Iran Türk Edebiyatı Antolojisi 4

8/9/2019 Iran Türk Edebiyatı Antolojisi 4

http://slidepdf.com/reader/full/iran-tuerk-edebiyati-antolojisi-4 1/480

Urmu.birolmali.com

ATATÜRK ÜNVERSTES YAYINLARI NO : 920Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları No : 122Araştırmalar Serisi : 47

Yard. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI

RAN TÜRK EDEBYATI

ANTOLOJS- IV -

ERZURUM-2002



2

Birinci Baskı : MART - 2002

Dizgi:Yavuz Selim KAFKASYALI

Sayfa Düzeni:Hamza KOLUKISA

Baskı:Atatürk Üniversitesi BasımeviErzurum - 2002

O Yard. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI

ISBN 975 - 7698 - 06 - 7 (takım)ISBN 975 - 7698 - 10 - 5 (4. cilt)

STEME ADRES:

P. K. 88 25021 Erzurum-TÜRKYE



Urmu.birolmali.com

ÇNDEKLER

Sunuş........................................................................................................................................................................................................................................................

9

Ön Söz....................................................................................................................................................................................................................................................

11

ran Türk Edebiyatı (IV).............................................................................................................................................................................

13

I. BÖLÜMŞARLER VE ŞRLER 41

Bayram Ali Abbaszâde Hamal (Bayram Eli Abbaszâde Hammal)(1859-1926)...................................................................................................................................................................................................................................

43

Bayram Ali Abbaszâde Hamal’ın Şiirlerinden Örnekler ................... 44

Dollu Mustafa........................................................................................................................................................................................................................ 75

Dollu Mustafa’nın Şiirlerinden Örnekler .................................................................................

75

Mirza Ali Siggetü’l-slâm (Mirzeli Sietü’l-slâm) (1860-1890) ....... 78Mirza Ali Sietü'l-slâm’ın Şiirlerinden Örnekler

....................................... 80

Milletçi Şeyh Ali Çeşmekenanî (1863-1933).........................................................................................

87

Çeşmekenanî'nin Bir Şiiri...........................................................................................................................................

87

Cafer Hamneî (Cefer ┬ amneî) (1866- ? )..................................................................................................

88

Cafer Hamneî'nin Şiirlerinden Örenkler .....................................................................................

88

Azer Tebrizî (1871-1938)...........................................................................................................................................................................

92

Azer Tebrizî'nin Bir Şiiri............................................................................................................................................. 92Seyid Eşrefü’d-din Gilanî (Séyid Eşrefeddin Gilânî) (1872-1934) .... 94

Gilânî’nin Şiirlerinden Örnekler ....................................................................................................................

94

Mehfi Afşar (Me{fi Efşar) (1872-1944)................................................................................................................

109

Afşar'ın Türkçe Bir Şiiri................................................................................................................................................

109

Mirza Ali Mu’ciz Şebüsterî (Mirze Eli Mö‘cüz Şebüsterî) (1873-1934)........................................................................................................................................................................................................................................................

111



4

Mirza Ali Mu’ciz’in Eserlerinden Örnekler ...................................................................

112

Mir Abdülhüseyin Hazin Tebrizî (Mir Ebdülhüséyn ┬ azinTebrizî) (1873-1918)...................................................................................................................................................................................................................................

137

Mir Abdülhüseyin Hazin Tebrizî’nin Şiirlerinden Örnekler .... 137rec Mirza (rec Mirze) (1874-1925)...............................................................................................................................

139

rec Mirza’nın Şiirlerinden Örnekler:................................................................................................

139

Mirza Mahmut Ganizâde (Mirze Mahmud enizâde) (1878-1935)...

151

Mirza Mahmut Ganizâde’nin Eserlerinden Örnekler .................................... 151Molla smeli (Müznib) (1878-1943)..............................................................................................................................

156

Molla smelî'nin Bir Türkçe Gazeli...................................................................................................

156

Mehmet Ali Saffet (Memmedeli Sefvet) (1878- ? )............................................................

157

Mehmet Ali Saffet’in Şiirlerinden Örnekler ...................................................................

157

Şeyh Ahmet Dâverî .................................................................................................................................................................................................

168

Şeyh Ahmet Dâverî’nin Şiirlerinden Örnekler ..........................................................

168

Molla Abbas Zünuzî (1880?-1945?)...............................................................................................................................

171

Molla Abbas Zünuzî'nin ┬ermen Adlı Şiiri...........................................................

171

Cebbar Askerzâde Bahçaban (Cabbar Esgerzâde Bağçaban)(1885-1969)........................................................................................................................................................................................................................................................

173

Cebbar Askerzâde Bağçaban'ın Şiirlerinden Örnekler ...............................

174

Said Salmasî (Seid Selmasî) (1889-1909).....................................................................................................

209

Said Salmasî'nin Şiirlerinden Örnekler .......................................................................................

209

Taki Rıfat Tebrizî (Te Rif’et Tebrizî) (1890-1921)........................................................

211

Taki Rıfat Tebrizî'nin Şiirlerinden Örnekler ..................................................................

212

Ali Fıtrat (Eli Fitret) (1890 - 1948)..........................................................................................................................

214

Ali Fıtrat'ın Şiirlerinden Örnekler ...........................................................................................................

115

Pesyan Tebrizî (1891-1921).................................................................................................................................................................

223

Pesyan Tebrizî'nin Bir Şiiri...................................................................................................................................

223

brahim Zakir (1892 - 1971)...........................................................................................................................................................

225



5

brahim Zakir'in Şiirlerinden Örnekler ..........................................................................................

226

Hacı Şeyh Zeynalabidin man (Mecnun) (1892- ? )............................................................

241

Hacı Şeyh Zeynalabidin man'ın Bir Türkçe Gazeli ................................. 241

Emir Hüsrev Daraî (Emir ┬ osrov Daraî) (1892-1953).................................................... 243Emir Hüsrev Daraî'nin Şiirlerinden Örnekler

............................................................... 244

Cafer Kâşif (Cefer Kâşif) (1894-1945).....................................................................................................................

249

Cafer Kâşif'in Şiirlerinden Örnekler ....................................................................................................

249

Cafer Bedâyî Kelamî (Cefer Bedâyi Kelamî) (1896-1969)...................................

252

Cafer Bedâyî Kelamî'nin Bir Gazeli.................................................................................................

252

Ebülkasım Kâmil (1897-1964).....................................................................................................................................................

254

Ebülkasım Kâmil'in Bir Şiiri...........................................................................................................................

254

Abbas Vasig (Abbas Vasi) (1898-1956).........................................................................................................

256

Abbas Vasig'in Bir Gazeli......................................................................................................................................... 256Muhammet Ali Fahrettin Mahzun (Mehemmed Eli Fe{reddinMehzun) (1899-1986)...........................................................................................................................................................................................

258

M. A. Fahrettin Mahzun'un Şiirlerinden Örnekler ........................................ 259Abdulvasi Şehidî (1900- )......................................................................................................................................................

293

Abdulvasi Şehidî'nin Bir Türkçe Gazeli.................................................................................

293

Mir Mehdi timad Natikî (Mir Méhdi E’timad Nati î) (1900-1981)........................................................................................................................................................................................................................................................

295

Mir Mehdi timad Natikî'nin Şiirlerinden Örnekler ................................... 296Âşık Gaşem Caferi (Âşı eşem Ce'ferî) (1901-1989).................................................

335

Âşık Gaşem Caferi'nin Şiirlerinden Örnekler ............................................................. 336Alekber Pâkzad Haddâd (Elekber Pâkzad Heddad) (1901-1966)..............

342

Alekber Pâkzad Haddâd'ın Şiirlerinden Örnekler ................................................

342

Mirza Muhammet Ali Meddah (1901-1973).............................................................................................

363

Mirza Muhammet Ali Meddah’ın Bir Şiiri...................................................................

363

Hilâl Nasirî (1903 - 1946?)...............................................................................................................................................................

366



6

Hilâl Nasirî'nin Eserlerinden Örnekler ...........................................................................................

366

II. BÖLÜMYAZARLAR VE ESERLER 381

Şeyh Muhammet Hiyabanî (Şéy{ Mehemmed ┬ iyabanî) (1880-

1920)........................................................................................................................................................................................................................................................

383

Hiyabanî’nin Konuşma ve Yazılarından Örnekler ...........................................

385

Azerbaycan (Makale)...................................................................................................................................................................

386

Hiyabanî’nin Çeşitli Gazete Yazıları.................................................................................................

389

Seyid Cafer Pişeverî (Seyid Cefer Pişeverî) (1893 - 1947) ............................. 422Pişeverî’nin Yazılarından Örnekler

...................................................................................................... 427

Azerbaycan’ın Serveti Azerbaycan’da almalıdır .................................................

428

Ayrı Bir Yol Yo{dur .............................................................................................................................................................

429

Kârlar Éşitsin, Kôrlar Da Görsün............................................................................................................ 432

Ruznamemizin Dili.......................................................................................................................................................................

433

Daldan Atılan Daş Topuğa Deyer ...........................................................................................................

435

Alınan Azadlığı Sa{lama, Ondan ┬alın Seadeti Üçün ............ 437Félyétonlar - Ayılıbdır

......................................................................................................................................................... 440

Ne Déyirsen, ..................................................................................................................................................................................

440

Elfaz-i Bime’ni........................................................................................................................................................................................

441

Elfaz-i Bime’ni........................................................................................................................................................................................

442

O Yan Bu Yandan.......................................................................................................................................................................

444

O Yan Bu Yandan....................................................................................................................................................................... 445O Yan Bu Yandan

....................................................................................................................................................................... 447

O Yan Bu Yandan.......................................................................................................................................................................

448

Meherrem Ayında Kişi Gerek Ne Étsin.................................................................................

449

Hara Gédirsiz? Durun!..........................................................................................................................................................

450

┬al Öz Başına Çare Édir .......................................................................................................................................

453



7

Mu{tariyyet Meselesi ve Encümen Eyaleti......................................................................

454

stésmarçıların Tehdidi Bizi Tutduğumuz Ha Yoldan aytaraBilmez. Ya Ölüm, Ya Azadlı, Üçüncü Yol Yo{dur

445

ardaş anı Tökülmesin................................................................................................................................................

457

Ağayi Büzürg Elevi'nin ki Kitabı Haında............................................................

459

Doktor Eranî, Doktor Behrami......................................................................................................................

463

Abbas Penahî Makûlu (1902 - 1971 )..................................................................................................................

465

Abbas Penahî'nin Eserlerinden Örnekler ...................................................................................

466

Héyder Emoğlu Romanından- Birinci Hisse, Tiflis Dostları 466ntiam Destesi

...................................................................................................................................................................................... 472

ırmızı Âşılar .......................................................................................................................................................................................

478

Doktor Tağı Eranî (1902 - 1940).......................................................................................................................................

487

Eranî’nin Mahkeme Savunmalarından Birkaç Parça....................................

488

Sözlük .......................................................................................................................................................................................................................................................

492-5





Urmu.birolmali.com

SUNUŞ





Urmu.birolmali.com

ÖN SÖZ





Urmu.birolmali.com

RAN TÜRK EDEBYATI (IV)

1979 ran slâm Devrimi, sadece Humeynî'nin ve onun yandaşları olanmollaların gayretleri ile gerçekleşmiş bir hareket değildir. Farklı idealleri ve farklı beklentileri olan çeşitli grupların, büyük bir tesadüf eseri olarak, ortak “paydada” birleşmeleri ile gerçekleşmiştir.

Yıllardan beridir ran'ı elinde tutan Pehlevî Hanedanı'nın, adaletsizliğinden,zulmünden, keyfî uygulamalarından ve yabancılarla işbirliğinden usanan halk, Şah'ın

istibdad ve istismarından kurtulmak için değişik düşünce ve yöntemlerle mücadeleveriyorlardı. Pehlevî rejimine karşı mücadele veren bu grupların başında Millî CepheÜyeleri; Sosyal Demokratlar; modern milliyetçi ve liberal düşünceye sahip ranÖzgürlük Hareketi; yabancılar tarafından desteklenen Tudeh Partisi; Kaçar Hanedanı'na bağlı Türkmenler; mollalar; zorla yerleşik hayata geçirilen Türkaşiretleri; Şah'ın "Ak Devrim" hareketiyle sıkıntı içerisinde olan esnaflar, işçiler veköylüler geliyordu.

Bütün bu sosyal gruplar muzdarip oldukları Pehlevî yönetiminden kurtulmakiçin ortak düşman durumuna gelen Şah rejimini hedef almışlar ve sonuçta amaçlarınaulaşmışlardır. Bu gayret içerisinde ran Türkleri'nin rolü birinci derecede olmuş veran devriminin gerçekleşmesi için yüzlerce şehit vermişlerdir. Tabiî ki kurulan yeniyönetimden en çok beklentisi olanların başında da ran Türkleri geliyordu.

ran'nın güçlü sesi Bulut Karaçorlu Sehend, ran Türkleri'nin beklentilerini

"mama Selâm" adlı uzun manzumesinde şöyle ifade ediyordu:



Yard. Doç. Dr. Ali KAFKASYALI 14

"Men "Sehend"em egilmez yad'a tufanlı başım,Él bilir, haklı dögüşlerde kéçib ço{lu yaşım.Öyürem1 men seni, éy dönmezim, éy cebhedaşım,Éy Eli'nin {elife oğlu, sene minlerce selâm.

Éy yazı kütlelerin rehberi, éy şanlı imam."2

Çok uluslu bir ülke olan ran'da millî meselelerin halledileceği, muhtar devletler kurulabileceği, siyasî birlikler oluşturmanın serbest olabileceği, basın ve sözhürriyetinin olacağı, millî hukukların yüksek seviyede elde edilebileceği beklentisiiçerisinde olan ran Türkleri, ne hazindir ki, Humeyni'nin "Millî muhtariyet talepedenler, inkılâbın düşmanlarıdır." sözüyle karşılaşmışlardır.

Humeyni, ran Türkleri'nin bağımsızlık taleplerini unutturmak için onlaratoprak dağıtacağını, onları yoksulluktan kurtaracağını vaad ederek avutmayaçalışmıştır. Toprak zenginlerinin çoğu da din adamları, mollalar olduğu için Humeyni bu işte de başarılı olamamıştır.

1980 yılında başlayan ve sekiz yıl süren ran-Irak Savaşı, Humeyni yönetimiiçin her hususta hazır bahane idi. Baskılar, kısıtlamalar, fikir değiştirmeler kısaca

bütün olumsuzluklar böylelikle gözden uzak tutuluyor, referandum öncesikonuşmalarda sık sık telaffuz edilen ve ran Anayasası’nın 15. maddesinde geniş yer alan dil hürriyeti meselesi de böylelikle askıya alınıyordu.

Anayasa'nın 15. maddesinde "ran halkının ortak resmî dili ve yazısıFarsça'dır. Senetler, yazışmalar, resmî metinler, ders kitapları, bu dil ve bu yazı ileolmalıdır. Lâkin yerli ve etnik dillerin Fars dili ile birlikte kullanılması, basın, kitleiletişim araçlarında ve edebiyatın okullarda öğretimi serbesttir." denilmektedir.

Diğer yandan, ran Anayasası'nın 20. maddesinde "milletin kadın erkek bütünfertleri kanun önünde eşittir ve slâm normlarına riayet etmek şartıyla bütün insanî,siyasî, sosyal ve medenî haklara sahiptirler." deniyor.

Ancak, Aanayasa’da yer alan ve kulağa hoş gelen bu ilkeler hiç bir zamanişlerlik kazanamamış, beklentiler boşa çıkmıştır. Anayasa’nın açık hükümlerinerağmen ran slâm Cumhuriyeti’nin, Türk soylu vatandaşlarına tanıdığı haklar,televizyonlarda ve basında çok sınırlı şekilde Azerbaycan Türkçesi ile yayınyapılabilmesi seviyesinde kalmıştır.

ran Devrimi'nin hazırlık yıllarında kurulan sağ ve sol görüşlü partiler -HalkınMücahitleri Teşkilâtı, ran Halkının Fedaî Çerikleri Teşkilâtı, ran Halk Partisi'ninAzerbaycan Teşkilâtı, Azerbaycan Demokratik Fırkası, Bağımsız Azerbaycan Partisi-devrimden sonra 1980 yılının başlarında illegal örgütler kabul edilerek

1 Öy- : Övmek.2 Bulud Garaçorlu Sehend, mama Selâm, Varlık dergisi, 1358 (1979) - Téhran, sayı: 1, s. 41-44.



‹ran Türk Edebiyat› Antolojisi IV 15

kapatılmışlardır. Yöneticilerin bir kısmı fırsatını bulup yurt dışına kaçmış, diğerleriise tutuklanmışlardır.

Şubat 1979 yılında kurulan ve ran Devrimi'nin yapılmasında büyük emeğigeçen ve iki milyondan fazla üyesi olan Müslüman Halk Partisi (Tam adı: ran

Müslüman Halkının Cumhuriyet Partisi), Humeyni ran'a geldikten sonra ikinci plânaitilmiş, partinin lideri Hacı Muhammet Kâzım Şeriatmedarî de saf dışı edilmiştir.Humeyni, Anayasa’nın referandumundan önce Tebriz'de yapılan mitingi, MüslümanHalk Partisi’nin yaptırdığını ve bunun da bir isyan olduğunu ileri sürerek MüslümanHalk Partisi’ni kapattırmıştır.

31 Aralık 1989 günü Azerbaycan Türkleri'nin sınırdaki tel örgüleri sökereksınırı açmaları ve yıllardan beridir birbirlerinden uzak kalan parçalanmış ailelerin birbirleriyle görüşmeleri, kültürel ve ekonomik ilginin kurulması, Berlin Duvarı’nınyıkılması gibi olmuşsa da Berlin Duvarı’nın yıkılmasına izin veren Batılı güçler Güney ve Kuzey Azerbaycan arasındaki sınırın kalkmasına imkân vermemişlerdir.Hâlâ kardeş kardeşten, amca dayıdan, hala teyzeden, günül gönülden ayrıdurumdadır.

Türk milletinin mûsikî kültürünün temelini oluşturan, âşıklık geleneği 1946'daAzerbaycan Millî Hükûmeti'nin yıkılmasından sonra Şah rejimi tarafından devamlıkösteklenmeye çalışılmıştır.

Tarihin seyri içerisinde “kam, bahşi, dede, ozan, varsak, yanşak, âşık”adlarıyla anılan Oğuz Ata neslinin sanatkâr evlatları âşıklar, halktan uzak tutulmayaçalışılmış, düğün dernek tertiplemelerine izin verilmemiş, sürekli takibe alınmışlardır.Dede Korkut yadigârı “saz”, "şeytan işidir" diye yasaklanmıştır.3

Tebriz'in merkezindeki "Él Gölü" adlı millî parkta bulunan "âşık âbidesi" buradan kaldırılarak uzun süre gözlerden uzak tutulmuştur. Halkın aşırı baskısıüzerine son yıllarda Tebriz'in Sergi mahallesine dikilebilmiştir.

Devrim sonrasında da âşıklık geleneğine ve saza konulan yasak devamettirilmiştir. Hatta daha da şedit bir tavır almıştır.

ran slâm Devrimi'nin ilk günlerinde Türk âşıklık geleneğinin gereği olan sazlısözlü âşık meclislerinin toplanması yasaklanmış, Türk millî mûsikî aletleri olan tar ve

saz "Şeytan işi" kabul edilerek çalınması yasaklanmış; saz ve tarlar toplatılarakyakılmıştır. Bu yasağa uymayanlar ölümle cezalandırılmıştır. Bunun en acı örneğiinsanlık ayıbı sayılan Tarcı Şulan'ın öldürülmesidir.

