İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA İNÖNÜNÜN DIŞ POLİTİKASI

8/9/2019 KNC DNYA SAVAINDA NNNN DI POLTKASI

1/29

KNC DNYA SAVAI'NDANN'NN DI POLTKASIINurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Temmuz 2000EDWARD WEISBANDKNC DNYA SAVAI'NDANN'NN DI POLTKASII

eviren M. Ali Kayabal

C

NDEKLERzet 7Teekkr 11

BRNC BLM 15I. Politika Tespit Usul 17smet nn ve Trk D Politikasnn DeimezUnsurlar 17Numan Menemenciolu ve Dileri Bakanl 32Bakanlar Kurulu 41BMM ve CHP Parlamento Grubu 47

Trk Tarih Kurumu 58II. Trkiye'de Basn ve Kamuoyu 61Sava Yllarnda Trkiye'de Basn 61Sava Yllarnda Trkiye'de Kamuoyu 77

III. Ekonomik Yapnn Ksa Bir zmlemesi81Enflasyon Afeti 82nleyici Tedbirler 87Trkiye'nin Almanya'yla Ekonomik Bamll 90Almanya'dan Kopma Teebbs 96ngiliz-Amerikan TercihliSatn Alma Program 102

Krom Sorunu ve Trk Tepkisi 107Trk Pazarlklnn Sonu 112

ZET


2/29

kinci Dnya Sava srasnda Trk d politikasnn hedefi, savaa katlmadan

Trkiye'nin toprak btnln korumak oldu. Trk politikasnn ynn izenler,yabanc askerleri Trk snrlarndan uzak tutarken, Trk askerlerini de yabancsnrlardan uzakta tutmaya ynelmi bir tarafszlk siyaseti izlediler. Trknderleri, ne bir kar toprak vermeyi, ne de bir kar daha toprak edinmeyidnyordu. Trkiye'yi savaa srkleyecek servenci bir politika izlememi,bunun yerine, bir ''Mttefik'' ya da ''Mihver'' zaferine kar arlk olarakTrkiye'nin gvenliini salamay uygun bulmulard. Trkiye'nin tarafszl, bubakmdan, kk bir devletin bamsz bir g olarak kendisini saldrdan koruyup,dev lkeler arasnda bir denge unsuru olma politikasnn uygulamas olmutur.Devlet Bakan ve tek siyasal partinin nderi olarak oynad rolle, Ankara'nn

mutlak egemeni smet nn, bu uygulamann bayneticisi olmutur. En nemliyardmcs ise, dilerinde grevli Numan Menemenciolu'ydu. Snrl birmuhalefete izin veriliyor ve Cumhuriyet Halk Partisi Parlamento grubu, BakanlarKurulu'ndaki br ye bakanlarla, basnda ve niversitede ileri gelen kiiler,danmanlk grevlerini yerine getiriyorlard.Bu kiilerce izilen politikann yn, Atatrk'n ynetimi altnda giriilen tarihsel

denemenin geleneklerini yanstyordu: Trkiye Cumhuriyeti'nin toprakbtnlnn dokunulmazl, Avrupa'daki gler dengesinin korunmas ve hertrl servenci politikadan uzak durulmas.Ancak, tek bir kuku bu gelenei bozdu. Atatrk, Sovyetler Birlii'yle bir modus

vivendi (1) salad halde, nn ve yardmclar bunu olanaksz grdler. Bununsonucu olarak da Trk nderleri, savan gidii Mttefiklerden yana glmeyebaladktan sonra, unlardan korkmaya baladlar:1) Mttefikler, Almanya'y bir g olarak Avrupa'dan silmeye kalkacaklard; 2)

ngilizler, Ruslarla etki alanlar anlamalarna giriecek ve bunun sonucu olarakSovyetler Birlii, Dou Avrupa'yla Balkanlara egemen olabilecekti; 3) ngiltere,Trkiye'yi savaa girmeye zorlayacakt; 4) Sovyetler, Trk havaalanlarnnkullanlmas da iinde, ngilizlere tannan haklarn, Trk hkmetince kendilerinede tannmasn isteyeceklerdi.1943 ylnda olaylar gelitike, Trk politikasn izenler bu grlerin geerliine

daha ok inandlar ve Trkiye savaa girecek olursa, Sovyet Rusya'nn lkelerini

Mihver'e kar koruma bahanesiyle istila edebilecei grn savundular.Bu nedenle, nn ve Menemenciolu, ngilizlerle ibirliine yanamay kabul

etmediler. eitli nedenlerle ngiliz ve Amerikallar, Sovyetler Birlii'nin savasonras niyetleri konusunda uyardlar. Bu alanda baarszla uraynca da,ngilizlerin kendilerini savaa sokma abalarna ve Trk topraklarnda hava slerikurma isteklerine set ektiler. Bu alandaki grmeler, adm adm ilerledii halde,d bakanlar dzeyinde hatta zirve toplantlarnda bile baarszlkla sonuland.Trkler, ngilizlerin Stalin'in ekmeine ya srdne, gittike daha okinanyordu. ngilizler de, Trklerin Mttefiklerden yana olduklar zerinesylenenleri politik oyun sayyordu. Sonu olarak bu durum, 1944 yl balarndabir gvensizlik bunalmna yol at.Fakat Mttefiklerin sava kazanacaklar kesinleince, nn, Trkiye'nin tek

bana kalmakta olduunu anlad; zellikle, lkesinin Sovyetler Birlii karsnda

yalnz braklmasndan kukuland. Bu kuku, 1944 yl ortalarnda yeni bir dneyol at. Trk d politikasn yeniden Mttefiklerin izgisine sokma abas iindeTrkiye, Mihver devletleriyle olan diplomatik ve ekonomik ilikilerini sertletirdi,bunu da Numan Menemenciolu'nun grevinden ayrlmas izledi. Trkiye, SanFrancisco Konferans'na katlabilmek iin 23 ubat 1944'te Mihver devletlerinesava at. Sava, Trk szclerinin Sovyetler Birlii'yle pek sk bir biimdeilgilendikleri, fakat, endielerini umut dolu bir gven maskesi ardnda sakladklarhava iinde sona erdi.


3/29

TEEKKR (1)Aratrmamn hazrlan srasnda bana vakitlerini ayran, grlerini ve

bildiklerini cmerte aktaran birok kiiye, burada en iten teekkrlerimi ifadeetme frsat bulduum iin kvan duyuyorum.Benim, Trk d politikasyla ilgilenmeme neden olan Stanford niversitesi Siyasal

Bilgiler Blm'nden emekli Profesr Christina Phelps Harris'e zel teekkrborluyum. Stanford niversitesi Siyasal Aratrmalar Enstits Direktr

Yardmcs Profesr Jan Triska ile Profesr Robert C. North da bana d politikazmlemelerinin dolambal yollarn ilk kez tantan, deerli kiilerdir. kisini deburada anmam gerekir.Trkiye'de de pek ok kimse bana kar ok kibarca davrand ve yardmc oldu. D

sorunlarda en eski Trk uzman Profesr Ahmet kr Esmer'le Siyasal BilgilerFakltesi Eski Dekan Profesr Fahir Armaolu da benim iin etin olan biroksorunu zdler. Trk Dileri Bakanl Hukuk Dairesi efi ve Ankara niversitesiSiyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi, Uluslararas Hukuk Profesr A. SuatBilge ile Siyasal Bilgiler Fakltesi profesrlerinden Mehmet Gnlbol ve Haluklman da, bana deerli bilgiler saladlar. Benimle birlikte geirdii uzun veaydnlatc saatler iin Ankara niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yelerindenProfesr Enver Ziya Karal'a da teekkr etmek isterim. Profesr Karal, Trkkltr ve tarihini aydnlatmak iin o kadar ok ey yapmtr ki, Trkiye ileilgilenen hepimiz kendisine minnet borluyuz.Diplomatlarla hkmet memurlarna gelince: Trk Dileri Bakanl Genel

Sekreterlii'nden yeni ayrlan ve bugn Londra'da Trkiye Bykelisi olarakgrevli bulunan Zeki Kuneralp, anlatlan dnemde Trk Dileri Bakanl GenelSekreteri olan Cevat Akaln ile Byk Millet Meclisi'nden bir Tabii Senatr, savayllarndaki Trk d politikasnn zmlemesinde bana cmerte vakit ayrarakyardmc olmulardr. Kendilerine en derin teekkrlerimi sunarm. Eski Trk

Dileri Bakan ve sava yllarnda Dileri Bakanl Genel Sekreter YardmcsFeridun Cemal Erkin, yine 1943 yl Mart aynda Moskova'ya Bykeli olarakatanan sava yllarndaki Matbuat Mdr Selim Sarper de, bana ok yararlbilgiler salamlardr.Trk Dileri Bakanl'nda ve Uluslar Cemiyeti'nde (1) uzun yllar yararl

hizmetlerde bulunan ve zellikle 1930'larla 1940'larn Trk devlet adamlararasndaki kiisel ilikilerin deerlendirilmesinde byk yardmlar dokunan yakndostum Tevfik Erim'e de teekkr ederim. Cumhuriyet Halk Partisi eski GrupBakan Kzm zalp'a, Trk Tarih Kurumu Bakan Uur demir'e, bana TrkSiyasal kurulularn, kiiliklerini ve politikasn az rastlanacak bir anlay vesabrla anlattklarndan tr teekkr borluyum.Trk gazeteciliinin en eski yelerinden ve bugn doksanna yaklaan Ahmet

Emin Yalman da, kinci Dnya Sava srasnda Ankara'nn dramatik havasn ve

siyasal yaantsn yanstt. Bu alanda, sava srasnda Ankara kordiplomatiininduayeni olan Polonya'nn Ankara Bykelisi'nin ei Bayan Irena Sokolnickia'ya da,teekkr etmem gerekir. Kendi anlar ilgin olduu gibi, bana kocasnnyaynlanmam gnlnden blmler okuyarak, kocasnn zel belgeleriniincelememe izin vererek de yardmlarna katkda bulunmutur.Btn bu teekkrler, Bay ve Bayan Seyfullah Turan'n adlarn anmadan

tamamlanm saylamaz. Turan'lar, Ankara'da bulunduum srada beniarlamlardr. Trl nezaketlerini hep vgyle anacam.


4/29

Sir Huge Knatchbull-Hugessen'e de, ngiltere'de, Barham'daki evinde banaayrd bir btn leden sonras iin teekkr etmek isterim. Sava srasndaBirleik Krallk'n Ticaret Kurulu Bakan olan Lord Swinton da, ok cmertdavranmtr. Gerek Profesr W.H. Medlicott'la Profesr Bernard Lewis, gerekseeski hocam Dankwart A. Rustow ve eski meslektam Kemal Karpat, bana ilgingrler aktarmlardr. Uyarc nerileri iin Profesr Walter Weiker ve ProfesrVictor Swenson'a, yine Harry N. Howard'a da itenlikle teekkrlerimi sunarm.Uluslararas likileri Aratrmalar Okulu Yazman Bayan Miriam de Grazia ile

Okutman Bey Semih stn de, yllarca sren bu aratrma srasnda dostluklarylabeni cesaretlendirmekten geri kalmamlardr.New York niversitesi Siyasal Bilgiler blmndeki meslektalarma, zellikle New

York niversitesi Uluslararas Aratrmalar Merkezi Direktr Profesr Thomas M.Franck'a, bu aratrmann tamamlanmas srasnda gsterdikleri gven ve nezaketiin minnetle teekkr ederim.Bu frsattan yararlanarak, sekreterlik grevlerini yerine getirirken ispatlad

dikkati, sabr ve etkili almas iin de Bayan Margaret A. Wormser'e teekkretmek isterim.Bata, Nevin Menemenciolu ve Turgut Menemenciolu ile Bayan Nermin Streater

olmak zere, Menemenciolu ailesi, Numan Menemenciolu'nun yaynlanmamolan anlarndan yararlanmama izin verme inceliini gstermilerdir. BayanStreater ve Eli Turgut Menemenciolu, ayrca olaanst bir kimse olanamcalarnn kiilii ve politikas zerine son derece deerli katklardabulunmulardr. Onlarn yardmlar olmasayd, aratrma hibir zaman bugnkdurumuna eriemezdi.Eski Cumhurbakan smet nn'ye de teekkr etmek isterim. Trkiye'nin siyasal

geleceini izmek iin ok eyler yapan bu byk nder, bir sr soruma karlkverme nezaketinde bulunmutur. ki uzun grme srasnda, sava yllarndakiTrk d politikasnn ana izgilerini ortaya koyarken, kendi grlerinin ve varmakistedii noktalarn ne olduunu anlatmtr.Son olarak, Uluslararas likileri Aratrmalar Okulu profesrlerinden Macid

Khadduri'ye de en iten minnet duygularm ifade etmek isterim. Kendisini retimkurumuna aday, btn niversite evrelerince vgyle anlan ProfesrKhadduri, yllarca bir klavuz gibi aba gstermi ve benim slamiyet kurulularyla

slam kltrn ve ada Orta Dou sorunlarn anlamama yardmc olmutur. Buaratrmaya beni ilk olarak iten ve gerek bir ballkla ilerleyiini izleyenprofesre, her zaman iin minnet duyacam.

