Imanuel Kant

Sa Kantom se dovršava prosvjetiteljstvo u širem smislu – ono počinje objavljivanjem Lokovih Ogleda o ljudskom razumu 1689. g., a završava objavljivanjem Kantove kritike čistog uma 1781. g. Francusko prosvjetiteljstvo je samo dio šireg prosvjetiteljsko evropskog pokreta, ali ovdje nije o tome riječ.

Stoga se Kantova filozofija dijeli na dvije faze:

1. pretkritička ili dogmatska faza, gdje on najviše stoji pod uticajem Lajbnic-Volfove filozofije;

2. kritička faza koja počinje njegovim čuvenim „kopernikanskim preokretom“, inspirisanim rezultatima filozofije Dejvida Hjuma.

Drugom fazom Kant zasniva klasični njemački idealizam - posljednji pravac moderne tj. novovijekovne filozofije. Ovom pravcu pripadaju:

Imanuel Kant transcendentalni idealizamJohan Gotilib Fihte ssubjektivni idealizamFridrih Vilhelm Jozef fon Šeling

objektivni idealizam

Georg Vilhem Fridrih Hegel apsolutni idealizam

Njemački idealizam svoj naziv duguje određenju uloge svijesti, ne samo u saznanju već i konstrukciji svijeta. Naime, tokom novovijekovne filozofije nastao je tzv. problem subjekt-objekt relacije – punu formulaciju ovog problema mnogi pripisuju Džonu Loku. Ovaj problem odnosi se na odnos svijesti koja saznaje i objekta njenog saznanja. Objekt može biti spoljašnji svijet ili vlastito ja. Radi se o pitanju kako funkcioniše svijest prilikom saznanja i, uopšte, u odnosu na spoljašnji svijet, pa i vlastito ja.

Lok je postavio pitanje da li u svijesti prije svakog iskustva postoje neki sadržaji koji oblikuju saznanje. Njegov odgovor je bio negativan: svijest je kao tabula rasa, prazna tablica, svi njeni sadržaji nastaju putem iskustva. Ovakvo shvatanje nazvano je empirizam – u novovijekovnoj filozofiji postoji pravac pod nazivom engleski empirizam – pripadaju mu filozofi: Bekon, Hobs, Lok, Barkli i Hjum.

Suprotno shvatanje, po kojem u svijesti postoje određeni sadržaji prije svakog iskustva, tzv. urođene ideje zastupali su pripadnici drugog važnog pravca novovijekovne filozofije, racionalisti: Dekart, Spinoza i Lajbnic. Lajbnic je smatrao da mi nijesmo stalno svijesni

tih urođenih ideja, već se one aktiviraju u momentu kada doživimo iskustvno koje je povezano s njima. Ovo je jako uticalo na Kanta i u drugoj, kritičkoj fazi.

Dakle, veoma pojednostavljeno rečeno: empiričari prednost daju objektu, svijest je pasivna u procesu saznanja i zavisi od objekta i njegovih kvaliteta. Racionalisti prednost daju subjektu, tj. svijesti, ona je aktivna i od nje zavisi naše saznanje objekta.

Pripadnici klasičnog njemačkog idealizma poslije Kanta prednost daju svijesti, ali više nije u pitanju ljudska svijest, već aposlutna svijest, ideja, bog, a svijet je rezultat njene aktivnosti. Kod Kanta je to još uvijek malo drugačije.

Kant je nastojao da prevaziđe suprotnost između empirizma i racionalizma i to u svojoj drugoj, kritičkoj fazi.

Kritička faza svodi se na tri pitanja:

1. Šta mogu da znam? – odgovor Kant daje u svom epohalnom djelu Kritika čistog uma – u tom djelu je data njegova terija saznja, kritika metafizike, pa čak i svojevrsna logika.

2. Šta treba da činim? – odgovor Kant daje u djelu Kritika praktičkog uma – obrađuje etičku problematiku.

3. Čemu mogu da se nadam? – odgovor je dat u djelu Kritika rasudne moći – tu je data Kantova estetika i teleologija (učenje o svrhovitosti, u umjetničkom djelu i u prirodi).