Tarın ve sazın yasaklanmasını bir türlü "anlayamayan" Marağalı meşhur tar üstadı Şulan, tar çalmaya devam eder. Halkın mücahitleri "din adına" gelip TarcıŞulan'ın kapısına dikilirler. Tarcı Şulan, kendisini, tarda çaldığı "Segâh"ın havasına

3 "Çuvalduz" dergisi, Esfend 1370 (1991), Tebriz, sayı: 2.




kaptırmış, kendi mavi semasında sevgi ve mutluluk dağıtmaktadır."Mücahitlerin" hırlamayı andıran kaba ikazlarıyla irkilen Tarcı Şulan, onlara

bakakalır. Bu görevliler, bir daha tar çalmamasını ve elindeki tarı da kendilerineteslim etmesini söylerler. Tarla özdeşleşen Şulan, tarı vermek istemez. "Tar benim

canımdır, tar benim ruhumdur, tar, benim! Canımı alın, beni öldürün tarımı bendenalmayın. Ben tarsız yaşayamam." der. Halkın Mücahitleri: “Öyleyse ikinizi birliktehalledelim!” derler. Şulan'ın elinden tarı zorla alırlar ve Şulan'ın kafasına vura vuratarı da Tarcı Şulan'ı da öldürürler!

Şair Menuçehr Azizî bu hadiseyi "Tarçı Şulan" adlı manzumesinde, yanayakıla şöyle ifade eder:

“Kimdir Şulan?Vüar dolu "Rast"dır Şulan!ktidarlı "Çahargâh"dır o ehreman.Éyni hâlda, "Sarı Télden" sızıldayan,Sévgi dolu "Ségâh"dır o!"Şûr" havalı bir atdır o!Öz {alının üreyinde menzil éden,Azerbaycan hünerinin, ayğıkéşi, bir tarçıdı Marağa'da, Şulan kişi.Yo{ ezizim, sehvédirem,tarçı déyil, tardır Şulan!Azerbaycan sinesinde,yârdır Şulan!"Muğamlar"ın zirvesindeartaldır o.Mahnılarda, bârdır Şulan.Birdenbire, "ara dév"in şum nefesiara çenli duman kimi, boğur göyde al güneşi, boğur ayı, ulduzları,

donur zaman,donur heyat,dodalanan haray donur,tara duyğu bağışlayan téllerinde,"Muğam" donur,mahnı donur.ara çenden opan duman,ovzur tarı,var gücüyle vurur onu,Tarçı Şulan tepesine!..”




ran Türklerinin siyasî ve sosyal meselelerini şiirlerine konu edinenâşık/şairlerden olan Âşık Cebrail Daniş (1908 - 1986?), sazın yasaklanması üzerineâşıkların piri "Âşık Cünûn"a müracaat ederek, şöyle der:4

"Âşı gözün aç gör bizi ne hâle salıbsan? ┬alın üreginden néce âramın alıbsan?Göz yaşalır sen sarı, gel harda alıbsan?Éy şânlı hünermend, hüner sahibi ölmez,Âşı, ara topra seni élden alabilmez.

4 Hüséyin Féyzullahî Vahid (Hüséyin Ulduz), Azerbaycan Muasir Âşıları, Tebriz-1369 (1990), s. 239-240.




Gel ba{ saza, gör saz néce zâr zâr sene ağlar,Sazdan yayılır ses dağa, dağlar sene ağlar,Senden sora emgin yaşına nar sene ağlar, ┬ al içre bizim ölkede dayim bu mesel var:

Derd ehli tebin vérse elinden yanar ağlar....Âşığ ara toprağ seni élden alabilmez, ┬alın ürein {aldan ayrı salabilmez,Él meclisi dayim sazsız alabilmez,Bir gün yéne âşılarımız saz çalacadır,Zindanda alan sazları yâda salacadır....

Sazın tozlu mahzenlere kapatılmasını, Şair Ali Ekber Hallacoğlu (1926) da bir şiirinde şöyle dile getirmiştir:

O{umursan daha bu éllere ay sözlü sazım!Ğemlerimdir mi onub téllere ay tozlu sazım?!

Bir ömür gelmedi bir kelme yalan söz dilive!Seher a{şam o{uyardın ne ürekden élive?! Ne gülerdin uca sesle el atanda télive?!..."Hellacam" pambı atanda ba{ üregimde hayıma,Bir tél ile hele de ses vérir, ehsen "yay"ıma,Ba{ma o şa{taya, ba{ elbimdeki yaz, yayıma,

oy gele isti güneş, bir taze ay, sözlü sazım!Silkelen, parla, o{u bir daha, ay tozlu sazım!"

Şair Abdullah Behmen Yanar (1968- ) da sazın "hapsedilmesini" şiirlerinekonu etmiştir:




"orud'un" sazının téli ırılmaz,azamat oynuna5 oyulursa da,"Nesimî" olanın or{usu olmaz,nsanlı yolunda soyulursa da."

Şah rejimi ve onun devamcıları her ne kadar Türk mûsikîsinin üzeriniküllemeye çalışmışlarsa da tarihin derinliklerinden gelen ve köklü bir maziye sahipolan Türk mûsikîsinin volkanik dağların lavlarını andıran sesini ve sözünüsusturamamışlardır. ran Türkleri'nin büyük bestekârı Ali Selimi'nin bestelediği,"Ayrılık", "Size Selam Getirmişem", "Apardı Seller Saranı", "Élim GünümŞövketim", "Céyran Sévgilim" gibi türküler ran coğrayasını da aşarak, Asya'danAmerika'ya kadar yayılmıştır.

Bu sebeplerden olsa gerek, son yıllarda âşıkların sanatçıların tar ve sazçalmalarına nispeten göz yumulmaktadır.

Bugün Türklerin yoğun olarak meskûn oldukları Tahran, Tebriz, Erdebil, Hoy,Urmiye gibi şehirlerin büyük salonlarında sazlı sözlü düğün dernekler yapılabilmektedir.6

Saz ve tarın çalınmasının nispeten serbest bırakılması konusunu Hasanskenderî, "Tar ve Saz Gelir" adlı şiiri ile şöyle müjdeliyor:

"Télli sazım müjde vérir éllere,Kéçti zimistanım, nevbahar gelir.Al yaşıl géyinen gözel çöllere,Benövşe açılır taze bâr gelir.

Gülzâra dönür bizim bu éller,O{uyur bülbüller açılır güller,Güneşin zövunan açılır diller,Âlemi bürüyen lâlezâr gelir.

5 azamat oynu: Hapishane kucağı.6 Şövket Tağıyeva, Ekrem Rehimli, Semed Bayramzâde, Güney Azerbaycan, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 331.




Geldi bahar fesli könül çekme ğem,Âşı Hesen déyir şâd olsun âlem,Azerbaycan âşıları deste cem,Meclis yaraşıı saz ve tar gelir."

Şunu da kaydedelim ki, Şah rejimi ve devamı olan Humeyni yönetimi tiyatro,sinema, heykel ve müzik konularında da yasakçı ve baskıcı zihniyetini devamettirmektedir.

Bütün yakın ve orta doğu coğrafyasında ilk defa Tebriz’de kurulan ve 1931yılına kadar çok büyük gelişme gösteren tiyatro, 1946 yılında “Millî AzerbaycanHükûmeti"nin yıkılmasından sonra tiyatronun en tekâmül ettiği şehir olan Tebrizhakimi Dr. Muhsini tarafından bütün Türkçe yayınlar toplatılarak yaktırılmış veAzerbaycan Türkçesi ile tiyatro eseri sahnelenmesi yasaklanmıştır.7

25.09.2001 günü kılavuzum Hüseyin Bey ile Tebriz'i gezerken, Erk kalesininyanındaki meşhur tarihî tiyatro binasının yıkılarak yerine mescid işa ettirilmekteolduğunu gördüm.

Yıllarca ran Türkleri'nin tarihi ve millî medeniyetleri ile ilgili eserlerinin

sahnelenmesine asla izin verilmemiştir. Sadece 1990 yılından sonra sosyal hayattankesitleri konu alan "Çéşmek" adlı filmin sahnelenmesine müsaade edilmiştir.18 Ekim 1991 günü Kuzey Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilân etmesi, ran

Türklerinin millî duygularını ve bağımsızlık arzularını bir kat daha artırmıştır.Tarih boyunca millî değerlerinin başında tuttukları Türklük, azadlık (hürriyet),

bağımsızlık, ana dil, vatan ve millet sevgisi gibi meseleler daha çok terennüm edilir olmuştur.

Âşık Gaşem Caferî (1901-1989), Dede Korkut yâdigârı sazı göğsüne basarakdüğün derneklerde vatanlarının Türk vatanı ve kendilerinin de Türk olduklarınısazının ve sesinin en yüksek perdesinden haykırmıştır:

7 M. A. Yaşar, Azerbaycan'da Millî Sitem Haında, Varlık dergisi, 1358 (1979) - Téhran, sayı: 1, s. 13-14.




"Anam mene layla8 déyib,Élim Türkdür, men de Türkem.Süd vérib meni besleyib,Dilim Türkdür, men de Türkem.

Bal dadı var nefesinde,Ürek coşur sinesinde,Onun elbî neğmesinde,Gülüm Türkdür, men de Türkem.Dilim Türkdür, men de Türkem....Genç şairlerden Hamit Sefidger Şahangî (1967) şiirlerinde hürriyet ve

bağımsızlık sevgisini şöyle ifade ediyor:

GÖZEL

Sen gözelsenAzerbaycan tek Sen bariSaçlarını açDağıtDağıt ┬ oşum gelmir zencirden!!!

Pehlevî yönetiminin son yılına kadar Azerbaycan Türkçesi ile basın yayınfaaliyeti yasak idi. Şah yönetiminin son yılında yani 14 Ekim 1978'de basındansansürün kaldırılması ile birlikte Azerbaycan Türkçesi ile gazete, dergi ve kitapyayımına çok az da olsa fırsat doğmuştur.

Dikkat çekici bir tesadüftür ki, bu dönemde ilk Türkçe gazeteninyayımlanması, Şah Rıza Pehlevî’nin ran’ı terkettiği günün ertesi gününe rastlamıştır.Şah Rıza Pehlevî, 16 Ocak 1979 günü ran’ı terketmek mecburiyetinde kalmış, ilk

Türkçe gazete de 17 Ocak 1979 günü Tebriz’de “Ulduz” (Yıldız) adıyla yayınhayatına başlamıştır.Türkler’in yoğun olarak yaşadıkları Tahran'da ise Azerbaycan Türkçesi ile ilk

defa 3 Mart 1979 günü "Yoldaş" dergisi yayımlanmaya başladı. Daha sonra buderginin adı "nkılâp Yolunda" ve "Yeni Yol" diye değiştirildi.

Nisan 1979’dan itibaren Dr. Cevat Hey'et ve arkadaşları "Varlık" dergisiniyayımlamaya başladılar.

8 Layla: Ninni.




Varlık dergisinin yazar kadrosu derginin ilk sayısında "Baş Söz" başlığıaltında derginin hedef ve amacını şöyle belirtmişlerdir:

"lmî ve tarihî ba{ımdan, herbir {al mü{telif tari{î merhelelerde ayrı ayrı{allar ile müşterek tari{î ve medenî bağlılığı olduğu hâlda, öz millî dil, ferheng

(kültür) ve hüviyyetini sa{lamağa halıdır...."Varlı" mecmüesi, Azerbaycan {alının millî ferheng (kültür) varlığına,

doğma dil (ana dili) ve edebiyyatına, ifti{arlı kéçmişine, tükenmez bediî ve hünerîudretine yol açma ve onu taze tari{î, içtimaî şerâitde daha insanî, daha demokratikve daha abakçıl ülgüler ile irâe étmek9 arzusuyla ortaya çı{ır."10

ran coğrafyasının çeşitli şehirlerinde "Araz", "Ayende-ye Azerbaycan"(Azerbaycan'ın Geleceği), "Azerbaycan", “Veten Uğrunda", "Bahar-e Azerbaycan","Birlik", "Çenlibel", "reli", "şı", "Molla Nesreddin", "Muştulu", "Odlar Yurdu","O{tay", "Settar ┬an Bayrağı", "Yazmaca" gibi gazeteler ve "Azadlı", "AzerbaycanSesi", "Birlik", "Dede orud", "Güneş", "ardaşlı", "nılâb yolunda", "Kôroğlu","Ülker", "Varlı", "Yeni Yol" gibi de dergiler yayımlanmaya başlamıştır.

ki yıl geçmeden, "Varlık" dergisinin dışında, Türkçe yayımlanan bu dergilerin

çoğu çeşitli engeller yüzünden kapanmış veya kapatılmıştır.1988'de Huméyni öldükten sonra ran slâm Cumhuriyeti'nde yapılan liberaldeğişiklikler çerçevesinde yeniden Azerbaycan Türkçesi ile gazete, dergi ve kitapyayımında gelişme görülmüştür.

"Çiçek", "Edebiyyat Sehifesi", "Ehrar", "Elvan Çiçekler", "Erdebil", "Erk","Fecr-e Azerbaycan", "Çuvalduz", "Mehd-e Azadî", "Omid-e Zengan", "Seher","Şems-i Tebrizî", "Ülker", "Birlik", "Duman" gibi dergi ve gazeteler yenidenyayımlanmaya başlamıştır.

ran Türkleri, Tahran ve Tebriz başta olmak üzere çeşitli şehirlerde kültür,edebiyat, folklor ocakları kurarak faaliyetlerine daha bir hız verirken hemen hemenhepsi birer de yayın organı oluşturmuşlardır.

Bunlardan bazıları şunlardır:Tahran'da "Azerbaycan Yazarlar ve Şairler Cemiyeti", yayın organı Güneş

Dergisi;

"Tebriz Şairler ve Yazarlar Cemiyeti", yayın organı Ülker Dergisi."Tebriz Genç Şair ve Yazarlar Cemiyeti", yayın organı Gençlik Gazetesi.Tahran'da "Müstakil Azerbaycan Medeniyet Ocağı", “Yoldaş Dergisi”, sonra

“nkılâp Yolunda”, daha sonra "Yeni Yol".Bu dergi ve gazetelerin bazıları Türkçe, bazıları Farsça-Türkçe yayın yapmaya

9 râe ét- : Tayin etme, gösterme.10 Varlık dergisi, 1358 (1979) - Téhran, sayı: 1, s. 3-4.




çalışmışlardır. Ne yazık ki ran Anayasasının 15. maddesine dayanarak yayımlanan bu dergiler çok zorluklarla ve engellerle karşılaşmışlar ve çoğusunun yayımıdurdurulmuş, tekrar başlamıştır. Bu dergiler içerisinde Prof. Dr. Cevat He'yet vearkadaşlarının 1979 yılından itibaren kendi imkânları ile yayımlamaya başladıkları

"Varlık" adlı (Türkçe-Farça) dergi ancak yayın hayatına kesintisiz devam edebilmiştir diyebiliriz.Şunu da kaydedelim ki, ran ediplerinin yıllardan beridir yazdıkları, fakat

yasaklar sebebiyle matbaa yüzü göremeyen eserleri bu kısa dönemde ışık yüzügörmüşler, yayımlanabilmişlerdir. Hatta bu gibi eserlerin yayımlanmasına ran slâmDevrimi'nden sonra da devam edilmiştir. Bu da gösteriyor ki ran edebiyatında bütünengellemelere rağmen kısmen de olsa bir bütünlük ve devamlılık vardır.

ran Türkleri’nin en önemli problemleri ana dilleri Türkçe ile eğitim öğretimyapamamaları, çocuklarına Türkçe eğitim yaptıramamaları, medya organlarındaTürkçe proğramlara yeteri kadar yer verememeleridir.

Bulut Karaçorlu Sehend, ana dilleri Türkçe ile konuşmalarının veyazmalarının; tarihî ve kültürel çalışmalar yapmalarının engellenmesini,yasaklanmasını büyük bir kalp ağrısı ile şöyle yazıyor:

Dil'ime bir ba{!Düşüncelerim yasaDuyğularım yasaKéçmişimden söz açmağım yasaGelecegimden danışmağım yasaAta - babamın adın çekmegim yasaAnamdan ad aparmağım yasa...... bilirsen?Anadan doğulanda béleÖzüm bilmeye bilmeyeDil açıb danışdığım dildeDanışmağım da yasa imiş, yasa!11

Diğer bir şiirinde halka yol göstererek, Türkçeyi iyi kullanmalarınıöğütlemektedir:

"Ba{! Yér bârlı olmaz, eger sürmesen,Torpağı boşlasan, daş olar at at,Teze fikirleri sen cüte12 benzet,

11 Bulud araçorlu Sehend, Varlık dergisi, 1358 (1979) - Téhran, sayı: 1, s. 15.




Bu cüt dil adlı bir kele13 bağlıdır.

Élimin, {alımın min niskili var,"Ya{şı heyat" adlı bir sévgili var.

ller tapdalanmış zengin dili var,Sévgiye çatması dile bağlıdır.

Ana dilde yaza öz {elimize,Milyonlu kütleler göz dikib bize.Cehalet dağları çökecek dize,Anca güclü a{an séle bağlıdır....

Gelin Türkî, Farsî az güleşdirek,Az ıç olumuza bend ilişdirek.Gelin dilimizi élmileşdirek,Bu iş çırmalanmış ola bağlıdır.

Ana dilleri Türkçe meselesini ciddî bir tavırla dile getiren şairlerden biriside Adsız’dır. Ali Şerif Dilcuyî Adsız (1955) "Dilim" adlı şiirinde şöyle diyor:

"Her sözünde bir teravet, her sesinde bir etir,Bir gülün üstünde sanki ince yarpadır dilim.

ehremanlar anı ile boy atıb, baş sa{layıb,Var yéri, men söylesem bir anlı bayradır dilim.

Almış o, üdret Füzûlî’mden, Nesimî’mden menim1Vurğunun teb'inde indi yükselen dağdır dilim.

Ço{ sitemler görse de, çı{dı sınadan sınmadı!

Sâbit oldu âleme her bir zaman hadır dilim.

Ço{ çalır düşmen ki, bu dil erseden çı{sın daha,Yaz ki, Adsız, görsün o {elim kimi sağdır dilim!"

ran Türkleri'nde geçmişte olduğu gibi bu dönemde de Vatan sevgisi

12 Cüt: Çift, sapan.13 Kel: Öküz, manda.




türkülerin, şiirlerin, destanların ana temasını oluşturmuştur.Şair Abdullah Behmen Yanar’ın (1968- ), şiirlerinde vatan, millet hürriyet,

bağımsızlık konularını çok samimî ve içten ifadelerle şiirleştirdiğini görüyoruz:

"Bu dünyanın varından da,Zirvelerin arından da,Ba{çaların bârından da,Seni sévdim Azerbaycan,Olsun canım sene urban.




Hündür uca buz dağınla,Zerif ince yarpağınla,Her bir arış torpağınla,Seni sévdim Azerbaycan,

Osun canım sene urban.Başka bir şiirinde de şöyle yazıyor:

Anam Ha od'una pervane doğmuş,Her zaman yanıram sönebilmirem.Sévdiyim bir güneş günahım olmuş,Yandırıb ya{sa da dönebilmirem.

┬alın derdini hissédirem men,Ürekde min yara min sızım vardır.Sévinc diyârından yan gédirem men,Keder dağlarında min izim vardır...."Yanar" iradem var sınmaz14 polad tek15,Yığışsa min küre sındırabilmez.Bu sirri insanlar bilsinler gerek,Vetene bağlanan héç zaman ölmez!"

1998 yılının ilk günlerinde Prof. Dr. Cevat Hey’et, Hasan Raşidî, Prof Dr.Hamid Muhammedzâde, Kerim Meşruteçi, Seyyide Hamide Reiszâde, Ekber AzadAli Babalu, Behzad Behzadî, Hasan Mecidzâde, Rübabe (Nuşin) Musevî, Mir Hidayet Hisarî, Mehmet Ali Ferzane, Hüseyn Mehmet Hani (Güneyli), Prof. Dr.Mehmet Takî Zehtabî gibi ran Türkleri’nin bir kısım şair, yazar ve ilimadamlarından oluşan 64 kişilik bir grup, Muhammet Hatemî'ye bir mektupgöndererek, ran Anayasası'nın 15 ve 19. maddalerinin uygulanmasını bununla daran Türkleri'nin "ana dilleri"nin yani Türkçe'nin serbest bırakılmasını istemişlerdir.

ran slâm Cumhuriyeti cumhurbaşkanı Hatemî’ye gönderilen mektubu,önemine binâen olduğu gibi buraya alıyoruz:“Allah’ın adıyla,ran milletinin kaderini dindar, faziletli ve güçlü insanların eline bıraktığı için

Tanrı’ya minnettarız Sayın Cumhurbaşkanı. Büyük ümitlerle size oy verdik.

