İlber Ortaylı _ Tarihin Sınırlarına Yolculuk

8/14/2019 lber Ortayl _ Tarihin Snrlarna Yolculuk

1/80


2/80

Nerede hata

yaptk?.....................................................................................................................................117

bu bir rportaj olabilir mi?................................................................................

............................. 125

Cumhuriyeti numaralandrmak, eski tepedeninmeci alkanlklara dayali yeni sylem tarzdr.................................................... 133

Osmanl mparatorluu tarihtenc roma'dr, bir drdncs de yoktur................................................................. 147

Osmanl bizdeyayor............................................................................................................................... 157

Osmanl tarihi, bir dnya tarihidir................................................................................

........... 167

Alfabeyi renmeyen roman yazamaz................................................................................

...... 177

SunuIlber Ortayl, akademik evrelerde engin kltr, eskilerin deyiiyle"tebahhuru" ile tannan bir niversite hocas iken, zellikle 1999 ylnda,Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl kutlamalar vesilesiyle eitlitoplantlarda yapt "konumalar'la Trk toplumuna Ahmet Refik'ten sonra"tarihi sevdiren adam" olma yolunda kararl admlarla ilerledi. Sadece genibilgisi olan aratrc bir tarihi olarak deil, artc klar yapan birsosyal dnr, kltrn btn lezzetini tatm bir aydn, ok gezen bir seyyah,hayat dolu dolu yaayan bir yaama ustas, Trkiye'yi dnya ile bir btnolarak dnen vizyonu ak bir dnce adamdr kendisi...Ortayl'mn konumalarn derlemek fikri, onun eitli zaman ve yerlerde, eitliihtiyalara binaen sorulmu sorulara verdii ilgin ve artc cevaplan biraraya toplayarak okuyucuyu, bir yandan tarihin henz almam katlarn amaya,br yandan da tarihi zgrletirmeye yarayacak snrlar zorlamaya davet etmekarzusundan dodu.eitli yayn organlarnda 1992-2001 arasnda km olan konumalar kitaphaline getirirken baz konumalarnbalklarn deitirmek, imlalarn ortak bir noktada buluturmak ve bazdeifre hatalarn tashih etmekten te herhangi bir deiiklie gidilmedi.Sadece birka konumada, dorudan doruya nceki konumalarda tekrarlanm olanbaz ifadelerin kartlmasyla yetinildi.Ilber Ortaylnn kanatlarnda tarihin snrlarna klan bu ilgin yolculuahogeldiniz!Mustafa ArmaanEfsaneler ve sloganlar arasnda bir tarih...KONUAN: MUSTAFA ARMAANizlenim. Temmuz-Austos 1996; s.49-52.Osmanl tarihi konusunda Trkiye'de farkl baklar szkonu-su. Bunlar nasldeerlendiriyorsunuz?Trkiye'de insanlarn bir ksm 'biz Osmanl deiliz' derken, dierleri 'Osmanlbiziz' diyor. Bu tip bir ayrm sakattr vemmkn deildir. Ben Avusturya'da'Hallar ve Habsburglar baka, ben bakaym' diyen grmedim. Cumhuriyetiler,Monariye kar olanlar, sosyalist olanlar orada da var ama byle bir gr yok.Bu sama bir ayrmdr.Osmanlda kurumlar var. Bakldnda bunlarn belirli bir ekilde devamllnnolduu grlr. Bu devamllk aratrldnda, zaten Osmanl tarihine teknikolarak bak meselesi halledilmi olacaktr. Bir sreklilik izgisi zerineoturuyoruz.

Dier nemli bir nokta da u: Ecnebi Osmanl tarihisi, tarihe yabanc gzylebakar. Bu dorudur. Peki bugnn Trk' hangi gzle bakyor? Bugnn Trk'nn


3/80

tarihten bir kopukluu var. Bu, kltrle alkal bir ey. O di'i bilmiyor,kelime hazinesi-zayflam; o dnemin iirini bilmiyor. Biz dedemizlekonumaktan aciziz. Bu, inklap, kabuk deitirme, uygarlk deitirme deil; bubir medeniyetsizlik.

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKPeki bunun kkeni nerede yatyor?

Deniliyor ki: 'Atatrk inklaplar yapld, Osmanly reddettik. Harf inklabnyaptk, ondan byle oldu.' Bunda hakikat pay olsa da yeterli bir izah tarzdeildir. Bir toplumun bu gibi zecr tedbirlerle -ki bu gibi zecr tedbirler 50yldr ortadan kalkmtr- 50 yldr alamas, szlamas bir tezaddr. Bizimcevaplamamz gereken sual u: 'Neden bu kadar merakszz?'Niye bu kadar abuk pes ettik peki?Pes etmi deiliz, ilgisiz. Sormuyoruz. O kadar okumu-yaz-m adam nedenOsmanlcay renmiyor? ince deil ki bu. Osmanl Trkiyesinde okuma-yazmabilen, 20 milyon nfus iinde 1 milyon kiiidi. Bugn 60 milyonun yarm milyonubile Osmanlca bilmiyor. Bunun sebebi ne? Imam-Hatipliler de Osmanlca bilmiyor.Bir merakszlk var. insanlar maziye ilgisiz. Maziye ilgisiz insan olur mu?Hayvandan en byk farkmz maziye ilgi diyeceksiniz. Doru, maziye bu anlamdamerakmz var. Bu ok kolay tatmin edilen bir merak. Mesela "Osmanl Devleti

vard, padiahlar ok iyiydi, ok ktyd, ok dil bir memleketti veya okrezil bir memleketti..." Merebine gre, anasnn babasnn mezhebine gre,siyas grne gre ocuun azna birka slogan yaptrlyor ve o meczuba bubtn hayat boyunca yetiyor. ocuk yksek mhendis olabilir, profesr olabilir,tabip, hukuku olabilir ama, bu ahmaka laflar tekrarlamaktan hi sklmyor.Onu garipseyen de yok. Bu toplumdaki tarihe merak, bir Afrika kabilesindeki

insanmkinden daha fazla deil. Bir eyin knhne inmek, soru sormak, somut delilaramak gibi bir merakmz yok. Bu, ok az insana mahsus bir zellik Trkiye'de.Bu hep byle miydi acaba?Korkarm biraz metafizik izah olma yolunda ama, ok Trklere zg bir yap bu.Ben bunu Sovyetler Birlii'nde grdm. Btn yasaklamalara ramen, Rus her zamanbir delik amasn bil-8

EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARHmi. imdi de sr'atle amak yolunda. Dou Avrupa lkeleri ok daha abukaratryor tabular, yasaklar. Hatta bir takm entel-lektel gruplar partilerizorluyor. Orta Asya Cumhuriyetlerinde byle bir ey yok. Efsaneyle idare edipgidiyorlar. Kazan'da, Tata-ristan'da yazlan yeni tarih kitaplar var.Alternatif tarih olarak yazlm. Bir facia; iptidailik kokuyor batan aaya.Demek ki burada bir yapsal durum var. Metafizie kamaktan korkuyoruz. Bazekoller bunun dorudan doruya dinin yapsndan kaynaklandm ileri sryorlar.Ucuz bir izah. Bir gerek var, ama niin olduu tam olarak bilinmiyor.Aratrlmas gerekir. Ksacas, somut kavramlara, bilgilere ihtiya duyan birmerak olmad iin, bizde de Osmanl tarihine nasl bakmamz gerektiine bircevap verilemiyor. Verilen cevaplarn hepsi de birbirinden iptidai.Yani vgyle svg arasnda skp kalyoruz...Resmi tarih dediimiz de, alternatif tarih dediimiz de, vgmz de, svgmz

de, ilkelliklerimiz de birbirinden farksz. Hibiri somut bilgiye, malzemeyedayanmyor. Ve byle bir ihtiya hissedilmiyor. Bu son derece enteresan. BenHyde Park'm kesinde bir ok insan bir kova veya bira kasas zerine kpkonuurken grdm. Konuanlarn hibiri ngiliz toplumunda sekin bir yere sahipdeillerdir. Ama ounda temellendirilmi, somut bilgiye dayanan tarihkonumalar grmmdr. Hatta bizdeki bir sr aydn bile o dzeyde deildir.Bu ok hassas bir nokta.Trkiye'de okumu zmre efsanelerle ya da hazr sloganlarla, fazla kartrmadanbir takm eyleri yaynlyor. Bazs ok iptidaibir biimde ifade ediyor. Bunasl deiir? Nasl olur da bu millet dana somuta iner? Somut deliller arayan,ona gre kavramlatnlan bir gemi merakna nasl kavuabilir7 Bana gre bununzm ncelikle iyi bir mantktan geer, sonra felsefeye gider. Filoloji dehalledilmelidir. Bunu yapamadk. Bu memlekette Hmanist lise diye nerilen ey,

Atatrk Lisesi'nde, Ankara Kz Li-sesi'nde bir Latince snf amak olmutur;Fen-Edebiyat kolu ya-


4/80

TARHUN SINIRLARINA YOLCULUK

EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARHnmda. Oralarda okuyanlar Yunanca deil, sadece Latince renmilerdir. Btnbunlar ayaklan yere basmayan projelerdir. Byle bir yerden kan adam ne olacak?Tarihi olacak, dilci olacak, hukuku olacak... Hangi memlekette? Trkiye'de.Ama bizim mazimizin bir de Arabi, Faris yn vardr. Bu dallarda yetitirdiin

adama bunlar retmezsen rendikleri havada kalr.Bu kopukluk nereden kaynaklanyor?'Kopukluk' da ayr bir slogan. Bir zamanlar, biz Batl olacaz denilmi.Baty da kendi izdii bir modelle tantmlar. Baz nerilerim var benim.Diyanet uras'nda, Imam-Hatipler iin "3+3 l ve yabanc yaayan dillerteorisi"ne dayanan bir neri getirdim. Bu tip nerilere insanlar 'evet' diyorfakat unutuyorlar. Pragmatist tipler, uzun vadeli, meyvasm kendisinintoplayamayaca projelere fazla itibar etmiyor. Bu ok iptidi bir grtr.'Re-form'dan, senede meyvesini toplayaca projeleri anlyor. Mteahhit veyakyl zihniyetidir bu. Kmsemek iin sylemiyorum. Kyl, haliyle, tabiatlamcadele halindedir ve karnn doyurmak zorundadr. 50 sene sonra meyve verecekaala deil, 3 senelikle urar. Bizde de byle bir hava var. 20 senede neticeverecek bir okulla uramazlar. Hi kimse; ne bakan, ne brokrat.

Byle eylere 'evet' dese de yapmaz. "Okullar birletirdim" deniliyor, "8 seneyapalm". O arada bir Kayserili numarasyla mam-Hatipleri halledecekler. Bazyerlere ho grnecekler. Imam-Hatip'i de kaldrm gibi grnecekler,kaldrmayacaklar, liseden itibaren koyacaklar. 'Biz mam-Hatiplerin saysnazaltalm da doru-drst u ii halledelim' diyemiyorlar. Onun derdi, 10senelik, 20 senelik bir sre ierisinde gerekten Katolik Ro-ma'nn, eskiRusya'nn Ruhban Akademisi'nin yetitirdii tarzda teologlar, filologlaryetitirmek deil.Onlar bu ruhani seminerlerde Hristiyanlktan ok,oryantalistlie, filolojiye, hindolojiye vs. hizmet edecek bir sr alimyetitiriyorlar. Byle bireyi bizimkiler tahayyl bile edemiyorlar, insanlarnufku o kadar geni-

e gidemiyor. Bu ok garip bir yaklam. Bundan dolay bu lkede maziye, hale veistikbale sistematik yaklaacak insan kamyor. Kolay da deil; ncler lazm.Ama inaallah yeni bir kurumlamayla ve yeni bir yaklamla bu i halledilir.Sohbetimizin banda tarihte sreklilii anlatrken kurumlarn etkinliindenbahsettiniz...

Tabii, kurumlardr gerekte sreklilii devam ettiren... Mesela Mlkiye'nin 150senelik tarihi var. Harb Okulu'nun 200 senelik tarihi var, Tbbiye oktan 150seneyi amtr. Bunlar iyi aratrmak bir yana, bunlara sahip kmak, bunu heran aklda tutmaktr mesele, 'Bizim okulumuz 150 senelik maziye sahiptir' demekbir marifet deil. Her an okuldaki ders programndan, talebe saysndanidaresine kadar devaml onu dnrsen, makabline amil bir ekilde ona hereyinhesabn verebilirsen ve tm programlarn buna gre dzenleyebilirsen, iteolmas gereken budur ve zor itir bu.Osmanl Imparatorluu'nu ayakta tutan ve tarih anlamda sreklilii salayankurumlar hangileridir?

