İlber Ortaylı - Türkiye'nin Yakın Tarihi (Sadeleştirilmiş).pdf

5/21/2018 lber Ortayl - Trkiye'nin Yakn Tarihi (Sadeletirilmi).pdf

1/26


2/26


3/26

TRKYENN YAKIN TARHlber Ortayl

TMA YAYINLARI | 2392

Tarih nceleme-Aratrma Dizisi | 25

GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu

EDTR

Adem Koal

KAPAK TASARIMI

Ravza Kzltu

1. BASKI

Eyll 2010, stanbul

10. BASKI

Ekim 2011, stanbul

ISBN

978-605-114-316-3

TMA YAYINLARI

Caalolu, Alemdar Mahallesi,Alaykk Caddesi, No:5, Fatih/stanbul

Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00P.K. 50 Sirkeci / stanbul

timas.com.tr

[email protected]/timasyayingrubutwitter.com/timasyayingrubu

Kltr Bakanl YaynclkSertifika No: 12364

BASKI VE CLT

nar MatbaaclkYzyl Mah. Matbaaclar Cad.

Atahan No: 34 Kat 5Baclar / STANBULTel: (0212) 628 96 00

YAYIN HAKLARI

Eserin her hakk anlamal olarakTima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.

zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.


4/26

TRKYENN YAKIN TARHlber Ortayl


5/26

LBER ORTAYLI

1947 ylnda dodu. Ankara nverstes Syasal Blgler Fakltes (1969)le Ankara nverstes Dl Tarh Corafya Fakltes Tarh Blmnbtrd. Chcago nverstesnde master almasn Prof. Hall nalck leyapt. Tanzmat Sonras Mahall dareler adl tez le doktor, Osmanlmparatorluunda Alman Nfuzu adl almasyla da doent oldu.Vyana, Berln, Pars, Prnceton, Moskova, Roma, Mnh, Strasbourg,

Yanya, Sofya, Kel, Cambrdge, Oxford ve Tunus nverstelernde msafrretm yel yapt, semnerler ve konferanslar verd. Yerl ve yabancblmsel derglerde Osmanl tarhnn 16. ve 19. yzyl ve Rusya tarhylelgl makaleler yaynlad. 19892002 yllar arasnda Syasal BlglerFakltesnde dare Tarh Blm Dal Bakan olarak grev yapm, 2002ylnda Galatasaray nverstesne gemtr. Halen Topkap SarayMzeler Mdrl Bakan grevn de yrtmektedr. lber Ortayl,Uluslararas Osmanl Etdler Komtes Ynetm Kurulu yes ve Avrupa

ranoloj Cemyet yesdr.

Yaynevmzdek Der Eserler

mparatorluun En Uzun YzylGelenekten GeleceeOsmanl BarOsmanl mparatorluunda Alman NfuzuOsmanly Yenden Kefetmek 1Son mparatorluk Osmanl / Osmanly Yenden Kefetmek 2 Ktada Osmanllar / Osmanly Yenden Kefetmek 3Tarhmz ve Bz / Osmanly Yenden Kefetmek 4Tarhn Snrlarna YolculukOsmanl Toplumunda AleOsmanl Mras (Taha Akyol le)


