II. DNN TANIMI
....................................................................................................................
3
IV. DNN ÖNEM
....................................................................................................................
6
VI. DER DNLER ve SLÂM
................................................................................................
10
kinci Bölüm slâm Dini
II. TAR HÎ SÜREÇ
.................................................................................................................
19
A) TKADÎ FIRKALAR
..................................................................................................
21
c) Mezhebe Ba llk ve
Telfik.....................................................................................
40
bb) Tek Mezhebe Ba llk
....................................................................................
45
cc) Telfik
............................................................................................................
46
C) TASAVVUF
...............................................................................................................
48
b) Tarihî Geliim
.......................................................................................................
55
e) Tasavvufta Sapmalar
............................................................................................
62
a) cmâlî man
..........................................................................................................
70
b) Tafsîlî man
..........................................................................................................
71
D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA
...........................................................................
72
a) Amel mann Ayr lmaz Parças De ildir
..................................................................
72
b) Amelin Gereklili i ve manla Olan lgisi
.................................................................
73
E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES
.............................................................................
73
F) MANIN GEÇERL OLMASININ ARTLARI
.................................................................
74
G) MAN-SLÂM
LK S...............................................................................................
75
I) TASDK ve NKÂR BAKIMINDAN NSANLAR
.............................................................
77
a) Mümin
.................................................................................................................
77
b) Kâfir
....................................................................................................................
77
K) MAN ile KÜFÜR ARASINDAK
SINIR........................................................................
79
L) TEKFR
.....................................................................................................................
79
a) Allah
nanc..........................................................................................................
82
c) Allah’n Varl nn Delilleri
....................................................................................
84
d) Allah’n sim ve
Sfatlar ........................................................................................
85
3. Esmâ-i Hüsnâ
.................................................................................................
85
b) Meleklerin Mahiyeti
..............................................................................................
92
c) Meleklerin Özellikleri
.............................................................................................
92
e) nsanlarla Melekler Arasndaki Üstünlük Derecesi
.................................................. 95
f) Cin ve eytan
........................................................................................................
96
aa) Cin
...............................................................................................................
96
aa) Cin
...............................................................................................................
96
a) lâhî Kitap Kavram ve Kitaplara man
...................................................................
99
b) lâhî Kitaplar
......................................................................................................
101
3. Kur’an’n Mûcize Oluu
..........................................................................
105
4. Kur’an’ Di er Kutsal Kitaplardan Ayran Özellikler
.................................. 105
D) PEYGAMBERLERE MAN
.......................................................................................
106
b) Peygambere Olan htiyaç ve Peygamber Gönderilmesindeki Hikmet
..................... 108
c) Peygamberlerin Sfatlar
......................................................................................
109
d) Kur’an’da Ad Geçen Peygamberler
.....................................................................
110
e) Peygamberlik Dereceleri
......................................................................................
110
g) Peygamberli in spat
.........................................................................................
113
aa) Mûcize
.......................................................................................................
113
h) Hz. Muhammed’in Peygamberli inin spat (Mûcizeleri)
...................................... 115
aa) Mânevî (aklî) Mûcize Olan Kur’an Mûcizesi
................................................. 115
bb) Hissî Mûcizeler
...........................................................................................
116
E) ÂHRETE MAN
.......................................................................................................
117
c) Âhiret Hayat nn
Devreleri...................................................................................
120
bb) K yamet ve K yamet Alâmetleri
...................................................................
121
1. K yametin Kopaca Zaman
....................................................................
122
2. K yamet Alâmetleri (Erâtü’s-Sâat)
......................................................... 123
3. Sûr ve Sûra Üfürü
.................................................................................
124
cc) Ba‘s (Yeniden Dirilme) ve Âhiret Halleri
....................................................... 125
1. Ba‘s
.......................................................................................................
125
5. Mîzan
....................................................................................................
128
6. Srat
.......................................................................................................
128
7. Havuz
....................................................................................................
128
8. efaat
.....................................................................................................
129
b) Kazâ ve Kadere man
..........................................................................................
133
c) Kader ve Kazâ ile lgili Âyet ve Hadisler
...............................................................
134
d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin
Yarat lmas.....................................................
135
aa) Allah’n ve nsann radesi
..........................................................................
135
bb) nsan radesi ve Fiildeki Rolü
......................................................................
136
cc) nsann Fiillerinin Yarat lmas
......................................................................
136
e) Tevekkül
............................................................................................................
137
g) R zk
..................................................................................................................
139
A) GENEL OLARAK
......................................................................................................
143
h) stishâb
..............................................................................................................
152
k) Sedd-i Zerâi‘
.......................................................................................................
154
A) EHL YET
.................................................................................................................
157
b) Teklifî Hükümler (Mükellefin Fiilleri)
...................................................................
163
aa) Be Temel Teklifî Hüküm
............................................................................
164
1. VÂCP
....................................................................................................
164
a) Farz
.................................................................................................
165
a) Farz
.................................................................................................
165
b) Vâcip
...............................................................................................
166
1. Haram li-aynihî
..........................................................................
175
2. Haram li-gayrihî
.........................................................................
175
c) Haram Hükmünü Belirleme Yetkisi
.................................................... 176
d) Haramdan Kaçnmann Önemi
..........................................................
177
bb) Azîmet ve Ruhsat
.......................................................................................
178
IV. LMHAL
.......................................................................................................................
180
Beinci Bölüm Temizlik
II. MADDÎ ve HÜKMÎ TEMZLK
..........................................................................................
185
A) SULARIN HÜKMÜ
...................................................................................................
186
B) MADDÎ ve HÜKMÎ K RLLK
.....................................................................................
190
a) Necâset
..............................................................................................................
190
b) Hades
................................................................................................................
192
b) stibrâ ve stincâ
.................................................................................................
193
III. ABDEST
........................................................................................................................
195
E) ABDEST BOZAN DURUMLAR
.................................................................................
199
F) ABDESTN EKL
.....................................................................................................
200
b) Sarg Üzerine
Mesh.............................................................................................
203
a) Cünüplük
...........................................................................................................
205
B) GUSLÜN FARZLARI
.................................................................................................
206
V. TEYEMMÜM
..................................................................................................................
208
B) TEYEMMÜMÜN YAPILII
.........................................................................................
209
A) HAYIZ
.....................................................................................................................
211
a) Süresi
.................................................................................................................
212
II. NAMAZIN MAH YET ve
ÖNEM.....................................................................................
219
A) NAMAZIN FARZLARI
..............................................................................................
227
a) NAMAZIN ARTLARI
.........................................................................................
227
1. Hadesten Tahâret
.........................................................................................
227
2. Necâsetten Tahâret
.......................................................................................
229
3. Setr-i Avret
..................................................................................................
229
5. Vakit
............................................................................................................
233
bb) Müstehap Vakitler
................................................................................
236
cc) Mekruh Vakitler
....................................................................................
237
dd) Kutuplarda Namaz
................................................................................
238
cc) Zelletü’l-k arî
.........................................................................................
245
4. Rükû
............................................................................................................
246
5. Secde
...........................................................................................................
247
B) NAMAZIN
VÂCPLER .............................................................................................
249
A)
SÜNNETLER ...........................................................................................................
252
A) NAMAZIN MEKRUHLARI
........................................................................................
256
VII. NAMAZIN KILINII
.......................................................................................................
262
b) Cemaatle Namazn Hükmü
..................................................................................
271
c) Kadnlar n Mescidlere Gitmeleri ve Saf Düzeni
...................................................... 272
d) Cemaate Gitmemek çin Mazeret Saylan Haller
................................................... 275
e) Bir Mescidde Cemaatin
Tekrarlanmas ..................................................................
276
f) Cemaatle Namaz K lmann Âdâb
.........................................................................
277
B) MAMLIK
.................................................................................................................
277
b) mama Uymann Geçerlilik artlar
......................................................................
279
c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler
...............................................................
281
C) MAMA UYANIN
HALLER .......................................................................................
282
B) CUMA NAMAZININ ARTLARI
................................................................................
289
a) Cuma Namaznn Vücûb artlar
..........................................................................
290
1. Erkek Olmak
..............................................................................................
290
2. Mazeretsiz Olmak
.......................................................................................
292
1. Vakit
............................................................................................................
294
2. Cemaat
.........................................................................................................
294
3. ehir
............................................................................................................
295
4. Cami
............................................................................................................
296
cc) Hutbenin Sünnetleri
..................................................................
301
1. Zuhr-i Ahîr
Namaz.............................................................................................
302
2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler
............................................ 303
XI. V TR NAMAZI
..............................................................................................................
304
XII. BAYRAM NAMAZI
.......................................................................................................
306
XIII. NÂFLE NAMAZLAR
...................................................................................................
308
A) REVÂTB
SÜNNETLER ............................................................................................
308
a) Vakit Namazlar yla Birlikte Düzenli Olarak K lnan
Sünnetler ................................ 308
aa) Müekked Sünnetler
.....................................................................................
309
b) Teravih Namaz
..................................................................................................
311
a) Teheccüd Namaz
...............................................................................................
315
b) Kuluk Namaz
...................................................................................................
315
c) Evvâbîn Namaz
.................................................................................................
315
d) Tahiyyetü’l-mescid
.............................................................................................
316
f) Yolculu a Çk ve Yolculuktan Dönü Namaz
..................................................... 317
g) Hâcet Namaz
.....................................................................................................
317
h) stihâre Namaz
..................................................................................................
318
i) Tövbe Namaz
.....................................................................................................
319
j) Tesbih Namaz
....................................................................................................
319
l) Küsûf ve Husûf Namazlar
...................................................................................
321
m) Mübarek Gecelerde Namaz K lmak
.....................................................................
322
XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER
...........................................................................
322
A) HASTA NAMAZI
......................................................................................................
322
B) YOLCU NAMAZI
......................................................................................................
323
C) K NAMAZI BR VAK TTE KILMAK (CEM‘)
..............................................................
329
D) KORKU NAMAZI
.....................................................................................................
333
XV. NAMAZLARIN KAZÂSI
................................................................................................
334
a) Sehiv Secdesinin Yap l Biçimi 340
a) Sehiv Secdesinin Yapl Biçimi
............................................................................
340
b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar
...................................................................
341
Telâfi Edilebilece i Durumlar
.....................................................................
343
bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar
.................................................. 344
cc) mamlara Özel Durumlar
..............................................................................
351
B) TLÂVET SECDES
....................................................................................................
352
C) ÜKÜR SECDES
......................................................................................................
354
XVII. CENAZE NAMAZI
......................................................................................................
354
F)
Tanmas...............................................................................................................
365
) Tâziye
....................................................................................................................
369
a) Iskat
..................................................................................................................
370
b) Devir
..................................................................................................................
374
Yedinci Bölüm Oruç
II. ORUCUN MAH YET ve
ÖNEM.......................................................................................
381
A) FARZ ORUÇ
............................................................................................................
384
B) VÂCP ORUÇ
............................................................................................................
385
C) NÂFLE ORUÇ
..........................................................................................................
385
IV. ORUCUN RÜKÜN ve ARTLARI
....................................................................................
390
A) HLÂLN
GÖRÜLMES..............................................................................................
391
b) Rü’yet-i Hilâl Meselesi
........................................................................................
392
B) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI
.......................................................................................
394
b) Oruç Tutmamay Mubah K lan Mazeretler
...........................................................
395
C) GEÇERLLK ARTLARI
............................................................................................
398
D) ORUÇLU ÇN MÜSTEHAP OLAN EYLER
................................................................
402
E) TKÂF
.....................................................................................................................
404
a) Kazâ ve Kefâreti Gerektiren Durumlar
..................................................................
406
b) Sadece Kazây Gerektiren Durumlar
.....................................................................
407
c) lâç Kullanmann ve ne Yapt rmann Hükmü
..................................................... 409
VI. ORUCUN KAZÂSI
..........................................................................................................
411
B) KEFÂRET ORUCU
....................................................................................................
411
Sekizinci Bölüm Zekât
II. MAH YET ve ÖNEM
.....................................................................................................
422
III. ZEKÂTIN ARTLARI
......................................................................................................
426
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI
.......................................................................................
426
b) Mal ile lgili
artlar..............................................................................................
427
A) ALTIN ve
GÜMÜ....................................................................................................
440
Külçe Alt n ve Gümü
.......................................................................................
440
b) Alt n ve Gümüten Yaplan Ziynet Eyas
............................................................
441
c) Madenî ve Kâ t Paralar n
Zekât .........................................................................
442
B) TCARET MALLARI
..................................................................................................
443
E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER
.......................................................................
448
a) Rikâz
.................................................................................................................
448
b) Madenler
............................................................................................................
450
b) Koyunlar n
Zekât ...............................................................................................
454
d) Atlar n Zekât
.....................................................................................................
455
G) SINAÎ SERVET, YATIRIM ve ÜRETM ve ARAÇLARI
................................................. 457
H) BNA ve NAK L VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR
................................... 460
I) MAA , ÜCRET ve SERBEST MESLEK KAZANÇLARI
.................................................. 462
J) HSSE
SENED...........................................................................................................
463
V. ZEKÂTIN
ÖDENMES......................................................................................................
469
A) ZEKÂTIN SARF
YERLER .........................................................................................
476
2. ÂMLLER
...........................................................................................................
481
5. BORÇLULAR
......................................................................................................
484
C) ZEKÂT VER LMEYECEK K MSELER
.........................................................................
490
D) ZEKÂT VERMEDE YANILMA
...................................................................................
492
VII. ZEKÂT-VERG LK S
.................................................................................................
493
a) Zekât n Vergiye Benzemeyen
Taraflar .......................................................................
494
b) Zekât n Vergiye Benzeyen Taraflar
...........................................................................
495
VIII. ZEKÂT VERMENN ÂDÂBI
..........................................................................................
498
IX. FITIR SADAKASI
...........................................................................................................
501
C) ÖDEME VAKT
.........................................................................................................
505
Dokuzuncu Bölüm
II. HACCIN TANIMI ve MAH YET
.......................................................................................
514
III. HACCIN ARTLARI
........................................................................................................
516
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI
.......................................................................................
516
A) YÜKÜMLÜLÜK ARTLARI
.......................................................................................
516
B) EDA ARTLARI
.......................................................................................................
516
ee) hramlya Yasak Olmayan eyler
.................................................................
525
b) ÖZEL VAK T
......................................................................................................
525
c) ÖZEL MEKÂN
....................................................................................................
526
b) Arafat Vakfesinin Sünnetleri
...............................................................................
527
B) Z YARET TAVAFI
.....................................................................................................
528
a) Tavaf n Sahih Olmasnn artlar
.......................................................................
529
1. Tavaf n Vaktinde
Yaplmas...........................................................................
529
2. Niyet
............................................................................................................
529
3. Tavaf n Haremin içinde, Kâbe’nin Etraf nda Yaplmas
................................... 530
4. avtlar n Ço unu Yapm Olmak
...................................................................
530
b) Tavaf n
Vâcipleri.................................................................................................
530
d) Tavaf n
Yapl...................................................................................................
532
A) SA‘Y
........................................................................................................................
533
b) Sa‘yin Vâcipleri
..................................................................................................
534
c) Sa‘yin Sünnetleri
................................................................................................
535
d) Sa‘yin Yapl
....................................................................................................
535
B) MÜZDELFE VAKFES
..............................................................................................
536
b) Müzdelife Vakfesinin Zaman
..............................................................................
536
c) Ak am ve Yats Namazlar nn Cem‘-i Te’hir ile
K lnmas...................................... 537
C) EYTAN TA LAMA
..................................................................................................
537
a) eytan Talamann Geçerli Olmasnn artlar
...................................................... 537
b) eytan Talama
Zaman......................................................................................
538
e) eytan Talamann
Mekruhlar ............................................................................
540
h) Vaktinde At lamayan Talar n Kazâs 541
h) Vaktinde At lamayan Talar n Kazâs
..................................................................
541
) Artan Talar
........................................................................................................
541
a) Zaman ve Yeri
...................................................................................................
542
b) Tra Edilecek veya K salt lacak Saçn Miktar
...................................................... 542
c) Tra ile Di er Menâsik Arasnda Tertip
................................................................
543
d) Tra Olma ve Saçlar K saltmann Hükmü
...........................................................
543
E) VEDÂ TAVAFI
..........................................................................................................
544
b) Vakti ve Shhat art
...........................................................................................
544
VI. HACCIN SÜNNETLER ve ÂDÂBI
...................................................................................
545
A) HACCIN
SÜNNETLER ..............................................................................................
545
b) Hac Hutbeleri
.....................................................................................................
545
B) HACCIN ÂDÂBI
........................................................................................................
