Artykuł po seminarium: pt. Ustrojowe przesłanki myślenia strategicznego, w dniu 30 marca 2015.

Autor tekstu:Dr Tadeusz T. Kaczmarekwww.kaczmarek.waw.pl

Potrzeba istnienia ładu w gospodarce rynkowej 1

1. Potrzeba istnienia ładu gospodarczegoPunktem wyjścia do badań nad ładem gospodarczym jest system społeczno-

gospodarczy, który jest kategorią nadrzędną i obejmuje siatkę powiązań,

występujących pomiędzy gospodarką, polityką i kulturą. Natomiast system

gospodarczy dotyczy istotnych powiązań pomiędzy podmiotami gospodarczymi i

obejmuje między innymi takie elementy, jak koordynacja, planowanie, motywacja i

kontrola. W ramach systemu mieści się konstytucja gospodarcza określonego

państwa, dotycząca jego instytucji prawnych oraz norm moralnych. Ona też określa

kształt ładu gospodarczego.

Ład, czyli porządek oznacza istnienie zbioru reguł, które wyznaczają ramy

indywidualnych zachowań ekonomicznych poszczególnych podmiotów oraz odnosi

się do takiego podejścia w polityce gospodarczej, w której ustala się ogólne zasady,

lecz nie dąży się do kształtowania konkretnych zdarzeń i ich następstw. Porządek

jest funkcją reguł i regulacji, określających podstawowe warunki i ramy dla całej

gospodarki.2 W efekcie konkretnego ustalenia reguł, norm i instytucji określone

zostają podstawy do podejmowania działalności gospodarczej. Właściwa polityka

ładu (porządku) w państwie gwarantuje jednostce wolność, a podmiotom

gospodarczym stabilne warunki działania. Polityka porządku wymaga koordynacji

działań w poszczególnych obszarach i gałęziach gospodarki państwa. Dotyczy to

finansów publicznych, podatków, polityki płacowej, emerytalnej i innych. Są to

zadania niezwykle złożone i trudne, a politycy, jak dowodzi praktyka gospodarcza,

skłaniają często do politycznej akcyjności i w ten sposób naruszają zasadę porządku.

1 W celu szczegółowego przeanalizowania koncepcji ładu ekonomicznego w demokratycznym państwie odsyłam Czytelnika do mojej książki pt. Ład ekonomiczny w demokratycznym państwie - Wydawnictwo Difin Warszawa 2007.2 Zob. Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu regulacji, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995, s. 15.

1

Wydaje się jednak, że tylko ład gospodarczy, oparty o zasady gospodarki rynkowej,

gwarantuje sukces.

Według F. A. von Hayeka, porządek jest pojęciem niezbędnym do

zrozumienia wszystkich złożonych zjawisk politycznych, ekonomicznych i

społecznych. W analizie tych zjawisk odgrywa taką rolę, jak pojęcie norm prawnych

w wyjaśnianiu wielu podstawowych zjawisk i zdarzeń3. Porządek jest kategorią,

zawierającą wzorce organizacji, które mogą być spontaniczne, samorzutne lub

narzucone z zewnątrz. Jest to kategoria szersza niż prawo w takim zakresie, w jakim

prawo implikuje zewnętrzne ograniczenia. Rodzaje porządku generowanego lub

możliwego do wygenerowania przez prawo są tylko podzbiorem szerszej kategorii

regularnych prawidłowości, cykli i wzorców4.

Ład, czyli porządek jest przeciwieństwem chaosu. Porządek jest podstawą

funkcjonowania każdej formy życia społecznego, to znaczy rodziny, gminy, powiatu,

województwa, państwa, wspólnoty, federacji, unii gospodarczej i politycznej. Te

szczegółowe porządki, na różnych poziomach, gwarantują funkcjonowanie porządku

światowego. Porządek ten jest oparty o dokładnie określone zasady, których

naruszenie prowadzi do destrukcji i chaosu.

Reasumując można powiedzieć, że ład jest celowym i uporządkowanym

związkiem wielu szczegółowych elementów, które jednak nie są niesamodzielnymi

składowymi częściami jakiejś całości, lecz samodzielnymi wielkościami, których

wzajemne wewnętrzne powiązania, niekiedy po dokonaniu niezbędnych korekt,

podlegają ponadczasowym zasadom, jak to własnie jest w przypadku porządku

społecznego lub gospodarczego.

2.Chaos – ujęcie teoretyczne Ważną przesłanką w obszarze metodologii jest ustalenie cech charakterystycznych

dla kategorii ładu i a contrario dla nieporządku oraz chaosu. Zastanówmy się zatem

najpierw nad kategorią chaosu.

Teorią chaosu naukowcy zaczęli się interesować ponownie od kilkunastu lat i

w dalszym ciągu te naukowe badania są kontynuowane, czego wyrazem są między

innymi ostatnio wydawane książki. Wynika ono przede wszystkim z faktu, że teoria ta

jest nowym podejściem do naukowego opisu złożonych układów fizycznych i

3 Zob. F. A. Von Hayek, Law, Legislation and Liberty, Chicago 1973, s. 35.4 S. H. Kellert, In the Wake of Chaos, Chicago 1993, s. 19.

2

społecznych, które do niedawna były zbyt skomplikowane, by można było je poznać

w precyzyjny sposób bez badań naukowych. Skuteczność stosowania pojęć i metod

teorii chaosu do analizy stale rosnącego obszaru zjawisk, badanych przez prawie

wszystkie nauki empiryczne, od astronomii i chemii poczynając a na medycynie,

socjologii i ekonomii kończąc, powoduje, że spotkają się z nią naukowcy z różnych

dziedzin badawczych na zróżnicowanym poziomie znajomości matematyki i nauk

ścisłych. Ludzie ci znają przeważnie niektóre klasyczne działy matematyki, potrzebne

im do pracy naukowej, takie jak na przykład rachunek różniczkowy i całkowy oraz

algebrę, które należą do tradycyjnego wykształcenia uniwersyteckiego na wydziałach

technicznych, przyrodniczych i społecznych. Uczeni ci chcieliby poznać, nie

studiując dokładnie wszystkich działów teorii matematycznych, podstawy teorii

chaosu w stopniu wystarczającym im do jej skutecznego stosowania w swojej

dziedzinie badań naukowych5.

Obszar chaosu stanowi szeroki front badawczy, o bardzo zróżnicowanych

metodach i grupach zagadnień. I chociaż korzysta się z teorii chaosu w wielu

dziedzinach wiedzy, to trudno jest jednoznacznie określić jej istotę. Trudność ta

wynika z rozmytego charakteru tej teorii. M. Tempczyk, omawiając źródła i

najważniejsze części teorii chaosu wskazuje na teorię fraktali. Twórcą tej teorii jest

amerykański matematyk Benoit Mandelbrot6. Obecnie teoria chaosu coraz częściej

korzysta z geometrii fraktali, ponieważ badane przez nią procesy mają nierzadko

bardzo skomplikowaną strukturę. Wydaje się, że na zastosowanie teorii chaosu w

naukach społecznych i ekonomicznych będzie trzeba jeszcze długo czekać.

Tradycyjnie, przez chaos rozumie się brak jakiegokolwiek porządku i całkowite

pomieszanie wszystkiego. Samo słowo chaos wywodzi się z języka greckiego i

oznacza nieskończenie pustą przestrzeń7. Może też oznaczać bezkształtną masę

pierwotną wszechświata. Kategoria ta od czasów starożytnych jest przedmiotem

zainteresowania badaczy i uczonych. W ostatnich czasach doczekała się ona wielu

opracowań teoretycznych i ujęcia we wstępną formę teorii chaosu8. Istnieją ponadto

takie teorie, jak teoria dynamicznych systemów, katastrof, a także teoria struktur

zmieniających się, uzupełniającą matematyczno-fizyczne teorie opisu systemów,

które charakteryzują się zachowaniami przypadkowymi i łączą się z tworzeniem 5 M. Tempczyk, Teoria chaosu dla odważnych, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002, s. 7.6 Zob. B.B. Mandelbrot, Comment on computer rendering of fractal stochastic modes, Comm. Of the ACM 25,8 (1982) 581-583.7 Por. Brockhaus Enzyklopädie, Mannheim 1987, t. 4, s.418.8 Por. między innymi: A. Kunick, W.-H. Steeb, Chaos in dynamischen Systemen, 1986, s. 87, 99, 105 nast.