6/26

5

NDEKLER

NSZ / 7

I. ANAYASA TARHMZ

K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ / 11

1876-1908: ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI / 15

23 NSAN 1920: YEN MECLS, ESK ANAYASA / 191922-1924: LAKLE GDEN ANAYASAL SRE / 25

1924TEN 1961E ANAYASA SERVENMZ / 31

1961 VE 1982 ANAYASALARI / 35

II. YAKIN TARHMZ ZERNE NOTLAR

1915: ANAKKALE SAVAI VE SONRASI / 43

1914-1918: BRNC DNYA SAVAI / 47

1919: ZMRN GAL / 51

23 NSAN 1920: YEN MECLS, YEN RUH / 55

30 AUSTOS 1922: DOU ANADOLUNUN KADERNBELRLEYEN SAVA / 63

STANBULUN KURTULU GNLER / 67

3 MART 1924: HLAFET NE OLDU? / 71

HARF DEVRM / 77

BE BN YILDIR DEEN ALFABE / 81

ERMEN OLAYLARI VE ARVMZ / 85

1939-1945: KNC DNYA SAVAINDA TRKYE / 89

1950: TRKYEDE DEMOKRASNN BALANGICI / 9314 MAYIS 1950: DEMOKRASNN LK GN / 97

1950LER DEEN TRKYE / 101

6-7 EYLL 1955: SANCILI GNLER / 105

27 MAYIS 1960: DARBENN 50. YILI / 111


7/26

6

ESK VE YEN DEMOKRAT PART / 117

YAKIN TARHMZDE SEMLER / 121

1960, 1971, 1980: ASKER DARBELER / 12512 EYLLE NASIL GELDK? / 129

12 EYLL NELER GETRD? / 135

III. TRKYENN DI POLTKASI

AVRUPA YOLUNDA TRKYE / 141

TRKYE VE RUSYA / 147

RUSYADA TRKLER / 153

TRKYE VE TALYA / 157

TRKYE VE ALMANYA / 161

TRKYE VE AVRUPA / 165

TRKYE VE SURYE / 169

TRKYE VE IRAKIN GELECE / 173

NEO-OSMANLILAR / 179

KMENLK TARTIMASI / 181

TRKYE VE VATKAN / 185

GEMTEN GNMZE HARCYE / 191

IV. TARHTEN MRASLAR

TRKYE ARKEOLOJS / 201ANADOLUDA ESK ESER GEZMEK / 207

TRKYEDE EVRE TAHRBATI / 211

KONSTANTN SURLARI / 215

MZEYE EVRLEN CAMLER / 219

SARAYLARIMIZ / 223

SOKAK SMLER / 227

V. ETM SSTEMMZ

DEERLENDREMEDMZ MRAS / 233

ETM SSTEMMZ VE SINAVLAR / 237


8/26

7

NSZ

19. yzylda modernleen ve medenyet zgsn detren

tane mparatorluk vardr; Osmanl, Rusya ve ran. Uzaktak

Japonyay bu coraf evrenn dnda kendne zgn art-

laryla deerlendrmeye almamz doru olmaz. Hem de budaln uzman delz. Bunlardan Rusya, Hrstyan dnyannparas olmasna ramen Bat tarafndan Bzans ve doulu

olarak grlmtr. Rusya 18. yzyldan ber (ve mutlaka ok

daha evvelnden) Bat medenyetn benmsem ve br asr

sonra bu medenyetn ana unsurlarndan br halne gelmtr.

Tm bu gelmelere ramen Rusya le Bat arasndak gerlmsona ermemtr.

Ayn ey Osmanl Trkyes n de sylemek mmkn-dr. Osmanl modernlemes asker zaruretn sonucudur.

Hayatn btn kompartmanlardak Batllama bu temel

gereksnmey ve zorunluluu zlemtr. phesz ayn ey ran

n de sylemek mmkndr. Kend geleneksel kltrnnzengnlne ramen bu arasnda sanayleme ve retmdzey bakmdan farkllklar vardr ve ran zgn gelenekselkltrne ramen Bat dnyasnn altyapsal modernlemes


9/26

LBER ORTAYLI

8

kadar Rusyann ve hatta Osmanlnn altyapsal modernle-mesne ge ayak uydurmaktadr.

phesz yen Trkye, Osmanl mparatorluunun deva-mdr. Cumhuryetn deolojs ve rejm kendne zgn brdnyada zgn sorunlarla ortaya kmaktadr. Bzm kuakbu sorunlu hzl dem dnemn yaamtr. Trk adala-

masnn gzlemcler, tanklar olarak baz deerlendrmeleryapmak hakkmz ve grevmzdr.

adalamamzdak anayasal, d poltk ve kltrel ku-rumlardak baz sorunlar burada ksa makalelerle ele aldk.Trkyenn yakn tarh zerne notlardan oluan bu al-

ma h phesz k bu alandak der almalarmn br zettakdmdr. Ktabn basmnda ve dzenlenmesnde yardmc

olan Tma Yaynlarna ve Adem Koala teekkr ederm.lber Ortayl

Topkap Saray Mzes


10/26

I.

ANAYASA TARHMZ


11/26

11

K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ

Anayasalar syas br kurulu olan devletn ana rgtlenme-

sndek doktrn ve lkelern yansd belgelerdr. Belgelerden

sz ettk ama belge halnde ortaya kmayan anayasal sstemler

de vardr; yeryznn en esk ve mkemmel demokrass Br-tanya n anayasa belgesnden sz edemeyz fakat mkemmel

leyen br anayasal mekanzmas vardr. Baz bklmez kural

ve kurumlar br parlamento kararna, hatta hkmdarlk lemecls arasndak br szlemeye ble dayanmaz; tarhn aknde oluan adetler ve karlkl kabul edlen davranlardr.