14 Sın- : Kırılmak.15 Polad kimi: Çelik gibi.




Dileğimiz, Sayın Rafsancanî döneminde başlayan yeniliklerin devamı ve devamınınkutsal amaçlarını, sizin önderliğinizde gerçekleştirmektir. Tanrı’nın lütfu ve ranmilletinin oyları ile geldiğiniz yerde başarılar diliyoruz.

Bugün ran nüfusunun yarısına yakınını Müslüman Türkler oluşturmaktadır.

Bu insanlar, Meşrutiyet, ran devrimi ve ran-Irak savaşında her vatan sever ranlıgibi ülkelerini kurtarmak ve özgürlük uğrunda binlerce şehit vermişlerdir.Türk dili ve edebiyatı, ran kültürünün bir hissesini oluşturmaktadır. Her millî

servet gibi bu da koruma altına alınmalıdır. Bu dil de Fars dili gibi ran sınırlarınıaşmaktadır. Dünyanın geniş bir bölümünde ve bilim dili olarak kullanılmaktadır. Her zaman göz önünde bulundurmalıyız. slâmiyet dünyaya Arapça, Farsça ve Türkçesayesinde yayılmıştır. ran Türkleri’nin kullandığı dil, şimdilerde AzerbaycanCumhuriyeti’nin resmî dili olan Azerbaycan Türkçesi’dir. Bu topraklar, Kaçar hakimiyetinin ortalarına kadar ran toprağı sayılırdı. Gülistan ve Türkmençayanlaşmalarının sonucu Ruslar’a bırakılmıştır.

Bütün Azerbaycanlılar Farsça’yı ran milletinin köprü dili olarakgörmektedirler. Nice yüzyıllar boyunca Fars dili ve edebiyatında değerli eserler yaratmışlardır. Fars edebiyatında Azerbaycan sebkini (Azerbaycan üslûbunu) icatetmişlerdir.

Pehlevî hânedanlığı ran’da yaşayan halkların kültür ve dillerine önemvermemiştir. Halbuki, ran dışında binlerce kitap Azerbaycan Türkçesi ile yazılmışveya bu dile çevrilmiştir. Ayrıca ran dışında birçok ülkede Azerbaycan Türkçesiaraştırma akademileri (kürsüleri) bulunduğu hâlde maalesef ran’da bir öğrenimkurumu (kanun-i amuzeşi) yoktur. Tebriz Üniversitesi’nde Fars Dili ve EdebiyatıFakültesi dışında birçok yabancı dilin kürsüsü mevcuttur. Örnek vermek gerekirseArapça, ngilizce, Fransızca, Rusça, Kürtçe hatta Esperantoca olduğu hâldeöğrenciler yaşadığı şehrin dilinde tek ders bile almamaktadırlar. Bugün bütüninsanların günlük sosyal hayatlarında ana dilleriyle bağlantıları kesilmiştir. Radyo,televizyon, dergi, gazete, ilânlar, mezar taşları bile ana dilleri dışındaki bir dilleyazılmaktadır. Türkçe olsa bile, radyo, televizyon ve yöresel gazete ve dergilerin dili,uydurma ve anlaşılmazdır. Bu dil, her ne kadar iyi niyetli insanlar tarafındankullanılsa da kullanıcılar profesyonel kişiler olmadıkları için, çabaları yetersiz

kalmaktadır. Bu tür uygulamalar insanların diline ve inançlarına saygısızlık ve dilkurallarını bozmaktan başka bir işe yaramamaktadır. Maalesef yabancı radyolar bizimdilimizi kendi medyamızdan daha doğru kullanmaktadır. Yine üzülerek söylemeliyiz:ran milyonlarca vatandaşının dilini önemsemeyen dünyanın tek ülkesidir.

Sayın Cumhurbaşkanı bazılarının iddialarına göre “Azerbaycan halkı bilekendi dillerini önemsememekte!”, hatta “bazıları çocuklarına Farsça öğretiyor!” Buiddialar bazı yönleri ile doğru olabilir. Nasıl ki, bazı Fars vatandaşlarımız çocuklarınangilizce öğretiyorlarsa, bizde de yabancı hayranı kimseler vardır! Ama bunlarınsayısı fazla değildir. Halkımızın çoğu; aydınlar ve din âlimlerimiz, her zaman olduğugibi bugün de Azerbaycan Türkçesi’ne saygı ve sevgi ile bakmaktadır.




Bugün Azerbaycan’ın tümünde ve Türklerin sakin olduğu ran’ın diğer yörelerinde din adamlarımız Azerbaycan Türkçesi dışında başka bir dilkullanmamaktadır. Hatta bütün mersiyeler (Nevhalar) Azerbaycan Türkçesi’ndedir.

Sayın Cumhurbaşkanı bütün eski slâmî eserler, üç dilde yani Farsça, Arapça,

Türkçe yazılmıştır. Bu üç dili bilmeden, bu eserleri öğrenmek, yazmak ve geliştirmekmümkün değildir.Çok şaşırtıcıdır, bizim ülkemizin, yarısına yakını Türk olduğu hâlde, kendi

dillerini öğrenmeğe çalışmalarını bir tarafa bırakalım, resmî medya tarafındanaşağılanmaya maruz kalmışlardır. Hâlbuki dinî azınlıklar, o cümleden Ermeniazınlıkları, Tahran ve sfahan şehirlerinde iki dil ve edebiyat fakültesine sahipoldukları gibi çocuklanı da Ermeni okullarında okutmaktadırlar.

Sormalıyız: ran düşmanları sinsi politikalarla halk arasında Fars dilininitibarını azaltmaya çalışırlarsa bunu iyiye işaret sayar mıyız? Böyle kişileri şereflikişiler kabul eder miyiz? Bizler böyle insanları def etmek için ayağa kalkmaz mıyız?

Fars bilim adamlarından biri, bir edebî toplantıda Şehriyar ve Héyder Babahakkında şöyle demiştir: “Eğer ben, Héyder Baba’yı anlamıyorsam, bu Şehriyar’ınkabahati değildir, kusur bendedir ki, Türkçe bilmiyorum. Türkçe bilmeyen bir insan,nasıl kendini ranlı sayabilir?” Böyle sözler acımızı biraz da olsa hafifletmektedir.

Bizim ricamız, sizden işaret ettiğimiz slâm dışı uygulamaları slâm adaleti iledüzeltmenizdir. ran slâm Cumhuriyeti Anayasası’nın 10. maddesinin uygulanması,ırkî problemleri çözecek, sizin çalışmalarınızın sayesinde aşağıdaki isteklerimizyerine gelecektir:

1. Türklerin sâkin olduğu yörelerde, Fars dilinin yanında AzerbaycanTürkçesi’nin bilimsel yönden dikkate alınarak, ilk ve orta öğretimde, resmî vezorunlu şekilde okutulması,

2. Radyo ve TV programlarının yapım ve icrasında profesyonel şahıslardanyararlanılması,

3. Azerbaycan dil ve edebiyatı bölümlerinin ülkenin değişik yörelerininfakültelerinde açılması,

4. Türk dilinde çocuk edebiyatını geliştirmek için çocuk ve gençlere yönelikaraştırma ve geliştirme enstitülerinin kurulması.”16

16 Kardeş Edebiyatlar, Mart-1999, Erzurum, Sayı: 44, s. 43-45. Mektubu Türkçe’ye çeviren: MehemmedPenahî. Mektubun Farsça orijinal metni, Varlı dergisi, 1377 (1998), Téhran, Sayı: 108, s. 51-54’teyayımlanmıştır. ran Cumhurbaşkanına Yazılan Mektubu mzalayanlar: 1. Prof. Dr. Cevad Hey’et, 2.Hasan Raşidî, 3. Prof Dr. Hamid Muhammedzâde, 4. Kerim Meşruteçi, 5. Seyyide Hamide Reiszâde, 6.Ekber Azad Ali Babalu, 7. Behzad Behzadî, 8. Hasan Mecidzâde, 9. Rübabe (Nuşin) Musevî, 10. Mir Hidayet Hisarî, 11. Mehmet Ali Ferzane, 12. Hüseyn Mehmet Hani (Güneyli), 13. Prof. Dr. Mehmet TakîZehtabî, 14. Mahmud Şatıryan, 15. Mir Cafer Hüseynî, 16. Mehmet Hasan Hergeli (Demirci), 17. brahimRefref, 18. Aydın Şatıryan, 19. Dr. Kadir Gülkariyan, 20. Yakup Tagavî, 21. Hasan Ruhî, 22. Feriba Vefî,23. Mehmet Ali Nehavendî, 24. Rıza Hemrah, 25. Mecid Sebbağ ranî (Yalgız), 26. Azer Puya, 27. Yahya




Şahlık döneminde "Üniter ran Milleti" zihniyetini hakim kılma düşüncesindeolan Fars yönetimi, şimdi de "Üniter slâm Ümmeti" zihniyeti ile aynı amacı yaniFars milliyetçiliği idealini ve Fars hakimiyetini sürdürme gayreti içerisinde

olduğundan bu mektubu gözardı etmiştir.ran âşık ve halk şairleri, bütün Türk Dünyası'nda olduğu gibi, her zamanhalkın gülüşünün ve göz yaşının tercümanı olmuşlardır. Hatta klâsik şair ve yazarlar da halktan fazla uzak kalmamış, halkın siyâsi, sosyal, ekonomik ve psikolojikmeseleleriyle ilgilenmişler, görev ve sorumluluklarının şuurunda olmuşlardır.

Süleyman Salis Cûdî "Onda şirin olar bu heyet mene." redifli şiirinde arzu,görev ve sorumluluklarını şöyle sıralıyor:17

"Polad olam yo{sul éve salınam,isas olam zalımlardan alınam.Bir saz olam meclislerde çalınam,Onda şirin olar bu heyat mene....

Bir or olam cehaleti yandıram,anmayanı düşündürem, andıram,Yol hansıdır, erkân nedir andıramOnda şirin olar bu heyat mene.

Güneş olam her ne buz var eridem,Bülbül olam bayuşları kiridem,Riyakârın ömür günün çürüdem,Onda şirin olar bu heyat mene....Süleyman Salis, "Sévgilim" redifli şiirinde de ediplerin istek, arzu ve

sorumluluklarını sıralıyor:18

“┬esteler tapsın şefa, derman olunsun derdler,

Şeyda, 28. Samed Serdarniya, 29. Paygüzâr, 30. Hamid Areş Azad, 31. Hakpur, 32. MuhammetHafızzâde, 33. Ekber Müderris-i Evvel Şiva, 34. Zöhre Vefayî, 35. Cavid Müderris, 36. Hüseyin Seyyar,37. Böyük Seyyar, 38. Ekber Bağbanî Sirus, 39. Rıza Geffarî, 40. Abbas Söhrabî, 41. Muhammet Gazi,42. Samed Deniz, 43. Gaffar brahimî, 44. Selim smailî, 45. Kerim Gülendam, 46. Ali Hüseyinzâde, 47.Ali Ardî, 48. Feridun, 49. Menuçehr Azizî, 50. Hasan Rızayî, 51. Habib Ferşbaf, 52. Muhammet HüseyinMüeyyidî, 53. Valeh Alizâde, 54. Kurban Pürveli lyar, 55. Fenerî, 56. smayil Mededî, 57. Ekber Büzurgemin (Mecnun), 58. Cemal Ayrumlu, 59. Hüseyin Hüseyinzâde, 60. Muhammet Rıza Hey’et, 61.Ahmed Heyderoğlu, 62. Mes’ud Fiyuzât, 63. Hamid Şahanî, 64. Muhammed Rıza Kerimî.17 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1994, c. IV, s. 259-260.18 Yahya Şéyda, Edebiyyat Ocağı, Nobel Neşriyyatı, Tebriz- 1985, c. I, s. 230.




Derd elinden olmasın héç kimse nâlân sévgilim.

Öz dilinde {alımız dersin alıb yazsın sözün,ismet olsun éllere bir béyle dövran sévgilim.




lmle her ölkede cehlin azılsın rişesi,Yér üzünde almasın anmaz19 bir insan sévgilim.

oy veten âbâd olub, âzâd heyat sürsün beşer,

Él sévinsin, sen sévin, bir de “Süleyman” sévgilim."

ran Türk Edebiyatı’nda Mirza Alekber Sabir ve Mirza Ali Mö’cüz’den beridevam edegelen mizah, yergi (satira) edebiyatı geleneği bu dönemde de diriliğinikorumuştur. Sözlü gelenekte çok yaygın olan mizah ve yergi edebiyatı, yazılıedebiyatta da yerini genişletmeye çalışmıştır.

Tabiî ki yıllardan beridir çalkantılar içerisinde bulunan, zaman zaman temeltaşları yerinden oynatılan, zaman zaman yönü tersine çevrilerek “ağır aksakları” önegeçirilen, tilkileri aslan, çakalları panter kesilen bu toplumda elbette ki yergi, mizah,hiciv edebiyatı gelişecektir.

Diğer yandan, düşünülenlerin açıkça söylenemediği ve yazılamadığı, baskı vesansürün kasıp kavurduğu bir toplumda düşüncelerin ifade edilmesi için ancak mizahyolu kalıyordu.

Tebriz’in Fars, Rus, Amerika ve Avrupa güçleri tarafından işgal edildiğiyıllarda Muzaffer Direfşî (1925), lirik şiirlerinin arasına mizah ve yergiyi büyük bir ustalıkla serpiştirmiştir:

“Saiya, meclis-i méy içre déme nami veten,Odlanar sineler ondan méy ü méy{ana yanar....ıldılar "şanlı veten namini" memnu'i meneSöyleyersen béle bir zülmü her insane, yanar.

Şairem "hübb-i veten"dir mene âlemde şüar,Odu kim, éş oduna bir dil, divâne yanar.

19 anmaz: Anlayışsız.




Yan Müzeffer ki, bu yanma sene bir né'metdir.Ölüdür kimse ki, ne yandıra bilmez, ne yanar.”20

Satira sahasında Mirza Hüseyin Kerimî’nin (1931) ayrı bir yeri vardır.

Onun “Rengârenk” adlı eseri, adı gibi çok ilgi çekicidir.21 2001 yılında altıcilt hâlinde "Rengârenk Kerimî" adı ile yayımladığı kitabında geçen “Ele Düşmez”şiirinin makta’ beyitine bakılmasa Sabir’in şiiridir denilebilir.22

“Éy sai, bu cür éyş-i ferevan ele düşmezMéy vér, adan allam, béle dövran ele düşmez.

slâm béle dinde bu cür fis-i fevahişHéyhât, ola bir de béle şâyân ele düşmez.

Ne hedd vuran var, ne ılınc var, ne mücazatBas, kes, vur, aşır, yı{, béle méydan ele düşmez.

slâm adı besdir sene, her néylesen, éylemânına urban, béle imân ele düşmez.

Bir etre gözün yaşı yuyar cümle günahıBeh beh, béle derde, béle derman ele düşmez.”

Zöhre Vefaî Settarî, Dr. Hüseyin Feyzullahî Vahid, Kâzım Hoşhaber, AliAtaiyye, Nesir Pâyekzâr, Mesut Hasanzâde, Timur Zamanniya, Ali Abbasdost, Nadir Efraz, Hanye Eşrefîpûr, Ali Rıza Serbazveten, Rahim Bakkal Asğarî, AliHamdayman'dan oluşan kadro 1989 yılından itibaren "Çuvalduz" adlı bir mizahdergisi çıkarmaya başlamışlardır. Bu dergi ancak üç yıl 22 sayı çıkabilmiştir. 1372(1993) yılının Hurdad ayında kapatılmıştır.23

ran Türk Edebiyatı’nda, Mirza Ali Mu’ciz’in temelini attığı satirik şiir yazma

geleneği de normal seyrinde devam etmiştir. Mirza Alekber Sabir, Alekber Pâkzad

20 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuesi, Azerbaycan Ruznâmesi’nin Neşriyyesi, 1960, s.25.21 Yahya Şéyda, Edebiyyat Ocağı, Nobel Neşriyyatı, Tebriz- 1985, c. I, s. 541-543; Cenûbî AzerbaycanEdebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 298.22 Hacı Mirza Hüséyin Kerimî Merağayî, Rengârenk Kerimî, ntişarâtı Pirî, 2001-Téhran, C. 4-5-6, s.357.23 "Çuvalduz" dergisi, Hurdad 1372 (1993), Tebriz, sayı: 11, s. 19.




Haddâd ve Mirza Ali Mu'ciz, brahim Zakir satira zinciri, halka halka devam ediyor.Bu halkalardan birisi de Türkçe ve Farsça satirik şiirler yazan ve şiirlerinde

"Nesir, Toratan, Yolsuz, Kemru" imzalarını kullanan, Nesir Payekzâr’dır, diyebiliriz.Payekzâr (1932) satirik bayatılarından birisinde, kendileri için sürekli tuzak

kuranların bir gün kendi torlarına düşeceklerini şöyle ifade ediyor:24

"Tor to{uyar tor atan,Balı tutar tor, atan,Bir gün de tora düşer,Balı tutan, tor atan."

"Çörekler 25 olur {emir,alanda olur demir,Zob âhen26 oyacadır,Çörekçi Hacı Emir."

"Arı her ay balalar,

Böyüyerler balalar,Arının her balası,Kopen27 vérmez bal alar."

24 "Çuvalduz" dergisi, Esfend 1370 (1991), Tebriz, sayı: 4, s. 21.25 Çörek: Ekmek.26 Zob âhen: Demir eritme potası.27 Kopan/Kopen: Karne.




"Gelecekte Ekonomik Durumumuz Daha Kötü Olacak, TahammülEtmeliyiz"28

Elliye dözmüşük dözerik yüze,

Yéne fişarınan durru üz üze,Çalışın çatmasın boğazımıza,ndiye dek hele çı{ıbdır dize.29

Neccaroğlu mahlası ile Türkçe satirik şiirler yazan Ali Ataiyye (1932), devletdairelerinin iyi çalışmadığını, işlerin zamanında halledilmediğini bir şiirinde şöyleanlatıyor:30

"On iki il oldu bilirsen kişi,Satdın ezizim mene telefon fişi,Gözledim héy o ışı héy bu ışı,Yollara ba{madan olur göz elil,On iki il dözmek emu bes degil?

mkânımız yo{du ki "Azad"31 ala,Defdere gétmekden olub ış32 çola,33 Sözlerivin cümlesidi bu saya,Az séri34 bu {eli getirme delil,On iki il dözmek emu bes degil?"35

28 Bu başlık dergide Farsça olarak yazılmıştır. Dr. Hüseyin Feyzullahi Vahid tercüme etmiştir.29 "Çuvalduz" dergisi, Esfend 1370 (1991), Tebriz, Sayı: 3. s. 12.30 "Çuvalduz" dergisi, Esfend 1370 (1991), Tebriz, Sayı: 12, s. 62.31 "Azad": Kara borsa.32 ış: Kıç, bacak.33 Telefon dairesine gitmekten ayaklarımız çolak oldu.34 Az séri: Az aldat.35 "Çuvalduz" dergisi, Esfend 1370 (1991), Tebriz, sayı: 4, s. 19.




“Yalgız” mahlasını kullanan ve şiirlerini "Cığan Vığan" ve "Çığır Bağır"36 adlı eserlerinde toplayan ve birçok edebiyat tenkitçisi tarafından, sadece ranTürkleri'nin değil bütün yakın doğu ve Kafkasların çağdaş en büyük satira (hiciv)şairi kabul edilen Mecid Sabbağ ranî (1937) de Mirza Alekber Sabir satira zincirini

devam ettiren satirik şairdir.37 Yalgız'ın şiirlerinden örnekler:38

“Ço{ da fikr éylemirem gétmeyimeÜreyimde, nigâranlı alaca

Ne eder dünyada var {an {anlıBu cehalet, bu nâdanlı alaca

Nâdanı {an oruyur, {anı nâdanHem nâdanlı, hemi {anlı alaca

kisi sa{layaca bir-birini

or{u, vehşetde, aranlı alaca

Salaca {ez şinéli39 çiyinine {an Nökere, bağlı tumanlı alaca”

Rus ve Ermeniler’in 20 Ocak 1990’da Bakü’de yaptıkları katliâm ve Revan,Gümrü, Dilican, Akbaba, Zengezur, Dareleyez, Gökçe, Karabağ, Şuşa, Kelbecer,Fuzûlî, Hocaali... şehirlerinin işgal edilmesi ve Azerbaycan Türkleri’nin ata dedetopraklarından kovulmaları hadiseleri, bütün Dünya Türklüğü gibi, ran Türkleri’nide derinden yaralamıştır. Ali Kemalî’nin başkanlığında Karabağ'a Yardım Cemiyetiadında bir dernek kurarak çeşitli yardımlar yapmışlardır. Bununla birlikte Dr. CevatHey’et, Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e 21 Kasım 1993 tarihli bir açıkmektup göndererek isteklerini bildirmiş, üzüntüsünü paylaşmak istemiştir. “Prof. Dr.