3

struktur chaotycznych. Teoria chaosu poprzez badania wielu rożnych procesów oraz

poprzez dokonywane symulacje matematyczne próbuje wskazać sposoby

opanowania chaosu. Z doświadczenia wiadomo, że suma małych zdarzeń może

powodować duże zdarzenia, jak to ma miejsce w przypadku zmiennych zjawisk

pogodowych i klimatycznych. Należy zauważyć, że pewne zdarzenia w ramach tego

rodzaju systemów w krótkich przedziałach czasu można przewidzieć, natomiast

długookresowo zdarzenia są niezwykle trudne do przewidzenia. Spowodowane jest

to wysokim stopniem złożoności powiązań przyczynowych w ramach podsystemów

tak, że powstający obraz zmian i ruchów jest dość przypadkowy, a ostatecznie

powstają z tego struktury chaotyczne.

Jednak teoria chaosu stosowana do badania zjawisk przyrodniczych,

technicznych, gospodarczych, społecznych i ekologicznych informuje, że

deterministyczny chaos stosowany w obszarze określonego systemu, zgodnie z

pewnymi stałymi regułami i częściowo z wyłączeniem elementów stochastycznych,

określany bywa przez nowy rodzaj atraktorów9. Wywołują one przypadkowe

zachowania w wielu systemach, jednak związki przyczynowe pozostają, a co

najważniejsze stwierdza się istnienie określonych porządków i fraktalnej struktury

chaosu. Jednym z bardziej znanych atraktorów jest atraktor Lorenza, który pokazuje,

że cały system globalnie może być stabilny i przewidywalny, jednakże lokalnie bywa

nieprzewidywalny. W atraktorze Lorenza łączy się przypadkowość z porządkiem. W

chaosie traci swoje znaczenie redukcjonizm, według którego zjawiska i procesy dość

złożone oraz rządzące nimi specyficzne prawa dają się wyjaśnić przez sprowadzenie

ich do zjawisk i procesów prostszych. Systemów nie można redukować do części,

ponieważ systemy są spójne i w ramach sprzężeń zwrotnych oddziałują one na

siebie wzajemnie. Proste i złożone formy łączą się w sposób bardzo ścisły, a

niekiedy nierozdzielny.

Prawdopodobnie w przyszłości dla potrzeb badań w dziedzinie nauk

ekonomicznych użyteczna może się okazać teoria chaosu dynamicznego,

występującego w złożonych procesach przyrody. Prowadzone badania

dynamicznych układów niestabilnych i nieliniowych doprowadziły do zrozumienia

skomplikowanych rodzajów ruchu, w których jednocześnie występują dwie

właściwości, dawniej uważane powszechnie za przeciwstawne sobie i nie dające się 9 Atraktor w teorii chaosu oznacza stan końcowy dynamicznego systemu w przebiegu ewolucyjnego procesu, kiedy dawne trajektorie procesu nie są z nim zbieżne. Atraktor może być punktem, zamkniętą krzywą albo dolną przestrzenią obszaru fazy, w której następnie ten dynamiczny system pozostaje.

4

pogodzić. Chodzi o przyczynowość i wynikającą z niej jednoznaczność, a także o

nieregularność i związaną z nią nieprzewidywalność. Uczeni dowiedli, że układ

zdeterminowany wcale nie musi działać w sposób prosty i przewidywalny. Te

nieregularne i nieprzewidywalne w dłuższych okresach rodzaje dynamiki nazwano

chaosem dynamicznym, aby odróżnić je od zachowań układów całkowicie

przypadkowych, w których funkcjonowaniu nie ma żadnej jednoznaczności i które w

związku z tym podlegają jedynie prawom statystycznym10. W tym kontekście

interesująca jest koncepcja spontanicznego porządku uznawanego coraz częściej za

naukową zasadę teorii ekonomii. Spontaniczny porządek jest dynamicznym,

otwartym procesem, w którym nieprzerwany strumień innowacji jest kreowany przez

konkurencję i przedsiębiorczość11.

Nowym i ambitnym zadaniem dla naukowców i praktyków jest kwestia

sterowania układami chaotycznymi, co pojawiło się przed dziesięciu laty, a w wyniku

prac prowadzonych przez E. Otta oraz innych fizyków, zostało już częściowo

opracowane teoretycznie i zweryfikowane empirycznie12. Korzystając z układów

chaotycznych, na przykład w dziedzinie techniki i technologii, możemy starać się albo

wyeliminować chaos z działania, albo możemy ograniczyć lub zmienić to działanie w

celu poprawienia efektywności i jakości wykonywanej pracy13. Teoria chaosu

pomaga znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego pewne procesy i zdarzenia w

odległym horyzoncie czasowym są nieprzewidywalne. Teoria ta znajduje także

zastosowanie w prognozowaniu koniunktury gospodarczej, formułowaniu modeli

przyszłej konsumpcji i opracowaniu wskaźników optymalnego wzrostu

gospodarczego. Dalsze możliwości zastosowania teorii chaosu, to przewidywanie

wahań kursowych, prognozowanie poziomu cen akcji oraz ekstrapolacji rozmiarów

produktu krajowego brutto (PKB). Przejście od ujęcia matematycznego do

zastosowań praktycznych teorii chaosu wymagać będzie jeszcze wielu lat studiów i

eksperymentów14.

10 M. Tempczyk, op. cit., s. 74.11 Z. Hockuba, op. cit., s. 18.12 Por. E. Ott, Chaos w układach dynamicznych, WNT Warszawa 1997 oraz G. Gerken, Manager ... Die Helden des Chaos, ECON Verlag Düsseldorf/Wien/New York/Moskau 1992.13 Sterowanie chaotyczne zostało użyte między innymi do zmniejszenia nieregularności pracy serca, a obecnie prowadzone są prace zmierzające do sterowania pracą mózgu i pomagające przezwyciężyć pewne choroby. Są to badania trudne i ryzykowne, dlatego na razie prowadzi się je na zwierzętach. Wieloletnie badania empiryczne pozwoliły odkryć i sklasyfikować wiele rodzajów niestabilnego, chaotycznego działania poszczególnych partii mózgu ludzkiego. - M. Tempczyk, op. cit., s.91.14 Zob. A. Pinkwart, Chaos und Unternehmenskrise, Wiesbaden 1992, passim.

5

Chaos może dotyczyć funkcjonowania gospodarki jednego kraju, ale może też

objąć współpracę gospodarczą rozwijaną pomiędzy wieloma państwami. Może on

dotyczyć sfery monetarnej, ale może równie groźnie dotknąć sfery realnej. W tym

miejscu warto przedstawić różnice, które można zidentyfikować w obszarze

zarządzania różnymi instytucjami i przedsiębiorstwami w odniesieniu do ładu i w

warunkach chaosu. Oto krótkie zestawienie tych najważniejszych różnic.

Tabela nr 1Różnice w zarządzaniu instytucją w warunkach ładu i chaosu

Zarządzanie w warunkach ładu Zarządzanie w warunkach chaosu

Stabilność

Organizacja

Świat rzeczywisty

Racjonalność

Niestabilność

Samoorganizacja

Świat wirtualny

Paradoks

Źródło: opracowanie własne.