Her imparatorluk gibi onun da kendine gre bir takm kurumlar var. Onlar

yaad, gelitii, kendini yeniledii srece imparatorluk devam etmitir. Amau anda knt m var yoksa aslnda bir kabuk deitirme mi, bir deiiklik mi?Oras tartlr.iran'daki ulema geleneiyle karlatrldnda bizdeki gelenek ok krlgangrnyor. O anlamda sanki bizim kurumlarmz ok sahici deilmi gibi?iran'da da brokrasi zayftr. Ordu zayftr. Bizdeki brokrasi ve ordu arklkeleri arasnda daha etkilidir.Bu, devletin yaplanmasyla direkt ilikili bir ey herhalde?Bir takm insanlar bu messeselere ok saldryorlar. Ama yerine yenisi konacakm bir; ikincisi, bunlarn ok zayf olduu10

11

TARHN SINIRLARINA YOLCULUK

EFSANELER VE SLOGANLAR ARASINDA BR TARH


5/80

toplumlar bir eye benziyor mu? Btn bunlar tartlr. Beyolu Caddesibatclyla halledilebilecek iler deil bunlar.Tarikat benzeri yaplanmalara ne dersiniz?Tarikatlar bir facia! Devam eden bir tarikat gelenei yok. Bir yaplanma yok.Tarikat, mrit vefat ettii anda dalyor. Yenilerin tanmyla, sylemlerikayboluyor. Tarikat mensuplar arasnda tekilatlanma yok, el verme gelenei

devam etmiyor, dayanma olmuyor. Trkiye'ye bakn: Bir mddet iin bir eyh oknl oluyor, hakknda ok fazla menfi, msbet konumalar oluyor, oylaretkiliyor, etraf mridle doluyor. Ondan sonra, irtihal-i dar- beka edincearkada bir dalma, bir tavsama bagsteriyor. Dinin, inancn sz-konusu olduualanda bile durum bu. Gerisini siz dnn.Bir de, Osmanl tarihine Batl kavramlarla yaklaarak oradan baz sonularkarmaya allyor. Ne diyorsunuz buna?'Batl kavram' diye bir ey artk ok tavsad. Bir dnem iin byle bir olayolmutur. Bat ok deimi, Sanayi Devrimi olmu, ehirler bym, krlarzlm; bunlarn hepsi Batda olmu ve onun iin tarihi bu adan ele alpyorumlama da Batda ortaya km. Fakat artk bu dncenin Batda doupetkilemesi, deitirmesi dnemi geiyor. Kald ki, sosyal yap, sosyaletkileim, sosyal kurumlarn iletiimi gibi sorunlarn Batya has olmadn da

biliyoruz. Eski Yunan'da var slam Ortaanda var, sonra Batda szkonusu. Budurumda Bat dediiniz de -aka syleyeyim- kendini tekrar haline dnm.Herkes biliyor ki, bugnn dnrleri, 18. ve 19. yzyln dnrleri gibideil. Hele Marks hi deil. Bu bakmdan, "sosyal dnce, deiim Batyahastr" demek bir yerden sonra artk yanl. Patente bu kadar sadakat dorudeil.Somut bir rnek olmas asndan, kavramlar sivil toplum rgtleri balamndadeerlendiren bir anlayvar. Osmanl'da gerekten bu anlamda bir sivil toplumrgtlenmesindenbahsedilebilir mi? Bu karlatrma ok sk yaplyor, zellikle erif Mardintarafndan.Evet erif Mardin, sivil toplum ifadesini ok kullanr. Aslnda btn meseleBat toplum tipi.Orada cemiyet hayat kontratlara dayanr. Feodal Avrupa'daakitler revatadr. Dou, kontratlar cemiyeti deil. Baka trl balar, bakatrl ilikiler, balanmalar var. Douda devletle tebaann ba kontrata dayalbir hiyerariye deil, baka bireye dayanyor. Bu arada Osmanl'da siviltoplum, birey gibi kavramlar ok kullanlan kstaslar haline getirmemeliyiz.Birey bauda ne zaman varolmu7 Bunu bilmer iz lazm. Bun larn zerinde okdurulmal nk Osmanl ve 'sivil toplum' denildii zaman ok ey aklamyor.'Sivil toplum' etrafnda bir-eyi aklamak, cemiyetin yapsn yeterince ifadeetmiyor. Hukuk dzen denilen bir olay vardr. Onun etrafnda aklamayaalmak gerekir. O hukuk dzene bal, yazl; yazsz gelenekler vardr. Onlarnasliliyor? Buna bakmak gerekir. Bu ok iyi aratrlmas gereken birkonudur.

Batda bu tip teoriler ezberden km deil. Adamn biri gece rya grp debunu sabah kalkar kalkmaz sylyor deil. Bunlar Batda ok detayl, hassas,hukuk tarihi, tarih, filoloji aratrmalaryla kan bilgilerle ekillenmi

grler. Birisi oturup bir ey yazd zaman, bu biliniyor, aratrlm. 18.yzyl Fransz Ortaa biliniyor, hem de hukuk kurumlaryla, hukuk tarihivleBi? -de bu ans yok sosyal bilimcilerimiz iin.Byle eyler hazrlanparatrlmsa bile hammadde olarak var, bunlan anlayacak durumda deiliz; okhazin bir durum. Mesela mer Ltfi Barkan kanunnameleri, -ilerinde metinhatalar olsa da- yaynlam, ama bu metinleri doru drst okuyup, anlaypyorumlayacak bir bilgi ortada yok. Birtakm siyaset bilimcilerimiz de bunlaradipnotu dyorlar. Bu insanlar bunlar anlayacak durumda olsalar, mer LtfiBey'in 1274 hicri tarihinin karln 1858 miladi tarih olarak yazdnkolayca kabul etmemeleri gerekirdi. Byle bir durum ok eksik ve yanl biryoruma dayanr. ok ge-12

13



6/80


7/80

Miladi ya da hicri asrlar neyi, ne kadar ifade eder? Bunlar bal banagerekli ve n arttr. Onsuz tarihi zaten dnmemiz mmkn deildir.Bizim sorunumuz udur: Biz nasl bir dnemleme yapmak durumundayz? Devlet-iAliyye'nin tarihi iin Viyana Muhasaras ve mteakip olaylar ok nemlidir.Evvela bu uzun sava dneminde, devri iin mkemmel olan bir asker sistem,mhimmat sistemi kntye uramtr. Daha dorusu, bunun artk eskidii fark

edilmitir. mparatorluun drt bir tarafnda neredeyse sava devam ediyor.Btn Avrupa ktasnda ve kalelerin tamiri iin son derece hantal birmekanizmann yrd Maliyeden Mdevver dediimiz defterlerden anlalyor.Dinamik deilsiniz artk. Fakat btn bunlarn dnda da Osmanl ordusununasker

17

i,

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKBR KABUK DETRME DNEMbir toplumun ordusu olduu ve kendini yenileyebilecei anlalyor. Ardndanuzun bir mtareke ve mzakere dnemiyle bir muahedeye giriyorsunuz kiKarlofa'dr bu. Burada Osmanl brokrasisinin beynelmilel ilikilerden,diplomasiden, hukuktan anlad anlalyor. Ve dileri memuru diyebileceimiz

Reisl-kttab'm ofisindekil

er -yazmalar yrtrlerdi

- mahir diplomatlar

olmulardr. Dnemin Reislkttab' Rami Mehmet Paa ileride bu yzden Sadrazamolacaktr.Buradan Lale Devri'ne gelecek olursak... Lle Devri size neyi anlatyor?Bu Ahmet Refik'in bir tabiridir. Hakikaten lle, iek dkn bir toplum. ncezevkler var. Hatta lale yetitirenler Tezkire-i -kjeciyn diye bir biyografikitabnda yer alyor. Bu devir niye Lale Devri'dir? Deime tm dnyada 19.yzylda gerekleiyor. Fakat 19. yzylda herkes ister istemez deiiyor. Mhimolan

18. yzyln deimesidir. Ve 18. yzylda kendilerini deitirmek isteyentoplumlar bugnk dnyay kurarlar. Devlet, 18. yzylda Avrupal anlamnda birbilin deimesiyle, bilin ilerlemesiyle gelmiyor. Byle bir tarif de yapmyor.18. asrn Osmanls o dnyann ortasnda olduu iin zorlanyor.te burada bilmemiz gereken bir ey var: Maalesef 18. asr Trk insan iyi etdedip tam anlamad iindir ki 19. yzyldaki deimeyi emperyalist bir dayatmaolarak deerlendirdi. Tpkdnyann eitli lkelerinin 19. yzylda kolonyalistilayla deimeye zorlanmas gibi bir Osmanl Devleti tarihi yazd. nk19. asr iin izah edemediimiz birtakm olaylar vard. Bazlarn izah ediyorgibi grnd, ama bir yanmz da izah edemedi. nk biz 18. asrmz bilmedik.18. yzyln dnyasnda Os-manb imparatorluu, deien gelien toplumlarla kavgaetmek, direnmek zorunda olan bir toplumdur ve bunun iin messeselerini slahetmek zorundadr. Bu ok nemlidir ve bunu anlam, adn da koymutur."Islahat" kelimesi 18. yzyla ait bir ke-limedir. Bu slahat durgunluk iinde bir deime gibi gryor ama, deildir.nklap lafn tabii kullanmyor. yle bir ey yok zaten ortada, ihtilal Osmanliin zaten kelime anlamyla karklk ve fitne demek. Ama slahat lafhakikaten dzgn bir dzenleme ve deimedir. Mousnier, Fransz Akademisi adna

yapt bir konumada "Avrupa devaml deien bir ktadr. Bilincimiz-dekiilerleme, bilgimizdeki ilerlemeyle deiir" diyor. Chardine "Avrupa devamldeiir, hareketlilik iindedir, Btn Asya ise atalet iindedir" diyor.ii adi bu atalet kapsamna ksmen Trkiye'yi sokar gibidirler. Trkler ise bubyk ataleti kendileri farketmiler. Kalkp da 19. yzyln, 20. yzylnTrkiye'si gibi "Biz geriyiz. lerleyelim., durgunluu kralm" falan demiyor.Adam "Biz bu ordularn karsnda niye yenildik?" diye soruyor. Osmanl cemiyetiaslnda Avrupa'y ta bandan beri takip eden bir cemiyet nk onanla harpediyorsun, tekniine uymak zorundasn. Fakat bundan sonra baz eylerin dahagelimesi gerektiini anlyor. Mesela askeri tekniklerine el atyor. Askerteknikler deiik bir eitim gerektirdii iin eitime de el atyor. Ve odnyayla ilikileri sonucunda yaamnda, zevklerinde deiiklik ortaya kyor.Mimaride biz dorudan Avrupa'y m taklit ettik, yoksa yan bamzdaki iran'

m? nk bahe mimarisinde birtakm Farsa tabirler kullanyorsunuz. Resimdemesela Levni km, bir perspektif, bir hareketlilik girmi ama bunlar


8/80

dorudan Avrupa dan m almz, yoksa yan bamzdaki ranllardan m? Bunlartespit etmek durumundayz.Ama mhim olan bir ey bu cemiyette bir deime var. Osmanl Barok'u diyormesela birtakm sanat tarihilerimiz. Ben de bu tabiri kullandm. Evet buBarok'ta Avrupa'nn etkileri var Ama bu, Barok'un aynen yansmas mdr? nk oBarok'ta baka bir eye nem vermek var, bir gsteri mefhumu var, devleti

toplumun karsnda sahnelemek var. Btn mimaride ve sslemede bu hakim oldu18. yzylda. Bizde bu felsefe arlkl rn?18

19

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKMimarinin felsefesini, dncesini verecek metinler yok elimizde. Ama ne var?18. yzyln insan mimariyle ilgileniyor, ite Hadikat'l-Cevmi,Ayvansaray'nin eseri. Daha birtakm tezkireler eskiden beri devam ediyor. 18.yzyln insan hattatlardan bahsediyor. Mesela adamlarn eceresini tutuyor,biyografilerini yaynlyor. Demek ki gzellie, ekle, yaratya ynelik birilgileri var. Bireyler yakalamak istiyorlar.Ben unu ok nemli gryorum. Bireyler yakalamak gibi beynelmilel trafiinticaretin gelitii bir ortamda Venedikli Mura-no di senin zevkine ynelik cam

eya retiyor. Sen onlarn zevkine ynelik hal dokuyup satyorsun. Oradan sanagre birtakm mobilya geliyor ama, o mobilyayla senin de zevkin deimeyebalyor. Ve bir alveri balyor dnyada. 18. yzyla -ok dikkat ediniz-klasik diplomasi ve anlama tekniklerini gelitirmi beynelmilel sistemin yesiolarak giriyorsunuz. Westfalia sistemi, Grotiusu hukuk anlay... Ve asrnsonunda sen artk beynelmilel anlamalarla i hayatn bile tahdit ediyorsun.18. yzylda Ankara'da, stanbul'da, imparatorluun eitli yerlerindekonsolosluklar var. istanbul'da sefaretler var. Bunlarn diplomatik muafiyetleriartk senin eski anlayna gre tek tarafl olarak verilen bir ey deil,beynelmilel sistemle, Westfalia'yla Karlofa'da ve Pasa-rofa'da tespit edilendiplomatik kurallara gre; ve bu asrda Kk Kaynarca gibi antlamalarla biryere doru gidiyorsunuz. Burada mesela Rusya, Histiyanlarm hmisi, protektroluyor. Sen de, Rusya'daki mslmanlarn hamisi oluyorsun, Halife sfatyla.Byle insanlarn ruhan lideri olan bir halife anlay yok daha nce. Onumuhtemelen yanl anladlar, biz de tasdik ettik. imize geldi. Bundan sonrabeynelmilel, Islam bir kurum var, Hilafet diye. Hkmdar olmadn kitleleri,lkeleri ruhan, din lider gibi etkileme durumu ortaya kyor. Bu asrda aslnemlisi teknik gelime balyor ve sen o teknii alyorsun; bu ok nemli.Dolaysyla bizim 18. asrmz Trkiye'nin deimeye balad bir dnemdir. Bununerede gryorsunuz? Fabrikada, sanayi te-20

BR KABUK DETRME DONEMsislerinde. Yani insanlar Halic'in kysndaki Sultan saraylarna kmayabalyorlar Lengerhane kurmak iin, II. Mahmut'un yapt gibi tersane, feshanekurmak iin. Tersaneyi geniletmek iin Kthane kuruyorlar en gzel yere. Suyukirletmeye oradan balyorlar. Dnyann deitiini ve ona ayak uydurmakgerektiini farkediyorlar.Sonra yeni mekteple beraber yeni bilgiler renmeye balyorlar ve daimiordularn gerekesine uyuyorsun. Daimi orduyu biz 18. asrda tanmadk. Daimiordu bizde daha evvelden vard ama onun tekniin' kavryorc-tmuz ve artk askeridzeni nasl deitirmek gerektii tartmalar balyor. Asl nemlisi, 18.yzylda bunu ksmen de baarm oluyoruz. Bakn Avusturya ve Rusya hep mttefikolarak karmzda. Bunlar modernlemi ordular. Bunlarla bir savaagiriyorsunuz, yenildiiniz yer oluyor, kazandnz yer oluyor. BizimkilerBelgrad' kaybediyorlar, tekrar alyorlar. Rusya ve Avusturya 18. asrdaki askerve komutanlarna bir daha sahip olamamtr. Bu iki devletin ordularylamcadele etmek durumundayz ve bazen de yer yer onlar pskrtyoruz...Ne olursa olsun toprak kaybediyoruz 18. yzylda fakat bnyemiz deiiyor. Ve bubnye deimesinde emin olduumuz dnyay tanmlamak var. 18. yzyln Osmanls16. ve 17. yz-yllardaki mtevaz yaayan Osmanl deil artk. O yzdendir ki

konaklarda biz Osmanl sanatm bu dnemde yenilenmi gibi gryoruz ama onu


9/80

yaamak iin kabuk deitirmesinin, ekil deitirme aramalarnn farkndadeiliz.Bu, 19. yzylda da devam ediyor. Buna "gerileme" deniliyor ve son derece ktbir yorum. Cumhuriyet historiografyas, tarih yazcl buna "gerileme" diyor.Ne kadar byk bir tutarszlk var burada! Gerileme devrini corafya, toprakkayb iin syl-yorsan tamam. Fakat ayn zamanda "batllamay, modernlemeyi,

birtakm messeseleri ok ven bil historiografik tarih yazacam" diyorsun, ozaman buna nasl gerileme dersin? Eskisine gre ok daha rahat bakyor hayatainsanlar. Batllayorsun,21