Amerkan devrmnn ve Fransz htlalclernn beyannameve szlemeler arpc anayasal belgelerdr. Hele Amerkan

anayasas deklklern ancak eklerne konduu, orjnalneel srlmeyen br belgedr. Fransz anayasas ka defa det;ruhunun ayn kald dda edlyor. yle m?

Anayasalarn toplumu lerye gtren, nclk eden bel-geler m, yoksa o toplumun dzeyn yanstan yaplanmalarm olmas gerekr, bu tartlr. Sovyetler Brl anayasas

komnzm yolunda lerleyen br toplumun, o andak duru-munu ve yaplanmasn yanstan br belgeyd. Ntekm syas


12/26

LBER ORTAYLI

12

ve dar hayatta poltkay belrleyen ynetcler, kde br

Anayasann falanca maddesne gre aktr k... slubuyla

del, Markszmn, Lennzmn lkelerne gre gayet aktrk... slubuyla konuurlard.

Cezayr anayasas devletn kuruluu srasnda gayet ksa br

belgeyd. Buna karlk 60 yllk Hndstann halen yrrlkte

olan ve ttzlkle taat edlen anayasas se nanlmaz ayrntlar

eren kocaman br ktaptr. Bu muazzam ve renkl ktay brarada tutan, varln devam ettren akde ve prenspler bu

anayasaya lenmtr.

Dnya devletlernde anayasay dlnden drmed halde

rafta tutanlar vardr. Zaten taat edlse de, br anayasadan

beklenen vermeyecek anayasalar da vardr. Baz anayasalarda

sem mekanzmas le badamayan kurumlar yer alr. Bunlarbr grubun hakkn snrlayanlar olduu gb, aks durum-

lar da szkonusu olmutur. Mesela alacak ey, ran slam

Cumhuryetnn anayasasnda nfusu ok az olan Zerdt,Yahud ve Ermen cemaatlerne brer veya ker mebusla

meclste temsl hakk verlr. Sovyetler Brlnde de her azn-

ln gazete, ktap karma hakk vard. Bu nedenle NzmHkmetn rlern 75 adet basmakla vnen aznlklar vard;

nfuslar o cvardayd.

Dnyada her anayasa mkemmel ve uygulanyor demekdeldr; baz anayasalarn uygulanablrl tartlrd. Nte-km yakn gemte karde Pakstann erat nda hazrlanan

anayasalar atma ve anlamazlk yaratan denemelerd; heps

de asker darbe ve rf dare kanunlar le rafa kalkt.

Oysa daha 19. asrda Ahmet Cevdet Paa slam devletnn

anayasas kelamdr demt. Bu hkm hemen br banazlk


13/26

TRKYENN YAKIN TARH

13

dye deerlendrmeyelm. 19. yzyl dnyasnn bol grltl

ama kof anayasa metnlerne bakp nglz parlamentarzmne

ve sstemne takdr ak olan br dnrn slm dnyasn zled anayasal sstem fade etmekteyd. Trkyede

Brtanya tp br parlamentarzm mmkn olablr myd?

Cevab tarh verd: Hayr... k asrlk anayasal tecrbelerm-

z kmsemeye kmsenn hakk yoktur ama herkesn yolu

kendne gredr.

1839 Tanzmat Ferman br anayasal gelmedr. nk

mparatorluk tebaasnn dnn kamusal hzmetlere ve katlma

yanstma konusunda etlk getryordu. Asl nemls verg

meselesnde kanuna dayanlyor, ceza ve muhakemata nsanhayat asndan temnat getrlyordu. Bu kurumlar 1856

Islahat Ferman le daha da geltrld.Kmse bu k belgenn kt zernde kaldn dda et-

mesn; mparatorluun dar ve hukuk corafyas demeyebalamt. Kukusuz hemen ngltere ve Fransa klna gr-medk ama mllyetler anda mparatorluun her kesndebr yangn vard ve gene de tebaa- ahane gerek tebaa olma

yolunda lerlyordu.Gerek u k anayasa olsun veya olmasn dyenler arasnda

1848 Avrupasnn her yernde kan dklyordu. Rusya ve

Avusturya bu fkre en tahammlsz olanlar, hatta mllyetve lberal ayaklanmalar brlkte bastrdlar. Osmanl onlarnkarsndak nsanlar bu lkeye kabul edp grev ve rtbe

vermekte hbr mahzur grmed.