Sam Kant u svojoj Antrpologiji kaže da se sva tri ova pitanja svode na jedno: Šta je čovjek?

Inspirisan sličnim ispitivanjem koje je sproveo Dejvid Hjum, Kant Kritiku čistog uma počinje analizom skandala filozofije: skandalozno je to što u filozofiji, tokom dvije i po hiljade godina njenog postojanja nije dat dokaz o postojanju spoljašnjeg svijeta. Ovakav dokaz trebalo bi da pruži metafizika, budući da je to temeljna filozofska disciplina. Zato Kant odlučuje da ispita mogućnost postojanja metafizike kao objektivne nauke – jer bi samo kao objektivna nauka mogla da pruži odgovor na pitanja koja nam, prema Kantu, nameće sama priroda našeg uma, dakle, ne možemo ih izbjeći: pitanje o svijetu, duši i ljudskoj slobodi – to su temeljna pitanja metafizike uopšte. Dakle, da bismo dobili odgovore na ova pitanja najprije moramo odgovriti na pitanje: Kako je moguća metafizika?

Da bi odgovorio na ovo pitanje Kant dalje postupa kritički1: najprije se moraju ispitati granice i mogućnosti ljudskog saznanja, mora se odgovoriti na pitanje da li je um sposoban da odgovori na pitanja koja sam sebi postavlja.

1 Kritički misliti, prema Kantu, znači ispitati sve moguće aspekte neke stvari, tj. ispitati „granice i mogućnosti“ nečega. Zbog ovakvog metodskog postupka, ova faza Kantove filozofije uopšte, naziva se „kritička faza“

Istovremeno on iznosi pretpostavku koju sam poredi s onim što je Kopernik učinio u astronomiji, pretpostavljajući da se ne okreće Sunce oko Zemlje već obratno: on pretpostavlja da se ne okreće naše saznanje oko predmeta, već predmeti oko našeg saznanja. Opet veoma pojednostavljeno, Kant ovako iznosi pretpostavku da je spoljašnji svijet, onakav kakvim ga mi saznajemo, konstrukcija naše svijesti – to ne važi za svijet po sebi, nezavisno od naše iskustva i saznanja – upravo će ovo njegovi sljedbenici odbaciti – ali o tome kad budemo govorili o Hegelu. To je čuveni Kantov kopernikanski preokret.

U ispitivanju saznanja, Kant polazi od ljudskih saznajnih moći. Prema njemu, postoje tri saznajne moći:

1. čulnost – moć opažanja

2. razum – moć suđenja

3. um – moć principa, opštih istina – on je taj koji samom svojom prirodom čovjeku nameće metafizička pitanja

Dalje Kant tvrdi da je istina što tvrde empiričari: svo saznanje jeste iskustvenog karaktera, ali, dodaje, ne potiče svo saznanje iz iskustva. Naime, na nivou svake saznajne moći postoje neki elementi koji logički, ali ne i vremenski prethode svakom mogućem iskustvu i omogućavaju ga. Šta to znači? Pa, radi se tome da postoje određene preiskustvene forme (a priori) u samoj ljudskoj svijesti koje uopšte omogućavaju svako iskustvo, ali ih mi, uglavnom, nijesmo svijesni, onakvih kakve su po sebi. Ali, bez njih ne bilo moguće iskustvo, one se aktiviraju pri svakom obliku saznanja – poput Lajbnicovih urođenih ideja.

Svaka saznajna moć ima svoje apriorne forme:

1. Na nivou čulnosti aprirone forme su prostor i vrijeme – nije moguće opaziti ništa mimo prostora i vremena. Artur Šopenhauer će kasnije reći da je do Kanta čovjek bio u prostoru i vremenu, od Kanta, prostor i vrijeme su u čovjeku. Putem čula mi nikada ne saznajemo stvarnost kakva je ona zaista, već samo ono što nam prostor i vrijeme, kao apriorne forme iskustva, dozvoljavaju.