E.W.New York City

BRNC BLMSava Yllarnda Trkiye

I

POLTKA TESPT USULSava yllanda Trkiye'nin izledii d politika, bir tarafszlk politikasyd. Bu

politikann geni boyutlu sonular ve olaylarn gerektirdii deiiklikleriylebirlikte kapsam, her eyden nce bir tek adamn abalarna dayanyordu: smetnn'nn. Devletin politikasn izerken, nn yine de yalnz deildi. Dzenliolarak Bakanlar Kurulu'na, Parti'ye, Parlamento'ya (TBMM) dayanan, kk, snrl,fakat oturmu bir d politika ''kadro''suna, basnda birtakm kiilere ve Trk TarihKurumu gibi baz derneklere danyordu. D politika alannda alnacak kararlarda


5/29

nn'nn gvendii bu kiiler iinde en nmlisi, Dileri Bakan NumanMenemenolu'ydu.smet nn ve Trk D Politikasnn deimez unsurlar - ncelenmekte olan

ada, Trkiye'nin her trl politikasna egemen olan balca unsur, smetnn'nn etkisidir (1). 1943'le 1946 yllar boyunca, bir yanda Cumhurbakan ile,te yanda Babakan ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri arasndaki statve etki snrlar bakmndan ara gittike artmtr. Frederick Frey'in zl birbiimde belirttii gibi, ''ineleyici bir gzle baklrsa, nn'nn nn'den bakakimsesi yoktu'' (2). Baka trl sylersek nn, hkmetin arklarn sk birdenetim altna almt.Gerek devlet bakan, gerekse tek siyasal partili bir sistemde parti bakan olarak

salad gle, denetimini otoriter bir biimde yrtebiliyordu. Trk devletgemisinin ark, nn'nn biyografisini yazan evket Sreyya Aydemir'in debelirttii gibi, tm sonular ile birlikte, btnyle nn'nn elindeydi (3). lerisrlen bu savlar, d sorunlar konusu iin dorudur. nn, hkmet politikasnnher alannda eit biimde etkili olmaya kalkmamtr. Dorua erien btnpolitikaclar gibi, o da baz sorunlarda bakalarna ncelik tanmay, gerekligrmtr. Bir asker olarak yetitii ve baarl bir enerjisini en byk blmnd sorunlara ayrm ve bir bakma da, ''hkmetin kendi bann aresinebakmasna izin vermitir'' (4).nn, eitli frsatlarda, d politikann dndaki gelimelere zel bir dikkat

gstermitir. rnein, basn ve br kitle haberleme aralarn sk bir denetimaltna alma konusuna kiisel olarak karmtr. Savunma Bakan Ali Rza Artunkalaraclyla skynetimi yrtm, 1942 yl sonunda konan Varlk vergisiuygulamasn, dikkatle izlemitir (5). Fakat, bu dnemde d politika, yine denn'nn, balca uras olmutur genellikle.Bu konuda kantlar oktur. Szgelii, o zamanlar Dileri Bakanl Genel

Sekreter Yardmcs olan Feridun Cemal Erkin, Cumhurbakan ile be ya da althaftalk toplantlar yaptn, bu toplantlar srasnda nn'nn o hafta alacakararlarn ana izgilerini izdiini hatrlamaktadr (6).Cevat Akaln'n Dileri Bakanl Genel Sekreterliine atandktan sonra

getirdii ilk yeniliklerden biri, her trl diplomatik yazmann ve telgrafmesajlarnn hemen nn'ye verilmesi olmutu (7). Bu durum, Cumhurbakannn,

diplomatik mesajlar ve haber alma dairesi raporlarn daha gelir gelmezdeerlendirmesine frsat hazrlyordu. nn bylece, gelimeler zerine,Menemenciolu ya da Dileri Bakanlndaki br yksek memurlar kadar abukbilgi edinebiliyordu. nn, bu yntemin dilerini ynetmekte kendisine bykkolaylklar saladn kabul etmektedir (8). Grevleri bandaki elileriningnderdikleri raporlar ve verdikleri salklar, ileri srdne gre, nn'nn kararalrken dayand tek kaynaklard.ncelenmekte olan an Trk d politikasn anlamak iin, bu deimez

unsurlarn belirtilmesi ve nn'nn savata Trkiye'nin yolunu izerken dikkateald fikirlerin kavranmas gerekir. Byle bir listenin banda, nn'nn ok iyibilinen doutan ll gelir. nn, d ilikileri, askerlik stratejisinin ilk ilkesiolarak nitelendirdii ''llk''le ynettiini ileri srmektedir. ''Savata izlediimd politikay kararlatrrken benimsediim temel ilke, daha balangta ilenecek

bir hatann dzeltilmesinin zor olduunu bilmekti '' (9). Bunun sonucu olarak daTrkiye, nn dneminde hep savaa girmeye hazr durumdayd; ama, ancaknn'nn kendi koyduu baz artlarn gerekletirilmesi halinde... Aceleci veatak eylemlerden ya da gzpek davranlardan hep uzak kald. Bu trdavranlar, Trkiye'yi gz gre gre atee atmak demektir (10).nn'nn kiiliindeki bu unsur Trk topraklarn kanl savalardan kurtarmakla

birlikte, eski Cumhurbakan'n sava yllarnda da, daha sonra da, serteletirilerden kurtaramamtr. Szgelii;''Sava yllarndaki Trk politikas neydi?'' sorusuna verdii karlkta Nadir Nadi:


6/29

''Biz (Nadir Nadi ve Trk basnndaki dostlarndan oluan bir klik) diyor;ynetimimize 'kaypak rejim' adn takarak eletirmeye almtk; nk, buyntemi dilediimiz yne ekebilirdiniz (11). Daha sonralar bu konuda nn'yedaha baka eletiriler de yneltildi, ekingen davrannn, ihtiyatlnn ''Trkulusunun erkekliini ldrd'' bile ileri srld (12). Trkiye dnda bakalarise, sava yllarndaki Trk d politikasn ''ekingen'' (13) ya da ''korkak'' olaraknitelendirdiler (14).Ancak, nn, sava yllarnda d politika kararlarn alrken gsterdii titiz

llkle, Trkiye'yi byk bir ykma uramaktan ve aclardan kurtardna hlinanmaktadr (15). O nemde halkn duygularnn kendisinden yana olduuanlalyor. nn, 1943 yl Mart aynda Trk Dileri Bakanlnca hazrlanan birdurum raporu almt. Bu raporda halkn her tabakasnn, ordu da iinde olmakzere, daha saldrgan bir tutuma kar olduu, zellikle lkeyi savaasrkleyecek atlmlardan ekindii gsteriliyordu (16).Demek ki, Trk tarafszl, nn'nn ynettii durumuyla bir bekleme

politikasyd aslnda (17). nn'nn uygulad lllk felsefesi, gnden gnedeien zel bir karar verme tarz gelitirmiti kendisinde. Aydemir, savasrasnda olaylar her saat deimekteyken nn'nn ar bir dikkat gsterip vakitkazanmaya altn yazarak bu durumu belirtmitir (18). nn de bir seferindekendisi yle sylemitir: ''Brakn, nce geceyi geirelim, brakn, nce sabahakalm; yllar, aylar ya da haftalar dnmeyelim'' (19).Bu, nn'nn Trk d politikasn dile getirdii ya da amalarla doldurmay

baaramadn sylemek anlamna gelmez. Tersine, politika tespitine derin birinan duygusu getirmitir. Her gnn zerni'de dikkatle, ayr ayr almas, uzunvadeli amalar olmad anlamna da gelmez. stelik, u temel ama iin herzaman inanla aba gstermitir: ''Trkiye yalnz Trklerindir.'' (20)Atatrk devriminin Trkiye'de kk salmasndan bu yana Trk d politikasnn

temeli, Trkiye'nin toprak btnl ve Trklerin kendi topraklar zerinde kendikaderlerini izme hakkna sahip kmalar olmutu (21). Sava yllarnda da nnbu hakka ve Trk topraklarnn btnlne, Trk d politikasnn temel ilke veamalar olarak bakmt. Atatrk, halkna, imparatorluu ykp bamsz bir lkedurumuna geileri srasnda, toprak btnlne dayanan modern bir devletkavramn retmiti ama, 1923'te Lausanne'da, Trk snrlarna dokunmann buna

kalkacaklara ok pahalya oturacan Lord Curzon'a inandran, nn olmutu(22). Bu konuda Mussolini'yle Hitler'i de ikna ettii anlalmaktadr. Buna ayrcadikkat edilmelidir.nn, Nazi Almanyas'nn tehdidinden korkmaya balamadan ok daha nce,

Mussolini'nin talyas'ndan ekinmiti; Trk snrlarn ilk tehdit eden Hitler deil,Mussolini olmutu. 1935'te talyanlarn Habeistan seferinden sonra nn,Mussolini'nin Antalya blgesindeki verimli topraklar lkesine katmak isteyeceinitahmin etmiti. Bu, Mussolini'nin sk sk ileri srd bir istekti (23). te yandanAlman halknn yeniden birlemeyi istemesini 1935'te son derece anlaylakarlamak mmkn grlyordu (24). nn'nn tutumu, Almanlar ancak DouAvrupa'y ve Balkanlar istila ettikten sonra deiti; Sdetler bir baka sorundu,Polonya ve Bulgaristan baka (25). Sava boyunca nn, zellikle Mihverkuvvetlerinin drt bir yanda hzla ilerledikleri srada, gerek Almanlara gerekse

talyanlara, Trkiye'nin snrlarnn bozulmasna asla izin vermeyeceinibelirtmekten hi geri kalmam, her trl istila teebbsne olanca gcyle karkoyacan belirtmitir.Bunun Berlin zerinde etkili olmad sylenemez. Szgelii, Ribbentrop bir

seferinde Von Papen'e, Komuta Kurulu, Trkiye'nin istilas iin yeter derecedegce sahip olduunu kesinlikle belirtinceye kadar, Trkiye'ye yalnz diplomatikbask yaplmas konusunda talimat vermiti (26). Trk snrlarnadokunulamayaca konusunda nn'nn gsterdii azim, Hitler'in 3 Mart 1941'dekendisine gnderdii mektubun anlalmasna da yardmc olabilir. Alman


7/29

birliklerinin Bulgaristan' istila ettikleri bir srada gnderilen bu mektup,Bulgaristan'n istila edilmesinin Trkiye'yi hi bir biimde tehdit etmedii zerinegaranti veriyordu (27). Hitler, nn'ye ordularn Trk snrndan 60 kilometreuzaklkta durduracan, bylece Almanya'nn Trk snrlarna kar hareketegemek gibi bir niyet beslemediini ispat edeceini bildiriyordu (28). Dolaysylabu mektup, nn'nn Trk snrlarn savunmak iin gsterdii kararllk ve azmin,Hitler'ce kabul olarak anlalabilir.Hitler de buna karlk bir bedel koparmak istemitir. Trkiye, Almanya'ya kar

aka hi bir ykc etkinlie girimeyecektir. Hitler'in 1941 yl Mart ayndagnderdii mektubundaki tehditler, nn'nn gznde, ll olmann neminibir kat daha artrmtr. Gerekten de, btn sava sresince nn ve Hitler,karlkl olarak lkelerini bir atmaya srkleyecek davranlardan zelliklekanmlardr (29). Her ikisi de, nce kendisini gemleyerek, tekinidurdurabilmitir.Hesaplarna gre, her lkenin tekine zorla yaptrmak isteyecei ey, onunyapamayacan umduklar eyden daha az nemliydi. Her lke bunun ini birtakmolumsuz teebbsleri tercih etti. Szgelii, Trklerin, ngilizlere topraklarndahavaalanlar yapmalarna izin vermemeleri, yani, kar yann saldrsndan saknmaamacn gdyordu.Dolaysyla nn, savata Trk d politikasn, Trkiye'nin toprak btnln

koruma asndan ynetti. Bu gr as, ''Ne bakasnn bir kar toprandagzmz var, ne de bakasna bir kar toprak veririz'' diye zetleniyordu. Bugrn ifte anlam vard. nn, Trkiye'nin snrlarna saldrlamayacanhesaplarken, bunun bedelini de kabul etmiti. Trk topraklarnn bir karn bilevermemeye kararlyd, ama herhangi bir baka lkenin topraklarna gzdikilmemesi de iddetle karyd. Bu ilke Rusya iin de geerliydi. Almanya'nn,Stalin Rusyas'na kar 1942 yl sonunda kazand ilk zaferlerden balayarakAlman diplomasisi, Sovyetler Birlii'nden alnan baz blgeleri ganimet diye kabuletmesi iin nn'y sktrmsa da, baarszla uramt (30). nn'nn,servenci ve rk kavramlara kar direnii, ilerde de greceimiz gibi, o zamanlarvar olan Turanclk akmnn Trk d politikasn etkilemesini kesinliklesnrlamtr (31).Aslnda, Trkiye'nin Rusya'dan toprak almaya kalkmas dahice bir bulu deildi.

Asl dndrc sorun, Sovyetler Birlii'nin Trk topraklarna gz dikmesiihtimaliydi. Kukusuz, bu da nn'y en ok dndren sorunlardan biriydi.Cumhurbakanlna seildii dnemde, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda, ozamana dek ei grlmemi yirmi yllk bir iyi niyet dnemi yaanm olduu halde,nn kiisel deneylerine dayanarak, Ruslarn tutkular karsnda tetiktebulunmak gerektiini renmiti. Szgelii, nn 1930'da, Trkiye'nin Rusya'ykzdrmadan Batllarla daha sk ilikiler kurmak istedii sralarda, SovyetlerBirlii'ne bir gezi yapmt (32). nn bu geziden dnnde, CHP parlamentogrubunun seme yelerinin nnde, Atatrk'e aadaki zmlemeyi sundu:Ruslar, zellikle Batllarca uzaklatrlp sarldklarn hissediyor, bunun sonucuolarak da, Bat snrlarnn gvensizlii kendilerinde bir tutku biiminde. Trklerkendilerine dorudan bir bask unsuru olmadklar srece, Trkiye'yle dostailikiler srdryorlar ve srdrmek de isteyecekler. Ruslar, Bat snrlarn

glendirmek iin zaman kazanmak amacyla, Dou snrlarnn gvenlik iindeolmas isteindedir.nn, Sovyetler Bat snrlarna gvenilir gzyle bakmaya baladktan sonra,

''Artk bizimle dost olmaya nem vermeyeceklerdir'' biiminde grnaklamtr. Sovyetler, Batl devletlerin tehdidinden kurtulmaya baladklarnhissettikleri anda, Dou'da ok daha saldrgan duruma gelecek, umulur ki,Trkiye'ye de ayn biimde davranacaktr. te bu nedenle nn, Sovyetlerinkendilerini Bat karsnda tam anlamyla gvenlik iinde grmelerini istemiyordu.1939 yl Nisan ve Mays aylarnda ngiliz ve Fransz diplomatlar, bir Trk-ngiliz-


8/29

Fransz-Sovyet pakt iin uygun zemin kollarken, Sir Alexandre Cadogan'nifadesine gre nn, ''Sovyet ordusunun kara savalarna katlmasnn gerekliolduunu, nk bir Avrupa savandan Rus ordusunun hi zarar grmedenkmasnn felaketler douraca grn steleyerek savunmutur. Rusya'nnBat snrlarnn gvenilir duruma gelmemesi, Trkiye iin en iyi korunma amacyd.Bat Avrupa'da Rus egemenliine yol aacak bir sava, bu korunma aracn ortadankaldrmaya yeterdi. nn 1930'da, aradan en az yirmi be yl gemeden byle birgvenliin salanacan sanmyordu. nn'nn umduu gibi, Rusya savaakatld; ancak, 1943'te Alman ordularna kar kazandklar kesin zafer, nn'nntahmin ettiinden on iki yl daha nce, Sovyetlerin Bat'da aradklar gvenliekavuacaklarn ortaya koydu (33).Belki de nn'nn Sovyet politikas zerindeki bu grleri, Stalin'in 1941 yl

sonunda ngilizlerle birlikte Yunanistan'a ait baz topraklarn Trkiye'ye verilmesinerisi karsnda Trkiye'nin gsterdii sert tepkiyi aklayabilir. nn, belki deTrkiye'nin dousundaki baz topraklar Stalin'in kendi lkesine eklemekistemesinden ekiniyordu. Ksacas, kinci Dnya Sava srasnda nn'nnkararlarn etkileyen unsurlardan biri Trkiye'nin toprak btnl ise, arlnen ok duyduu kar unsur da, Sovyetler Birlii'nin siyasal tutkularyd (34).Alman ordularnn ilerledii dnemde nn, grlerini ak seik ngiliz veAmerikan diplomatlarna anlatmakta kararszlk gstermedi. Birleik AmerikaBykelisi Lawrence A. Steinhardt'n gven mektubunu sunuu srasndakendisiyle yapt ilk resm grmede, sava sonras dnyasnda Sovyet etkisisorunu byk bir yer almt. Alman ordular byk bir hzla Stalingrad'a doruilerledikleri halde, Trkiye Cumhurbakan, eer Rusya, Almanya'y yenecekolursa, Sovyet emperyalizminin Avrupa'y ve Orta Dou'yu ''silip sprecei''konusunda Steinhardt' uyaryordu. nn bu arada Rusya eer imkn bulursaBoazlara da el koymaktan ekinmeyecektir, endiesini beslediini de belirtti (35).Sava srasnda nn, yanna ayn inanta olan adamlar almt. Gerek kararlar

hazrlarken, gerekse uygulama srasnda, saylar bir epeyce kabark olan buyardmclarna dayanyordu.Kendisi, dnya sorunlarna iyice dald iin, yardmclarna hatr saylacak kadar

yetki tanyor, bamsz olmasa bile, serbeste i grmelerine izin veriyordu. Yinede, bu adamlarn oynadklar rol zmlerken u unsuru akldan karmamalyz:

Hareket zgrl ve d politikaya katkda bulunmak, ancak nn'nn birltfuydu; burada incelenmekte olan dnem ancak nn'nn egemen olduu Trkpolitikas erevesinde iinde anlalmaldr (36).nn'nn gz yumuunun sonucu olarak karar alma konusunda kendisine hizmet

eden yetkililerden en nemlisi de Numan Menemenciolu'ydu.Numan Menemenciolu ve Dileri Bakanl - Epeyce karmak bir kiilii vardr.