Cevat Heyet, Paris Tıp Akademisi’nin Üyesi ve Bağımsız slâm Üniversitesi’ninCerrahî Şubesi’nin Başkanı, Varlık Dergisi’nin tesisçisi ve baş redaktörü” imzası ile

36 "Çığır Bağır" adlı eseri yayımlanmak üzeredir.37 Rıza Hemraz, Yalgız, Cığan Vığan, Neşr-i Azerân, 1376 (1997), Tebriz, s. 12; Hemid Şahengî, Varlı,sayı: 105, 1376 (1997), Téhran, s. 125.38 Yalgız, Cığan Vığan, Neşr-i Azerân, 1376 (1997), Tebriz; Çuvalduz Dergisi, Sayı:3, s. 18, Tebriz.39 Ùez şinél: Kürklü palto.




yazdığı bu mektubun birkaç cümlesi şöyle:40 “Bugün Araz’ın uzeyindeki dindaş ve soydaşlarımız, ye’ni ardaşlarımız

tari{de az rastlaşdığımız bir facie ve soyırımına (etliam) meruz almışlar. Hem de böyük bir millet veya güclü bir dövlet terefinden déyil, bütün tari{ boyu himâyemiz

altında yaşayan ve edaletimiz sâyesinde bütün insanî halardan faydalanan ermeniler terefinden! Tebiîdir ki, onların béle bir azğınlı ve cinayete teşebbüs ve cesaretgöstermelerine sebeb bütün Müselmanların, elel{üsüs Türkler’in düşmenleri olan bugünki böyük dövletlerin destekleri ve yardımları olmuşdur. Feet sebeb ne olursaolsun, durum méydandadır. Ermeniler en modérn silahlarla Azerî ardaşlarımızınvetenine hücum édib. nsanlar böyük, kiçik, adın, kişi démeden facievî şekildeöldürülür...

Türkiye Dövleti’nin {aricde ve da{ilde bir sıra mezhurları varsa da TürkMilleti’nin aydınlarının {üsusen Türk milletçilerinin gözlerinin önünde ardaşlarınınfacieli şekilde ve hearetle soyırımına séyirci almaları bağışlanılmaz bir günahdır.Bu Türklüye, Müselmanlığa ve insanlığa yaraşmayan bir lâéydlik ve Azerîlerintabirince, éyretsizlikdir. Türklerin {arekteri iidlik, merdlik, comerdlik, or{mazlıkve mezlumun feryâdına çatmadır. Türkler dünyada buna göre şöhret azanmışlar.

Bu gün ümum dünya efkârı mezlum Azerî ardaşlarımız her yérden ve herkesten ço{Türk milletinden ve milletçilerinden ve ran’dan yardım gözleyir. Bugünküdavranışımız sabahki müveffeiyyetimize ve tari{imize sima ve değer vérecektir.Bütün bunları göz önüne alarak Türk milletinin ve soydaşlarına daha güclü şekilde bağlı olan milletçi rupların Azerîlerin sesine ses ve her vasite ile yardımınaoşulmalarını gözleyirik...

Sesimize ses véreceyinize ümidli ve eminem. ranlı Azerî ardaşlarınızadından hörmetlerimi bildirirem.”

ran Türk Edebiyatı’nın gelişmesinde ve hanımların sosyal hayatta lâyıkoldukları yeri almalarında hanım yazar ve şairlerin de katkıları çok büyüktür.

Prof. Dr. Azize Caferzâde’nin "Hürriyet âşığı, şiir ve mûsikî vurgunu,halkımızın aydın düşünceli kızı.”41 dediği Seyid Hamide Reiszâde Seher (1953),yayımladığı "Maviler", “Yaşıl Mahnı” adlı şiir kitapları ve sosyal faaliyetleri ile çok büyük işler görmüştür. Henüz hakkı lâyık olduğu gibi teslim edilmemiştir. ran Türkanalarının sembol sesi gibi yazmakta, okumakta, konuşmaktadır. Kendi sesindenşiirleri Asya’dan, Avrupa’dan Amerika’ya kadar birçok yerde dinlenmektedir.

“Yârı yârdan ayıranlar men olub,

40 Şövket Tağıyeva, Ekrem Rehimli, Semed Bayramzâde, Güney Azerbaycan, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 379-382.41 Azize Caferzâde, Azerbaycan'ın Âşı ve Şair adınları, Genclik Neşriyyatı, Bakı-1991, s. 249.




Bize bizsizligimiz düşmen olub,Göz yaşım deryalara dâmen olub,Sél olub kâşki yuvam42 ayrılığı,Düşmene arşı ovam ayrılığı.

oyalar uvvet alam ollardan,Ayıram ayrılığı yollardan,Yaza yardım töredem {ollardan,ıram erkânı yalan, ayrılığı,Yurduma gölge salan ayrılığı.”

“Dalğalı göllerine and içirem,Damğalı ellerine and içirem.

oymarı bağlı ala ollarımız,uruya gül-butamız43, kôllarımız44,Yéte dusta dibine yollarımız,

Bağlanan ollarına and içirem,Kesilen yollarına and içirem.

oymarı al güneşin rengi sola,or{ulu yurdumuza gölge sala,Çen tuta arzu yolun, göz arala,Ağaran téllerine and içirem.Çen tutan béllerine and içirem.”

ran Türkleri’nin gelmiş geçmiş büyük liderlerinden Şeyh MuhammetHiyabanî’nin destekçisi olduğu için, “Şah ve Çar Güçleri”nin aşırı baskı ve zulmünedayanamayarak, 1921 yılında henüz 31 yaşında iken Kızıl Dizec kentinde intihar eden Taki Rıfat Tebrizî, XX. asrın başlarında, ran Türk kadınlarının içinde bulundukları acınacak durumu “adınlara ┬itab” adlı şiirinde şöyle gösteriyordu:

“Sene Zöhre, Ay, Güneş, ad oydular cahanda,Anca özün dünyada bir gün göre bilmedin.Sen bu zülmet ölkede, bu aniçen dövranda,

42 Yuvam: Yıkayayım.43 Gül-buta: Gül, gonca.44 Kôl: Fundalık.




Üreyince sévinib, bir doyunca gülmedin.”

Aradan bir asır geçmesine rağmen ran Türk kadınlarının sosyal hayatında neyazık ki bir iyileşme görülememiştir. Aksine daha da kötüye götürülmüştür. Bugünkü

ran Türk kadınlarının durumunu, ran Türk analarının sözcülerinden birisi sayılan,Zöhre Vefaî Settarî, çok acı bir şekilde ortaya koymaktadır. ran Türk halk bilimiürünlerini toplayıp yayımlaması ve sosyal faaliyetleri ile tanınan Zöhre Vefaî, kızınayazdığı bir mektupta, ran Türk analarının ümit ve arzularını, hayata bakışlarını,feryatlarını dünyaya haykırışlarını çarpıcı bir biçimde gösteriyor:

"ızım meni bağışla!özel ızım, bir ömür bizlere béle deyibler ki, övlad ata anaya hörmet

sa{lamalıdır. Ve övladlar da herhâlda onlardan memnun olmalıdırlar. Amma bu dönemen senden isteyirem ki meni bağışlayasan!

ızım bilirsen mi neden senin bağışlamanı isteyirem? Ona göre ki, men,yaşadığımız ehvâlı, senin {éyirine sarı değişdirmeyi başarabilmedim. Bes meni bağışla!

Eğer men seni éle bir zamanda ve éle bir yérde dünyaya getirdim ki, héçzaman uca ses ile gülebilmedin, meni bağışla!

Eğer sen uşa{lığı uşalıda, gencliyi genclikde yaşayabilmedinse, meni bağışla!..

Eğer seni bir yarış tamaşasına aparabilmiremse, meni bağışla!..Gözel ızım, eğer mene inanırsan bu ümitlere de inanmalısan. Gerek inamlı

ola. Sen üreyinin sözlerini mene dé. Neden ki, men iller boyu ve esirler boyu sebr daşı olmuşam. Men bu adın yaşayışımda, yanıb ve möhkemlenmişem. Men de ızolduğuma göre ço{ sözlerden ve ço{ arzulardan el üzmüşem. Amma yéne dedayanmışam.

Eğer görürsen menim kéçmiş ömrümden utanmıram. Buna göredir ki özümütanımışam ve özüme inamım olubdur. Men başaların dédiyi kimi, zeif, yalançı,hiyleger, yalta, ço{ danışan, ço{ {ercleyen, gicikli, fikirsiz, ağılsız ve béle béleünvanlarda olmamışam. Men ana olduğuma fe{r édirem, onları ne tek seni

sévindirmek üçün anca öz insanlarım kimi sana déyirem. Mene inan ve néhayetözüne inan. Sabahın, tari{ini sen yazacaksan, sen yaradacasan!"“Ye’s öldürür, ümit yaşatır!” ata sözünün şuurunda olan ran Türkleri,

geleceğe büyük bir ümitle bakmaktadırlar. Şair Ali Tude (1924) ran Türklüğü’nüngeleceğe ümidini “Ümit” adlı şiirinde şöyle dile getiriyor:

ÜMT!

"Sen éy Settar ┬an’ın ana torpağı!Danış derdlerini, aç, danış mene,




Könlüm dolansa da bütün oylağı,Senin taleyine bağlanır yéne.......Odur zindanlarda minlerce insan

Dilinde azadlı, olunda zencir,Uzun gécelerde yatmayıb bir anHéy kömek gözleyir, kömek gözleyir....

...




Dahiler böyüden bu ocaman yurd,Gör indi kimlerin seyrangâhıdır?!Seherler üfüde toplanan buludMin yazı ananın könül ahıdır.

...Min çiçek destesi, min gül yarpağıŞehidler ebrine sepilecekdir.Éy veten torpağı, veten torpağı,Senin gözlediyin gün gelecekdir!”

***



Urmu.birolmali.com

I. BÖLÜM

ŞARLER VE ŞRLER





Urmu.birolmali.com

BAYRAM AL ABBASZÂDE HAMAL (Bayram Eli Abbaszâde Hambal)

(1859 - 03.06.1926)Bayram Ali Abbaszâde Hamal 1859 yılında ran Azerbaycanı’nın Serab

şehrinin Düneni köyünde yoksul bir ailede gözlerini dünyaya açmıştır.45 O, köymedresesinde okuma yazmayı öğrenmiş, fakat tahsilini devam ettirme imkânı

bulamamıştır.Genç yaşlarında şiir yazmaya başlayan Bayram Ali, ilk şiirlerini “Mirze

Gülzâr” mahlası ile yazmıştır. Yazdığı bu şiirler hiç bir yerde yayımlanmadan dildendile dolaşarak halk arasında sevilerek okunmuştur. Şiirlerinde özellikle muhitin beylerini, hanlarını ve mollalarını hicvetmiştir.46

Bayram Ali’nin, acı gerçeklerle dolu hicivlerinden darılan beyler ve mollalar,şairin evini barkını yağmalatmış, onu sokağa atmışlar. Evini barkını kaybedenBayram Ali, uzun süre sefil bir hayat yaşadıktan sonra yeniden yuva kurmuştur. Lâkin

bu defa da meşhur mollalardan Tebrizli mam Cuma’nın fetvası ile şairin evidağıtılmıştır. Bütün bunlara rağmen Bayram Ali, yazmayı bırakmamıştır.47 ran Azerbaycanı'nın binlerce insanı gibi ekmek kazanmak için gurbete

çıkmıştır. Birçok yerleri dolaştıktan sonra Bakü’ye giderek “Merküri” köprüsündehamallığa başlamıştır.

Şiir ve edebiyata büyük sevgisi olan Bayram Ali, özellikle halk şairi MirzaAlekber Sabir’i çok sevmiş ve onunla tanışmıştır. Sabir, onu yazmaya, gazetelerinegelmeye, gruplarına katılmaya davet etmiş, hatta yazılarında “Hammal” (Hambal)imzasını kullanmasını tavsiye etmiştir.

Hamal, Sabir’in yardımı ile zamanın basın camiasına girmiştir. Kendi siyasî vesosyal görüşleri ile “Molla Nasreddinciler”e katılmış onlarla aynı safta yer almış veeserlerinde Sabir üslûbuna bağlı kalmıştır.

Hamal, bir şair olarak, Bakü’de ilgi görmüş ve yeni kurulmuş olan “Kızıl(Altın) Kalemler Cemiyeti”ne üye olmuştur.

1906 yılında “ran Azerbaycanı Bağımsızlık Hareketi” başlayınca, Settar Han’ın başkanlığındaki bu harekete katılmak için Tebriz’e dönmüştür. Bayram Ali,

45 Dr. Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998, c. II, s. 330; Başka bir kaynakta Bayram Ali’nin doğum tarihi 1869, ölüm tarihi ise 4 Haziran 1926olarak yazılıdır. (Téymur Ehmedov, Azerbaycan Yazıçıları, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 61.)46 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 98.47 A. g. e. s. 98.




Settar Han Fedai Bölüğüne yazılarak ülkesinin ve halkının bağımsızlığı uğrundasavaşmıştır. Bu mücadele sırasında yaralanmış ve köyüne dönmüştür. Uzun süresağlığına kavuşamamıştır.

Bağımsızlık hareketinin sükûtundan sonra, şah yönetiminin takibinden

yakasını kurtaramayan ve öldürüleceğini anlayan Bayram Ali Hamal, 1909 Nisanındayeniden Bakü’ye dönmüştür. Ömrünün sonuna kadar Bakü’nün “çeri Şeher”semtinde yaşamıştır.48

Şiirlerini, “Zenbur”, “Molla Nesreddin”, “Taze Heyat”, “ttifa”, “Sedâ”,“Mezeli”, “Meş’el”, “Yéni Yol” gazetelerinde “Hambal”, “Rencber Hambal”,“Hambal Azerbaycanî”, Hambal-i Gülzâr-i Serabî”, “Bayrameli Abbaszâde Hambal”imzaları ile yayımlamıştır.49

Hamal, 03.06.1926 günü Bakü’de vefat etmiştir.50 O hem ranAzerbaycanı’nda hem de Kuzey Azerbaycan’da halk tarafından sevilen bir şair olmuştur. Hamal’ın eserleri kendi siyasî ve sosyal önemini hâlâ korumaktadır.

Hamal’ın şiirleri “Séçilmiş Eserleri” Bakı-1948 ve “Séçilmiş Eserleri” Bakı-1964” adları ile Bakü’de neşredilmiştir.

Bayram Ali Abbaszâde Hamal’ın şiirlerinden örnekler:51

48 Téymur Ehmedov, Azerbaycan Yazıçıları, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 61.49 Dr. Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998, s. 331; Téymur Ehmedov, Azerbaycan Yazıçıları, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 61.50 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 98.51 Dr. Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998, s. 330-331; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 98-99.



ran Türk Edebiyat› Antolojisi IV 45

AĞLARI

Olub şüğlimiz âh ü zâr, ağları,Bize bed kéçir rûzigâr ağları,

Yaza derdimizden size, ağları,Seadet içinde yaşar, ağları.

Ne bir fehlelik var, gédek iş görek,alıb küçelerde békâr 52, ağları.Daha yo{dur taet, dura sebr édek,Dil ve can olub şö’lezâr, ağları.

Kéçib zülm hedden, elâc éyleyin,Mezalim elinden hezar, ağları.Acından ölür cümle ehl-i veten,Kefen yo{, alıb bîmezar, ağları.

DOĞAR

Şer’e hürriyet doğarsa, mence zehmetden doğar,Şân ü şövket, birlik étmekden, cemiyyetden doğar,Elde bayralar, dodada dilde hürriyet sözü,

Nail olma mesede, elbetde, éyretden doğar.

MEŞRUTE

Meşrute bizim canımızı aldı, daduşcan,Avare édib, çöllere de saldı, daduşcan.

Her yérde olur méyvesi şirin bu dire{tin,ran’da yétişibdi hele kâldı, daduşcan.

┬an rüşve vérib, molla alıb oldu müvafi,Bir söyle, görüm millete ne aldı, daduşcan?

ranlıları, şahsévenik, köhneperestik,Me’budumuz emmame ile şaldı, daduşcan.

52 Békâr: şsiz.




┬ainler édibler vetene ço{lu {eyanet,srafil onu Sur’da da çaldı, daduşcan.

Mel’un déyilen millet-i slâm arasında,ır{ıbaş ile ırmızı saaldı, daduşcan

Deccal da édir cümle işe indi de{alet,anun adı dillerde feet aldı, daduşcan.

Tebriz’de mücahidlere ferman véren indi,Haşımdı, bağırdı, ne ırışmaldı, daduşcan.

ran’da bu gün talib-i meşrute-yi kâmil,Bir Şah’dı, Mücelceldi53 ve Şapşaldı54, daduşcan.

RANLILARIN NÂLES

Bilmem ne günah étmişik, éy adir ü ehhar,Günden güne ran'ımızın be{ti olur tar.Yétmezdi bu kim, şahımızı bir para ehrar,Te{tinden atıb éylediler haını inkâr.Şah éndirilib, resm-i itaet deyişildi,anun pozulub, vez’-i vilâyet deyişildi.

Millet yığılıb, Memdeli55 atdı ırağa,Kéçdi olu üvvetlilerin emri abağa,Teslim olunub te{t-i adalet bir uşağa.Başda oturanlar hamısı düşdü ayağa.ş tersine döndü, bütün âdet deyişildi.anun pozulub , vez’-i vilâyet deyişildi.

Avarelere daire-yi şem’ yér oldu.

53 Mücelcel es-Soltan: Meşrutiyet mücadelesinde inkılâpçılara karşı koyan ran şehzâdesi.54 Şapşal: Aslen Rus yahudilerindendir. Çar ordusunda albaylık rütbesine kadar ulaşmıştır. Mehmet AliŞah’ın çocukluğunda ve gençliğinde onun eğitim ve terbiyesini üstlenmiştir. Meşrutiyet Dönemi'nde iseonun başdanışmanı olmuştur. Güney Azebaycan Türkleri’nin bağımsızlık hareketinin bastırılmasındayapmadığı zulüm kalmamıştır.55 Memdeli: Mehmet Ali Şah.




Mensebliler işden ovulub derbeder oldu.Fezlullah’ımız öldürülüb, iş beter oldu56,Her hiyle töretdikce, temamen heder oldu.Ya{şıyla pisi anladı, millet deyişildi,

anun pozulub, vez’-i vilâyet deyişildi.

Ehd-i peser-i mader-i {aan unuduldu57,ran’a müsellet olan e’yan unuduldu.Bey, molla, emir, malik ile {an unuduldu,He-i ülema, rütbe-yi erkân unuduldu.Her şe{se göre emr-i meişet deyişildi,anun deyişib, vez’-i vilâyet deyişildi.

Bunlar hele yéydir, yéne var başa {eber, ah,Dérler bu gün ranlı deyil her işe agâh.Avropa’da tehsil élemiş bir néçe gümrâh,Celb étmeli ran’a ki, işler ola islah.

Efsus ki, milletdeki éyret deyişildi.anun pozulub, vez’-i vilâyet deyişildi.

56 Meşrutiyet Hareketine karşı direnen softa tayfasından Şeyh Fazlullah Nuri’nin inkılâpçılar tarafındanöldürülmesine işaret ediliyor.57 Peser-i mader-i ≈aan: Hakan’ın anasının oğlu, yani babası belli olmayan (Mehmet Ali Şah’a takılanlakap).




HELLAC

(“Zenbur”un 36.cı nömresindeki Hellac’ın eş’arına Hammal’ın cavabı.)

Sen ne bu eder te’ne vurursan mene, Hellac?Vaizlik édib ve’z o{uyursan mene, Hellac!

