INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek

INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJJerzy Wilkin i Dominika Milczarek

Wykład 13

Teoria wyboru publicznego

2

TEORIA WYBORU PUBLICZNEGO

Proponowana literatura w języku polskim: • J. Wilkin, red. (2005), Teoria wyboru publicznego,

Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.• J. Miklaszewska (2001), Filozofia a ekonomia,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. • L. Filipowicz i K. Opawski (1992), „Teoria

wyboru publicznego: wybrane koncepcje”, Ekonomista, Nr 3.

3


• Teoria wyboru publicznego – Public Choice Theory; • Stosuje zasady standardowej analizy ekonomicznej

do sfery zjawisk nierynkowych, bądź quasi-rynkowych;

• Sferą zainteresowań teorii wyboru publicznego jest:– obszar decyzji politycznych,

– kształtowanie się porządku publicznego,

– mechanizm dostarczania dóbr publicznych.

4


• Początki – lata 40-te i 50-te XX w.;• Prekursorzy: Duncan Black, Kenneth Arrow,

James Buchanan, Gordon Tullock, Mancur Olson;• Teoria wyboru publicznego nazywana jest

ekonomiczną teorią polityki;• „Homo oeconomicus w sferze polityki”;• Jeden z najważniejszych motywów zajęcia się

TWP przez ekonomistów - rozwój dziedziny finansów publicznych.

5

Rozszerzanie się sfery publicznej we współczesnej gospodarce

AustriaBelgia

KanadaC zechy

N iemcy

Dan ia

Hiszpan ia

Fin land iaFrancja

UK

GrecjaW ęgry

Island ia

Irland ia

W łochy

Japon ia

Ko rea

Ho land ia Norwegia

N. Zeland ia

Polska

Portug alia

Szwecja

Tu rcja

USA

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

3 5

4 0

4 5

5 0

5 5

6 0

5 00 0 10 00 0 15 00 0 20 00 0 25 00 0 30 00 0

P KB per capita

Wy

dat

ki p

ub

liczn

e, w

% P

KB

6


• Szczególna postać teorii racjonalnego wyboru (powiązanie z ekonomią neoklasyczną).

• Podstawowe przesłanki metodologiczne:– założenia behawioralne stanowiące podstawę analizy

ekonomicznej (metodologiczny indywidualizm i założenie o racjonalności jednostek);

– TWP stara się opisywać zjawiska polityczne przez analogię do rynku;

– Konkretne problemy badawcze mają charakter podobny do tych, których rozstrzygnięciami zajmuje się tradycyjna teoria cen.

7


• Sferę polityki traktuje się jak specyficzny rynek, na którym występuje strona podaży i popytu, mechanizm równoważący, itd.

• Wybór przy pomocy pieniądza – RYNEK;

• Wybór przy pomocy kartki do głosowania – POLITYKA, PAŃSTWO.

8


• TWP można zaliczyć do nowej ekonomii instytucjonalnej, gdyż bada przede wszystkim proces kształtowania instytucji w sferze polityki;

• Wspólne elementy TWP z teorią wyboru społecznego (social choice theory)– TWP wykorzystuje osiągnięcia normatywnej TWS.

• TWP rozwija się głównie w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predykcyjnej,– Chociaż D. Mueller wyodrębnia normatywną TWP.

9

GŁÓWNE NURTY BADAŃ

• Ekonomiczna teoria demokracji;– Doskonały system demokratyczny jako doskonały rynek;

• Teoria władzy ustawodawczej, wykonawczej i biurokracji państwowej;– Co maksymalizują posłowie, sędziowie i biurokraci? Jak

działa mechanizm konkurencji w tych dziedzinach?

• Teoria kontraktu konstytucyjnego;– Analiza wyboru optymalnych ram instytucjonalnych dla

działalności człowieka, tak w sferze gospodarczej, jak i politycznej;

10

GŁÓWNE NURTY BADAŃ

• Teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych;– Dlaczego ludzie podejmują działania zbiorowe,

od czego zależy efektywność tych działań i jakie są skutki działalności grup interesu?

• Teoria pogoni za rentą (poszukiwania renty);– Jak można zarobić duże pieniądze angażując

zasoby produkcyjne w działalność polityczną a nie gospodarczą?

11

EKONOMICZNA TEORIA DEMOKRACJI

• Anthony Downs An Economic Theory of Democracy z 1957 r.