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKBatdan mektebini, kitaplarn alyorsun, tercme ediyorsun, bir mddet sonrabelli mekteplerde bu kitaplarn okunmas iin Franszca eitime ge.eceksin.kincisi, hakikaten ne geriliyor? Bir sr yerlerde merkezi ynetim dndabirtakm lokal ynetimler km. Mesela Bosnallar kendi iini kendilerihallediyor, ehirler idare ediyor, sandklar kuruyorlar. Rumeli'de yetimhanelerayorlar. Dolaysyla halkkendini idare ediyor ve dnemi iinde taradakiyaplamada, inaatta da gzle grlen gelimeler var. Dolaysyla gerileme diye bir ey yoktur. Trk toplumu kabuk deitiriyor. Elbette imparatorluun

snrlarnda zlme var. Mukadder olan ey orada balam. En kts de asrnsonunda Krm' kaybediyoruz Gerileme terimi, daha ziyade yapnn rdn veonun yerine yeni bireyin geeceini ifade etmek iin kullanlmtr. Tabiiilelebed hadiseye byle bakmann bir faydas yoktur. nk bir cemiyet lp lpdirilmez. Sreklilik vardr.Peki Cevdet Paa'da da "gerileme sylemi"nin ip ular yok mu?Efendim Cevdet Paa tam 18. asr yazyor zaten. Kk Kay-narca'dan YenieriOca'nm kaldrlmasna kadar geliyor. Grld gibi asl yklma adr bu.nk temel kurum ona gre -ki, dorudur- yenieriliktir, yenierilik kaldrdzaman, ok gzel mukayese eder, "Rusya'da da Sterlitzler kaldrld" der "ama,orada Sterlitzler -tfekiler anlamnda- bir ykt, bir urdu, kesildi devametti. Bizde ise bu bir Seretan illetiydi kalbimizde." Seretan biliyorsunuz

Akrep, onu kestiin an btn g sarslyor. nk yenierilik asayi demek,maliye demek, ordunun btn dallar demek, eitim demek .. Yenieriye balidar mekanizmalar var. Kadlk bile etkilenmi, ehir ynetimi... Devlet-iAliyye yenierilik kaldrldktan sonra bir sr slahata girimek zorundakald. Hereyin altnn stne geldiini ifade ediyorlar. Fakat buna biz yklmadiye bakmyoruz. Cevdet Paa ok salam bir hukuku ve idare hukukusu; o22

BR KABUK DETRME DNEMmekanizmaya iyi anlar. Biz maalesef Cevdet Paa'y yeterince okuyup anlamyoruzTabii arivlerde, kaytlarda byk problemler var fakat unu sylemek gerekir ki18. asr u sralarda mthi bir ilm kaynak olacak ve devletin tarihine bakmeselesi de ok deiecektir. Sonra mukayeseli aratrmalar yapmamz lazm. 18,asrda temel olarak kim deimi? Rusya deimi, ran deimi. Bunlarbilmemiz lzm. 18. asrda Kaarlar bilmemiz lazm. Safev hakimiyeti debitiyor -ki bilmiyoruz- ve Romanovlar Rusya'sn iyi okumamz, iyi tetkik edip

mukayeseye gitmemiz lazm.Trkiye beynelmilel tarih aratrmalar yapmyor. Mesela Boaziiniversitesinde sessiz sedasz alan bir arkadamz var. Seluk Esenbel,beynelmilel Japon tarihilii standartlarna sahip olduu anlalyor. Biz onubile okumuyoruz ama okuduumuz zaman ok enteresan yaklamlar olduunugryoruz. Mesela Japonya'nn Ab'den Pemy geldi diye deimeye balamadngsteriyor, yani ok eskiden Batyla alakalarn kesti denildii devirde bileJaponya'nn ciddi mtercimleri var. Dolaysyla Japonya'nn hereyden haberivar. Mesela Japonya, Rusya'dan evvel anatomiyi biliyor. Rusya ise anatomiyi

renmeye Byk Pet-ro'yla balam, Japonya 1894'te Kanun- Medeni'yiAlmanya'dan alyor. Bu ok nemli. Ciddi, yorumcu bir kafaya sahipler.Bir tek arkadamzn bile bize Japonya'y tantmas ufkumuzda ne kadar bykdeiiklik yapyor. Yani yerli uzmana ihtiya

var. Yerli Rusologlara ihtiyacmz var, yerli Petrologlara...


10/80

Karlofa, daha sonra Pasarofa antlamalar ve bunlarn arasnda geen byksavalar; Pasarofa'dan sonra bir sulh ve skn dnemi denilen Lale Devrikarmza kyor. Bu devri -geri byle bir devir var m, yok mu tartmasyaplabilir, dediiniz gibi 20. yzyl banda icat edilmi bir dnemle-mc-mercek altna alrsak zellikle ne tr deiimler bu dnemde balad? ktisadive sosyal hayatta, sanatta .

23TARHN SINIRLARINA YOLCULUKBir kere daha evvel balayan bir gelime vard. Hep kul sistemi, devirmediyorlar ya, o oktan bitmitir. Yani vezirlerimiz de, askerlerimiz de Trkartk. kincisi tabii ok nemli bir ey, ehirler byyor. G var. Hep"stanbul'a g var" deriz. Hi kimse skenderiye'nin ne durumda olduunu gznne getirmez; hi kimse Selanik'in nasl ekillendiini gz nne almaz; hikimse bilmez ki Aydn vilayetinin merkezi Aydn'dr, izmir diye bir ehir ok danemli deildir, ama 18. asrda artk bir izmir vardr. Bunu gvurlar yazyor ozaman, konsolosu, gezgini, tccar... Bizim tarihimizin gndeminde bugn bileyok. 18. yzyln izmir'i nedir? izmir diye, Trabzon diye ehirler kyorortaya. Mazide bir Trabzon var ama, 18. asrda fonksiyonlar deien,beynelmilel ticarete alan bir Trabzon var. Halep mesela, 18. asrda bnye

deitirmi. Dpedz Toskanal tccarlar var Avusturya tebasmdan. Bu, yapydeitirecek bir sr unsur ortaya kyor, sonra tara kendince bir dnyaolmaya balam. Mesela Bulgaristan'n kalknmasnda hayat nemi olan birPazvantolu var. Biz onu ekya diye okuyoruz. Bosna'da, Makedonya'da tccarCumhuriyeti gibi bir Voskopoj geliiyor. Neredeyse, Bosna'nn ehirleri kendinikalkmdryor. rn toplayp zenginleen insanlar ve Avusturya ticaretiylezenginleen blgeler var. Bulgaristan Aba esnaf mesela. Aba sevk ede edeesnaflktan kyorlar nerdeyse. (Tabii Bulgar tarihi arkadalarn dedii gibide burjuvazinin douu, demek deil bu.) Mesela Fenerli zmresinde deimebalam. Fenerli Rum beyleri devletin memuru iken armatr beyler olmayabalamlar. Karadeniz nakliyat ellerinde.Bir baka ok ilgin bir ey: Fukara Yunanistan'n Peleponez ktasndanbirdenbire Hidra armatrleri km. Hidra, daha evvel ekya, alenen mafyaadayd. Yeni Yunanistan'n habercisi olan yerlerden biri. Fikir hayatdeiiyor Balkanlarn. Belki abartld kadar mhim deil ama renk deiiyor.Aynaroz'da kendi halinde tebih eken birtakm papazlar manastrlarn iindebaka eyler yapmaya balyor. Bulgar keilerin gittii Aynaroz'da24

BR KABUK DETRME DNEMbir kei Bulgar Tarihi yazyor Bulgarlara. Bulgar milliyetiliininnclerinden Peder Paissij Itilanderski hitap ediyor "Ey Bulgar! Dilini bil,tarihini bil, sen byksn..." diye. 18. yzyln sonu, 19. yzyln bandaHalep'ten, Antep'ten filologlar kmaya balyor. Dahas, Bursa beynelmilel,kozmopolit bir ehirdi...Bursa o dnemde bir sanayi ehrine doru gidiyordu, diyebilirmiyiz?

Sanayi ehrinin "nvesinin nvesi" olacak ama bunu lmek lazm. Bir kltrn

merkezi olacak. "Bursal" diyebir tip kyor ortaya. Yaam biimiyle,yemesiyle, imesiyle... Bunu bilmiyor, ancak hissediyoruz. Bu tuhaf bir eydirbizim gibi lkelerde, sponta-ne olarak kendiliinden yaanan ve hissedileneyler hibir ekilde kitaba girmez, vitrine kmaz ve bilinci etkilemez. Meselazengin bir Trk mutfa vardr. Herkes kendi evinde yer. Bu yemekler restoranakmaz. Restorana kt zaman o mutfan onda birini grrsn ancak. Yanibilirsin Bursa'mn ne olduunu, nasl yaadm, medeniyetin ho ve incetaraflarn ama bu kitaba kaleme dklmez. Urfa'daki adam onu bilmez. Bilsezaten baka trl dnr memleketin kltr tarihini ve oluumunu. Keza Urfadeyince herhalde bir sr insan fakir, yobaz bir Mezopotamya ehri zannediyor.Halbuki Urfa nemli bir yerdir. Bir "kltr mahrecidir". Ur-fa'ya i yapmayagiden bilir ama kitaba dklmedike, monografiyle ve bu monografi literal birslup ve edeb tarzda kaleme alnmaynca bu memleketin kltr tarihini

tanyamazsnz.


11/80

Biz mesela Selank'i tanmayz. Oysa Selanik ok nemli bir ehirdir. Selanik'iSabatayist halkyla, Yahudisiyle, bugnk Trkiye toplumu hl muhafaza ediyor.Ama bu memlekette Selanik zerine ciddi bir kitap yoktur. Bunu Fransz, ingilizyazar; bizde Cahit Uuk'un mparatorluk Yklyorken adl hatrat roman Selanikzerine en iyi bilgiyi veren eser.Demek ki bizim 18. yzyln ne olduunu anladmz sylenemez. 18. yzyl

anlamayan bir Trk mnevverinin 19. yzyl25TARHN SINIRLARINA YOLCULUKdeerlendirmesi ve bugn deien Trkiye'nin ihtiyalarn, kltr buhranlarn,rk ve ayn zamanda da salam taraflarn anlayp deerlendirmesi mmkndeildir.1718'de balayan ve Damat ibrahim Paa'nm merkezinde olduu bir dnemden szediyoruz Lale Devri deyince. Bu dnem III. Ahmed dnemi ama, ilgintir, III.Ahmed'den ok Damat brahim Paann rengini drd grlyor dneme.Hakemlik grevi dt iin Tlay Artan'm bu konuda yazlm bir makalesini okdikkatle okudum, ibrahim Paa'nm dynasty (hanedan) kurma abalar zerineydi.Bu, Osmanltarihinde olmayan bir ey. Daha dorusu vard, yok edildi. Bunudeitirmek isteyenler oldu. Uzun sre sadrazamlk yapan Sokullu Mehmet Paa

kendi kardelerini birtakm valiliklere, beylerbeyliklerine getirdi, hatta birtanesini Srp Patrii yapt. Bunlarn hibiri yrmedi. 17. asrn ortalarndakiKprller slalesini en uzun yaam hanedan sayabiliriz. Kprller deViyana'ya tamamen bitmitir. Damat brahim Paa tekrar bir nepotizm, akrababa, dynasty kurma abasndadr ama yrmedi o da tabii. Bu ilgin birtespittir Bundan sonra da Devlet-i Aliyye'de bu tr bir nepotist ankurulduuna dair bir emare yoktur. Zayf kalmtr bu tr bir snflama abas.Bizim 1940-50'ler kuandaki eski tfek solcularn solculuunun fanteziolmadna inanyorum. ounun solculuununtemelinde u yatar: Bu kiiler gerek anlamda iyi bir eitim grm ama zamanlafakirlemi ailelerdir. O fakirliin verdii bir isyan da yatyor iin iinde.Direni vardr. Yeni doan brokrasinin saltanatna kar bir tepkidir ve madditemeli vardr. Demek ki Trkiye'de dynastyler, nesilden fazlasngtremyor. Demek ki bu ekilde snflama abas bitmitir ama vard...Buna karlk 18. yzylda, tarada ayan, eraf takmnda bir oturma vardr.Bunu da fazla bytmeyelim nk hukuk temeli olan bir ey deildir ve ok azkalmtr. apanoullar dyo-26

BR KABUK DETRME DNEMruz, herkes apanolu. Yz kii douyor o aileden, Suud ailesi gibi ou fakir,bin zengin. ok az byle aile var. Suriye'de Kara-osmanoullar gibi... Amahukuken kurulmu snflar deil bunlar, o yzden fazla devam anslar yok. Bununzerinde srarla durmak lzm. Osmanl imparatorluu aristokrasisi olmayan birimparatorluktur ve galiba yle de gitmitir. 18. ve 19. yzyllarda bunu yaratmaabalar var, muvaffak olduu sylenemez. Bir tek ulemada var byle birdevamllk ksmen ama onlar da bir mddet sonra kaybolup gidiyor.Ben Tlay Artan'n szn ettiiniz makalesini okudum, Damat brahim Paa'nm

giritii aba gerekten de son derece ilgin. Sadece nepotizm anlamnda d il,Tekfur Saray'nda ini fabrikas ku ma abas ierisine de giriyor mesela Damatbrahim Paa inicilii tekrar canlandrmak istiyor.18. yzyl odur. Mesela Avusturya bu tip manifaktr gelitiriyor. Kendinde ustaolmasa bile Hollanda'dan, surdan burdan getiriyor, porselen fabrikas kuruyor.Bizde de buna mmasil eyler var. Mesela eker yok Trkiye'de. 18. yzylsanayisinin en nemli iki unsuru, eker ve baruttur. Bizde barut var ama ekeryok. Sonra orduyu giydirmek iin kuma... bizde var. Kt tabii ok nemli...Brokrasi byyor, bu yzden kthane kuruyorsun.Kthanenin kurulmas matbaann geliinden nceye mirastlyor?Tesise, matbaaya hitap ediyor kt bizde. Matbaay kurduk ama brokrasi debyyor; bunu unutmamak gerekir. Matbaa 18. yzylda bizde biraz fiyaskodur.

Kuruldu, pek iyi devam edemedi... "Kapatld" diyorlar. Kapatlmas da pek seskarmyor. Millet yazmayla idare ediyor. Ama 19. yzylda ihtiya var. Ondan


12/80


13/80

29

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKbitki deil mi? Fakat i o derece bir ince zanaat, bir teknik bilgi halinednm ki baz nadide cinsler hakikaten ok byk paralara satlyor. Ama"satld" diye yazmyor da tarihi "satlyordu" diye yazyor. Bakn bu da birsapklk. fadede teknik bir yanltr. Bir kere birisi bir soan cinsi

gelitirmi, yetitirmi, Sadrazam ona mkafat olsun diye diyelim ki bin ksuraltn vermi. Hep bin akma satlmyor ki; retilen soann fiyat der dahasonra ister istemez. Boyuna bu paralarn verildii yok. 18. yzyl zaten israfasr btn dnyada ve o israfla devletler kalk-nyor. Mesela Colbert 14.Louis'ye ne der; "Yeni Zaman"da (17. yzyl): "Majesteleri -Rosselini ok gzelbir film yapt, tpk tarih ncesi gibi- manifaktr gelitirmek lazm" diyor ve"Ordunun ihtiyac iin baka trl manifaktr." Bu bildiimiz kurdela; kralyapt diye btn vcutlar, elbiseler kurdelayla donatlyor. Bu gibi gsteriitketim ok paray eker nk kitleye satp da srmden, retimden kazanacakhalin yok. n planda paray elinde tutan baz zmrelerin tketimine ve zevkineynelik. Paray vuracaksn; bunun da birtakm mekanizmalar var. Bu btndnyada byledir. Binaenaleyh bu Trkiye'de de bir israf ama Trkiye'deki yenikonak, yeni yal ancak bir eydir zaten, nk ondan evvel hi de yle i ac

bir yaayn olmad, ok mtevazi olduu anlalyor.

Kanuni dneminde bile son derece mtevaziydi hayatmz.Evet. Biraz israf oldu diye Sadrazam brahim Paa hakknda dedikodu yaplyor.Problem urada: Bu 'yapt' laf, yani bir defaya mahsus olan olay 'yaplyordu'oluyor. Geni zamana yaylyor. Mesela vakanvis diyor ki "Kuklac Mustafa vardBirtakm ab-emret olanlarm kadn klna sokup milletin haremine, kkleresoktu, kadm engi oldu. Sonunda rezalet anlalnca skandal kt, boanmalarartt". Bu 'oldu' denilen eye 'oluyordu' dersen devrin, cemiyetin ahlkanlay, yaam t^rz iin yanl bilgi edinirsin. Bu, bir kere olmu, kakiiyi kapsad belli deil. Zannetmiyorum ki o zamanki Osmanl toplumununmevcut taassub ve

30

BR KABUK DETRME DONEMahlkszlk anlaynda bir deime olsun uzun boylu. Deimenin ls vardr,onlar bilmek lzm. Yazm, slup ok nemli.Matbaa meselesiyle ilgili Siyaset Meydan'nda ok nemli bir noktaya temasetmitiniz. Onu biraz asak...Matbaann gelmesi iin bir sebep yok, gelmemesi iin de bir sebep yok. Camalyorsun Venedik'ten, Acemistan'dan kendi maln beenmeyip hal getiriyorsun,kitab da getirirsin ihtiya duyarsan. Venedikliler basar, getirir. Viyana'davar Mekitarist matbaas, Venedik'te var. Bunlar Anadolu Trkesi, Arapa, Farsabilen Ermeniler. Dkm hurufat var orada. Arapa hurufat bu memlekette ortayakm deil ki! O zaman da var. Onu da abartyorlar. 18. asrda onun evveliyatvar teknik olarak oralarda. Niye gelmiyor? Okumuyoruz nk. Ben syleyeyim, enok okunan kitap Menahbnme-i Mahmud Paa-y Veli mesela. Elden ele kopya edileedile pek ok nshas var. Bendeki gayet kt, iki tarafa yazlm, orta biryaz. Bunu okuyorla' mesela. Demek ki millet Naima Tarihi'ni bile ok bilmiyor.

Ortada 20 nsha dolasa okuyup dinleyen 200 kii oluyor, o da yetti! Fazlasnda zaten arad yok. Burada matbaa olmaz. Matbaa gelmi ve hakikaten ok fazlabir ey yapamam, durgunlam ve ylece asr tamamlamtr. Ne zaman kisistematik eitim messeseleri, yeni brokrasi kuruluyor, o zaman i deiiyor.O zaman Karamanl Rum bile ncil istiyor artk. nk Yunan harfleriyle Trkesibaslyor. "Yobazlar istemedi de matbaa gelmedi" deniyor. Evet, belki bazyobazlarn baz laflan vardr ama mekanizmay bu fazla izah etmez. "Efendimhattatlar kar geldi." Hayr hattatlar kar geldii iin de durmaz. nk ikibin kii kitap okuyacak olsa stanbul'da, iki bin tane nsha istenecekse bireserden hattatlar o ie kolay kolay yetiemezler zaten. Patlar arz-talepmekanizmas. Mesela Mushaf-i eriflerinmatbu olmas 19. asrda bile yasakt.radelerde grlyor toplatlmas. Dinlediler mi? Her ev Kur'an istedi de ondan.Vazgeildi yasaktan.

31TARHN SINIRLARINA YOLCULUK


14/80

Darda m baslyordu mushaflar?Nerede basldn dorusu kefedemedim. Ama 19.asrdan kalma herkesin elindebasl nsha olduuna gre, bende bile olduuna gre belli ki yle bir yasanhkm kalmam. Zannediyor musunuz 15., 16. asrda Avrupa'da patlad matbaa?yle bir gr var: Luther evirmi ncil'i. Sanki ondan nce hi evrilmedi.Okuyan; "Vay be!" demi. Okunmas iin de Gtenberg hazr bekliyor, hi durmadan

ncil basyor. Ne alakas var?Matbaann Avrupa'da en geni ekilde kullanlmas Trk antipropaganda brorleriiindir. Kilise kullanmtr ucuza Trk-ler'in aleyhine; onlarn gaddarl,canavarl, katliam zerine brorler kylere kadar datlmtr. Gazete bilematbaa zerinde ok etkili olmamtr. nk ok az datlan bir eydir. Matbaagelmedi diye az okuma da yoktur. Mesela Schiltberger ve Bertrandon de le

Broquiere'nin Trkiye seyahatnameleri matbaadan evveldir ve yeterince elleoaltlarak okunmutur. Bunun binlerce nsha olmad ok aktr ama demek kiihtiya varsa oaltlyordu. El yazmasyla da halledilir, ihtiya yoksa damatbaa o ihtiyac ok fazla retmez.Esas mesele u: Batl insan yalnz yaamay, yalnz oturmay seven,yalnzlna da k olan biridir. Batl insann musiki meki diyebileceimiztemrini bile kendi duyaca kadardr. Mesela bize byk Arapa uzman Helmut

Ritter geldii zaman herkes am. Adam ello'yu kendi duyaca kadar alyor.Avrupallar bu kadar dnyasnn iine kapal insanlardr. Yalnz dua etmek oknemli bir eydir. Dou toplumunda insan bunu yapamyor. Bu dervilere has bireydir.O zaman da ifah kltr ne kyor galiba...ifah kltr derin dnmeyi, okumay ve derin temrini etkiliyor. Bundan dolayinsanlar biraz ge okurlar bizde. Konumak, dinlemek bugn bile yaygnTrkiye'de. Yazarsn yazarsn okumazlar. Konuman lzmdr.32

Aslnda hepimiz TanzimatyzKONUAN: NAK ZKANMilliyet (Entelektel Bak), 12 Mays 1999Ondokuzuncu yzyl neden Osmanl Imparatorluu'nun "En Uzun Yzyl"dr?nk o yzylda Trk toplumu en nemli dnemini geiriyordu. Btn yaambiimini, alt teknik altyapy bir ekilde deitirmek, kendini deiendnyaya uyarlamak zorundayd. Ancak bu tarihi, bu deiimi en sancl ekildegeiren sadece biz deildik.ngiltere'yi, Fransa'y dnn. ngiltere'nin Sanayi Devrimi diye adlandrddnemde, kyler boaltlmt. nsanlar yollarda lyorlard. 19. yzylnLondra's bizim Tanzimatlar korkutmutur. Ahalinin nemli bir ounluuhrszlk ve fuhula geiniyordu. Geen asrn Doulusu -ki bunlarn bandaTrkler gelir- bu tip bir deiimi istemiyor, bu dnyaya ok pheyle bakyordu.Osmanl insannn Bat medeniyetine ikna edilmemi olmas, bizim pek bildiimizbir ey deil...kna olamamt ve ikna olmas iin de artlar yoktu. Tamam, Avrupa medeniyetibuhar kuvveti, donanml ordular, zenginlik demekti... Ama bunun arkasnda dakapitalist deiimin sancla-33TARHN SINIRLARINA YOLCULUKr, hereyin ykld bir Avrupa vard. Bu, geleneksel toplumlar, onundinginliini rktyordu. O gnn Doulusu Avrupa'dan ekinen insan, bugnnDoulusu ise intibak eden...Bugn Bat'ya kukulu baklarn ardnda, baz basklar yannda hala iknaolamamak da yatyor mu?Avrupa bize baz eyleri art kouyor, dn de kouyordu aslnda. Bugn bykdeiimler geirmekte olan Trkiye'de bu tavr tepki yaratmaya balad. Butoplum bundan 75 sene evvel byk bir hukuk devrimi yaad. Bugnk Trkiyeinsan haklar bakmndan, 40 sene ncesinin Trkiyesi deil. Bugnn Tr-kiyesi,Bat camiasndan uzak olmamasna ve Bat'nm temel referanslarn kabul, hattatatbik etmi olmasna ramen hala dlanmay anlamyor.

Bu tepki neye yol aar, bilmek g. Trkiye'nin iine kapanmas, Batmedeniyetini reddetmesi, eriat bir dzene gemesi, bir "Taliban rejimi"ne


15/80

dnmesi mmkn deil. Trkiye'nin ulat zenginlik dzeyi, hukuksalaltyaps, bunun zerinde kurulan ekonomik ve kltrel yap gznnealndnda, geriye gtrlmesi mmkn deil. Ama dlanmann getirecei tepkiyigrmek lazm. -Tepkinin sonular ne olabilir?Sanyorum daha milliyeti yaklamlar insanlara hakim olacak. Trkiye buna

itiliyor. Tepkinin ille slamc olmas da gerekmiyor. Uluslararas slamcevrelerde de Trkiye haksz, sulu grlyor; solcu evrelerde de. Avrupa'dazaten hep hakszsnz. 65 milyonluk birtoplumun byle bir evreye hayrhahyaklamas mmkn deil. O zaman insanlar, "Gerekeni kendimiz, kendimiz iinyaparz" gibi bir slogana sanlabilirler.islamc ya da milliyeti tepkinin dnda bir baka tepki olamaz m?34

ASLINDA HEPMZ TANZMATIYIZslamc demiyorum, bu tamamen milliyeti bir tepki olacak, slamclar'dabulunduu durumu muhakeme etme gibi ciddi bir sre szkonusu deil. Hazrkalplar almyor. O anlamda milliyeti de deiller. Bugne kadar milliyetilikok dar evrelere, bir partiye has bir eydi. imdi milliyeti dalga yaylacak.Karnzda sacsyla solcusuyla, iisiyle ivereniyle kalabalklarn bir

milliyeti slp ve syleme sahip olduu bir Trkiye grebilirsiniz.

Bu hayrl bir ey mi?Hayrl olup olmad baka bir ey. Ama geliim budur. Tek yaplabilecek ey,giderek entegre olduunuz Anglo-Amerikan dnyay yeni batan gzdengeirmenizdir. Ama maalesef Trk entellektel hayatnn en zayf yn budur.Bat medeniyeti hakkndaki bilgilerimiz ok naiftir. Bizim Bat medeniyetiniEvliya elebi'den daha zekice ve daha bilgiyle tandmz sanmyorum.Ben Gmrk Birlii'ne girdiimiz gnlere kadar i evrelerinin Bat'y engereki ekilde tandn zannediyordum. Olaylar gsterdi ki, bunlarn da birey bildii yok... adamlar da slogan peinde koan militan talebelerdenfarkl deil. Bilmeden karar alyor, lkeyi bilmeden kararlara zorluyorlar.Netice karsnda da herkesten nce kendileri aryor, itiraz ediyorlar.Politikaclarn da Bat'ya ok naif yaklamlar var. Bu yaklam, RP-FP'densosyal demokrat evrelere kadar uzanyor.Yzyllar sren bir alveriten sonra Bat'y hala tammay-mz garip deilmi?

Evet. Bu ar pragmatizmden, kurnazlktan gelir. Bu da bir tarzdr. Ama insanok uzaa gtrmez. Trkiye, geen asra gre ok daha ileride. te bununiindir ki, byle bir toplumda bu tip bir pragmatizmle bir yere gidemezsiniz.Trklerin bulunduklar evreyi ok iyi gzden geirmeleri, karar almalar ve onagre politika izlemeleri gerekiyor. Buna baland...35

TARHN SINIRLARINA YOLCULUK"Tanzimat hl yaayan bir tarihtir" sznz, 21. yzyla geerken 19. ve 20.yzyln btn problemlerini yayoruz anlamna m geliyor?Tanzimat dnemi insanlar ok byk eyler baarmtr. Deien dnyada hemTrkiye'nin, hem de islam aleminin ayakta kalmasn salamlar, o bilinci de

vermilerdir. Tanzimat demek, literatrde izildii gibi, "tembel, yiyici,idare- maslahat" adam deildir.Biz bu insanlarn torunlaryz ve bizde onlarn dinamizmi, heyecan var. Tabiiki, onlardaki yanllklar, partizanlklar, adam kayrmalar, hamlklar da var.Hepimiz Tanzimatyz aslnda...Genel kannn aksine bizde deiim d dayatmann deil, i dinamiin sonucudeil mi?Dardan dayatmayla bir toplum deiir mi? Dars m bana insan haklarmretecek? Bunu bu toplum kendi biliyor. Bu toplum sanayicidir, bu toplum parakazanmak ister... Bu toplumun baz insanlar gidip Sibirya'y etd etmeyebalamsa bunu AB mi bize nerdi? imizde bazen kt kaynamalar, gerilimlerolabilir. Bu tip gelimelerde, dardan nce kendi yapmza bakalm.Deiim hareketleri hep padiahlara kar, zellikle de II. Ab-dlhamid'e kar

aydnlar tarafndan yapld gibi bir bilincimiz var... ilerici olmak iinmutlaka Jn Trk, parlamentocu,garp medeniyetisi, liberal mi olunmal?!.. Yoo,


16/80

slamc kesimde de bir sr deiimden bahseden var... Mehmet Akif, bir noktadansonra Cumhuriyet rejimine tepki duydu, gitti bu memleketten. Ama unutmayn ki,ayn adam Jn Trk hareketinin, II. Abdl-hamid'i indiren grubun iinde yeralyordu.II. Abdlhamid'e kar neden zel bir tepki var?II. Abdlhamid'in ok merkeziyeti ve otoriter bir hkmdar olduu ok ak.