19. yzyln Rusyasnda lberal br anayasa stemek ble

ho grlmez br zndklkt. Aslnda Bolevklern kart vemuhafazakr br part olan KADET (yan anayasac demok-


14/26

LBER ORTAYLI

14

rat) parts ktdar yarm yamalak elde edene kadar 1905 ve1917 htlal yaand.

Osmanl mparatorluunda se anayasa sanldnn aksnedehet uyandran br metn deld. 1876da stanbulda Tersa-

ne Bykeller Konferans topland ve kaynayan Rumelnn

sorunlarn tartrken, Sz despotsunuz, slahat yapn, yoksa

Balkanlardak halklara zerklk vern dyorlard. Harcye

Nazr Savfet Paa bunalml anda, br sabah u duyduunuz

top sesler Osmanl Devletnn artk anayasal br monar

olduunu lan edyor, her ey dzelecek ded.

Toplant dald ama kmse pek oral deld. Grelm

bakalm nasl br mecls kuracaklar, zgrlkler nasl uy-

gulayacaklar? dyorlard. Rusya sefr se Sz ne yaptnz

sanyorsunuz, yan bu konferansn almasn bu yolla nle-yeceksnz. Rusya mparatorluunu Avrupada anayasasz veparlamentosuz tek lke olarak brakma aybna teceksnz.

Bu teebbsnz sze pahalya mal olacaktr ded. ok ge-meden 1877 Trk-Rus Sava patlad. Merutyetlermz

anayasalarna (Kanun-u Esas) ve ngltereye ok gvenp

bu harbe grmekte fazla tereddt etmedler. 1877 OsmanlMecls- Mebusan da bu sava nedenyle tarhte kald.


15/26

15

1876-1908

ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI

1876 Anayasasnn yan Kanun-u Esasnn toplanmasn

emrett Mecls- Mebusan 19 Mart 1877de topland. m-

paratorluun yed klm drt bucandan gelen mebuslarnbazlar bu kadar renkl br kalabal lk defa gryordu, bubr mparatorluktu. Res Ahmet Vefk Paa vallklerndenednd hoyrat br slupla mecls ynetyordu. Syledk ya,

bu byle olacak gb cevaplarla sz kesyordu, hatta br Rummlletvekln Otur yerne eek herf dye halad.

Vall zamanna has bu tavr; mparatorlukta yaygn se-m yaplamadan, her vlayetn selm saylan vlayet daremecls yelernden bazlarnn mebus dye bakent stanbulayollanmalarndan ler gelyordu. Bu mebuslar acaba nasl

toplanacaklar? dye kmseyerek soran dplomatlardanbazlar; Pekl meclsn oturumlarnda br mzakere al-

kanl olduu grld. Mebuslar oturduklar yerlerden sorusoruyor veya mdahalede bulunuyorlar dyordu. Anlalanvlayet dare meclslernn toplant gelenen hem mebuslar,hem de Res Ahmet Vefk Paa srdrmekteyd.


16/26

LBER ORTAYLI

16

1876 Anayasas syas partler, dernekler gb kurulularzernde hkm beyan etmyordu. uras br gerek k, m-

paratorluk o tarhe kadar bu gb kurulular da tanmyordu.Osmanl mparatorluunda syas grup, Balkanlarda ayakla-nan gzl htlal eteler demekt. urada burada br araya gelensyas aydn kmelernn ble ne derecede br kulp olduunubugn tarhler tartyor.

O gn toplanan mlletvekllernn nde Trke blme-

yenler ble vard. Gelecek n sem kanunu tartlrken,mlletvekllernn Trke blme mecburyet hkmne Arapmebuslar traz etm, Ahmet Vefk Paa da Aklnz varsa drtyla kadar renrsnz demt. Bugn bzm n aka gbgrnen bu manzaralar aslnda br esk mecls gelenenedayanan, br adalamann balangcn tekl eden ve adeta

yen br gelenek douran davran bmlerdr.Anadolu mebuslar stanbuldan gelenlere, Bz Tanzmat

balangcndan ber sem denen adet y blrz, sz daha lkdefa grdnz dyorlard k, doruydu. Anadolu eraf dare,beledye meclslerne, etl alma kurullarna sem yapmaalkanln ednmt. uras br gerek, temslclk alkanl

ve sres bakmndan bu adamlar, her yasama dnemndeyelern te ksnn det bugnk meclslermzdenok daha tecrbelyd.

