

hlan

zeka

kub

alul

ekle

. Iz

inku

khu

ezig

ulay

o ku

mel

e zi

gcin

we

zodw

a, e

mva

kok

uhla

nza

izin

yaw

o za

zo, k

umel

e us

hise

no

ma

ugqi

be lo

kho

obuk

usen

zisa

uk

uze

unga

fafa

zi u

kugu

la.

Uqw

eqw

e ku

mel

e lu

susu

swe

kuhl

anzw

e na

lend

awo

evuv

ukel

e ifa

kwe

i-iod

ine

nom

a is

ipiri

thi.

Ubo

mvu

kum

ele

bukh

anyw

e es

ilond

eni –

ung

avul

a im

bobo

um

a ku

khon

a Is

idin

go. F

aka

i-iod

ine

kule

yom

bobo

.

Boph

a is

ilond

a uv

alel

ele

inku

khu

ehho

kwen

i elin

otsh

ani.

Ung

ashi

ntsh

a ib

hand

ishi

em

va

kwez

insu

ku e

zint

athu

kuy

a kw

ezin

e. Ij

ove

ngo-

½m

l ngo

zifo

zo

nke

once

leka

kan

cane

ega

zini

on

jeng

e-Te

rram

ycin

LA

ese

benz

a ka

ncan

e ez

icut

shin

i jov

a et

hang

eni l

enku

khu.



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Okh

upe

(Mit

es)

Um

fane

kiso

33:

Uny

awo

lwen

kukh

u ed

liwa

okhu

phe

xvii .

Kune

zinh

lobo

ezi

mbi

li zo

khup

he,

ilezi

ezi

hlal

a em

lenz

eni w

enku

khu

nale

zo e

zihl

ala

emzi

mbe

ni w

ayo.

Okh

uphe

olu

hlal

a em

lenz

eni

wen

kukh

u ng

apha

nsi

kwes

ikhu

mba

say

o lu

yenz

e ib

e m

ahol

ohol

o fu

thi i

xhug

e.

Ukh

uphe

olu

bom

vu lu

ncan

e ka

khul

u, lu

bona

kala

lulu

hlaz

ana

nom

a lu

bova

na u

ma

selu

ncel

e ig

azi l

enku

khu.

Luhl

ala

ezin

dlin

i, lu

cash

e em

ifant

win

i.

Hla

nza

indl

u ye

zink

ukhu

nja

lo,

uyifu

the

nge

Karb

aspr

ay.

Gco

ba i-

Benz

yl b

enzo

ate

emile

nzen

i. U

ngay

ithen

ga

ekhe

mis

i lap

ho y

aziw

a ng

e A

scab

iol,

eset

shen

zise

lwa

ukul

apha

utw

ayi e

zing

anen

i.

Vuvu

zela

iKar

badu

st e

zink

ukhw

ini

bese

ufu

tha

nge

Karb

aspr

ay.

Izin

kukh

u un

gazi

laph

a ng

okuv

uvuz

ela

iKar

badu

st

esak

eni,

uzifa

ke p

haka

thi k

odw

a ik

hand

a lib

e ng

apha

ndle

kw

esak

a.

Ung

azifu

thi

izin

kukh

u ng

e Ka

rbas

pray

.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Imik

haza

yez

inku

khu

(Tam

pans

)

Um

fane

kiso

34

: Is

ithom

be

sohl

obo

lwek

hiza

ne

olut

hola

kala

en

kukh

win

i xviii

.

Inku

khu

iyap

haph

athe

ka,

kwen

zeke

ikhu

baze

ke.

Am

atam

pan

izim

unca

gazi

ez

ihlo

bene

nem

ikha

za.

Iluhl

azan

a ok

usam

pung

a ic

asha

en

dlin

i yez

inku

khu.

Ihla

sela

eb

usuk

u ku

phel

a.

Hla

nza

indl

u ye

zink

ukhu

nja

lo

uyifu

the

nge

Karb

aspr

ay.