Enteresan bir ekilde Trkiye'nin ve dnyann yeni artlarn da grebilenbiridir o. II. Abdlhamid dnemi,36

ASLINDA HEPMZ TANZMATIYIZokullarn ald, genel eitimin yayld, mhendislik, tbbiye gibibilimlerin ok gelitirildii, modernlemeye ynelik altyap-ya^ ulatrmayanem verildii, Dileri Bakanl'nn ok daha iyi tekilatland birdnemdir.Abdlhamid'in kendine gre bir hkmet anlay var. Bu kadar okul alm, ookullardan kan insanlar o rejimi deitirmi. Model olarak izilen "yiyici,cahil, ark despotu" modeliyle kimse tarih yapamaz. Byle bir tasvir iptidaidir.Ama "zamannn evliyas" gibi sunulmas da tasvip edilemez.700. kurulu yldnmnde Osmanl tarihilii ne durumda?

Osmanl tarihini yazmak iin temel eksikliklerimiz var. Bir "Kim kimdir?"imizyok. Paleografya ve diplomatik ilmiyle vesikalar doru deerlendiren manuellertamamen ecnebilerin elinde. Son zamanlarda Prof. Mbahat Ktkolu'nun eseriyzmz aartan bir istisnadr. Gnlmz aan eyler iktisad tarih alanndaoldu.

Osmanl mparatorluu'nda muhtelif milletlerin ve dinlerin yeri vard. Btn budnyay bilmek lazm. Araplar Osmanl Ara-bistan'm yazamyorlar. Balkanlkelerinde Ottomanist (Osmanl uzman) yok. Biz ana miras olarak, birtakmeyleri onlarn istifadesine sunmalyz. Burs vermemiz, desteklememiz lazm.Osmanl tarihsentezini artk Osmanllar yapacak. Byk rol, Trk tarihiliinedyor. Btn Osmanl milletlerinin kabuundan kmas, birbirlerini tanypbir kltr birlii kurmalar, Avrupallar gibi bizim de ortak almamz lazm.37

Osmanl mirasn reddetmenintemelinde tarih bilmezlik yatyorKONUAN: CEVHER LHANKpr, say: 65 (K 1999), s. 31-35.Bir yaznzda "Biz redd-i miras hakkna sahip deiliz" diyorsunuz. Bununla neyikasdettiinizi biraz aar msnz?Byle bir mesele normal, akl banda bir cemiyette tartlmaz. Dnyadacumhuriyeti iln edip imparatorluk ykan, krall kaldran tek devlet, tektoplum biz deiliz. Bu kanlmaz bir tarih geliimdir. Bu lkede cumhuriyettenbaka bir ey olmas beklenemez. Zaten kimsenin de bekledii yoktur. Fransaihtillle cumhuriyete gemitir. Rusya'da ihtillle Sosyalist bir cumhuriyetegeilmitir. Ortadou devletleri de gemektedir. Cumhuriyet monariyi,hkmdarl reddedecektir ve tenkit edecektir; bu kanlmazdr. Fakat bizdemaalesef bir mddet sonra l karlmtr. zellikle de 194O'l yllardaartk i oturuyor dendii zamanda...Bunun arkasnda iki sebep yatyor. Bir tanesi, mthi bir tarih bilmezlik, tarihrenmeme ve reddetme tavr var. Bu garip bir mesele. Hep sylyorum, matematikbilmeyen aka matematii reddedemez, gln duruma der. Mzii sevmeyenbelki vardr. Bunlar kalkp da "Biz mzii sevmiyoruz, mzik berbat bir eydir"derse ne yaparsnz? Meclisinize sokmazsnz, kovarsnz. Maalesef bu tarihkonusunda hi de byle olmuyor. "Tarih lzumsuz, bunlarla uraacana bakaeylerle ura, ileriye bak"39

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKfalan gibi gr vardr, ikincisi, bazlarnda Osmanlya kar, "Trklkle okaynileiyor" diye bir etnik nefret vukua gelmi olabilir. Bunlar anlamak okg. u bakmdan ok g: nk byle bir metodla, byle bir dnce ile biryere varamyorsunuz, yaayamyorsunuz. Bu, dnce yntemlerimize fevkalade

aykr.


17/80

Bu bakmdan normal bir lkede tartlmayacak ey bizde tartlyor. Hibirekilde Fransa'nn bir solcusu, monari kart; "Biz bu miras reddediyoruz"demez. Derse, Fransa olmaz. Adeta bu fizik kanununa aykr. Fransa kralnsevmeyebilir, aristokratnn getirdii medeniyete kar olabilir, ama onu inkredemez. Bu kadar aktr. Bunu Sovyet Rusya'da da grmedim. Konutuumuz birkii, hkmdarlar anlatt, aristokrasinin meydana getirdii kltr ortaya

koydu, byk Petro'yu, hatta Katerina'y methetti. Sonunda da onlar ktledi."Onlar zaaf ve kusurlar olan hkmdarlard" dedi. Yani, "Byle bir mirastanmyorum" demiyor adam. Dolaysyla bu tip bir anlay mmkn deildir. Buanlay nerede vardr? Ortadou'da vardr. Kral Faruk'u kovalarsnz. Kral Farukyabanc dil konuur, hanedan Trke konuurdu. Irak'ta ayn ey oldu. insananlyor ki, kendine gre bir tarih. Byle tarih olmaz.Ne Kraliyetimizin bir gemii var, ne Cumhuriyetimizin bir salaml szkonusu. Tarih im sahas deil ki, istediin yerleri tespit edip, kazk akpitle eviresin. "Ben bu kadarn seviyorum, gerisini yakalm" veyahut "Banane?" diyemezsiniz. Bu mmkn deil. Onun iin bu rnekler gzmzn nndebulunsun. Ona gre dnelim.kincisi, bu redd-i miras d saldrlara kar bir ara kullanlm. "Ermenilerbyle tedhi iddiasnda ise Osmanl ile hesapla-sm" denilmi... Orada da

szkonusu olmutu ama o sorun deil. Ben meseleyi daha ziyade tarih mtalaaasndan ele alyorum.ok dinli, ok rkl bir ynetim olmas hasebiyle bugnk demokrasilerlemukayese edildiinde, Osmanl ynetim biimini nasl deerlendiriyorsunuz?40

OSMANLI'YI REDDETMENN TEMELNDE TARH BLMEZLK YATYORBugn iin ok dinlilik, ok rkllk meselesi Trkiye'de nasl tezahr ediyor?Buna bakmak lzm. unu her zaman hatrlatyorum: Blue jean ve Coca-Colakltrnn olduu bir yerde eski dnyadaki gibi ok kltrllk, ok renklilikmevzubahis olamaz. Yani birbirine ok benzeyen insanlarn, bazen belirlikompartmanlarla kendilerini ayrmalarna ahit oluyoruz. Bu bakmdan benimdiki Trkiye'de de bu i ne kadar yryor, ne kadar yrmyor, onun zerindedurmak durumunda deilim.Ama hakikaten Osmanl toplumu, bir ok dinin, bir ok kltrn bir aradayaad bir toplum. Ve onlarn zerinde bir standart elit zmre, ynetici zmreyaratlm her kompartmanda; br de reaya olarak kendi kompartmanndayaam. Ve o reayann iktisad, hukuk haklarnda da eitlik var. Temelde ayn.Mslman kyl ile Rum veya Ermeni kylnn sknts birbirinden farkl deil.Hele 19. yzyldan sonra neredeyse Sadret hari hemen her makama, nazrlklara,valiliklere, orduya, askerlie kadar ulamtr. Onun iin bunun zerindedurulmas gerekiyor.Tabii bu, imparatorluk kltrdr. Zamanla bunun ulus devlete, asrn modasnauymas da tabidir. Buna gei de bazen o kadar kolay, suhletli olmamtr. okskntlar ekilmitir. Bu skntlar da aa yukar herkes paylamtr.istiklal Sava ile Birinci Cihan Sava arasnda ok kanl olaylar olmuturKaradeniz'de. 19. yzyln sonunda, 20. yzyln banda Dou Anadolu'da Ermenive Krtlerin meskn olduu yerlerde kanl olaylar var. Balkanlar malm.

Koskocaman bit devlet, ok da hdisesiz kmyor. Tabi bu kten de herkespayn alyor. Kalkp da falar filna neler yapt meselesi, sadece hikyeoluyor.

Sonra ok garip eyler balyor. Zira, bu ayr kompartmanlarda sadakat yok.Balkan Sava'nda, ordular istanbul'a ilerlerken -bunu bizzat orada olan yabancgazeteciler sylyormillet karlamaya hazrlanyor. Bu, grlyor. imdi,sadakatinden emin olmad bir grupla br grup o zaman bir arada yaayam-41

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKOSMANLI'YI REDDETMENN TEMELNDE TARH BLMEZLK YATIYORyor. Yani bu kompartmanlar kendi ilerinde kendileri olarak kalm, ayr birey olmamlar. Bu ok nemli bir husus.Mesela bazlar Amerika'y rnek gsteriyorlar. Amerika ile hibir alkas yok

bu iin. Amerika, Anglo-sakson gruplarn hkim olduu, kltrel dokuyu meydanagetirdii bir memlekettir. tekiler ona, sadakatlerini sunduu lde oraya


18/80

intibak ederler. Zaten kendileri de sylyorlar. Yani Amerika'ya baka bir dngetiremezsiniz ki.

Mesala ispanyolca konusunda zaruret hasl olmu, onu bile resmen getiremiyor.Oysa dil konusunda zorluklar var. Bizzat New York'ta ngilizce bilmeyen,spanyolca konuan bir kalabalk var. Mesela ABD'ningney eyaletlerinde birokispanyolca konuan insan var. Buna ramen getiremiyor. Yani, orada gerek

anlamda bir ok kltrllk yok. Byle bir iddia palavradan ibaret.Orada herkes Amerikal. Herkes Coca-Cola, blue jean, ham-burger, Amerikan tipihusus hayat, aile hayat etrafnda ekillenmi. Yani bunlarn hepsi yerli birtiyatrodur. Dier lke vatandalar artk Amerikanize olmu durumda. Amerika'daAmerika-llk vardr. Dierleri onun salasdr, garnitrdr, asl deildir.Bunu bilmek gerekiyor. Bu, btn dnyada da byle olmaya doru gidiyor.Maalesef baz insanlar bir yandan mozaikten konuurlarken, br yandan da mikro-milliyetiliklerinin gittike nefret edilen bir tarz, dnce ve talep olduununfarknda deiller. Yani, dnyada 5 bin eit dilin olmas ve bunun arkasnda da5 bin etnik talebin olmas, bir takm insanlar rktyor. Bu insanlar devletkatlarnda otururlar. Onun iin bu bir atmann doumu olarak grlyor.Dolaysyla bu konuda bir l tutturmak gerekiyor.600 sene Osmanly ayakta tutan dinamik nedir? Bunun temelini hangi deer

oluturmutur? Osmanl'nn temel deeri nedir?

Osmanl'da tabi slm var, slm'n etrafnda Trklk var. Fakat Trk desen,mesela Mslman olan bir baka unsur, bir Bo-I

nak, bir Arnavut var. Hristiyan olan baka bir unsur var. Bundan daha ok Yunananlalyor. Slav Ortodoks, ikinci derecede kalyor. Byle sorunlar var. Tabibunun yannda sistem d gruplar var. Orada milletler arasnda bir eitlik yok.Burada bir uyuma var toplumuyla. Burada asimilasyon yok. Byle bir ama da yok.Burada bir uyuma var ve bu uyumann iinde gidiyor. Bunlarn ilikileri az.Zaten belki bu yzden bir atma kmyor. Yani kimse kimseyle evlenmiyor.Hepimiz bir mozayiiz diye Yahudi kz ile Ermeni delikanls, Rum delikanlsile Mslman kz evleniyor deil. Hristiyanlarn arasnda bile birbirinekarma ok sonra meydana km bir eydir.Tabi, semtleri ayr, gidip gelmilikleri yok. Aralarnda hi evlilik yok. Byleolunca, yani hi karma olmaynca hdise kmamtr. Ne zaman ki karmabalar, bundan ok byk kltrel gelimeler kar, ama ayn zamanda atma,didime de balar.Osmanl toplumsal, siyasal ve ekonomik hayatnn bugnk toplum yapsna katksnedir?

ktisat tarihinin kendisine has trendleri var. Tabiatyla bugnk iktisadyapmzn kk de orada yatyor. Bu ok ak bir ey. Yalnz baz yanllarmzvardr. "Osmanl tccar deildir, sanayici deildir", tespiti doru deildir.Osmanl, asker teknolojiye, sanayiye merakl bir toplumdur. Geen asrlardanberi teknik eitimimiz var. Belirli sanayide adam yetitirme an'anemiz var.Zaten o yzden sanayimiz bugnk dzeyine eriti. Kolay deil bu. ran birmakarna fabrikas kuramyor. ok kltrl bir toplum ama, bu sahada eksik.ran'n bize gre ok derin bir kltr var. Edebiyatta ve dier baz sahalarda

ileri. Tarih hocas, profesr bizden aa kalmaz. Ama, sanayii yok. Bunu naslizah edeceksiniz? O konuda demek ki, Osmanl'nn asker sanayisi, teknolojisikurulamam, ama Osmanldan bunlar kalm; teeb-bs-i ahs, cevvliyet,dinamizm, teknik, beceri oradan veraset olarak kalmadr.42

43

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKnk cemiyet zaten devam ediyor. dare bakmndan bir ciddiyet var. Herkesbelki Trkiye'de Osmanl idaresini tenkit eder, o ayr. Ama Ortadou veBalkanlarda bir takm messeselerin ciddiyeti Osmanlya baldr. Bunun bandaOrdu, Dileri, Maliye, dare gelir. Bunlar ok kolay eyler deil Bir an'ane.Bunu kuruyorsunuz, ok nemli bir ey. Bunu ykabilirsiniz de. Ayn sistemi,ayn yarglamalar, hkm vermeyi be-nimseyemezsen tabi dalr da... Yani

Osmanlda olmayan bir eyi getirseniz, "smf esas olacak, sadece iyi aileocuklar idareyi hkmedecek" derseniz biter bu i. nk Osmanl iyi aile


19/80


20/80

Yeni bir yzyln bandayz. On yl ncesinde Sovyet bloku-nun k ve ortayayeni Trk Cumhuriyetlerinin k ile gzlerimizde bir umut parlam ve21. yzyl "Trk Asr" olacak diye heyecanlanmtk. Ne mit dolu yllardonlar. Ancak sonraki yllarda yaadmz gelimeler ve bugn iine dtmzekonomik kriz, bizleri mitsizlie sevketmi grnyor.Gerekten durumumuz mitsiz mi? inde bulunduumuz btnbu skntlar yeni bir

douun sanclar olarak deerlendirilemez mi? Yeni bir yzylda daha gl birTrkiye olarak yerimizi alamaz myz? Ahmet Kabakl Hoca'nn TemellerinDurumas isimli eserinde baladn belirttii "restorasyon a" hangitemellere dayanmaldr? Kendimize olan dmanlmz veya bgneliimiz hlsrmeli mi?Tarihimiz, okullarda doru mu retiliyor? Tarih kitaplar belirli birideolojinin propagandasn yapmak amacyla, baz gerekleri grmezden migeliyor? Gerekten Cumhuriyetle Osmanl birbirlerine ok uzak devletler midir?Osmanl'y reddedersek ne kazanrz, neleri kaybederiz? Osmanl padiahlar,yllarca haremde cariyelerle gnl eleyerek mi gnlerini geirdiler? ayetyleyse, bu devlet 600 yl nasl yaad? yle deilsebu fikir bizim kafamzakimler tarafndan niin sokuldu? Tarihi doru renmek bize ne kazandrr? 21.yzylda gl bir devlet ve millet olarak yaayabilmemizin artlar nelerdir?

Osmanl'dan tevars ettiimiz devlet gelenei hangi temellere dayanmaktadr?

46

47

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKoumuzun zihnini kurcalayan bu ve benzeri sorulara cevap aramak; askeri, idarive kltrel anlamda son derece zengin bir medeniyetin vrisleri olan bizlerin,bu mirasa gzmz kapay-mzm sebeplerini renmek zere Prof. Dr. llberOrtayh'nn kapsn aldk. Hoca ile Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fa-kkesi'ndeki odasnda konutuk.nce Osmanl'nn tarihteki dier byk devletlere gre durumunu renmekistiyoruz. Elbette karmza Roma mparatorluu kyor.Tarih, bize Osmanl ilekyaslanabilecek devletin Roma mparatorluu olduunu sylyor. Trkhkmdarlar "Sultan- Iklim-i Rm" unvann almak iin at zerinden inmemiler.Roma'nm topraklarna hkim olmak Osmanl'nn da ideali. Fatih, stanbul'ufethettikten sonra Roma mparatoru unvann da alyor. Bizi nezaketle karlayanHoca'ya soruyoruz:

Roma ve Osmanl iki cihan devleti. Peki bu iki devlet arasnda ne gibi farklarvar?

Osmanl bir byk Akdeniz imparatorluudur, klasik imparatorluklarnsonuncusudur. Ve yeni alara uymasn bilenidir. Osmanl, zor zamanlarnimparatorluudur. Yunan'm Roma'nm belirli bir sistemle hkmettii toplumlar,bizim zamanmzda artk millet safhasna, endstri safhasna, merkez devletsafhasna gemekteydiler. Bunlarla boumak zorundasn. Dolaysyla buimparatorluu ayakta tutmak iin klasik imparatorluklarn vasflar yanndabaka baz messeseler gerekli. Onun iin bu ok nemli bir devlet. Ve buradakesinlikle bir brokrasi ve ordu gelenei var. En nemli iki vasf bu. Veistediiniz kadar beenmeyin, bugnk Trkiye'nin slam dnyasnda brokrasi

geleneine ve salam bir orduya sahip olan tek devlet olduunu hi kimseaklndan karmasn. Bu, Osmanl'dan tevars edilmitir. Bu gibi eyler herhalde30 senenin iinde olmaz. Bu, milletin bin yllk zelliidir.Demek ki Roma dank kavimlere hkmediyor, Osmanl ise millet olma uurunaerimi kavimlere. Osmanl'nn ii daha zor.48

ROMA VE OSMANLI

Gl ve mahir bir idare sanat gerektiriyor. Osmanl cihan devleti bu baaryiki messese ile gerekletiriyor: Brokrasi ve Ordu. te TrkiyeCumhuriyeti'nin de temelini oluturan bu iki messese Osmanl'nn armaan,llber Hoca'nn dedii gibi ne kadar urarsanz uran, rsiyetin zerinizdekietkisinden kurtulmanz mmkn deil. Hem mspet hem de menfi anlamda.Peki bylesine gl ve muazzam bir gelenee sahip milletin ocuklar nasl Bat

hayran kesildi birdenbire? Sultan Aziz devrinde, 1860'h yllarda Paris'te "Trk


21/80

modas" hkim olabilirken, bizim bugnk Bat-perestliimiz neden? Acaba Bat'nmbize bak nasl? Onlarn gznde btn slm dnyas ayn imaja m sahip?Bat'daki Trk imaj devirden devire farkllk gsterir. Ancak ncelikle unusylemek gerekir ki Bat'nm gznde Trkler dier Mslman toplumlardanfarklolagelmitir. Trkler, slam dnyasnn gerilemeye, toprak kaybetmeye baladbir dnemde tarih sahnesine ktlar. Yeniden bir fetih yaptlar. Mslmanlarn

daha evvel uramad yerleri fethedip baz kavimleri Ms-lmanlatrdlar.Temelde Trklerin ok misyoner bir karakteri yoktur. Fakat imparatorluun yapsftuhata dayaldr. O ftuhatn getirdii g, birtakm insanlar, topluluklarcezbeder. O gcn sahibine bir yerden sonra hayrhah bir ekilde bakarlar veonun dnya grn ve tavrnbenimserler. Trkler de baz dnemlerde byle birgce, cazibeye sahip olmutur. te yandan Trkler bir ranl'dan, bir Arap'tanfarkl olarak daha asker, daha sava bir millettir Bat'nm gznde.Peki Batl bilim adamlarnn Trk tarihine baklarndan yarg hkim midir?Batllarn, Trkler hakknda kulaktan dolma bilgilere ok itibar ettiklerizamanlar olmutur. Aslnda bu, btn milletler iin geerlidir. imdi bukulaktan dolma eyler tarih yazcl disipli-49

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKni a

sndan ok ey ifade etmez. Mutlaka aratrma gerekir. Ama kimitarihiler, bu kulaktan dolma eylerin etkisinden kurtulamamtr. nkkulaktan dolma tarih anlay, zamanla toplumlarn hafzasnda derin izlerbrakr. Tarih yazclar da mevcut kanaatlerden kolay kolay syramaz kendini.Maalesef bundan en ok da Trk tarihi nasibini almtr. Bat toplumlarndaYahudiler iin de byle kt bir imaj mevcuttur. Ancak btn Batl Trkologlarayndr diyemeyiz. lerinde bilimsel bir etikle Trk tarihipeyaklaanlar daolmutur.Bir de Batl eli veya seyyahlarn kaleme aldklar seyahatnameler var. Onlarda Trk toplumunu gzlyorlar, bir dereceye kadar iinde yayorlar veizlenimlerini kaleme alyorlar. Bu seyahatnamelerde ortaya kan bak asnasldr? Bizim geleneklerimiz karsndaki tavrlar nedir? Onlarda da birnyargdan sz edebilir miyiz?Seyahatnameler elbette ok nemlidir. 16. ve 17. asrlarda Batl seyyah iinTrkiye ok enteresan bir lke. Ayr bir din ve ayr messeselere sahip bircemiyet. Bazen bunlar ok iptida bir ekilde tenkit edildii gibi, birtakmeylere de ok byk hayranlkla baklmtr.Enteresandr; saltanat veraseti usuln o devrin gezginleri hi de o kadar kanlve barbarca bulmazlar. Bu normal bir gelimedir. nk o devir monarilerininreferanslar, deer yarglarodur. Sonra Trklerin birtakm huylarn ok beeniyorlar, sayg duyuyorlar.Mesela Protestan bir papaz iin Trkiye'deki kapallk hi de o kadarayplanacak bir ey deildir. Hamamda insanlarn petamal kuanmasn "ne kadaredepliler" diye deerlendirir. Hi kimse kafes arkasnda sopa yiyen Osmanlkadnnn kapallndan bahsetmez. Aksine, "gezen" kadndan bahsedilir. Ama 19.asra gelindiinde kesinlikle ok byk bir anti-Isla-mizm vardr. Bunagretahliller gelitirildi. Drst bilgilerin, gzlemlerin yannda, nyarglarla

dolu, yamuk deerlendirmeler50

ROMA VE OSMANLI

de yaplmtr. 19. yzyl Bat'da n yarglarn ve slm aleyhtarlnnzirveye ulat bir zaman dilimi.Peki bu nyargl tutum gnmzde ortadan kalkt m, yoksa daha m iddetlendi?Biz, bir ylm alt ayn Yunanistan'la aramzda hibir problem kalmayacanadair yayn ve konumalarla geiriyoruz. Ama ardndan hemen bir kriz patlyor.Bat karsnda nasl davranmalyz?Efendim dnyada nyarglarn falan ortadan kalkt yok. Bunu dnen, bunainanan insanlar safdildir. Bat toplumlarnda anti-Islamist, anti-semit duygularne zaman artar, ne zaman eksilir, bunlar tartlr. Almanya'da rklk falankalmad diyebilir misiniz? Onun iin kimse dnya grn ve politikasn bunun

zerine ina etmesin. Kimsenin hayal zerine politikalar ina edip bunu olukocua empoze etme hakk yoktur; bu bir cinayettir.


22/80

Batan beri Bat'nm bize bak zerinde duruyoruz. Biz Bat'y nasldeerlendiriyoruz acaba? Bizim Bat'ya bakmz salkl m?Efendim her eyden nce Trk'n kafasndaki Avrupal "g-vur"dur, "kfir"dir. Bubakmdan fazla incelenmesine gerek duyulmaz! Zaman getike, Bat toplumlarntanmaya baladka bir ksmmz iin Bat ahlaksz, namussuz olmaya devametmitir. Bir ksmmz iin ise Batl zeki, mkemmel ve en meden yaratk

olmutur. Hatta Bat'y methetme konusunda inanlmaz derecede ileri gidenler,samalayanlar olmutur.Avrupalnn bize kar olan nyarglar, onlar adma ilm bir tetkiki deberaberinde getirmitir. Bu iyi bir eydir ama Trk taraf iin bu sz konusudeildir. Yani bizde ilm Batclk gelimemitir.Ama Bat'nm kimi deerlerine az...Az ama nasl? Dnyada bugn mthi bir Amerikanlama var. Bu avam birkltrdr. Bu, bizim toplumumuzun da proble-51

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKmidir. Bir kltr bizim toplumumuza tm kalplaryla giremiyor. Ama avamynleri istil ediyor.Tabi dnya Amerikanlayor derken, Shakespeare ne diyor,James Joyce ne yazm

diye bakmyoruz. Dnya blucin giyiyor, Coca Cola iiyor. Adana kebabyla viskiimeye kalkyor. Ve daha garibi dnya, Dallas dizisindeki gibi yaamayaalyor. te bu tip bir yaama biimi insanlk deerlerini tahrip ediyor. Tektip-leme kyor ortaya. ayet esmer derileri, ekik gzleri olmasa Filipinsokaklarnda olduumuzu anlamak gleiyor mesela.Bat'mn teknolojik stnl, propaganda gc dier kltrleri bastryor.Ortaya tek tipli, tek kltrl bir dnya kmaya balyor. Bu, salkl birgelime deil herhalde. Tektipleme ile mcadele etme gerei var. Ama kim, naslyapacak bu mcdeleyi?Mcdele tabi ki sz konusu. Bunun nlemleri var. Toplumun elit tabakasnnbelirgin bir ekilde kendi kltrne sahip kp onu tamas gerekiyor. nkst tabaka, alt tabakaya oranla daima dominanttr. st tabaka bir kltryaratr, o kltr tar. Ve yaygmlaabildii lde alta doru yaygnlar. Bu,btn dnyada byledir. st tabaka kendi kltrn kaybederse, alt tabaka daba bo kalr ve kendine kolay bir yol tutturur. Bugn, "Osmanl halka inemedi"diye zrvalayanlar olduu gibi, Trke bilmemekle vnen terbiyesizler vardr bumemlekette. Temelsiz, hibir kltrel birikime sahip olmadan toplum mhendisliiyapmaya kalkanlar vardr.Trkiye'de Bat kltrnn bu derece yaygnlamasnn; alt tabakann da arabeskve televoleye kaynn sebebi Hcca'nn szleri ile aa kyor: Bizim elittabakamz kaytsz artsz Bat'ya balanm ve kendi kltrn reddetmitir. Buda bizi iinden klmaz bir kltr karmaasna itmitir.52

ROMA VE OSMANLI

Peki ama, onlarca millete hkmeden Osmanl, nasl kendine has bir kltr vemedeniyet oluturabilmitir? Nasl bir toplum yaps vard Osmanl'da ve bu yapdevlet idaresine nasl yansyordu? Bu yapnn, Bat toplumlarnn yapsndan

fark ne idi?Her toplumda elit kltr, alt kltr vardr; bu manada bir snf da szkonusudur. Bu, kanlmaz olarak byledir, aksi dnlemez. Ancak Osmanl'dars bir snf anlay yoktur. Yani rs hkimiyeti tayan tek insanpadiahtr, hanedandr. Orada bile dikkat ederseniz asalet sistemi yrmez.Saraya dardan insanlar gelir ve dahil olur. Bu, padiah hanmlar daolabilir, Sadrazamlar da... Osmanl'da esas olan, ynetici snfn irsiyettenuzak olmasdr. Snflar arasnda bir geikenlik vardr; ykselme imknvardr.Bu, pratie de yansmtr. Anadolu'dan en fakir bir gencin en yksek yereykselmesi mmkndr. Beceriksiz olunca da erime ok kolay olur. Osmanl'daBavezir'in ocuu adam olursa bir eyler olabilir. Olmazsa olmaz ve kimse desuratna bakmaz. Oysa Bat'da zengin bir soylu, zenginliini kaybetse bile soylu

snfnda kalr, soyluluun imtiyazlarndan yararlanmaya devam eder.