Br konu daha var; Trk-Rus Sava srerken ble bu mec-lste d poltka tartld. Oysa bundan sonra 1965 dnemnekadar d poltka bzm meclslermzde pek tartlmayan ko-

nulardandr. 1877 Mebuslar Meclsnn te br gayrmslmyelerden oluuyordu. Bu 19. yzyl n br devrmdr. Hbrlkede hakm dnn dndaklere bu kadar yksek br temslhakk verlmemt. Hatta sonrak Rus Duma meclslerndebrka Mslman mebus olduysa da, Yahud mebus yoktu.


17/26

TRKYENN YAKIN TARH

17

II. Abdlhamt bu yapsndan dolay sava zamanndakolumsuz roln bahane ederek mecls datt. Ayan Mecls,

yan Senatonun yeler de Mebuslar Mecls kadar Hrst-yan ve Trk olmayan yeler eryordu fakat Ayan Meclsdatlmad. Kayd hayat artyla tayn edlen Ayan yeler,II. Merutyet yllarnda ble Rum Patrkhanesnn logottnl Logofet Bey gb grevn srdrd.

Hekm Marko Paa da Ayan azasndand. II. Abdlhamt

her ey yasak edyordu, matbuat da blnd gb sansraltndayd ama anayasaya gre Matbuat kanun daresndeserbesttr. Yne bu anayasann acayp saylablecek nl 112.maddesne gre, padah ammenn selamet n gerekl gr-dn yargsz srgne yollayablrd.

Anayasann babas dye lan edlen, fakat anayasa teknk-

lernden ve hukuk metnler hazrlamaktan pek haberdarolmad anlalan, aslnda sadece bzm mparatorluumu-zun del, btn Avrupann en byk vals Mthat Paa,sadrazamlna baklmadan ve daha mecls toplanamadan,Glcemal vapuruyla yurtdna srld.

II. Abdlhamt metnn zayf bnyesnden yararlanarak,

mecls toplanmadan anayasal rejme lk oyununu oynamt.Anayasa tab k kaldrlmad, kaldrlmasnn lzumu yoktu.Kanun-u Esas devlet yllklarnda devaml olarak bakedeyer ald.

Bu saydmz nedenlerden dolay 1908 TemmuzundaMakedonyada ayaklanan askerler Kanun-u Esasnn lanndel, baz maddelernn yenden yrrle konmasn ste-mlerdr; daha dorusu Mecls- Mebusann toplanmasn.

Anayasada yaplan yen deklkler, hkmet denen ku-rumu ortaya kard; nk 1876 (Hcr 1293) Anayasasna


18/26

LBER ORTAYLI

18

gre hkmet; mecls seemez, sadrazam ve nazrlar padahtayn ederd. Bu Prusya modelyd ve bzm esk Osmanl

ananesne de uygundu. Burada br noktay nemle belrtelm;herkes 1293 (1876) Anayasasnn rne olarak Belkayveya rahmetl Cokun ok Hoca gb Prusyay gsterd.Oysa hepsdr. Komsyon btn anayasalar evrtp nnekoymutu. Osmanl, tfaye nzamnames n dah ayn yoluzlerd. Ananeyle alakas olmayan br yenlk; toplanan Heyet-

Vkelann hyerarsnde sadrazamdan sonra eyhlslamnyer almasyd. Oysa esk mparatorlukta eyhlslam efend,yan br baka deyle bakent stanbulun mfts, Dvan-Hmayun yes deld. 1908 tadlatnda da eyhlslamnyerne kmse el sremed.

1908 deklkleryle basn hrryet getrld. Matbuat

hrd ama br mddet sonra Galata Kprs zernde gaze-tecler tthatlarn fedaler tarafndan vurulmaya baland.Syas partler yan frkalar ve kulpler, hatta amele cemyetlermantar gb tred ama gerek anlamda br tek syas partvard k Balkanlarn komtac gelenenden gelyordu: tthatve Terakk Cemyet.

Cemyet ksa zamanda her eye hkm oldu, knc semlersopal sem dye anld, br mddet sonra h tahammledemedkler n mecls tatl ettler. mparatorluk yllarcakanun kuvvetnde kararnameler le ynetld. Tab dktatrynetmlern kendne gre avantaj da vardr; brokras, orduve etm II. Merutyet yllarnda modernlet. tthatlarvatanseverd, bu onlarn hem gcyd, hem de hatalarnnbr neden...