• Demokracja to system, w którym:– istnieją przynajmniej dwie konkurujące partie, wybrana

partia sprawuje władzę przez jedną kadencję, każdy obywatel dysponuje jednym głosem.

• Założenia dotyczące preferencji wyborców i partii:– Np. preferencje polityczne wszystkich obywateli można w

spójny sposób uszeregować na skali od lewicowych do prawicowych.

12


• Zachowanie partii i wyborców:1.Celem partii politycznych jest wygranie wyborów,

(maksymalizacja głosów),2.Wyborcy są racjonalni (dążą do maksymalizacji

własnych korzyści politycznych).

Wybrane wnioski:• W systemie demokratycznym rząd nie może

lekceważyć potrzeb obywateli ze względu na przegraną w politycznej grze rynkowej i

utratę władzy.

13


Wybrane wnioski (cd.):• Dlaczego ludzie nie uczestniczą w wyborach?

– Racjonalny wyborca,– Długookresowa wartość z partycypacji– Zjawisko „gapowicza”,– Koszty partycypacji – koszty transakcyjne– „Racjonalna ignorancja”.

• Programy partyjne – w systemie dwupartyjnym przy jednoszczytowym

rozkładzie preferencji są do siebie podobne, elastyczne i wieloznaczne,

– w systemie wielopartyjnym są wyraźnie zróżnicowane i względnie jednoznacznie określone.

14

Przykłady rozkładu preferencji wyborców

a) Jednowierzchołkowy b) Dwuwierzchołkowy

*Gdzie P oznacza poparcie wyborcze. Strzałki oznaczają ewolucję programową partii.

P* P*

Lewica MAX Prawica Prawica Lewica

15

TEORIA WŁADZY USTAWODAWCZEJ, WYKONAWCZEJ I BIUROKRACJI PAŃSTWOWEJ

• Analiza zachowania rządów, parlamentów i biurokracji państwowej;

• Np. ekonomiczny model biurokracji Williama Niskanena;

• Biurokraci państwowi dążą do maksymalizacji własnych indywidualnych interesów oraz biorą pod uwagę ideologię, zależności służbowe, ryzyko, itp.;

• Maksymalizacja budżetu pozostającego w dyspozycji biurokratów;

• Sprzeczność z teorią biurokracji Maksa Webera (typ idealny biurokracji).

16

TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO

• M.in.: podejście Jamesa Buchanana i Gordona Tullocka• J. Buchanan:

– Konflikty na tle naruszania ustalonego prawa własności są przyczyną kształtowania się porządku społecznego;

– „Kontrakt konstytucyjny” – jako instytucjonalny fundament porządku społecznego zawierający:

• określenie warunków ograniczających zachowania jednostek, które wynikają z interesów innych członków społeczności;

• określenie pozytywnych praw władania do zasobów niezbędnych dla produkcji dóbr finalnych;

• warunki i sposoby egzekwowania tych praw;• określenie zasad dostarczania i finansowania dóbr

publicznych.

17

TEORIA KONTRAKTU KONSTYTUCYJNEGO

• Dodatkowo kontrakt konstytucyjny:– Ma na celu ograniczenie strat związanych z

funkcjonowaniem państwowej biurokracji i ograniczenie podporządkowania jednych ludzi drugim.

– Pozwala obniżyć koszty transakcyjne i podnieść stopę wzrostu.

„Porządek polityczno-prawny jest dobrem publicznym, nieporządek jest publicznym złem” (Buchanan The Limits of Liberty 1975).

18

TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH

• Mancur Olson The Logic of Colletive Action 1965; The Rise and Decline of Nations 1982.

• Analiza roli grup społecznych (w tym grup interesu) w funkcjonowaniu gospodarki.– Wspólny interes grupy jest dla jednostek dobrem

publicznym.– Społeczeństwa składają się z wielu grup

interesów,– Proces organizacji grup (długotrwały i

kosztowny),– Wielkość grupy a możliwości organizacyjne i

skuteczność działania.

19

TEORIA GRUP INTERESU I KOALICJI DYSTRYBUCYJNYCH

• Grupy interesów a tempo wzrostu gospodarczego:– Działanie grup interesu i koalicji dystrybucyjnych

zwiększa stopień komplikacji społecznej rzeczywistości,

– Analiza gospodarek Wielkiej Brytanii, Niemiec i Japonii,

– Im dłużej istniało i funkcjonowało państwo, a tym samym i grupy interesów, tym wolniejsza była stopa wzrostu realnego dochodu narodowego.