3. Pojęcie ładu15

W obszarze działań człowieka nie musi jednak panować chaos. Z doświadczenia

wynika, że częściej panuje porządek, przez który rozumie się stałość reguł

niezbędnych w procesie budowania mechanizmu sprawnego funkcjonowania

różnych podmiotów, w tym osób fizycznych i prawnych, zapewnienia właściwych

zachowań obywateli, a także tworzenia zespołu niezbędnych instytucji w każdym

państwie. Porządek w przeciwieństwie do chaosu jest wyobrażeniem pewnego stanu

idealnego i uporządkowanego. Przyjmując jako punkt wyjścia charakterystykę

sektorów gospodarki, możemy mówić o porządku gospodarczym, finansowym,

monetarnym, społecznym, agrarnym, prawnym, o porządku na rynku pracy, w

wymianie handlowej oraz o innych porządkach. Taksonomia może dotyczyć

porządku w wymienionych obszarach, ale może też obejmować kategorie i instytucje

nadrzędne, np. całe państwa, czy też globalną gospodarkę i wówczas zasadę

porządku można odnieść do całego świata.

15 Ład gospodarczy w języku niemieckim – to Wirtschaftsordnung, w języku angielskim: Economic System, Economic Order, a w języku francuskim: Le système économique.

6

Przystępując do opisania zasady ładu należy sięgnąć do prawa naturalnego.

Prawo naturalne można podzielić na prawo pozytywne i prawa przyrody. Prawo

pozytywne obejmuje reguły postępowania w sensie prawnym, natomiast prawo

przyrody może dotyczyć zarówno reguł jak i prawidłowości w przyrodzie.

Idea ładu, jako zjawiska przeciwstawnego zmienności i chaosowi, pojawiła się

historycznie bardzo dawno. I tak, jak prawa przyrody wyrażają porządek przyrody,

ograniczający jej zmienność i chaotyczność, tak prawo jako reguła postępowania

wprowadza stałość do obszaru ludzkich działań. Greckie słowo nomos (prawo)

oznaczało u Hezjoda reguły postępowania nadane ludziom przez Zeusa, a u

Heraklita teios nomos (prawo boskie) zostało utożsamione z zasadą świata.

Filozofowie antyczni przeciwstawiali sobie dwa pojęcia: prawo i chaos - tak w

przyrodzie jak i w życiu ludzi. Można przyjąć, że Cyceron był tym filozofem, który

zakończył antyczny okres rozwoju koncepcji prawa naturalnego. Uważał on to prawo

za powszechne, niezależne od woli ludzkiej, niezmienne i wieczne. Ponadto

twierdził, że prawo naturalne jest niepisane i wrodzone, a jego źródłem jest Bóg i

natura. Żyć w zgodzie z naturą polega na kultywowaniu czterech cnót, a mianowicie

mądrości, sprawiedliwości, wielkoduszności i umiarkowania16. Cyceron mówiąc o

prawie pozytywnym użył słowa ius (prawo), wskazując na związek ze

sprawiedliwością, a lex naturae uznał za fundament sprawiedliwości. Jeśli więc

prawo pozytywne ma być sprawiedliwe, to musi być zgodne z prawem naturalnym.

Tworzenie antycznej koncepcji prawa trwało ponad 700 lat i było związane z

przekonaniem o niezmienności, rozumności i wieczności kosmosu oraz

uniwersalności rządzących nim zasad.

Średniowieczne ujęcie prawa naturalnego zasadniczo nie odbiegało od

cycerońskiego. Dodatki i zmiany pochodzą głównie z tego, że Bóg teologii katolickiej

nie może być rozumiany panteistycznie. Jednolite u Cycerona prawo natury u

wybitnego myśliciela wieków średnich -Tomasza z Akwinu rozpadło się na prawo

boskie, prawo wieczne, prawo naturalne i prawo ludzkie. Prawo wieczne jest zbiorem

zasad, które istnieją w Bogu i dotyczą wszystkich bytów bez wyjątku. W ten sposób

ostateczną racją ustroju świata są właśnie te zasady, które między innymi

konstytuują naturę.

16 Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.1, Warszawa PWN 1998, s. 154 i nast. – Obserwując przyrodę stwierdzamy naturalny porządek. Odnosi się on do pór roku, rytmu dnia i nocy, flory i fauny, narodzin i śmierci. Tymi prawidłowościami, bardzo interesującymi, nie będziemy się zajmować, ponieważ ta książka poświęcona jest porządkowi gospodarczemu.

7

Zasadnicza nowość pojawiła się w racjonalizmie filozoficznym, co znalazło

wyraz w zeświecczeniu prawa naturalnego, czyli odebranie jemu genezy religijnej.

Grocjusz twierdził, że nawet Bóg nie jest władny zmienić prawa naturalnego. U

podstaw takiego podejścia leżały z pewnością zdarzenia polityczne, w tym powstanie

nowożytnych państw, a także rozwój filozofii racjonalistycznej i powstanie nowożytnej

nauki. Tacy racjonaliści jak Grocjusz, Spinoza, empirysta J. Locke przedstawiali

podobne konstrukcje prawno-naturalne. Z racjonalizmu Kartezjusza i empiryzmu

Newtona wynika, że przyroda i człowiek podlegają wiecznym, koniecznym i

niezmiennym zasadom natury17.

W tym kontekście pogląd Monteskiusza, że prawo rozumiane jako zbiór reguł

postępowania opiera się na koniecznych relacjach, wypływających z natury rzeczy,

nie może być jakąkolwiek niespodzianką. Nie jest też zaskakujące uniezależnienie

prawa naturalnego od religii, skoro każdy może odkryć jego reguły wysiłkiem

własnego rozumu. Ważnym uzupełnieniem filozofii prawa naturalnego po

racjonalizmie była neokantowska idea prawa naturalnego o zmiennej treści jako

pojęcie natury rzeczy (Natur der Sache) w niemieckim prawoznawstwie XIX i XX

wieku. W pewnym sensie był to powrót do stoicyzmu i pojmowania natury jako

pomostu między bytem i powinnością18.

Minimum treści prawa naturalnego, to próba pogodzenia pozytywizmu

prawniczego i tradycyjnej teorii prawa naturalnego. Szkoła anglosaska wprowadziła

terminy: natural rights obok natural law. Warto zauważyć, jak zmieniła się od czasu

Cycerona terminologia używana w racjonalistycznej teorii prawa naturalnego.

Rzymianie mówili o lex naturae oraz ius positivum. Pierwsze było sprawiedliwe z

istoty rzeczy i nie trzeba było tego specjalnie zaznaczać w nazwie. To, że pochodzi

ono od Boga uzasadniało użycie słowa lex. Natomiast drugie – ius positivum, bywało

sprawiedliwe lub nie było sprawiedliwe. Natomiast Tomasz z Akwinu nie

przywiązywał zbyt dużej wagi do odróżniania ius od lex.

Bóg jako ostateczny prawodawca uprawnia do mówienia o lex w każdej

dziedzinie, skoro każde prawo to ius, a iustia – to sprawiedliwość. Prawo

niesprawiedliwe nie jest bowiem prawem. Komplikacje terminologiczne są może

najprostszym świadectwem złożoności koncepcji prawno-naturalnych, ich treści i

związanych z tym trudności. Byłoby zresztą kwestią wręcz niezrozumiałą, gdyby idee

17 Zob. Z. Stawrowski, Prawo naturalne a ład polityczny, Instytut Myśli J. Tischnera, Kraków – Warszawa 2006.18 Zob. Philosophie, w: Brockhaus Enzyklopädie, t. 17, Mannheim 1992, s. 105-107.

8

o takim nasyceniu filozoficznym i politycznym były bezproblemowe. Zaczyna się to

już przy kwestii klasyfikacji teorii prawa natury, gdzie kryteria historyczne przeplatają

się z innymi kryteriami.

Najważniejszy problem rzeczowy w teorii prawa naturalnego polega na

usprawiedliwieniu jego zaleceń i nakazów. Dla teistycznych rozwiązań, zasadnicze

kwestie są rozstrzygane w teologii, jednak od Grocjusza nie wszystkim to już

wystarcza. Istniejący dylemat można ująć w następujący sposób: słowo „natura” jest

znacznie ważniejsze od wieloznacznego słowa „prawo”. Dalsze kwestie są już tego

pochodną i dlatego wielokrotnie zwracano uwagę na zadziwiające rozbieżności

pomiędzy poszczególnymi teoretykami prawa naturalnego, wychodzącymi z tych

samych lub podobnych założeń, na przykład różnice między Hobbesem i Lockiem.

Odmienne też były katalogi treści prawa naturalnego, co powodowało, że to co jedni

uważali za najzupełniej sprawiedliwe, inni uznawali za hańbiące. Takie podejście

stanowiło podstawę dla krytyki doktryn prawno-naturalnych i ich praktycznej

stosowalności. Wydaje się, że nie ma recepty na rozwiązanie sporu o prawo

naturalne, jego treść, zasięg i stosunek do prawa pozytywnego.

3.1. Harmonia, porządek i doskonałość świataPrzedstawione wyżej pojęcia natury i prawa oraz ich interakcje, skłaniają do dalszych

poszukiwań zasady harmonii, ładu i porządku w świecie. I tak, Platon był daleki od

mechanistycznego pojmowania przyrody. W przyrodzie dostrzegał on zespół

organiczny, ułożony celowo i rozumnie. Przyroda w jego rozumieniu jest materialna,

ale ma pierwiastki idealne i duchowe; istnieje w niej doskonałość idei. W takim

podejściu umacniały go odkrycia astronomiczne dokonane za jego życia przez

uczonych pitagorejskich. Skoro ziemia jest kulista, a szlaki planet okrężne, to znaczy,

że we wszechświecie panują kształty najprostsze i najdoskonalsze i że harmonia jest

zasadą jego budowy. Ciała niebieskie krążą po stałych i geometrycznie prawidłowych

szlakach, a więc wszechświatem rządzi rozum i ład.

Platon uważał, że właściwości przyrody są wówczas zrozumiałe, kiedy

przyjmie się, że przyroda jest zbudowana celowo. Cel stał się u niego podstawową

zasadą wyjaśniania przyrody. Celowość i rozumny ustrój świata kazały mu wierzyć w

istnienie bóstwa, które rozumnie zbudowało świat. Stworzony przez Boga naturalny

9

porządek rzeczy stanowi miarę, która pozwala właściwie oceniać nasze życie i nasze

dzieła19.

Dokonując skrótu historycznego i przechodząc do epoki Odrodzenia

stwierdzamy, że filozofia przyrody stała się typową postacią filozofii wyjaśniającej

porządek świata. Jeden z przedstawicieli tamtej epoki, Giordano Bruno (1548-1600),

poszukując zasady porządku świata, zakończył żywot na stosie i został spalony w

1600 roku. Z nauki Kopernika Bruno wyciągnął wniosek o nieskończoności świata,

choć sam Kopernik stał jeszcze na stanowisku, że świat jest skończony i ma Słońce

jako centrum. G. Bruno uświadomił sobie, że gwiazdy są tej samej natury co Słońce i

że granica świata jest koncepcją zupełnie niezrozumiałą. Ludzkość, co prawda, zna

tylko skończoną część wszechświata, ale kto przypuszcza, iż tyle tylko jest ciał

niebieskich, ile my widzimy, podobny jest do tego człowieka, który sądzi, że żyją tylko

te ptaki, które on widzi. Świat jest nieskończony20.

Dalej G. Bruno twierdził, że wszystko co żywe jest wolne i z tego dedukował,

że w przyrodzie panuje wolność. Z kolei, z tego przekonania wyciągnął praktyczne

konsekwencje, a mianowicie, że nikt nie ma prawa do narzucania innym

jakichkolwiek ograniczeń. Wolność stanowiła obok nieskończoności zasadniczy

element poglądu G. Bruna na świat. To prowadziło go do harmonii, czyli ładu w

świecie, jako istotnej cechy. Harmonię świata Bruno tłumaczył tym, że jest on

doskonały, a jest doskonały, bo jest obrazem Boga. Jego poglądy na porządek

świata zainspirowały filozofów następnych stuleci, między innymi Spinozę i Leibniza.

Uczeni każdej epoki powracają do dorobku swoich prekursorów i uwzględniając

postęp w wielu dyscyplinach naukowych, starają się tworzyć systemy ładu,

pozwalające zrozumieć zdarzenia epoki, w której żyją.

3.2. Istotne cechy ładu gospodarczegoŁad oznacza celowe i całościowe powiązanie samodzielnych części i elementów w

określone struktury, organizacje lub jednostki instytucjonalne. Taką definicję można

sformułować w oparciu o dotychczasowe badania. Połączone elementy nie są jednak

częścią zależną określonej całości, lecz zachowują odrębność i samodzielność, a ich

wzajemne relacje podlegają ściśle określonym nadrzędnym zasadom. Pod pojęciem

19 Z. Stawrowski, op. cit., s. 33.20 Zob. J. Brockmeier, Die Naturtheorie Giordano Brunos, Erkenntnistheoretische und naturphilosophische Voraussetzungen des frühbürgerlichen Materialismus. (1980), Campus Verlag Frankfurt, N. York. Forschung Bd.127.

10

ładu rozumie się także zespół reguł, stanowiących porządek prawny, który jest

realizowany przez centralne instytucje, to znaczy parlament, instytucje rządowe i

urzędy niższych szczebli. Porządek jest rezultatem działalności człowieka w

relacjach społecznych, przy czym indywidualne działania są koordynowane i

wzajemnie uzgadniane. W tym ostatnim przypadku porządek realizuje się w ramach

autonomicznych działań wielu jednostek. Jest to porządek działania, natomiast

wskutek planowania i wprowadzania w czyn określonych reguł prawnych powstaje

porządek prawny. Konstytuowane porządki, wskutek występowania regularności

pewnych elementów, są wynikiem faktycznych działań jednostek, a nie tylko ich chęci

i zamierzeń.

Jeżeli chodzi o ład gospodarczy, to obejmuje on m.in. następujące

fundamentalne kwestie, które stanowią konstytutywne wyróżniki każdego ładu

gospodarczego:

Kto jest właścicielem środków produkcji ?

Jaki rodzaj rynku obowiązuje ?

Jaka forma przedsiębiorstw przeważa ?

Które zasady systemu gospodarczego są bezwzględnie wiążące ?

Według jakich zasad ustalane są ceny ?

Jakie istnieją formy gospodarki pieniężnej i finansowej ?

System gospodarczy obejmuje zatem ważne decyzje ekonomiczne, dotyczące

produkcji, inwestycji, finansów, podziału i konsumpcji. Należy zauważyć, że w

istniejących typach porządku zwykle panuje równorzędność podmiotów, a władza

dysponowania dotyczy tylko rzeczy, a nie osób. Spontaniczne porządki rozwijają się

w gospodarce poprzez określone regularne działania podmiotów gospodarczych na

różnych rynkach. Wiele podmiotów gospodarczych dąży do zaspokojenia swoich

potrzeb w drodze transakcji wymiennych. Porządek rynku łączy i godzi nie tylko plany

i działania uczestników rynku, lecz za pośrednictwem cen i wymiany dostarcza

informacji na temat podaży i popytu ze strony wielu uczestników rynku. W ten sposób

są zbierane i porządkowane informacje o różnych podmiotach gospodarczych.

Ułatwia to stałe dostosowywanie podaży do zmieniających się warunków na rynkach.

Niezwykle ważne są informacje o cenach i ich zmianach w procesach wymiany

towarów i usług, dokonujących się na rynkach globalnych.

11

Ład wymaga istnienia określonych reguł, które w nowoczesnych

społeczeństwach są regułami prawnymi ustalanymi przez państwo. Przede

wszystkim jest to porządek prawa prywatnego, który ustala dla każdego podmiotu

ogólnie obowiązujące reguły. W praktyce nie może funkcjonować żaden porządek

gospodarki rynkowej bez prawnej ochrony zawartych umów i porozumień. Porządek

prawny wpływa na pozostałe porządki, w tym zwłaszcza na porządek gospodarczy.

Elementy składowe porządku można ująć w schemat, który obejmuje ważne obszary

działalności człowieka, a wśród nich m.in. kulturę, gospodarkę i politykę. Między tymi

obszarami występuje ścisła zależność.

Każdy z wymienionych porządków cechuje stosunek interakcji. Człowiek jest

bowiem równocześnie podmiotem jak i źródłem potrzeb, posiadanych uzdolnień i

specyficznych relacji w tych obszarach porządku.

4. Warunki funkcjonowania ładu gospodarczego21 ład jest niezbędną kategorią w społeczeństwie, w którym istnieje podział pracy i

specjalizacja, i w którym skutecznie funkcjonuje system wymiany oraz wzajemna

zależność podmiotów. Budowanie tych zasad i stałe ich utrzymywanie określane

jest jako ład lub porządek, jak przedstawiliśmy to powyżej. Przede wszystkim

dotyczy to ładu gospodarczego i społecznego. Ładu nie można jednak pojmować

jako sposobu ingerowania w określone rynki, np. rynek mieszkaniowy,

komunikacyjny, rolny lub inny. Ład gospodarczy obejmuje reguły, normy i instytucje,

które w długim przedziale czasu pozwalają ukształtować ramy i warunki działania

różnych podmiotów gospodarczych, a także ustalić organizację i porządek

gospodarczy państwa. Ład gospodarczy jest częścią składową ładu społecznego

państwa22.

W ujęciu morfologicznym, różne definicje koncepcji ładu gospodarczego są

kombinacją pewnej ograniczonej liczby form porządku. Jako kryterium klasyfikacji

porządków gospodarczych przyjmuje się występujące w praktyce gospodarczej

poszczególne formy planowania i kierowania gospodarką, różne formy własności,

specyficzne cechy rynków, pieniądza i finansów, cen oraz zróżnicowane formy

21 Jak na początku zaznaczyliśmy używamy zamiennie obu synonimów: ład i porządek. Porządek (w jęz. niemieckim Ordnung) był najczęściej używaną nazwą w szkole ordoliberalnej.22 Niemiecki ekonomista U. P. Ritter określa porządek gospodarczy właśnie w taki sposób: “Wirtschaftsordnung: Gesamtheit der, der (staatlichen) Gestaltung unterliegenden Normen und Institutionen, die den Rahmen alles wirtschaftlichen Handelns darstellen und die Organisation, also die Ordnung einer Wirtschaft bestimmen.“ - U. P. Ritter, Vergleichende Wirtschaftslehre, München – Wien 1997, s.99.

12

organizacyjne przedsiębiorstw23. Proces gospodarczy może być kierowany

centralnie lub z wielu ośrodków w sposób zdecentralizowany, a narzędzia produkcji

mogą stanowić własność prywatną, państwową lub spółdzielczą. Wymiana towarowa

może się dokonywać na zasadach wolnej konkurencji albo restrykcyjnych ograniczeń

monopolistycznych. Formy porządku politycznego i ekonomicznego są przez

państwo ustalane w konstytucji oraz w regulacjach kodeksowych.

Z doświadczeń historycznych wiadomo, że ład godny człowieka nie powstaje

sam z siebie, czy też przez jakieś przypadkowe zdarzenia, ale wymaga świadomego,

racjonalnego i politycznego działania. W ten sposób można stwierdzić, że ustalenie

zasad ładu wewnętrznego należy do kompetencji państwa. W tym kontekście mówi

się o zasadach ładu etycznego, moralnego, prawnego i instytucjonalnego. Ład w

społecznej gospodarce rynkowej obejmuje decyzje i działania podmiotów

gospodarczych realizowane w taki sposób, że istota społecznej gospodarki rynkowej

zostaje stale zachowana. Z analizy prac W. Euckena wynika, że zasady ładu

społecznego, politycznego, prawnego, gospodarczego i kulturalnego charakteryzują

się ścisłymi wzajemnymi powiązaniami. Zatem generalny ład na poziomie państwa

decyduje o tym, jak poszczególne porządki w społeczeństwie są zorganizowane i w

jaki sposób mają być realizowane i koordynowane. Ludwig Erhard uważał, że ład

wymaga konsekwentnej polityki stanowiącej monolit (jak to określał: „z jednego

odlewu” lub z jednej formy), czyli ma to być nadrzędny porządek wolny od

wewnętrznych sprzeczności. Nieodzownym warunkiem wewnętrznej spójności ładu

są jednakowe reguły obowiązujące każdy podmiot.

Naczelną zasadą społecznej gospodarki rynkowej jest porządek konkurencji

oparty o zasady państwa prawa, w którym bezwzględnie obowiązuje prawo a nie

arbitralne decyzje urzędników. Władza polityczna i ekonomiczna państwa jest

stopniowo ograniczana, a podmioty zyskują coraz większą niezależność działania.

Innymi słowy, państwo gwarantuje ramy prawne i organizacyjne dla sprawnego

funkcjonowania konkurencji, bez której nie może istnieć gospodarka rynkowa.

Porządek konkurencji, obowiązujący w społecznej gospodarce rynkowej,

polega na takich podstawowych zasadach, jak wolność, suwerenność i

samorealizacja. Porządek konkurencji obejmuje też takie istotne kategorie, jak

23 Zob. A. Schüller i H.-G. Krüsselberg (wydawcy), Grundbegriffe zur Ordnungstheorie und politischen Ökonomik, Marburg 1992 oraz G. Gutmann, Volkswirtschaftslehre. Eine ordnungstheoretische Einführung, op. cit., s. 160 i nast.

13

własność prywatna, odpowiedzialność za podejmowane decyzje, wolność zawierania

umów, stabilny pieniądz, stabilna polityka gospodarcza, wolny handel, swoboda

wykonywania wyuczonego zawodu. Do tego trzeba dołączyć bezpieczeństwo

społeczne jednostki oraz instytucje odpowiedzialne za infrastrukturę i ochronę

środowiska24.

Ład w państwie jest ukierunkowany na długookresową ochronę

poszczególnych rodzajów porządku z zastosowaniem określonych reguł, zasad,

norm, instytucji. Nie może on jednak oznaczać szczegółowego kierowania

poszczególnymi procesami gospodarczymi. W społecznej gospodarce rynkowej

priorytet ma porządek i „myślenie według zasad porządku”, jak określał to W.

Eucken, przed zarządzaniem procesami gospodarczymi. W gospodarce rynkowej

obowiązuje zasada subsydiarności, zgodnie z którą im bardziej skuteczny jest

porządek konkurencji, tym rzadziej potrzebne są interwencje ze strony instytucji

państwa. Innymi słowy, państwo może wpływać na ustalanie zasad, ale nie może

bezpośrednio kierować poszczególnymi procesami gospodarczymi. Konieczne jest

więc wyraźne rozgraniczenie pomiędzy zasadami i procesami.

Dla polskiego Czytelnika istotne jest zauważenie tych różnic, na które

zwracają uwagę twórcy społecznej gospodarki rynkowej. Z jednej strony porządek

gospodarczy nie oznacza automatyzmu, natomiast wymaga od państwa stałej i

roztropnej troski o ten porządek. Do tego jednak potrzebne jest silne państwo, które

skutecznie realizuje zasady porządku i ogranicza supremację władzy gospodarczej,

poszczególnych ministerstw i innych instytucji. Z drugiej strony państwo powinno

samo się ograniczać, aby gwarantować podmiotom swobodę działania i

podejmowania indywidualnych decyzji. Z tego względu państwo ma unikać

permanentnych ingerencji w gospodarkę, ale równocześnie powinno gwarantować

niezwykle ważną w gospodarce rynkowej autonomię banku centralnego w zakresie

polityki pieniężnej.