Béş ildi édir ceng ü cedel türfe cavanlar,Etraf-i vetende tökülüb su kimi anlar.Bu remzde ceng éyler eceb esbdevanlar,Hellacbaşı bu me’rekeni bîsemer anlar.Bunlar ırılıb cende, {oşdur sene, Hellac!Vaizlik édib ve’z o{uyursan mene, Hellac!

Ya encümen ol, kûh ile sehraya dolanma!Ya şahséven ol, meclis-i şuraya dolanma!Mecnun sifet ol, menzil ü me’vaya dolanma!Bu dehrde meclis ne gerekdir sene, Hellac!Vaizlik édib ve'z o{uyursan mene, Hellac!

Men ruz-i ezelden démişem: - Encümenem men,Ger döysele, öldürsele de, incimenem menSöz vérmerem eğyara, meger mö’temenem men?Millet yoluna ölmeye hazır kefenem men.Men vérmişem âlemde {ecalet sene, Hellac?!Vaizlik édib ve'z o{uyursan mene, Hellac!

Bu encümen-i milliye sen bir de sataşma!Çı{ma men ile me’rez-i cengâha, savaşma!Dindirme meni, Erdebil’in sirrini açma!

Ha encümen ilendi, sen özge yére açma!Men vurmamışam te’ne, şemadet sene, Hellac!Vaizlik édib ve'z o{uyursan mene, Hellac!

Ahır bilirem, şerhde konsul olacasan,Dünyanı atıb Hellac-i Mensur olacasan.Alça-uca düzeltmeye me’mur olacasan.Dünyanı atıb Hellac-i Mensur olacasan.Besdir bu eder nezm-i mezemmet sene, Hellac!Vaizlik édib ve'z o{uyursan mene, Hellac!




RAN’A DAR

Méy içib dildar elinden, hep {umaram, doğrusu,

üsse vü emden kenaram, neş’edaram, doğrusu.Tökmerem ran’a dair, gözlerimden eşk-i ter.Onların efğanları étmez mene hergiz eser.oy bütün ran ırılsın, parelensin ser be ser.Öz yérimde men özüm {oş rûzigâram, doğrusu.

Şahsévenle éyleyir de’va Semed ┬an58, néyleyim?Milleti ya Ebdebil’de étdi tâlan, néyleyim?Étdi ran ölkesin, ya{ud ki, viran, néyleyim?rticaîlerle meclisden kenaram, doğrusu.

Néyleyim men, Memdeli ran’a geldi, gelmedi,

Onların nâmusunu, berferz, bildi, bilmedi.Onların pabusuna teklif ıldı, ılmadı.Men ki, öz pişemde sahib-i{tiyarem, doğrusu.

Gör Müselmanlar huuun ansa da, anmazsa da,Ger veten uğrunda bunlar yansa da, yanmazsa da.Ya apaz altında yékser alsa da, almazsa da.Men özüm de çün Müselmanem, bîâram, doğrusu.Allah’ım var, yérli dibli olmasın héç kâbine.Ya oyulsun zülm aşı bu milletin boşabına59.Var menim méylim hemişe konyakın hep abına.Re{ş-i bîéyretliye çünki sevaram, doğrusu.

Néyleyim ran’ı talan étdi istibdad eli,Ya miyanından çapır, şemşir ile cellad eli.Ya vérir ol nüteni, “insaf” eli, hem dad eli.Yo{ damarımda menim an, bîdamaram, doğrusu.

58 Semed Han: Meşrutiyetçilere karşı yaptığı zulüm ve işkencelerle ün yapmış ran devlet adamı.Sonunda Meşrutiyetçiler tarafından öldürülmüştür.59 Boşab: Yemek tabağı.




Mollalar oy söylesin, her va{t lay lay millete,Allah’ım var gelmesin héç va{t {anlar éyrete.... Nifrete onlardan evvel men düçaram, doğrusu.

Ne işim ranlılar oldu acından pâyimal,Men nédim olmuş açından cümlesi ehl-i sual.Étmeyir ranlılar, ya{ud bu işden infial,éyd-millet çekmeden, men şermesarem, doğrusu.

Ömrümü puç étmerem ran’a dair yanmağa,Vetimi serf étmerem, ardaşlarıma ba{mağa,Péyseri berkitmişem, amadeyem şaplatmağa,ş bu efletle cefaya, çéşmdaram, doğrusu.

RANLI OLMASAYDI

Bilmem ne tövr olardı, ranlı olmasaydı,Âlem néce yaşardı, ranlı olmasaydı.

ranlı olmasaydı olmazdı héç Semed ┬anTebriz’de hansı hakim éylerdi béyle divan.Emn ü aman üzünü görmezdi héç bir insan.Tebriz de mehv olardı, ranlı olmasaydı.

Dünya dolanmaz idi, âlem olardı berbad,Fehle tapılmaz idi, olmazdı bir yér abad.Éylerdi mi “Édisson” milyonca hammal icad?Vallahi mat alardı, ranlı olmasaydı.

Kimlerde vardır, aya, ranlığa derayet,

Kerpici, daşçılıda cümle tapıb meharet,Éşşekçilikde mahir, furonçuluda babet,Kim bunları yapardı, ranlı olmasaydı.

Kânkânlı i{tirarın60 “Érli{”61 dé anlıyar mı?

60 Su kuyusu kazma ustası, su kuyusu icat etme.61 Erlik Paul: (1854-1915) Meşhur Alman hekim ve biyokimyacısı.




Méymun ne tövr oynar, bir filosof anar mı?Palçıdan aftafanı “Darvin” gelib yanar mı?Bu sirri kim açardı, ranlı olmasaydı.

Bakı zavodlarında, aya, kim iş görerdi?Her günde yüzler ile kimler düşüb ölerdi?Kimler divar dibinde ürbetde can vérerdi?Kim sebr édib durardı, ranlı olmasaydı.

Derviş, molla, séyyid, hem rovzehan ü remmal,Hardan çı{ardı bunca sahibkelam ü fe’al.Bunlar gör olmasaydı dünya olardı pâmal.Kim ilan oynadardı, ranlı olmasaydı.Kim {eli ağladardı, ranlı olmasaydı.

Kimler fala ba{ardı, bes kim tası urardı,Kim méymun oynadardı, kim rovze{an olardı.Kimler yüz il yatardı, kim yurdunu atardı?urbetde kim yaşardı, kim çöllere açardı,Kim zülme atlanardı, canını kim satardı.Âlem ne tövr olardı, ranlı olmasaydı.

ŞAHIN GELMES MÜNASBET LE

Gelmişem, éy şeh-i ran, sene ne!Oldu ran hamı viran, mene ne?!

Bilmisen ceddim édib ezm-i freng,Şir ü {urşid dönüb, oldu peleng.Yo{ ılıncım vallahı étmeye ceng,Bîteref almışam her an, sene ne!

Oldu ran hamı viran, mene ne?! Nesl-i açar’a ne lazımdı bezek?Éşile dövre-yi dünyanı gezek.Borc alıb olmasa yollarda ezek,Dolu boş oldu cibişdan, sene ne!Oldu ran hamı viran, mene ne?!

Ha bizi {el éyleyib “Zillullah”,Öldürek, ya yarada, {ah nâ{ah;




Füeralar ne eder çekse de ah,Éderik évleri talan, sene ne!Oldu ran hamı viran, mene ne?!

Déme meşrute, bize gelme kelek, Ne anırsan onu sen, ay, pezevek62.Fehleye, rencbere nan ü nemek,Olsa bilmez nedi bey {an, sene ne!Oldu ran hamı viran, mene ne?!

62 Pézevek: Büyük cüsseli, kaba saba, güçlü.




RAN ┬ ANLARI

Kim oyub zülmün binasın, evvel? ran {anları! ┬anları kim {an édibdir? Milletin nâdanları!

Mollalar möhr éleyib, {anlar yazan fermanları,Her iki üvve bir elle mehv édib insanları. ┬an ve {ain mollalar üryan édib déhanları.

Her ne pis iş, bed emel ran’da var, {an éyledi, ┬an dağıtdı zülmle ran’ı, viran éyledi.Şahséven, Yurtçu, Poladlı günde yüz an éyledi,63 Ademi dünyaya gelmekden peşiman éyledi.Yér üzünde tökdüler, bir métrés üste anları.

Bir nefer {anın ola, ba{, elli min övladı var,Elli min övladının da elli min damadı var.Elli min damadının da elli min celladı var.

Milleti üryan oyub, éyninde gör bir zadı var? ┬ab-i efletde yatıbdır sahib-i divanları.

Her neki, bed bid’e vardır, hakim-i ran’da var, Néçe övlad-i veten hebs éyleyib, zindanda var.an töken an tökdüren bir sahib-i divan da var, ┬an da var, an da vardır, {an da var, {aan da var,

Her déhata, her bilada işleyir fermanları:Olsun övlad-i veten, urbetde çı{sın canları.

63 Şahséven, Yurtçu, Poladlı: Güney Azerbaycan’da yaşayan Türk boylarından.




EHMED ŞAHIN NÖVHES

Soldu gül-i yasemenim, hay hay,Olmadı a{ır kefenim, hay hay!

Éy uru yérlerde yatan milletim,Gétdi menim, seltenet-i izzetim!ndi ki, bildim, yo{ imiş hörmetim.Çı{dı elimden vetenim, hay hay!Soldu gül-i yasemenim, hay hay!

“a{ğadılar sen-i edem engime”64 Tuf ola serbazıma, serhengime,Almış idim memleketi çengime.Şahsévenim, yol kesenim, hay hay!

Yo{ kömeyim fire-yi eşrarıdan,

Zalim ü {un{ar ü {etakârıdan.Saldıla dişre meni derbarıdan.Ef{em-i pir-i kühenim, hay hay!Soldu gül-i yasemenim, hay hay!

Şah babamın artı imiş izzeti,Te{t ü süpah ü şeref ü şövketi,Andıra alsın béle hürriyyeti.Mirze Kerim ü Hesen’im, hay hay!Soldu gül-i yasemenim, hay hay!

Fetheli şah, Memmed Ağa, Memmed Nesir,Memdeli, Ehmedle Müzeffer Besir,Yéddi şahın neslini millet kesir,

Harda alıb Mö’temenim, hay hay!Soldu gül-i yasemenim, hay hay!

RENCBER NEĞMES

Bey {an ile mülkedar,

64 Mahvedici taşı çeneme vurdular. Yani beni kötü hâle koydular.




ncitmişdi milleti.Rencberler siz görün,Çekerdi ne Zehmeti.

Gülbaba, ehr éleyib,Gédib sığın çéşmeye,Kendiri vér Gülsenem,Bağlayıram reşmeye.

Öküzlerin men dédim,Hülküb ar{a düşmeye.Mülkedarın işlemek,Olmamışdır adeti,Rencberler siz görün,Çekib néce zehmeti.

smayıl Bey salardıKende böyük töycünü,Bizden alardı arvadUşağların {ercini.Elde pul olmasaydı,Satardı biz {urcunu,Her ne vérirdik ona,oymaz idi iymeti.Rencberler siz görün,Çekerdi ne zehmeti.

Men sene yüz yol dédim:“Arvad, bu yérden köçek”.Sen söyledin oy kişi,Bu ilin rencin biçek.

ndi yayın gününde,Ağartdı yo{dur içek.Yağış da yağmaz yére,Kesib bizden rehmeti,Rencberler siz görün,Çekerdi ne zehmeti.

Öküz hülküb kéçen gün,Geveç de parçalandı,Çuval düşüb dalımdan,




Buğda yére çalandı.Su kâsası sınıbdır,Elimde {ırdalandı. Nezme çekim tükenmez

Bu sözlerin söhbeti,Rencberler siz görün,Çekerdi ne zehmeti.

Üçme tağar buğda men, ┬ermene borc almışam.ura kéçir memleket,Özüm de matalmışam.Ağlamışam kéçen gün,Saalımı yolmuşamTüketdi bu ömrümüMülkedarın {isleti.Rencberler siz görün,Çekerdi ne zehmeti.

EHMED ŞAHIN RAN’A TELERAFI

Çı{dım aradan sehfe-yi dövran sizin olsun.Men istemedim, kişver-i ran sizin olsun

Şahenşeh-i ran idim ezzelki zamanlar,Bir töhfé-yi dövran idim ezzelki zamanlar,Héşmetde Süléyman idim ezzelki zamanlar.Çay, çéşme, bula hem de müilan sizin olsun,Men istemedim, kişver-i ran sizin olsun

Üç yüz adın almış babamın seltenetinden,

almış uru bir ad atamın merhemetinden,Héç zad tapabilmezsiz onun boş sebetinden,Çöllerde gezen ul-i biyaban sizin olsun,Men istemedim, kişver-i ran sizin olsun.

┬oş kéçdi günüm indiyedek memleketimde,Éyş işrete meşğul idim öz seltenetimde.urbetde de ollam, yéne bai senetimde.Karvansaralar, mescid-i viran sizin olsun,Men istemedim, kişver-i ran sizin olsun




Şantanda içib yatmağın âsayişi mende,Pul {erc éleyib vérmeye be{şayişi mende.Her hökm élesem, étmeye fermayişi mende,

Hammallar ile köhne deyirman sizin olsun.Men istemedim, kişver-i ran sizin olsun.

SABR’E NEZRE

(ran haında yazdılarım bir néceranlının acığına gelmişdir.)

Eşhedübillahül-eliyyül-ezim,Millet-i ran’am, a ... ranlılar.Men de sizin tek gezirem çölleri,Sahib-i palanam, a ... ranlılar:

Şéy{ Hesen nit déyib, anladım,Yazmış idim, sonra peşimanladım.Fikr éyleyib, öz özümü danladım.ndi peşimanam, a ... ranlılar.Sahib-i palanam, a ... ranlılar.

Yazmış idim men onu, Tehranlılar,Sakit olub, téy olub ranlılar.Sabir’e de söyledi Şirvanlılar:Ruhuna urbanam, a ... ranlılar,Sahib-i palanam, a ... ranlılar.

Saldı ran’a kişi, hürriyyeti (?!)Zülmden azad éledi milleti.

Tadire şayandır onun éyreti!?Taet-i fermanam, a ... ranlılar:Sahib-i vicdanam, a ... ranlılar.

Sizden uza köhne müsafir menem,Bir başı şé{, baldırı kâfir menem.Söz yazan hammal-i mücavir menem. ┬oş süfet insanam, a ... ranlılar.Sahib-i palanam, a ... ranlılar.




ESSEBR Ü MFTAHÜL-FEREC65

Éy hakim-i ran-zemin,

Essebr ü miftahül-ferec.Ço{ çekme dünyanın emin,Essebr ü miftahül-ferec!

Heç étmeyirsen yad-bud,Oldun meger Ad ü Semud.Heftad min batman emud,arşında étsinler sücud.Essebr ü miftahül-ferec.

Dövran haman dövrandır,Herbe, ılınc alhandır,ran hemen randır,

Sebr éyle, dünya fanidir.Essebr ü miftahül-ferec.

ran’da ran almayıb.Yüz canda bir can almayıb,Yüzden bir insan almayıb,Esrinde dehran almayıb.Essebr ü miftahül-ferec.

Bağlandı her yan yol, bula.Palçılara batdı ula,Yo{ uyruğu, hem yo{ ula,Hem sahibi oldan çola,Essebr ü miftahül-ferec.

Birden vérirler esselat,Elmö’minin, el-mö’minat,El-müslimin, el-müslimat,Gir torpağın altına yat!Essebr ü miftahül-ferec.

65 Sabır başarının anahtarıdır.




RIZA ┬ AN

Néce biz emi déyek memleket-i ran’a,

Rıza ┬an ceng-i müsavat salıb Téhran’a.Yazı ranlılara olmasa bir semt-i penah,oymaz azad ola, molla vü {an-i ruy-siyah.Olaca ilden ile, millet-i ran tebah.Taze {an köhne {anı kesdi, gelib méydana,Rıza ┬an ceng-i müsavat salıb Téhran'a.

Néçe müddet Nikolay éyledi göz aş size,ndi de ehl-i Amerka olub oynaş size.Yéyeceksiz bişirib, demde oyub aş size.Rah-i ahen döşeyib, çekdirecek her yana,Rıza ┬an ceng-i müsavat salıb Téhran'a.

Ezminin edrice her kimse urub, bizde sürür!Her zaman sirr-i ecayib olur ran’da zühur!Be{ş éder mollanüma, müflise cennetde üsur.Günde bir éyş ü beşaret, yétirir insana,Rıza ┬an ceng-i müsavat salıb Téhran'a.

Néçün öz memleketi teng olub ranlılara?Gücü çatmaz oların boynu yoğun canlılara.Pul alır, molla terefdar olur anlılara.Yazıram bu sözü men arif olan insana,Rıza ┬an ceng-i müsavat salıb Téhran'a.

HER YANA BA ┬ IRAM

Ba{ıram her teref ranlıdır etfale kimi,Dağılıb çölde gezir {ırdaca etbale kimi.

Yazmağı istemirem, tab élemez vicdanım,Mene bir söyle görüm, padşeh-i ran’ım.iblegahım, mededim, zill-i {uda {aanım,Rovza{an, kenkenü, derviş ile, remmale kimi,Ba{ıram her teref ranlıdır etfale kimi.




Şah olanda ne olar, héç yo{ imiş merhemetin!Özün insaf ile ba{, gör doldurur mu sebetin?!Dé görüm indiye dek bes ne olubdur senetin?!éyretin yo{du senin, veznide misale kimi,

Ba{ıram her teref ranlıdır etfale kimi.Mensebe fabrik açıb paylamısan her kesene,Mü{bir-i selteneye, Tiryeki Meşdi Hesen’e...Millete zülm éledin, éyledi millet de sene.Üreyim parçalanıb, dağda biten lale kimi,Ba{ıram her teref ranlıdır etfale kimi.

Başına no{ta vurub ümmeti siz no{taladız,Molla, {an, şah bir olub, her üçüvüz tapdaladız,Mehv édib millet-i merhumeni çapdız taladız,Molladır, mersiye{an ümmet-i gövsale kimi,Saalı yırğalanıb, hezret-i bozğale kimi.

BR RANLININ DLNDEN

Müntezirdir gözüm ran’da alan yoldaşıma,Töküb ran’ın o {anzedeleri kül başıma.

Déyen olmazdı mene, éy oca pabeste kişi!On iki put tayın altında olan {este kişi! Né olar éyle hücum {an ile bey üste, kişi!Hesretem bir néçe müddetdi bacı vü ardaşıma,Töküb ran’ın o {anzadeleri kül başıma.

Héyif ola ömrümü berbad éledim {anlar ile,Ülfet étdim ne yaman élmsiz insanlar ile

Günümü başa yétirdim acı elyanlar ile,Bey ile molla ve {an atdı soyu su aşıma,Töküb ran’ın o {anzadeleri kül başıma.

Çatar imdadıma a{ır füera dadresi!Kesiler onda bey ü molla ve {anlar nefesi!Vardır hürriyyete Hammal başının ço{ hevesi!Özüm ölse de yazın bu sözümü baş daşıma,Töküb ran’ın o {anzadeleri kül başıma.




ŞAHNAME

Seferden şehenşah-i ran gelir,oyan mülk-i ran’ı viran gelir.

Beşaret olunsun vetendaşlara,Séyid, molla, {an, ır{ılı başlara,Ceza vérmeye yar ü yoldaşlara.O nevvade-yi ümm-i {aan gelir,oyan mülk-i ran’ı viran gelir.

Veten mülküne zelzele salmağa,O Téhran’a bir vélvele salmağa,Gelir {elden intiam almağa,Elinde tutub anlı ferman gelir,oyan mülk-i ran’ı viran gelir.

Şehenşah oyub başa cıasını,Dağıtsın gelir millet iclasını,Vurub sındıra tiryek hoasını.Yéne ümmete, zill-i Yezdan gelir,oyan mülk-i ran’ı viran gelir.

ŞÉY ┬ ┬ EZER’N NGLS DAYISINA ŞKÂYET66

Bîvefa çer{ meni étdi herasan, dayıcan!A{iri oldu işim nâle vü efğan, dayıcan!

Ve’de vérdin mene sen âleme é’lan édesen.Hakim-i mütleğ édib, server-i dövran édesen.Payite{tim Erebistan, şah-i ran édesen.

Emel étdim sözüve şad ü {uraman, dayıcan!A{iri oldu işim nâle vü efğan, dayıcan!

Ya{şı de’va ço{ éledik ceng ü cedel,Bir terefden men özüm, bir de o Serdar-i ecel.

66 ran’da yaşayan bir Arap derebeyi idi. ngiliz emperyalistleri tarafından silahlandırılarak 1906 yılındanitibaren Kaçar sülalesine karşı savaştırılmıştır. 1922 yılında Huzistan’da oluşturulan Güney TayfalarıBirliği’nin başkanlığını yapmıştır.




Mü{teser almış idi biz vura ran’a {elel,opdu birden başıma bir yéke tufan, dayıcan!A{iri oldu işim nâle vü efğan, dayıcan!

Çün şikâr étdi bizi efleten ol méhter-i pir,67 Oğlumu tutdular, ondan özümü ıldı esir.Mene imdad éliyen olmadı héç {urd u kebir.Atama vurdu bir od ya{şı bu dövran, dayıcan!A{iri oldu işim nâle vü efğan, dayıcan!

steyirler meni hem yolluyalar Téhran’a,Keseler başımı, cismim bulaşa al ana.Gör elac éylemesen men olaram divane.Étdiler meskenimi zülm ile viran, dayıcan!A{iri oldu işim nâle vü efğan, dayıcan!

GÖZÜN AYDIN

Müs müs, déye a{ır Rıza {an Mustafalaşdı,Gizlin bezenib, çı{dı üze, masasın açdı.“Hürriyyet-i ran” déyerek, taca yanaşdı,“Él şahlığıdır” söyledi, amma ki, o çaşdı.Dırmaşdı senin ta{tına ran, gözün aydın!

Toplandı nümayendelerin meclis-i amma,Sen başladığın işleri çatdırdı temama.Möhtac imiş ran on üçüncü bir imama,oydu yéne de köhne tası, köhne hamama.Fırlandı yéne köhne deyirman, gözün aydın!

Evvelde dédim men size: Bunlar bir oyundur.

şler düzelib gétdi, çal ranlı, toyundur.Meclis dédi: Él bir sürü sağmalca oyundur,almış déyesen bir néçe şalvar, di soyundur!Lazım déyil ranlıya yorğan, gözün aydın!

Déd-déd “démokrat” dédin, çı{dı şehenşah,

67 Méhter-i Pir: Rıza Şah Pehlevî.




Esrin dili gelmez buna, yı{sın évin Allah.Ehsen! Rıza ┬an, mérsi, teşekkür, barakâllah;Dünya ki, gülür, sen de gül ranlı, dé ah ah...Boş almadı a{ır oca Téhran, gözün aydın!

Kéçmiş, Rıza ┬an, layla çal, ranlıya dé: “Yat!”ran da démişdim sene, oynatmada şahmat!68 Var sende “piyade” düzülüb arşıya top, at.Sen “şah!” dédin, ran da, saın, söylemesin “mat”.Olmazsan eger sonra péşiman, gözün aydın!

Her il déyesen borculudur Avropa’ya ran!Bir köhne ran şahı ve bir nargile elyan.Borc vérmeye tapdın, oca ran, yéne imkân,Bir {an yétişib dada, yazı tutdu oyundan,Étdi sene her müşgülü asan, gözün aydın!

Toplandı nümayendelerin meclise doldu,Tapdı sene insaf ile derman, gözün aydın!Boş almadı te{tin, bir igid çı{dı bu yandan,Dırmaşdı senin ta{tına ran, gözün aydın!

68 Şahmat: Satranç.




RANLILARIN

Gücü vardır démeye her sözü ranlıların,Var çini, var çekici, deryazı ranlıların

Déyil héç bir şéye möhtac özü ranlıların. Ne sebebdendir, açılmaz gözü ranlıların

Ne eder bes yatacasan, évini, Ha yı{sın,Yéri var kim ne éderse sene canın çı{sın.Sen azan, malını beyzâdeler alsın, tı{sın.şlemekden ezilib, yambuzu ranlıların, Ne sebebdendir, açılmaz gözü ranlıların.

Hara ba{san éle kentdir, çapılıb, tapdalanıb.Here bir mollaya telid éleyib no{talanıb.ndiden bél başıma daş yı{ılıb, tapdalanıb.Bayrağı olmasa ger ırmızı, ranlıların, Ne sebebdendir, açılmaz gözü ranlıların.

Gah uşağı getirib, te{tde sultan éleyir,Ezl éder étmez onu, bir {anı {aan éleyir,Zülm évin möhkem édib, âlemi viran éleyir.Bilmek olmur, nedir aya sözü ranlıların! Ne sebedendir, açılmaz gözü ranlıların?!

EKNÇ

Hazırlanıb {ermen, gelir yüz canlı bir can üstüne,Ağzın açıb her müfte{or bîçâre déhan üstüne.

Yüz min nüfusun nefsine tek néylesin bir berziger,

Rûzi yéyir ondan tamam, her bir zamanda mur ü mar,Séyyid alır, sail alır, derviş aparsın her ne var,Ve{t-i zimistan tapmayır bir köhne yorğan üstüne.Ağzın açıb her müfte{or bîçâre déhan üstüne.

sti güneş altda yéri éyler yazın feslinde şum,Fesl-i payızda étdiyi şuma salır zehmetle tum, ┬ermen olanda üstüne molla, séyyid éyler hücum,Guya çeyirtge yüz oyub çöllerde bostan üstüne,Ağzın açıb her müfte{or bîçâre déhan üstüne,




Mülk-i vetende her zaman zehmet çekendir rencber,Daim veten övladına rûzi ekendir rencber.Abad édib viraneni évler tikendir rencber.

Var éhtiyacı gelmeye beyzade, bey, {an üstüne.Ağzın açıb her müfte{or bîçâre déhan üstüne.

Féyz ü keramet daima ondan alır {el-i cahan,Ondan vezifedar olur ruzi yéyirler her zaman,Miskin feğire dehrde olmuş ekinçi püştüban,Pervaz éder zağ ü zeğen bağ ü gülüstan üstüne,Ağzın açıb her müfte{or bîçâre déhan üstüne.

SLÂMDA ÉLM

Bu Müselman eribe milletdir.Cümlesi taliban-i cennetdir.Kim déyir yo{dur élmimiz, aya.Ser be ser bizde élm ü sen’etdir.anmayırlar ülûm-i slâmı,Bizlerin élmi cümle hikmetdir.Ba{ma Avropa’nın cemaetine,Cümlede cehldir, cehaletdir.Élmsizdir tamam ecnebiler,Bizdeki élmdir, meharetdir.Kim déyir biz kimi - “velezzalin”Onların her işi hekâyetdir.“Zerebe, yezribü, hüvezzerbe”69 Beli, her herfi bir fesahetdir.Ecnebiler hamısı, rüsvadır,Rûz ü şeb işleri {eyanetdir.

Bir bizik nâmidar-i rûy-i zemin.Fé’limiz, övlimiz edaletdir. Ne balon, ne emi, nedir mina?...Cümlesi bunların sefahatdir,Dad ü bésted yo{dur onlarda,Amma bizler üçün ticaretdir.

69 Arapça’da fiil çekimi kuralı. “Vurmak” fiili.




Ecnebilerde zerre yo{ anaca,Onların şüğlü ızdır, övretdir.Amma bizlerde beççedir beççe...Eceba menbe-i vecahetdir.

Özge milletlerin yamandır işi,Sen’eti bir-bire edavetdir.Merhaba millet-i Müselmana,Cümle dildadeyi mehebbetdir.Kişilik başa övde yo{dur,Hamı candade-yi betaletdir.Bizlerik birbirin éden metul,Maşeallah néce şücaetdir?!Hanı dünyada biz kimi millet,Vah ne izze, néce şerafetdir.Mü{teser éyle, cehd etl, bize,Mirze oşşuneli kifayetdir.

KÉÇER GÉDER

Etfalını vetende unutsan, köçer géder,Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

Yastı papa görüb, veten içre heveslenir slâmiyan yatıb hele efletde, beslenir.Mirze Hesen seda-yi cihad ile seslenir Terk éyleyib ağ éşşeyi, ata heveslenir.Bir ağa kişi ta{tın ucaltsın, kéçer géder.Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

Ço{ talibem zemanede sövm ü selata men,Mal-i imam almağa, {üms ü zekâta men.

Méyl éylerem şirin çaya, ende, nebata men.Canım çı{ar cahanda gédim şéş cahata men.“yyake-nestein”i uzatsan, kéçer géder.Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

urtarmadı bu mes’ele-yi kârizarımız,Çı{dı semaya ah-i dil-i pürşerarımız.Ço{laşdı, vaesef, gün ü günden ferarımız,Olduğ celâ-yi veten ırılıbdır etarımız.Ölsen, cehimi, cenneti atsan, kéçer géder.




Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

slâmiyansınız hanı sabi şücaetiz?Rükn ü esas ü debdebe-yi şe’nü şévketiz.

Elde bir az alıb éde etvar-hörmetiz.Dünya üzünde ğalmağa da ço{du vehşetiz,Arif olub cehaleti atsan, kéçer géder.Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

┬urdu {örek şikeste dile zehrimar olub.Bir nâgehan bela bize a{ır düçar olub.Kerkes linde {el néce gör şikâr olub.Bu milletin melalı, em-i bîşümar olub.Mal-i yetimi urd kimi udsan, kéçer géder.Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

Hammal, şé’rin ile ucalt il ü alınıCüm’e imamı aldı senin mülk-i malını,et éyledi, sitemzede, bi{-i nehalını,ran zeminde terk élé ehl ü eyalını,Yüz il bu ürbet ölkede yatsan, kéçer géder.Dünyanı her erar ile tutsan, kéçer géder.

IZ ve ANASI

ızEr döyüb öldürü meni, rehm ét, amandır, ay ana!Bu başı batmış er déyil, ef’i ilandır, ay ana!

AnaDinme, danışma, sebr éle cövr ü cefaya, ay ızım!

Gelse ne edr tab ıl derd ü belaya, ay ızım!ızMöhnet ü, derd ü üsse, em, eddimi éylemiş kâman!Kaş ki öleydim, ay ana, men ere gétdiyim zaman!Dide-yi {unfeşanıma rehm ét, amandır, ay ana!Bu başı batmış er déyil, ef’i ilandır, ay ana!

Ana Resmdir er döyer, söyer, ay bala, daim övreti,




ol, ıçını vurar ezer, éder ona eziyyeti,Hemişe arvadın, bala, cefadır izz ü şövketi,Bu edri gelme néy kimi ah ü nevaya, ay ızım!Dinme, danışma, sebr ıl cövr ü cefaya, ay ızım.

ızGâh çulunu yamatdırır, gâh mene yapdırır çörek,Ruz ü şeb işledir meni, günde mene çekir kötek,Gâh déyir: Ay gâvur ızı, lap seni öldürem gerek.Bu gözü çı{mış er déyil, Şümr ü Sen’an’dır, ay anaYo{sa bu öldürer meni, rehm ét, amandır, ay ana!

Ana Tab éle her cefaya sen, cövr ü cefadan incime,Gelse ne edri başına derd ü beladan incime.Éylese zülm-i bîhésab dövr ü ezadan incime,Dinme, danışma, sebr ıl cövr ü cefaya, ay ızım!Gelme bu edr néy kimi ah ü nevaya, ay ızım!

ızMu kimi incelib tenim, dehrde bes ki, üsseden,Halımı kimse bilmeyir, yo{ mene birce rehm éden,Ya meni öldür ay ana, ya buna çare éyle sen,Bu çola olmuş er déyil, ef’i ilandır ay ana!Yo{sa bu öldürer meni, rehm ét, amandır, ay ana!

Ana Övret hemişe, ay ızım, dehrde {ar ü zar olar,Ateş-i zülm ile yanıb, didesi eşkbâr olar,Zillet ile çı{ar canı, derd ü eme düçar olar,Dinme, danışma ıl cövr ü cefaya, ay ızım!

Gelse ne eder tab éle derd ü belaya, ay ızım!VESYYET

Söyle molla, niye sen bizleri bîdar éledin,Yüz min ilden yatan slâm’ı {eberdar éledin?

Canı çı{sın here bir berr ü biyabanda alıb,Üreyin yandı mı sen onları huşyar éledin?




Hefte bir men dédim: Éy millet-i slâm, ayılın!Dédiyin sözden usandın mı veya âr éledin!

Sen déyirsen ki: Gédin élm-i riyazi o{uyun,

Buna kim razı olur kim, béle köftar éledin?Kişi el çek, bu eder fitne fesad étme de{i,Ki hamı {alı özünden de{i bîzar éledin.

Ger nesihet élesen, bunlara héç âr élemez.Çün olubdur bu bela, derde giriftar éledin.

“YÉN YOL”

Köhnelik ölkeni {ar étmiş idi,Mesken-i ah ile zar étmiş idi.Âlem-i bizlere nar étmiş idi.

Éyledi bunları bir yan “Yéni yol”Yaşasın derdlere derman “Yéni yol”.

“Yéni yol” gör néce tufan éledi,“Yéni yol” bir böyük üsyan éledi,“Yéni yol” vehşeti giryan éledi.

Éyledi edl ile divan “yéni yol”,Yaşasın derdlere derman “Yéni yol”.

“Yéni yol” bir yénilik be{ş édecek,“Yéni yol” {ale maarif vérecek.“Yéni yol” cümleni şad éyleyecek.

Yaşasın {ane-yi ürfan “Yéni yol!”Yaşasın derdlere derman “Yéni yol”.

ŞÇ

Görüsen bu rizigârı, çı{ıb asimana işçi,Pişiye déyende pişte, döyülerdi {ana işçi.Başına oyubdu şapka, abağında var kitabı,O{uyub bir az zamanda, başa düşdü her hésabı.




Onu fikr édir ki, gétsin, nedi görsün afitabı.

Çayı şirinsiz tökerdi uru istekâna işçi.Pişiye déyende pişte, döyülerdi {ana işçi.

ki at baş éndirerdi beye, {ana, kent{udaya,Başına apaz vuranda o düşerdi ah ü vaya.oçular vurur yı{anda, döşenerdi mostavaya.Toza torpağa batardı, beleşib, samana işçi,Pişiye déyende pişte, döyülerdi {ana işçi.

Birine olanda borcu divar üste {et çekerdi,Oturanda menzilinde Şüvelan’da turp ekerdi.Günüzü iş işleyende, géceler yama tikerdi.Macal éylemezdi gelsin bazara, dükâna işçi.Görüsen bu ruzigârı çı{ıb asimana işçi,Pişiye déyende pişte, döyülerdi {ana işçi.

MAARFE DOĞRU

┬alımızda yéni bir sülh selâmet görünür,Tarlamızda eser-i févz-i felâhet görünür.

Öz işinde hamı hemkârların var hevesi,Yaşasın cümle cahanda füera dadresi!Kâsıbın, rencberin onlar olub hemnefesi,

Sancılıb ortalığa béyre-i nüsret görünür.Tarlamızda eser-i févz-i felâhet görünür.

Füera halımız olmuşdu cehaletde nehan,

Élm ü ürfanla bütün gözlerin açmış bu zaman.Torpa altında alan servetimiz oldu eyan.

şçilerden hamı yérlerde şücaet görünür Tarlamızda eser-i févz-i felâhet görünür.

Atmışı éyz ile biz, {ain olanlar daşını,şçinin {aini her yanda tökür göz yaşını.Orda şah, burda {elife yére oydu başını.




Zerebe, zéydde asar-i zelalet görünür,Tarlamızda eser-i févz-i felahet görünür.

ÉY ŞEMS- SEADET

Gel bunca hicab éyleme, éy şems-i seadetnsaf déyil âlemi tes{ir éde zülmet.

Bu hüsn ile olma, gözelim, ferdede mestur,Min dürlü {eyalat ile ılma, gözünü kur.stersen eger ömr édesen, derhde mesrur,Tehsil-i ülum éyle, yéter, éyleme eflet,Aç perdé-yi ru{sarını, éy şems-i seadet!

Mehrum olunub élmden hergâh adınlar,Bir felsefeden olmayıb agâh adınlar,Min zillet ile gün kéçirib, ah, adınlar,Bilmem bu ne anun, ne şeriet, bu ne âdet.Aç perdé-yi ru{sarını, éy şems-i seadet!

┬effaş kimi éyleme zülmatında mesken!Şer ölkesi sensiz olabilmez ki müzeyyen.Saç pertö-vi ru{sarını ıl âlemi rövşen!oy kesb édeler, féyz-i seadet beşeriyyet,Aç perdé-yi ru{sarını, éy şems-i seadet!

Yüksel, senile yükselecek çünki heyatım,Yükseltmek ile keşf olunur rah-i necatım.Yüksel, tükenib, elbde yo{ zerre sebatım.Yüksel, bu ne zillet, bu ne möhnet, bu ne halet?!Aç perdé-yi ru{sarını, éy şems-i seadet.

em şerbetini nuş ılıb, düşme hevadan, Néy tek kesilib sévdiciyim, alma edadan.Dur olma eger isterisen cövr, cefadan,Gét mektebe, her lehze yétir dersine diet,Aç perdé-yi ru{sarını, éy şems-i seadet.

***




DOLLU MUSTAFA

Âşık Mustafa, ran Azerbaycanı'nın Dol kentinde doğup büyümüştür. Hayatıhakkında fazla bilgi yoktur. XIX. yüzyılda yaşadığı ve üstad âşıklardan birisi olduğu bilinmektedir.70

Dollu Mustafa’nın şiirlerinden örnekler:71

SENEM SEN

Gördüm seher bula{ üste,Senem seni, Senem seni. ┬el éyleyib eceb neste,Senem seni, Senem seni.

Doyma olmaz elem aşdan,Senin kimi bağrı daşdan,Séçemmedim yaşılbaşdan72,Senem seni, Senem seni.

Ağ üzde {alı benövşe,Könül hesret yumru döşe,A{tarır gözüm hemişe,Senem seni, Senem seni,

Gül camalın bedirli ay,aşlarındı urulu yay,Éylemerem dünyaya tay,Senem seni, Senem seni.

Eskik olmaz gözel, {atan,

70 Azerbaycan Âşıları ve Él Şairleri I, M. H. Tehmasib, . . Abbasov, B. A. Abdullayev, T. E.Ferzeliyev, Ehliman A≈undov, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, s. 356.71 Azerbaycan Âşıları ve Él Şairleri I, M. H. Tehmasib, . . Abbasov, B. A. Abdullayev, T. E.Ferzeliyev, Ehliman A≈undov, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, s. 357-360.72 Yaşılbaş: Yeşil başlı ördek.




Dol Mustafa senin butan,Vérmez mene zalım atan,Senem seni, Senem seni.

YAZILDI73

Elif Allah bu dünyanı yaratdı,Âdem ile Havva oşa74 yazıldı.udret elemiynen çekildi aşın,nsanın taléyi başa yazıldı.

Dağların damenin bürüdü éller,Moc vérdi75 deryalar duruldu göller,Sonaya adalar, ceyrana çöller,Aslanın alnına méşe76 yazıldı.

Haraya gédersen çağır Allah’ı,Yétişer dâdına daim billahi,Sureler içinde o “bismillahi”,Tamam âyelerden başa yazıldı.

Çekdiler direyim urudu dizim,Kesdiler nefesim urtuldu sözüm,Tökdüler torpağı tutuldu gözüm,Mustafa’ydım adım daşa yazıldı.

YATAR

Sübh tézden men vardım gülşen séyrine,Gördüm, gül sarmaşıb {arınan yatar.

Yétişer murada alar kâmını,Her kes77 öz sévdiği yârınan yatar.

73 Bu koşma, Genceli Doç. Dr. lar Cemiloğlu’nun not defterinden alındı.74 oşa: Çift.75 Moc vér-: Çoşmak.76 Méşe: Orman.77 Her kes: Her kim ki.




┬arı görüm gülşenlerde olmaya,ızıl güller saralıban solmaya,ki könül birbiriynen olmaya,

Éle bil her géce marınan yatar. ┬este düşdüm gül camalın görende,Siyah zülfü dal gerdende hörende,Bir gözeli cebirinen vérende, Nâélâc alacak erinen yatar.

Éy Mustafa niye Ha'a ba{mırsan,Uyub uyub her gelene a{ma sen,lâhî'nin yazısına ba{mırsan?Ela göz terlanlar sarınan yatar.78

***

78 Bu şiir Genceli Doç. Dr. lgar Cemiloğlu tarafından, Urmiye ziyaretinde Şair Mehemmed EliPürâzer'den kaydedilmiştir.




MRZA AL SGGETÜ’L-SLÂM (Mirzeli Sietü’l-slâm)

(1859-1912)

Mirza Ali, 185979 yılında Tebriz’de dindarlığı ile meşhur bir ailede dünyayagelmiştir. Babasının adı Musa, annesinin adı Telli Hanımdır. Telli Hanım, Tebriz’innüfuzlu ailelerinden birisi olan Şalcılar’dandır. Annesini küçük yaşlarında kaybedenMirza Ali, “Hankızı” lakabıyla anılan Nüşaferin adlı ninesinin himayesinde büyümüştür. lk tahsilini Tebriz’de ninesinin yanında aldıktan sonra, Etebat’a gitmişdokuz yıl boyunca orada, usul, fıkıh, hikmet, kelâm, edebiyat, matematik, tarih veastroloji ilimlerini öğrenmiştir. 1890 yılında Tebriz’e geri dönmüştür.80

Şuurlu bir Türk milliyetçisi ve büyük bir nüfuza sahip olan Mirza Ali'yi,Tebriz Rus konsolosu görüşmek için, Rus askerleri eşliğinde konsolosluğa çağırır.Mirza Ekber adlı bir tercüman aracılığı ile "Tebriz katliamını Azerbaycan Türkmücahitleri yaptı." diye bir yazı imzalatmak ister. Mirza Ali Siggetü'l slâm, bunu

kabul etmez ve Ruslara karşı olan kinini ve nefretini saklamaz.81 Acze düşen Ruslar, Mirza Ali Siggetü'l slâm'ı 1912 yılının ilk günlerinde"Rus Sahra Harbî Mahkemesi"nde yargılayarak idama mahkum ederler.82

damlıklardan Ali Mösyö kaçmayı başarır. Ancak iktidarlarını (!) tamamenRusların eline veren Fars yönetimi ve Ruslar, Türkler'e göz dağı olsun diye, diğer idamlıklarla birlikte, Ali Mösyö'nün yerine iki küçük oğlunu asarlar.

Önce Nizamü'l Ulema Şeyh Selim'i dar ağacına çekerler. Arkasından AliMösyö'nün Hasan (15) ve Kadir (17) adlarındaki çocuklarını asarlar. Hasan ileKadir'i asmaya götürdüklerinde çocuklar, kendilerinden önce idam edilen Nizamü'lUlema Şeyh Selim'in ölümünü gördükleri için çocuklar ağlamaya başlarlar. Sehpanınyanında bekletilen Mirza Ali Siggetü'l slâm onlara teselli vererek: "Çocuklar ağlamayın, iki dakika acı çekeceksiniz, ondan sonra canınız acımayacak, Allah'akavuşacaksınız." der. Kendisini astıklarında da Rus ve Fars zalimlerinin yüzlerine

haykırırcasına şöyle der: "Bizim için dar ağacı miraçtır, Allah'a giden merdivendir."Mirza Ali Siggetü'l slâm ile birlikte asılanların isimleri şöyledir: Şeyh Selim,

79 Güney Azerbaycan, Ş. Tağıyéva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 176;Ancak bazı kaynaklarda Mirza Ali Siggetü'l-slâm'ın doğum tarihi 1860 (Hicrî-Kamerî, 1277) olarakgösterilmektedir (Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 123.).80 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 123.81 Güney Azerbaycan, Ş. Tağiyeva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an Neşriyyatı, Bakı- 2000, s. 176.82 Güney Azerbaycan, Ş. Tağiyeva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an Neşriyyatı, Bakı- 2000, s. 177.




Hasan, Kadir, Ziyâü'l-Ülema, Ağa Mehmet Han, Sadık Han El Mülk, Ağa MehmetKafkaslı.

Mirza Ali Siggetü'l slâm'ın mezarı, M. H. Şehriyâr'ın mezarı ile birlikte eskiadı Makberetü'ş-Şüera olan Şairler Kabristanı'ndadır.83

Çok yönlü bilgiye sahip bir âlim olan Mirza Ali, haklı bir üne sahiptir. Bir dizieser yazmış, birçok eser tercüme etmiştir.Eserlerinden bazıları şunlardır:84 1. “Lallar Kitapçası” (1908), kendisinin ifadesi ile “Kalbî Mesleki” yani siyasî

manifestosudur.2. “Téleraflar Mecmuesi”. Tebriz’de Meşrutiyetin kurulduğu sıralarda

Basmunc kasabasından Tahran’a çektiği telgraflardır.3. “Bessül Şikva”. Ebül Nesr Muhammed bin Abdülcebbar Etebî’nin aynı adlı

eserinin tercümesidir. Azerbaycan valisi Emir Nizam Gerrusî’nin ricası ile tercümeedilen bu eser, en güzel tercüme örneği kabul edilmiştir. Eserde tercümenin teorikmeseleleri konusunda Mirza Ali’nin çok kıymetli fikirleri de vardır.

4. “zah ü’l-E{bar” (Haberin zahı) tetkikî, tarihî bir eserdir.5. “Tari{-i Emkené-yi Şerife ve Rical-i Berceste” (Şerefli Yerlerin ve Büyük

Şahsiyetlerin Tarihi) adlı bu eser iki bölümden ibarettir. Birinci bölümündeTebriz’deki “Seyid Hemze”, “Éynalı ve Zéynalı”, “Sahibü’l-Emr” adlı yerlerintarihinden bahsediliyor. kinci bölümde ise Tebriz’de meydana gelen depremlerinverdiği tahribatlar ve “Şimal Bağı”nın yapılmasının öneminden bahsediliyor.

6. “Mer’at ü’l-Kütub” veya “Esma ü’l-Kütub” (Kitaplar Aynası veyaKitapların Adları) yedi ciltten ibaret olan bu eser edibin şaheseri sayılmaktadır.

7. “Mektup ve Makaleler”. Bu eser kıymetli belgeler ve remzî yazılardanibarettir. Araştırmacılar bu yazıları Mirza Abdurrahim Talibzâde’nin mizahîyazılarına benzetmektedirler.

8. “Kitab-i Teshil-i Zéyc-i Hindî” (Sadeleştirilmiş Hint Astronomisi HakkındaKitap).

9. “Eger Millet” veya “Eger Biz Azerbaycanlılar Gaflette Olsak”.10. “Siyaset-i slâmiyye”.11. “Seyid Hemze ve Şaheli Tağı Tarihi”.12. Vagon-i Millet bé Koca Mireved” (Milletin Vagonu Nereye Gidiyor?).

Müellif kitabın adını sonradan “Milletin Balonu Haraya édir?” diye değiştirmiştir.13. “Zülm-i Valid bé Veled” (Nesilden Nesile Zulm), Eski Arapça ile yazılmış

aynı adlı eserin tercümesidir.

83 Bu bilgileri 13-15 Mart 2000 günleri Tebriz'de görüştüğüm büyük âlim Yahya Şeyda’dan aldım. (A.K.)84 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 123-124.




14. "Risalé-yi Siyaset”. “Siyaset-i slâmiyye”den başka bir eserdir.15. “Meşrute ya Meşrue?”. Tebriz’de rticacıların kümeleştiği yer olan Deveci

Mahallesi’nde “slâlamiyyeciler”in tenkidine aittir.16. “Haşiyeler ve Şerhler”.

17. “Élm-i Rical” (Devlet Şahsiyeti Hakkında lim).18. “Ceng-i ┬üsûsî” (Özel Harp). Bu eser henüz bulunamamıştır.19. “Kitab-i Mecmel-i Hevadis-i Yovmiyyé-yi Meşrute” (Meşrutiyetin Günlük

Hadiselerinin Tamamı Hakkında Kitap). Meşrutiyet hadiseleri konusunda günlüktür.1906’dan 1911 yılına kadar olan devri ihtiva ediyor.

20. “Şé’rler”. Şiirlerinin tamamı henüz toplanamamıştır.Mirza Ali Siggetü'l-slâm'ın Türkçe yazdığı eserlerinden örnekler:85

85 A. g. e., s. 125-126. (Farsça beyitler alıntı yapılan kitabın müellifleri tarafından tercüme edilmiştir.)




GAZELLER

GÖZLERM

Yaşında bir göz açmadı bîçâre gözlerim,Yanında bir doyunca ba{a yâre gözlerim,

Ço{ ba{sa zülfüve, ona éyb étme, üzrü var,Ağ sinene ba{anda, düşüb are gözlerim.

Bilmem ki, hansı üzvüne yârın nezer salım,Bir çâre ıl könül, alıb âvâre gözlerim.

Yârdan felek sitemle ayırsa, heyatiden,Göz örterem ki, düşmeye eğyâre gözlerim.86

SENSZ

┬eyalın ya{şı munisdir mene şam ü seher sensiz.Ki sensen, özge yo{ elbimde, bir fikr-i diger sensiz.

Özün gördün selah-i kârı, menden el çekib gétdin,Meger sensen alan, em bir de menden el çeker sensiz.

Vetenden ayrı düşdün, ayrı düşdün ruh-i cisminden,Gözümden eşg ile bahem a{ar, hun-i ciger sensiz.

Çı{ıb zahirde elden damenin, lâkin yeinimdir:Müvafi olmasın bu zülm ile hökm-i eder sensiz.

Gelersen, or{uram bir gün, seni görmek mehal olsun,

Géder şâyed feraında, bu az nur-i beser sensiz.

SETÜ'L-SLÂM’IN NŞANLISINA YAZDIĞI BR MEKTUBU

Menim Venusum! Menim elbim müşk o{ulu mektubunla ruhlanır. ki kelmeyaz, üreyime sakitlik bağışla. Göndermeye şeklin yo{dur, héç olmazsa {eyalını

86 Bu beyit bazı kaynaklarda şöyledir: "Göz örtmerem ki, düşmeye eğyare gözlerim." (CenûbîAzerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 127).




gönder ki, menim heyalımla hemağuş olsunlar.Zira:Edeb-i éş teaza ne koned buso kenar,Do nikeh çon béham ami{t heman ağuşest87.

Bilmirem ne üçün iki kelme yazmağı müzayie édirsen?

Anké ber keşto cefa kerdo bé hicem béfru{t,Be heme âlemeş ez men netevanend {erid88.

Dünen şirin ibarelerle, üreye yatan letifelerle ve duzlu (mizaî) şé’rlerle dolumehebbet arışı mektubunuz çatdı. Bunu “âşiane hisslerin lövhesi”, “sadianemehebbet remzlerinin yazılmış sehifesi” adlandırma olar. É’cazkâr elemine aferin!

Zé hetto {ale to bordem geman: Ahuye Çin’iÇo pencé bato zedem, didemet ké şir-i jeyani89.

┬éyir meclisinin vasitesi olan... {anıma démişem ki, men o mah-i tabanın veserv-i revanın {idmetine çatdırsın. Bélelikle, “Can fişanemeş ço zero sim der edem”, bir anlığa yaşla dolu gözümü Güneş arşısında örtüm, kéçmiş erameti isteyim, ebedîömür ve iki cahanın lezzetini elde édim. Çünki “Yék demé didar-i dust her docehaneş béhest”. Amma görüşe müveffe ola bilmedim. Ne étmek olar?

“Aşéonra koştiyo bare diger zinde koni,Ké bé kef tiğo bé leb çéşmé-yi héyvan dari”.90

“Ya dél bé ma déhi ké délé-ma bé desté-tost,Ya méhré-{işten zé délé-ma béder beri”91

Aman senin bu ani soyuluğundan!

Ahé-Se’di eser koned der kûh,

87 Aşk adabı, yakından öpmeyi uygun görmüyor. Karşılıklı bakışın birbirine karışması, kucaklaşmakgibidir.88 O kimse ki dönüp bana cefa etti, beni değersiz görmedi, bütün âlemi verseler onu benden alamazlar.89 Senin yüz hatlarından ve yüzündeki beninden Çin ahusu olduğunu zannettim.90 Âşıkları öldürüp yeniden diriltiyorsun. Elinde kılıç, dudağında ise hayat suyu çeşmesi vardır.91 Ya bize kalp ver, çünkü bizim kalbimiz senin elindedir yahut sevgini bizim kalbimizden çıkar.




Ne koned der to sengdil eseri.92 “smet” te{ellüslü bir şair déyir:

Duş reftem bé {erabat, mera rah nebud,Bézedem nalevo feryad, kes ezmen ne şonud.93

┬ülase, perestişkârınam! Mektubu urtarıram.

“Lallar Kitabçası”ndan:

“Doğrudur, éle bir gün gelecek ki, dünyada bir anun ve bir nefer hökümetlikédecekdir, zemanın gédişi béle bir günü yétiştirmeye zamindir, amma, helelik, o günçatana eder gerek her bir ölkenin anunu olsun ve özünü idare étsin. Burada bir mezmun berade söhbet étdik”.

“Heştad il bizi dovşan yu{usuna vérdiler, biz géri aldı, başkaları inkişaf étdiler. Meşrute bir yana dursun, şeriet ve millet soruşmadı: Ne üçün béle?!

Do geştiyé-mütesavi esas ender behr,Yéki resid bé sahil, diger bé tufan reft.94

Meşruteçiler elem azadlığı ve dil azadlığı isteyirler ki, emr bé me’ruf ve nehyez münker huuu elde étsinler. Bunları ondan öteri istemirler ki, istibdad sifetinimüstebidlerden alıb, özleri ona yiyelensinler”.

Azad{ahlara atılan böhtanlara arşı cavab olara yazmışdır:“Eger inilabın işinde be’zi nösanlar nezere çarpırsa, bilmek lazımdır ki,

müharibe dövrü veziyye hökmü sülh şeraitindekinden tamamile ferlidir. Meşrutemöhkemlenenden sonra he öz merkezinde erar tapacadır”.

“Déyirler ki, şeher teslim olmayınca Tebriz’i öz hökmlerinden müstesnaédecekler. Tebriz ehalisi millî hüu teleb édirdiler ve édirler. Millî hüu telebétmek istibdaddan suvay héç bir mentide “şeraret” adlandırılmır”.

“Lallar kitabçası”nın “şin a{ırı nedir?” bölmesinde yazmışdır”.“Eger dövlet meşruteni vérmese, {al ile dövlet arasında birlik ve emn-

amanlı olmasa, terefler birbirinden ar{ayın olmasalar, gét-géde fesad génişlener,

92 Sadi’nin ahı dağa tesir ettiği halde senin gibi bir taş kalpliye tesir etmez.93 Sabah erkenden harabata gittim. Benim için yol yoktu. Nâle ve feryâd ettim. Kimse beni duymadı.94 Esas itibariyle beraber olan iki gemi denizde, biri sahile ulaştı, ikincisi tufanda battı.




bütün ölkede emniyyet olmaz, çapavullu yayılar, bélelikle ne baş alar, ne papa......Eger biz Tebrizliler de öz tekliflerimize emel étmesek, özümüzü her şéyden

azad ve mes’uliyyetsiz hésab étsek düşmen sainin elinden kömeksizlik badesini ilkiçen biz olacağı, vesselam!”

NEYYR 95

Höccetü'l-slâm Neyyir bir güneş tek dünyada, Nur saçırdı âleme, bir menbe-i envar idi.

Élm ü ürfan merkezi, sonsuz fezilet ümmanı,Élm ile fezl âleminde sanki bir pergâr idi.

95 Şair Mirza Muhammet Takî (Mirze Mehemmed Tei) (1832-1894).




Göz yumub gétdi cahandan a{iret dünyasına,Böyle ki: “Cennat-i tecr-i tehtehel-ehar” idi.96

Tari{inden ötrü geldi eybden bir böyle ses,

Söyledi göyler sedası: “smi El affar” idi.97

T’ELER

Veslin gécesi oyma seher göz açsın,Éyşin évini bir daha viran éleme.Yârın üzü gün tek bize nur saçmadadır,Göyler gününe çı{mağı imkân éleme.Talé uşu salmış başıma gölke görürsen,Bir böyle gözel hâlı perişan éleme.

Géce zülmet, kéçid daşlı, özüm mest,edeh düşdü elimden sınmadı esla.

Onu salim kim ise sa{ladı böyle, Néçe camlar sınıbdır düşmeden burda.

Tükürün, Ereb’in, Rum’un sözile“Engur” la “ineb” adı deyişmir.

Bir mektubunun başlangıç kısmı: (Azerbaycan Türkçesi’yle),

Éy éş, bildiyin kimi ba{, yı{ derunumu,Bir kimsesiz belazedenin {animanıdır.

Canı, malı, şöhreti terk éylemek,lkin addım, şertidir sévda üçün.

96 Kuran’ı Kerim’in 98. sûresi olan Beyyine sûresinin bir ayetidir.97 “Günahları bağışlayan" anlamında Allah’ın adlarından birisi.




Dilsiz olanın sen hâlını anlarsan,Bîçârelerin ehvâlını anlarsan,Yanmış sinemin nâlesini dinlersen,Bir söz démesem, lal dilini anlarsan.

RÜBÂÎLER

Hicranda könül éşile Mecnun oldu,an ağladı o, ersede Ceyhun oldu.Bir tek géce ki, ba{dı gözel gül üzüne,Göz yaşları ömrü boyu gülgûn oldu.

Hicran gecesinde o iyametden eser var.Onda o gözel emzeli ametden eser var,Esla ki, çata mesede, mesude heyatda,Her kimde ki, bir zerrece dehşetden eser var.

Tutmağa olar uçmuş o{u se’yile imkân,Belkem de şeker alma ola çöl amışından,Fil belke arışa yuvasında tuta mesken,Bunlar olar, olmaz yétişek vesline cânan.

Év olmuş özülden dama dek gör néce viran,Mescidleri méy{ane édib or{ulu dövran,Uçdu évin, éy {ane{erab, bir nezer éyle,Sebrin tükener mi? Dé görek, éy yanan insan!

***




MLLETÇ ŞEYH AL ÇEŞMEKENANÎ(1863-1933)

Şeyh Ali 1863 yılında ran Azerbaycanı'nın Çeşmekenan kasabasında dünyayagelmiştir. Babasının adı Rıza’dır. Milletini çok sevdiğinden olsa gerek mahlas olarak“Milletçi” kelimesini kullanmıştır. lk tahsilini bu kentte almış sonra Necef kentindedinî öğrenim görmüştür. Dönüşte Urmiye şehrine yerleşmiştir. Burada bazı dinadamları ile geçinemediğinden Tesuc kentine göçmüş ve ömrünün sonuna kadar orada yaşamıştır. 1933 yılında yetmiş yaşında iken vefat etmiştir. Kabri “ŞerefhaneMezarlığı’ndadır.98

Şeyh Ali Milletçi’nin bir şiiri:99

ŞAHN VE HÖRÜMÇEK

erara geldi ki, hörümçek bir gün,

Özüne bir ruzi azanıb yésin.Éle bu va{t gördü ki, elden düşüb,Bir yérde bir yalız şahin eyleşib.

Hörümçek, buna bir tor urum, déye,Başladı kenardan onu hörmeye.

şinde bir {éyli hörgü işletdi,Bu yolda ne eder emek serf étdi.

Şahin öz yérinden terpenen zaman,ırıg tordan başa almadı nişan.

***

CAFER HAMNEÎ (Cefer ┬ amneî)(1866- ? )

98 Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakü-1983, c. 2, s. 68.99 A. g. e., s. 68; şiiri Arif Abdullazâde tercüme etmiştir.




Cafer Hamneî, 1866 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiş ve bu şehirde tahsilinialmıştır. Tebriz’in tüccarlarından Şeyh Alekber Hamneî’nin oğludur.

Cafer, genç yaşlarında hem Fransızca öğrenmiş hem de ülkesindeki ve

dışardaki, bilhassa Yeni Osmanlı Edebiyatı’nı takip etmeye çalışmıştır. Bütün bunlar onun sanatına ve eserlerine müspet tesir etmiştir. Bunun için Cefer Hamneî,Azerbaycan ve ran Türk edebiyatında yenilikçi bir şair olarak tanınmıştır.