Hukuk renimi yapm, fakat doal yatknl nedeniyle diplomatlkta kararklmtr. Numan Rifat Menemenciolu, 1942 yl Austos aynda Trkiye DileriBakanl'na atand ve 1944 yl Haziran'nda istifa edinceye kadar da bu grevdekald (37).Namk Kemal'in torunu olan Numan Menemenciolu, Birinci Meclis'te Menemen

eyaletini temsil eden Refet Paa'nn ikinci oluydu (38). renimini svire'ninLausanne ehrinde yapm, 1914'te Dileri Bakanl'na girmiti. Kurtulu

Sava'ndan sonra ykseldi ve olaanst yetenekleri pek abuk Atatrk'ngznde deer kazand. 1933'te Dileri Bakanl Genel Sekreteri oldu. Birpolitikacdan ok bir aydn olan, halktan ok fikirlerle ilgilenmekten holananNuman Menemenciolu, d politika zerinde almaktan ve bununuygulamasndan ok zevk alyordu (39). Dileri Bakanl'na atanmas dolaysylayle yazmaktayd: ''Bu grev iin bir raklk dnemi geirmemin gerei yoktu; 13yldan beri bakanln eitli dairelerinin banda bulunmu ve bu grevlersrasnda Trkiye'nin d politikasn ynetmeyi kavramtm. imdi isesorumluluum yalnzca baka bir biime brnmekteydi.'' (40)


9/29

Gerekten de, aradan geen yllar boyunca Dileri Bakanl'nn,Menemenciolu'nun yaantsnn merkezi durumuna geldii sylenebilir.Menemenciolu 1942'de Dileri Bakan olduu zaman, Bakanln personelinioktan avcunun iine almt. Daha Genel Sekreterlii srasnda diplomatikgrevlerdeki ve Dileri Bakanl'ndaki adamlarn deerli kiiler olmasnsalamt. Bakanln, Birinci ve kinci Daire bakan yardmclar olan AbdullahZeki Polar ile Muharrem Nuri Birgi, kinci Daire Bakan Nurettin Vergin,Menemenciolu'nun zel Sekreteri adi Kavur, Dileri Bakanl GenelSekreterlii zel Kalem Mdr Turgut Menemenciolu, Protokol Dairesi BakanKadri Rizar, 1944'te Beyrut'ta gen bir bakonsolos olan Fatin Rt Zorlu gibiadamlar, Menemenciolu'nun yanna ald kiilerdi hep (41). Bakanlktakigrevlerine en iyi biimde uyabilmeleri iin Menemenciolu, evinde ya dabakanlkta sk sk seminerler dzenler, onlarn eitli sorunlar ve durumlarkarsndaki tepkilerini incelerdi.Menemenciolu, Bakanlk zerindeki denetleyici durumunu korumak iin''zalimane'' davranmaktan ekinmemitir (42). Bakanln asl ''alan ark'' ya dayrei (43), dnyann eitli blgelerini ele alan siyasi daireydi. Birinci SiyasiDaire, Bat Avrupa, Fransa, ngiltere, Almanya ile urayor, Birleik Amerika ilebr Kuzey Amerika lkeleri de bu dairenin alanna giriyordu; kinci Siyasi Daire,Dou Avrupa'dan, Balkanlardan, Yunanistan ve Sovyetler Birlii'nden sorumluydu.Seyfullah Esin'in ynettii nc Daire ise, Orta Dou ve Uzak Dou sorunlarylailgileniyordu.Menemenciolu, ad geen daireleri etkili bir biimde ynetiyor ve tmne kendi

etkinlik alan gzyle bakyordu (44). Kesinlikle anlatmak zor olmakla birlikte,nn'nn dileri sorunlarna kiisel merak oluunun, baka baz etkenlerlebirlikte, Menemenciolu'nun Dileri Bakanlndan istifasn istemesine yol atdnlebilir. Yine de nn, Menemenciolu'nun yarglarn ve grmelerdekiustaln beenmitir: ''Numan iini biliyordu; abuktu ve gelien olaylarkarsnda, ileri grllkle tepki gsterirdi'' (45).Menemenciolu'nun, Dileri Bakanln sk denetim altnda tutuu kadar nemli

bir baka konu da, Bakanlar Kurulu'ndaki arkadalarna kar durumuydu. brleriona genellikle perde arkasndaki babakan gzyle bakarlard. Bu bakmdanFrederick Frey, Dileri Bakan'nn o dnemde ''Bakanlar Kurulu piramidinin en

st noktasna ktn sylemektedir (46). Menemenciolu'nun, Trk hkmetiningeri kalan yeleriyle olan ilikilerinde oynad rol anlamak iin, bakanlnn hergn gayr resm toplantlara sahne olduunu hatrlamak yeter. Her sabah saat 9'daBabakan kr Saraolu, gndelik resm programna, Dileri Bakanlodasnda, Menemenciolu'yla bir toplantyla balard. Bylece, btn dnyayakar birlemi bir cephe durumunda kabilirler, etkinliklerini dzenlemeyeteneine kavuurlard. Toplantya baka bakanlar da katlrd. Sk sk ayntoplantlarda hazr bulunan Cevat Akaln, bu grmelerde kan btntartmalar srasnda Menemenciolu'nun barol oynadn hatrlamaktadr (47).Sava dneminde Menemenciolu'nun izledii politika zerinde eitli tartmalar

yaplmtr. Anthony Eden'la daha bakalar, sava sona ermeden nce,Menemenciolu'nun Mihver davasndan yana olduuna inanmt (48). imdi bukonuda iki ey sylenebilir. Bir: Menemenciolu'nun Dileri Bakan olarak

gtt ilk hedef, Trkiye'yi savan dnda tutmakt. nn gibi o da, Trkiyehangi gruptan yana savaa katlrsa katlsn, lkenin batan aa yaklpyklacana, hatta belki de igale urayacana inanmt. Menemenciolu, ''Dpolitikamzn hedefi, sonuna kadar geleceimizi kendi kendimize belirlemekamacn korumaktr. Savaa katlsaydk, geleceimizi kendi kendimize belirlemehakkn yitireceimizden, lkemin bundan hi bir ey kazanamayacandaneminim'', derken, kararllnn ardndaki mant aklam oluyordu (49). Birbaka gn de Menemenciolu, yle bir konuma yapmt: ''Biz benciliz ve sadecekendi karlarmz iin savarz'' (50). Menemenciolu, savata Trkiye'nin hi bir


10/29

ey kazanmadan, ok ey yitireceine inanmt. Toprak istei yoktu, uluslararasdurumunun radikal bir biimde gzden geirilmesini de istemiyordu.Menemenciolu'nun inancna gre Trkiye'nin savaa girmekten elde edecei tekey, byk devletlerin ordularna sava alan olmakla kalacakt.Buradan ikinci konuya geilebilir. Menemenciolu, okuduu tarihi eserlerden,

kk uluslarn kendi kaderlerini izme konusunda, en iyi biimde, ancak bykdevletler arasndaki g dengesi sayesinde korunabileceklerine inanmt. Bunedenle de Byk Britanya ile bir anlama, Nazi Almanyas ile de bir dostlukpaktn hedef tutan politikada yanl bir yn gremiyordu. Bunlarn her ikisi deTrkiye'nin ''etken tarafszlk'' politikasnn belirtileriydi. Bu tarafszlk, Trkiye'yikorumay gzetirken, Sovyetler Birlii ile Nazi Almanyas'nn ar derecedeglenmelerini de engelliyordu (51). Menemenciolu bir seferinde de unlarsylemiti: ''Buna gre biz, bu savan, kart yanlardan birinin ya da brnnkesin yenilgisiyle sonulanmasn istemiyoruz... Trkiye'nin karlar, grmeyoluyla varlacak bir bara ynelmitir'' (52).Menemenciolu, btn bu lkelerin, kk devletlere kar saldrgan emeller

beslediini dnyordu; bunlar ancak birbirlerine drlerek gemlenebilirdi.Savan snr boylarnda srncemede kald ilk dneminde, Menemenciolu da,nn'nn grn paylamaktayd. Buna gre sava, Rusya'nn tarafsz vedokunulmadan bir yanda kalmasyla verilecekti. Yine Menemenciolu da, olupbitenlerden sonra Almanya'nn tutkularnn snrszca yaylmasndan ekiniyordu.Alman ordularnn ilerlemesi srp giderken, yle bir konumada bulunmutu:''Yeni dzenle (nc Reich), sk bir alveriimiz olsun istemiyoruz. Bize gre,her lkenin kendi bamszlk ve var olu biimini semesi, en doal hakkdr.Mihverin yayd yeni dzen zerine pek az ey bilinmektedir'' (53).

Menemenciolu ayn dnceyle,Trkiye'nin herhangi bir byk lkenin ardndan gitmemesi gerektiine

inanyordu. Alman ordularnn btn cephelerde ilerledikleri dnemde ve savatannce Menemenciolu, Trkiye'nin ekonomik ve asker ynlerden Almanya'ya okbaml kalmamas iin byk aba gstermiti. 1938'de Ribbentrop'a, Trkiye'ninbir tarafszlk politikas izlemek istediini belirten de oydu. Bylece, Trkiye'ninasker ara ve gerelerinin tamamn Almanya'dan almak istemediini; havakuvvetlerini, ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri (R.A.F.) modeline uyduracan

anlatmt (34). Menemenciolu'nun, Trkiye'nin byk devletlerden herhangibirine ar derecede baml olmamak iin gsterdii aba, titizlik ve bykdevletler arasnda bir g dengesi kurma inanc, kk bir devletin en iyi savunmaaracyd. Yine ngiltere'yi de, Almanya'y Avrupa politikasndan uzaklatrmaniyetine kar uyarmaktan geri kalmamt. Menemenciolu, bu konuda Eden'e:''Sava kazanacak ve Almanya'y ykmak isteyecek olursanz, Avrupa'da mthi birboluk meydana gelecek, doacak girdap bizi, yani, Trkiye'yi de silipsprecektir'' demiti (55).Ruslarn Almanlara kar kazandklar zaferlerin says arttka,

Menemenciolu'nun da Almanya'nn artk Ruslarn tutkularn gemleyemeyeceizerine korkular oald. ''Politikamzn temel ilkesi, daima Avrupa'nnmerkezinde kuvvetli bir Almanya'nn bulunmasna dayanyordu'' (56).Bu gr, kendisini ngiliz politikas ile anlamazla dmeye yneltmi, zellikle

Menemenciolu iin Avrupa zerinde Sovyet egemenliinin kurulmas anlamnagelen Trkiye'den yardm istei, anlamazl iyice su stne karmtr. Bukonuda da, u biimde bir konuma yapmtr:''Kendileriyle mttefik oluumuzu, gttmz politikayla ispatladmz

ngilizler bilirler; ama, buna ramen nc bir gcn (Sovyet Rusya) yararnasmrlmeye gz yummayacamz da bilinmelidir.'' (57). KsacasMenemenciolu, yapmack bir itenlik gzyle bakt bir eye ara olmakistemiyordu. nn d politika kararlarnda nasl ll bir yol izliyorsa,


11/29

Menemenciolu da kat bir pragmatik (olaylara dayanan) gerekilik uyguluyordu.Bir seferinde;''Brakn da siyasette hissiyattan, eski dostluklardan, silh arkadalndan deil

de... gndelik karlardan bahsedelim...'' demiti. Bu dediini de youn bir inanlayerine getirmekteydi.Bakanlar Kurulu - Bozulan salk durumu nedeniyle Menemenciolu 1943 yl

balarnda Moskova'da eli olarak bulunan Cevat Akaln' geri ararak, DileriBakanl Genel Sekreterliine atad (58). Akaln, svire'de Menemenciolu'ylabirlikte renim yapmt; ama, o dnemde pek skfk olmamlard. Buna ramenaralarnda salam bir dostluk kuruldu. 1943'ten balayarak Menemenciolu,Akaln'a en gvenilir dost ve meslektalarndan biri olarak bakmaya balamt(59). Akaln'n Menemenciolu zerine yargs, nn'nnkinin dorultusundadr:''Bir kaptan, parlak bir mzakereci, usta bir tartmac'' (60).Dolaysyla Cevat Akaln da, incelenmekte olan dnemde karar alma konusunda

rol oynamtr. Bunu dikkate almak gerekir. 1943 yl mart aynda Genel Sekreterolmak zere Moskova'dan dnd zaman,Dileri Bakanlnn kordiplomatik kadrosunda 23 yllk hizmetini tamamlam

bulunuyordu. Atatrk'n ayrld einin kz kardei ile evlenmi, Menemenciolugibi, o da gen yanda Atatrk'n takdirini kazanmt. Menemenciolu'ndan okdaha gen olduu halde, yalnz Dileri Bakan'nn yakn arkada olarak deil,ayrca nn'nn kiisel gvenini de kazanarak Genel Sekreterlikte nemli rolleroynamtr. nn onun iin: ''Cevat Akaln bana daima yararl ve yaknolmutur'', demitir (61). Akaln, Moskova'da bulunduu srada, RuslarnTrkiye'nin savaa girmesini bahane ederek ordularyla Trkiye'ye yerlemeyekalkmalarndan ekinmeye balamt (62). nn ve Menemenciolu'ndanbamsz olarak politikada yn izecek biri olmad halde, 1943'le 1946 yllararasnda alnan belli bal nemli kararlarda, o da etkili olmutur.Mttefik ordularnn cephelerde ilerlemeye balad dnemde, Babakan kr