Sebe

nzis

a i-K

arba

dust

bes

e ut

hela

i-K

arba

spra

y en

dlin

i yez

inku

khu

uma

kuna

lem

ikha

za.

Izin

kukh

u un

gazi

laph

a ng

okuv

uvuz

ela

iKar

badu

st e

sake

ni

loku

dla,

uzi

fake

pha

kath

i kod

wa

ikha

nda

libe

ngap

hand

le k

wes

aka.

Th

ela

ikar

badu

st e

sake

ni b

ese

uziv

uvuz

ela.

Am

azen

ze a

lum

ayo

(Bit

ing

lice)

Um

fane

kiso

35

: Is

ithom

be

sokh

uphe

obu

lum

a

izin

kukh

u xi

x .

Izim

paph

e zi

yaqo

thuk

a, in

kukh

u iq

othu

ke e

mzi

mbe

ni w

onke

.H

lanz

a in

dlu

yezi

nkuk

hu n

jalo

uy

ifuth

e ng

e Ka

rbas

pray

. Se

benz

isa

i-Kar

badu

st b

ese

uthe

la

i-Kar

basp

ray

endl

ini y

ezin

kukh

u um

a ku

nale

mik

haza

.

Izin

kukh

u un

gazi

laph

a ng

okuv

uvuz

ela

iKar

badu

st e

sake

ni

loku

dla,

uzi

fake

pha

kath

i kod

wa

ikha

nda

libe

ngap

hand

le k

wes

aka.

Ung

azifu

thi

izin

kukh

u ng

e Ka

rbas

pray

.

Ung

azifu

thi

izin

kukh

u ng

e Ka

rbas

pray

.

! !



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isim

oliy

a

(Afr

ican

Hor

se S

ickn

ess)

Um

fane

kiso

36:

Ihha

shi e

linok

ugul

a kw

amah

hash

i liv

uvuk

ele

ngen

hla

kwam

ehlo

xx.

Lesi

isifo

esi

thw

alw

a iz

inam

buza

ne

ezin

cane

ezi

lum

ayo.

Les

i sifo

si

vam

e um

a se

kuyo

phel

a ih

lobo

no

ma

ekw

indl

a.

Isifo

sib

onak

ala

ngez

indl

ela

ezah

luke

ne, o

kung

aba

ukus

hisa

, uk

ophe

la n

gaph

akat

hi o

lwel

esin

i ol

usem

lony

eni,

ukuv

uvuk

ala

ngap

hans

i kw

esik

hum

ba e

khan

da

(ikak

hulu

nga

phez

u kw

ameh

lo)

nam

anzi

em

apha

shin

i (ok

uban

ga

ikhi

qize

am

agw

ebu

emak

hale

ni,

ihha

shi l

inga

phef

umul

i kah

le).

Imva

ma

ihha

shi l

igci

na n

goku

fa.

Gom

a m

inya

ka y

onke

ngo

mjo

vo

wok

ugom

a le

si s

ifo.

Um

gom

o ud

ayis

wa

ngem

ijovo

em

ibili

ehl

uken

e (A

HS

I ne

AH

S II)

ok

umel

e uj

ove

ugqa

gqan

ise

ngam

ason

to a

mat

hath

u. U

jova

ng

apha

nsi k

wes

ikhu

mba

.

Am

ahha

shi a

kum

ele

agom

e ek

uqal

eni k

weh

lobo

(ngo

-Mfu

mfu

ku

ya k

u Lw

ezi).

Kod

wa

qini

seki

sa

ukut

hi u

yaw

agom

a am

ahha

shi

min

yaka

yon

ke n

oma

ngab

e se

sidl

ulile

isik

hath

i esi

beki

we.

Um

jovo

kum

ele

uhla

le

kwis

iqan

disi

kw

ingx

enye

eph

olile

ye

siqa

ndis

i.

Kulu

khun

i ukw

elap

ha, f

uthi

ku

yabi

za. I

hhas

hi e

linal

esi s

ifo

aliv

amile

uku

sind

a. L

esi s

ifo

asiq

edw

a ng

emijo

vo e

ngoz

ifo

zonk

e.