546
C) Umrenin Zaman
......................................................................................................
547
D) Umrenin Yapl
......................................................................................................
548
B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC
ÇETLER ..........................................................
548
a) frad
Hacc..........................................................................................................
549
d) Temettu‘ ve K rân Haccnn artlar
.....................................................................
549
IX. HAC ve UMRENN YAPILII
..........................................................................................
550
X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR
...........................................................................
555
A) HEDY N
MAH YET..................................................................................................
555
B) HEDY KURBANIYLA YÜKÜMLÜ OLANLAR ve HEDY N ÇETLER
.......................... 556
a) Tatavvu Hedy
....................................................................................................
556
b) Vâcip Hedy
.........................................................................................................
556
D) HEDY KURBANLARININ ETLER
.............................................................................
557
E) KURBAN YER NE ORUÇ
...........................................................................................
557
XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER
..................................................................................
558
A) CNAYETN ANLAMI
................................................................................................
558
a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Açan ve Kazâ
Edilmesini
Gerektiren Cinayetler
........................................................................................
559
aa) Hac ve Umrenin Vâcipleriyle lgili Olanlar
.................................................... 560
bb) hram Yasaklar yla lgili Olanlar
..................................................................
560
d) Ft r Sadakas Kadar Ba ta Bulunmay Gerektiren
Cinayetler .............................. 562
e) Bedel Ödemeyi Gerektiren Cinayetler
...................................................................
562
aa) Karada Yaayan Av Hayvanlar yla lgili Olanlar
........................................... 562
bb) Harem Bölgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar
.................................... 563
f) Özür Sebebiyle hram Yasaklar na Uymamak
....................................................... 563
C) CNAYET CEZA ve KEFÂRETLER N ÖDEME ZAMANI ve YER
.................................. 563
XII. HSÂR ve FEVÂT
.........................................................................................................
564
A) HSÂR
.....................................................................................................................
564
b) hsâr Sebebiyle Yaplamayan Menâsikin Kazâs
................................................... 565
B) FEVÂT
.....................................................................................................................
565
B) Farz Olan Hac çin Vekâlet artlar
............................................................................
567
XIV. MEDNE’DE MESCD-i NEBÎ’Y ve PEYGAMBER MZ’N
KABR N Z YARET ................. 569
Onuncu Bölüm
Önsöz
K saca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine
ve içinde yaa-
d toplum ve çevreye kar sorumluluklar olan ve
bunu yerine getirme gücüne
sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde
ona k lavuz-
luk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu
bilgiler hem dinî metinle-
rin do rudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler
etraf nda oluan yorumlar , tecrübe birikimlerini ve uzun
dönemlerden süzülüp gelen bir dinî yaay gelene i- ni temsil
eder.
Ferdî ve sosyal hayat dinin emir ve önerilerine uygun ekilde
yaayabilmeyi
mümkün k lan bir bilgilenmeye olan ihtiyaç, slâm
toplumlar nda ilk dönemlerden itibaren de iik usullerde
kar lanm, fakat hem çalma hayat nn ve meguliyet-
lerin artt hem de asrlardr oluan dinî bilgi ve yorum
mirasnn iyice zenginleip ço ald ve âdeta bir kargaann
yaand günümüzde bu ihtiyaç daha mübrem hale
gelmitir.
Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helâller,
aile hayat , ticarî
ve sosyal hayat da dahil olmak üzere günlük hayat kuatan
bütün dinî ve f khî
konu ve problemler, dinin aslî kaynaklar na ve genel kabul
görmü bilimsel metot-
lara ba l kalnarak, fakat günümüzdeki gelime ve de iim de
göz ard edilmeksi-
zin ele alnmt r. Böylece bu çalmada, ilmihal kültürü
çerçevesindeki problemleri
güncelletirmek ve günceli de problem edinmek, dinî-f khî
hükümlerin anlat mnda
klasik doktrindeki farkl görülerin ve eklî tart malar n
arasna sk p kalmadan
fakihlerin yaklam tarzlar n ve demek istediklerini
arat rmak, hem geleneksel
f k h kültürünü vermek hem de bu ba lamda mâkul ve
uygulanabilir bir çözüm önerisi getirmek amaçlanmt r.
Konular n anlat mnda dinin aslî kaynaklar nda
yer alan hükümler ile slâm toplumunda bu hükümler etraf nda
oluan f k h kültür
ve gelene ini, yorumlar ve farkl bak açlar n
birbirinden titizlikle ayrt etmek de bu çalmada izlenen temel bir
metot olmutur.
Eserin telifinde Hanefî mezhebinin görüleri esas alnm olmakla
birlikte bu
konuda sa lkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas için
ço u zaman
di er f k h mezheplerinin ve ça mz slâm
bilginlerinin görülerine de yer verilmi, gerekti inde bunlar
arasnda gerekçesi de açklanarak tercihlerde bulunulmutur.
Bununla birlikte bir konuda f k h kültüründe farkl
görülerin bulunmasnn birey
açsndan ne anlama geldi i ve bunlardan nasl ve hangi ölçülerde
yararlanlabile-
ce i hususu hem balang çta bir metodoloji sorunu olarak
ilenmi hem de yer yer
ce i hususu hem balang çta bir metodoloji sorunu olarak
ilenmi hem de yer yer
özel olarak belirtilmitir.
Özellikle ibadet konular incelenirken, ilk önce, ibadetin
anlam ve gayesini ge- nel olarak bildirmek üzere söz konusu
ibadetin ilke ve amaçlar ndan bahsedilmi, daha sonra verilecek
birtak m eklî bilgilerin hangi anlam çerçevesi içerisinde
yer
ald gösterilmeye çallmt r. Ayr ca, ibadetlerin
yaplna ilikin mevcut bilgi
ve hükümlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet
konular nda verilen
ilke ve amaçlar ile çizilen anlam çerçevesi, di er birçok
ilmihalde yer alan ve mü-
kellefi düünme, kavrama ve bilinçli ifada bulunma konumundan
uzaklat ran
gereksiz ayr nt ve bilgi y nn tekrar etmemize gerek
brakmamt r. Yazm ko-
nusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin
ifas na ilikin soru
ve sorunlar konusunda Allah kar snda sorumluluk üstlenmesini
ve bu sorumlu- luk çerçevesinde inisiyatif kullanmasn mümkün ve
gerekli k lmaktadr.
Eserin telifinde f k h kültüründeki a rlkl görülerin
yan sra, büyük bir ilmî
mesai ile hazrlanan Türkiye Diyanet
Vakf slâm Ansiklopedisi 'nden, yine
ara- t rma ürünü bilimsel bir eser olan
slâm'da nanç badet ve Günlük
Ya ay An-
siklopedisi 'nden, merhum Ömer Nasuhi Bilmen'in
Büyük slâm lmihali ’nden ve
kaynak belirtilmemekle birlikte genel f k h
literatüründen âzami ölçüde yararlanl-
mt r.
Birinci ciltte, din ve slâm dini, slâm dininin tarihî süreçteki
anlalma tarz ve
ekollemeler, f k h ilminin geliim seyri, ilmihal
kültürünün iyi kavranabilmesi için
anahtar konumundaki temel f k h ve f k h usulü
kavramlar üzerinde durulduktan
sonra slâm'n be esas ilenmitir. I. cilt müslümann yaratan
kar sndaki konum
ve sorumlulu unun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise,
sosyal içerikli baz
ibadetler, helâller ve haramlar, aile hayat , sosyal ve
siyasal hayat, hukukî ve
ticarî hayat, ferdî ve toplumsal ahlâk da dahil müslümann toplum
içindeki konu-
mu ve ilikileri ele alnmt r.
Konular n çat s, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman
ilim adamlar nca
oluturulmutur. Heyetimiz, bu tür çalmalar n kolektif bir çalma
sonucu daha
verimli hale gelece inin idraki içinde ortak mesai ile her bir
konuyu aralar nda
tart arak baz tercih ve çözüm önerileri gelitirmi ve eserin
nihaî ilmî sorumlulu-
unu yazarlarla birlikte üstlenmitir. Bu itibarla eserin
hazrlanmasnda bilimsel
katk larda bulunan ilim adamlar na, bu projenin
gerçeklemesini aktif olarak des-
tekleyen SAM ve D VANTA yetkililerine ve personeline
teekkür ederiz.
12.09.l998
Prof. Dr. Ali Bardako lu Prof. Dr. H. Yunus Apaydn
Prof. Dr. H. Yunus Apayd n
Din ve Mahiyeti
Din insann Tanr , di er insan ve varlklarla
münasebetlerini düzenleyen ve hayat na yön veren, onlarla
ilgili davranlar na esas olacak kurallar bütününe
verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin bütün devirlerinde
ve bütün topluluklar nda kar lalan din olgusu, çeitli
ekillerde kendini göstermektedir. Bütün bu çeitlili i kuatacak
bir tanm zor olmakla birlikte bu müesseseye verilen isimlerden yola
çkarak dinin mahiyeti hakk nda bilgi sahibi olunabilir.
I. DN KELMES
Arapça kökenli bir kelime olan din sözlükte “örf ve âdet, ceza ve
kar - lk, mükâfat, itaat, hesap, boyun e me, hâkimiyet ve
galibiyet, saltanat ve mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet,
millet, eriat” gibi çeitli an- lamlara gelir.
Bugün Bat dillerinde din kar l kullanlan religion
kelimesinin asl Latince’dir ve "bir eyi vazife edinmek,
tekrar tekrar okumak, yapmak", ayr ca "insanlar
Tanr 'ya ba layan ba " anlamlar n içermektedir.
Kelimenin
ba layan ba (iman), hem de belli baz
davranlar dikkatle yapmak (iba-
det) gibi din kavramnn iki temel niteli ini ifade
etmektedir.
Hinduizm'in kutsal dili Sanskritçe’de dharma, Budizm’in kutsal
metin- lerinin yazld Pali dilinde ise dhamma din
kar l dr ve "gerçek, doktrin, do ruluk, kanun,
düstur" gibi mânalara gelmektedir.
Her dinî kültürün din kavramn ifade etmek üzere seçti i
kelimelere ait anlamlar n ortak noktasnn "yol, inanç,
âdet, kulluk" oldu u söylenebilir. Bütün bu kelimeler, kökleri
insann iç hayat nda bulunan ve semereleri çe- itli davranlarla
tezahür eden köklü bir fenomeni ifade etmeyi amaçla- maktadr.
Kur'ân- Kerîm’de din kelimesi doksan iki yerde geçmekte,
ayr ca üç âyette de de iik türevleri yer almaktadr.
Kur’an’da bu kelimenin balca u anlamlarda kullanld görülür:
"Yönetme, yönetilme, itaat, hüküm, ta- pnma, tevhid, slâm, eriat,
hudud, âdet, ceza, hesap, millet".
Kur'ân- Kerîm’de din teriminin, sûrelerin nâzil olu srasna göre ka-
zand de iik anlamlar u ekilde sralamak
mümkündür: lk dönem Mekkî âyetlerde bu kelime "yevmü’d-dîn" (din
günü, hesap, ceza-mükâfat
günü) eklinde geçmektedir ve insann, iman ve ameline göre
hesaba çekile- ce i âhiret gününü ifade
etmektedir (el-Fâtiha 1/4; ez-Zâriyât 51/6).
Mekke döneminin ikinci yar snda ise art k, sorumluluk ve
hesaptan tevhid ve teslimiyete geçilmektedir. Bu dönemdeki
âyetlerde insan n sadece Allah’a ibadet etmesi, ona ortak komamas
vurgulanarak dinin Allah tara- f ndan konulan ve
insanlar ona ulat ran yol oldu u belirtilmektedir.
Bu dönemde "dînen kýyemen" (dosdo ru din), "millete brâhim"
(brâhim’in dini) ibareleri ayn âyette yan yana
geçmektedir (el-En‘âm 6/161).
Medine döneminde millet-i brâhim ve müslimîn kelimeleri bir arada
geçmekte (el-Hac 22/78), tevhidden ümmete, kendisini Allah’a teslim
eden- ler cemaatine geçilmektedir. "Dînü'l-hak" ifadesiyle muharref
ve bât l dinlere kar bu yeni dinin sa lam
esaslar belirtilmi ve onun bütün dinlere üstün
k lnaca müjdelenmitir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih
48/28; es-Saf 61/9). Yine Medine döneminde "Allah
kat nda din üphesiz
slâm’d r" (Âl-i mrân
3/19; el-Bakara 2/193); "Kim slâm’dan ba ka
bir dine yönelirse, onun dini
kabul edilmeyecektir, o âhirette de kaybedenlerdendir"
(Âl-i mrân 3/85) meâlindeki âyetlerle slâm’n di er
dinlere kar üstünlü ü vurgulanmt r.
Mekke döneminde din kavram: "Tarihin ak na ve tabiat n
gidiine yön
de tutan Allah’n otoritesi" eklinde özetlenebilecek bir muhteva
kazanrken Medine döneminde bu muhteva geniletilerek "Kiinin Allah’a
ba l bir hayat sürdürmesi, müslüman toplulu una
kar görevlerini yerine getirmesi; Allah’n mutlak tasarruf ve
hâkimiyete sahip olmas" (el-Bakara 2/193; el-
Enfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasna
kat lmt r.
Kur'ân- Kerîm’de din kelimesi sadece müslümanlar n de il,
bakalar nn inançlar n da ifade etmek üzere kullanlm
olmakla birlikte, özel anlamda din kelimesiyle slâm
kastedilmi (Âl-i mrân 3/99); slâm’la din âdeta e anlaml
iki kelime telakki edilmi ve bütün peygamberlerin getirdi i
dinin slâm oldu u ifade edilmitir (Âl-i mrân 3/85;
en-Nisâ 4/125; el-Mâide 5/3;
e-ûrâ 42/13).
Öte yandan Kur’an’da din kelimesi hem ulûhiyyeti hem ubûdiyyeti
yani Tanr ve kul açsndan iki farkl anlam ifade etmektedir.
Buna göre din, hâlik ve mâbud olan Allah’a nisbetle "hâkim olma,
itaat alt na alma, hesaba çekme, ceza-mükâfat verme"; mahlûk
ve âbid olan kula nisbetle "boyun e me, aczini anlama, teslim
olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din, bu iki taraf
arasndaki münasebeti düzenleyen kanun, nizam ve yolun genel
addr.
II. DNN TANIMI
Tanm en zor kavramlar n banda din gelmektedir. Dini tanmlarken
gerek geçmite yaam gerekse günümüzde mevcut bütün inanç ekillerini
kuatan ve hepsinde müterek esaslar ifade eden bir tanm
yapmann zor- lu u ortadadr. Dinin bütün dinleri içine
alabilecek bir tan m ancak din kavramnn snrlar kesin
bir ekilde belirlendikten sonra yaplabilir. Kap- saml bir
tarif için öncelikli olarak ahsî tecrübe yoluyla elde edilmi
olan dindarlk kavramn tahlil etmek ve elde edilen sonucu dinî
gerçeklerle kar- lat rmak gerekir. Bütün zorluklar na
ra men yine de dinin çeitli tanmlar yaplmt r
ve bu tanmlar genelde tanm yapanlar n kendi sübjektif görü-
lerini yanstmaktadr.
Ça da Bat l ilim adamlar taraf ndan dinin
birbirinden farkl tarifleri ya- plmt r. Bu tarifler büyük
ölçüde ferdî tecrübe ile zihnî, hissî, taabbüdî ve içtimaî
elemanlardan ibaret be unsurun birini ya da birkaçn öne
çkararak yaplmt r. Ferdî tecrübe dnda kalan mevcut bu
dört unsuru u ekilde
a) Zihnî unsur. nsann kendisinden üstün bir güç ve kudretin
mevcudi- yetini zihnen kabulü. Tanr kavram veya çok genel
ifadesiyle kutsal kavram, bütün dinlerin özündeki temel
unsurdur.
b) Hissî unsur. Zihnen varl kabul edilen bu üstün güç ve
kudrete kar kalben duyulan ba llk duygusu.
c) Taabbüdî unsur. Zihnen varl kabul edilen, kalben kendisine
ba lanlan yüce kudrete kar baz davranlar yapma
yükümlülü ü. Buna davran faktörü de denilmektedir ki çok genel
olarak ibadeti veya kulluk gereklerini ifade etmektedir.
d) çtimaî unsur. Ayn zihnî, hissî, taabbüdî unsurlar paylaan
insanla- r n oluturdu u sosyal grup.
Dinlerde bulunan bu unsurlar n yannda, din bilimleri açsndan
dini oluturan hususlar olarak kabul edilen ve bütün dinlerde
bulunabilen un- surlar n balcalar n u ekilde
sralayabiliriz: Tabiat üstü, insan üstü var- lklara inanç
(Tanr , melekler, cinler, ruhanî varlklar gibi); kutsalla
kutsal olmayan ayrma; ibadet, âyin ve törenler; yazl veya yazsz
gelenek (kut-
sal kitap, ahlâkî kanunnâme); tabiat üstü, insan üstü varlk veya
kutsalla ilgili duygular (korku, güven, sr, günahkârlk,
tapnma, ba llk duygular
gibi); insan üstü ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz,
ilham gibi vasta ve
yollarla); âlem ve insan, hayat ve ölüm ötesi görüü, hayat nizam;
içtimaî grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet.
Baz dinlerde bunlar n hepsi, bazlar nda ise sadece bir
k sm bulunur.
slâm bilginleri dinin tarifini, Kur'ân- Kerîm'de yer alan
açklamalar ve slâm inançlar n göz önünde bulundurarak
yapmlardr. Buna göre hak dinin tarifi u ekildedir: Din
ak l sahibi insanlar kendi tercihleriyle
bizzat hayrl olan eylere götüren ilâhî bir
kanundur .
slâm bilginlerinin din tarifleri hak din için düünülmü dar kapsaml
ta- riflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilâhî
kaynakl oldu unun vurgulanmasdr. Buna göre gerçek din beer
kaynakl olamaz. Yine bu tariflerde dinin ak l ve irade ile
ilikisi gösterilmitir; bu da dinin bir ak l ve tercih konusu
oldu u anlamn tar. Nihayet dinin insanlar özü itibariyle
hayr olana yönelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda
bir aksiyon alan oldu unu gösterir. Buna göre din, insann
kâinattaki var- lklar müahede ederek duyular üstü ilâhî
gerçekleri kavramasndan ibaret görülebilece i gibi
kiinin kendi çabasyla ulaamayp, sadece vahiy kana-
III. DNN KAYNAI
slâm inancna göre dini vahiy yoluyla bildiren Allah’t r; bütün
gerçek dinler Allah’tan gelmi ve safiyetlerini
koruduklar sürece yürürlükte kal- mt r. lk insan ayn
zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid
dinidir. Allah’n varl ve birli i ile nübüvvet ve âhiret
inanc bütün ilâhî dinlerde de imez ilkeler olarak yer
alr. Bundan dolay Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün
peygamberlerin getirdi i hak dinlerin ortak
ad slâm’dr. Ancak tarihin ak içinde insanlar hak dinden
uzaklam ve beerî zaaf neticesinde yanl yollara, bât l inanç ve
yaaylara yönelmiler, dinde meydana gelen bu bozulma ve farkllama
sebebiyle Allah peygam- berler göndererek insanlar ya eski
dinlerini aslî ekilde ö renip uygulamaya ça rm veya
yeni bir din ve eriat göndermitir.
Bu bak mdan slâm’n insan ve din telakkisi, insann ve dinin
evrim id- dialar yla ba damaz. slâm’a göre insan
balang çta en güzel bir k vamda
yarat lmt r (et-Tîn 95/4). Hz. Âdem’den itibaren
bütün insanlar, Allah taraf ndan gönderilen tevhid dininin
esaslar n kavrayp benimseyecek ve hayatlar n bu esaslara
göre düzenleyecek seviyede zihnî, ruhî ve bedenî kapasiteye
sahip k lnmt r. Allah’n balang çtan itibaren
insanlara bildir- di i dinin tevhid dini oldu u ve
onlar n bu dini benimsemeye yatk n bir
f tratta yarat ld belirtilmitir (er-Rûm
30/30).
slâm bilginleri Kur'an'n bu konudaki açklamalar na dayanarak
in- sanda hak dini benimseme temayülünün f trî oldu unu
ifade ederler. Yine slâm bilginlerinin ço una göre âyette
(er-Rûm 30/30) geçen f tratullah tabiri Allah’n dini
demektir ki o da slâm ve tevhiddir. Âyet ve hadislerde hak dinlerin
ilâhî kaynakl oldu u srarla vurguland ndan slâm
âlimlerinin din tariflerinde de bu kayt daima yer alr. Bu
sebepledir ki herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya
çkt kavme nisbet edilerek
adlandr lmas slâmî literatürde pek kabul görmez.
Bat 'da XVI. yüzyldan balayarak ilkel kabilelerin hayat ve
dinlerine ilgi duyulmu; XVIII. yüzyldan itibaren dinin kayna
konusunda kutsal kitap- lar n verdi i bilgi dnda baz
kaynaklar n tesbitine çallm; arkeolojik, antropolojik
çalmalarla elde edilen bulgular de erlendirilerek geçmiteki
milletlerin, hatta tarih öncesi toplumlar n dinleri ve
inançlar üzerine baz tezler ileri sürülmütür. Meselâ
ilk dönemlerde insanlar n tabiat olaylar nn etkisi
alt nda kalp onlara kutsallk atfetti i (natürizm),
ruhlara, özellikle de ecdat ruhlar na tapnd (animizm),
büyüye, bitki ve hayvanlar n kutsall
di i, ilkel toplumlara ait bu inanlar n ileri dönem
dinlerinin temelini olu- turdu u gibi teori ve varsaymlar
ileri sürülmütür. XIX. yüzyln ortalar n- dan itibaren
Bat 'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar
ile evrim teorisinin, kutsal kitaplarla çat an iddia ve
faraziyelere kaynaklk etti i söylenebilir. Dinin en
basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde
rastlanabilece i fikrinden yola çkan bu teoriler, zamanla
bunu, arat rmala- r nn dayand bilimsel yöntem
olarak da benimsediler. Söz konusu teoriler, tekâmül nazariyesini
esas almakta ve dinin kayna nn hurafe türünden inançlar,
bât l itikadlar ve çok tanr clk oldu unu, evrim
neticesinde insan- l n tek Tanr inancna
ulat n savunmaktayd.
Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar takip eden ve
fakat tümüyle farkl neticelere varan bir baka teori daha
vardr ki o da ilkel mo- noteizm teorisidir. Bu teze göre
insano lunun en eski inanc tek Tanr inancdr.
Taylor'un animizm nazariyesine kar ilk ciddi itirazda bulunan
ö rencisi Andrew Lang, Güneydo u Avustralya ilkel
kabilelerinde animizme rastlanmad n fakat insanlar n
ahlâkî âdâba uyup uymadklar n denetle- yen ve gökte bulunan
bir yüce Tanr kavramna her yerde rastland n ortaya
koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanr clk Wilhelm Schmidt
taraf n- dan da savunuldu. O, bütün ilkel kabilelerde bir yüce
varlk inancnn delil- leri bulundu unu ispat etti. Bütün dinî
gelimelerin balang cnda görülen her eye k adir bir
yüce varlk inancnn tarihî-kültürel de imeler sonucu daha
sonralar politeizm, animizm gibi inançlara dönütü ü,
bununla bera- ber bu eski inancn izlerinin hâlâ mevcut oldu u
tezi ilmî çevrelerce açk- land.
Dinin kayna konusunda en son ilmî neticeler vahyin
bildirdi ini des- teklemekte ve dinin kayna nn tevhid
inanc oldu unu ortaya koymakta- dr.
IV. DNN ÖNEM
Din tarihin bütün devirlerinde ve bütün toplumlarda daima mevcut
olan evrensel ve köklü bir olgudur. nsana hitap eden ve insan için
söz konusu olan din, insanla beraber var olmu ve tarih boyunca
varl n sürdürmü- tür. Din insanl n vazgeçilmez bir
gerçe i olmas sebebiyle bundan böyle de varl n devam
ettirecektir. Tarihin hangi devresine bak lrsa bak lsn
dinsiz bir toplum görülmemektedir. nsanlk tarihinin her döneminde
din, canl l
dürmütür. Bunun da temel sebebi, insann dinî bir varlk olmas, baka
bir ifadeyle dinî duygunun, f trî (do utan
gelen) bir özellik olarak insann kendi öz varl
hakk ndaki uur ile birlikte ortaya çkmas, bu uur ile birlikte
gelimesidir.
Din duygusu insann do utan beraberinde getirdi i bir
duygudur. n- san, her zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir
varl a s nma, ona güvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn
hissetmitir. Bu s nma ve güvenme duygusu, din ile
kar lanmaktadr.
Dinin f trî oluu Kur’an’da u ekilde belirtilmektedir: "Sen
yüzünü bir
hanîf olarak dine, Allah’ n
f trat na çevir ki O, insanlar bu
f trat üzerine ya-
ratm t r. Allah’ n
yaratmas
de i tirilemez" (er-Rûm
30/30).
nsan, yaps itibariyle dine muhtaçt r. Çünkü insan ruh ve
bedenden ibarettir. Bedenî ihtiyaçlar kar lamak nasl
hayat n bir gere i ise, mânevî varl n devam da
ruhî ihtiyaçlar nn kar lanmasna ba ldr. Onun bu
ihtiyaçlar n kar layan en köklü müessese ise dindir.
nsann, yüce bir kudretin mevcudiyetini kabul edip ona
yönelmesi, dua ve niyaz ile ona s nmas, do utan
getirdi i s nma, güvenme ve ba lanma
duygular nn en güzel kar l dr. Bu güvenme,
s nma ve ba lanma duygular insanda öylesine
köklüdür ki tarih boyunca bütün insanlar u veya bu ekilde
bir kii, nesne veya varl a kutsallk ve yücelik nisbet
edip ba lanmlardr. Kendisine yönelinecek, s nlacak en
mükemmel varlk ise üphesiz kâi- nat n yarat cs olan
Allah’t r. Çeitli dinlerde farkl isimlerle anlan, çeitli
ekillerde tasvir edilen yüce kudret veya kutsal varlklar n
özünde bu inanç yatmaktadr.
Her eyi var eden bir yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip
ona ba - lanma insan kuvvetlendirdi i gibi, dua, niyaz ve
Allah’a s nma insan yüceltir.
Din fertleri mukaddes duygu ve alkanlklarda birletiren,
toplumlar yücelten ve gelitiren bir kurumdur. Din
insanlara yön verip, onlar iyi ve faydal eyler yapmaya
yönelten bir hayat nizamdr.
Din ayn zamanda ahlâkî bir müessese olarak insanlara yön veren, en
mükemmel kanunlar ve en sk nizamlardan daha kuvvetli
bir ekilde kiiyi içten kuatan, kucaklayan ve yönlendiren bir
disiplindir.
dinî yaayn insan ruhî bunalmlardan korudu u; kendisine ve
çevresine kar daha duyarl ve dengeli yapt
bilinmektedir.
Dindeki âhiret inancnn hem dünya hayat ndaki davranlarda
etkili ol- du u hem de insandaki ebediyet duygusuna cevap
verdi i ortadadr.
nsanl n mânevî ve zihnî gelimesinde dinin önemli pay
vardr.
V. DNLER N TASNF
Dinlerle ilgili ilmî arat rmalara paralel olarak dinler
de iik açlardan çe- itli k staslara göre tasnife tâbi
tutulmu ve ele alnan k staslara göre farkl
tasnif emalar ortaya çkmt r.
Bat da din tasnifleri genelde Tanr kavram,
sosyoloji-tarih ve co rafya- tarih açlar ndan olmak üzere
üç kavrama dayal olarak yaplmaktadr.
Tanr kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir:
1. Tek tanr l dinler (ilâhî dinler). 2. Düalist (iki
tanr l) dinler (Mecûsîlik). 3. Çok tanr l
dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr
konu- sunda açk ve net olmayanlar (Budizm, intoizm
gibi).
Sosyolojik-tarihî açdan yaplan din tasniflerinden birisi u
ekildedir:
1. Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slâm, Budizm
gibi). 2. Geleneksel dinler (kimin tebli
etti i belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yu-
nan, Eski Msr dini gibi).
Bir di er tasnif ise öyledir: 1. lkel dinler. Bundan
maksat, bazlar nn dinî gelimenin ilk basama olarak
düündükleri animizm, natürizm, tote- mizm, fetiizm gibi aslnda
sadece bir kült olarak dikkate alnabilecek naza- riyeler
de il, ilkel kabile dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri
gibi). 2. Millî din- ler. Genellikle bir kurucusundan söz
edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapdaki
dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dünya
dinleri. Hristiyanlk ve slâm gibi.
Co rafî-tarihî açdan ise dinler; Ortado u veya Sâmi grubu
(Yahudilik,
Hristiyanlk ve slâm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm),
Çin-Japon grubu (Konfüçyüsçülük, Taoizm, intoizm), Afrika grubu
eklinde bir ayr ma tâbi tutulabilir.
Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik özellikleri göz
önünde
Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik özellikleri göz önünde
tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan,
misyonerli e
yer veren-vermeyen, âhiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olan-
olmayan, geçmiin-günümüzün dinleri, bir bölgeye veya k taya
özgü dinler- de iik bölge ve k talara yaylan dinler gibi
tasnif kitlelerine göre de din tasnifleri yaplabilir.
slâm bilginlerinin din tasnifi "hak din-bât l din" eklindedir
ve bu ayr m Kur'ân- Kerîm’e dayanmaktadr.
Kur'ân- Kerîm’de slâm için "Allah kat ndaki
din" (Âl-i mrân 3/19), "dosdo ru
din" (er-Rûm 30/30), "hak din" (et-Tevbe
9/33; el-Fetih 48/28;
es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'ân- Kerîm'de slâm
dndaki inanç sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33;
el-Fetih 48/28; es-Saf
61/9; el-Kâfirûn 109/6). Buna göre kayna nn ilâhî olmas ve
orijinal eklini korumas sebebiyle slâm hak dindir. lâhî vahye
dayanmakla birlikte aslî eklini koruyamam dinlere de
(Yahudilik, Hristiyanlk) de itirilmi, tahrif edilmi
anlamnda muharref dinler denilmektedir. lâhî vahye dayanmayan
dinler ise bât l dinlerdir.
slâmî kaynaklarda vahye dayanan dinler için genellikle "milel",
bât l dinler için "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle
(ço ulu nihal) kelimesi, din içinde oluan f rka anlamnda
da kullanlr.
Bu temel snflandrma dnda baz slâm bilginleri taraf ndan
daha ay- r nt l tasnifler de yaplmt r. Meselâ,
tannm slâm bilginlerinden ehristâ- nî ilâhî dinler-bât l
dinler ayr mn yapmakta, aslî mânada din ehli olarak
müslümanlar ; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve
hristiyanlar ; kitab bulun- mas üpheli olan Mecûsîler’i
saymakta; kendi beerî telakkilerine uyan kimseler olarak da
filozoflar, Sâbiîler, Dehrîler, yldzlara ve putlara tapan- larla
Brahmanlar’ zikretmektedir.
slâm inancna ve Kur'ân- Kerîm'e göre ilk insan çeitli teorilerde
öne sürüldü ü gibi ilkel, mant kî düünce ve yorumdan
yoksun bir vahi de il, Allah’n emirlerine muhatap olan
sorumlulu unun bilincinde ve en güzel biçimde yarat lm
seçkin bir varlkt r. lk insan ayn zamanda di er bütün
varlklar arasnda Allah’n halife olarak niteleyip seçti i bir
peygamberdir. Yahudilik ve Hristiyanlk'ta oldu u gibi
slâm’da da din ilâhî bir kayna a dayanmaktadr. Dolaysyla dinin
ilk ekli, XIX ve XX. yüzyllarda öne sü- rülen teorilerde
oldu u gibi çok tanr clk, bât l inançlar, hurafeler
ve putpe- restlik de il, bir yüce kudrete iman yani tevhid
inancdr. Nitekim monoteist
slâm’a göre ilk peygamberin tebli etti i din ile daha
sonra gelen pey- gamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammed’in
tebli etti i din, temel nitelikleriyle ayndr. Allah’a
iman, peygamberlik müessesesi ve âhiret inanc hepsinde vardr.
Sadece yaanlan bölge ve döneme göre de ien baz kurallar
dnda temel inanç esaslar nda ve genel prensiplerde de ime
yoktur. Çünkü dinin hitap etti i insan, temel nitelikleri
bak mndan her dö- nemde ayn insandr.
Bütün peygamberler hak dini tebli etmi, onun yaanmasn tevik
et- mi, kendileri de örnek olmulardr. Hz. Mûsâ’nn getirdi i
dine Yahudilik, Hz. Îsâ’nn getirdi i dine de Hristiyanlk ad
sonradan verilmitir. Ne Hz. Mûsâ, ne de Hz. Îsâ bu adlar
kullanmlardr. Onlar Allah’n emirlerini teb- li etmi, bir olan
Allah’a iman ve kullu a ça rm, ilâhî kitap olan
Tevrat ve ncil’e göre yaamaya davet etmilerdir.
Kur'ân- Kerîm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din
oldu- unu kaynak ve temel esaslar açsndan belirtmi, ama slâm
adn son pey- gamberin tebli etti i dine ad olarak
vermitir. "Bugün size dininizi ikmal
ettim, üzerinize nimetimi tamamlad m ve sizin için din
olarak slâm’ seçtim" (el-Mâide
5/3) meâlindeki âyet de bunu ifade eder.
VI. DER DNLER ve SLÂM
Milâdî VII. yüzylda Hz. Muhammed, slâm vahyini tebli e
balad nda yeryüzünde ateizm, putperestlik, politeizm (irk),
yldzlara tapma da dahil birçok din ve inanç ekilleri mevcuttu. Bu
dinlerden Mecûsîlik, Brahmanlk, Budizm, Sâbiîlik, Yahudilik ve
Hristiyanlk en önemlileri olarak ve hatta bir dereceye kadar
vahiy dinleri olmalar yönüyle o günün Mekkeliler’i
taraf n- dan kolaylkla kabul edilebilir dinlerdi. Fakat yeni
bir din gönderilmitir. Çünkü bütün bu dinler, zaman içinde orijinal
ve aslna uygun ekillerini kaybetmi, zaman ve mekâna ba l
olarak çeitli de iikliklere u ramlar, ayr ca
kendilerinden sonra gelecek ve artlar daha da iyiletirip
mükem- melletirecek bir ahs ve onun mesajn
müjdelemilerdir.
Mecûsîlik en eski dinlerden biriydi ve Zerdüt'ün getirdi i
dinin bozul- mu ekline verilen add. Zerdüt tek Allah yani
Ahura Mazda inancn teb- li etmi, O'nun seçti i kimselere
ilâhî vahyin gelece ine, meleklere ve ölüm sonras hayata iman
emretmiti. Zend-Avesta'da (Yat, 13, XXVIII, 129) putlar
k racak olan Soeyant adl birinin gelece i
bildirilmektedir. Ancak
tanr s olmak üzere iki tanr inancna (düalizm=seneviyye)
dönümü, Tanr 'nn kudret ve kuvvetini temsil etti ine
inanlan ate yüceltilerek ate kültü (Mecûsîlik)
olumutur.
Brahmanizm çok tanr l bir dindir. Gerçekte Brahmanlar tek
Tanr 'ya inanmakla birlikte O'nun yarat klar veya
O'nun sfatlar eklinde de olsa Tanr 'nn
birtak m tezahürlerine tapma bunlarda da mevcuttur.
Hintliler Tanr 'nn kendisini tarihin her devresinde
çeitli ahsiyetlere bürünerek in- sanlara gösterdi ine
inanrlar. Bu hulûl (avatara=enkarnasyon) inanc hem
Tanr 'nn bedenlemesi ve maddî ekillerle tasvirine hem de
binlerce ilâhn mevcudiyeti kanaatine yol açmt r. Di er
taraftan bu dinde mevcut olan kast sistemi, dinin evrensel
gere i olan eitlik ve kardelik unsurlar yla da
çelimektedir ve bu din, kapal bir din hüviyetindedir. Dar dan
biri bu dine giremez ve ona mensup olanlar da ebedî bir
tenâsüh hali içindedirler. Aslî hüviyetini kaybedip çok
tanr cl a, Tanr 'nn bedenlemesi ve tenâsüh inancna
sapmas ve kast sistemini benimsemesine ra men Brahmanizm'de de
"ileride gelecek, beklenen kimse" inanc vardr.
Budizm Brahmanizm'deki puta tapma inancn reddedip ona kar çk-
maktan do mu bir dindir ve ana din olan Brahmanizm'den birçok
esas tamaktadr. Bir bak ma Brahmanizm'deki putlar n
k r lmas yolunda bir reform niteli i tar.
Ancak putlara kar olan Buda'nn getirdi i din kendi-
sinden sonra Buda heykellerine tapma eklinde putperest bir
karaktere bü- rünmütür. Buda, hayat n tabii olaylar n
bir st rap olarak görüyor ve bun- dan kurtuluu bütün arzu
ve ihtiraslardan uzaklamaya ba lyordu. Bu da onlar
ar riyâzet, nefse ezâ ve hatta dünya hayat nn tamamen
terkedil- mesi gibi ar lklara sevkediyordu. Yapsndaki köklü
de iiklik ve bozul- malara ra men Budizm'de de ileride
gelecek bir kurtar c (Maitreya veya
Metteya) müjde ve beklentisi vardr.
Sâbiîlik de slâm'n geldi i asrda mevcut bir inanç idi.
Sâbiîler hicrî ilk yüzylda müslümanlar n hâkimiyeti
alt na girmi ve onlara zimmîlik statüsü tannmt r.
Sâbiîler'in oldukça eskiye dayanan bir tarihleri olmakla birlikte
nasl do du u, kimin taraf ndan yayld açk ve
net olarak bilinmemekte- dir. Sâbiîlik’te bir yüce varlk inanc
mevcut olmakla birlikte k âlemi ile karanlk âlem arasndaki
mücadeleye dayanan bir düalizm inanc hâkimdir. Peygamberlik inancnn
mevcudiyeti tart mal olmakla birlikte Hz. Yah- yâ'ya büyük
önem verilmekte ve kendi peygamberleri olarak açklanmakta- dr.
Di er taraftan Sâbiîler Hz. brâhim, Hz. Mûsâ, Hz. sâ ve
Hz.
denilebilir ki Sâbiîlik orijinal eklini yitirmi, zamanla çeitli
inançlar kar - m ve müntesipleri azalm bir din
hüviyetindedir.
Bugün ilâhî kayna a dayanan dinler diye kabul edilen
Yahudilik, Hris- tiyanlk ve slâmiyet'in temel özelliklerini ve slâm
dininin di er ikisinden farkl oldu u yönleri de u ekilde
tesbit mümkündür:
1. Allah inanc. Yahudilik Tanr 'nn birli i üzerinde
srarla durmasna ra men, en azndan tarihlerinin baz
dönemlerinde ona beerî nitelikler nisbet etmiler ve âdetâ
Tanr 'y beerî organ ve duygular tayan bir insan gibi tasvir
etmiler, insanlat rmlardr. Hristiyanlar ise Tanr 'nn
birli ini farkl ekilde ele alp teslîsi savunmular,
ar ba llk duygusuyla, Hz. Îsâ'y
tanr lat rmlardr.
Halbuki slâm, Allah inanc hususunda gerek yahudilerin gerekse
hristiyanlar n sonradan dütükleri yanllk ve
ar lklar düzeltmi, Tanr '- nn beerîlemesini veya
beerin tanr lamasn reddetmi, bu noktada Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ'nn
hakiki mesajn hat rlatarak Allah'n bir ve benzersiz
oldu unu vurgulamt r.
2. Melek inanc. Meleklerin Allah'n o ullar ve
k zlar oldu u iddiasn ve beerî
ekillerdeki tasvirlerini reddederek hem yahudi ve
hristiyanlar n dütükleri yanl göstermi hem de Allah'n
yüceli ini vurgulamt r.
3. Kutsal kitaplar. Ne yahudiler ne de hristiyanlar, Allah
taraf ndan Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ'ya verilmi kutsal
kitaplar orijinal ekilleriyle muhafaza edebilmiler, Tevrat ve
ncil zaman içinde ya kaybolmu ve yeniden yazl- m, ya da çeitli
ilâve ve eksiltmelere mâruz kalmt r. Kur'ân- Kerîm ise hem
vahyedildi inde yazya geçirilmi olmas hem de ezberlenmek
suretiyle muhafaza edilmesi yönüyle orijinal ve aslna uygun ekliyle
günümüze kadar gelmitir.
4. Peygamberlik. Yahudilik ve Hristiyanlk sonradan tahrif
edildikleri için örnek ve önder ahsiyetler olan
peygamberlerle ilgili çeitli iddia ve iftiralarda bulunup sonra
gelecek peygamberleri kabul etmezken slâm, hem bütün peygamberlere
iman art komu hem de onlar lâyk olduklar güzel
vasflarla tavsif etmitir.
5. Dünya-âhiret dengesi. Yahudilik dünya hayat na, Hristiyanlk
da dünyadan uzaklap mânevî hayata daha çok a rlk verirken slâm
her ikisi arasndaki dengeyi kurmu ve korumutur:
"Allah' n sana verdi inden
(O’nun yolunda harcayarak) âhiret yurdunu iste, ama dünyadan da
nasi-
(O’nun yolunda harcayarak) âhiret yurdunu iste, ama dünyadan da
nasi-
bini unutma..." (el-Kasas 28/77).
6. Mükellefiyetlerin azl . Madde-mâna, dünya-âhiret dengeleri
açsn- dan en ölçülü ve kolayca yaanabilir; çeitli emir ve
hükümlerde kolayl öngörmesi açsndan en kolay olan din
slâm'dr.
slâm, di er ilâhî dinlerde var olan baz a r dinî
sorumluluklar ortadan kaldrm, insann yarat lna en uygun
ve yaanabilir kurallar sunmu, böylece dini daha da
a rlat ran ve yaanmasn zorlat ran din yorumcu-
lar na da önemli bir uyar da bulunmutur. Bu son dinin
peygamberi Kur'an'- da u ekilde anlat lr:
"Yanlar ndaki Tevrat ve ncil'de
yaz l bulduklar o
elçiye, o ümmî peygambere uyanlar (var ya) i te o
peygamber onlara iyili i
emreder, onlar kötülükten meneder, onlara temiz
eyleri helâl, pis eyleri
haram k lar.
A rl klar n ve
üzerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere
inan p ona sayg gösteren, ona
yard m eden ve onunla birlikte gönderilen
nura (Kur'an'a) uyanlar var ya, i te
kurtulu a erenler onlard r"
(el-A‘râf
7/157).
Bu âyette hem Mûsâ eriat nda mevcut çok saydaki kural ve
vecîbelere (temizlik kurallar , yiyeceklerle ilgili esaslar,
âdetli kadnla ilgili yasaklar gibi) hem de nciller'de ortaya
konan ö retinin gerektirdi i ar riyâzetçi
e ilim- lere iaret edilmektedir.
slâm, daha önceki eriatlarda mevcut baz a r yükleri kaldrm
veya ha- fifletmi, dini daha kolay ve yaanabilir k lmt r.
Çünkü " te böylece sizin
insanl a ahitler olman z,
resulün de size ahit olmas için sizi
mûtedil bir
ümmet k ld k" (el-Bakara 2/143)
buyurulmaktadr. Resûlullah da "Kolay ve
yüce Hanîflik’le gönderildim" (Müsned , V, 266; bk.
Buhârî, “Îmân”, 29) diyerek slâm'n di er eriatlara
göre daha mûtedil, kolay ve müsamahal oldu unu vurgulamaktadr.
Kur'an ve Sünnet'te, dinî mükellefiyetlerin azalt larak ve
gerekli ve yeterli seviyede tutuldu u, slâm'n insanlara
a r yükler yüklemek için de il, rahmet ve inâyet
olarak gönderildi i sklkla tekrarlanr. Kur'an ve Sünnet'teki
bu vurgu sebebiyle de slâm bilginleri dinin anlat m ve
yorumunda daima kolayl ve uygulanabilirli i tercih
etmilerdir.
I. SLÂM DNNN MAH YET
Din, ister hakikatin do rudan yansmas veya açlm olarak kabul
edil- sin ister insan yarat lnn bir gere i olarak
de erlendirilsin, sonuçta insann özünde, f trat nda
yerleik bulunan ve oradan kaynaklanan "kutsala sayg , ona
ba lanma ve onunla bütünleme" ihtiyacn kar lar ve onu
kâinat için- deki yalnzl ndan kurtaran bir can simidi görevini
yerine getirir.
Din kelimesi yer yer bir ferdin veya grubun do ru kabul
etti i ve davra- nlar n direktifleri do rultusunda
düzenledi i ey anlamnda kullanlsa da, öz ve gerçek kullanmnda
din, beer kurgusu olmayan, tam tersine Tanr kaynakl
olan ey anlamndadr. Vahyedilmi olarak nitelenen ve bir bak ma
Tanr 'nn gökten yeryüzüne ve insano luna uzat lm
kurtulu ipi olan dinin temel amac, insan ile Tanr arasnda
etkili, güçlü ve sa lkl bir ba kur- makt r. Bu
anlamda vahiy kaynakl bütün dinlerin bir, tek ve ayn oldu unu
söylemek do ru olur. Nitekim Kur'an'daki "Allah
kat ndaki din
slâm'd r" (Âl-i mrân 3/19) ifadesi,
Allah'n itibar etti i, geçerli sayd ve dikkate al-
d tek dinin, özel anlamyla son ilâhî din saylan slâm dini
anlamn ifade etmesinin yan sra, Tanr kaynakl olan vahyedilmi
dinlerin özde birli ini
gun ekilde- Tanr 'ya boyun e i, O'na ba lan ve
teslim olu oldu unu da ayr ca vurgulamaktadr.
Bir dinin mükemmel oldu u iddias, sadece mensuplar
açsndan o dinin bütün öteki dinlere tercih edilebilir oldu unu
ima eder. Bir dinin bu amaç do rultusunda bütün öteki dinler
kar snda inanç ve ibadete ilikin sembo- lik tutarll n,
safiyet ve orijinalitesini korumak maksadyla kendisi için bir
söylem oluturmas ve itham, isnat ve itirazlara kar bir
savunma meka- nizmas gelitirmesi hakl ve anlaml görülebilir. Fakat
vahiy kaynakl olan ve kopuksuz bir gelenek zinciriyle gelen bütün
dinler, öz ve orijinalite itiba- riyle ayn zirveye götüren yollar
olarak tanmlanr ve slâm dini bu halkann son ve bozulmaktan
korunmu eklini temsil eder.
Dinin Tanr taraf ndan vahyedilmi oldu unun
söylenmesiyle vahiy, dinin daha do rusu otantik dinin temel
niteli i yaplm olmakta ve dolaysyla dinin yaln bir Tanr
inancndan ibaret olmad , Tanr 'ya inanmak yannda, O'nun
de iik biçimlerde tecelli edece ine inanmak
gerekti i de vurgulanm olmak- tadr. slâmî literatürde bu
tecelli ve inâyet yani Tanr 'nn kendini göstermesi, genellikle
"yaratma ve buyurma" (halk ve emir) kavramlar yla ifade
edilir. Kur'ân- Kerîm'de ise yaratma ve buyurmann Allah'a ait
oldu u vurgulanr. Buyurma, Tanr 'nn iradesinin sonucudur
ve din bu iradenin içinde yer alr. Özü itibariyle mâkul ve
kavranabilir olsa bile din, Tanr iradesinin vahiy yo- luyla
açlm oldu u için, teorik olarak, insan akl da dahil tüm beerî
güçler- den üstündür. Bu yaklam Tanr sal iradenin açlm olan
vahyin "aktif ve kurucu", buna mukabil vahye muhatap olan insann
ak l ve di er melekeleri- nin "pasif ve alc" konumda
oldu una iaret etmektedir.
Tanr sal iradenin insanlara ulamnn peygamberler kanalyla
olmasn dikkate alan kimi slâm bilginleri peygamberli i
âlemin ruhu olarak nitele- milerdir. nsan, kendisini vahye
ba layan gelenek zincirini korumak duru- mundadr. slâm düünce
gelene inde tevâtür ve icmâ gibi kurumsal yaplar, büyük ölçüde
vahiyle irtibatl gelenek zincirini korumak amacyla olutu- rulmu
veya hiç de ilse bu amaca hizmet etmitir. Vahiy ve gelenek
kav- ramlar , dinin yapsn ve temel özelliklerini iaret
etmektedir.
ho ve mutlu edilmesine çallmas, onlar n hukukunun ihlâl
edilmemesi, onlar rahatsz ve huzursuz etmekten kaçnlmas
anlamn da içerir.
Bu durumun slâm dini açsndan da aynyla geçerli oldu unu açkça
göstermesi bak mndan Cibrîl hadisi diye mehur olan diyalogu
anmak uy- gun olur. Bu diyalogda geçti ine göre vahiy
mele i Cibrîl, bir gün dini ö - retmek üzere Hz.
Muhammed'e gelmi, ona iman, slâm ve ihsann ne de- mek oldu unu
sormu ve bunlar yine kendisi cevaplamt r. Cibrîl'in bu
üç kavrama getird