23/80

llber Hoca hem burada bize, hem de katld programlarda milyonlara, bugnekadar duyduklarmzdan farkl eyler sylyor. rendiimiz tarihin eksik veyanllarla dolu olduunu belirtiyor. Okullarda milyonlarca gen niin yanlbilgilendiriliyor o zaman? Trkiye'de tarih retimindeki yanllar bir eitimproblemi olarak ele alnabilir mi? Bunun msebbibi kim ya da kimlerdir? Eitimsistemimizin en byk eksii nedir? llber Hoca, eitim konusu denince daha bir

hassaslayor. Belli ki onun da bu konuda yrei hayli yank:Efendim elbette eitim problemidir. Mill Eitim Bakanlklarnda milletin enseviyeli insanlar bulunur. Bizim Mill Eitim camiamz ynlendiren adamlarkyldr. Bunlarn yksek bir kltr yoktur. Bunun sacs da byledir solcusuda. Saclarn kendi-

53

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKne gre bir akl- selimi var, bir eyler aryor adam yine. Ya br... Onu bunureddederek kendince bir ey yapmaya kalkr.Bizim eitim sistemimizde bugn bir kavga var "laik miyiz deil miyiz?" diye. Bukavga, asl problemin grlmesini engelliyor.Asl byk problem, zeki insanykseltecek bir eitim sistemimiz yok; o ykld. Bu, son 30 senenin bir

faciasdr. Bugnk byklerimiz, imdiki eitim sisteminin iinde olsalardbulunduklar makamlara zor gelirlerdi. Sayn Sleyman Demirel, bugnk AfyonLisesi'ni bitirseydi T'ye giremezdi. Yine ayn zeksyla, hafzasyla o imknasahip olamayacakt. Trk toplumu, zeki ocuklarna ykselme frsat veren birtoplum olmaktan kmtr. Bu btn an'anemizin, btn geleneimizin yklmasdemektir. Eitim bugn son derecede pahaldr. Asl laik eitimi yapanstanbul'da bir-iki zel okul var. Paran yoksa buralara adm atamazsn.llber Hoca'nm syledikleri bize Nisan 2001'de yaynlanan bir Mill EitimBakanl genelgesini hatrlatyor. Bu genelge ile lkretim 6. 7. ve 8.snflarda snfta kalma kaldrld. Birinci snfa giden renci, hibir eyrenmese de 8. snftan mezun olacak. Hastalk, tembellik ve avarelik bulacolduundan, snfta bir eyler renmek, kendilerini gelitirmek isteyenocuklar da ounlua uyacak. retmen bir eyler retme evkini kaybedecek.Nice zeki renci, zeklar ilenemedii iin heder olup gidecek. Ama buocuklar, istatistiklerde 8 yllk eitimi stn baar ile bitirmi olacakgzkecekler. Biz geleceimizi, bu ekilde yetimi genlere emanet edeceiz.Mecburi eitim 12 yla ykseldiinde de ocuklarmzn mrlerinden alnan ylfazlalaacak. Okula giren herkes ayn ekilde mezun olacak.Trkiye'de tuhaf bir komnizan eitlik anlay var. Adam zeklar, bilgileri,grgleri eitlemeye alyor. Allahu Tel hibir zaman insanlar eityaratmyor. Bunun biri gzel biri irkin. Bir tanesi zek, teki deil,insanlar bu ekilde eitlemeye almak54

ROMA VE OSMANLI

Stalinist bir anlaytr. Bizimkiler parasolmayanlarla olanlar eitleyeceinezeklar eitlemeye alyor. Zeki olmayan bir ocua verecein eitimle zekiolan nasl ziyan edersin?Trkiye'de milli eitimin veremedii bir ey daha var. Kyllk inhisardolaysyla milli kltrn iindeki yksek snflarn pay da inkr ediliyor. Buyksek snflar bugnn dandik snflar deildir. Yani siz Osmanl yksekkltrn reddederek -ki bu ok yaygndr- zgn ve yeni bir kltryaratamazsnz. Burada cemiyet hayatnda yer alan birtakm sivil kurulularanemli grevler dyor tabi. Bu cemiyetler yksek bir kltr ina etmedetopluma yol gsterici olmaldr. Devlet katndakilerin buna akl ermiyorsa, ibaa dm demektir. Bu iler kolay deildir tabi, emek ve sabr ister. Yksekbir kltr ister.iyi yetitirilmeyen kitleler daha kolay ynlendiriliyor olmal. Aydnlarmzntarih miras reddetmeleri de bundan kaynaklanyor herhalde? Ama bu tutum devametmeli mi sonsuza kadar? Tarihi nasl doru renebiliriz? Bu iin stesinden neekilde gelebiliriz?

Efendim bu gerilerde kalm olmaldr artk. Elbette bu tutumun pay vardr.nk Cumhuriyeti ilan etmiiz. Onu savunmak ve yerletirmek zorundayz. Ama bu


24/80


25/80

Kimse Cumhuriyet'ten falan da vazgemedi. Cumhuriyet dman olmad. yle birortam yok zaten. Ama insanlar mazideki imparatorluun kltrel deerlerimbenimsiyor. En azndan bizim kuaklar kadar byle ham-halat reddiyeleryazmyorlar. Ben bunu bir gelime olarak gryorum. Zaten Trkiye'ninbyle birgelimeye doru gitmesi lzm.57

nKMLK SINIRINI TARH BELRLERKONUAN: SEMA ULUDA Radikal Kitap, 30 Mart 2001, s. 13."Eskiye rabet olsa bit pazarna nur yaar" demi atalarmz. Demiler de aslnabakarsanz pek iyi etmemiler. Eski grp de bir kenara braktklarmz, sadecebirer nesne olarak deil, zerlerinde tadklar anlarla ve yklediimizanlamlarla nemlidir. Hele iin iine toplumsal boyut katldnda, durum dahada etrefilleir. nk artk psikoloji, sosyoloji, ekonomi, politika gibikavramlar sz konusudur. stne bir de toplumsal bellein yeterinceolu(a)mamas faktrn eklersek, varn durumun ciddiyetini siz dnn. Buyzden, gemiimizde kalan ve yarnmz oluturacak olaylarn aratrmasntarihilere brakrz. Onlar, bizim admza aratrr, bilinmeyenleri ya dayanl kavrananlar gerek biimleriyle ortaya koymak iin didinir dururlar.

Tpk, llber Ortayl'nn yapt gibi. Ortayl, yllardr tarih alannda yaptaratrmalar kitlelerle paylamak iin aba sarfediyor.Gemiinden habersiz, tarih bellei zayf bir toplumda tarihi olmak nasl birey?ncelikle, 'tarih bellei olmayan bir toplum' demeyelim isterseniz. nk bu okar bir tanmlama. Bana gre Trk toplumunun tarih bellekten ok kimlik sorunubulunuyor. Btn an-59

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKlamazlklar da buradan kaynaklanyor. Kimlik meselesi olan toplumumuz, sonyllarda tehlikeli gelimelere sahne oluyor. Bunlardan en nemlisinin etnikkompartmanclk olduunu dnyorum. Ancak bunun halledilebilmesi iin gerekliolan nesnel temeller bulunmuyor. rnein kltrel kurumlar domam, dilbilinmiyor. Bunlar sorunun bir yan.Kimlik meselesinin yan sra edinilen yanl tarih anlay tarihilerinalmalarn etkileyen bir faktr olsa gerek...Evet, Trkiye'de yanl bir tarih anlaynn olduu sylenebilir. Yanl tarihanlay Cumhuriyet'le birlikte domam. 1924'n ya da 1930'larm deil,1940'larm ideolojisi bu. O yllarda Ruslardan korktuklar iin Almancsaydklar Turanc ve Trklerin d politika asndan tehlike yaratacadnlyor. Bu akmlar bastrlyor ve bu kez de eski tarih anlayna tepkiyle"Trkiye Trklerindir, Cumhuriyet'in snrlar iindekiler Trktr" denilirkenBalkanlardaki, Ortaasya ve Rusya'daki Trkler gzard edilip suni tarihyaratlyor.Bu ortamda tarihilerin nemi ortaya kyor. nk kimlik snrlarnbelirlemek tarihilere dyor. Ancak bunu sadece Trkiye'nin sorunu olarakgrmemek lazm. rnein tarihi almalaryla bilinen ve pek ok nl tarihisi

bulunan Fransa, bu sorunu 19. yzylda zm olsa bile almalarn halasrdryor. Almanlar cilt cilt aratrmalar yapm. ok yaknda Rusya'daeletirel tartmal almalar balayacak.Genel durum byleyken aydnlarmzn durumu nedir? Yarnn tarihine yn verecekinsanlar olarak grnen aydnlarmz gerek yakn tarihi, gerekse Osmanltarihini yeterince tanyor mu?Hayr, ne yazk ki tanmyorlar. Trkiye'deki aydnlarn oluumunda tarihbilgilerin rol pek olmam. Bizim aydnlarmz sze, "Tarihi deilim ama..."diye balar. Sze byle balarsanz, gerei de tam olarak yanstamazsnz.Tarihi bilmeden tarih

60

KMLK SINIRINI TARH BELRLERzerine konuulmaz. Btn bunlarn yannda tm ideolojilerin tarih srete

olutuunu dnrseniz sanrm durumun ne derece ciddi olduu da ortaya kmolur.


26/80

Reddedilen bir mirasn tarihini, Osmanl'y yazyorsunuz. Osmanl tarihi,genellikle siyas ideolojilerin kimliklerini oluturacak biimde kurgulanyor.Bu tarihi reddedenler belli bir siyas kimlie brnrken miras sahiplenenlergerici olarak tanmlanyor...Tarihi reddeden bir ideolojinin bize has bir ey olduunu dnyorum. rneinngiltere'nin kendine has bir tarih anlay vardr. Bizde ise kimlik sakatl

mevcut. Sakatlk beraberinde paralanmay da getiriyor. Osmanl Trklkle;Osmanl Snnilikle; Osmanl holanlmayan ynetim anlayyla bir tutuluyor.Bylesi deerlendirmeler epistemoloji bilmemenin kurtulu yolu olarak grlyor.Son kitabnzda Osmanl aile yapsnanlatmsnz. Osmanl aile yapsnngnmz toplumunun biimlenmesinde ne gibi etkileri olmutur?Aile, bir toplumun en muhafazakar, en tutucu olan kesimlerinden biridir. Bu

nedenle orada deiimin yaanmas zordur. Ama geen yzyldan balayarak, tmdnyada olduu gibi bizde de aile kurumunda byk deiimler yaanmtr. lkalardan itibaren, ocuk dourma dolaysyla da neslini srdrmek amacylakurulan aile, hukuk yaptrmlarn balamasyla birlikte farkllamaya balar.Deiim, bizim istediimiz kadar kkl ve hzl olmayabilir belki. rnein Trktoplumunda Cumhuriyet'in ilanndan sonra uzun yllar Osmanl aile yapsnnyansmas grlmtr. kinci Dnya Sava yllarnda ise gn balamasyla

birlikte farkllamalar balam, ekirdek aileyaps giderek klmeyebalamtr. Aile eitli kurumsal yaplanmalar beraberinde getirdii iin ok

nemlidir. O nedenle toplumda bu alandaki gelimeler kavranmadan toplumun genelyaps anlalamaz.61

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKSizce yakn bir gelecekte tarih yazarl dar bir grubun ilgi alan olmaktankp geni kesimleri kapsayabilecek mi?Elbette; ben gelecee umutla bakyorum. Bundan 15-20 yl sonra, inaallah ognleri grmeye mrm yeter, tarihilik ok byk gelimeler kaydetmi olacak.Sizce genler bilinli olarak m tarihilii seiyor, yoksa "bir yere gireyim deneresi olursa olsun" mant m ar basyor? Bugnn genleri her ne kadarhavai grnse de, ok bilinliler. Sadece Osmanl tarihine, Trk tarihine deil,deiik dillere ve alanlara ilgi artyor. rnein Avrupa tarihine meraklgenlerimizin says az deil.Aydn Doan Vakf dl'nn bu ylki sahibisiniz. Bu dln, ilerdekiyapacanz aratrmalar iin ne gibi bir etkisi olacan dnyorsunuz?'Allah mahcup etmesin' diye bir sz vardr. Akas, Aydm Doan Vakf dl'nkazandktan sonra mahcup olmaktan e-kiniyorum. almalarm devam edecekelbette. Yazarln yan sra elden ayaktan dmediim srece niversitede dersvermeyi, hocal srdreceim.LBER ORTAYL: GEZGN VE BLGNKONUAN: HAKAN KAYNAREkopol, say: 1 (Ocak-Mart 1999), s. 40-4562

llber Ortayl, ilk yolculuuna ktnda daha bir yanda bile deildir. Farklnedenlerden dolay Krm'dan ayrlmak zorunda kalan anne ve babasyla birlikte

doum yeri olan Avusturya'dan (Bregenz) italya'ya, oradan da gemiyle Trkiye'yegelir. kinci Dnya Sava'na tank olmu gen ailenin Ankara'daki ilk yllarskntl geecektir. Baba Kemal Ortayl uak mhendisi olmasna ramen ibulmakta glk eker, anne ise Stalingrad'da Rus Dili ve Edebiyat okumutur.Trkiye'de ise okuduklarn DTCF'de bakalarna anlatmaya balar.Ortayh'nn ocukluu 25 yan yeni tamamlayan Cumhuriyetin bakentindegeecektir. Sokaklarda deil, konser salonlarnda, resim sergilerinde,tiyatrolarda geen bir ocukluktur bu. lkokula ilk defa 1955'te ailecek gezmeyegittikleri stanbul'da balayan Ortayl ilk eitimini Ankara'da tamamlar (Etliklkokulu). Ortaokulda tekrar stanbul'a dner. Saint George Lisesi'ne balar.Ancak iki yl sonra buradan ayrlarak Ankara'ya gelip renimine AtatrkLisesi'nde devam eder. stanbul'a ise her yaz gezmeye gidecektir artk. 1960ylnda elinde bir harita ile stanbul'u sokak sokak gezmeye balayacaktr.

stanbul'da geirdii iki yl ona Al-manca'y renmesi iin yeterli olmutur.