Uku

gula

/Izifo

ezi

phat

ha

amah

has

hi



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Am

arab

i (Ra

bies

)

Um

fane

kiso

37:

Inj

a en

amar

abi xx

i .

Iyas

hint

sha

indl

ela

inja

ezi

phat

ha

ngay

o, ib

a no

laka

nom

a ib

e na

mah

loni

.

Ezin

ye iz

impa

wu

ilezi

:

• U

kung

akw

azi u

kudl

a no

kugw

inya

.

• U

kuvu

za a

mat

he.

• U

kuhl

ala

ikha

mis

ile.

• U

kuxh

uga

noku

ngak

waz

i uk

uzim

ela.

• U

kufa

pha

kath

i kw

ezin

suku

ezi

nhla

nu k

uya

kwez

iyis

khom

bisa

.

Um

gom

o iw

ona

wod

wa

ovik

ela

lesi

sifo

.

Imid

lwan

e ku

mel

e ig

onyw

e is

enez

inya

nga

ezin

tath

u ku

ya

kwez

iyis

ithup

ha ib

uya

inik

we

imith

i yok

uyis

imam

isa

(boo

ster

) zi

ngak

aphe

li iz

inya

nga

eziy

i-9

emva

kok

ugon

ywa.

Zonk

e iz

inja

kum

ele

zigo

nyw

e m

inya

ka y

onke

.

Lesi

sifo

siy

abul

ala.

Asi

laph

eki.

Use

kela

(Dis

tem

per)

Izin

ja e

zing

enw

e uk

ugul

a zi

khom

bisa

lezi

zim

paw

u ez

iland

elay

o. A

mafi

nyila

aph

uma

emeh

lwen

i na

sem

akha

leni

:

• U

hudo

.

• U

kuny

akaz

a nj

alo

kwez

icub

u zo

mzi

mba

.

• U

kuph

elel

wa

aman

dla

noku

fa.

Izin

ja e

zinc

ane

zing

enw

a um

khuh

lane

, ziy

eke

ukud

la.

Awuk

ho u

mut

hi w

okug

omel

a le

si

sifo

esi

fafa

zwa

imik

haza

.

Lesi

sin

ganq

andw

a ng

okug

eza

inja

ikhi

shw

e zo

nke

izim

unca

gazi

.

Xhum

ana

nodo

kote

la b

ezilw

ane

mas

isha

uku

ze u

thol

e is

elul

eko

njen

goba

lesi

sifo

sid

lond

loba

la

mas

isha

.

Le s

ifo s

iyaj

ovel

wa

kuph

ela

kodw

a um

a kw

eqis

we

isik

ali i

yafa

leyo

nja.

Lesi

sifo

si

hlas

ela

ezin

ye iz

ilwan

e ka

nye

naba

ntu

– uh

ulum

eni

ophe

the

ukul

awul

wa

kwal

esi s

ifo.

!



Igam

a le

sifo

Izim

paw

uO

koku

vike

laO

kokw

elap

ha

Isic

hene

ne (B

iliar

y)

Lesi

sifo

sip

hath

a zo

nke

izin

ja

akun

anda

ba u

kuth

i zin

emin

yaka

em

inga

ki. I

sifo

esi

vele

siq

ham

uke

nje

futh

i sin

aman

dla.

Izin

kom

ba il

ezi:

• U

kung

akut

hand

i uku

dla.

• U

kuny

uka

kwam

azin

ga o

kush

isa

omzi

mba

.•

Izin

sini

ezi

phap

hath

ekile

.•

Uku

ba b

utha

ka.

• U

kufa

.

Awuk

ho u

mut

hi

wok

ugom

ela

lesi

sifo

es

ifafa

zwa

imik

haza

.

Lesi

sin

ganq

andw

a ng

okug

eza

inja

ik

hish

we

zonk

e iz

imbu

ngul

u.