19/26

19

23 NSAN 1920

YEN MECLS, ESK ANAYASA

tthat ve Terakk Frkas 1918n sonunda kaybedlen sa-

van ardndan kendn feshetse ve nderler yurtdna ltca

etse de, Trk syas hayatndan eklm deldr. tthatlkbr ar yan msyondur ve tthat demek hayatlar pahasna

dayanma nde olan yoldalar topluluu demektr.

Yollar ayrlm olsa dah, yoldalarn sorumluluklar br

lde devam ederd. 1926da dam edlen nl Malye Na-

zrmz Mehmet Cavd Beyn olu, hepmzn tand arYaln, Hseyn Caht (Yaln) Bey bytmtr. Ayn zat,

evvelce beraber olduklar fakat sonra yollar ayrlp muhalf

cepheye geen ve zmttek fec hadsede ln edlen Dahlye

Nazr Al Kemal Beyn kendsne snan en ve olunu

hmaye etm ve yurtdna gndermtr. Bu ocuk nl b-

ykelmz Zekdr (Kuneralp).

tthatlar nerede olursa olsun brbrleryle lkler olan,

belrl zamanlarda ortak hareket edeblen br zmreyd. stan-

buldak Fransz gal komutan Franchet Desperey her eye


20/26

LBER ORTAYLI

20

ramen btn dnamzmn mskn ve rk htyar Trklerde

del, bu gen Trklerde olduunu hakl olarak belrtmtr.

Cumhurbakanmz Celal Bayar, Demokrat Partnn ba ku-rucusudur ama Benm partm dye sz ett Demokrat Part

del, tthat ve Terakk d ve o Yassadada dah tthatyd.

H kukusuz nde gelen tthatlar dardak Enver

Paann yannda olsalar da, gen ye zmres her yerde An-karadak hkmetn etrafnda topland. Partnn asl unsur-lar Enver ve Talat Paann adamlaryd. Ankaraya Enver

getrmek n her trl syas manevray denedler ama esktthatlar Mll Mcadeleye katld. Mtareke stanbulunda

devlet ve cemyet hayat acaba nasld?

Osmanl mparatorluk topraklar yan Memalk- Mahrusa

mtareke annda tespt edlen snrlara ramen, daha gen l-de gal edld. Yakndak bar anlamas akas klm

br Osmanl le yaplmak stenyordu. Asl nemls bakentgal altndayd, padah ve hkmet oradayd fakat kentn

statsnn ne olaca tartlyordu.

gale ramen devletn hkmranl devam edyordu.

phesz her bakanlk (nezaret) ve her devlet ofs galclerndenetleme ve mdahalesne akt. Mesela Osmanl arvlerne

ble bakld ve o zaman Ermen tehcr le lgl neml delller

karamadlar. Osmanl bakentnde sefaretler ve sefrler vard.

rnen paralanan Rusyann bnyesnden kan Ukraynave Azerbaycan sefrler stanbuldayd. Sonradan Sovyetleen

Azerbaycann sefr Ablof Yolda se Ankaraya gnderld.

Osmanl Devletnn sefaretler de d dnyada temsle

devam ett; yenlm ordumuz datlm deld ama slahlara

el konmutu ve gzetm altndayd, btn nezaretler de y-


21/26

TRKYENN YAKIN TARH

21

leyd. Ama devlet ve brokras 1920den tbaren Ankarannemrne grecek unsurlar derhal kard.

Asl nemls Mara, Antep, Urfa ve ukurovadak yenl-gsnden sonra Fransa, gal pek yrtemeyecen anlamt.

Brtanyal mttefklernn tavr Fransay Anadolu tarafna

tt. talya se harbn btt anda mttefkler ngltere ve

Fransann agzl ve nankr(!) tutumlarnn ne olduunu

grdnden ve blhassa Bat Anadoluda Yunanstann kend

karlarna kar bu k devlet tarafndan kullanlmasndan

dolay oktan Ankaradak Mll Mcadeley desteklemeyehazrd.

Bakentmzde sadece Brtanya ve yerl desteklernn ya-ratt terr esyordu. Sur ndek stanbul Franszlarnd ve

burada Anadolucu gruplar daha rahat hareket edeblyordu.Kadky blgesnde se talyanlar vard. Karmama ve ygenme lkesn lan ettklernden, nglz gal komutanlskdar ve demryol boyuna el atmt.

stanbulda se grlmem br fakrln yan sra sefahat,sanat hayat, dek syas partler ve sendkalama hareket de

grlyordu. Syas tarhlmzde bunu merhum ProfesrTark Zafer Tunaya yeternce tasvr etmtr.*

19 Mays 1919da Samsundan balayan hareket, Erzurum

ve Svas kongreler bzm syas hayatmzda yeternce ncelen-

m deldr. Merhum mlletvekl Mahmut Gololunun III.

Merutyet dye bahsett bu dnem; stanbuldak hkmetekar padah ve halfenn hukukunu korumak adna yaplm

* Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkyede Syasal Gelmeler 2 (1876-1938),Mtareke, Cumhuryet ve Atatrk Dnem, Blg nverstes Yaynlar,2009.


22/26

LBER ORTAYLI

22

br darbeyd ve parlamento kurumu le meruyet esaslarna

ar dkkat gsteryordu.

1876 Kanun-u Esass anayasal br monarnn belgesyd.Bu hkmet se mecls stnlne dayanan, anayasaclarn

konvansyonel dedkler br sstemn hkmetyd. unu be-

lrtmek gerekr; Damat Fert Paann ksa sren hkmetler

dnda stanbulda kurulan hkmetlern zaman zaman br

lde Ankara le uzlamaya, h delse ztlamamaya gayretettkler aktr. Mesela Ankara Antlamasndan sonra Parste

Ankara hkmet de br ellk at. stanbul hkmetnn

temsl edld mparatorluk sefaret de oradayd. Mft (Tek)

Bey le stanbulun temslcs Muhtar Bey h de yle Federal

Alman ve Demokratk Alman sefrler gb davranmyormu.

Hatta br resm yemek verldnde, mknlar olmayan FertBeyn Muhtar Beyden yemek takmlarn ve moblyay dn

ald da olurmu. mparatorluk brokrass Trkyenn ge-

lecen neml lde Ankarann kurduunu gryordu.

1920 yl 23 Nsan gn toplanan TBMMy oluturan

mebuslar, tm yetk ve dokunulmazl Brtanya gal glertarafndan yerle br edlm, srlm ya da Ankaraya snm

klern yan sra; Anadoludak kongrelern ve yerel glern

yollad temslclerd. Anadoludan yen gelen mebuslarla

brlkte stanbuldak meclsn her yes Ankaradak meclsn

de tab yesyd.

1876 Kanun-u Esass yrrlkteyd ama temel hbr

kurum ve lkenn uygulanablr olmad akt. Makam-

saltanat ve hlafetn kurtarlmas n Ankarada mllet adna

mecls toplanmt. Mecls bakan yrtmenn de bakany-


23/26

TRKYENN YAKIN TARH

23

d. Mustafa Kemal Paa stanbulda datlan son Mecls-

Mebusana Ankara mebusu selm fakat gtmemt.

Yen meclse stanbuldan gelen yelerden ve son MebusanMecls Bakan Celalettn Arf Bey de TBMMnn bakan

veklyd. Ankaradak mecls toplantsnn al trennde o da

br konuma yapm, oturumlar da sk sk ynetmt. Galba

yakn gelecekte Trkyenn Anadolu merkezl br cumhuryet

olaca hssedlyordu ve stanbul hkmetlernn bazlar bu

nedenle uyum havas ndeyd.


24/26

25

1922-1924

LAKLE GDEN ANAYASAL SRE

Meclsn alndan dokuz ay sonra 20 Ocak 1921de,TBMM hkmet knc br anayasay kabul ett. Bu knc

anayasa brncsn yan saltanat dnemnn 1876 Kanun-uEsassn ortadan kaldrmyordu. Makam- saltanat ve hlafe-

tn kurtulmas n Ankarada kurulan hkmetn meruyyet

kayna neyd?

Cevap; vlayetlerden selerek gelen ve hkmyetn tekkayna olan mlletn vekllernden oluan bu Trkye

Byk Mllet Mecls yrtme kuvvetn de nden semelve mecls yrtme ve yargya da hkmetmelyd. Yan meclsres yrtmenn, dolaysyla hkmetn ba olacakt; enyksek temyz merc d. Bu res Mustafa Kemal Paadr.