Saraolu, Alman ordularnn cephelerde zaferden zafere kotuu dnemde, RefikSaydam kabinesinde Dileri Bakanl grevinde bulunmutu (63). Bu niteliklegittii ve bir aya yakn sre kald Nazi Almanyas'nn beklenmedik mttefikiSovyet Rusya'yla da bir ittifak yapmaya abalarken, 1939 yl Eyll aynn26'sndan Ekimin 17'sine kadar Moskova'da bulunduu dnemde, oyalanmann ve

aldatlm olmann byk acsn tatmtr (64). Bu dnemde Ruslarla biranlamaya varmakta gsterdii baarszlk. Molotov'un davranlar, ilerde tankolacamz gibi, Saraolu'nun Rusya'nn sava sonras niyetleri zerine etkili birbiimde aydnlatmtr. Saraolu, Menemenciolu'nun istifasndan sonra aysreyle babakanlk ve Dileri Bakanl grevlerini birlikte yrtmtr.Bakanlar Kurulu'nun br yelerinin, d politika konusundaki kararlarda etkileri

son derece snrl olmutur. Statleri ve etkileri bakmndan Maliye ve ileriBakanlar, Yedinci Meclis dnemi olan 1943-1946 yllarnda, nem srasbakmndan Dileri Bakan'ndan sonra gelmiler (65): ncelemekte olduumuzdnemde Maliye Bakanl grevini Fuat Aral ve Nurullah Esat Smeryklenmilerdi. 17 Austos 1942'ten 25 Mays 1943'e kadar ileri Bakanlyapan Recep Peker ise, Mihver'e daha yakn bir politikann savunucusu olmutur(66). Daha sonra Peker'in yerini Hilmi Uran alm (67), Uran'la birlikte Mill

Savunma Bakan Ali Rza Artunkal (68) ve zellikle nn'ye yaknl ile tannanMill Eitim Bakan Hasan li Ycel (69), 1944 yl Mays ayndan sonra Turanclkakm eylemlerinin ezilmesinde etkili olmulardr.nl general Ali Fuat Cebesoy da savan byk bir dneminde Ulutrma Bakan

olarak grev almtr.Sylendiine gre, Peker gibi, o da kinci Dnya Sava'na, Trkiye'nin Sovyetler

Birlii'nin egemenliini krmaya yarayacak bir frsat gzyle bakmaktayd (70).Yine de, Peker gibi kr krne bir Mihver yanls deildi (71).


12/29

Son olarak bir ad daha anmak gerekir ki, o da Hasan aka'dr. ncelenen konudaMenemenciolu kadar nemli bir rol oynamad halde, Hasan Saka, 15 Eyll1944'te onun yerine Dileri Bakanl'na atanm ve San FranciscoKonferans'nda Trkiye'yi temsil etmitir. Bu greve geliinde, d politikasorunlarnda yasama ve yrtme organlar arasnda oynad badatrc, baarlrol etkili olmutu (72).imdi de, Meclis'in, savan son dneminde d politikann saptanmas konusunda

oynad rol inceleyelim.Byk Millet Meclisi ve C.H.P. Parlamento Grubu - nn'nn, Ankara siyasal

evrelerine egemen olmas, kendisini Meclis'in stnde grd anlamna gelmez.Tersine, nn, Byk Millet Meclisi yeleriyle dzenli olarak balant iindekalmay det edinmiti.nn, yalanlamak istercesine, ''Halk benim sava yllarnda mutlak otoriteye

sahip olduumu dnr,'' demitir. ''Oysa benim sadece menev ya da ynetici biretkim olmutu ve ben daima Byk Millet Meclisi'ne teklifler gtrmmdr.''(73) Dolaysyle bizim de, Meclis'i, sava yllarnda d politika kararlarnnalnyla olan ilikisini, C.H.P. Meclis Grubu'nun ya da C.H.P. Grubu'nun tutumunuve zellikle can alc rol oynayan milletvekillerini tartmamz gerekir.1924 Trk Anayasas'na gre Trkiye Cumhuriyeti'nde egemenlik, onun temsilcisi

olan T.B.M.M. araclyle, ulusundur (74). Meclis de, yrtme yetkisini, T.B.M.M.yeleri arasndan drt yl iin seilen Cumhurbakanna verir. Cumhurbakan yineMeclis yeleri arasndan bir babakan atar, Babakan'n atad bakanlar onaylarve isterse Bakanlar Kurulu toplantlarna bakanlk da edebilir (75). Demek kiMeclis, yrtme gcn, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu araclyleuygulamaktadr. Bu temel yapnn da stnde, elbette bir de siyasal yaantnngerekleri vardr. Trkiye'de iki partili bir demokrasiyi gelitirmek iin gsterileneitli abalara ramen, o dnemde C.H.P. tek bana varln srdrmekteydi.Siyasal gc yalnz bu parti temsi ediyor, hkmetin siyasetini yalnz bu parti

etkiliyordu. Daha 1923'n balarnda C.H.P.'nin bir Meclis Grubu kurularak,hkmetle parti siyasetinin badatrlmas amac gdlmt (76). Sava patlakverdikten sonra, devletin izledii siyaseti onaylama sorumluluu, Meclis GenelKurulu iindeki C.H.P. Meclis Grubu'nun zerine kalmt (77). A.C. Edwards'nbelirttii gibi, Ankara'da ''kili bir parlamento tr'' vard (78).

zellikle sava yllarnda bu yntem ok uygun dmekteydi. Gelenek gereince,Meclis'teki tartmalar halka akt. Meclis Grubu'nun siyasal toplantlar ise kapaloluyordu. Meclis'in pazartesi, aramba ve cuma gnleri yaplan olaantoplantlar, sradan bir biimde geiyor, hkmetin ne istediini ve neyinoybirliiyle kararlatrlmasn dilediini ortaya karyordu (79). GerekParlamento almalar ise - oylamalar ve soru nergelerinin grlmesi,Bakanlar Kurulu'nun izledii politikann gzden geirilmesi, kararlarn tartlmasve yapc yeni tasarlarn ele alnmas - dzenli olarak sallar toplanan MeclisGrubu'nun oturumlarnda yaplyordu. Sava yllarnn byk bir blmnde TicaretBakan olan Fuat Sirmen, Meclis Grubu toplantlarnda Bakanlar Kurulu yelerinin,kendilerine yneltilen sorular karsnda rkek ve ekingen olduklarn, baztoplantlardan ok yorgun, ya da grevlerinden uzaklatrlm olarak ktklar bilebelirtmitir (80). Anlalyor ki, Bakanlar Kurulu, Meclis Grubu'nun sal gnk

toplantlarndan ald direktiflerle ynn izer ve btn bir hafta boyunca dagrubun kilit noktalarndaki yneticilerle sk ilikide olurdu (81). te, bizi buradazellikle ilgilendiren de budur.D politika kararlarnda yasama ve yrtme organlarnn ibirliininincelenmesinden kan gerek; Trkiye'yi ilgilendiren siyasal bir karar almakonusunda asl g ve otoritenin hi de yrtme organnn yararna arbasmadnn anlalmasdr. Meclis grubundaki bu cokulu tartmalar, aslndaparlamentenon (82). Menemenciolu ve ondan daha seyrek olarak da Saraolu,kararlar Meclis'e, onaylanmas iin deil, -nk, bundan nasl olsa kukular


13/29

yoktu- meruluunun onaylanmas iin sunuyorlard. Bu meruluu gzetme ve dpolitika sorunlarnda soru nergeleriyle tartmalar kolalatrmaya almakla,tartmalara katlamayan ve Parlamento'da oy kullanmak yetkisi olmayan nn,1924 Anayasas'nn temel mekanizmasn korumu oluyordu (83).Hkmetin yasama dalnda grevli olanlarn byk bir ounluu, hem Meclis'te

milletvekili, hem de C.H.P. Meclis Grubu yesi niteliiyle nn ve yardmclarnnd politikaya yn vermesinden honuttular. Zamann etkili Meclis ve Meclis Grubuyelerinden olan Cavit Oral, Menemenciolu ve teki Bakanlar Kurulu yelerinin,ancak temel kararlar alndktan sonra, gdlen siyasetin tartlmak zere Meclis'egetirilmesi grn savunduklarn sylemektedir (84). Grubun, nn'nn ya daMenemenciolu'nun ald bir karar kabul etmemesi dnlemezdi. Oral, byleced politikayla ilgili soru nergeleri zerinde alacak tartmalarn, Grup yelerineBakanlar Kurulu'nun gtt politikadan yana ya da ona kar konumaya frsatvermesini neriyordu. Bu yoldan hem youn bir biimde Menemenciolu,Saraolu ve teki bakanlar sorguya ekebiliyorlar, hem de hkmetin en basitkonulara kadar, eitli grte kiilere dant yolunda kendi kendilerini tatminediyorlard. Bunun sonucunda nn ve hkmeti, oybirliiyle alnmas garantiyebalanm ve onay almaktayd; ama bu oybirlii pekl serbeste salanm daolabilirdi. Daha baka kantlar da, Oral'n ifadesini dorulamaktadr. Szgelii,Prof. Mmtaz Soysal, nn'nn 1 Kasm nutuklarnn gelecek yl iinde Meclisgrubundaki tartmalara k tutan bir klavuz ii grdn kefetmitir (85).Sosyal, ayrca 11 Mays 1945'te Meclis'e verilen bir nergeyle milletvekillerinin,d politika sorunlarn ynetimindeki bereceriklilii iin nn'ye minnet veteekkrlerini sunuunu, bu konularda Meclis'in, Bakanlar Kurulu'nun naslkopyas gibi davranmadnn balca kant olarak gstermektedir.Gerek Profesr Esmer, gerek Profesr Armaolu, Meclis Dileri Komisyonu'nun

da, hem stats, hem de politika zerindeki etkisi bakmndan hi de nemli bir roloynamad grn ileri srmlerdir. Meclis Dileri Komisyonu, hkmetin veonun asl bann, yani nn'nn, izdii politikay srekli izleyen bir komitedenbaka bir ey deildi aslnda (86).Ksacas, anlald kadaryla gerek kendisi, gerekse Cumhuriyet adna kullanmak

zere, Cumhurbakanna emanet etmiti; buna karlk nn de d politikakararlarnda Meclis'in onayn aramaktayd. Meclis, gerek oturumundan nce,

Meclis Grubu olarak kendi arasnda bir anlamaya varyordu; byle olunca da, hiamaz bir biimde hkmetin gtt siyaseti onaylyordu.Yine de Meclis Grubunda kilit noktalarn tutan baz kiilerin d politika

konusundaki etkilerini grmezlikten gelmemeye dikkat edilmelidir. nn, C.H.P.ve Meclis'te baz kimselerle temel konularda anlamadan hi bir politik kararalmaya yanamadn ileri srmektedir (87). Bunlarn iinde en nemlisi de,zellikle Alman ordularnn btn cephelerde ilerledikleri dnemde, Ali FethiOkyar'd. nn, Okyar'n grlerine zellikle deer veriyordu. Profesr A. SuatBilge, ''D politika konusunda nn'nn dinledii tek kii Fethi Okyar'd'' diyecekkadar ileri gitmektedir. Her ne kadar bu Okyar'n savatan nce ya da savanbanda oynad rol biraz bytmek olursa da, savatan nce Trkiye'nin, BykBritanya'nn yannda yer almasn nn'ye kabul ettirenin Okyar olduu dagerektir. Trkiye'nin eski Londra Bykelilerinden ve Saydam kabinesinden

Adalet Bakan olan Okyar, Britanya'nn sava kazanacandan emin grnyor,Trkiye'nin bu lkeyle karlkl bir savunma pakt imzalamasn istiyordu. Trkiye,Fransa ve ngiltere arasnda 19 Ekim 1939'da imzalanan l karlkl yardmpakt, byk apta Fethi Okyar'n etkisiyle gereklemitir (88).nn'nn hemen evresindeki bakanlardan sonra, yazara kendisinin ifade ettii

gibi, sava yllarnda en ok deer verdii kiilerden biri de, Kzm zalp't.Baarl bir asker, Meclis'in yedi dneminde Savunma Bakan (89) olan Kzmzalp, sava yllarnda C.H.P. Meclis Grubu Bakanyd.


14/29

Bylece nn, Bakanlar Kurulu ve Meclis Grubu yeleri arasnda eli roloynamaktayd (90). Meclis'e sunulacak d politikayla ilgili yasama kararlar vemeclis Grubu'nda tartlan d politika sorunlar zerine oturumlar, Kzm zalpele alr, bazen dorudan doruya ynetirdi de (91). zalp, sava srasnda ilk defakendisinin ''Rus tehdidi'' zerine eildiini kabul etmekte, sava srecince Trk dpolitikasnn ''ynetici ilkesi''nin ''her ne pahasna olursa olsun Ruslarla silhl biratmaya girmemek'' olduunu, ''zellikle Almanlarn Krm'da yenilmeyebalamalar zerine'' bu ilkeye daha ok sarldklar syyenmektedir (92).C.H.P. Meclis grubu toplantlarnda, d politika sorunlarnda alan tartmalarn

aslnda hiss bir grev olduunu nce de ileri srmtk. Bu yol, yeleregrlerini aka ifade etme imkn veriyor, hkmetin de yasama organnnduygularn ve tutumunu anlamasna yaryordu. Toplantlar bazen sert gemeklebirlikte, nn ve Menemenciolu'nca saptanan politikann ynn, hi demeyelimama, pek az deitirebiliyordu. Bu da, o dnemde Meclis Genel Kurul ve MeclisGrubu yeliinin ne kadar snrl bir grev olduunu ortaya karmaktadr. yeler,d politika kararlarnda genellikle hi bir rol almamay tercih ediyor ya da szngelii, nn'nn avcu iinde bulunuyordu. Bunu belirttikten sonra, bu ''hissgrev''in nemini kmsememe konusunda dikkatli olmalayz. Gerek nngerekse Menemenciolu, izledikleri politikann onaylanmas iin eitli grlerinserbeste dile getirilmesinin nemini bilmiyor deillerdi. Yasama Meclisi'ndeki engl muhalefetin bile ancak bir onaylama biiminde ortaya kmasna ramen,yine de bu tartmalarn akademik nitelikte olduu sonucuna varamayz. nn,Meclis Grubu'nun gr ve dncelerini dzenli olarak alyordu; nk, bylecelkenin nabzn dinlemi olmaktayd (93). Meclis Grubu yeleri ancak, nn'y,ulusun neyi kabul edip, neyi etmeyecei konusunda etkileyebildikleri lde dpolitika kararlarnda etkili olmu saylrlard.Bu konuda iki kii daha anlabilir: Ali Rana Tarhan ve Hasan Saka. Bunlarn ikisi de

gerek Meclis grubunun, gerekse Meclisin toplantlarnda etken bir rol almlardr.ncelemekte olan dneme ait Byk Millet Meclisi tutanaklarna yle bir gzatmak, Ali Rana Tarhan'n, ann yaama tartmalarna ne derece etkili birbiimde katldn gstermeye yeter. Tarhan, Varlk Vergisi, Almanya iledipolomatik ilikilerin gerginlemesi, Almanya'ya sava almas ve San FranciscoKonferans'nda formle edilen beyanname gibi belli bal yasama konularnda sz

alp grlerini aklamtr. Tarhan'n, yirmi bir kiilik C.H.P. iindeki ''MstakilGrup''un bakan yardmcs oluu, hkmetin, gtt politikay onaylamasnnemli bir duruma getirmekteydi (94). Serbest Frka'nn kapatlmasndan sonra,bir muhalefet partisi ihtiyac yine hissedilmiti. 1939'da, Frey'in belirttii gibi,''aka deil de, szde muhalefet yapmak iin'' C.H.P iinde bir ''mstakil grup''kurulmutu (95). Tarhan ite bu szde muhalefetin gayri resm nderiydi vedolaysyla d politika sorunlar zerindeki yorumlar, yasama organnn ''hissgrev''ini yerine getirmesinde balca unsur olmutu. Fakat, Tarhan'n uyarlar dpolitika sorunlarna yeni ya da kar grler getirmiyordu. Profesr Soysal, haklolarak Tarhan'n izledii tutumla C.H.P.'nin yeleri arasnda ''gr ayrlklarbulmaya imkn olmadn'' belirtmektedir (96). Buna ramen Tarhan, frsatbulduka Meclis Grubu'nda beliren ana grleri ve dnceleri eletirmitir (97).Ama, resmen nn, mstakil grubun ba olarak kalm ve ileri Bakan Hilmi

Uran'n da belirttii gibi, ''Tarhan, emirlerini ondan almaya devam etmitir.'' (98).Hasan Saka'nn oynad arac role, nceden de deinmitik. Fakat, bu konuda

Saka'nn, hkmetin iki eit dal arasnda gidip gelmediini belirtmek nemlidir.Tersine, zaman zaman oynd rol, sadk bir yasama organ yesinin davrannadnmtr (99).Son bir belirleme daha: nn'nn her trl kar gr ortadan kaldrmaya

alt ya da bunu baardn ileri srmek, doru ve drst bir iddia olamaz.General Kzm Karabekir, Refet Bele, Yusuf Hikmet Bayr, (100) Recep Peker,kr Skmenser, Rasih Kaplan, Mahmut evket Esendal, inasi Devrim, Faik


15/29

ztrak ve emsettin Gnaltay gibi kiiler, pek de hkmet politikasylauyumayan grlerini ifade etmilerdir. Bir bl, ok daha saldrgan ve daha azll bir politika izlenmesini grmek istediklerini belirtmilerdir; bazlar da,Almanlarn Sovyet Rusya'y istil etmesinden yararlanlarak, Trkiye'nin Mihver'inyannda savaa girmesini savunmutur (101).nn, baz snrlar amamak ve kendi politikasn tehdit etmemek artyle bu tr

kar grlerin var olmasna hep izin vermitir. Gr ayrlklarna da, ciddi birsiyasal muhalefet cephesi yaratmad ya da dta talihsiz siyasal sulamalara yolamad srece gz yummutur.Trk Tarih Kurumu - nn'nn btn bunlardan baka, halkn daha sekin

unsurlaryla da iliki kurma olanaklar vard. Trk Tarih Kurumu Ynetim Kurulu'nusk sk bilgi almak iin ankaya'daki evine arrd. (102). Sava yllarnda Kurulyeleri arasnda bulunan Enver Ziya Karal yle demektedir:''O zamanlar bunu anlayamamtk ama, nn bizi 'Ne dersiniz, savaa katlmamz

gerekir mi?' trnden ya da buna benzer, sk sk jestler de katt sorularlayoklarm.'' (103).Bazen Kurul yeleri kendi aralarnda uzun tartmalara girer, bu arada nn hi

bir ey sylemezdi. Kiiler, zel politik grlerini savunurlard. Trk Tarih Kurumuyelerinin ou, 1943'ten sonra nn'ye savan dnda kalmasn salkvermilerdir. Ancak, savan banda bir ye, Trkiye'nin Mihver'in yannda savaakatlmasn savunmutur. Karal, ''Trk snrlarn yeniden Viyana surlarna kadargeniletmekten'' sz eden bir yeyle nn'nn alay ettiini de hatrlatmaktadr.

Yine, Karal'n belirttiine gre, Trk Tarih Kurumu'ndakilerin duygular, her eyeramen Mttefiklerden yanayd. Ayrca, Ruslarn cephelerde kazandklar zaferler,yelerin pek ounu sarsyordu.'' 1940,1945 yllar arasnda Trk Tarih Kurumu

Ynetim Kurulu yeleri unlard: Kurum Bakan emsettin Gnaltay, YnetimKurul Genel Sekreteri Ulu demir, Afet nan, Enver Ziya Karal, evket AzizKansu, smail Hakk Uzunarl ve Hamit Ongunsu (104).Bu kiiler, sava yllarnda nn'nn sk sk dant ve gvendii ''beyin

takm''yd. Fakat, Trkiye'de hkmet dnda en nemli yeni fikirler ve tler,basndan geliyordu. Bu alanda da, sansrc grevini omuzlarna nnyklenmekteydi (105).

II

TRKYE'DE BASIN VE KAMUOYU

Sava Yllarnda Trkiye'de Basn

Trkiye'nin yreinin nasl attn, beyninin nasl altn derinliine anlatan birkaynakda, Trk basnnda kan yazlar ve yorumlardr. Sava boyunca basn,Trkiye'yi saran tehdit ve itelemeler karsnda lkenin tepkisini yanstmtr. Trkgazetelerinde yer alan bamakaleler, Mihver'den yana olanlardan Sovyetler'denyana olanlara kadar, geni bir yelpaze iinde bunu gerekletirmitir.

Buna ramen Trk hkmeti, sava boyunca basnda yaynlanan yazlar sk birdenetim altnda tutmutur. Birtakm basn kanunlar ve tzkleri bu konudahkmete geni yetkiler vermekteydi (1). Bunlar arasnda en nemlisi, ''halkndevlete kar gvenini sarsacak'' yazlar yazan yazarlara, para ve hapis cezalarngren 1881 sayl kanundu (2). Nadir Nadi, gazate bayazarlarnn dnyasorunlarna br konulardan daha ok eilmelerini, ''Mill ef'i (nn), hkmetive CHP'ni eletirmenin kesinlikle yasaklanmasna'' balamaktadr (3). Buradakiiddia bir bakma yanltr; Trkiye'nin belli bal makale yazarlarnn ou, dsorunlarla yakndan ilgiliydiler: Ancak, gazetelerin, sk sk hkmeti eletirdikleri


16/29

iin kapatldklar dorudur. Nadir Nadi, nn'nn basn denetlemesinden szederken, ''Bir telefonla gazeteleri kapatvermek ve alarca kapal tutmak modaolmutu'', demektedir (4). Yazar ayrca, makalelerdeki fikirlerin Basn ve YaynUmum Mdrln zellikle zellikle gerek Sovyetler Birlii'ne, gerekse Mihverdevletlerine kar saldrda bulunmamalarna dikkat ettiine deinmektedir (5).1943 ylna kadar Basn ve Yayn Umum Mdrl'nn banda olan Selim Sarper,rgtnn, siyasal saldrganlk yazlar yaynlamamas iin gazeteleri dikkatleizlediini dorulamtr (6). Her eye ramen Yunus Nadi, Yalman, Sertel gibiyazarlarn dpolitikay eletiren yazlar yazmalar mmkn oluyordu; bu da,kstlamalarn, btn sertliine karlk asla boucu olmadn gstermektedir.Tersine, burada rnekleri de geni olarak alnd gibi, basna tannan zgrlk,eletirici yorumlara pekl izin veriyordu.1943'te, Trkiye'de 131 gazeteyle 172 haftalk, on be gnlk ya da aylk dergiyaynlanmaktayd (7). Buna ramen Trkiye'de okuma yazma bilenlerin says azd.Hele politikaya girmeyen, fakat, politika sorunlarna etken bir biimde ilgi duyandikkatli okuyucu says daha da azd (8). Szgelii, stanbul'daki en bykgazetenin toplam tiraj, yaklak olarak 16.000'di. 1943 ile 1943 ile 1945 yllararasndaki dnemde stanbul ve Ankara'da yaynlanan on bir byk gazete vard.

Tirajlarna gre bu gazeteler unlard:Cumhuriyet : 16.000Ulus : 12.000Tan : 12.000

Yeni Sabah : 10.000Akam : 10.000Son Posta : 10.000Vatan : 7.000Tasviri Efkr : 6.000Son Telgraf : 4.000kdam: 4.000Vakit : 4.000 (9)

1943 yl sonlarnda ''Yeni Sabah''n sahibi, gazeteyi yeni bir hamleyle canlandrd;

on be yldan beri yaynna son vermi olan ''Tanin''le birlikte, balca gazetelerinsays bir dzineye ulat.Btn bu gazetelere servis yapan haber ajans da bir taneydi: Anadolu Ajans. BuAjans 6 Nisan 1920'de, Kemalist devrim haberlerini yaymak zere Atatrkkurdurmutu (10). Anadolu Ajans, 1 Mart 1925'te bir irket durumuna girierekhaber servislerini geniletti. 1944 yl kasm aynda nn, NumanMenemenciolu'nun aabeyi olan Anadolu Ajans Umu Mdr MuvaffakMenemenciolu'ndan istifa etmesini istedi. Menemenciolu'nun genel mdrlzamannda yabanc lkelerde muhabir bulunmamasndan ve yabanc haberservislerinden yararlanlmamas yznden ajansn genel haber alma ilevi okdaralm, bu da Ahmet kr Esmer'in eletirilerine yol amt. Esmer, 1 Kasm1944'te ''Ulus'' gazetesinde yaynlanan bir makalesinde, Anadolu Ajans'nnbtnyle yabanc basn ajanslarna baml olduunu ileri srd (11). Esmer,

ajans kendi simgesi olan A.A. ile bu haberleri verdii iin, bunun bir aldatmacaolduunu yazd. Ajansn yabanc lkelere muhabirler gndererek etkinlik alanngeniletmesini ve bundan byle kaynaklarnn ne olduunu aklamasn istedi.Esmer'in eletirileri sava boyunca btn Trk gazetelerinin ne kadar snrlimknlarla altklarn grltl bir biimde yanstmaktayd. O zamanlar AnadoluAjans, Trk basnn besleyen balca haber kaynayd. Gazetelerin dorudandoruya yabanc basn ajanslarndan haber alp kullanmalar zaman zaman yasakediliyordu. Anadolu Ajans da d haberler konusunda yabanc basn ajanslarnabaml olduundan, ok defa verdii haberler ikinci elden gelmi oluyordu. Trk


17/29

gazetelerine, zellikle Mttefiklere ait: yabanc haber ajanslarndan ve telgrafservislerinden yararlanmalar iin izin verilse bile, yine de bunlar doru drstelde etmeyi baaramyorlard. Bu durum, Fritz Fiala'nn banda bulunduu AlmanHaber Ajanslar Birlii Transkontinent Press'in etkenliini artrmaktayd (12).Nadir Nadi basnda sa, sol, merkez akmlar ya da ideolojileri savunan belirligruplamalar olmadn belirtmektedir. Bu konuda, ''Her gazetede zt fikirlereadanm imzalar grmek mmknd'' diye yazyor: (13). 12 Mays 1939'da ngiliz-Trk karlkl yardmlama anlamasnn ilnndan sonra, btn gazetelerin''Mussolini ve Hitler'i mahkm etmek iin birbirleriyle yartklarn'' ileri sryor.Ancak, Almanlarn Sovyetler Birlii'ni istilya balamasndan sonra, gazetelerinou svan ''teknik'' ynlerini aklayabilmek iin bir emekli generalle anlamayoluna gitmitir (14). Nadir Nadi yle diyor: ''ounluu Mihver'den yana olan bugeneraller, Almanlarn falanca ya da filanca ehri almalarnn bir gn meselesiolduunu yazarlar, tahminleri yanl knca da, durumun neden yle deil debyle olduunu aklamak iin uzun izahlara kalkrlard...'' (15) Nadir Nadi'ninsava yllarnda Trk gazeteleri arasnda anlaml anlamazlklar olmad, hementmnn kadrolarnda birka Mihver yanls bulunduu, hi birinin inatla birsiyasal gr benimsemediini sylemesi, kukusuz, sava dnemindeyaynlanan gazeteler arasnda var olan nemli anlamazlklar kmseme amacngtmektedir. Bu gazetelerin ounluu farkl kiilerin ynetimi ve denetimialtndayd; hepsinin ayr ayr ballklar, inanlar vard; bu nedenle de, siyasalgrleri ve olaylar birbirlerine kart zmleyilerle sunuyorlard.Gazetelerin nem bakmndan en bata geleni, CHP'nin resm organ olan ''Ulus''tu(16). nn'nn gvenilir arkada Falih Rfk Atay'n (17) ynetimindeki bu gazete,hkmetin siyasetini yanstyordu. Atay ve ''Ulus'' gazetesi, nn'nn baka birsesiydi sanki. Sava yllarnda ''Ulus''un d haberlerden sorumlu mdr de,Ahmet kr Esmer'di (18). Sava srasnda Atay kadar olmamakla birlikte, Esmer,yine de i kabinedeki d politika izgisini saptayan danmalara ve CHP'ninParlamento grubuna yaknd (19). Bu nedenle makalelerindeki yorumlara zel birnem verilmeliydi.Nadir Nadi'nin kendi gazetesi olup 7 Mays 1924'te babas Yunus Nadi

Abalolu'nca (20) kurulan ''Cumhuriyet''e ise, sava yllarnda genellikle Mihveryanls gzyle baklrd (21). Nadir Nadi, babasnn ''Cumhuriyet'' gazetesindeki

makalelerde izlenen politikasn, Alman yanls yazlarn, Trkiye'nin ulusalkarlar bakmndan politik gerekilik diye yorumlayarak savunmak istemitir(22). Szgelii, 30 Temmuz ve 31 Temmuz 1940 yllarnda yaynlanan ikibayazda, Almanya'nn kabul edilmesi gereken bir g olduunu ileri srn,hkmetin tarafszlk politikasna yardmc olmak iin kaleme ald biimindeyorumlamaktadr. Amac, Trk kamuoyunda dengeyi salamak, kr krne birMttefik yanllndan, savaan yanlar arasnda, orta bir yola ekmekti. YunusNadi, 31 Temmuz tarihli makalesinde tek bir ulusun btn Avrupa'ya egemenolmasna kar ktn ileri srmektedir. ''Bir tek ulusun hegemonyas birhayaldir'' diyor, bu hayali Byk Britanya adna sempati yaratmak amacyla,Trkiye'de Alman korkusu yaymak isteyenlerin ortaya attn ileri sryordu (23).Nadir Nadi, bu satrlarn Almanya'y savunmak iin deil, tarafszlk havasnglendirmek iin kaleme alndnda diretmektedir. buna karlk hkmet, 12

Austos 1940'ta, ''Cumhuriyet''in yaynn 9 Kasm 1940 tarihine kadaryasaklamr (24). Nadir Nadi'nin kendisinin de kabul ettii gibi, gerek nn,gerekse o zamanki Babakan Refik Saydam, bunu ve ayn amala yazlm dahabaka makaleleri, kamuoyunu yanstmak iin izdikleri snr aan grler olarakkabul etmilerdir. Nadir Nadi, nn'nn, ''Bu ocuklar bama i aacaklar.Kapatn gazeteyi'' dediini de anlatmaktadr (25).Nadir Nadi'nin tersini ileri sren grlerine ramen, kantlar Yunus Nadi ve

''Cumhuriyet''in sava yllarnda Alman karlarn desteklediini gstermektedir.Szgelii, Peyami Sefa ve savan byk bir dneminde ''Cumhuriyet'' gazetesi


18/29

yaz kadrosunda bulunan emekli General Hseyin Hsn Emir Erkilet, kesinlikleMihver'e sempati besleyen kiilerdi (26). Ayrca, 28 Haziran 1945'te svire'delnceye kadar ''Cumhuriyet''in sahibi olarak grnen Yunus Nadi de, ekonomiknedenlerle, Mihver'e kar hep anlaylyd (27). Transkontinent Press'in mdrve sava dneminde Alman istihbarat adna Trkiye'de alm en nemliajanlardan biri olan Fritz Fiala, 1944 yl Eyll aynda Bat'ya snd zaman, buynde dorulayc ifadeler vermitir. Birleik Amerika Sava stihbarat DairesiBatemsilclisi George W. H. Britt, grevli memurlarndan biri olan LeoHochstetter'den, Fiala'nn sorgusu srasnda verdii bilgileri kapsayan bir raporalmtr. 2 Eyll 1944'te Britt, Hochstetter raporunun bir kopyasn, Trkiye'dekiAmerikan elisine gndermi, ancak ''bunlar Fiala'nn ileri srm olmasndan

baka, doru olduunu garanti edecek bir kant yoktur'' diye belirtmitir. Bu rapor,Eli Steinhardt'n Kongre Kitapl'ndaki kiisel belgeleri arasnda bulunmaktadr(28). Fiala, ''Cumhuriyet'' gazetesinin Alman yeralt rgtnce beslendiini ilerisrmekteydi (29). Fiala, ''Cumhuriyet'' ve ''Tasviri Efkr'' gazetelerinin ok dkfiyatlarla ve gazete kd olarak maddi yardm aldklarn sylemekte, fakat gerekAbalolu'lara, gerekse Ebzziya'lara dorudan doruya maddi yardmyaplmadn, Peyami Sefa ve onun gibi dnen baka kimselerin de asldnaTuranc ve rk olduklar iin, maddi yardma ihtiyalar olmadn eklemektedir(30). Ahmet Emin Yalman da, daha sonralar Yunus Nadi'nin ''Byk MilletMeclisi'nde milletvekili olmasndan yararlanarak bir dizi sava faaliyetinden karsaladn'' ileri srmtr (31). Nadir Nadi, bu sulamalara dorudan doruyakar kmamaktadr. Tersine, ''Cumhuriyet''in 1940'ta kapatln anlatrken,nn'nn bile bu sulamalarn doruluuna inandn sylemitir. 7 Austos1940'ta nn, trenle Ankara'ya dnerken bir ara istasyonda, aralarnda YunusNadi'nin de bulunduu kalabalk bir grup kendisini karlamt. nn,karlayclar gidinceye kadar Yunus Nadi'ye kalmasn syledi. Derken YunusNadi'ye dnerek, ''Ticari amalarla siyasi yazlar yazlmasna tahamml edemem''dedi. Yunus Nadi'nin itirazlar karsnda nn tekrar etti: ''Kesinlikle tahammledemem buna!'' (32). Yunus Nadi, Mihver'i ister mali, ister baka nedenlerledesteklemi olsun, ''Cumhuriyet'' gazetesinin bayazlarndaki dncelerincelendii zaman, ancak savan kaderinin mttefikler yararna ar basmayabalamasndan, birka ay sonra deiecek bir Alman yanls olduu ortaya kar.

Uzun ve parlak bir gemii bulunan, Ziyat Ebzziya'nn (33) sahipliiyleyneticiliini yapt ''Tasviri Efkr'' gazetesi (34) de, Fiala'nn ileri srd gibi,1943'te kesinlikle Mihver yanlsyd. Belirli biimde Nazileri tutan Ali hsan Sabis,gazetenin genel yayn mdrln yapyordu.Peyami Sefa ise, gazeteye makaleler yazmaktayd. ''Tasviri Efkr'' sava

dneminde kapatlm, ancak 1945'te ''Tasvir'' adyla yeniden yayn hayatnaatlmtr.Sava srasnda ideolojik durumunu srekli koruyan tek gazete ise, politika

yelpazesinin sanda deil, solundaki bir yayn organ, yani ''Tan'' olmutur (35).''Tan''n ilk kurucular Halil Ltfi Drdnc, Zekeriya Sertel, Ahmet Emin Yalman veRifat Yalman olduu halde, gazetenin yayn politikas 1943'te btnyle Sertel veei Sabiha Hanm'n eline gemiti (36). Sava yllar birbirini kovaladka, SabihaSertel, Zekeriya Sertel'in sosyalist felsefe grn bir Sovyet komnizmi

anlayna evirmeyi baarmtr (37). ''Tan'' gazetesi 4 Aralk 1945'te komnistkart bir renci gsterisi srasnda tahrip edilmi, Serteller ise SovyetlerBirlii'ne gitmitir.Bir yanda ''Cumhuriyet''le ''Tasviri Efkr'', te yanda da ''Tan''n temsil ettii ar

ular arasnda, orta yeri de ''Akam'' gazetesi (38) dolduruyordu.1918'de, Kzm inasi Dersan, Ali Naci Karacan ve Necmettin Sadak'n kurduu

''Akam'', bayaz politikas konusunda ''Ulus''a ok yaknd. Bir noktada Falih RfkAtay, yaz ilerinde gazeteye yardmc oluyordu. Sava yllar boyunca ''Akam''gazetesi, tpk ''Ulus'' gibi, ll bir Mttefik yanls yaz politikas izlemi, arada


19/29

srada Mttefik politikasn eletirmekten de geri kalmam, fakat bunu hep birdost tavryla yerine getirmitir (39).Sava yllarnda Trkiye'deki en nemli makale yazarlarndan biri de, Hseyin

Cahit Yaln'd (40). Yaln, Mttefik davasna sk skya sarl olduu halde,Sovyetler Birlii'ne hi gvenemiyordu (41). Bu da birtakm atmalara yol am,Mttefik politikasndan honut kalp kalmamasna gre Yaln bu atmalarzmlemekte glklerle karlamtr.Szgelii, ngiliz ve Amerikan devlet adamlarnn, muzaffer Rusya'nn yaratt

tehlikeleri yeterince anlayamadklarn ileri srmtr. Ama bu da, Trkiye'ninngiltere'yle olan ittifakn onurlandrmak iin savaa katlmas yolunda diretiiniengelleyememitir (42). Alman ordularnn cephelerde ilerledikleri dnemde

Yaln, 1938'de Cemalettin Saraolu'nca kurulan ve Reat Mahmut Yanarda ileTevfik Erol'un ynettikleri Yeni Sabah gazetesinde yazlar yazm, 1943'te iseyeniden ''Tanin''i karmtr (43).

Yaln sevimli olmayan davalar savunmakta tek bana deildi. Ahmet EminYalman da sk sk byle eyler isterdi (44). Yalman'n, bu aratrmann yazarna,''Yakn arkadalar Vatan' kontrolleri altna aldndan beri (45), istediimrizikolara atlmakta kendimi serbest hissettim. Houma ne gidiyorsa onu yazdm,onu syledim'' demitir (46). Yalman, nn ve Saraolu'nun, 11 Kasm 1942'dekabul edilen Varlk Vergisi'ni (47) eletirdii iin gazetesini kapattklarnkesinlikle sylemektedir.Basnda daha baka anlmas gereken kiiler de vard. Meslektalarnca, asker

deniz harektna gsterdii ilgi yznden ''Sivil Amiral'' diye ad taklan AbidinDaver, bunlardan biriydi (48). Sava dneminde ''kdam'' gazetesinin (49) yazileri ynetmenlerindendi.1943'te Review of the Foreign Press (D Basndan Grnler), ''kdam gazetesi

Mihver'i desteklemekten uzaktr, ama brleri gibi Mihver politikasn mahkmetmeye yakndr denemez...'' diye yazyordu (50).Asm Us da (51), stanbul'da yaynlanan ''Vakit'' gazetesinin sahibi ve bayazar

olarak anlmaya deer. ''Vakit'' (52) gazetesi, genellikle lml ya da orta yolda biryayn politikas izlenmekteydi. Sava dneminde Trkiye'de yaynlanan balca oniki gazeteden geriye kalan ikisi ise, ''Son Posta'' ve ''Son Telgraf'' gazeteleriydi.1930 ylnda Halil L. Drdnc, Ekrem Uaklgil, Zekeriya Sertel ve Selim Ragp

Eme'in kurduu ''Son Posta'' gazetesi (53) pek abuk C.H.P.'ye kar kmakla nsalmt (54). Gazete, sert eletirileri yznden savatan nce ve sonra sk skkapatlmtr. Dolaysyle, bu aratrmada yeri ok nemli deildir. ''Son Telgraf''gazetesi iin de durum ayndr. Gazetenin sahip ve bayazar Ethem zzet Benice(55) bir zamanlar Ulus gazetesinde d politika yazar olarak alt halde, savadneminde kendi gazetesinde yaynlanan makalelerin genellikle bu incelememiziilgilendiren ynleri pek yoktur.Birka tane de yabanc dille yayn yapan gazete vard ve bunlarn ounluu

Franszca ve ngilizce olarak yaynlanan, Mihver yanls yayn organlaryd.Bunlarn iinde en nemlli , ''Trkische Post'', ''stanbul'' ve ''Beyolu''gazeteleriydi. Ali hsan Sabis'in ynetiminde ve Alman yardmlar ile yaynlanan''Trkische Post'' gazetesi, sava dneminde Ankara'daki geni Alman kolonisinceokunuyordu (56). 18 ubat 1944 tarihli Balkanlar Kurulu karar ile yayn

durdurulmutur. te yandan, ''stanbul'' gazetesi, madd ynden Trkiye dndakikar gruplarnca desteklenmiyordu.1943 yl Nisan aynda kuruluunun yetmi altnc yln kutlayan Trkiye'nin en

uzun mrl yayn organ ''stanbul'' gazetesi, sava dneminde esen dalgalaragre makalelerini dzenlemekteydi (57). Mttefiklerin Gney Fransa'y igalinekadar ''stanbul'', Vichy hkmet ini desteklemiti. Bunun sonucu olarak da,Almanlarla ibirliine kar olan Trkiye'deki Franszlarn ounluununsempatisini yitirmiti. Fakat, btn Fransa'nn igali, General Giraud'nun KuzeyAfrika'daki abalar ve mal basklar sonunda, gazete bir ''kalp nakli''ne ba vurma


20/29

zorunda kalmtr (58). 1943 Nisanndan sonra ''stanbul'' gazetesi, haberleriMttefiklerden yana bir hava iinde vermeye balad. talyan karlarn temsilettii halde Franszca olarak yaynlanan ''Beyolu'' gazetesi, daha ok ekonomikhaberler veriyordu. Trkiye'de yine, bir de yabanc dille yayn yapan komnistyanls gazete vard: ''La Turquie''. Baykurt ailesinin sahibi olduu ''La Turquie''gazetesi, genellikle gerek Marksist felsefenin aydn nerileri, gerekse SovyetlerBirlii'ne siyasal ballkla ynetilmekteydi (59). 1945 yl Aralk ayndaki rencigsterileri srasnda bu gazetenin ynetim yeri de ''Tan'' gazetesiyle birlikte tahripedilmitir.Sava yllarnda Trkiye'de Kamuoyu - Btn bu gazeteler, halk etkilemeye

alyordu. Fakat bu arada, sava dneminde Trkiye'de esen fikir akmlarna birgz atmak gerekir. lkede belirli iki tutum vard: Savaa kar isteksizlik ve SovyetRusya'ya kar beslenen genel bir gvensizlik.Szgelii, 1943 yl mart aynda Dileri Bakanlnca Cumhurbakan smet nn

iin hazrlanan bir durum Raporu, lkedeki savaa kar akmlar etken unsurolarak belirtmekteydi:Halkn her snf, hatta her devlette savaa en merakl olan ordu bile, savaakardr. Bugn her Trk vatanda, Trkiye'nin savaa katlmasyle bir eykazanamayacan anlamtr. Ancak kendi bamszl tehlikeye dtndesavaa girmeyi dnmektedir. Bir saldrya uramadan ya da zgrl dorudandoruya tehdit edilmeden, yani, kkrtlmadka savaa girmenin, lkesine dahabyk bir yoksulluk, alk, hastalk, hatta lm ve ykm getirecei kansndadr(60).Michel ve Irena Sokolnicki'nin zel belgeleri arasnda bulunan bir memorandumda, Trk kamuoyunun grn aa yukar bu biimde belirlemektedir (61).Trkler savaa katlmaya kesinlikle nasl karysalar, Sovyetler Birlii'ni de enbyk tehdit unsuru olarak grmekteydiler. Sava dneminde Soyvetler Birlii'nekar Trk tutumunda en ilgin olan yn, yirmi yldr ok iyi gelien Sovyet-Trkilikilerinin, Trklerin Sovyetler Birliini saldrgan olarak gren gelenekselinanlarn ne kadar az etkilediidir (62). Szgelii, Daniel Lerner yaptaratrmada, bilgilerine ba vurduu Trkler arasnda % 80'inin Sovyetler Birliizerine grn akladn, ancak bunlar arasnda yalnzca % 2'sinin grleriniyeni bilgilere dayandrdn, geri kalannn ise ''eski Trk folklorundan

bildikleriyle'' hareket ettiini sylemitir (63). Lerner, Trk kamuoyunun XX. yzylolaylarndan ok, XVIII. ve XIX. yzyl olanlaryle ynetildiini de ileri srmektedir.Feridun Cemal Erkin de, '' yzyl boyunca giriilen on sava, Trklere hiamaz bir tehlikeyi sezme yetenei kazandrm, Rus tehdidinin ne olduunuretmitir,'' diye yazarken, bu fikirle badamaktadr (64). Bu gr, kyller iingeerli olduu kadar ehirli renciler iin de byledir. ''Tan'' gazetesinin tahripedilmesi, Sovyet yanls partizanlar olarak grdkleri Sertellere kar rencilerinanszn bir fke patlamas eylemini temsil etmektedir.Sava yllar boyunca ekonomik ksntlar, istifilik, karborsa ve bunlara kar

hkmetin gsterdii sert tepkiler, Trkiye'de bir moral krklna ve fkeye yolamtr. Bu da, ilerde ekonomik durum incelenirken geni olarak tartlacaktr.