27/80

Evde rendii Rusa, darda konuulan Trke ve Saint George'de rendiiAlmanca. Ortayl henz 13 yandadr.llber Ortayl dnyay gezmeye, 1967'de Siyasal Bilgiler Fakltesi dari ube'deikinci snftayken balar.Duraklar arasnda63


Halep, am, Beyrut, Kuds ve Amman vardr. Daha sonra girdii DTCF YaknaTarihi Blm'nde renciyken burslu olarak Viyana niversitesi'nde Slavistik veOrientalistik dersleri alr. 1971-72 yllar arasnda geen bu rencilikyllarnda Ortayl Belgrad', Saraybosna'y ve Venedik'i grr. 1973 ylnda,kay-dolduu 1965 ylndan beri ilikisinin kesilmeyecei SBF'de asistanolmutur. 1974 Ekim-1975 Haziran tarihleri arasnda Amerika'dadr Ortayl. NewYork ve Detroit'e gitmitir.Trkiye'ye dnerken zlanda, Lksemburg gibi lkelere, Zrich ve Kln gibiehirlere urayacaktr. Dnte askere alnr, Zonguldak'a gider. 1977 ylndaarivde almak zere Bonn'dadr. Temmuz'dan Ekim'e kadarki aylk sredeLondra ve Ro-ma'y grr. Tam bir yl sonra tekrar Amerika'ya gidecektir.Washington, New York; dnerken yine Roma. Ayn yln Ekim aynda ok uzaadeil, Viyana'ya gider. 1980 Eyll: Bologna, Cenevre, Venedik; Aralk: Paris,

Londra, Varova. 1981'de nfus kdnda doum yeri olarak grnen Viyana'yagider yeniden, ama yetinmez: Budapete, Floransa, Napoli'ye de urar. Mnih,Sofya, Tunus, Trablusgarb: yl 1982. Sonraki yl Viyana'dadr yeniden.Frankfurt'u da grr. Ayn yl lndianapolis'e de gidecektir. 1984 balarkenTunus'dadr, Temmuz aynda yeniden Avrupa: Madrid'i ilk kez grr; Paris,Milano, Toledo'ya urar, yedinci kez Venedik'i grr. 4-7 Ekim tarihleriarasnda bir toplant iin Atina'dadr, ehri gezmeyi ihmal etmez. 1984'teStrasbourg ve Paris'e gider, bir konferansa katlacaktr. 1985'te yineVenedik'tedir, ehirle sekizinci beraberliidir bu. 21-26 Nisan New York, 27Haziran-4 Temmuz Paris, Kasm Londra, yl 1986'dr. Yl sonuna doru srail'egider, Tel-Aviv'i ve ikinci kez Kuds' grr. 1987 ylnda, Nisan: Amsterdam;Mays: Princeton, Boston, Cambridge; Temmuz: Bombay ve Hamburg; Ekim: Mnih,Bremen, Bonn, Bochum; Kasm: tekrar Princeton, Boston ve New Y'ork. Kahire'yiilk kez 1988de grr: Haziran'da yeniden Almanya'dadr: Berlin, Darmstadt. Aynyln Eyll aynda on gn boyunca Tahran'da bulunur. Ekim aynda Rusya'ya gider:Moskova ve Bakt. Kasm aynn son gnlerinde yeniden Berlin. 1989'da Mart aynPrinceton'da geirir Ortayl. 13 Eyll'den sonra ayrlmak zorunda kaldSBF'deki grevine geri dnmtr. Ayn yln Eyll aynda bu kez yabanc birlkede deil, Tr-kiyede'dir. Mardin'i, Nusaybin'i, Midyat', Hasankeyf'i grr;unutamaz. niversitedeki grevine dndkten sonra iki gn-64

LBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGNlk gezilerle yetinmek zorunda kalr. 1989 Eyll'nde bir sempozyum iin ikignlne Atina'dadr. Ekim'de be gn boyunca Tel-Aviv ve Kuds'te bulunur,ayn topraklara nc gidiidir bu. 1990'da Haziran aymda Balkanlar gezer.Dedeaa, lske-e, Selanik, Tiran, Ikodra. Temmuz aynda drdnc kezKuds'tedir, Ekim'de dokuzuncu kez Venedik'te. 1991 ylnda baba topra Krm'a

gider. Ayn yln Haziran'mda Helsinki'de bulunur. Haziran bitmeden UNESCOtoplants iin Madrid'dedir. 1991 yl Ekim'inde Moskova'dadr. Krm'a tekrargider. 1992: Washington, Cambridge, Londra, Roma, Viyana, sve, ran; 1993:yedinci kez Roma, Moskava; 1994: Girit, Kbrs, Berlin, Takent, Semerkant,Madrid, Toledo, Granada; 1995: Berlin, Roma, Moskova, St. Petersburg, Tel-Aviv,

Takent, nc kez Madrid; 1996: Kiev, Berlin, Paris; 1997: Hamburg, Moskova,Tahran, Kiev, Viyana, Semerkant, Moskova. Ortayl bir gezgindir.Etlik lkokulu (1958), Saint George Avusturya Lisesi, Ankara Atatrk Lisesi(1965), Siyasal Bilgiler Fakltesi dariube (1969), DTCF Yakna Tarihi(1973), Viyana niversitesi Slavistik ve Orientalistik (1971-1972). Ortaylniversite eitiminden sonra akademik hayatna Chicago'da devam etti. YksekLisansn Halil nal-ck'm yannda tamamlad. "Tanzimat'tan Sonra Osmanllmparator-luu'nda Mahalli dareler" isimli doktora tezini 1974'te SBF'de

savundu. 1979 ylnda "'Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfu-zu"nu bitirdi. 1981ylnda, 1971'de renci olarak gittii Viyana niversitesi'nde Orientalistik


28/80

dalnda misafir profesrlk yapt. 1983 ylnda on yl nce greve baladSBF'den istifa etti. Ortay-l'nn gezici bilginlii daha ok bu istifadan sonrabalar. Paris'te Ecole des Hautes Etudes, Berlin Freie niversitat ve Princetonniversitesi'nde davetli profesr olarak alt. 1988 ylnda ODT'de part-timedoent olarak altktan sonra 17 Nisan 1988'de SBF'deki grevine tekrar dnd.1989'da profesr oldu.

imdiye kadar yazlanlardan kartlabilecei gibi Ortayl Rusa, Almanca,ngilizce, Franszca bilmektedir. Bunlara talyanca ve birok Balkan dilini deeklemek gerekiyor, Ortayl, bir bilgindir.lgintir Ortayl'nn yaynlanan ilk makalesi de seyyahlar zerinedir: "Baz 16.Asr Alman Seyahatnamelerindeki Trkiye ehir ve Kylerine Ait Bilgilerzerine". Ortayl'nn 70'in ze-65

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKrinde yaynlanm makalesinin konular bile onun nasl komple bir tarihiolduunu gsterir. "Osmanl Ulamna Bir Yaklam Denemesi: Devenin TamaMaliyeti Erisi" adl makalesi bir tarihinin neden iktisat bilmesi gerektiinisyler bize. "Tarihsel Evrimi inde Mimarlar", "stanbul'un Mekansal YapsnnTarihsel Evrimine Bir Bak" gibi makaleler Ortayl'nn mimari, '"Anadolu'da 16.

Yzylda Evlilik likilerine Dair Baz Gzlemler", "Osmanl Toplumunda Aile" ve

birok makalesi sosyoloji bilgisini gsterir.Ortayl komple bir Osmanl tarihisidir. Osmanl tarihine kar yaklamdnemsel, snfsal ayrmlar iermez. Onun tarihilii hibir ekilde belirli biruzmanlk alan iinde skp kalmamtr. "Sosyal Bilimlerin Almas"teklifini yrtenlerin Ortayl gibi tarihilerin yaamsal pratiklerine bakmalargerekmektedir. phesiz o sadece bir tarihi de deildir, denilebilir ama sadecebir tarihi olmak iin bile gerekenden ok daha fazla almtr.Hocam, isterseniz Trkiye'nin ynetim geleneine tarihsel bir perspektiftenbakalm?Trkiye, uzun bir ynetim gemii olan ve ynetim gelenei oluturmu bir lke.Etrafmzdaki lkelere bakarsanz onlarn bylesi geleneklerinin olduunusyleyemeyiz. Daha dorusu onlarn byk ounluuna baz kolonyal gler birynetim biimi brakmlar. Ama bunu ar aksak gtryorlar. Fransa veingiltere gibi lkeler demokratik lkelerdir. Ama anlalan smrgelerinedemokrasiyi brakamamlar. Braksalar da onlarorada yaayamyor. Fakat bulkelerin iinde brokratik gelenekleri ve bizatihi demokratik diyalogkabiliyetleri ve hatta mesela kolonyalist lkelerden daha iyi olanlar var. imdimesela Portekiz, Hindistan'n bir ksmna s kurmu bir ara. Portekiz, Hindistanile mukayese edilmeyecek kadar geri, diktatoryal, demokratik gelenei zayf birtoplumdur. Hindistan byk ktadr, byk zenginlikleri vardr, bykfakirlikleri vardr. Byk aydnlar, mnevverleri, alimleri vardr. ok dacahil bir kitlesi vardr. Okuma yazma sorunu vardr. Fakat harika eyleryaratyorlar. Yani mesela Fransa'nn yakn66

ILBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGNtarihindeki kara sahifelere Hindistan'da rastlanmaz. Onun iin snflamalar g

oluyor. Siyaset bilinci olan, ama gene de brokratik gelenei zayf birdnyadan sz etmek mmkndr.Peki neler bunu oluturuyor? Tarih mi bunu yapyor? bakarsanz srail diye 50yllk bir devlet var. Ordu geleneine, dilerine, iilerine, maliyesine,belediyesine bakyorsunuz, bir yn Bat pikesinden ok daha oturakl, enazndan birtakm konularda Bat Avrupa'y bile geride brakm, ilgin bir lke.Rvet mekanizmalar bile ok daha salam. Skandal duyulmuyor. Niye duyulmuyor?Muhtemelen baka trl bir kontrol var. Yani birey ve cemaatn btnlemesi szkonusu. O bakmdan hakikaten tasnifler ok zordur. Brokratik gelenek iin uzuntarih, bamszlk, Batl olmak, Hristiyan olmak sz konusu olmuyor.Trkiye bir imparatorluk ve byk bir imparatorluk, Trkler tarih boyunca dabyk devletlerkurmular. Yani bizde maalesef baz cahil milliyeti evrelerleonlar kadar cahil ve kt niyetli baz kozmopolit evreler bu ii alaya aldlar

ama Trklerin bir tekilatlanma, rgtlenme ve bu anlamda bir devlet kurmagelenei var. "Devleti kurup kurup ykm" diyorlar. Gebe konfederasyonunun


29/80


30/80

ortaya kt. Herkes tepeden trnaa deitiriyordu brokrasiyi. Ve obrokrasinin, kalemin iinde yetien insanlar dlayarak yapyordu bunu.Mesela bizim niversitemizin, verimsiz, ie yaramayan yelerini brokrasiyeaktarmas gibi bir gelenek dodu 1970'lerden itibaren. Fransa'da hibir ciddiprofesr kalkp bir yere mstear yapamazsn. Adamn byle bir eye vaktiyoktur. Mesela kltr maviri olur, ama bykeli olur bir ara, devaml

brokraside kalmaz. Bu tip uygulamann Cumhuriyete geile alakas yok. oksonra kan bir ey. Onun iin ynetimdeki temel, yapsal69

TARHN SINIRLARINA YOLCULUKdeiimlerin bu tip rejim deiiklikleriyle pek alakas yoktur. Hele bizimtarihimizde bunu pek gremezsiniz.Ynetimdeki hakim unsurlarn, asker-sivil brokrasinin de srekliliindenbahsediyorsunuz.

Klasik devir Osmanl vzeras, marealdir. Bir yerin beylerbeyi, marealdir.Bu durumda sivil siyas organlarn durumu nedir?Valla sivil kavram bizim anladmz anlamda deil. Mesela, yakn zamanda RPiktidardan uzaklatrld ve birden 'sivillik' diye feryat etmeye balad. Sivildemek o deil. Sivillik bambaka bir eydir. Kontratlar sistemiyle sivil toplum

birbirine raptedilen bir yapdr. Mesela kilise bir messesedir. Kontratlabalanmtr. Devletle ilikileri belirli bir sisteme balanmtr.Sivil toplum dediimiz zaman vatandalarn ok rgtlendii, o rgtlerinbiribirleriyle ilikilerinin dzenlendii, o rgtlerin siyas partilerle ilikikurduu, parlamentonun hkmet organlar, yarg organlar, birtakm baskorganlaryla devaml temas halinde olduu, onlara hesap verdii bir sistemanlalr. Yoksa, sivillik 'Asker iimekarmasn, ben konuaym' demekdeildir.Bunun dnda bir sivil idare tarz yok. i bu kadar ucuza alnd iindir kizaten, mesele de anlalmyor. O tarzda bir sivil toplum da acaba bu tip birtopluma ne kadar oturur? O da ayr bir tartma konusu. Bizim toplumumuzdamesela kilise benzeri bir rgt yoktur. Kilise kendi kanunu, kendi dnyas olanbir rgt. Hukuku, belli oranda bamszl olan bir organ. Bizde ise byle birey yoktur ve hi bir zaman da olmamtr.Osmanlnn son dnemi ve Cumhuriyete geile ynetim geleneinde bir kopma yok,diyorsunuz. Peki birtakm sanclar, sorunlar yaadk. Bu sorunlar douransebepler neler olabilir?

70

LBER ORTAYLI: GEZGN VE BLGNCumhuriyete geile birlikte ortaya kan herhangi bir sanc yok. Trkiye'dekltr ikilemesi dediimiz olay ok eskidir. Osmanl mparatorluu Batyladevaml mcadele etti. Nihayet Bat karsnda zayf dt an onun bazmesseselerini almak zorunda kald. Almadan yapamazsnz. Nedir bu?lk nce ordudur. Ordu tabii birtakm baka deiiklikleri getiriyor ve bunihayet iktisad, itima hayata kadar yansyor. Bunlarn hepsi devralmaneylerdir. Bunlar Cumhuriyetle gelmi deildir. 1925'te apka Kanunu karlddiye kadn kyafeti deimiyor. Bu sorun geride de var; yani Osmanl devriboyunca. Ka-nun- Medeni kt diye, kadn erkek eitlii, sorunu ortaya kmdeil. Bunlar vard zaten. Bunlar halledemiyorsunuz. Bu byk bir sorun vebugnn insanlar da bunu anlamyor. Kendilerine gre modeller neriyorlar. Onuniin byle tarihi blmleme, dnemletirme ok salkl bir yaklam deildir.Bir eyleri anlayamazsnz. Bunlarn zerinde tek tek durulabilir. Fakat byletoptanc bir deerlendirme olmaz.Belki u boyut biraz daha gndeme getirilebilir. Deer baznda, referans bazndabir farkllamadan sz edebilir miyiz? Valla o husus tartlr. O her zamanolan bir eydir. imdi mesela, ngilizce eitim diye bir mesele var. Bunu birara millet ite gvurlar, emperyalizm ajanlar, bilmem kimler kuruyor diyordu,yalan m?Fatih niversitesi, ngilizce eitim yapyor. Demek ki burada baka birpragmatizm rol oynuyor. ocuklar ngilizce renecek de rahat i bulacak diye

dnyorlar. Bunu bir sosyal vaka olarak almak zorundayz. nk ebeveynin %95'i byle dnyor. ocuk ngilizce okurken Trkeyi unutuyor. Onun farknda


31/80


32/80

trmanabiliyorlar. Ve, bu ii ok fazla kabiliyetleri olmadan yapyorlar.

Documents

İlber Ortaylı _ Tarihin Sınırlarına Yolculuk