Xhum

ana

nodo

kote

la w

ezilw

ane

mas

isha

uk

uze

utho

le is

elul

eko

njen

goba

lesi

sifo

si

dlon

dlob

ala

mas

isha

.

Le s

ifo s

iyaj

ovel

wa

kuph

ela

kodw

a um

a kw

eqis

we

isik

ali i

yafa

leyo

nja.

Parv

o Vi

rus

Izin

ja e

zise

ncan

e ez

inga

kago

nyw

a iz

ona

ezis

engo

zini

yok

unge

nwa

ilesi

sifo

.

Izim

paw

u yi

lezi

:

• U

mkh

uhla

ne.

• U

kung

akut

hand

i uku

dla.

• U

kuph

alaz

a ka

khul

u.•

Uhu

do o

lunu

kayo

olu

gcin

a se

lune

gazi

.•

Uku

phel

elw

a am

anzi

em

zim

beni

.•

Uku

ba b

utha

ka.

• Si

fe.

Uku

gom

a iy

ona

ndle

la e

ngco

no

kuna

zo z

onke

yo

kugw

ema

lesi

sifo

.

Gom

a in

ja

isen

ezin

yang

a ez

imbi

li ku

ya

kwez

inta

thu

uphi

nde

emva

kw

enya

nga

eyod

wa.

Inja

egu

layo

kum

ele

inik

we

okup

huzw

ayo

okun

ama

elec

trol

ytes

kuf

akw

e ng

e dr

iphu

no

ma

iphu

zisw

e ng

omlo

mo.

Um

uthi

ow

enzi

wa

ekha

ya w

okub

uyis

ela

aman

zi e

mzi

mbe

ni:

• Ith

isip

uni e

lilod

wa

likas

awot

i na

mat

hisp

uni

angu

8 k

ashu

kela

elit

heni

lam

anzi

. Nik

eza

10

kuya

ku

20m

l nja

lo n

ge h

ora

emlo

nyen

i.•

Inja

kum

ele

ipha

thw

e ka

hle

ihla

le if

udum

ele.

• A

map

heph

a as

hint

shw

e nj

alo

ngen

xa

yohu

do.

Utw

ayi

Bhek

a is

igab

a es

ikhu

lum

a ng

ezifo

ez

ipha

tha

izim

buzi

nez

imvu

.


Uhlelo lokugoma imfuyo


Uhlelo lokugoma izinkomo

Lolu uhlelo lokugoma lulandelwa kumhlambi oyekeleliwe.

5

Inyanga Uhlobo Lomgomo

January/Masingana

February/Nhlolanja • Nika amankonyane umuthi wezikelemu ikakhulu izingcili (tapeworm) nama-roundworm.

March/Ndasa • NgoMashi 15: Goma amankonyane ezinsikazi azalwe ngokuqala kukaJulayi noDisemba wonyaka odlule ngomgomo wokuvikela ukuphunza okuthelelanayo – umuthi i-Brucella S19 ungasetshenziswa ezilwaneni eziphakathi kwezinyanga ezine kuya kweziyi-8.

• Thena amathole ongeke uwasebenzisele ukwandisa umhlambi (sebenzisa i-Burdizzo).

April/Mbasa • Goma zonke isilwane ngomgomo womkhonywana nonqasha

• Phinda ugome amankonyane ngemva kwezinyanga ezintathu ngomgomo womkhonywana

• Phuzisa amankonyane umuthi wezikelemu ezingamabhande neziyizinsugulo

• Phuzisa zonke izinkomo umuthi wezikelemu zesibindi ngaphandle kwamankonyane

• Phuzisa zonke izinkomazi ezizacile ngomuthi wezikelemu eziyizinsungulo

• Qala ukuphakela itswayi lasebusika.

May/Nhlaba

June/Nhlangulana

July/Ntulikazi

August/Ncwaba • Goma zonke izilwane ngomjovo wamaqhuqhumba esikhumba (lumpy skin).

• Isincomo: Sebenzisa umgomo oxube i-vibrosis ne leptospira emhlambini wonke.