Te różnice można zauważyć w przypadku wolnej konkurencji, gdzie z jednej

strony konieczne są społeczne instytucje, wyrównujące istniejącą nierówność wśród

obywateli, aby umożliwić godną egzystencję osobom chorym lub pozostającym

okresowo bez pracy, podczas gdy z drugiej strony trzeba starać się nie naruszyć

zasad gospodarki rynkowej. Chodzi tu między innymi o szereg istotnych społecznych

aspektów, a wśród nich o uwzględnianie podeszłego wieku obywateli, ich chorobę,

24 W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, op. cit., s. 245 i nast.

14

bezrobocie. W sprawnie funkcjonującym rynkowym systemie ekonomicznym muszą

być utrzymywane silne zachęty do podejmowania własnych inicjatyw, troska o siebie

samego i odpowiedzialność za siebie oraz własną egzystencję.

Specyficzne i istotne cechy społecznej gospodarki rynkowej, które wyżej

przedstawiliśmy, zawarte są w poniższym schemacie nr 1. Podane w schemacie

cechy zostały przejęte do modelu społecznej gospodarki rynkowej w Polsce m.in. z

modelu niemieckiej społecznej gospodarki rynkowej. Wiele elementów tej gospodarki

spotyka się w modelach tzw. gospodarek liberalnych. I tak, ustawy antymonopolowe

istnieją w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, redystrybucja dochodów jest

dość powszechnie stosowana wraz z progresywną skalą podatkową. Nie ma

natomiast w gospodarce liberalnej równych szans na zdobycie wykształcenia i

zrobienie kariery zawodowej przez wszystkich obywateli. W ten sposób łatwo można

zauważyć subtelne różnice występujące w różnych modelach gospodarki rynkowej,

nie zawsze przez wszystkich dostrzegane.

Schemat nr 1Synteza specyficznych cech społecznej gospodarki rynkowej

15

Kontrolowana konkurencja (ustawy antymonopolowe)

Podział dochodów nierównomierny, ale

wyrównywany progami podatkowymi

Społeczna gospodarka

rynkowa

Społeczne bezpieczeństwo

(gwarantuje państwo osobom chorym, starym)

Równe szanse zdobycia wykształcenia i dostępu

do zawodu

Sprawiedliwe stosunki pomiędzy pracodawcą i

pracownikiem

Źródło: opracowanie własne

Ład w społecznej gospodarce rynkowej musi łączyć rynkową efektywność ze

społecznym wyrównaniem różnic i ma prowadzić do połączenia wolności z

odpowiedzialnością społeczną, które razem odpowiadają etycznym zasadom

społecznej gospodarki rynkowej.

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że społeczna gospodarka rynkowa nie jest

żadnym dogmatem, ani także zamkniętą i skostniałą koncepcją. Z tego powodu

poddawana jest ona stałej weryfikacji. Zasadnicze ramy społecznej gospodarki stale

obowiązują, ale równocześnie pozwalają uwzględniać nowe bieżące potrzeby

społeczne w ramach obowiązującego porządku politycznego i gospodarczego

poszczególnych państw25.

Obecnie przedstawimy ważne dla naszych badań zagadnienie polityki ładu

gospodarczego.

5. Różne definicje polityki ładu gospodarczego26

Zanim poniżej przedstawimy różne definicje polityki porządku, najpierw zastanowimy

się nad istotnymi cechami tej polityki w ujęciu niemieckiej szkoły ordoliberalnej.

Kwestią tą zajmowało się wielu uczonych tzw. Szkoły Fryburskiej, a wśród nich także

Walter Eucken i dlatego przede wszystkim sięgniemy do jego dorobku27.

5.1. Co znaczy polityka porządku w ujęciu W. Euckena ?Podstawowe pytanie, które należy najpierw postawić, to czym jest polityka porządku?

Jak można wpływać na coraz potężniejsze siły gospodarcze w krajach wysoko

rozwiniętych, aby nie zagrażały one funkcjonowaniu demokracji i zasadom

nowoczesnego państwa prawa? W jaki sposób można ograniczać coraz bardziej

masowe bezrobocie oraz szerzące się w świecie ubóstwo? Jak oddziaływać na

gospodarkę światową, aby zahamować proces ekologicznej degradacji i zagłady

naszej cywilizacji?

W dorobku naukowym W. Euckena można znaleźć kilka propozycji

rozwiązania problemów, które w ostatnich latach przyniósł proces globalizacji 25 Zob. T.T.. Kaczmarek, P. Pysz, Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2004.26 Zob. E. Mączyńska, P. Pysz red., Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa wobec wyzwań współczesności, PTE Warszawa 2013.27 Por. P. Piotr, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo

16

gospodarki światowej. Ordoliberalizm i tzw. Szkoła Fryburska od samego początku

zajęły się problemem nadmiernej władzy instytucji ekonomicznych w państwie28. Od

samego początku W. Eucken uznany został w Niemczech za autorytet legitymizujący

społeczną gospodarkę rynkową.

Prowadzona od początku lat 90. XX wieku dyskusja nad zjawiskiem

globalizacji i zupełnie nowym procesem transformacji porządku gospodarczego w

postkomunistycznych krajach Europy Środkowo-Wschodniej spowodowała znaczne

zainteresowanie ordoliberalizmem i polityką porządku. To wywołało także potrzebę

przetłumaczenia najważniejszych prac W. Euckena na język rosyjski, chiński,

portugalski i polski29. Warto odnotować, że przez ostatnich kilkadziesiąt lat koncepcję

polityki porządku gospodarczego zastępowano pojęciem polityki ekonomicznej.

W ekspertyzach opracowanych przez Euckena w latach trzydziestych

ubiegłego wieku na temat konieczności zlikwidowania koncernów w Trzeciej Rzeszy,

stwierdzał on jednoznacznie, że nie chodzi o walkę z nadużyciami popełnianymi

przez koncerny, ale o faktyczne ich rozwiązanie30. Dla osiągnięcia tego celu, należało

stworzyć zasady nowego ładu gospodarczego, ponieważ w połowie XX wieku fiasko

poniosły zarówno koncepcje zarządzania stosowane w „wolnej” gospodarce jak i w

centralnie zarządzanej gospodarce. Okazało się bowiem, że „wolna” gospodarka

rynkowa wcale nie była wolna dla większości obywateli. Pod hasłem „wolności rynku”

największe korzyści osiągały koncerny, a to sprawiało, że gwałtownie postępowała

koncentracja zarówno aktywów jak i władzy ekonomicznej i politycznej. Duże grupy

przedsiębiorców kontrolowały rynki i równocześnie ograniczały ich „wolność” przez

porozumienia kartelowe, fuzje, alianse, dumping cenowy i tym podobne posunięcia.

Podobne im duże grupy interesów są także współcześnie w stanie ograniczać

demokrację i struktury prawne państwa, a także ograniczać wolne decyzje

konsumentów. Koncentracja władzy na rynkach lokalnych i globalnych zmierza do

ograniczania wolności osób fizycznych i prawnych.

Z tego powodu W. Eucken postulował, aby polityka państwa zmierzała do

rozwiązania gospodarczych grup interesów. Dla Euckena miała to być regulacja na

kształt wyboru określonej formy rządzenia państwem. Jak dla demokratycznej

28 Teorii porządku poświęcona została praca W. Euckena pt. Grundlagen der Nationalökonomie, Jena 1940, a kwestią polityki porządku zajął się W. Eucken w książce pt. Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Tübingen 1951.29 Por. Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce, pod red. E. Mączyńskiej i P. Pysza, PTE Warszawa 2003.30 Por. W. Eucken, Konzernentflechtung und Kartellauflösung, Freiburg 1947, s.9. – Ekspertyza dla Comité d’ Etudes Economiques.

17

wolności w państwie podstawą jest równe prawo wyborcze dla wszystkich obywateli,

tak dla indywidualnej wolności wszystkich podmiotów gospodarczych jest swoboda

konkurowania na rynkach.

Porządek konkurencji pozwala osiągnąć dwa cele. Po pierwsze, na

mechanizm cenowy oddziałuje nie tylko wybrana mniejszość, ale wszyscy uczestnicy

rynku. Warunkiem jednak jest pełna konkurencja, czyli że wszyscy uczestnicy rynku

mają możliwość wpływania na ustalanie reguł gry na rynku. I po drugie, potrzebny

jest system gospodarczy, który nie będzie zagrażał demokracji i porządkowi

prawnemu państwa. Zatem chodzi o wzajemne bezkolizyjne powiązania

najważniejszych porządków w państwie, w tym porządku politycznego,

ekonomicznego i kulturalnego. Polityka porządku jest logiczną konsekwencją

faktycznego podziału władzy wewnątrz państwa. Euckenowi chodziło nie tylko o

zakazy, ale o pozytywną politykę ekonomiczną31. Z tego powodu postulował

gruntowną rewizję regulacji prawnych, w tym prawa patentowego, handlowego i

wprowadzenie odpowiedzialności podmiotów gospodarczych za podejmowane

decyzje. Głosił, że należy jednoznacznie unikać gry pozorów. Jeżeli chodzi o przyszły

porządek w powojennych Niemczech, to sugerował likwidację karteli, trustów,

syndykatów i wszystkich innych form monopolu. Uważał także za niezbędne

wprowadzenie zakazu przenikania do Niemiec koncernów międzynarodowych. Jak

można łatwo zauważyć, postulaty Euckena zostały zlekceważone. Firmy

transnarodowe są przyciągane różnego rodzaju ułatwieniami, w tym subwencjami

bezpośrednimi lub pośrednimi przez rządy wielu państw, w tym także przez Niemcy.

Małe firmy narodowe mają ograniczone szanse przetrwania w zmonopolizowanej

gospodarce. Stąd płynie potrzeba wspierania małych i średnich przedsiębiorstw ze

strony rządów w zakresie podatków, zapewnienie łatwego dostępu do surowców,

środków produkcji oraz zamówień publicznych.

W. Eucken rozwinął teorię godnego społeczeństwa, powstałą w wieku

Oświecenia i burżuazyjnej rewolucji, jednak przy zastosowaniu zasad

ekonomicznych społeczeństwa uprzemysłowionego32. Warto wspomnieć, że szkoła

ordoliberalna nie była tylko nurtem wyłącznie europejskim, ponieważ Henry Simons

31 Por. W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 6 wydanie, Tübingen 1990, s. 334.32 Por. także J. K. Galbraith, Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, PTE Dom Wyd. Bellona Warszawa 1999.

18

w latach trzydziestych ubiegłego wieku głosił podobne poglądy w Stanach

Zjednoczonych33.

Po scharakteryzowaniu poglądów Euckena, jednego z twórców podstaw

społecznej gospodarki rynkowej, obecnie przedstawimy inne znane definicje polityki

porządku. W literaturze niemieckiej znaleźć można wiele różnych definicji, które

określają przedmiot polityki porządku. Jeden z niemieckich ekonomistów, E.

Tuchtfeld twierdzi, że w polityce porządku chodzi o jedną z podstawowych kwestii, a

mianowicie o ustalenie, w ramach jakiego systemu ekonomicznego koordynowane

są indywidualne plany działania podmiotów gospodarczych34. Według innego autora,

mianowicie U. Teichmanna, polityka ładu gospodarczego pozwala ustalać reguły,

według których koordynowana jest działalność podmiotów gospodarczych w

gospodarce rynkowej35. Natomiast M. Streit opisał politykę porządku w następujący

sposób: punktem wyjścia działalności państwa jest w pierwszej kolejności porządek

prawny jako ważna część instytucjonalnej infrastruktury. W związku z tym politykę

porządku można zdefiniować jako instytucjonalną infrastrukturę, wprowadzającą

specyficzny ład gospodarczy, która zapewnia jego sprawne funkcjonowanie i

rozwój36. Innymi słowy, polityka gospodarcza to zespół działań podejmowanych

przez państwo w celu urzeczywistnienia ładu gospodarczego i związanych z nim

celów. Według D. Cassela przedmiotem polityki porządku jest kształtowanie zasad

etycznych, prawnych i instytucjonalnych zachowań podmiotów gospodarczych oraz

decydentów, którzy podejmują decyzje polityczne w państwie37.

Politykę porządku można określać w sposób normatywny albo pozytywny.

Aspekt normatywny zmierza w kierunku określenia podstawowych norm i wartości

oraz urzeczywistnienia określonego systemu ekonomicznego. Natomiast aspekt

pozytywny uwzględnia przede wszystkim perspektywę formalno-prawną, znajdującą

zastosowanie w każdym systemie ekonomicznym. W Niemczech politykę porządku

traktuje się na równi z koncepcją porządku konkurencji oraz zasad społecznej

gospodarki rynkowej. Cele polityki porządku niekiedy poddawane są krytycznej

33 Zob. H. Simons, A Positive Program for Laisse Faire, University of Chicago Press 1934.34 E. Tuchfeldt, Grundlagen der Wirtschaftspolitik, w: O. Issing (wydawca), Allgemeine Wirtschaftspolitik, München 1993, s. 2.35 Por. Valens Grosses Wirtschaftslexikon, t. 1, München 1987, s. 262 oraz G. Gutmann, Volkswirtschaftslehre. Eine ordnungstheoretische Einführung, Verlag W. Kohlhammer Stuttgart Berlin Köln 1993.36 Por. M.E. Streit, Theorie der Wirtschaftspolitik, 4 wyd., Düsseldorf 1991, s. 57. – Definicja Streita brzmi: „Wirtschaftspolitik ist die Gestaltung der Wirtschaftsordnung sowie die Einflussnahme auf die Struktur, den Ablauf und die Ergebnisse gesellschaftlichen Wirtschaftens durch staatliche Instanzen nach politisch bestimmten Zielen.“37 Zob. D. Cassel, Wirtschaftspolitik als Ordnungspolitik, München 1988, s. 313.

19

ocenie, ponieważ obejmują pewne wartości, których nie wszyscy członkowie

określonej społeczności chcą bezwarunkowo zaakceptować.

5.2. Funkcje polityki ładu gospodarczegoZ tego co wyżej przedstawiliśmy wynika, że polityka gospodarcza to zespół działań

podejmowanych przez państwo w celu urzeczywistnienia ładu gospodarczego i

związanych z nim celów. Zatem celem polityki porządku jest przedstawienie

określonego systemu społecznego i ekonomicznego jako optymalnego wśród wielu

różnych modeli oraz wskazanie zasad planowania i realizowania ustalonych zadań.

Zakres i treść polityki porządku w różnych systemach gospodarczych nie są

identyczne, jednak we wszystkich systemach państwo wykonuje swoje funkcje

dotyczące porządku gospodarczego. Głównym zadaniem państwa w obszarze

polityki porządku w gospodarce rynkowej jest zapewnienie porządku konkurencji

podmiotom gospodarczym.

W zglobalizowanej gospodarce polityka porządku obejmuje odpowiedzialność

za tworzenie instytucjonalnych i prawnych ram, które mają umożliwiać zarządzanie

także ekstremalnymi sytuacjami, do których zalicza się recesję i boom gospodarczy.

Ma ona zapewnić równomierny wzrost gospodarczy, stabilny pieniądz i prowadzić do

syntezy zarządzania globalną gospodarką. Nieodzowne jest zatem tworzenie

sprawnie działających instytucji i ustalenie zasad strukturalnego planowania w celu

zbudowania optymalnej struktury światowej gospodarki i równowagi na rynkach. Jest

to zadanie dość trudne do wykonania.

Wielu współczesnych uczonych zwraca uwagę na wewnętrzne sprzeczności

występujące we współczesnej fazie procesu globalizacji. I tak, Jadwiga Staniszkis

uważa, że globalizacja, wchłaniając i powierzchownie integrując coraz to nowe

gospodarki, równocześnie samą siebie destabilizuje38. Kiedy bowiem wszystkie kraje

znajdują się w tej samej fazie cyklu ekonomicznego, to osłabieniu ulegają

mechanizmy samoregulacji, a następujące kryzysy są coraz to gwałtowniejsze. W

obecnej fazie globalizacji nasila się konflikt między geoekonomią i geopolityką.

Globalizacja wpływa również na przekształcanie się modelu władzy w samym jej

centrum, czyli w Stanach Zjednoczonych. J. Staniszkis uważa, że wyłaniający się

obecnie globalny system sieciowego rządzenia jest próbą rozciągnięcia na

przestrzeń międzynarodową amerykańskiego modelu federacji, a tradycyjna formuła

38 J. Staniszkis, O władzy i bezsilności, Wydawnictwo Literackie Kraków 2006, s. 162 i następne.

20

federacji przekształca się w formułę neoimperium. Do tej kwestii powrócimy w

następnych rozdziałach tej książki.

W społecznej gospodarce rynkowej instytucje rządowe i partie polityczne

wykorzystują politykę porządku między innymi do tworzenia takich zasad

redystrybucji, które pozwolą zapewnić funkcjonowanie społecznego systemu

bezpieczeństwa obywateli oraz będą stanowić ochronę przed ryzykiem związanym z

utratą miejsca pracy i pogorszeniem warunków życia. Niestety, te zagadnienia

pozostają poza sfera zainteresowań globalnej gospodarki.

Reasumując, porządek gospodarczy obejmuje reguły, normy i instytucje, które

stanowią ramowe wytyczne ekonomicznych decyzji i działań podmiotów,

uczestniczących w grze gospodarczej. Zatem czynności i kategorie, które pozwalają

określić dany porządek gospodarczy, to: planowanie, kierowanie, przyjęta forma

(lub formy) własności, rynek, cena, pieniądz, system finansowy i forma organizacyjna

przedsiębiorstwa. W zależności od przyjętego porządku gospodarczego tych

kategorii może być odpowiednio dużo. Taksonomię oraz wybrane kombinacje ładu

gospodarczego prezentujemy w poniższej tabeli, w której pokazano także całokształt

procesów, które doprowadziły do powstania tych form porządku.

Tabela Taksonomia różnych form ładu gospodarczego

Formy ładu gospodarczego

Formy podstawowe Cechy specyficzne oraz zasady

Planowanie 1. Planowanie

zdecentralizowane

(kierowanie procesami

gospodarczymi przez rynki

i ceny)

2. Centralne planowanie

- wolność działania

- kapitalistyczna gospodarka

rynkowa

- społeczna gospodarka rynkowa

- państwo dobrobytu

- planowanie

- pełne mikroekonomiczne

sterowanie

- centralne planowanie

z ograniczoną wolnością

21

konsumpcji

- centralne planowanie

z ograniczoną wolnością

produkcji

Własność 1. Prywatna

2. Kolektywna

-określenie prawa dysponowania,

korzystania i przenoszenia na osoby

prywatne z różnym stopniem

ograniczenia (wyłączna własność

prywatna, dzierżawa, użytkowanie)

- określenie prawa własności z różnym

stopniem ograniczenia dla:

- grup (kolektyw pracowniczy,

spółdzielcy)

- organów państwowych

(zjednoczenia, ministerstwa)

- podmiotów publicznych (urzędy,

rady)

Przedsiębiorstwo 1. Formy prawne

2. Formy

podejmowania

decyzji

3. Formy ustalania

celów

- spółki cywilne

- spółki kapitałowe

- przedsiębiorstwa publiczne,

komunalne

- zakłady państwowe

- wyłączna decyzja właściciela

- współdecydowanie przez

pracowników

- kolektywne podejmowanie

decyzji

- zasada pokrywania kosztów

- zasada osiągania zysku

- zasada dochodów

22

- zasada wykonywania planu i

premiowania

Budżet 1. Prywatne budżety

2. Budżety urzędów

3. Budżety publiczne

1. Pojedyncza osoba lub rodzina

2. Stowarzyszenia i związki

3. Publiczne budżety gmin, landów

lub federacji

Rynek 1. Formy rynku

2. Formy ustalania cen

1. Według liczby uczestników

rynku: konkurencja, oligopol,

monopol

2. Kolektywne ustalanie cen:

- przez związki albo

przedsiębiorstwa (ustalanie cen

kartelowych)

- przez urzędy państwowe

(opłaty, ceny państwowe, ceny

minimalne i maksymalne)

Pieniądz 1. Formy tworzenia

pieniądza

2. Formy dostarczania

pieniądza

- Towar jako pieniądz (monety

złote srebrne, skóry)

- pieniądz jako równowartość

usług świadczonych przez

dłużników (weksel handlowy,

skarbowy)

- kredytodawca tworzy pieniądz

(banknoty emitowane przez

bank centralny, inne papiery

wartościowe)

- prywatne i konkurencyjne

dostarczanie pieniądza

- państwowy monopol emisyjny

połączony z:

- jednostopniowym systemem

23

bankowym,

- dwustopniowym systemem

bankowym i zależnym bankiem

centralnym

- dwustopniowy system bankowy

z niezależnym bankiem

centralnym

Handel zagraniczny

1. Formy porządku

handlu

zagranicznego

2. Formy porządku

walutowego

- wolność obrotu towarami,

usługami i kapitałem (wolny

handel)

- ograniczanie wolnego handlu

zagranicznego (kartele lub

monopole, ograniczające

eksport i import; ewentualnie

samoograniczenie)

- państwowe ograniczanie handlu

zagranicznego (cła, kontyngenty

i zakazy przywozu lub wywozu)

- państwowy monopol handlu

zagranicznego

- swoboda dokonywania płatności

(wymienialność walut) – przy

stałych lub zmiennych kursach

- ograniczanie płatności (kontrola

ruchu kapitałów, wiele kursów

wymiany)

- Państwowe przydziały dewiz

Źródło: opracowano na podstawie: A. Schüller, H.G. Krüsselberg (red.),

Grundbegriffe zur Ordnungstheorie und politischen Ökonomik, Marburg 1992, s.8-9.

24

6. Streszczenie esejuW eseju tym dokonaliśmy podsumowania analizy i opisu złożonej kategorii ładu

gospodarczego. Stwierdziliśmy, że system gospodarczy to idealna struktura, która

reguluje całość relacji pomiędzy podmiotami produkującymi i konsumującymi. Na tej

podstawie powstają między nimi sprzężenia zwrotne, co w konsekwencji prowadzi

do ukształtowania procesu gospodarczego, który reguluje produkcję, dystrybucję,

konsumpcję towarów i usług w całej gospodarce39.

Proces informacyjny i decyzyjny w ramach określonego porządku

gospodarczego obejmuje następujące fazy: pozyskanie informacji, jej przetworzenie

i przekazanie zainteresowanym podmiotom, opracowanie planu działania,

przygotowanie i podjęcie decyzji, a następnie koordynację podjętych działań i ich

kontrolę. W kontekście tych kolejnych faz należy uwzględnić indywidualne

zachowania podmiotów gospodarczych. Spójny system zależy od wielu czynników, w

tym między innymi od złożonych czynników społecznych, politycznych,

ekonomicznych, kulturowych, prawnych, instytucjonalnych, a także przyrodniczych.

39 Por. R. Gilpin, Global Political Economy. Understanding the International Economic Order, Princeton and Oxford 2000.

25