2. Na nivou razuma, apriorne forme su kategorije – one prerađuju i vrše selekciju i klasifikaciju onoga što opažamo putem čulnosti. Kao što bi čula tj. iskustvo, bez razuma bilo slijepo, tako bi i kategorije bez čulnosti tj. iskustva, bile prazne. Za razliku od Aristotela, koji daje listu deset kategorija, Kant tvrdi da kategorija ima samo četiri, ali da svaka od njih ima po tri modusa, što znači da ih ukupno ima dvanaest. Do ovogaje došao polazeći od osnovne funkcije razuma, suđenja: naime, prema njemu, postoje četiri osnovne vrste logičkih sudova koji imaju tri vrste modaliteta, tj načina važenja. On

iz toga izvodi i četiri vrste kategorija tj. najopštijih iskaza o stvarnosti i njihove moduse tj. načine postojanja:

Kategorije kvantitet kvalitet relacija modalitet

mo

du

si

ka

tego

ria

jedinica realitet supstancija i akcidens

mogućnost-nemogućnost

množina negacija uzrok i posljedica

bivstvovanje-nebivstovanje

cjelokupnost limitacija zajednica (uzajamno djelovanje aktivnog i pasivnog)

nužnost i slučajnost

 treća kategorija svake trijade izlazi iz kombinacije prvih dviju

3. Na nivou uma, aprirorne forme su ideje, koje Kant izvodi iz specifične radnje uma, a to je zaključivanje.Zaključivanje se ne izvodi neposredno, na temelju iskustva, kao suđenje, već posredno, kombinacijom sudova.2 Te ideje su duša, kao trajni supstancijalni subjekt, svijet kao cjelina uzročno povezanih pojava tj. spoljašnjih pojava i Bog, kao apsolutna savršenost. 3

Prema Kristijanu Volfu4, koji ontologiji daje njeno ime i koji vrši podjelu ontologije na metafiziku univerzalis i 3 metafizike specialis, tri oblika metafizike specialis za predmet imaju upravo dušu (psihologija), svijet (kosmologija) i Boga (teologija).

Da bi dokazao mogućnost postojanja metafizike kao objektivne nauke, Kant zato mora da ispita mogućnost postojanja tzv. aprironih sintetičkih sudova metafizike. Kakvi su to sudovi? Aprirorni,kako im samo ime kaže, znači da bi to trebali biti sudovi nezavisni od iskustva, čisti sudovi – teorijski. Sintetički – to bi značilo da proširuju ljudsko

2 “što je ideja u Kantovu smislu? Ona je pojam izveden iz nocija, koji nadilazi mogućnost iskustva. Ideje ne mogu zato nikada postati neposredni predmet znanstvene spoznaje. Kant ideje  izvodi iz čistog uma i to iz njegove karakteristične radnje, iz zaključivanja. Razum se direktno bavi fenomenima koje sintetizira u sudovima. Um se ne sučeljava izravno s fenomenima, nego samo neizravno, to znači, on od razuma dobiva pojmove i sudove i nastoji ih ujediniti u svjetlu višeg principa. To on čini pomoću silogističkog zaključivanja. Um nas tjera da uvijek dalje tražimo uvjete. Jedinstvo i totalitet tih uvjeta koje tražimo daje nam jedinstveni princip, koji imamo pred sobom u ideji.”

3 Te ideje rezultiraju iz prirodnog nagona uma da dovrši sintezu koju je razum započeo.

4 Volf je bio Kantov partner u prepisci i imao je uticaja na njega, posebno u njegovoj prvoj fazi, dok se u drugoj kant kritički odnosi pre njegovom učenju.

saznanje, jer nauka jeste nauka zbog toga što proširuje ljudsko saznanje. Analitički sudovi samo preciziraju i konkretizuju ono što već postoji u saznanju, ali ga ne proširuju – odgovara dedukciji. Svi iskustveni sudovi su sintetički. Samo neki sudovi nauka su sintetički apriori – Kant ih pronalazi u matematici, nije nam neophodno iskustvo da bismo zaključili da je matematički sud: 3 plus 2 jednako je 5 – istinit.

Da skratimo priču:

Kant je u svojoj Kritici čistog uma pokazao da se um uvijek zapliće u antinomije (nerazrešive protivrječnosti) kada nastoji da donese zaključak o postojanju duše, boga i konačnosti ili beskonačnosti svijeta. Ergo, da ne kažem: dakle, sintetički sudovi apriori metafizike su nemogući, tako da je i metafizika kao objektivna nauka nemoguća.

Međutim, pošto su ideje boga, besmrtnosti duše i svijeta apriorne i,samim tim imanentne našem umu, mi od njih nikada ne možemo pobjeći i čovjek će uvijek postavljati ta pitanja. Zato Kant o njima raspravlja u druge dvije kritike i daje izvanredne odgovore: ljudska sloboda je moguća, baš zato što nema metafizike, ali o tome drugi put Bog nije predmet saznanja,već vjere, kao što i sam Kant kaže u jednom od predgovora za Kritiku čistog uma: „Ja sammorao da uništim znanje da bih ostavio mjesta za vjeru.“ Ideje uma su regulativne, a ne konstitutivne, one usmjeravaju čovjekovo djelanje, ali ne mogu biti predmet saznanja. Npr. misvijet nikada ne saznajemo kaoracionalni poredak, kao cjelinu pojava, već uvijek samo neki njegov dio, i to opet kroz pojave, a ne stvari po sebi.

Neki važni pojmovni parovi Kritike čistog uma:

imanentno-transcendentno: ono što je unutrašnje (imanentno), može i ne mora biti iskustveno – ono što je s druge strane, što je van dometa iskustva.

a priori – aposteriori: prije iskustva- iskustveno

noumen – fenomen: stvar po sebi, ono što istinski postoji, nedostupno je saznanju, ali aficira, tj. budi naše opažanje i bez toga je naše saznanje nemoguće – pojava, ono što, pomoću naših apriornih formi iskustva i razuma stvaramo u svijesti kao sliku stvari po sebi, ali nikada potpunu, jer aprirorne forme istovremeno omogućavaju saznanje ali ga i ograničavaju. Kakav je svijet po sebi, prema Kantu, mi ne možemo znati. Stvar po sebi uvijek ostaje transcendentna.

Dakle, spoljašnji svijet, priroda, pristupačni su nam preko aprironih fromi našeg saznanja i kroz radnje razuma, ali ne stvara naša svijest prirodu, ona je već tu, samo što je naša slika svijeta ograničena formama saznanja.

Transcendentalno – ono što je opšte, apriori i isto je za sve ljude. Kant je htio da stvori metafiziku kao transcendentalnu nauku – ona bi baratala aprironim sintetičkim (opštim) sudovima apriori..Naravno, nije uspio u tome.

„Transcendentalno (lat. Transcendere = prelaziti), po Kantu je ono što omogućuje svaku spoznaju. Drugim rečima, tim se pojmom ne određuju predmeti spoznaje nego njeni apriorni uslovi i mogućnosti, oblici i načini spoznaje predmeta. Transcendentalno je ono što ne proizlazi iz iskustva, nego je prije iskustva te tako uslovljuje, omogućuje svako iskustvo, omogućuje svaku stvarnu spoznaju. To su apriorni spoznajni oblici naše svesti, utemeljeni u biti svesti, pa su prema tome primarni, neotklonivi uslovi svakog i osjetnog doživljavanja i razumskoga mišljenja; ukratko, svakog predmetnog iskustva i spoznaje uopšte. Na kraju, transcendentalinm se naziva i sam subjekt kao posljednji jedinstveni osnov i tako uslov mogućnosti iskustva i spoznaje svake predmetnosti, za razliku od tzv. Psihički stvarnog subjekta pojedinca. Dakle onaj opšti subjekt koji, neovisno od svih pojedinačnih subjektivnosti, povezuje sve subjekte u njihovoj jedinstvenoj apriornoj zakonitosti. Transcendentalnom se metodom naziva na i spoznajno-teorijski postupak koji ispituje upravo te apriorne uslove spoznaje i nastoji ih dedukovati i izložiti u njihovoj osebujnoj važnosti. U najširem se smislu danas transcendentalnim naziva ono što je povezano s uslovima za mogućnost iskustva odnosno spoznaje. 

.:. ПРАВО СЛОВО .:.

http://www.pravoslovo.net/tekstovi/blog/06.html