IIIEKONOMK YAPININ KISA BR ZMLEMESSava dnemindeki Trk d politikas, ekonomik deerlerin ve kstlamalarn

byk etkisi altnda kalmtr. nn, Menemencilu, Saraolu ile Fuat Aral veNurullah Esat Smer gibi br yetkililer, gnn artlarnn oluturduu ekonomik


21/29

durumun tehditleri zerine dikkatle eilmilerdir. Trkiye sava dnda kalmtama, mzmin dertlerinden, ihtiya maddeleri yokluundan, enflasyon ve benzeribunalmlardan yakasn kurtaramamt. Trk politikasn izenler, zellikleMenemenciolu, bu tr skntlarn etkilerini en aza indirmek iin Trkiye'nin malikolduu snrl ekonomik avantajlardan, grme yoluyle, tam verimleyararlanmaktan yanayd (1).Onun amansz pazarlkl, gerek Mttefikleri, gerekse Mihver devletelrini

ileden karyordu. W.H. Medlicott'un ileri srd gibi, ''sk pazarlklk'',Menemenciolu ve br Trk devlet adamlarnn gznde ''yurtseverliin enycesiydi'' (2). Trk devlet adamlarnn bu konudaki abalar karlkszkalmamtr. Trkler, ihra mallar karlnda gittike daha yksek fiyatlar eldeetmi, bu da sava sonunda olduka elverili bir ekonomik duruma erimelerisonucunu dourmutur (3). Trk devlet adamlarnn zihninden kmayan ey ise,temel siyasal ilikileri tehlikeye drmeden, en byk karlar salama olananolgunlatrmakt. Bu blmde, Trkiye'nin sava dnemindeki ekonomik durumuksaca anlatlmakta ve Trklerin bu durum karsnda nasl bir ticar ve malpolitika izledikleri aklanmaktadr.Enflasyon feti - Yzlm 780.623 km2 ve 1940'ta nfusu 17.869.901 olan

Trkiye, sava dneminde bir tarm lkesiydi (4).Topraklarnn ancak % 10'u ilendii halde, nfusun % 70'i tarm alannda

alyordu (5). Tarm rnleri 1935 ile 1945 yllar arasndaki dnemde Trkiyeihracatnn % 91'ini ve ulusal gelirin % 70'ini salyorsa da, iftilik genellikle ilkelyntemlerle yaplyordu (6).Trkiye'de fiyat dzeyi daha sava patlamadan nce yksekti; 1940'tan sonra da

artmas srmtr. Yetersiz bir enfrastrktr (ekonomik yap) yolculuk ve ulamimknlarn ok gletiriyor, bu yzden tat cretleri, retim giderleriniartryordu (7). Pek az gelimi bir sanayi, yksek retim giderlerinin skntsiinde kvranyor, bu sektr de ancak yksek fiyatlarla mal retebiliyordu (8).Trkiye, sava patlayncaya kadar sanayi rnlerini lkesinde retme yerine,bunlar hazr olarak dardan ithal etmeyi ok daha ekonomik bulmutu.Fakat, sava ticareti aksatnca, Trkiye ok nemli skntlarla kar karya kald.

Bu, fiyatlarn daha da ykselmesine yol at. Ayrca, sava deminde byk birorduyu besleme zorunluluu, savunma giderlerinin artmasn salad; bu da

enflasyon girdabnn hzlanmas sonucunu yaratt (9). Mttefiklerin ve Mihverdevletlerin baz Trk rnleri iin nerdikleri gln fiyatlar, gariptir, ''bir srparann pek az mal salad'' bir durum yaratarak, nceki durumu iyicektletirdi (10).1941 ve 1942'de zellikle buday rnnn ok az oluu, ana besin maddelerinin

bile kstlanmasn zorunlu kld. Hkmetin ald denetleme tedbirleriningerektii biimde uygulanmamas sonucunda, bu maddelerin fiyatlarnda daartlar nlenemedi (11).Sava dneminde resm dviz kuru, 1 dolar=1 lira 80 kuru olarak kald. Oysa,

lirann gerek satn alma gc, snrsz bir oranda dmeye balad. Yabancekonomilerle olan ilikileri bakmndan, sava sona erdii zaman Trk lirasnndeeri, savatan nceki deerinden % 30 ile % 70 arsnda daha dkt (12). Trklirasnn altna oranla dere yitiriinin oran ise, % 233'e kadar varyordu. Bu

d, ngiliz, Amerikan ve svire paralarnn urad deer yitiriinden te ikiorannda daha oktu (13). lke iindeki parann al gcn yitirme oran da hayatpahall alannda % 254'e toptan sat fiyatlarnda ise % 344'e ulamtr (14).Szgelii, sebzelerde 1938 yl 100 says birim alnmak zere fiyat art 1942'de

424.9'a varmtr (15). Bir sonraki yl, yani 1943'te ise, bu say 894.5'i bulmutur.1944 ve 1945 yllarnda da toptan sat fiyatlarnda ykselme durmam, nce539.4'e, sonra da 595.9'a ermitir. Hayvansal besin maddeleri de ayn istatistikerisini izlemitir. 1938 ylnn 100 says birim alnmak zere bu alanda da fiyatlar


22/29

1942'de 386,6'ya, 1943'te 752,8'e frlam, 1944'te 520.9 ve 1945'te 492.1 olaraksaptanmtr.Sanayi hammaddeleriyle yar ilenmilerin toptan fiyatlar da sat yllarnda

srekli art gstermitir (16). Hayat pahallnn art grafii belki bunlardandaha iyi bir biimde durumu yanstmaktadr. 1938'de Ankara'da besin veieceklerin toptan fiyat dzeyi 100 iken, bu say 1942'de 262.1'e ulamtr.1943'te 400.6'ya km, 1944 ve 1945 yllarnda ise pek az bir d gstermitir(17).Akaryakt ve aydnlatma aralar bunlardan pek az deiik bir izgi izlemitir. Bu

alandaki saylar 1942'de 141.2; 1943'te 197.6; 1944'te 229.3; 1945'te de 227.2'dir(18).Giyim fiyatlar 1943'te 508.0'a varm, sava sresince de 500 evresinde

dolamtr (19). Ankara'da sava yllarnda toptan fiyatlarda hayat pahalldzeyi 1942'de 220.9'a; 1943'te 322.0'a; 1944'te 330.1'e; 1945'te de 331.1'einmitir (20). Bu saylar genellikle lke apndaki hayat pahall dzeyini deyanstmaktadr. stanbul'daki fiyat artlar ise, Ankara'daki artlyara oranla birazdaha yksek bir dzeye ulamtr (21).Kk esnafa satlan mallar da brlerini izlemi ve tketiciyi alverie

kmaktan bezdirecek oranlara ermiti (22). Szgelii, Ankara'da ibr kilo ekmeinsat fiyat 1941'de 12 kuru, 1942'de 25, 1943'te 41, 1944'te 32, 1945'te ise 33kurutu. Trabzon'da ise ekmein kilosunun fiyat 1941'de 14 kuruken, 1943'te 70kurua frlamt (23). resm makamlar, 1942'de stanbul'da ekmein kilosunun 23kurua satldn belirtmekle birlikte karaborsada ekmein kilosunun 60 kuruakadar satldn hatrlayanlar oktur (24). Sava yllar gelip getike, kuzu vekoyun etinin, kesme ekerin, zeytinya ve pirincin de fiyatlarnda artlar oldu.Ankara'da koyun etinin kilosu 1941'de 39 kuruken, 1944'te 129 kurua kt;

stanbul'da ise fiyatlar 1941'de 46 kuruken 1944'de 182 kuruu buldu (25). Bunaparalel olarak kesme ekerin kilosunun fiyat 50 kurutan (26) 345 kurua kt(27). Zeytinyann kilosu 1941'de 85 kurutu, 1944'te 250 kuruu buldu (28).1941'de kilosu 56 kuru olan koyun etinin 1944'teki fiyat 176 kurutu. 1941'dekilosu 38 kurutan satlan pirincin kilosu ise 1943'te 149 kuruu bulmutu (29).nleyici Tedbirler - Btn bunlarn toplu sonular pek ykc oldu. nn 1

Kasm 1944'te bunu, ''Geen yllar iinde, memleket iinde balca uramz

beslenme glkleri ve enflasyonun zararlaryle oldu (30) szleriyle belirtmitir.Hkmet daha savan balangcnda duruma bir are bulabilmek iin birtakm i

ve d tedbirlere ba vurmutu. D tedbirlerin en nde geleni, ilerde degreceimiz gibi, btnyle Trk ekonomisinin karlar gzetilerek alnmt.tekilere gelince, bunlarn arasnda nleyici ve kstlayc baz sert tedbirler debulunmaktayd ki, vatandalar, zellikle kyller, acsn ok ekmilerdir. Bu acve krgnlk, daha sonra nn'nn siyasal yenilgisini hazrlamtr.Sava dneminde Trk hkmetinin ald en nemli i tedbir, Byk Millet

Meclisi'nin 18 Ocak 1940'ta kabul ettii Mill Koruma Kanunu'dur (31). Bazdurumlarda hkmet kanunla kendisine tannan yetkileri uygulamaktaduraksamtr. Szgelii, insan gc eksikliini zmlemek iin, kylvatandalara sanayi blgelerinde alma ykmll koymutur. Mahallmemurlar grevlendirilerek, askerlik hizmetinden bak ya da hizmetlerini

yapm, erkeklerin stratejik nemi olan sanayi dallarnda, zellikle madenlerde, biryl sreyle ve dk cretle altrlmalar salanmtr (32). Bu uygulama''kyller arasnda byk honutsuzluun yaylmasna sebep olmutur'' (33).Sanayi blgelerinde alma ykmll ncelikle maden merkezlerine yakn

yerlerde yaayan kyller iin uygulanmtr. Toprak Mahsulleri Ofisi'nin kararlarise ok daha geni kitleleri etkilemitir. Ofis, kyllerin ellerindeki rn piyasadeerinden daha aa fiyatlarla kendisine satmalarn istemitir. Kylye kendisive ailesi iin yetecek kadar ekmeklik buday braktktan sonra geri kalanrnnn tmn elinden almak bylece mmkn olmutur (34). Bu kararlarn


23/29

amac, besin maddelerinin halk arasnda eit datmn salayarak, yoksulluk vealn yaylmasn nlemek, besin maddeleri, zellikle ekmek fiyatlarn belirli birdzeyde tutmakt.Ancak, kararlar yanl uygulanm ve bir bakma are yerine daha byk dertlerin

almasna yol amtr. Kyller, tedbirler karsnda rnlerini daha byk birinatla saklamaya ve karmaya balam, baz zengin toprak sahipleri ise,rnlerini karaborsaclara satarak byk kazanlar salamtr. Bu tryolsuzluklara ok kez zengin toprak sahiplerinden gereken sus payn alan ToprakMahsulleri Ofisi'nin baz memurlar da arac olmutur. 1943'te, Ofis'tekiyolsuzluklar zerine birok gazete, geni lde yayn yapmtr (35).Fakat, Trkleri byk kitleler halinde etkileyen ve fkelendiren tedbirler, zellikle

gelirleri vergilendirme alannda alnmtr. Sava dneminde Trkiye'dekazanlarn vergilendirilmesi byk eitsizliklere yol amt. Maal ve cretliolanlar, hkmete vergi borlarn tam olarak derken, ok sayda zel kurulusahibi -ki bunlarn says sava yllarnda hzla artmt- kazanlarn gizleyerek okaz vergi deyebiliyordu (36).Bu da birtakm sava zenginlerinin elinde byk apta sermaye birikimi

dourmutur (37). Bu adamlar paralarn ak ak harcamaktan ekinmemi, lirazerindeki enflasyoncu basky tutumlaryla krklemilerdir. Szgelii, nn 1Kasm 1942'de yle diyordu:Siyasi karlar iin her bunalm byk bir frsat belleyen ve kim bilir hangi

yabanc ulusun karlar iin alan vurguncular, toprak aalar, agzl ve frsattccar... ve baz politikaclar, byk bir ulusun btn yaantsn maynlamaydenemektedirler (38).nn bu kt insanlar ayklamann bir bakma kolay olacan sylemitir. Fakat,

durumun hi de byle olmad ksa zamanda anlalmtr (39). Sava yllarboyunca Trkiye'de uygulanan vergilendirme politikas, zenginliklerin eitliksizdalmn krklemi, enflasyonu nlemeyi baaramamtr. Varlk ve ToprakMahsulleri vergileri, mutlu aznl ve kylleri vergilendirmise de, enflasyonunlemekte yine etkili olamamtr (40). Bu iki vergi zerine kopartlan lklardaha dinmeden, sonular para piyasasnda kendini gstermitir (41). Fakat,deflasyoncu tedbirler olarak, yine de yarar salayamamtr. Ayrca sosyal birerkurum olarak eitli yolsuzluklara yer hazrlamtr. Karpat bu konuda u sonuca

varyor:''Sermayenin baz 'grnmeyen' ellerde toplanmas ve cmerte arur edilmesi...

kinci Dnya Sava sonunda gerekten o kadar arpc bir hal almt ki, BykMillet Meclisi'nde bile bir ikyet kayna olmutur.'' (42)Trkiye'nin Almanya'ya Ekonomik Bamll - Trkiye'nin sava dneminde

ektii ekonomik skntlarn ve yokluklarn, ncelikle Almanya'ya bamlolmasndan ileri geldii kesindir. Savan yaklatnn belirtileri, Trk devletadamlarn, Byk Britanya, Birleik Amerika ve Fransa ile daha sk ekonomikilikiler kurmak iin, ekonomik dengeyi geici olarak bozma rizikosunu gzealmaya zorlamtr.1930-1945 yllar boyunca Trkiye ile Almanya arasndaki ticar ilikiler, k ve

inileriyle, denizin dalgalanmasna benzeyen bir eri izlemitir. Szgelii, 1931'deAlmanya, Trkiye'nin toplam ihracatnn % 10,7'sini alm, Trkiye ithaltnn da %

21,3'n karlamtr (43). Be yl sonra, 1936'da da, Trkiye toplam ihracatnn %51'ini Almanya'ya yneltmitir (44). Toplam ithaltnn % 45,1'ini de Almanya'danyapm olmas, belki ok daha anlamldr (45).1948'de Trkiye, toplam ithaltnn % 46,9'unu Almanya'dan yaparken,

ngiltere'den % 11,2, Birleik Amerika'dan da % 10,4 orannda ithalt yapmt(46). Ayn yla ait ihracat saylar ise ok daha arpc bir kartlk ortayakoymaktadr: Trkiye, toplam ihracatnn % 42,9'unu Almanya'ya, yalnzca %3,4'n de ngiltere'ye yneltmitir. Birleik Amerika ise Trkiye'nin toplamihracatndan % 12,2'sini almtr (47). Almanya savatan nce inaat demiri, elik,


24/29

ilenmi bakr, her trl motorlu ara, ar makineler, otomobil lastii ve dahabaka her trl ilenmi lastik, cam, gazete kd, il vb. gibi maddelerbakmndan Trkiye'nin balca ve vazgeilmez kaynayd (48). Trkiye de bunakarlk tarm rnlerinin byk bir blmn Almanya'ya ihra ediyordu.1942'de Barbara Ward'un vard gzlem uydu:''...Trkiye'nin d ticaret erisinin, d ilikilerindeki ini klar izlemesi, bir

rastlant deildir.'' (49).Trk d politikasnn 19 Ekim 1939'da Byk Britanya ve Fransa ile karlkl bir

savunma anlamasna vard dnemde, Trkiye'nin Almanya ile olan ticaretibyk bir d gstermitir.1940'ta 8 milyon lira deerindeki Alman ihracatndan salanan dviz Trk

devletinin kasalarna girerken, bu oran, toplam ithaltn ancak % 11,7'sinibuluyordu (50). Ertesi yl da Almanya'nn Trkiye'ye yapt ihracat, bu lkenintoplam ithaltnn ancak % 12,2'sini bulabildi (51). hracat saylar da ilgintir.1940'ta, Trkiye'nin Almanya'ya yapt ihracatn deeri 9 milyon liray buluyorduve bu, Trkiye ihracatnn toplam deerinin sadece % 8,6'sn oluturmaktayd(52). 1941'de ise, Trkiye'nin Almanya'ya yapt ihracatn deeri 26 milyon liraya,oran da toplam ihracatnn % 21,8'ine ykselmiti (53).Fakat, asl srama bundan sonraki yl iinde grld ve Almanya'y deta eski

gzde yerine getirdi. 1943'te Almanya, Trkiye ithaltnn % 37,7'sini karlarken,Trkiye ihracatnn % 23,7'sini de satn ald (54). Almanya'dan yaplan ithalt1944'te hafif bir d gstererek toplam ithaltn % 30,4'ne indi; ancak,Almanya'ya yaplan ihracat, toplam iracatn % 78,2'sine frlad (55). Ayn ylnbanda Trkiye, Almanya ile olan ekonomik ilikilerini sertletirdii halde, eldeedilen bu say, zellikle ilgintir. Bunu da, Almanlarn Trk mallar iin ok ekicifiyatlar vermeleri, Almanlarn Trk ticaret yollarn denetimleri altnda tutmalar veTrklerin rnlerini baka yere satma imknszl, bir de hkmetin 1940'taAlmaya ile imzalanan anlamaya uymaktaki kararll ile aklamak mmkndr.Dalgalanmalarn durulmas ise 1945'te Trkiye ile Almanya arasndaki ticaretinhemen hemen sfra indii dnemde oldu.Almanya'nn savatan nce Trkiye'yle ticaretini ok gelitirmi olmas bir ans

eseri deildir (56). Bu, Hjalmar Schacht'n ''Yeni Plan'' denilen Alman ekonomikkalknmasnn sonucudur (57). Schacht, 2 Austos 1934'te Ekonomi Bakanlnn

bana gelince, hemen hi gecikmeden, hesaplarla yeni bir deme yntemiuygulamaya balad. Bu yntem, Schacht'n deyimiyle yle aklanmaktadr: ''Bize(Almanya'ya) mal satan yabanc lkeler, satn aldklarmzn karln hesaplarnaAlman paras olarak geirmelidir. Bu parayla da Almanya'dan her istedikleri eyisatn alabilirler (58). Bu yntemin gerek Trkiye, gerekse Almanya asndanavantaj, ender bulunan yabanc dvizleri, dardan gerekli mallar satn almaihtiyacn karlamakta rahata kullanabilmekti (59). Hammaddelerini ve tarmrnlerini elden karmak isteyen Trkiye ile, uluslararas para piyasasnda dahaok borca batmadan sanayi rnlerini satmaktan son derece memnun olanAlmanya, bu takas sistemine gidersiz bir harcama gzyle bakmlardr (60).1939'da Trk politikasn izenler, Trkiye'yi ekonomik bakmdan Almanya'ya ok

baml duruma getirmi olmaktan korkmaya baladlar ve bu durumun yapmakisteyecekleri siyasal manevralar tehdit edebileceini dndler. 14 Aralk

1939'da kr Saraolu yle diyordu:Ortada baka gerek daha var ki, bir lkenin bamsz bir ulusal politika

izleyebilmesi iin, d ticaretinin byk blmnn yalnzca bir tek lkeyeynelmemesini zorunlu klmaktadr. D ticaretin tek bir lkenin tekeline girmesi,bunun ls ne kadar kk olursa olsun, hatta bu lke mttefik bile olsa, ulusalbir politika izlemeyi ok zorlatrr. Amac bamszlk olan ulusal politika ile,hedefi kazan olan ulusal ticaret yan yana yreyemez duruma gelince, ulusalticaret fedakrlk yapmak zorundadr (61).


25/29

Trkiye, Almanya ile ticaret yapmaktan vazgeecekse, bunun fedakrlklar en azaindirecek bir biimde gerekletirmeliydi. Trkler de ngiltere'ye kanca atmaktahi vakit geirmediler.Almanya'dan Kopma Teebbs - Trkiye ile Almanya arasndaki deme anlamas

31 Austos 1939'da sona erdii zaman, Trk hkmeti Byk Britanya ve Fransaile ticar iliki kurduu iin, bunu uzatmay kabul etmedi. 19 Ekim 1939 tarihli lTrk-ngiliz-Fransz ittifakna eklenen mal anlama, bu lke arasnda ok dahask ticar ilikiler kurulmasn ngryordu (62). ngilizler, 19 Ekim 1939 tarihliitifakn cmert mill artlar iinde Trklerle yeni bir ticaret politikas zerinegrmeler yapmann kolay olacan sanmlard. Bu konuda en nemli sorunkrom ihracatyle ilgiliydi. Grmeler hemen hemen 19 Ekim'in ertesi gnbalad. Trkler, nglitere'nin iki yl iinde, ylda 200.000 ton krom almay kabuletmeleri iin diretiyordu (63). Buna karlk, Almanya'ya hi krom ihra etmemeyistlenmekteydiler.ngilizler, sonunda ''peki'' dedi; fakat, bu arada Trkler yeni bir art daha kotu.

16 Kasm 1939'da Londra'daki Trk Bykelisi, ngiltere hkmetine,hkmetinin Almanya'ya krom ihra etmeme kararn, ancak ngiltere deTrkiye'den incir, fndk, zm ve ttn rnleri ithal etmeyi kabul ederse yerinegetirebileceini bildirdi. Bu istek Londra'da kzgnlk uyandrd ve BatlMttefiklerin ''Trklere ok iyi ettikleri'' (64) havas esti.ngilizlerin tutumu, Trkiye pazarndan Almanya'y silecek kadar ok Trk rnleri

almalarnn imknszl karsnda, daha da belirli bir duruma geliyordu. Trklerise, ihra edilmeyi bekleyen retim fazlalklar olduu srece Almanya'ya kromsatmay srdrecekleri konusunda steliyordu. Grmelerin l noktaya varmaszerine, Menemenciolu Londra ve Paris'e bir yolculuk yapt (65).Menemenciolu, Londra'da da, ngilizlerin iki milyon sterlin deerinde Trk tarm

rnleri ithal etmeleri yolundaki grn srdrd. ngilizlere krom satmayakarar verdiklerinde, Almanlarn bu tr rnlerini almak istemeyeceklerini ilerisrd. Eer ngilizler Trk kromunun Almanya'ya akmasn nlemek istiyorlarsa,Trklerin abuk bozulan tarm rnlerini satn almay kabul etmeleri gerekiyordu.Menemenciolu, kuru meyvelerin sat konusunda bir anlamaya varlmadka,

grmelere katlmayacan da bildirdi. W.H. Medlicott: ''Kuru meyve anlamasnkabul etmeyen Bay Menemenciolu'nun blf yaptn dnmek mmknd;

ancak, blf yapt yzde yz dorulanamyordu,'' diye yazmaktadr (66). ngilizlersonunda Menemenciolu'nun nerilerini kabul etti. Menemenciolu bunun zerinehemen Paris'e geti ve burada da ngilizlere kar desteklendiini hayretle grd.Aralk ay ortasnda Londra'ya dndnde, yeni bir istekte bulundu. ngilterehkmetinin Trk kromunu iki yl deil, yirmi yl sreyle satn almay garantietmesini istedi. ngilizlerce istei geri evrildi. Buna ramen 8 Ocak 1940'taFranszlarn da katld bir anlama imzaland (67). ngilizler, arpmalarnkesilmesinden sonra, ihracat mevsiminin sonuna kadar Trk kuru yemilerini satnalmak iin sz verdiler. Fakat, bu garantinin kendilerini 1942-1943 ihracatmevsiminden sonra balamayacan da belirttiler. ngilizler ayrca, gelecek iki yliinde her yl 50.000 ton krom satn almay, 1943'ten sonra da krom konusundakendilerine ncelik tannmasn istediler.leride greceimiz gibi, Menemenciolu'nun Trk kromunu yirmi yl sreyle

ngilizlere verme nerisini geri evirdikleri iin, ngilizler sonradan bykpimanlk duyacaklardr.Menemenciolu Ankara'da bulunmad srada, Trkiye ile Mihver arasndaki

grmeler kesilmemiti. Dileri Bakannn Ankara'ya dnnden sonrangilizlere, Trkiye'nin Trk fabrikalarnda kullanlan Alman retim maddelerinekarlk, Almanya'ya yaklak olarak be milyon lira deerinde pamuk, susam,fndk, ttn ve Alman ekonomisi bakmndan ok nemli bir madde olarakzeytinya ihra edecei bildirildi (68). ngilizler, Trk hkmetinin Almanya ile


26/29

Trkiye arasnda her trl ticar ilikileri kesmeye yol aacak bir sava ticaretianlamas yapmak istemediini bu sefer daha da ak bir biimde anlamt (69).Gerekten de, 8 Ocak 1940 anlamasndan sonra Trk diplomasisi, Mihver

devletleriyle Mttefikleri birbirlerine kar koz olarak oynamay srdrd. Trkler,1940 yl ubat aynda Almanya ile ticaret ilikilerini kesmeyi dnmeden nce,istedikleri baz mallarn listesini ngilizlere sundular (70). Ayn zamandaAlmanya'dan da kamyon, yedek para, silh, fabrika kurma kolaylklar, demiryoluaralar, lokomotif ve buna benzer isteklerde bulundular (71). En sonunda, 25Temmuz 1940'ta Trkiye ile Almanya arasnda bir ticaret anlamas imzaland (72).Bu anlamada, yaklak olarak 25 milyon lira deerinde ihracat rnnnTrkiye'ye ihra edilecei belirtiliyordu. Almanlar, 39 lokomotif, Svas imentofabrikasnn kurulmas iin gerekli ara, yedek para, tbb malzeme, il vb.mallar gndereceklerdi. Trkler de buna karlk Almanya'ya tiftik yn vezeytinya da iinde trl tarm rnleri salayacaklard (73). Bunlar arasndangilizlerin, Almanlarn yoksun kalmasn istedikleri birok stratejik deerdemadde de vard.Trk-Alman Ticaret Anlamas'nn yrrle girmesinden bir yl sonra,

Almanya'dan Trkiye'ye ancak 9 milyon lira deerinde Alman mamulgnderilebilmiti (74). Bu ise, Trkiye'nin makine ve silh ihtiyacn dahageciktirilmeye gelmez bir duruma sokuyordu. te yandan Almanya, Trk kromunagittike daha agzl bakmaya balamt. En sonunda, 18 Haziran 1941 tarihliTrk-Alman Dostluk ttifak'nn imzalanmasndan sonra, durumu aydnlakavuturmak iin Alman ticaret grmelerinin bayneticisi Karl Clodius'unEyllde Ankara'ya gidecei akland (75). Almanya'ya krom ihrac konusundagrmeler, 9 Ekim 1941'e kadar srd ve o tarihte de Ankara'da, szde Clodiusanlamas denen ittifak imzaland (76). Trkler bu anlama uyarnca Almanya'ya15 Haziran 1943 ile 31 Mart 1943 tarihleri arasnda, yani, ngilizlere tannannceliin sona ermesinden hemen ay sonra, 45 bin ton krom gndermeyi kabulediyordu. Almanya, Trkiye'ye 18 milyon lira deerinde asker malzemegndermeyi kabul ederse, Trkiye de Almanya'ya 1943'te aktan 45.000 tonkrom, 1944'te de 90.00 ton krom d

Documents

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA İNÖNÜNÜN DIŞ POLİTİKASI