20

TEORIA POGONI ZA RENTĄ

• Gordon Tullock The Walfare Cost of Tariffs, Monopolies and Theft 1967;

• Autorka terminu „pogoń za rentą” Ann Krueger The Political Economy of Rent-Seeking Society;

• Teoria pogoni za rentą pokazuje w jaki sposób różne grupy społeczne (grupy interesu) starają się wpływać na działanie władz państwowych, aby osiągnąć dla siebie korzyści (tak zwane renty).

21


Związki rent-seeking theory z innymi elementami teorii wyboru publicznego i nowej ekonomii instytucjonalnej:– teoria regulacji i interwencjonizmu państwowego;– ekonomiczna teoria demokracji;– teoria grup interesu i koalicji dystrybucyjnych;– ekonomiczna teoria biurokracji;– teoria monopolu i oligopolu.

22


• Koncepcja renty:– Renta jako nadwyżka ponad koszt alternatywny,

– Renta jako wynagrodzenie czynnika produkcji,

– Renta jako zysk (profit).

• Dwa sposoby uzyskiwania renty:1. Naturalny – poprzez mechanizm rynkowy (cenowy)

(economic rent-seeking);

2. Sztuczny – poprzez mechanizm polityczny i decyzje rządowe (political rent-seeking).

23


• Teoria pogoni za rentą bada w jaki sposób ludzie (grupy) konkurują ze sobą w odniesieniu do sztucznych transferów.

• Źródła renty politycznej:– Monopolizacja,

– Cła i inne bariery handlowe,

– Dotacje i subwencje,

– Ulgi podatkowe lub zwolnienia z podatków,

– Preferencje w otrzymywaniu zamówień rządowych.

24


Regulacja wynikająca z „zawodności rynku” i regulacja wynikająca z „rynku usług regulacyjnych” (popytu i podaży usług).

Ta druga jest typowym rezultatem politycznego poszukiwania renty.

25


• Skutki zjawiska pogoni za rentą:– Nieproduktywne wykorzystanie zasobów przeznaczonych

na pogoń za rentą (utrzymywanie gospodarki poniżej krawędzi możliwości produkcyjnych),

– Deformacja rynku i parametrów rynkowych (cen, stóp procentowych, itp.),

– Koszty transakcyjne np. systemu celnego,

– Zmniejszenie poziomu dobrobytu społecznego (welfare costs),

– Wzrost korupcji, lobbyingu, biurokracji, itp. (czyli różne metody działalności grup interesu).

26


• Przykłady efektów mechanizmu pogoni za rentą:– Renty w sektorze publicznym Indii (7% PKB w latach 60-tych),

– Licencje importowe w Turcji (15% PKB w 1968 r.),

– Transfery związane ze Wspólną Polityką Rolną UE,

– „Przypadek Grabka” – ograniczenia w imporcie żelatyny w Polsce.

• Politycy i urzędnicy w pogoni za rentą:– Powiązania polityków ze sferą gospodarczą;

– Opóźnianie wydawania aktów wykonawczych do ustaw;

– Instrumentalne traktowanie prawa (stosowanie vacatio legis i prawa działającego wstecz.

27


• Jak zmniejszyć renty polityczne?– J. Korwin-Mikke: „nie wystarczy wymienić

świnie przy korycie, trzeba jeszcze zlikwidować koryto”;

– Ograniczenie dystrybucyjnej i regulacyjnej roli państwa;

– Doskonalenie systemu demokracji;– Wolne media.

28


Instytucjonalne uwarunkowania poszukiwania renty w okresie transformacji post-socjalistycznej:– likwidacja państwowego monopolu w większości dziedzin

gospodarki (-);

– uruchomienie mechanizmu konkurencji (-);

– dekoncentracja i prywatyzacja (-);

– szeroki zakres koncesjonowania (+);

– zahamowanie procesów prywatyzacji w końcu lat 90. (+);

– rozbudowana pomoc publiczna dla przedsiębiorstw (+);

– protekcjonizm (+);

– specjalne strefy ekonomiczne (+).

Documents

INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek