Inwentarze i spisy bibliotek klasztorów dominikańskich skasowanychw guberniach zachodnich

Hereditas Monasteriorum vol. 1, 2012, s. 141172

o. Marek MIAWICKI OPDominikaski Instytut Historyczny w Krakowie

Inwentarze i spisy bibliotek klasztorw dominikaskich skasowanych w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w.

Stan rde i miejsca ich przechowywania*

Biblioteki s wanym miejscem, dziki ktremu tworzy si i ksztatuje kultura zarwno jednostki, jak i caych wsplnot. W tradycji dominikaskiej biblioteka zajmuje szczeglne miejsce jako nieodzowny element studiw, na ktre przecie zakon kadzie duy nacisk. Std te biblioteki byy zakadane zaraz po fundacji klasztoru, a dotyczyo to zwaszcza tych wsplnot zakonnych, w ktrych mieciy si zakonne szkoy1. Zatem wraz z pojawia-niem si wsplnot dominikaskich na ziemiach polskich zaczy tworzy si ksigozbiory biblioteczne, ktre byy nieodcznym elementem ycia dominikaskiego. Zrozumiae jest, e inne i bardziej bogate ksigozbiory posiaday te klasztory, ktre w swoich murach mie-ciy nowicjat, a tym bardziej domy studiw. W maych klasztorach, ktrych byo duo na ziemiach polskich w okresie owiecenia, znajdoway si niewielkie ksigozbiory, zoone zazwyczaj z najpotrzebniejszych ksiek, gwnie potrzebnych do pracy kaznodziejskiej.

W naszych rozwaaniach skupimy si jedynie na bibliotekach tych klasztorw, ktre po roz-biorach Polski znalazy si na terenie Cesarstwa Rosyjskiego (na tzw. Ziemiach Zabranych). A trzeba zaznaczy, i na tych terenach zakon w. Dominika posiada a 86 klasztorw. Wszystkie one zostay zlikwidowane przez wadze rosyjskie, tak e do 1914 r. nie przetrwa aden z nich2. Wraz z klasztorami ucierpiay majtki, dziea sztuki, ksigozbiory i archiwa. Ich rozproszenie sprawia trudno dotarcia do nich. Wiele po prostu przepado bezpow-rotnie w wyniku zniszcze. Jednym z waniejszych zagadnie jest poznanie ksigozbiorw

* Praca naukowa nansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 20122016. Scientic work nanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the National Programme for the Development of Humani-ties in the years 20122016.Za wszelk pomoc w dotarciu do rde z archiww litewskich, biaoruskich i ukraiskich pragn podzikowa dr Lilii Kowkiel z Krakowa, dr Iwonie Pietrzkiewicz z Krakowa, dr Jolancie Gwiodzik z Katowic, dr Natalii Sinkevych z Kijowa i prof. Arvydasowi Paceviiusowi z Wilna.

1 Zob. A. POTOCKI, Biblioteka w dominikaskim studium, Teol, 18, 2002, 2, s. 159169; R. SZPOR, Biblioteka i archi-wum wiadkami ycia wsplnoty dominikaskiej, ycie i Myl, 27, 1977, 10, s. 4556; P. MURRAY, Eat the Book. Study in the Dominican Tradition, Angelicum, 81, 2004, 2, s. 405430.

2 O sytuacji klasztorw dominikaskich na Ziemiach Zabranych zob. M. MIAWICKI, Pooenie klasztorw domi-nikaskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 17951914, [w:] A. BARCIAK (red.), wity Jacek Odrow i dominikanie na lsku, Katowice 2008, s. 331363.

142 o. Marek MIAWICKI OP

klasztornych, ktre wiadcz o kulturze umysowej mieszkajcych w klasztorach zakonni-kw. Rozmiaru zniszcze zasobw bibliotecznych nie tylko zakonu dominikaskiego, ale w ogle zakonw przez wadze trzech pastw zaborczych nigdy nie da si dokadnie po-zna. Ale kwerenda rdowa pozwala przynajmniej w pewnym stopniu przyjrze si tym zniszczeniom.

rdami, ktre przynajmniej w jakim stopniu mog nam pomc w poznaniu stanu bi-bliotek i zarazem zniszcze spowodowanych przez kasaty, s inwentarze bibliotek klasz-tornych3. Tworzone one byy zazwyczaj przez klasztornych bibliotekarzy, a take przez wizytatorw klasztorw czy urzdnikw, ktrzy dokonywali inwentaryzacji kasowanego majtku klasztornego w kocu XVIII i w XIX w. Dlatego te rda te s bardzo cenne dla ba-dacza dziejw bibliotek klasztornych, czy szerzej kultury ksiki w klasztorach. Tym bar-dziej jak zaznacza Arvydas Paceviius, badacz dziejw bibliotek klasztornych na Litwie e jedynym ladem istnienia klasztornych ksigozbiorw s wanie inwentarze i katalogi biblioteczne4. W naszych rozwaaniach zatem chcemy si przyjrze, jaki jest stan zachowa-nia tego typu rde dla bibliotek klasztorw dominikaskich, ktre niegdy znajdoway si na Ziemiach Zabranych Imperium Rosyjskiego, a pniej ulegy likwidacji i rozproszeniu albo zniszczeniu. Zagadnienie jest o tyle wane, i bez tej wiedzy trudno gbiej opraco-wa badania powicone kulturze ksiki czy w ogle kulturze umysowej w klasztorach.

Zastanawiajc si nad stanem zachowania interesujcych nas rde, ju tu warto zaznaczy, i obecnie jest sporo prac dotyczcych wanie tego zagadnienia. Szczegln uwag nale-y zwrci na opracowania Marii Pidypczak-Majerowicz5, Edwarda Ryckiego6, a przede

3 Wicej zob.: J. SKOCZEK, Inwentarze biblioteczne jako rdo do dziejw kultury Polski epoki Odrodzenia, Sprawo-zdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, 21, 1957, s. 267270; K. WARDA, Inwentarze bibliotek klasztornych jako rdo do dziejw ksiki polskiej w XIX w., Studia o Ksice, 15, 1985, s. 115123; B. BIEKOWSKA, Inwentarze ksi-gozbiorw prywatnych jako rdo do bada nad dziejami czytelnictwa, ibidem, t. 18, Wrocaw 1989, s. 6575; K. MIGO, Dawne katalogi biblioteczne jako rdo wiedzy o kulturze ksiki, Roczniki Biblioteczne, 49, 2005, s. 301310.

4 A. PACEVIIUS, Biblioteki klasztorne na Litwie w kocu XVIII i pierwszej poowie XIX wieku: stan rozwj losy, [w:] H. GAPSKI, J. KOCZOWSKI (red.), Zakony i klasztory w Europie rodkowo-Wschodniej XXX wiek. Materiay z midzynaro-dowego seminarium pt.: Atlas ruchu zakonnego w Europie rodkowo-Wschodniej XXX wiek. Lublin, 2527 listopada 1993, Lublin 1999, s. 372.

5 M. PIDYPCZAK-MAJEROWICZ, Stan bada nad bibliotekarstwem zakonnym na ziemiach litewsko-koronnych Rze-czypospolitej XVIIXVIII w. Komunikat, Sprawozdania Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, 4445, 1989/1990, s. 8991; eadem, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVIIXVIII wieku (Acta Universitatis Wratislaviensis, 1815, Bibliotekoznawstwo, 20), Wrocaw 1996; eadem, rda do dziejw bibliotek zakonnych w zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Wilnie i Lwowie, Sprawozdania Wrocaw-skiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, 51, 1996, s. 1921; eadem, Katalogi bibliotek zakonnych na Biaorusi we wspczesnych zbiorach rkopimiennych, [w:] J. GWIODZIK, J. MALICKI (red.), Wsplnota pamici. Studia z dziejw kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Liber Amicorum, 1), Katowice 2006, s. 215227; eadem, Badania proweniencyjne w zbiorach starych drukw bibliotek naukowych w Polsce i na Biaorusi, [w:] J. GWIODZIK, E. RYCKI (red.), Kultura ksiki ziem wschodniego i poudniowego pogranicza Polski (XVIXX wiek). Paralele i rnice (Prace Naukowe Uniwersytetu lskiego w Katowicach, 2262), Katowice 2004, s. 457462; eadem, Inwentarze bibliotek zakonnych w biaoruskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Misku, Z Bada nad Ksik i Ksigozbiorami Historycznymi, 1, 2006, s. 916.

6 E. RYCKI, Materiay rdowe do dziejw polskiej ksiki w archiwach i bibliotekach Lwowa, Kijowa, Miska i Wil-na, Roczniki Biblioteczne, 31, 1987, 2, s. 305317; idem, Inwentarze rkopimienne bibliotek oraz inne materiay dotyczce dziejw polskiej ksiki na kresach dawnej Rzeczypospolitej, Roczniki Biblioteczne, 39, 1995, 12, s. 143

Inwentarze i spisy bibliotek klasztorw dominikaskich skasowanych w guberniach... 143

wszystkim spisy inwentarzy autorstwa Urszuli Paszkiewicz7. Wikszo waniejszych pol-skich ksinic rwnie prezentuje posiadane u siebie inwentarze i katalogi bibliotek, w tym rwnie klasztornych8. Tomasz Makowski natomiast, omawiajc rkopisy dominikaskie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, wymienia rkopimienne inwentarze kilku klasztorw, ale gwnie z terenw zaboru austriackiego9. Bogaty materia rdowy zosta wykorzystany take w pracach Iwony Pietrzkiewicz10 i Jolanty Gwiodzik11. Ciekawy prze-

149; idem, O bibliotekach na Podolu w pierwszej poowie XIX wieku (na podstawie materiaw Rosyjskiego Pastwo-wego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu), [w:] A. JURECZKA, F. LENIAK, Z. NOGA (red.), Ksiga Jubileuszowa profesora Feliksa Kiryka (Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia, 21, Studia Historica, 3), Krakw 2004, s. 405 411.

7 U. PASZKIEWICZ, Rkopimienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 15531939) (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria B, Wsplne Dziedzictwo), Warszawa 1996; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 15101939) (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria B, Wsplne Dziedzictwo), Warszawa 1998; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczy-pospolitej do 1939 roku. Suplement 1 (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria B, Wsplne Dziedzictwo), Warszawa 2000; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 2 (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria B, Wsplne Dziedzictwo), Pozna 2006. Zob. take eadem, Wybrane problemy doku-mentacji zbiorw bibliotecznych na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej do 1939 roku, Roczniki Biblioteczne, 45, 2001, s. 5589. Autorka przygotowaa take bibliograe inwentarzy i katalogw bibliotecznych ju wydanych, por. U. PASZKIEWICZ, Bibliograa inwentarzy i katalogw ksigozbiorw polskich i zaoonych w Polsce do 1939 r., cz. 1: Ksigozbiory instytucjonalne w ukadzie topogracznym, Warszawa 1990.

8 Z. STANISZEWSKI, Inwentarze biblioteczne wieku XVII i XVIII w rkopisach Ossolineum, Ze Skarbca Kultury, 7, 1955, 1, s. 192214; W. JABOSKA, Inwentarze i katalogi biblioteczne w zbiorach rkopimiennych Biblioteki Zakadu Naro-dowego im. Ossoliskich, Ze Skarbca Kultury, 20, 1969, s. 73179; M. PIDYPCZAK-MAJEROWICZ, Ksigozbiory zakonne w Zakadzie Narodowym im. Ossoliskich we Wrocawiu, Czasopismo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich, 10, 1999, s. 281294; D. OTWINOWSKA, Inwentarze i katalogi biblioteczne w zbiorach rkopimiennych biblioteki XX. Czar-toryskich w Krakowie, Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, 48, 2003, s. 411435.

9 T. MAKOWSKI, Rkopisy dominikaskie w zbiorach Biblioteki Narodowej, Przegld Tomistyczny, 9, 2003, s. 175183.

10 I. PIETRZKIEWICZ, Badania nad bibliotekami klasztornymi w Krlestwie Polskim i Wielkim Ksistwie Litewskim (na przykadzie krakowskiej kongregacji kanonikw regularnych), [w:] . . (.), Ma . (Mi, 1516 2000), Mi 2002, s. 158169; eadem, Biblioteki klasztorw sonimskich w wietle zachowanych inwentarzy, Nasza Przeszo, 101, 2004, s. 463474 (przedruk: V. N. ZAJCEV, , 3, 2005, s. 6674); eadem, Zakonni-cy i ksiki. O bibliotekach klasztorw mskich Miska, [w:] . . (.), . , . 7: Ma . : (Mi, 1617 2003), Mi 2005, s. 624; eadem, Zakonne Wilno. Klasztory mskie. Teksty ksiki biblioteki, [w:] R. SLIUINSKAS (red.), Baltijos regiono istorija ir kultra. Lietuva ir Lenkija. Socia-line istorija, kultrologija = History and Culture of Baltic Region. Lithuania and Poland. Social history, cultural sciences (Acta historica universitatis Klaipedensis, 14), Klaipeda 2007, s. 185194; eadem, Biblioteki brzeskich klasztorw katolickich rekonesans badawczy, [w:] . . , . . (.), -. - : - (, 3031 2008 .), 2010, s. 308322; eadem, Kasaty a rozpraszanie ksigozbiorw klasztorw eskich w Rzeczypospolitej (XVIIIXIX wiek), [w:] A. RADZIMISKI, D. KARCZEWSKI, Z. ZYGLEWSKI (red.), Sanctimoniales. Zakony eskie w Polsce i Europie rodkowej (do przeomu XVIII i XIX wieku), Bydgoszcz-Toru 2010, s. 500515.

11 J. GWIODZIK, Staropolskie biblioteki klasztorw eskich na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, [w:] , 2002, s. 124136; eadem, Dzieje ksigozbiorw eskich klasztorw kontempla-cyjnych wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej w XIX wieku, [w:] J. GWIODZIK, E. RYCKI (red.), Kultura ksiki ziem, s. 419425; eadem, Wileskie mniszki w krgu kultury sowa w dobie staropolskiej, [w:] M. T. LIZISOWA (red.), Kultura i jzyki Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Krakw 2005, s. 259276; eadem, Zakonne Wilno. Klasztory eskie. Teksty ksiki biblioteki, [w:] R. SLIUINSKAS (red.), Baltijos regiono istorija ir kultra, s. 195206.


gld bada nad ksik i bibliotek klasztorn na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego przedstawia ostatnio Agnieszka Bajor12. Zagadnienia powicone bibliotekom klasztor-nym obecne s take w badaniach naszych wschodnich ssiadw. Wrd badaczy biaoru-skich naley wspomnie o Lilii Kowkiel, Tatianie Roszczynie i Wadimirze Denisowie13. Jeeli za chodzi o badaczy litewskich, to na szczegln uwag zasuguj badania Arvydasa Pa-ceviiusa14. Wszyscy oni w swoich pracach wykorzystali wiele cennych rde dotyczcych dominikaskich bibliotek. Dziki tym pracom moemy pozna bogactwo materiaw r-dowych nie tylko inwentarzy ktre przechowuj archiwa i biblioteki pastw Europy Wschodniej. O tym bogactwie szczeglnie duo mwi pojawiajce si ostatnio pomoce w formie repetytoriw lub inwentarzy archiww, zwaszcza tych we wschodnich krajach Europy, jak Biaoru, Ukraina czy Rosja15. Cenne informacje s prezentowane w rdach do

12 A. BAJOR, Ksika i biblioteka klasztorna w Wielkim Ksistwie Litewskim metody i zagadnienia badawcze. Prze-gld, [w:] J. GWIODZIK, J. MALICKI (red.), Wsplnota pamici, s. 197214.

13 . , , [w:] , . 4, . 1: XIII . XX . (, 28 1 ) 1992 ., 1992, s. 164167; . , VIII : , [w:] J. GWIODZIK, E. RYCKI (red.), Kultura ksiki ziem, s. 119127; . , VIII-XIX , [w:] ibidem, s. 419425.

14 A. PACEVIIUS, Biblioteki klasztorne na Litwie, s. 370372; idem, Vienuolyn bibliotekos lietuvoje 17951864 me-tais. Dings knygos pasaulis, Vilnius 2005; idem, Zaginiony wiat ksiki: biblioteki klasztorne na Litwie pod wadz carw, [w:] J. GWIODZIK, J. MALICKI (red.), Wsplnota pamici, s. 243254; idem, W poszukiwaniu tosamoci. Kultura ksiki w Wielkim Ksistwie Litewskim w dobie owiecenia, [w:] J. GWIODZIK, E. RYCKI (red.), Kultura ksiki ziem, s. 4757.

15 Zob. np. D. BUTNAS (red.), Lietuvos centrinio walstybinio istorijos archyvo fond. inynas 1, Vilnius 1990, s. 202, 205, 207208; Przewodnik po zbiorach rkopisw w Wilnie, oprac. M. KOCJOWA, Krakw 1993; Inwentarz materiaw do dziejw Kocioa katolickiego w Archiwum Wileskiego Gubernatora Wojennego, oprac. M. RADWAN (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 1), Lublin 1997; Inwentarz materiaw do dziejw Ko-cioa katolickiego w miskich archiwach gubernatorskich, oprac. idem (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 2), Lublin 1998; Inwentarz materiaw do dziejw Kocioa katolickiego w Archiwum Grodzieskiego Gubernatora Cywilnego, oprac. idem (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospo-litej i w Rosji, 3), Lublin 1998; Inventarium documentorum et actorum Ecclesiae Mohiloviensis (17831926), ed. idem, Sankt Petersburg 1998; idem, Repertorium wizytacji kociow i klasztorw w archiwach Petersburskiego Kolegium Duchownego (17971914) (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 4), Lublin 1998; idem, Koci katolicki w archiwach Departamentu Wyzna Obcych rosyjskiego MSW. Repertorium (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 7), Lublin 2001; idem, Repertorium archiww archi-diecezji mohylewskiej i diecezji miskiej (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 8), Lublin 2001; idem, Archiwa diecezji ucko-ytomierskiej. Repertorium (Materiay do Dziejw Kocioa Katolickie-go w Rzeczypospolitej i w Rosji, 9), Lublin 2003; idem, Ecclesiastica w Rosyjskim Pastwowym Archiwum Historycz-nym w Sankt Petersburgu (rda i Monograe - Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu LubelskiegoJana Pawa II, 324), Lublin 2008; K. POARSKI (red.), Historia Kocioa Rzymskokatolickiego w Rosji i Polsce w doku-mentach archiww, bibliotek i muzew Sankt Petersburga. Zarys przewodnik, cz. 2, Sankt Petersburg-Warszawa 2000 (publikacja dwujzyczna polsko-rosyjska); . , A. (.), , . 14, - 2000; . . , . . (.), . V . . , - 2005 (mowa tam take o materiaach doty-czcych klasztorw rzymskokatolickich, w tym dominikaskich); W. RoSOWSKI, Akta wizytacyjne diecezji kamieskiej i ucko-ytomierskiej (koniec XVIII w. pocztek XX w.) w zasobach archiww na Ukrainie, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 97, 2012, s. 333359.


bada nad polskim dziedzictwem kulturowym16. Naley rwnie zaznaczy, i wiele infor-macji o stanie bibliotek klasztornych podali Bogusaw Kraszewski17, ks. Jan Kurczewski18, Franciszek Radziszewski19, Edward Chwalewik20 i ks. Bronisaw Ussas21.

I

Na terenie Ziem Zachodnich cesarstwa jedna z najbogatszych bibliotek dominikaskich znajdowaa si w Grodnie. Ordynariusz diecezji wileskiej z koca XVIII w., biskup Jzef Kos-sakowski, omawiajc grodzieskie kocioy, o klasztorze dominikanw pisa, i najwicej czyni zaszczytu i sawy klasztorowi temu i dawniejszemu jego przeorowi ks. [Dominikowi] Siwickiemu, zebrana przez niego i dotd nowemi dzieami pomnoona, biblioteka. Zbir jej ksig dawnych i teraniejszych daje jej dzi pierwszestwo midzy wszystkimi ksigarnia-mi w Litwie bdcymi22. O bibliotece grodzieskiej pisa nawet ojciec polskiej bibliologii, Joachim Lelewel. Przyzna, e liczne biblioteki zakonne tak ywo wzrosy, e najstarszym

16 Z. GACA-DBROWSKA, Sytuacja w badaniach nad dziejami bibliotek i bibliotekarstwa w XIX i XX w., [w:] Studia o Ksice, 12, 1982, s. 6785; M. J. LECH, Problematyka ksigoznawcza w zasobach archiwaliw dziewitnastowiecz-nych, Studia o Ksice, 15, 1985, s. 6985; Z. STRZYEWSKA, Materiay w archiwach rosyjskich do bada nad wsplnym dziedzictwem kulturowym, [w:] J. KOWALCZYK (red.), Ochrona wsplnego dziedzictwa kulturowego, Warszawa 1993, s. 5359; R. AUNIERKIEWICZ, Zespoy akt instytucji Kocioa Rzymskokatolickiego w Narodowym Archiwum Historycz-nym Biaorusi (XVIIXX w.), Biaostocczyzna, 55, 1999, 3, s. 920; T. KRAHEL, Archiwa kocielne w archiwach i bibliote-kach Wilna, ibidem, s. 2125; J. MAROSZEK, rda rkopimienne do dziejw pnocno-wschodniej Polski w zbiorach moskiewskich, Biaostocczyzna, 4950, 2000, 34, s. 38; H. SIEMIANCZUK, rda do dziejw wyzna chrzecijaskich do koca XVIII w. w zasobie Narodowego Archiwum Historycznego Biaorusi w Grodnie, ibidem, s. 3238. O rdach w naukach bibliologicznych (raczej o charakterze metodologicznym) zob. K. MIGO, Problematyka rdoznaw-cza w bibliologii, Studia o Ksice, 15, 1985, s. 317; M. KOCJOWA, Rozwaania nad wyborem podstawy rdowej w badaniach bibliologicznych (na przykadzie okresu niewoli narodowej), ibidem, s. 1937; B. BIEKOWSKA, Kilka uwag i propozycji w sprawie bada ksigozbiorw historycznych, Studia o Ksice, 16, 1986, s. 314.

17 B. KRASZEWSKI, Archiwa, biblioteki i muzea polskie, Przegld Bibliograczny, 1, 1905, 89, s. 165167; 1011, s. 196200.

18 J. KURCZEWSKI, Biskupstwo wileskie od jego zaoenia a do dni obecnych zawierajce dzieje i prace biskupw i duchowiestwa djecezji wileskiej oraz wykaz kociow, klasztorw, szk i zakadw dobroczynnych i spoecznych, Wilno 1912, s. 321324.

19 F. RADZISZEWSKI, Wiadomo historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych tak niegdy byych jako i obecnie istniejcych w krajach dawn Polsk skadajcych, a mianowicie: w Kr-lestwie Polskiem, Galicyi, W. Ks. Poznaskiem i Zachodnich guberniach Pastwa Rossyjskiego porzdkiem abecado-wym miejsc uoona, Krakw 1875. Zob. take L.J.T., O bibliotekach w Polsce (z powodu dziea: Wiadomo o zna-komitszych bibliotekach w Krlestwie Polskim, Galicji, Wielkim Ksistwie Poznaskim itd., przez Fr. Radziszewskiego), Biblioteka Warszawska, 1877, 1, s. 3753.

20 E. CHWALEWIK, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamitek przeszoci w ojczynie i na obczynie w porzdku alfabetycznym wedug miejscowoci uoone, t. 12, Warszawa-Krakw 19261927.

21 B. USSAS, Z dziejw grabiey i niszczenia polskiego mienia kocielnego przez Rosjan w wietle wiadectw rosyj-skich (16551925), Przegld Powszechny, 53, 1936, 4, s. 4566; 5, s. 185203. Po ks. Ussasie zachoway si mate-riay w Pastwowym Archiwum Historycznym w Wilnie (Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas (dalej: LVIA), F. 378), w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL (zob. H. MAKOWSKA, Zbir rkopisw oarowanych przez ks. B. Ussasa BiblioteceUniwersyteckiej KUL, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 39, 1979, s. 57126) oraz w Archiwum OO. Dominika-nw w Krakowie (dalej: ADK), Pl 8.

22 Cyt. za: J. KURCZEWSKI, Biskupstwo wileskie, s. 527.


wyrwnyway. Jako przykad, obok bibliotek klasztornych w Sieciechowie, Miechowie czy na ysej Grze, podaje bibliotek grodzieskich dominikanw. Do nich rwnie zalicza do-minikaskie biblioteki w Warszawie i Wilnie, ktrych jak sam zaznacza nie widzia. I ze wszystkich zakonnych bibliotek przyznaje najmniej znam dominikaskie. Grodziesk w prawdzie widziaem, i moje niedbalstwo, em jej nie zrozumia i czystego nawet o tej piknej bibliotece wyobraenia nie mam. Do innych nie mogem znale dostpu23. W in-nym natomiast miejscu pisze o niej: Biblioteka dominikaska w Grodnie, w wiele piknych dzie od niejakiego czasu uposaona, w piknej konserwie utrzymywana, oby uyteczn by moga!24. Jzef Jodkowski podaje, i dominikanie wraz ze szko przejli po jezuitach rwnie cz biblioteki. Z inwentarza klasztoru z 1804 r. wynika, i biblioteka klasztorna liczya ju 10,5 tys. tomw25. Inwentarz klasztoru z 1805 r. mwi o liczbie okoo 11,5 tys. woluminw, akta wizytacji grodzieskich dominikanw z 1820 r. natomiast o 10 tys.26, podobnie zreszt akta z roku 1830. Wizytator zanotowa tam: Biblioteka i gabineta w pik-nych, wielkich y naleycie urzdzonych salach. Regestr ksig w bibliotece do 10 tys. ksig i wiele rkopisw znakomitszych autorw posiada (prefektem biblioteki by wwczas o. Augustyn Kodelski, profesor lologii klasycznej w grodzieskiej szkole)27.

W 1833 r. grodzieski klasztor zosta skasowany, a biblioteka wraz z caym majtkiem skon-skowana. Inwentarz biblioteki podominikaskiej sporzdzony w roku 1848 liczy ju tylko 3520 tomw, w tym 12 aciskich inkunabuw, 197 ksiek z XVI w. i 195 z pierwszej po-owy XVII w. Wikszo pochodzia z ocyn zachodnioeuropejskich, a tylko 10 pochodzio z Wilna, 45 z Krakowa i 10 z innych miast Rzeczypospolitej28. Znaczy to wic, e po kasacie klasztoru ksiki przeszy do szkoy, cz potem do innych instytucji. W 1833 r., po kasacie klasztoru i przemianowaniu szkoy na rosyjskie gimnazjum pastwowe, o. Micha Kandyd Zielonka przekaza wadzom rosyjskim inwentarz szkolny z bibliotek, jednak nie bya tam wczona biblioteka klasztorna. Jodkowski pisze, i zakonnikom zabrano wszystkie dobra, place, fundusze, zabudowania klasztorne wraz z cennymi zbiorami i bibliotek liczc ok.

23 J. LELEWEL, Bibliogracznych ksig dwoje, w ktrych rozebrane i pomnoone zostay dwa dziea Jerzego Samuela Bandtke Historja drukar krakowskich tudzie Historja biblioteki Uniw. Jagiell. w Krakowie a przydany katalog inkunabuw polskich, t. 2, Wilno 1826 (reprint: Warszawa 1927), s. 111112 i przyp. (z).

24 Ibidem, t. 2, s. 156.

25 J. JODKOWSKI, Gimnazjum po-dominikaskie w Grodnie, Grodno 1924, s. 4, 19.

26 LVIA, F. 694-1-4020: Akta wizytacji kociow i klasztorw grodzieskich i dekanatu brzeskiego za rok 1820, k. 212v213. W raporcie oglnym Uniwersytetu Wileskiego i szk mu podlegajcych przesanym w 1805 r. na rce ksicia Adama J. Czartoryskiego podano, e biblioteka klasztorna liczy 9 tys. dzie, spord ktrych nauczy-ciele gimnazjum znaydui wszystkie potrzebne xigi do nauki. Ponadto zaznaczone tam zostao, e niejaki bi-bliol z Warszawy na bieco uzupenia ich zbiory, przesyajc ksiki z nauk matematycznych, sztuki (Vilniaus Universiteto Bibliotekos, Rankrai Skyrius (dalej: VUB RS), F. 2-KC 237, s. 148149; zob. take uwagi z innego podobnego raportu VUB RS, F. 2-KC 238, s. 200). Por. U. PASZKIEWICZ, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschod-nich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 2, s. 503.

27 LVIA, F. 694-1-3798: 1830 ., k. 21v, 25v; por. (dalej: ), . 14, . 1, . 566.

28 VUB RS, F. 3-151: Pars Librorum Bibliothecae Ordinis Praedicatorum Mandato Imperatorio suppressi Anno Domi-ni. 1833 [...] 1849 (inwentarz sporzdzony przez Mieczkowskiego); por. M. B. TOPOLSKA, Czytelnik i ksika w Wielkim Ksistwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku (Ksiki o Ksice), Wrocaw 1984, s. 191192.


15 tys. tomw29. Warto zaznaczy, i wiele ksiek, gwnie w jzyku polskim, ktre po likwidacji szkoy dominikaskiej przeszy wraz z bibliotek do rosyjskiego gimnazjum, byo niszczonych. Dyrektor gimnazjum, Bawanowicz, jeszcze w 1867 r. informowa kuratora na-ukowego okrgu wileskiego, e w magazynie, tj. w bibliotece tego gimnazjum, znajdu-j si polskie ksiki (np. trzy katechizmy, Historia Biblijna ks. Kozowskiego, modlitewnik Zoty Otarzyk, trzy czci gramatyki Sierociskigo i trzy tomy Wypisw yszkowskiego). Na jego zapytanie, co z nimi ma zrobi, kurator poleci usun je z magazynu i zniszczy30.

Istniejcy w Wilnie gwny klasztor litewskiej prowincji dominikanw pw. Ducha wi-tego zapewne posiada bogaty ksigozbir. Mona tak przypuszcza chociaby dlatego, i znajdowao si tam Studium Generale i nowicjat. Maria Barbara Topolska, powoujc si na Wiktora Wittyga, podaje, i w poowie XVII w. ksigozbir owego klasztoru liczy 5317 woluminw31. Wadysaw Zahorski podaje, i ksigozbir wileski mg liczy nawet 5000 dzie, Jzef Ignacy Kraszewski i Franciszek Radziszewski natomiast pisz o ponad 600032. Poar z 1812 r. zniszczy rwnie cz jego ksigozbioru. Wedug akt wizytacji klasztoru z 1823 r. biblioteka posiadaa 3480 woluminw. Warto zaznaczy, i akta te odsyaj do regestru biblioteki z 1817 r., tu tylko podajc zestawienie wedug dziedzin33. Radziszewski podaje, e w roku 1842, a wic dwa lata przed kasat, klasztorna biblioteka liczya 5300 to-mw34. Musia wic znacznie powikszy si jej zasb. Niewykluczone, e udao si przej cz ksigozbiorw ze skasowanych klasztorw.

Ciekawy jest rwnie ksigozbir klasztoru w Poporciu. Jak zaznacza Arvydas Paceviius, w pewnym momencie wanie w klasztor sta si skadowiskiem ksiek z rnych skaso-wanych w prowincji litewskiej klasztorw, jakby centraln bibliotek litewskiej prowincji dominikanw35. Wedug regestru ksig z 1804 r., zamieszczonych w aktach wizytacji, bi-blioteka ta liczya ich 102236. W cigu 30 lat jej ksigozbir wzrs tylko o 56 woluminw37. Ponad poow tego posiada klasztor w Poawieniu ju tylko 573 ksigi. Dla porwna-

29 J. JODKOWSKI, Gimnazjum po-dominikaskie w Grodnie, s. 23, 34.

30 Por. P. KUBICKI, Bojownicy kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny w latach 18611915. Materiay z urzdowych wiadectw wadz rosyjskich, archiww konsystorskich, zakonnych i prywatnych, cz. 2: Dawna Litwa i Biaoru, t. 4: Niszczenie przez rzd rosyjski katolickich kociow, kaplic, klasztorw, dzwonnic, budynkw kocielnych, zabieranie dzwonw, bibliotek, kielichw itd. Domwienie i zestawienie w tablicach, Sandomierz 1938, s. 243.

31 M. B. TOPOLSKA, Czytelnik i ksika, s. 192.

32 LVIA, F. 1135-8-10: Archiwum historyka Wadysawa Zahorskiego, k. 97; J. I. KRASZEWSKI, Wilno od pocztkw jego do roku 1750, t. 2, Wilno 1842, s. 82; F. RADZISZEWSKI, Wiadomo historyczno-statystyczna, s. 112; por. I. M. KOZOWSKA, Starodruki z biblioteki OO. Dominikanw z Wilna w Bibliotece im. H. opaciskiego w Lublinie, Lublin 1999, s. 55 (pra-ca magisterska napisana pod kierunkiem dr Marii Judy; mps w ADK).

33 LVIA, F. 694-1-3671: Wizytacje kociow i klasztorw w Wilnie, k. 469v. Ksigozbir ten prawdopodobnie tyle samo liczy woluminw w 1830 r. (LVIA, F. 694-1-3777: Wizytacje kociow i klasztorw augustianw, bernardynw, dominikanw, pijarw w Wilnie; por. A. PACEVIIUS, Vienuolyn bibliotekos, s. 149).

34 F. RADZISZEWSKI, Wiadomo historyczno-statystyczna, s. 112.

35 A. PACEVIIUS, Vienuolyn bibliotekos, s. 82.

36 VUB RS, F. 57-53-916: Akta Wizyty Generalnej Klasztoru XX. Dominikanw Poporskiego Roku 1804, k. 1635.

37 VUB RS, F. 3-152: Bibliotheca Conventus Poporcensis Ordinis Praedicatorum sub Priorectus Adm. Rndi. Patris S.T. Praesentati Raymundi Stasinlewicz conscripta Anno Domini 1834.


nia warto zaznaczy, i dziay byy prawie podobne, czasami inaczej poczone38. Bardzo duy ksigozbir posiadaa biblioteka dominikanw poockich. Sporzdzony w 1873 r., tj. osiem lat po kasacie klasztoru (1865), inwentarz biblioteki zawiera 11 735 ksiek39. Jak zaznacza gubernator witebski, do klasztoru poockiego zostaa przeniesiona biblioteka ze skasowanego klasztoru w Zabiaach (rwnie na terenie tej guberni)40. Biblioteka domini-kaska w Zabiaach suya przede wszystkim zakonnikom, ktrzy pracowali jako nauczy-ciele w prowadzonej przez klasztor szkole powiatowej. Rapport Ogulny Uniwersytetu i Szk iego Wydziau przesany JOXciu Kuratorowi Roku 1805 podawa, e w bibliotece klasztornej dominikanw prowadzcych szko zabialsk znayduie si rozmaitych dzie 1200 odpo-wiadaicych wygodzie nauczycielow daicych nauki41.

Duo klasztorw miao jednak niewielkie ksigozbiory. Biblioteka klasztoru na wileskich ukiszkach, wedug wizytacji z 1820 r., posiadaa jedynie 26 woluminw, znacznie wicej miay biblioteki w Ostrowcu (144) i w Szumsku (192)42. Wielko niektrych ksigozbiorw dominikaskich w diecezji wileskiej podaje take ks. Jan Kurczewski: wedug jego danych w bibliotece klasztoru Ducha witego znajdowao si 3480 woluminw (czyli tyle, ile po-daje wizytacja z 1823 r.), w Dereczynie 1143 tomy, w Sonimie 470, w Ranymstoku 600 i w yskowie 145043. Ludwik Kondratowicz (ps. Wadysaw Syrokomla), ucze w pro-wadzonej przez dominikanw szkole w Niewieu, we wspomnieniach z 1853 r. pisze, i klasztor niewieski posiada ma bibliotek, zoon z dzie treci moralnej i ascetycznej. Nie przypominam wspomina czy si tam co znajdowao z szacownoci bibliogracz-nych, oprcz Rymw Kochanowskiego pierwszej edycyi, i oddziau prohibitw religijnych, gdzie moeby si co znalazo z pism rnowierczych z XVI wieku, ktre gorliwo ortho-doksalna pniejszej epoki staraa si wyniszczy i pali44. Jan Chodko natomiast podaje, e w ksigozbir jest niewielki45. Na przykad w Szumsku na ksigozbir skaday si dzie-

38 VUB RS, F. 3-236: Cathalogus Librorum Conventus Poavenensis Ord. Praed. Sub Prioratu Ah.P.ST. L[ecto]ris Praedi-catioris G[ene]r[a]lis Martini Rokocki comparatus Anno D[omi]ni 1828 Mensis Julii Die 26.

39 VUB RS, F. 3-153: , , , , , , [...] 1873.

40 Por. M. SZULKIN, Zamykanie bibliotek polskich na Litwie po roku 1863. Wygoszone na zebraniu Zwizku Bibliote-karzy Polskich w Wilnie 24 wrzenia 1931 r., Przegld Historyczny, 30, 1932, s. 8687.

41 VUB RS, F. 2-KC 237: Rapport Ogulny Uniwersytetu i Szk iego Wydziau przesany JOXciu Kuratorowi Roku 1805, s. 258259. Podobnie podaje rwnie raport w nastpnym roku (VUB RS, F. 2-KC 31, s. 480481), a nawet Wiado-moci o Uniwersytecie, gimnazjum, szkoach powiatowych, paraalnych, pensjach damskich i konwiktach z roku 1807 take podaway, e biblioteka klasztorna przy szkole w Zabiaach liczya 1200 dzie pomocnych do nauk (VUB RS, F. 2-KC 238, s. 322), z informacji zawartych w tych Wiadomociach... w 1822 r. wynika natomiast, e biblioteka szkoy zabialskiej liczy 4000 ksig (ibidem, s. 1151).

42 LVIA, F. 694-1-3670: Wizyty za rok 1820 w Dekanacie wileskim, poboyskim, oszmiaskim, k. 176178v (Ostro-wiec), 199v200 (Szumsk); LVIA, F. 694-1-3671: Akta wizytacji kociow i klasztorw wileskich, k. 490490v (Wilno--ukiszki).

43 J. KURCZEWSKI, Biskupstwo wileskie, s. 323324.

44 W. SYROKOMLA, Wdrwki po moich niegdy okolicach. Wspomnienia, studja historyczne i obyczajowe, Wilno 1853, s. 9596.

45 J. CHODKO, O niektrych kocioach na Litwie, Pamitnik Religijno-Moralny, seria 2, 4, 1859, 10, s. 365.


a, ktre klasztorowi przekazay inne klasztory. Kronika Kocioa i Klasztoru Szumskiego XX. Dominikanw pooonego w Dyecezyi Wileskiej Guberni Wileskiej Powiecie Wileskim De-kanacie Wileskim Parai Szumskiej. 1848 podaje, e biblioteka skada si z 219 voluminw oarowanych przez inne Klasztory, gdzie w Bibliotekach znaydoway si duplikaty. Ub-stwo tej biblioteki jak zaznacza owa Kronika brao si std, e klasztor po 1812 r., a wic po wojnie napoleoskiej, nie by ju w stanie wzbogaci si o nowe pozycje ksikowe46.

Jan Chodko mwi jeszcze o bibliotekach dwch klasztorw, mianowicie w Klecku i Zasa-wiu. Ksigozbir klecki zatem wedug jego danych by szczupy, zasawski natomiast ju znacznie wikszy, gdy liczy okoo 300 ksig47. Ignacy Borejko Chodko podaje, e ksi-gozbir zasawski liczy dokadnie 357 tomw. W ogle Borejko, opisujc stan klasztorw znajdujcych si na terenie diecezji miskiej okoo 1830 r., poda, jak liczne byy w nich biblioteki. I tak w Stopcach biblioteka liczya tomw 79, w Misku 153 (Zanotowano tylko 70 ksig teologicznych aciskich i 83 w jzyku polskim o rozmaitej treci), Rzeczycy 274, Pisku 889, Rakowie 55, Duniowiczach 163, Klecku 65, Chotajewiczach 86 i w Drui 247. Co do klasztorw w Niewieu i Choopieniczach, wspomnia, i brak infor-macji o ich bibliotekach. Napisa natomiast, e w Ziembinie biblioteka liczya jedynie kilka tomw, a byo tak z powodu zniszcze, jakie dotkny klasztor w czasie wojny w 1812 r.48

Jedn z przyczyn uszczuplenia ksigozbiorw klasztornych byy kataklizmy, np. powodzie czy poary, a take dziaania wojenne. Podobnie bowiem wojna z 1812 r. zniszczya klasztor dominikaski w Werkach, a wraz z nim i bibliotek. W wizytacjach z 1820 r. mona prze-czyta, i Nieprzyjaciel grabic Koci z caego sprztu, a klasztor ze wszelkiej ruchomo-ci, nie przepuci biblioteki, wytracajc z niej ksiki. Ksia zostali wwczas wypdzeni, a w klasztorze bya stajnia49. Poar w 1801 r. zniszczy natomiast bibliotek klasztoru do-minikaskiego w Brzeciu Litewskim, tak e w 1820 r. byo tylko 20 tomw50. Podobny los spotka bibliotek dominikanw w wileskich ukiszkach; poar w 1812 r. strawi niemal cay ksigozbir51. Akta wizytacji klasztoru z 1818 i 1820 r. podaj liczby ksiek pierwsze

46 VUB RS, F. 4-A 2438: Kronika Kocioa i Klasztoru Szumskiego XX. Dominikanw pooonego w Dyecezyi Wile-skiej Guberni Wileskiej Powiecie Wileskim Dekanacie Wileskim Parai Szumskiej. 1848, k. 2.

47 J. CHODKO, O niektrych kocioach na Litwie, s. 384, 388.

48 I. B. CHODKO, Diecezja miska okoo 1830 roku, cz. 2: Struktury zakonne (Materiay do Dziejw Kocioa Kato-lickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 6), Lublin 1998, s. 42, 45, 47, 49, 5253, 55, 57, 5960, 6264. W. SYROKOM-LA, Wdrwki po moich niegdy okolicach, s. 201, wspominajc dwupitrowy skromny klasztorek dominikanw w Stopcach, pisa: nie zawiera zdaje si ani biblioteki bo za tak uwaa nie mona kilkunastu xig wizytami kocielnemi objtych. Na koniec stwierdza: Z reszt zacni Ojcowie yli tu przez lat gr dwiecie, nie zostawiszy po sobie adnej gonej pamitki. Liczb dominikaskich ksigozbiorw dla klasztorw prowincji litewskiej po-daje A. PACEVIIUS, Vienuolyn bibliotekos, s. 149150.

49 LVIA, F. 694-1-3670: Wizyty za rok 1820 w dekanacie wileskim, poboyskim, oszmiaskim, k. 708. Podobne in-formacje znajdujemy w Kronice Kocioa i Klasztoru Werkowskiego XX. Dominikanw pooonego w Dyecezyi Wile-skiej z 1848 r.; dowiadujemy si z niej, e zbir ksig biblioteki owego klasztoru spon w 1812 r. (tutaj Kronika odsya do wizytacji z 1804 r.), a ponadto zaznaczono tam, e obecnie, tj. w 1848 r., biblioteka liczy zaledwie 243 ksigi. Jeszcze sze lat wczeniej (1842) klasztor skupowa ksiki wasnym nakadem, ale teraz liczba dzie si nie zwikszaa (VUB RS, F. 4-A 2601, k. 2).

50 LVIA, F. 694-1-4020: Akta wizytacji kociow i klasztorw grodzieskich i dekanatu brzeskiego za rok 1820, k. 639v.

51 I. M. KOZOWSKA, Starodruki z biblioteki OO. Dominikanw z Wilna, s. 53.


17, a drugie 25 ksiek wymieniajc ich tytuy52. Z pewnoci przed poarem ksigozbir by znacznie wikszy.

Jeeli chodzi o klasztor niewieski, to wizytator szk w guberni miskiej, Jzef Twardow-ski, w aktach wizytacji generalnej odbytej w 1819 r. zaznaczy, i znajdujca si w murach klasztornych biblioteka liczya 2000 ksig, jednak jak pisze nie zdaje si, by to by mog-o. Zaznacza przy tym, i katalogu nie widzia i nie mg si od kogo zainformowa, jakie ona zawiera dziea53. Jego wtpliwoci zdaj si potwierdza wczeniejsze raporty z wizyt tej szkoy. Ju w 1782 r. Franciszek Biekowski nie podaje adnych informacji o bibliote-ce, jedynie o znajdujcej si przy szkole drukarni. Rok pniej Dawid Z. Pilchowski pisa, e w bibliotece miao znajdowa si wiele ksiek staroytnych, najwicej teologicznych i ascetw, bez ukadu porzdku, bez regestru54.

Podobnie sprawa miaa si w klasztorze nowogrdzkim. Mona przypuszcza, i domini-kanie, mimo prowadzenia szkoy, mieli niewielki ksigozbir. Kurator Uniwersytetu Wile-skiego, ksi Adam Czartoryski, w jednym ze swoich sprawozda z wizytacji szkoy w No-wogrdku pisa, e posiada ona bardzo szczup bibliotek. Maj pisa tymczasowe pomieszczenie dziea lubo w maej liczbie. Ch nabycia wicej onych jest, ale nie ma na to szczeglnych funduszy55. Jednak, jak zaznacza Lilia Kowkiel, ta szczupa biblioteka szkol-na posiadaa ponad 500 dzie56.

Klasztorne ksigozbiory czsto byy naraone na szkody z powodu niedbalstwa samych zakonnikw lub na kradziee tzw. ksikoapw, ktrzy wybierali z klasztornych ksigo-zbiorw co cenniejsze egzemplarze i wczali do wasnej biblioteki. Zakonnicy mogli cz ksiek, ktre byy im potrzebne do pracy naukowej czy duszpasterskiej, przechowywa we wasnej celi. Tak wic brali ksiki na misje lub rekolekcje czy inne paraalne uroczy-stoci, na ktre byli zapraszani57. To wanie oznaczaj zapisy na niektrych ksikach: Pro

52 LVIA, F. 694-1-3671: Akta wizytacji klasztorw w diecezji wileskiej 18201822, k. 490; LVIA, F. 694-1-4014: Akta wizytacji klasztorw w diecezji wileskiej 1818 r., k. 224.

53 J. TWARDOWSKI, Wizytacja jeneralna szk i zakadw edukacyjnych w guberni Miskiej odbyta w roku 1819, [w:] Archiwum do dziejw literatury i owiaty w Polsce, t. 10, Krakw 1904, s. 335.

54 P. TRAFIOWSKI, Biblioteki szkolne na terenach Wielkiego Ksistwa Litewskiego w latach 17821792 w wietle rapor-tw wizytatorw generalnych Komisji Edukacji Narodowej, Almanach Historyczny, 5, 2003, s. 97.

55 LVIA, F. 1135-4-44: Wizyty Uniwersytetu i jego wydziau odbyte przez J. O. Xicia Kuratora [Adama Czartoryskie-go] w latach 18181822, k. 122.

56 L. KOWKIEL, Czytelnictwo i ksigozbiory prywatne na Nowogrdczynie w 1. poowie XIX wieku, [w:] E. FELISIAK, E. KONOCZUK (red.), Wilno i ziemia mickiewiczowskiej pamici. Materiay III Midzynarodowej Konferencji w Biaym-stoku 912 IX 1998 w trzech tomach, t. 1: W krgu spraw historycznych (Biblioteka Pamici i Myli, 25, Non Omnis Moriar), Biaystok 2000, s. 189.

57 Zob. L. ZALEWSKI, Biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej a pisma Staszica, Lublin 1928 (nadbitka z: Z. KUKULSKI (red.), Stanisaw Staszic 1755 1826. Ksiga zbiorowa z ilustracjami, Lublin 1928). W ADK pod sygn. Wa 95 znajduje si ksika pt. Urzdzenie dla Poudniowych i Nowo-wschodnich Pruss (Wrocaw 1797), ktra od koca zapisana jest przez dominikanw. Jest to Ksika do zapisywania poyczonych Ksig z Biblioteki Klasztorney XX. Dominikanw Warszawskich od roku 1830, zamieszczone s w niej nazwiska zakonnikw i innych czytelnikw, ktrzy wypoyczali ksiki. Przy niektrych wpisach odnotowano informacj o zwrceniu ksiek. Wrd czytelni-kw s wymienieni ojcowie kaznodzieje, ktrzy w swoich celach trzymali biblioteczne ksiki dotyczce gwnie Pisma witego i kaznodziejstwa. Tak ksig wypoycze prowadziy rwnie biblioteki w Dereczynie (VUB RS,


Cella Patris Praedicatoris, Pro Cella Patrum Praedicatorum itp.58 W niektrych klasztorach bowiem kaznodzieja generalny by opiekunem biblioteki (np. w Niewirkowie na Woyniu59) lub w jego celi ksigozbir si znajdowa (np. w Ostrowcu60).

O kradzieach czy innych formach pozyskania zbiorw z bibliotek klasztornych pisa ju Joachim Lelewel. Podajc, w jaki sposb Zauski wzbogaca swoj bibliotek, zaznaczy, i jednym ze rde pozyskania byy biblioteki klasztorne, w tym nalece do dominika-nw61. Opisana jest rwnie sprawa odwiedzenia dominikaskiej biblioteki w Krakowie przez Tadeusza Czackiego62. Jan Ambroy Wadowski omwi spraw kradziey biblioteki dominikanw lubelskich. Odwiedzajcy t bibliotek Czacki, Niemcewicz, Biernacki, Tre-tera, Dziayski okradali j z rnych dzie do historii polskiej, z rkopisw i edycji saw-niejszych. Wadowski poda nawet, e niektrzy wrcz caymi wozami ksigi zabierali. W ten sposb zbiory dominikaskie w Lublinie szy w wiat63. Czasami, jak w przypadku bibliola piotrkowskiego Andrzeja Edwarda Komiana, ksiki z bibliotek klasztornych byy pozyskiwane drog legaln, jako zakup lub dar64. Z pewnoci do podobnych sytuacji do-chodzio w bibliotekach dominikaskich na interesujcym nas obszarze65. Dodatkowym

F. 3-162: Cathalogus Bibliothecae Conventus Derecinensis Ordo Praedicatorum A.D. 1826, b.p., gdzie znajduje si rubryka Libri, qui postiultivam conscriptionem Bibliotheces Conventus Derecinensis praetio comparati et por-tim, portim gratis illuvenerunt), i Poporciu (VUB RS, F. 4-A-4442: Ksiga zapisowa wydawanych ksig z Biblioteki Poporckiej roku 1844; por. take A. PACEVIIUS, Vienuolyn bibliotekos, s. 219221).

58 Na pewno nie oznacza to, jak chc niektrzy autorzy katalogw, e ksiki te naleay do dominikanw (Ordo Praedicatorum), jak to wynika z ich indeksw (zob. np. V. RAIUS, Vilniaus universiteto bibliotekos elzevyrai katalogas (Lietuvikai knygai, 450), Mokslas 1994, s. 298; N. FEIGELMANAS, I. DAUGIRDAIT, P. RAIUS, Vilniaus unversiteto biblio-tekos paleotipai katalogas (Fontes Historiae Universitatis Vilnensis), Vilnus 2003, s. 936). Wystpujce okrelenie praedicatoris (praedicatorum) w tym wypadku nie oznacza nazwy zakonu, do ktrego miaaby nalee ksika, ale przeznaczenie dla ojcw kaznodziejw (Patris Praedicatoris), ktrzy przecie byli w rnych zakonach. Napisy takie mona byo znale take m.in. na ksikach bibliotek bernardyskich (por. E. LENART, Biblioteki bernardyskie w Polsce od 2. poowy XV do koca wieku XVIII, [w:] W. F. MURAWIEC, D. A. MUSKUS (red.), Piset pidziesit lat obecno-ci OO. Bernardynw w Polsce (14532003), Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 660661).

59 Takowa Biblioteka mieci si na Loy Kocielnej nad Skarbcem w Wieyczce na Wiey poudniowey. Klucz od niey u Mieyscowego Kaznodziei ( (dalej: ), . 90, . 1, . 707, k. 3v).

60 VUB RS, F. 4-A-1454: Inwentarze Konwentu Ostrowieckiego OO. Dominikanw, k. 205.

61 J. LELEWEL, Bibliogracznych ksig dwoje, t. 2, s. 110.

62 J. A. KOSISKI, Doskonay ksikoap. Wizyta Tadeusza Czackiego w bibliotece dominikanw krakowskich, Rocz-niki Biblioteczne, 2, 1960, 1/2, s. 223229. Zob. take I. PIETRZKIEWICZ, Stan krakowskich bibliotek klasztornych w la-tach 17951815, [w:] J. JAROWIECKI (red.), Krakw Lww: ksiki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, t. 6, cz. 1 (Pra-ce Monograczne Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, 366), Krakw 2003, s. 212220.

63 Zob. J. A. WADOWSKI, Kocioy lubelskie na podstawie rde archiwalnych, Krakw 1907, s. 192196; por. E. SOD-KOWSKA, Biblioteki w Krlestwie Polskim 18151830 (Z Dziejw Kultury Czytelniczej w Polsce, 11), Warszawa 1996, s. 80.

64 Por. A. CHAMERA-NOWAK, Biblioteka Andrzeja Edwarda Komiana w zbiorach Zakadu Narodowego im. Ossoli-skich, Czasopismo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich, 15, 2004, s. 198199, 215, 233, 235236, 248.

65 Zob. R. MARCINIAK, A. MYSKI, Polskie biblioteki wielkoziemiaskie (rodowe, ordynackie, fundacyjne) w okresie zaborw, cz. 2, Studia o Ksice, 16, 1986, s. 241242. Szerzej na temat tej formy pozyskania ksiek do bibliotek rodowych zob. J. PACHOSKI, Drukarze, ksigarze i bibliole krakowscy. 17501815, Krakw 1962, s. 235261; J. A. KOSISKI, Biblioteka fundacyjna Jzefa Maksymiliana Ossoliskiego, Wrocaw 1971, s. 6775.


impulsem takiego postpowania byo to, e czsto zakonnicy odpowiedzialni za bibliotek o ni nie dbali. Wspominany ju Ignacy Borejko Chodko, opisujc klasztor dominikaski w Stopcach, odnotowa, i w bibliotece klasztornej ksiki nie s porzdnie utrzymane, prawie w kadej brakuje pocztku i koca66.

Najpowaniejsze jednak straty ksigozbiorom klasztornym przyniosy kasaty. Na terenie Kr-lestwa Polskiego pierwsze wiksze konskaty klasztornych zbiorw bibliotecznych nastpi-y cztery lata po utworzeniu Krlestwa. Odpowiedzialny za ich przeprowadzenie by Samuel Bogumi Linde. Wwczas ksiki ze skasowanych przez wadze Krlestwa klasztorw zostay przewiezione do Warszawy, by wzbogaci zasb Biblioteki Uniwersyteckiej. Na szczcie wrd kasowanych klasztorw nie byo adnego dominikaskiego. Nie znaczy to jednak, e Linde nie zabra ksiek z bibliotek dominikaskich. Tak byo np. w Gidlach czy Sandomie-rzu67. Dopiero konskaty po 1832 r. w wyrany sposb co byo ju zaznaczone dotkny Zakon w. Dominika. Mona przypuszcza, e zarwno dziki Lindemu, jak i za spraw p-niejszych kasat w 1832 r. cz bibliotek i opisujce je katalogi bd inwentarze tray do Biblioteki Publicznej w stolicy Krlestwa. Kiedy po powstaniu listopadowym konskowa-no Warszawsk Bibliotek Publiczn, by przewie j do Petersburga, odpowiedzialni za to Aleksander Krasowski i Dymitr Popow w Przegldzie znalezionych w Warszawskiej Bibliotece Publicznej katalogw i rejestrw ksiek, nabytych od roku 1817 zaznaczyli, i brak katalogw bibliotek ze zlikwidowanych w 1819 r. klasztorw. Wg owiadczenia pana Zaorskiego pisz 38 spisw tych ksiek przekazano do Komisji Wyzna Religijnych i Owiecenia Publiczne-go. Liczba ksiek zabranych z klasztorw wynosia okoo 50 tysicy tomw68. Interesujca jest jednak uwaga Piotra Bakowskiego, i przy likwidacji wielu waniejszych bibliotek czy archiww, jak np. Archiwum Koronnego, bibliotek w Niewieu, Krzemiecu, Puawach i De-reczynie, ksinice te posiaday spisy przejmowanych ksiek czy dokumentw archiwal-nych. Inne niestety, m.in. Biblioteka Publiczna w Warszawie, takowych nie miay; byy tam jednak pisze Bakowski katalogi zwiezionych do niej w r. 1819 ksigozbiorw klasztor-nych69. Cz Biblioteki Publicznej zostaa wywieziona, a cz zgorzaa w ogniu. W takiej sytuacji, wydaje si, bezpieczniejsze byoby dla ksiek pozostawienie ich w bibliotekach klasztornych. Stao si niestety inaczej i wiele tomw przepado bezpowrotnie70.

66 I. B. CHODKO, Diecezja miska okoo 1830 roku, cz. 2: Struktury zakonne, s. 42.

67 Zob. E. SODKOWSKA, Biblioteki w Krlestwie Polskim 18151830, s. 6297; T. MOSKAL, Zbiory bibliotek kocielnych diecezji sandomierskiej przejte przez Samuela Bogumia Lindego w 1819 roku, [w:] J. WALKUSZ (red.), Koci w Polsce. Dzieje i kultura, t. 4, Lublin 2005, s. 219236. Dla dziejw bibliotekarstwa polskiego w Ksistwie Warszawskim i Kr-lestwie Polskim rda wyda M. ODYSKI, Materiay do dziejw pastwowej polityki bibliologicznej w Ksistwie War-szawskim i Krlestwie Polskim 18071831 (Ksika w Dawnej Kulturze Polskiej, 8), Wrocaw 1958. Na temat sytuacji bibliotekarstwa, m.in. kocielnego, pod zaborami zob. take K. MALECZYSKA, Ksiki i biblioteki w Polsce zaborw (Ksiki o Ksice), Wrocaw 1987; L. ZALEWSKI, Biblioteka seminarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa 1926 (o bibliotekach dominikaskich s. 5865).

68 Por. Z. STRZYEWSKA, Konskaty warszawskich zbiorw publicznych po Powstaniu Listopadowym. Biblioteka Uni-wersytetu Warszawskiego i Warszawskie Towarzystwo Przyjaci Nauk. Materiay i dokumenty z archiww rosyjskich (Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria C, Materiay i Dokumenty), Warszawa 2000, s. 39.

69 P. BAKOWSKI, Rkopisy rewindykowane przez Polsk z Z.S.R.R. na podstawie Traktatu Ryskiego i ich dotychczaso-we opracowania, Krakw 1937, s. 22.

70 M. TOWSKI, Wiadomo krtka o bibliotekach i zbiorach ksiek polskich za naszego wieku: jak i gdzie, u kogo?, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 6, 1963, s. 350351.


Na terenie Ziem Zabranych sytuacja wygldaa podobnie71. Ogoszony w 1832 r. ukaz O zniesieniu niektrych klasztorw... przyczyni si do zakoczenia rozwoju bibliotek klasz-tornych. Ksigozbiory zaczy ulega rozproszeniu. Biblioteki 42 skasowanych klasztorw weszy pod zarzd Izby Skarbu Pastwowego, ktr bardziej interesoway kosztownoci klasztorne ni ksiki. Ksiki wieckie traay do bibliotek szkolnych i Muzeum Archeolo-gicznego w Wilnie, religijne przekazywano seminariom duchownym, a tzw. zastrzeone przez Komitet Cenzury ksiki pojechay do Petersburga72. Obecnie spora cz bibliote-ki dominikaskiej klasztoru Ducha witego w Wilnie i klasztoru w Grodnie znajduje si w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wileskiego. Opublikowany katalog tzw. paleotypw z tej biblioteki pokazuje, i zbiory te byy niczego sobie. Ponadto w jej zasobach s poje-dyncze pozycje z innych klasztorw, gwnie prowincji litewskiej73. Potwierdza to take rdo, jakim jest spis ksiek z bibliotek poklasztornych, ktre zostay wczone do nowo powstaej Biblioteki Publicznej w Wilnie74.

Zbiory biblioteki klasztoru grodzieskiego tray do biblioteki gimnazjum. Dua cz dominikaskiego ksigozbioru znajduje si obecnie w bibliotece Pastwowego Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Grodnie. Edward Chwalewik wspomina, i na 3000 wo-luminw 905 pochodzio wanie z dominikaskiej biblioteki75. Ponadto w guberni gro-dzieskiej przejto ksiki ze skasowanych w 1832 r. klasztorw dominikaskich w Elnie

71 Konskat mienia kocielnego, gwnie bibliotek poklasztornych, omwi m.in. B. USSAS, Z dziejw grabiey i niszczenia polskiego mienia kocielnego.

72 A. PACEVIIUS, Biblioteki klasztorne na Litwie, s. 372.

73 S tam np. paleotypy z nastpujcych klasztorw dominikaskich: Ostrw, Dereczyn, Grodno, Kowno, Kleck, Krasnybr, Krakw, Lublin, Poporcie, Rosienie, Rany, Sonim, Stopce, Wilno, Wilno-ukiszki, Zabiay (zob. N. FEI-GELMANAS, Lietuvos inkunabulai, Vilnius 1975, passim; V. RAIUS, Vilniaus universiteto bibliotekos; N. FEIGELMANAS, I. DAUGIRDAIT, P. RAIUS, Vilniaus unversiteto bibliotekos). W. TATARKIEWICZ, Materjay do dziejw nauczania lozofji naLitwie, [w:] Archiwum Komisji do bada historji lozofji w Polsce, t. 2, cz. 2, Krakw 1926, s. 1, 6, omawiajc studia lozoczne w WKL, odwouje si gwnie do rkopisw lozocznych, ktre w XIX w. znalazy si w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, m.in. pochodzcych z klasztorw dominikaskich, takich jak: Chotajewicze, Grodno, Misk, Orsza, Poporcie, Szkw, Zabiay, czy do skryptw profesorw kolegiw domini-kaskich w Wilnie, Zabiaach, Poporciu, Rosieniach, Niewieu, Dereczynie, Misku i Pisku. Zob. np. rkopisy z biblioteki klasztornej w Szkowie (VUB RS, F. 3-1218; F. 3-914; F. 3-842; F. 3-1271; F. 3-1326) i w Zasawiu (VUB RS, F. 3-514).

74 Zob. VUB RS, F. 3-165: , . . [...] 1841 ( 1841 ), k. 2829 (Chotajewicze), 3033 (Choopienicze), 3434v (Stopce), 3538v (Zasaw), 4747v (Rakw), 5152v (Rze-czyca), 6363v (Kleck), 6667v (Misk), 7679v (Druja). Por. U. PASZKIEWICZ, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 15101939), s. 41, 44, 142, 194, 205206, 212; A. PACEVIIUS, Biblioteki klasz-torne na Litwie, s. 372. Por. take inny podobny katalog LMAB RS, F. 22-29: , , . 1841 .

75 E. CHWALEWIK, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamitek przeszoci w oj-czynie i na obczyznie, t. 1: AM, Warszawa-Krakw 1926 (reprint Krakw 1991), s. 114. Zob. take . . , . . , . . (.-.), XVXVI . - , 2003. O losach czci ksigozbioru klasztoru grodzieskiego, ktry pocztkowo znalaz si w grodzieskim gimnazjum pastwowym i ktrego cz w okresie midzywojennym wczono do zasobw nowo tworzcego si wwczas Muzeum w Grodnie, pisa J. JODKOWSKI, Muzeum w Grodnie. Zarys dziejw powstawania i rozwoju 19201922, Grodno 1923, s. 8, 10, 1415).


(382 tomy) i Wasiliszkach (297 tomw), ktre wraz z ksikami z innych klasztorw karme-litw w Lidzie (251) i odku (163) oraz franciszkanw w Szejbakpolu (283) i kanonikw lateraskich w Krzemienicy (1435) tray pod zarzd radcy guberni. Biblioteki znajdoway si rwnie w innych klasztorach, ktre na terenie tej guberni podlegy kasacie, mianowi-cie: w Poonce, Walwce, Buchowiczach i Koniuchach76. Jednak losy ich ksigozbiorw nie s znane. Ksiki z klasztoru w Poporciu, ktre zapakowano w 54 paki zbite w deski, zostay wysane w 1864 r. do Zarzdu Kuratorium Naukowego w Wilnie77.

Do innych bibliotek byego ZSRR traaa cz ksiek pocztkowo przekazanych Carskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu, a take zapewne wiele ksiek bezporednio po kasa-tach. Niektre katalogi, jak np. katalog rkopisw Biblioteki Narodowej im. Wernadskiego w Kijowie, podajc proweniencje, wskazuje na dominikaskie pochodzenie czci zbiorw. Do biblioteki tej ksiki traay np. przez seminarium duchowne w ytomierzu, a nawet przez Sobr w. Zoi w Kijowie78.

Niestety wiele ksiek ulego cakowitemu zniszczeniu. Jeszcze w XVIII w. poar strawi bi-blioteki dominikaskie w ucku (1703), Nowogrdku (1751), Wilnie i Oszmianach (1797)79. W pierwszych dekadach XIX w. spony przecie ksigozbiory klasztoru w. w. Filipa i Ja-kubw na wileskich ukiszkach, o czym bya ju mowa. Wspominalimy te o zniszczeniu biblioteki w Werkach. Dewastacji ulegay rwnie ksiki, ktre zostaway na pastw losu, zodziei i pogody w murach skasowanych klasztorw. Izczezy jak zaznacza ks. Ussas ksigozbiory dominikaskie w Ziembinie, Poonce i Buchowiczach, z liczcego natomiast 865 woluminw ksigozbioru klasztoru w Mereczu 538 ksiek zgino w niewyjanionych okolicznociach80.

II

Konieczno sporzdzania inwentarzy, czyli spisywania ksiek, jakie znajdoway si w klasztornej bibliotece, wynikaa z zakonnego ustawodawstwa. Reguy dominikaskie nakazyway robienie spisw ksiek81. Mona przypuszcza, e nie zawsze wywizywano si z tego nakazu, skoro kapituy prowincjalne o tym przypominay. Tak byo np. na kapitu-le prowincjalnej w Przemylu w 1609 r. Kademu klasztorowi nakazywaa ona sporzdza inwentarz majtku w dwch egzemplarzach. Jeden przekazywano do archiwum klasztoru,

76 P. KUBICKI, Bojownicy kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny, cz. 2, t. 4, s. 354355.

77 WOYNIAK [J. M. GIYCKI], Zniesione kocioy i klasztory rzymskokatolickie przez rzd rosyjski w wieku XIX w diecezji uckiej, ytomierskiej i kamienieckiej (gub. woyskiej, kijowskiej i podolskiej), Nova Polonia Sacra, 1, 1928, s. 16.

78 Zob. np. . (), . . , 1974, passim.

79 M. PIDYPCZAK-MAJEROWICZ, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne, s. 104.

80 B. USSAS, Z dziejw grabiey i niszczenia polskiego mienia kocielnego, s. 196.

81 Warto zaznaczy, i nawet wspczesne ustawodawstwo dominikaskie zaleca opiek nad bibliotek pro-wincjaowi, ktry jest zobowizany do jej wizytowania. Tak zreszt byo w wielu innych zakonach w wiekach wczeniejszych.


drugi do archiwum prowincji82. Dziki temu zachowao si ponad 20 inwentarzy biblio-tek rnych klasztorw dominikaskich prowincji polskiej z pocztku XVII w.83

Pytanie, jakie si pojawia, brzmi: czy wszystkie klasztory posiaday inwentarze swoich ma-jtkw, w tym bibliotek? Wydawaoby si, e tak robiono, ale gdy przyjrzymy si lubel-skiemu klasztorowi dominikanw, uwiadomimy sobie, e mogo by zupenie odwrotnie. Kiedy po skasowaniu tego klasztoru wadze chciay przej bibliotek, okazao si, e nie ma adnego inwentarza. Wwczas zatrudniono specjalist, ktry takowy spis ksiek ska-sowanego wanie klasztoru mia przygotowa. To miao bowiem uatwi konskat biblio-teki i przetransportowanie jej do Petersburga84. Mona zatem przypuszcza, i nie wszyscy bibliotekarze klasztorni wywizywali si z obowizku sporzdzania inwentarzy.

Przygldajc si niektrym inwentarzom, mona mie jednak wtpliwoci co do zawartych w nich informacji. Nie dotycz one tytuw pozycji, lecz raczej ich liczby. Ponadto nie za-wsze zakonnicy podawali rzeczywisty stan ksigozbiorw bibliotecznych, zwaszcza gdy przygotowywali go dla wizytatorw85. Odkrycie kilku inwentarzy z tego samego klasztoru pozwolioby przeledzi zarwno ewolucj biblioteki, jak i zainteresowania ksik w r-nych okresach. Ju po zasobach ksigozbiorw klasztornych wida, i kadziono rny na-cisk na studia, czytelnictwo. W klasztorach, w ktrych miecio si zakonne studium czy prowadzono szko publiczn, zbiory biblioteczne byy bogatsze i bardziej rnorodne, zawieray wiele pozycji nie tylko o tematyce kocielnej, ale take z tzw. dziedzin wieckich, jak historia powszechna, matematyka, medycyna czy geograa. Ksigozbiory konwentw podrzdnych natomiast liczce zaledwie kilka lub kilkanacie tomw skaday si gw-nie z pozycji dotyczcych Pisma witego, teologii dogmatycznej, moralnej i ascetycznej oraz kaznodziejstwa.

Przygldajc si trzem bibliotekom klasztornym, ktre znajduj si w rnych prowincjach polskiej, ruskiej i Kongregacji b. Czesawa na lsku zobaczymy, e struktura ksigozbio-rw bya podobna, podobny by rwnie zakres literatury, jak gromadzili dominikanie. Wyrniay je pewne pozycje, ktrych posiadanie wynikao ze specyki danego miejsca:klasztory Kongregacji b. Czesawa gromadziy ksiki w jzyku niemieckim, w klasztorach wschodnich mona byo natomiast spotka si czasami z ksik cyryliczn lub litewsk. Dua natomiast cz zbiorw klasztorw polskiej prowincji bya w jzyku polskim, cho naley doda, e we wszystkich tych klasztorach nie brakowao pozycji w jzyku aciskim, a take woskim i francuskim.

Inwentarze przybieray rn posta. Niektre z nich byy bardzo obszerne, co wynika-o z bogatego ksigozbioru. Ukad inwentarza oparty by zazwyczaj na poszczeglnych

82 K. ZAWADZKA, Biblioteka klasztoru dominikanw we Wrocawiu (12261810), [w:] J. KOCZOWSKI (red.), Studia nad histori dominikanw w Polsce 12221972, t. 2, Warszawa 1975, s. 333.

83 S to inwentarze bibliotek klasztorw w: Bochni, Brzeciu, Chemie, Gdasku, Hrubieszowie, Janowie, Kocia-nie, Lublinie, ucku, Opolu, Owicimiu, Piotrkowie, Samborze, Sejnach, Sieradzu, Sochaczewie, rodzie, Wilnie, Wodzimierzu Woyskim, Wrocawiu, migrodzie i ninie.

84 M. RADWAN, Deportacja ksigozbioru lubelskich dominikanw (18861888), [w:] A. KRAWCZYK, E. JZEFOWICZ-WISI-SKA (red.), Lublin a ksika, Lublin 2004, s. 287292.

85 M. PIDYPCZAK-MAJEROWICZ, Ksigozbiory zakonne w Zakadzie Narodowym im. Ossoliskich we Wrocawiu, s. 282.


dziaach. Jedynie w przypadku inwentarzy krtkich, zawierajcych zaledwie kilkanacie pozycji, nie stosowano takiego ukadu. W wikszoci tych dokumentw znajduje si dzia obejmujcy ksiki dotyczce nauki w. Tomasza z Akwinu, ktry jak wiadomo by chlu-b Zakonu Kaznodziejskiego i gwnym Mistrzem, ktrego studiowano. Nastpnie mona wyszczeglni pisma Ojcw Kocioa, Pismo wite, ksiki z zakresu teologii moralnej, do-gmatycznej, historii Kocioa, a przede wszystkim ascetyki i kaznodziejstwa. Te dwie ostat-nie dziedziny w wikszoci inwentarzy stanowi zasadnicz cz. Wida wic, i zawarto wikszoci bibliotek klasztornych bya nastawiona na ycie ascetyczne i prac kaznodziej-sk. W wielu inwentarzach by jeszcze jeden dzia, zwany Libri prohibiti, obejmujcy dzie-a znajdujce si na indeksie ksig zakazanych. Korzysta z nich mogli tylko ci zakonnicy gwnie magistrowie i doktorzy teologii ktrzy otrzymali na to specjalne zezwolenie86.

Najczstsz praktyk byo ukadanie pozycji wedug dziaw. W klasztorze w Poporciu inwentarz biblioteczny by uoony wedug nastpujcych dziaw: Biblia, SS. Patres et Expositores 55 pozycji, Ius Canonicum 40, Theologi Scholastici 137, Theologi Mo-rales 49, Concionatores et catechisti 265, Ascetae 111, Historici 81, Ius Civile 55, Philosophi et Mathematici 131, Geographi 12, Poetae 26, Gramatici 32, Rethorici 41, Libri Prohibiti 21 oraz pisma periodyczne 22 (17 to Kurier Litewski z lat 18141833)87. Podobnie przedstawia si inwentarz biblioteki klasztoru w Poawieniu: Libri Ascetici (129 tomw), Concionatores (168), Theologici et Controversi (67), Histo-ria et Geographia (66), Literatura (62), Iuristici (17) Philosophici, Phisici et Mathematici (29), Biblia Sacra et Cathechisti (31) i Medici (4)88. W Poocku natomiast sporzdzony ju pno, w 1873 r., a wic osiem lat po kasacie klasztoru, inwentarz biblioteczny podzielony zosta wedug jzykw. Nawicej pozycji jest w jzyku aciskim (5070 tomw), a potem kolejno francuskim (2563), polskim (1949), niemieckim (1265), rosyjskim (306), woskim (138) i angielskim (11). Oddzielna grupa ksiek, ktr wyrnia Opis..., skadaa si z lek-sykonw (106 tomw), z (27), (247) i rkopisw (53)89.

Oczywicie zrozumiae jest, i w maych klasztorach, gdzie i ksigozbiory nie byy liczne, ten podzia by zupenie inny. Wanie w mniejszych bibliotekach podzia ksig mg do-

86 Por. I. PIETRZKIEWICZ, Prohibita w zbiorach Biblioteki Boego Ciaa, kanonikw regularnych w Krakowie, [w:] M. KONOPKA, M. ZIBA (red.), Bibliologia, literatura, kultura. Ksiga pamitkowa oarowana profesor Wacawie Szeli-skiej, Krakw 1999, s. 7589.

87 VUB RS, F. 3-152: Bibliotheca Conventus Poporcensis Ordinis Praedicatorum sub Priorectus Adm. Rndi. Patris S.T. Praesentati Raymundi Stasinlewicz conscripta Anno Domini 1834. Warto zauway, i zawarty w aktach wizytacji wykaz ksiek, nawet wedug dziaw, nie zawsze oddaje waciwy ukad katalogu. Akta z 1804 r. maj bowiem nastpujcy podzia: ksigi duchowne (236 tomw), kaznodziejskie (101), starodawnych Mdrcw (79), teolo-giczne (36), lozoczne (33), historyczne (109), z retoryki (59), tzw. rozmaite (115) i gramatyczne (254). Wida nawet, i liczby tytuw z danej dziedziny s inne; niektre wzrosy, inne natomiast, jak np. w przypadku historii, zmalay.

88 VUB RS, F. 3-236: Cathalogus Librorum Conventus Poavenensis Ord. Praed. Sub Prioratu Ah.P.ST. L[ecto]ris Prae-dicatoris G[ene]r[a]lis Martini Rokocki comparatus Anno D[omi]ni 1828 Mensis Julii Die 26.

89 VUB RS, F. 3-153: , , , , , , .


konywa si wedug ich formatu, z czym spotykamy si w bibliotece klasztoru w Wysokim Dworze, ktrej inwentarz zosta zapisany w aktach wizytacji z 4 IX 1804 r.90

Zdarzao si jednak rwnie tak, i wymieniony inwentarz peni jednoczenie funkcj ka-talogu. Podawa on pk, na ktrej dana pozycja si znajdowaa. Na przykad w liczcej 734 tytuy bibliotece w Dereczynie, jak to wynika z katalogu z 1812 r., zastosowano ukad dziaw, dodatkowo oznaczony literami alfabetu od A do R91. Tymi literami oznaczono rw-nie pki w bibliotece. Dziki temu mona byo atwo si domyle, gdzie danej ksiki naley szuka.

Czasami inwentarze stanowi oddzieln cao, jeden dokument, innym razem s wczo-ne do innego, bdc jego integraln czci. Tak jest np. w przypadku wizytacji kanonicz-nych, sprawozda czy inwentarzy kocielnych, ktre s po prostu spisem wszystkich dbr ruchomych i nieruchomych oraz praw i obowizkw kocioa i probostwa, a w wypadku zakonw rwnie klasztoru. Mam tu na uwadze zwaszcza wizytacje kanoniczne.

Trzeba zaznaczy, i tego rodzaju dokument jest charakterystyczny przede wszystkim dla kociow i parai diecezjalnych, bdcych pod jurysdykcj biskupa danej diecezji. Ksigi z protokoami wizytacyjnymi posiadamy jednak dopiero z drugiej poowy XVI w. Wizyta-cje parai byy dwojakiego rodzaju: zewntrzne i wewntrzne. Efektem pierwszego typu wizytacji by wic inwentarz parai, zawierajcy opis kocioa, zakrystii, skarbca, biblioteki paraalnej, majtku kocielnego, budynkw i benecjum plebaskiego, innych bene-cjw (o ile przy kociele istniay), cmentarza, kaplic w parai, szkoy, szpitala dla ubogich; poza tym przedstawia stan religijno-moralny wiernych. Wizytacja wewntrzna polegaa na spisaniu protokou o prowadzeniu si proboszcza i innych kapanw. Czasami by to oddzielny dokument, innym razem wczano go do inwentarza parai, tworzc jeden akt wizytacji92. To drugie rozwizanie jest najczstsze w wizytacjach dziewitnastowiecznych. Klasztory, z racji swej egzempcji, czyli wyczenia spod jurysdykcji biskupa, nie podlegay tej wizytacji. Oczywicie byy wyjtki. Dopiero pod koniec XVIII w. klasztory zostay pod-dane jurysdykcji biskupw i od tej pory we wszystkich klasztorach przeprowadzano wizy-tacje kanoniczne93. Tak wic zachowane po nich akta s bardzo istotne i wartociowe dla studiw nad inwentarzami bibliotecznymi czy w ogle bibliotekami klasztornymi.

Gdy przyjrzymy si niektrym aktom wizytacji, to zobaczymy, e wanie taki charakter ma cz tego dokumentu. Nie brak tam wzmianek o bibliotekach, a nawet caych spisw

90 VUB RS, F. 57-53-286: Dziao si czasu Generalnej Wizyty w Wysokim Dworze w klasztorze XX. Dominikanw Dnia 4 wrzenia 1804 Roku, k. 5v7v.

91 VUB RS, F. 3-162: Catalogus librorum Conventus Derecinensis Ord. Praedicatorum 1812.

92 O aktach wizytacji zob. S. LITAK, Akta wizytacyjne parai z XVI-XVIII wieku jako rdo historyczne, Zeszyty Na-ukowe KUL, 5, 1962, 3 (19), s. 4158; idem, W sprawie publikacji i rejestracji akt wizytacji kociow i parai, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 14, 1967, 14, s. 133149; H. E. WYCZAWSKI, Przygotowanie do studiw w archiwach ko-cielnych, Kalwaria Zebrzydowska 1989, s. 256260; . . , 18 - 1 .19 . , , 1993, s. 205213. Oglnie na temat rde do dziejw Kocioa katolickiego i zakonw w Polsce zob. S. LIBROWSKI, rda do wewntrznych dziejw Kocioa w Polsce w r-kopimiennych zbiorach kocielnych, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 7, 1963, s. 7794.

93 H. E. WYCZAWSKI, Przygotowanie do studiw, s. 312.


ksigozbiorw, z tytuami i autorami; czasami jedynie podano liczb ksig lub zestawie-nia biblioteczne94. Zdarza si oczywicie i tak, e wizytacje ani sowem nie wspominaj o istnieniu biblioteki w danym klasztorze, a tym bardziej brak inwentarza bibliotecznego, czy chociaby liczby znajdujcych si w klasztorze ksiek. Jako przykad mona poda wizytacje klasztoru dominikaskiego w Lachowcach (obecnie Biogirja) na Woyniu; spo-rzdzone w latach 18241829 akta wizytacji tego klasztoru o bibliotece milcz95. Nie wyni-ka to z braku biblioteki; najwidoczniej przygotowujcy owe dokumenty wizytator biskupa ucko-ytomierskiego po prostu nie uzna takiej informacji za istotn. Jeszcze w 1823 r. pi-szcy protok wizytacyjny klasztoru lachowskiego biblioteki nie pomin, poda nawet jej inwentarz96. Na szczcie zachowaa si wizytacja tego klasztoru z 1837 r., bardzo wana dla badacza bibliotek klasztornych, gdy na 13 kartach zapisanych po obu stronach (a wic na 26 stronach) zamieszczono cay inwentarz owej biblioteki97.

Materia rdowy dotyczcy w ogle Kocioa rzymskokatolickiego na Ziemiach Zabra-nych Imperium Rosyjskiego w polskich archiwach i bibliotekach jest szcztkowy98. Wi-cej dokumentw maj archiwa i biblioteki pastw wschodnich, ktre niegdy wchodziy w skad pastwa polsko-litewskiego. Bogate w interesujce nas materiay s archiwa na Litwie, Ukrainie i Biaorusi. Dua cz, jak wiadomo, traa take do archiww i bibliotek rosyjskich, np. w Moskwie czy Petersburgu. Tam gwnie naley szuka rwnie interesu-jcych nas inwentarzy bibliotecznych czy akt wizytacji. Niewielka tylko ich liczba traa do Polski w postaci mikrolmw i fotokopii (np. z Centralnego Pastwowego Historycznego Archiwum ZSRR w Leningradzie czy z Centralnego Pastwowego Historycznego Archiwum Litewskiej Republiki Radzieckiej w Wilnie)99.

Oprcz inwentarzy bibliotecznych i wizytacji w zachowanym materiale rdowym znajdu-je si wiele innych przekazw, w ktrych sporo miejsca powicono dominikaskim biblio-

94 Por. U. PASZKIEWICZ, Wybrane problemy dokumentacji zbiorw bibliotecznych, s. 73.

95 , . 90, . 1, . 597, k. 16v (z 1824 r.); . 648, k. 1 6v (z 1825 r.); . 704, k. 15 (z 1826 r.); . 757, k. 16v (z 1827 r.); . 810, k. 16v (z 1828 r.); . 860, k. 16; . 861, k. 16 (oba to akta wizytacji klasztoru z 1829 r.) (kopie wszystkich tych akt znajduj si w ADK).

96 , . 90, . 1, . 551 (kopia w ADK, Lch 2).

97 , . 90, . 1, . 1072, k. 23v36v (kopia w ADK).

98 H. KRAJEWSKA, Ksigi metrykalne i inne akta z archiww urzdw paraalnych i gmin wyznaniowych z terenw tzw. zabuaskich, [w:] T. ZIELISKA (red.), Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie. Informator po zasobie, War-szawa 1992, s. 158; Z. KRUPSKA, Parae rzymskokatolickie archidiecezji lwowskiej, diecezji uckiej, piskiej i przemyskiej (grupa zespow), [w:] F. RAMOTOWSKA (red.), Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 600.

99 Zob. np. Katalog mikrolmw i fotokopii polonikw z archiww zagranicznych, z. 8, oprac. J. GODLEWSKA, B. KU-BICZEK, Warszawa 1992, s. 51 (Fond 821: Departament Spraw Duchownych Wyzna Obcych Ministerstwa Spraw Wewntrznych, opis 1402: Regesty Kapituy mudzkiej y innego Duchowiestwa przy Katedrze znajdujcego si oraz po Paraach y innych miejscach przebywajcego Funduszach, na koniec o Zakonnych Zgromadze-niach Oboiey Pci Inrmaryw w szpitalach pod Alfabetem Sporzdzony, 1804 [sygn. F. 821, op. 125, nr 3158, kl. mikr. 1218]), s. 74 (Fond 525, opis 1528: Inwentarz biskupstwa mudzkiego, 1740 r. [sygn. F. 525, op. 8, nr 622, kl. mikr. 78]; Fond 669, opis 1530: Wizyty klasztorw pci oboiey Dyecezyi mudzkiej [sygn. F. 669, op. 2, nr 228, kl. mikr. 472], opis 1531: Materiay dotyczce J. Prekrera, sekretarza Konsystorium rzymsko-katolickiego w Telszewie, 18731874 r. [sygn. F. 669, op. 3, nr 1496, kl. mikr. 60]).


tekom. Wystarczy jako przykad poda zachowane w Pastwowym Archiwum Historycz-nym Biaorusi w Grodnie materiay dotyczce bibliotek klasztorw rzymskokatolickich z lat 18521854 czy 18641873 (a wic ju po kasatach), ktre czsto przecie przekazywane byy innym instytucjom100. W Dziale Rkopisw Biblioteki Uniwersytetu Wileskiego za-choway si spisy ksiek obcych i ksiek polskich, ktre po 1864 r. zostay przejte przez odpowiednie suby101. Ponadto bardzo ciekawy zbir dokumentw zachowa si w Cen-tralnym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie dotyczy on tworzenia w Wilnie w latach 18651869 Biblioteki Publicznej. Wanie jej przekazano wiele ksigozbiorw klasztornych, w tym take dominikaskich102. W Dziale Rkopisw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk znajduje si zesp dokumentw z 1840 r., ktre opisuj klasztory i wymieniaj 191 skaso-wanych klasztorw, ponadto opisuj biblioteki guberni grodzieskiej, w tym m.in. klaszto-rw dominikaskich w Wasiliszkach, Elnie, Walwce i Koniuchach103.

W niniejszym tekcie pragnem jedynie zasygnalizowa problem bibliotek klasztorw dominikaskich, a w sposb szczeglny stan zachowania inwentarzy i katalogw tyche bibliotek. Los klasztorw i ich bibliotek we wszystkich zaborach Rzeczypospolitej by po-dobny; obecnie biblioteki s zniszczone albo rozproszone. Gdzieniegdzie mona jeszcze odnale na ksikach proweniencj dominikask, jednak nasza wiedza o stanie ksigo-zbiorw i kulturze ksiki oraz czytelnictwa wrd zakonnikw jest prawie nieznana. Mam nadziej, e kolejne odnalezione inwentarze i katalogi pozwol lepiej pozna kultur inte-lektualn klasztorw braci kaznodziejw na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, szczegl-nie z prowincji ruskiej i litewskiej, ktre po rozbiorze w wikszoci znalazy si w Imperium Rosyjskim.

Na koniec chciabym poczyni uwag odnonie do zamieszczonego poniej aneksu. Pr-buj w nim przedstawi stan zachowanych inwentarzy oraz miejsce ich obecnego prze-chowywania. Nie jest to oczywicie kompletny obraz rde; obejmuje jedynie te, do ktrych udao mi si dotrze. Kwerend swoj ograniczyem do archiww i bibliotek li-tewskich, biaoruskich i ukraiskich. Na Litwie zostay przejrzane materiay rkopimienne Centralnego Archiwum Historycznego Litwy w Wilnie (Lietuvos Valstybes Istorijos Archy-vas) i Dziau Rkopisw Biblioteki Uniwersytetu Wileskiego (Vilniaus Universiteto Biblio-tekos, Rankrai Skyrius); na Biaorusi Pastwowego Archiwum Historycznego Biaorusi w Misku ( ) i Pastwowego Archiwum

100 Por. , . 1, . 6, . 950; . 22, . 1533; . 28, . 305.

101 VUB RS, F. 3-172; F. 3-186.

102 LVIA, F. 378-73-1790. Mowa tam np. o tym, e do owej biblioteki maj wej ksigozbiory z bibliotek domi-nikaskich w powiecie nowogrdzkim, w Szkowie, Poocku i Witebsku (k. 12v, 19); ponadto znajduje si tam ko-respondencja zwizana z przewiezieniem biblioteki dominikaskiej z Poocka (k. 3539), zawiadomienie o prze-kazaniu biblioteki poockich dominikanw niejakiemu Afnasjewowi, opiekunowi szkoy powiatowej w Poocku (k. 83), oraz proba Korniowa (z dnia 16 III 1866 r.) skierowana do Naczelnika Guberni Pnocno-Zachodniego Kraju (- ) o przekazanie biblioteki fachowcom, ktrzy pewn grup ksiek zwaszcza ksiki zakazane umieszczaliby w tajnych pomieszczeniach (k. 105v). W archiwum tym warto rwnie zajrze do F. 567-2-3690, ktry rwnie dotyczy ksiek i bibliotek klasztornych (z lat 18351857).

103 LMAB RS, F. 378-72-2430; por. P. KUBICKI, Bojownicy kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny, cz. 2, t. 4, s. 353354.


Historycznego Biaorusi w Grodnie ( ); na Ukrainie natomiast Centralnego Pastwowego Archiwum Historycznego Ukrainy w Kijowie ( ), Centralnego Pastwowego Archiwum Historycznego we Lwowie ( - ), Pastwowego Archiwum Obwodu ytomierskiego w yto-mierzu ( ) i Pastwowego Archiwum Obwodu Chmielnickiego w Chmielnickim ( ). Trzeba tutaj zaznaczy, e w tym ostatnim archiwum obwodowym znajduj si take zbiory po spalo-nym Archiwum Miejskim w Kamiecu Podolskim (- ); zbiory te stanowi oddzieln kolekcj -- 1917 .104 Kwerendzie jednak nie zostay podda-ne zbiory archiww rosyjskich, ktre rwnie s bogate jak tu kilkakrotnie zaznaczaem w wizytacje kocielne oraz w inwentarze i katalogi biblioteczne.

Dane o inwentarzach (i) i wizytacjach kanonicznych, w ktrych znajduj si wykazy ksiek (w), przedstawiem wedug diecezji. Jak wida, gwnie s to jednak inwentarze zamiesz-czone w protokoach wizytacyjnych. Udao si odnale inwentarze dla 62 klasztorw spo-rd 87, ktre znajdoway si na Ziemiach Zabranych Cesarstwa Rosyjskiego. Stanowi to ponad 71% wszystkich klasztorw. W wikszoci s to niestety pojedyncze inwentarze i po-chodz gwnie z lat 20. XIX w. Jest to o tyle zrozumiae, e wikszo klasztorw przestaa istnie w pocztkach lat 30. tego stulecia w wyniku represji po powstaniu listopadowym. Trzeba jednak zaznaczy, e dosy spory odsetek (okoo 29%) stanowi klasztory domini-kaskie, dla ktrych nie udao mi si odnale inwentarzy bibliotecznych. S oczywicie zachowane akta wizytacji dla wikszoci z nich, jednak nie ma tam zamieszczonych in-wentarzy bibliotecznych, s jedynie niewielkie wzmianki, takie jak liczba ksig lub tylko zestawienie biblioteczne ksigozbioru. Procentowo najmniej inwentarzy udao si odna-le dla klasztorw znajdujcych si w diecezji ucko-ytomierskiej niespena poow (6 na 13). W porwnaniu ze wszystkimi klasztorami dominikanw w guberniach zachodnich stanowi to zaledwie 8%. Najlepiej, jak si wydaje, sytuacja wyglda w wypadku klasztorw diecezji wileskiej (nie udao si znale inwentarza tylko dla jednego spord 24 klaszto-rw) oraz miskiej i kamienieckiej, dla ktrych udao si znale inwentarze biblioteczne w 100%. W przypadku klasztorw podolskich udao si znale inwentarze dla wszystkich klasztorw (rwnie sistr dominikanek w Kamiecu Podolskim), gdy zachowa si poszyt sporzdzonych w 1824 r. akt wizytacji wszystkich 12 klasztorw dominikaskich (a wic i mniszek kamienieckich). Rwnie 100% inwentarzy posiadamy dla dwch klasztorw, ktre znajdoway si na terenie diecezji mudzkiej.

Mam wiadomo, e owych rde jest znacznie wicej, jednak do dzisiaj nie udao mi si do nich dotrze (std dla niektrych klasztorw nie podaem adnych rde). Cz z nich z pewnoci jest cytowana przez badaczy dziejw zakonnych XIX w., cz za, do ktrych nie dotarem, przytacza Urszula Paszkiewicz. Do sprawdzenia pozostao jeszcze wiele wizy-

104 Por. O. , . , . (-), . , . 1: - 1917 ., 2003.


tacji, ktrych repertoria opracowa ks. Marian Radwan. Te jednak, ktre zostay zamieszczo-ne w aneksie, pokazuj rozmiar rde oraz ich rozproszenie po niemal wszystkich waniej-szych archiwach pastw Europy Wschodniej. Dla klasztorw z diecezji miskiej wikszo materiaw znajduje si w archiwum miskim, gdzie znalazy si dokumenty konsystorza diecezji miskiej; tam te znajduj si materiay po innych diecezjach, ale sporadycznie. Podobnie sprawa ma si z archiwami wileskim i ukraiskimi w Kijowie oraz ytomierzu. W Chmielnickim zachoway si tylko materiay z diecezji kamienieckiej. W ytomierzu znajduj si gwnie materiay po diecezji ucko-ytomierskiej; trzeba jednak pamita, e przez jaki czas nie istniaa diecezja kamieniecka i jej tereny weszy pod jurysdykcj die-cezji ucko-ytomierskiej, std te cz materiaw z Podola mona znale wanie w ar-chiwum w ytomierzu. Bogaty jest zasb Pastwowego Archiwum Historycznego Litwy w Wilnie oraz zasoby bibliotek wileskich, gdzie poza materiaami z diecezji wileskiej zna-lazy si take materiay z innych diecezji, ktrych tereny obecnie wchodz w skad pastw litewskiego i biaoruskiego. Znajomo podziau diecezji w poszukiwaniach archiwalnych jest bardzo istotna. Obecnie bowiem podzia polityczny Europy Wschodniej wyglda ca-kowicie inaczej ni w XIX w. Wwczas byo przecie jedynie Cesarstwo Rosyjskie, podzie-lone na gubernie. Z ich granicami pokryway si granice diecezji. Tak wic np. do diecezji mohylewskiej naleay takie miejscowoci, jak chociaby Kijw czy Czarnobyl. Skoro wic rda po tej diecezji znajduj si gwnie w Misku, tam te naley szuka materiaw po klasztorach dominikaskich w Kijowie (chodzi tu o budowany przez dominikanw na pocztku XIX w. koci w. Aleksandra) i Czarnobylu.

Ponadto naley zaznaczy, e w poniszym aneksie nie uwzgldniono bibliotek klaszto-rw nalecych do eskiej gazi Zakonu Kaznodziejskiego, a wic klasztorw mniszek dominikaskich w Kamiecu Podolskim i Nowogrdku105. Tu jedynie warto zaznaczy, e w zachowanej w archiwum w Chmielnickim (na Ukrainie) kolekcji Archiwum Miejskiego

Tabela 1. Stan klasztorw (wedug diecezji), dla ktrych udao si odnale inwentarze biblioteczne lub nie udao si ich odnale

w archiwach i bibliotekach biaoruskich, litewskich i ukraiskich

Lp. Nazwa diecezji

Liczba klasztorw

razem w diecezji dla ktrych inwentarzy nie odnalezionodla ktrych inwentarze

odnalezionoliczba % liczba %

1 mohylewska 23 5 21,74 18 78,262 kamieniecka 11 0 0 11 1003 ucko-ytomierska 13 7 53,85 6 46,154 miska 13 0 0 13 1005 wileska 24 1 4,17 23 95,836 mudzka 2 0 0 2 100

Razem 86 24 27,91 62 72,09

105 O bibliotekach sistr zakonnych, w tym take dominikanek, pisay gwnie dr Jolanta Gwiodzik i Iwona Pietrzkiewicz.


w Kamiecu Podolskim znajduj si m.in. wizytacje z klasztoru sistr dominikanek kamie-nieckich (skasowanego w 1864 r.)106, w Pastwowym Archiwum Historycznym Biaorusi w Misku natomiast zachoway si materiay po klasztorze dominikanek nowogrdzkich, gdzie take s wzmianki o ich bibliotece klasztornej107.

106 , . 685, . 4, . 21, k. 421422 (wedug nowego podziau, kiedy caa sprawa zostaa podzielona na trzy czci t. 3, k. 140141). Zachoway si akta wizytacji z 1824 r., na ktre powouj si pniejsze wizytacje: z lat 1825 i 1827.

107 Zachoway si np. katalogi biblioteki sistr dominikanek w Nowogrdku z roku 1858 ( , . 1781, . 32, . 187) i z 1864 (ibidem, . 1781, . 24, . 15725, k. 3942v). Por. take U. PASZKIEWICZ, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 15101939), s. 304305.


Aneks

Stan zachowanych inwentarzy bibliotecznych klasztorw dominikanw z Ziem Zabranych Cesarstwa Rosyjskiego

Lp. Miejscowo Data kasatyZachowane inwentarze

rok rda108 miejsce przechowywania rda

diecezja mohylewska

1 Agona 1903 1818 (w) , . 1781, . 26, . 13962 Bielica 1832 1820 (w) , . 1781, . 26, . 14273 Byszw 1832 1785 (w)

1820 (w) , . 3330, . 1, . 15

, . 1781, . 26, . 14094 Chodorkw 1832 1820 (w) , . 1781, . 26, . 14095 Czarnobyl 1832 1820 (w) , . 1781, . 26, . 14096 Czaszniki 1832 1811 (i)

1824 (i) , . 201, . 4, . 684 , . 201, . 4, . 684

7 Dudakowicze 18328 Hoowczyn 18329 Kijw 1820 (?) 1820 (w) , . 1781, . 26, . 1409

10 Kniayce 1832 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139611 Malatycze 183212 Orsza 1845 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139613 Ostrowno 1832 1828 (w)

1839 (i) , . 1781, . 26, . 1397

, . 2001, . 1, . 14114 Packw 1832 1819 (w)

1832 (w) , . 1781, . 26, . 1404

, . 2001, . 1, . 14215 Poock 1865 1818 (w)

1849 (w)1873 (i)

, . 1781, . 26, . 1396VUB RS, F. 4-A 2334

VUB RS, F. 3-15316 Posin 1832 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139617 Rewel ?18 Ruszona 1832 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139619 Smolany 183220 Szkw 1832 ? VUB RS, F. 3-17221 Uszacz 1832 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139622 Witebsk 1832 1818 (w) , . 1781, . 26, . 139623 Zabiay 1857 1816 (i)

1818 (w)LVIA, F. 567-2-525

, . 1781, . 26, . 1396

108 Skrty w nawiasach przy datach oznaczaj rodzaj rda: (w) akta wizytacji (czasami ujte s jedynie ze-stawienia biblioteczne, ktre gwnie znajduj si w tego typu dokumentach); (i) inwentarz biblioteczny lub katalog biblioteki.


diecezja kamieniecka

24 Bar 1832 1824 (w) , . 685, . 4, . 21109

25 Kamieniec Podolski 1842 po 1816 (i)1823 (w)1824 (w)

AGAD, Zbir A. Czoowskiego, poz. 258, . 685, . 4, . 23, . 685, . 4, . 21

26 Lataczw 1832 1741 (w)1824 (w)

BN PAU-PAN, rps 2002110, . 685, . 4, . 21111

27 Murafa 1850 1823 (w)1824 (w)

, . 685, . 4, . 23, . 685, . 4, . 21112

28 Smotrycz 1832 1824 (w) , . 685, . 4, . 21113

29 Sokulec 1832 1824 (w) , . 685, . 4, . 21114

30 Soobkowce 1832 1804 (w)1824 (w)

, . 1781, . 27, . 299, . 685, . 4, . 21115

31 Szarawka 1832 1824 (w) , . 685, . 4, . 21116

109 rdo to dotyczy wszystkich klasztorw znajdujcych si na terenie diecezji kamienieckiej. Stanowi ono jedn ksig z wizytacjami klasztorw dominikaskich w tej diecezji dokonanymi w 1824 r. S to jedne z najob-szerniejszych protokow wizytacyjnych opisujcych klasztory dominikaskie w diecezji kamienieckiej. W przy-padku wizytacji z lat pniejszych (18251828) odsyaj do wizytacji z 1824 r. (, . 685, . 2, . 2, k. 34v; . 3, k. 220v; . 4, k. 188v; . 5, k. 378). Podobnie ma si sprawa z wizytacjami innych klasztorw na Podolu. Szerzej o tym rdle zob. M. MIAWICKI, Zaplecze gospodarcze klasztorw dominikaskich w diecezji kamienieckiej w wietle wizytacji z 1823 roku, [w:] A. MARKIEWICZ, M. MIAWICKI (red.), Dominikanie na ziemiach polskich w okresie nowoytnym (Studia i rda Dominikaskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 5), Krakw 2009, s. 485517. Niestety w tytule niesusznie jest podany rok 1823. Taki rok podany jest w inwentarzu archiwum chmielnickiego, tymczasem w rdle widnieje rok 1824. Zapis w inwentarzu wprowadzi mnie w bd. Za uwag dzikuj Wale-remu Franczukowi.

110 Zob. A. MARKIEWICZ, Koci dominikaski pw. Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny w Latyczowie w wiet-le wizytacji diecezji kamienieckiej z roku 1741, Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, 49, 2004, s. 111124 (o ksikach na s. 123).

111 Wizytacje z lat 1825, 1826, 1827 i 1828 odsyaj do protokou wizytacyjnego z 1822 r. (, . 685, . 2, . 2, k. 49; . 3, k. 93; . 4, k. 95; . 5, k. 284v).

112 W protokole wizytacyjnym z 1825 r. wizytator klasztoru murafskiego podaje, e biblioteka sowo w sowo tak si ma w sobie iak do Wizyty 1824 roku podano(, . 685, . 2, . 2, k. 53); podobnie sprawa ma si w przypadku protokow z wizyt pniejszych: z 1826 r. (, . 685, . 2, . 3, k. 205v), z 1827 r. (, . 685, . 2, . 4, k. 173v) i z 1828 r. (, . 685, . 2, . 5, k. 406).

113 Zachoway si take wizytacje z lat pniejszych (, . 685, . 2, . 2, 3, 4), jednak nie ma tam inwen-tarzy biblioteki; jest jedynie odwoanie si do wizytacji klasztoru z 1822 r.

114 W aktach wizytacji klasztoru sokuleckiego z 1825 i 1826 r. podano, e w wykazie stanu biblioteki w wizytacji z roku poprzedniego nic si nie zmienio (, . 685, . 2, . 2, k. 65v; . 3, k. 247v; niestety akta wizytacji z 1824 r. nie zachoway si). Podobnie czyni kolejny protok z wizytacji, ktry zosta sporzdzony w latach 1826, 1827 i 1828, chocia odwouje si jedynie do wizytacji z 1822 r. (, . 685, . 2, . 5, k. 83).

115 W zachowanych aktach wizytacji tego klasztoru z 1826 r., podobnie jak w przypadku wizytacji innych klasz-torw, omawiajc bibliotek klasztorn, zaznaczono, e stan jest taki sam, jaki zosta przedstawiony w wizycie z 1824 r. (, . 685, . 2, . 3, k. 249v; niestety akta wizytacji tego klasztoru z 1824 r. nie zachoway si do naszych czasw).

116 Akta wizytacji z 1825 r. odsyaj do protokow wizyt z lat 1822 i 1824, zaznaczajc, e s w tym samym stanie (, . 685, . 2, . 2, k. 67v).


32 Tulczyn 1832 1823 (w)1824 (w)

, . 685, . 4, . 23, . 685, . 4, . 21117

33 Tywrw 1832 1823 (w)1824 (w)

, . 685, . 4, . 23, . 685, . 4, . 21118

34 Winnica 1832 1824 (w) , . 685, . 4, . 21119

diecezja ucko-ytomierska

35 Czartorysk 183236 Jaowicze 185037 Kamie Koszyrski 1796 (w) , . 2227, . 1, . 651120

38 Kozin (rezydencja) 183239 Kulczyny (rezydencja) 183240 Lachowce

(obecnie: Biogirja)1857 1821 (i)

1823 (w)1837 (w)

ADK, Lch 2, . 90, . 1, . 551121

, . 90, . 1, .1072

117 Warto zaznaczy, e akta wizytacji tego klasztoru z 1827 (, . 685, . 2, . 4, k. 126v) i 1828 r. (, . 685, . 2, . 5, k. 326) w przypadku omawiania inwentarzy rnych sprztw i biblioteki odsyaj do protokou z 1824 r., w wizycie z 1825 r. natomiast (, . 685, . 2, . 2, k. 71v) zanotowano, e jeeli chodzi o bibliotek i garderob kocieln, nic nie przybyo ani ubyo.

118 W aktach wizytacji klasztoru dominikaskiego w Tywrowie z 1826 r., przy opisie biblioteki klasztornej, od-woano si do wizytacji z 1825 r. (, . 685, . 2, . 3, k. 12v), w aktach z 1827 r. natomiast odsya si do protokou akt z 1826 r. (, . 685, . 2, . 4, k. 103v), a z 1828 r. do wizyty z roku poprzedniego (, . 685, . 2, . 5, k. 315v). Niestety protok wizytacji z 1825 r. nie zachowa si (a przynajmniej nie udao mi si do niego dotrze). Mona jednak przypuszcza, e i on odsya do wizytacji z roku poprzedniego, a peny inwen-tarz biblioteki zawieraj wanie akta wizytacji z 1824 r.

119 W aktach wizytacji klasztoru dominikaskiego w Winnicy z lat pniejszych nie podano ju inwentarza bi-blioteki klasztornej, jednak odesano do protokou z wizyty z 1824 r. Warto jednak zaznaczy, e pniejsze proto-koy rejestruj nabytki biblioteczne. W 1825 r. doszo kilka ksiek naukowych: Gramatyk Francuskich 4. Wypisw Francuskich 2. Gramatyk Niemieckich Kamiskiego 2. Golszeda 1. Kotszula 1. Historya Nowego i Starego Testa-mentu Tomw 3. Wypisw Rosyjskich 6. Salkistiusza Dziea xiek 4. Gramatyk Rosyjskich 2. Dziea Horacyusza 6. Wirgiliusza dwa exemplarze. Sownik Bantkiego tomw 4. Geometrya Luyera 1. Wypisy Niemieckie 1. Krasickiego tom trzeci 1. Zasady wymowy witey 1 Exemplarz (, . 685, . 2, . 2, k. 77). Podobne informacje za-warto w wizytacji z roku 1826 (, . 685, . 2, . 3, k. 129; drugi egzemplarz tej wizytacji (pisany inn rk): ibidem, k. 132v), w wizytacji z roku 1827 natomiast, rwnie odwoujcej si do wizytacji z 1824 r., zaznaczono, e poza ksikami, ktre doszy w 1825 r. (a wspomniano o tym w wizytacji z 1826 r., na ktr w 1827 r. si powoa-no), doczyy kolejne pozycje: pi tomw Kaza ksidza Lisikiewicza, dwa tomy Homilii ksidza Cachnina oraz cztery tomy Kaza w Rnych Materyach (, . 685, . 2, . 4, k. 114v). Akta wizytacji klasztoru winnickiego z 1828 r. podaj: Biblioteka klasztorna jak do wizyt przeszych opisana jest tak sama, przybyo cztery tomy Rosyj-skiej Retoryki autora Grecza, Gramatyk Francuskich trzy... (, . 685, . 2, . 5, k. 305).

120 Warto zaznaczy, e rwnie wizytatorzy diecezji ucko-ytomierskiej w protokoach wizytacyjnych odsyali do protokow z lat ubiegych. W przypadku klasztoru dominikaskiego w Kamieniu Koszyrskim akta wizytacji z lat 18261830 odsyaj do wizytacji z roku poprzedniego (, . 90, . 1, . 698, k. 3; . 747, k. 3; . 797, k. 3; . 854, k. 3; . 900, k. 3).

121 Por. uwagi powyej w tekcie (s. 152), gdy mowa jest o takich protokoach wizytacyjnych, gdzie w ogle nie ma mowy o bibliotekach. Jako przykad takich akt wizytacyjnych podaem te, ktre zostay sporzdzone po wizytacjach klasztoru dominikaskiego w Lachowcach w latach 18241829.


41 Lubar 1864 1822 (w)18641894 (i)

ADK, Lu 1, . 178, . 7, 2, . 2418122

42 uck123 1850 1607 (i)1832 (w)

ADK, c 2124, . 90, . 1, . 1

43 Niewirkw 1832 1819 (w) , . 90, . 1, . 377125

44 Owrucz 183145 Stary Konstantynw 183246 Targowica 183247 Wodzimierz 1850 XVIII w. (i) ADK, W 1

diecezja miska

48 Choopienicze 1832 1796 (i)1830 (w)1841 (i)1841 (i)

, . 1781, . 32, . 186126LVIA, F. 694-2-39VUB, RS, F. 3-165

LMAB, RS, F. 22-2949 Chotajewicze 1832 1796 (i)

1819 (w)1828 (w)1841 (i)

, . 1781, . 32, . 186 , . 1781, . 27, . 381 , . 1781, . 27, . 413

VUB RS, F. 3-165

122 Caa sprawa dotyczy likwidacji klasztoru przez wadze rosyjskie. Wrd korespondencji zwizanej z kasat placwki dominikaskiej znajduj si rne inwentarze klasztorw, w tym take i biblioteki.

123 Warto w tym miejscu zaznaczy, i pod koniec XVIII w. uccy dominikanie posiadali drukarni. Wychodzce z niej ksiki z pewnoci musiay znajdowa si w tej bibliotece klasztornej. Niektre egzemplarze wydane w tej ocynie typogracznej znajduj si chociaby w Narodowej Bibliotece Ukrainy im. W. Wernadskiego w Kijowie (por. . -, XVIII .. , [w:] . .. , . 10, 2003, s. 149156). Ostatnio o drukarni tej powsta rwnie artyku w Polsce, autorstwa H. GIERTYCH-RUSISKIEJ, Dziaalno typograczna dominikanw uckich w latach 17871831, [w:] A.

Documents

Inwentarze i spisy bibliotek klasztorów dominikańskich skasowanychw guberniach zachodnich