September/Mandulo • Mhlaka 15 Septhemba: Goma izithole ezizalwe kusuka ngoJanuwari kuya kuJuni ngomjovo wokuphunza okuthelelanayo (umjovo i-Brucella S19 usetshenziswa ezitholeni ezinezinyanga ezine kuya kwezingu-8).

• Thena amathole ongeke uwasebenzisele ukwandisa umhlambi (sebenzisa i-Burdizzo).

• Nika umhlambi wonke – ngaphandle kwamankonyane – phuzisa umuthi wezikelemu zesibindi.

• Phuzisa izinkomo ezondile umuthi we-zikelemu eziyinsungulo.

October/Mfumfu • Qala ukunika imfuyo ukudla kwasehlobo.

November/Lwezi

December/Zibandlela

(Lusungulwe nguJoanne Mann, DAEARD)

Qaphela: Kungadingeka ukuba ugomele ezinye izifo, ngokwezifo ezivame endaweni ofuye kuyo – xhumana nodokotela wezilwane uma ufuna ulwazi.



Uhlelo lokugoa olunye uhlobo lwemfuyo

Lesi sigaba sigxile ekugonyweni okubalulekile kwezimbuzi, izimvu, izinkukhu, izingulube, izinja kanye namahhashi.

Izimbuzi nezimvu

Ebaluleke kakhulu kwizimvu: Ulimu oluhlaza (Bluetongue) (nezimbuzi zingayisebenzisa)

• Goma zonke izimvu nezimbuzi minyaka yonke ngoMandulo (jova kathathu ugqagqanise ngamasonto amathathu).

Imithi yokugoma ephakanyiswayo: Pasteurella, Pulpy kidney, Clostridium, Tetanus

• Goma amazinyane ezimvu nezimbuzi uma enezinyanga ezine ngomjovo ofana ne Multivax P, uwaphinde futhi emva kwenyanga.

• Goma izimvu nezimbuzi ezikhulile kanye ngonyaka ngoMandulo uziphinde emva kwenyanga.

Izinkukhu zesintu nezamaqanda

Okubaluleke kakhulu: usigadla/ uvolomisa

• Goma zonke izinkukhu njalo emva kwezinyanga ezintathu.

Okungconywayo: Isifo i-Gumboro • Goma zonke izinkukhu emva kwezinyanga ezintathu njalo ngesikhathi ugomela uvolomisa

Izinkukhu ezingolamthuthu

Okubaluleke kakhulu: usigadla/ uvolomisa

• Thenga amatswele agonyiwe noma uwagome ngeNobilis ND Clone 30 vaccine ngesikhathi efika; aphinde ngosuku lwe18.

Okungconywayo:Isifo i-Gumboro • Goma wonke amatswele eneviki elilodwa ubudala ngeNobilis Gumboro D78 vaccine.

Izingulube

Obalulekile kwimihlambi ethanda ukuba mkhulu: Erysipelas, Parvovirus, Leptospirosis

• Goma ngomjovo olapha izifo eziningi njenge (Farrowsure plus B isikali 5ml noma kube Suvaxyn PLE+B nakhona u5ml.

Amahhashi

Okubalulekile: Isifo samahhashi African horse sickness

• Minyaka yonke, goma wonke amahhashi. • Nika umgomo wokuqala (AHS I) ngasekupheleni kukaMfumfu. Phinda

ugome okwesibili (AHS II) emva kwamasonto amathathu kuya kwamane.

Okungconywayo: Tetanus • Goma wonke amahhashi – uwaphinde njalo emva kweminyaka emihlanu.

Izinja

Okubalulekile: Amarabi • Goma imidlwane enezinyanga ezintathu kuya kweziyisithupha uphinde ugome kusuka enyangeni eyodwa kuya kwezingu 9.

• Goma zonke izinjaminyaka yonke.

Okungconywayo: Parvovirus • Goma imidlwane inezinyanga ezi2 ubudala uziphinde emva kwenyanga.

Okungconywayo: Usekela • Goma imidlwane inezinyanga ezi2 ubudala uziphinde emva kwenyanga.