Vekl adn alan nazrlar meclsn tek tek oylayaca kmseler

olacakt. Hatta Mll Mdafaa Vekl Fevz Paa ve Erkan-

Harbye Vekl Mralay smet de asker ve mebustu. Bu, 1924Anayasasndan (daha dorusu cumhuryetn lanndan) sonra

det. O zaman Fevz Paa (akmak) komutanl mebuslua

terch edecek ve mlletvekllnden stfa edecektr.


25/26

LBER ORTAYLI

26

1921 Ocaknda kabul edlen yen anayasann ad Teklat-Esasye d; yan Trkye Byk Mllet Mecls ve ona bal

organlarn alma ve rgtlenme esaslarn tespt edyordu.Bu anayasann Trkye tarhnde bundan sonra da grlme-yecek bmde, vlayetlerde yerel ynetm uralar kurulmasnngrdn belrtelm.

phesz bu hkm tatbk edlmed, edlemed. Sal-tanat ve hlafetn kurtarlmas arna ramen, artk yen

Trkyenn gelece bellyd. Ordu Trkye Byk MlletMecls ordusuydu, hkmet Trkye Byk Mllet Meclshkmetyd, btn dar organlar yan devlet kurulularmeclse balyd.

Savaan Trkyenn Byk Mllet Meclsnde muha-lefet de vard; hem de yle sanld gb saltanat taraftar,

muhafazakrlardan oluan br zmre deld bu. knc gru-bun nde her trl sol fkr sahb, hatta Sovyetlere sempatduyanlar da mevcuttu. Bakomutan ve karargh bu meclslebrlkte sava yrtyordu. Fransz htlalnden ber g-rlmeyen ve grlemeyecek br konvansyonel sstemd bu;nk konvansyonel sstemde meclsler lder grubunu zler,

hele ortada br harp ve darp var se farkl sese pek tahammlgsterlemez.

Zaferler yen yaplanmalar getrr. zmre grld, PadahVI. Mehmed Vahdettn saltanatn sonunun geldn anlad.30 Ekm 1922 tarhl mecls karar, Osmanl saltanatnn n-kraz ve Trkye Byk Mllet Mecls hkmetnn teekklettne dar, Heyet- Umumye karar bal le get. Sonpadah bu karardan sonra 10 gn nde lkey terk ett;onun asndan sabetl ve htyatl br karard.

Artk Kurtulu Savandak mecls stnl yern h-


26/26

TRKYENN YAKIN TARH

27

kmete terk etmektedr. stanbuldak saltanat ve hkmet

de sona ermtr.

1 Kasm geces alnan genel kurul karar fl durumu ke-snletrd. Ger Osmanoullar hanedan daha 1,5 yl hlafet

kurumu etrafnda stanbulda var olacakt.

Hlafet syas ktdar olmadan var olablr m? slam ta-

rhnde kukla hlafet; Seluk hanedan ve Abbasler, sonra

lhanllar ve Abbasler ve nhayet Memluklar ve Abbaslerklem gb rneklerle yaamtr. Ama bn yllk hlafet bu

rneklere uygun br kurum deldr.

Devlet ve devlet res olan yerde halfe vardr. slam tarhn-de tek hlafet devr de olmutur; Drt Halfe devr, Emevlerdevr ve 16. yzyldan sonra br sre Osmanllarda olduu

gb... Bunun dnda halfe unvann tayan hkmdarve hlafet ddal brka devlet her zaman vard, dorusu dabuydu. nk hlafet ruhan br kurum deldr.

1922 Trkyesndek zgn olay, 1300 yllk slam tar-

hnde lk defa olarak mmet adna br organn yan TrkyeByk Mllet Meclsnn halfey semesdr. Bu halfe as-

lnda velaht- saltanat olan Abdlmecd Efendnn saltanathakkndan vazgeerek yalnzca halfe olmay kabul etmes veunvan olarak sultan veya han del, ehzadeler gb efendolarak anlmasdr.

Ayn eklde 1,5 yl sonra 3 Mart 1924te mecls karar le

hlafetn kaldrlmas da aslnda nazaryeye uygun ama pra-tkte grlmeyen br uygulamadr. Br Mllet Mecls kararle halfenn hal edlmes, 1909 Mart sonunda Yelkydetoplanan Mecls- Umumnn II. Abdlhamd tahtndanndrmes gbyd.

Documents

İlber Ortaylı - Türkiye'nin Yakın Tarihi (Sadeleştirilmiş).pdf