Okungconywayo: Ukukhipha izikelemu

• Ukuphuzisela izikelemu imidlwane ngamaphilisi njalo ezinyangeni ezimbili kuya kwezintathu.

• Zilaphe njalo ezinyangeni eziwu6.


Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi

Ithebula lokusiza ngezikalo zomuthi

Lelithebula lizokusiza ngesilinganiso sesisindo ongasisebenzisa uma ukala umuthi ozowusebenzisa ukulapha isilwane.

Uma umuthi uzonikwa inkomo, umfuyi kumele athathe abheke ukuthi leso silwane azoselapha sikhulu kangakanani ngoba inkonyane eliqeda kuzalwa alilingani nesithole kanjalo nenkomo esikhulile nayo ubukhulu bayo buhlukile. Ngokunjalo noma umuthi uzonikezwa imbuzi ubukhulu bayo kumele bubhekwe. Umfuyi usengakwazi ukubheka izisindo zezilwane ezibhalwe kulelithebula ukuze akale umuthi azozinika wona.

Kodwa kuye kube ngcono uma umfuyi ezokala isisindo sesilwane yena esebenzisa isikali noma ibhande lokukala isisindo.

6

i-Hi-tet 120

i-Hi-tet 200 LA

i-Dizene i-Veriben / i-Berenil

i-Sulfazine 16%

i-Terramycin eyimpushana encibilikayo

Uhlobo lwesilwane

Isisindo (kg)

1ml /15kg 1ml /10kg 7ml/ 100kg

5ml/ 100kg

14ml/10kg Ithisipuni/ 7kg

ml ml ml ml ml Ithisipuni

Imbuzi ezelwe 3 0.5 0.5 4 0.5

Izinyane lembuzi 20 1.5 2.0 28 3

imbuzikazi yesifazane ekhulile

40 2.7 4.0 56

Impongo 60 4.0 6.0 84

Inkonyane ezelwe 45 3.0 4.5 63 6

Inkonyane enezinyanga ezi-2 kuya kweziyi-6

100 7 10 7 5 140 14

Inkonyane enezinyanga eziyi-6 kuya onyakeni

200 13 20 14 10

Inkomo encane 350 23 35 25 18

Inkomo enkulu 500 33 50 35 25

Inkunzi enkulu 650 43 65 46 33


Izithombe zicashunwe kulezindawo ezilandelayo


i. Symptoms of Foot and mouth disease. Intervet Schering-Plough Animal Health (Website: http://www.foot-and-mouth-disease.com/Disease_and_Control/symptoms.aspx Downloaded 19/05/11). Photos: ID-Lelystad, The Netherlands.

ii. Mandibular abscess. American Society of Animal Science – Animal Science Image Gallery. NAL Image Gallery: Code 4281 (Website: http://anscigallery.nal.usda.gov/search.php Downloaded 19/05/11). Photograph by: Jeff Semler.

iii. TeARA. Diseases of sheep, cattle and deer. Mastitis. (Website: http://www.teara.govt.nz/en/diseases-of-sheep-cattle-and-deer/9/4 Downloaded 19/05/11)) (Reference: Paul Martin, Lifestyle farming in New Zealand. Nelson: Craig Potton Publishing, 2006, p. 26).

iv. Bovilis. Clinical signs of leptospirosis. (http://www.bovilis.com/diseases/leptospirosis/clinical-signs.asp Downloaded 19/05/211)

v. Grobler, WJ, Common cattle diseases in our area. (Website: http://www.proteaanimalclinic.co.za/Siektes/diseases.htm#sponssiekte Downloaded 19/05/11). Original source of photograph: Bristol Image Archives, University of Bristol, 2000.

vi. Grobler, WJ, Common cattle diseases in our area. (http://www.proteaanimalclinic.co.za/Siektes/diseases.htm#sweetsiekte). Original source of photograph: Bristol Image Archives, University of Bristol, 2000.

vii. Herenda, D., Chambers, P.G., Ettriqui, A., Seneviratna, P. and da Silva, T.J.P (2000). Manual on meat inspection for developing countries. Chapter 3: Specific diseases of cattle (Website: www.fao.org/docrep/003/t0756e/T0756E03.htm Downloaded 19/05/11).

viii. Laven, Richard. 2005. NADIS Disease bulletins. Warts (Bovine papillomatosis). (http://www.nadis.org.uk/DiseasesCattle/Warts/Warts%20in%20Cattle.htm Downloaded 19/05/11).

ix. Vatta, A.F., Abbott, M.A., de Villiers, J.F., Gumede, S.A., Harrison, L.J.S., Krecek, R.C., Letty, B.A., Mapeyi, N. and Pearson, R.A. 2007. Common Diseases and Conditions: Heartwater in Goatkeepers’ Animal Health Care Manual. Agricultural Research Council. ISBN-13 978-1-86849-352-4. (Website: http://www.arc.agric.za/home.asp?pid=3974 Downloaded 19/05/11)

x. Do your own vet work. 2009. (Website: http://vetwork.blogspot.com/2009/02/goat-mange.html Downloaded 19/05/11).

xi. Vatta, A.F., Abbott, M.A., de Villiers, J.F., Gumede, S.A., Harrison, L.J.S., Krecek, R.C., Letty, B.A., Mapeyi, N. and Pearson, R.A. 2007. Common Diseases and Conditions: Orf in Goatkeepers’ Animal Health Care Manual. Agricultural Research Council. ISBN-13 978-1-86849-352-4. Photo: Jenny Turton. (Website: http://www.arc.agric.za/home.asp?pid=3974 Downloaded 19/05/11)



xii. Three Rivers Veterinary Group. Blue Tongue in Sheep. (Website: http://www.threeriversvetgroup.co.uk/Blue_tongue_in_sheep.html Downloaded 19/05/11). Photo: Dr. Van Aert Marcel.

xiii. The Pig Site. Erysipelas (Website: http://www.thepigsite.com/pighealth/article/378/erysipelas Downloaded 19/05/11).

xiv. Chicken Feed: Newcastle Disease Outbreak as of April, 2003. (Website: http://www.lionsgrip.com/chickensnewcastle.html Downloaded 19/05/11)

xv. Veterinary homeopathy. Homeopathic treatment of poultry diseases. Fowlpox. (Website: Source: www.vethomopath.com/fowlpox.jpg Downloaded 19/05/11).

xvi. Backyard Poultry Info Centre. Bumblefoot. (Website: http://forum.backyardpoultry.com/viewtopic.php?f=5&t=7983344 Downloaded 19/05/11).

xvii. Feather Site. Scaly Leg Mites. (Website: http://www.feathersite.com/Poultry/Health/Dis/scaly.html Downloaded 19/05/11). Photo: Virginia Martin.

xviii. Stone, N. 2007. Common diseases of backyard poultry. External parasites. Victoria Department of Primary Industries. Note Number: AG1012 (Website: http://new.dpi.vic.gov.au/agriculture/pests-diseases-and-weeds/animal-diseases/poultry/common-diseases-of-backyard-poultry Downloaded 19/05/11).

xix. Poultry and livestock insects. Chicken lice. Clemson University Cooperative Extension Service – United States Department of Agriculture joint project. (Website: http://entweb.clemson.edu/cuentres/cesheets/poultry/ce216.jpg Downloaded 19/05/11).

xx. Beytell, A. African Horse Sickness (AHS) Research. Nelspruit Veterinary Hospital. (Website: http://www.nelvet.co.za/Article2.aspx. Downloaded 19/05/11).

xxi. Foster, F. 2010. Rabies regulations and prevention. (Website: http://www.moveoneinc.com/blog/europe/enrabies-reguations-prevention/ Downloaded 19/05/11).

Private Bag X9059Pietermaritzburg, 3200

Telephone: (033) 343 8070Fax: (033) 343 8147


Izelu leko zoku- Izelu leko zoku-


Documents

IIzeluleko zoku- zeluleko zoku-