Tebriz’in açık fikirli ve hürriyetçi şairlerinden birisi olan Hamneî’nin şiirleri,“Heblü’l-Metin”, “Çöhrenema”, “Esr-i Cedid” ve “Şems” gazetelerinde ve aynızamanda “Danişgede” dergisinde yayımlanmıştır.100

Cafer Hamneî, ran Türkleri’nin hürriyet ve bağımsızlık teşkilâtı olan, ŞeyhMuhammet Hiyabanî’nin kurduğu Azarbaycan Demokrat Partisi’nin yayın organı“Teceddüd” gazetesinin de en önemli yazarlarından birisi olmuştur. Ayrıca Cafer Hamneî, Şems Kesmaî Hanım ve Takî Rıfat Tebrizî ile birlikte Şeyh MuhammetHiyabanî'nin yazıcıları olmuşlardır.101

Ölümü hakkında kesin bilgi yoktur.Cafer Hamneî’nin şiirlerinden örnekler:102

YRMNC ESRE

Éy belalar saçan iyirminci esr anlı fâcieler, vehşet héykeliO ara üzünü kenara çévir,Senin her anında zülmetin eli.

Zülmetin ebirden daha or{ulu,Temelin oddandır, bezeyin candan.Gözleri arışı matem yu{ûlu,Her anın, neş’enin yurdunu pozan.

anla maya tutmuş salla{anandan,Gözelliyin ruhu yaralanmışdır.Dünyaya a{ışan bu naha andan

100 A. g. e., s. 69-71.101 Bu bilgileri, 13-15 Mart 2000 günleri Tebriz'de görüştüğüm büyük âlim Yahya Şeyda’dan aldım. (A.K.)102 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakı-1983, c. 2, s. 69-71. Şiirlerintercümeleri Arif Abdullazâde tarafından yapılmıştır.




Sifetin lekeli, ırış ırışdır.

Le’netler, éy yalan, éy eddar esr,Beşere yağısan, şadlığa düşmen.

Bayuş nefesinle gör néçe esr, ┬araba alıbdır sen gelen günden.

Gelenin bu dünyaya ve’desiz, va{tsız,Böyüdün, yéne de ser{oş uşasanA{ı béle gétse, éy ömrü be{tsiz,Sabaha bir kül dağı yaradacasan.

VETENE

Deyişir günbegün alı menzeren,Cilvende bir ürek yanğısı yaşar.Menim könül uşum her a{şam-seher,Şe’nine kederli neğmeler ğoşar.

Éy bizden emli, yaralı diyâr,Hayana ba{ıram, hele dardasan.Éy zülme davamlı, éy gözü ağlar,Parkâr nötesi tek hasarlardasan.




Özün şir olsan da, aciz almısan,or{a bir tülkünün pencesinde sen.Gözlerin apalı fikre dalmısan,ılınclar asılıb başının üstünden.

al{, bu şir gücünden bize nişan vér,Ya cen al, ya da ki, döyüşde can vér.

ÜMD FELSEFES

Biz de bu béş günlük lal ömrümüzde Néçe néçe yaşıl tarlalar gördük, Néçe néçe sarı sünbüller derdik,Ürekle ekmişler bu né’metleri.Éle kéçmişde de eken biz idik,Gelecek dédi de biz ekeceyik.Gah alan olursan, gah bağışlayan,Gah zülmet içinde, gah da parlasan.Dünyada ebedî alan olub mu?ster birge ola, ister dağını.Biz ki, zaman-zaman mehv oluruğsa,Yéne de mövcudu, yéne de varı.

TEBETN NEVAZŞ

Mehebbetin, nâz nevaziş odunun,Heraretin, şefein bol dadınınÇo{luğundanyéne fikir çelengim,

Temiz fikirlerim, al çiçeklerim,O bahar nefesli kepeneklerimSoldu, {arab oldu, perişan oldu,Berra teraveti kederle doldu.ndi ayaların eteyimdedir,

başın dizimde,Yârı vehşiliyin parlar gözümde,

Ne {éyre gücün var,ne utanmağa.

Ne o{ ılıncın var ezeb saçmağa,




Ne de ayağın var ∂urub açmağa.Elim öz cinsinin elinden uza,Dünya {iletinden düşmüşem aça,Anamın eteyi olub penahım,

Başımı çı{arıb dünyaya ba{ım.***




AZER TEBRZÎ

(1871-1938)Asıl adı Ebülkasım Mürtezevî olan Azer Tebrizî, 1871 yılında Tebriz’de

dünyaya gelmiştir. Seyid Mürteza Sarraf’ın oğludur. Şiirlerinde Azer mahlasınıkullanan Ebülkasım Mürtezevî, hürriyetçi, milliyetçi ve asil bir insan olaraktanınmıştır.

Azer Tebrizî, 1892 yılında stanbul’a gitmiş, orada meşhur Şeyh CemaleddinAfganî (Esedabadî) ve devrin birçok başka fikir ve sanat adamlarıyla görüşmüştür.Bu gezi Ebülkasım Mürtezevî’nin görüş ve düşüncelerini etkilemiştir. 1915 yılındaEvrak-ı Perişan (Evra-i Périşan) adlı eserini yayımlamıştır.

Azer Tebrizî, Mirza Abdurrahim Talibzâde ile de dostluk etmiş vemektuplaşmıştır.

1938 yılında Tebriz’de vefat etmiştir. “Séyid Hemze Kabristanlığı”nadefnedilmiştir.103

Azer Tebrizî’nin şiirlerinden bir örnek:104

VÉRER

Bilirsen, éy insan, éy cam düşgünü,Bâde bu dünyada ne beher vérer?

Ağlını, başını, ruhunu alıb,Yérine arışı bir zeher vérer.

Bu zeher içine yol aradığca,Sene {este ürek, daş ciyer vérer.

Ail bu to{umu ekmez ruhuna,Bu to{um ölümler, lal eher vérer.

Éhtiras elinde aciz alma sen, ┬éyri tapdalayar, sene şer vérer.

103 A. g. e., s. 74.104 A. g. e., s. 74. Şiir Arif Abdullahzâde tarafından tercüme edilmiştir.






SEYD EŞREFÜ’D-DN GLÂNÎ(Séyid Eşrefeddin Gilânî)

(1872-1934) Seyid Eşrefü’d-Din Gilânî 1872 yılında Gilân'da dünyaya gelmiştir. Aslen

Fars'tır. ran Azerbaycanı Meşrutiyet nkılâbı Dönemi Şiiri'nin önemlitemsilcilerindendir.

1908 yılında “Nesim-i Şimal” ve “Sûr-i srafil” adında iki gazete çıkarmıştır.Bu gazetelerde yazdığı şiirlerde günün önemli meselelerini bazen mizah ve

hiciv, bazen de lirik biçimde başarıyla yazmıştır.Eserlerinde ran Türk halkının uzun yıllar verdiği hürriyet mücadelesini ve bu

mücadelenin kahramanlarının kanları pahasına elde ettikleri kısmî hürriyeti ve ilânedilen anayasayı büyük bir içtenlikle alkışlamıştır. Diğer yandan yeni kurulan meclise büyük ümitler beslediğini göstermiştir.

Gilânî, devrin siyasî ve sosyal mizahının, tenkidî realizminin güzel örneklerinioluşturan şiirlerinde, özellikle Meşrutiyet Hareketi ve ran Türkleri’nin millîmücadelelerini konu edinmiştir. Ayrıca Gilânî, “Şahnâme”, “Feir Füera”,“Yo{sulların ve Devletlilerin Müayisesi” gibi şiirlerinde ülkede hüküm süren açlıkve dilenciliği tasvir etmiş; halkın kötü duruma düşmesinde Şah idaresinin suçluolduğunu ileri sürmüştür.

Diğer yandan Azerbaycan’ın Fars ve Rus işbirliği ile yıkılıp, yağmalanmasıhadisesini büyük bir teessürle “Éy Vay Veten Vay” ve diğer birçok şiirinde dilegetirmiştir.

Gilânî’nin şiirleri 1928 yılında “Nesim-i Şimal” adı altında küçük bir mecmuaşeklinde Bombay’da daha sonra da “Kitabe-Bare-Behişt” başlığı ile birkaç defaTahran’da neşredilmiştir.105

Gilânî 1934 yılında Tahran'da vefat etmiştir.106 Gilânî’nin şiirlerinden örnekler:107

ZEFER TERANES

105 A. g. e., s. 52106 A. g. e., s. 53; Bazı kaynaklarda ölüm tarihi 1923 olarak kayıtlıdır: XX. Esr Cenûbî AzerbaycanEdebiyyatında Demokratik déyalar (1900-1985), Élm Neşriyyatı, Bakı-1990, s. 101.107 Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakü-1983, c. 2, s. 53-65. Şiirler KasımKasımzâde tarafından tercüme edilmiştir.




He ola imdadres-i kârınız!Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız,

Hamınız, éy millet-i nâmuskâr,

Oldu igidlikde reşadetşüâr,Lövhé-yi zerrinde alır yadigâr Şöhretiniz, şanınız, asarınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Zülm kökün éylediniz tar mar,Bağ-i veten olmalıdır {üldzâr,aldı o şanlı adınız payidar,Fer{-i cahan oldu nigehdarınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Ehl-i hesed reğmine ol ercümend,Éyledi ranlıları serbülend,108

Peşşe hücumu olamaz südmend,Bad-i zefer oldu inandarınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Éy veten, olsun sene bizden salam,Erz-i emefza, sene olsun salam,ebr-i şehidan, sene olsun salam,Şirfikendir o âlemdarınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

108 Bu beyitte Settar Han’ın kahramanlığına işaret ediliyor. Beytin anlamı şöyledir: Halkımızın başınıöne eğdiren sade adamların aksine o büyük insan Azerbaycan Türkleri’nin başını yüceltti veşöhretlendirdi.




Şirpesendana hüner étdiniz,Se’yle éhraz-i zefer étdiniz, ┬el’et-i hürriyyeti {oş géydiniz,Peh... ne gözel kisfe-yi zertarınız!

Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!Sizsiniz ran’da şüci’an bu gün,Millet üçün olmada urban bu gün,Edl sizinle tapaca can bugün,Min yaşasın Bağır ü Settarınız,Millet-i Tebri, ┬uda yârınız!

Bayrağınız lövhe-yi feth ü zefer,Rehber-i hürriyyetinizdir hüner,Bağ-i heietde uçan ruhler,

Nüsret-i feyyaz mededkârınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Reşt nasıldı size olsun eyan:Reşt ayı, anları ateşfeşan,Oldu sipehdar bize pasiban,Beli, o da yâr ü hevadarınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Reşt béhişt oldu o Salar 109 ile,Gözlerimiz aydın o rü{sar ile,Tov’em ola hifz bu didar ile,Şad édiyor könlümü e{barınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Éş ile can vérmeye Gilanidan,

Durmadadır, durmada pir ü cavan,Cümle müselleh durur, éy ehreman,Gözleri cüyendé-yi didarınız!Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Cünbüşe amade Sifahaniyan,

109 Salar: Settar Han’ın arkadaşı Bağır Han’ın lakabı.




Şurişe hazır heme Gilaniyan,Bunlar ile fe{r édir raniyan,Aydın ola çéşm-i emelbârınız,Millet-i Tebriz, ┬uda yârınız!

Vet-i sefa, mövsim-i işret déyil,Hifz-i vetenden ne gözeldir? Déyil,Eşref’e vardır mı sü{ende edil,Gözleyirem ta gele eş’arınızMillet-i Tebriz, ┬uda yârınız.

ULA ASAN KMD

anun déye ne’re çekek, feryad édek haçanacan?Kimdir buna ula asan?Fağırların ehvalını var mı soran, ona yanan?Kimdir buna ula asan?Bîhâl düşen ser{oşların mekânıdır bütün bazar,Hamı dinden olub bézâr.almayıbdır abır haya, almayıbdır insâf, vicdân,Kimdir buna ula asan? Ne élm var, ne terei, görünmeyir me’ruf adam,Deyişibdir e{lâ tamam.Hanı éle bir âlim ki, ha yolunu vére nişan?Kimdir buna ula asan?Müeddeslik şö’lesinden mehrum olub bütün âlem,Çulğayıb her yanı em.Libas hanı biz géyinek eynimize rahat, asan?Kimdir buna ula asan?“Erbab recal” dövrüdür mü, aşıb daşa her ebahet,Şe{siyyetler ola ehet?

Hanı, hanı barma ile gösterilen bir merd insan?Kimdir buna ula asan?Âlimler de ruhdan düşüb, olubdurlar {anenişin,Mâtemgâha dönübdür din.Bes biz niye yas paltarı géymemişik bu va{tacan,Kimdir buna ula asan?Toydur bu gün onşuluda, ay her sirre beled molla,Berekallah, berekallah, Ne va{t nabat payımızı alacağı biz o toydan?Kimdir buna ula asan?




Yüz yüz sedâ erşe al{ıb, ne’şelere vérilmir son,O{uduca ramofon,Göreceyik elemini fazillerin bes ne zaman?Kimdir buna ula asan?

Eyyaşlardan, atillerden ne gözlersen béle günde,Éy günâhkâr, âsi bende?Haradadır bu müşgülü, bu çekilmez derdi yazan?Kimdir buna ula asan?Harda aldı “an sérté min el Besre ilel-Küfe”, dé,Harda aldı “ mövüfe”, dé!110 Harda aldı eriblere vérilen o fitre-éhsan?Kimdir buna ula asan?Şerab, umar meclisinde tarac olur élin varı,Boşdur éhsan azanları.Mescid ehli harda alıb, üdsiyyeye çağırış, ezan?Kimdir buna ula asan?Biri sordu: “Hara gétdi rehmdillik, merdlik, heyâ?”

Cavab geldi: “Éh... havaya”.Hara uçub {oş {eberler müjdecisi? Döner haçan?Kimdir buna ula asan?Yédiler élm halvasını gencler derse géde-géde,Hezm étdiler medresede.Lüt dervişin payı hanı, ay bameze, lotu Hesen,Kimdir buna ula asan?Maarifden uza düşüb ran oğlu, ran ızı,Kôrdu laldı ten yarısı,Mezlumların ellerinde yo{dur elâc, yo{dur esa,Kimdir buna ula asan?Emekçiler eyleşmişdi çemenlikde emli nâşâd,Birden odu nâle, feryâd:“Hanı bizim Eşrefimiz, derdimizi yazıb pozan?”

Kimdir ona ula asan?

ANANIN IZINA NESHET(Kısaltılarak)

┬oş demidir bu âlemin,

110 Küfe’den Basra’ya kadar alınan vergi nerede kaldı?




Oyan, körpe ızım ,oyan!Yétkin çağıdır ademin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Muştuluğu vérdi felek,ibte édir sene melek,Var mı özge derd-ü eminOyan, körpe ızım, oyan!

Bütün Avropa seraser,Tehsil édir élm-ü hüner.Mübarekdir ilk edemin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Édende her sirri beyân,Sözler güleş, sözler eyan.al{ır tabı varsa kimin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Meşruteyle şendi veten,Hüsnü ile gülür çemen.Gülde gülen her şebnemin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Kéçmez dersde va{t havayı,Güneş’den, Ay’dan savayı.Göyde uş da nâmehremin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Abad olub virânımız, Nurla dolub ran'ımız,

┬oşbe{tliyin tapıp çemin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Tebil vurun, çalın çeni,É’lân édin heyecanı.Hamı meğşuşdur âlemin,Oyan, körpe ızım, oyan!

Hendeseni, hésabı bil!Yüz yol o{usan ço{ déyil.




Bu şé’ri de, çekse teb’in,Oyan, körpe ızım, oyan!

ÉY VAY, VETEN VAY

em deryasına er oldu veten, vay!Éy vay, veten vay!Getirin ona tabut, kefen, vay!Éy vay, veten vay!Bu yolda feda oldu cavanlar,Töküldü anlar.Al géydi taman sehra, çemen, vay!Éy vay, veten vay!Yo{ oldu ikidlik, itdi necâbet,Hardadı bu millet.Yolları tutub sél-su gelen vay, géden vay,Éy vay, veten vay!alıbdır aya altında, vérir can,Efsus, Müselman.Meşrutesi ran'ımızın éyb oldu neden, vay,Éy vay, veten vay!Pejmürde alıb bağ da, çemende,slâm da, veten de.ızarıb üzü sarı nergizin,Gülçiçek hezin.Solub güle dönmüş tamam açan, biten vay,Éy vay, veten vay!uldurlu édib, gözgöresi yol da kesirler Be’zi vezirler Te’ne vurur âlime de her yéten, vay,Éy vay, veten vay!

Mateminden yandı sinen ┬al{al’ınHer élin, mahâlın.Çır çındır içinde alıb beden vay,Éy vay, veten vay!Urmiya'ya bir başçı Rumdan gelibdir Bilen yo{, bu ne sirdir.Virân oyub Astaran'ı yéne Şahséven, vay,Éy vay, veten vay!Efsus, düşüb servet lolu bu torpaBiri birinden ira.




Erbabından görmeyibdir kömek eli,Fağır kendlişi gücü bu növhedir; “Ya Hüseyn, Hesen vay,Éy vay, veten vay!

oy münisi olsun, Eşref, em lalesi,Tekrar éle héy bu sesi:“Éy vay, veten vay, veten vay, veten vay,Éy vay, veten vay!..”




ŞEFA TAPIB HAÇAN VETEN(Vatan Ne Zaman Şifa Bulmuş?)

Yu{usuna atıb haram,

Bir ız dédi aram-aram,“A méhriban, eziz ana,Ay, biliyi deniz ana,Dé, imlanı, elifbanıSenin kimi bilen hanı?

Néçe yazma düzdür, söyle,“iyme” ni “af”la, “ayil” le”111 Uğunara gétdi ana,Cavab vérdi o şéytana;“ızım, sende varsa insâf,Dé, yéyiler héç “ayn”, “af”?!iymeye her şéyden aba,Et lazımdır, bir de ki yağ.

“ayn”la “af” efsanedir,Et vér déyim iyme nedir...Bu söhbeti bilib efzelYazdım, olsun zerbülmesel.Milletin de derdleri, bil,Vezirlik, vekillik déyil.Kim veteni azad éder,Kim veteni abad éder?Ço{ éşidib laf veten,Şefa tapıb haçan sözden?

111 Arap alfabesinde gayın ve ğayın harfleri.




LAYLAY

Yat, gözelim, şirin ızım,Balam laylay, balam laylay,

çinde me{merin, ızım,Balam laylay, balam laylay.

Yum gözünü ince ince,Gülme üzüme gizlince.Zillet çekersen bu géce,Balam laylay, balam laylay.

Niye gözün nâlân alıb,Yat, évimiz virân alıb. Ne ula, ne pâlân alıb,Balam laylay, balam laylay.

Ne deyanet, ne de iman,arşıdır bu gün cahan.éyretden de yo{du nişân,Balam laylay, balam laylay.

Yağıb be{tine ar yağış, Nâzım, kiş kiş, gülüm kiş kiş,Ağlama, ba{, geler piş piş...Balam laylay, balam laylay.

Me’bedimiz {erabedir,Mescidimiz virânedir,Hara ba{san bîgânedir,Balam laylay, balam laylay.

Yat éy özü, sözü şirin,Mene gelsin belan derdin.Yâd olubdur bize ezvin.Balam laylay, balam laylay.

Zelil-i düşmen olmuşu,Esir-i nâdân olmuşu,Rüsva-yi cehan olmuşu,Balam laylay, balam laylay.




Yat, yat daha, a bîçâre,Terpenme, ta geldim zâre,elbim olubdu sedpâre,

Balam laylay, balam laylay.Hökmdârlar édir him cim,Bir fikir min fikre enim,“Elif”im “nun” olub menim112,Balam laylay, balam laylay.

Yad étme Reşt’i, Gilan’ı,Soralaşma sfehan’ı,Unut Şirâztek ünvanı,Balam laylay, balam laylay.

Zilletdeyik Téhran’da biz,

uruyub döşlerim temiz,Sen südsüzsen, men çöreksiz,Balam laylay, balam laylay.

112 Arap alfabesinde elif ve nun harfleri. Beytin anlamı “Elif gibi dümdüz olan boyum eğilip iki katolmuştur.”




FATHE

Gétdi géder gelmez yola meşrute,“Rehmetullah, e'la”, meşrute113.

urulsun fetihe meclisi el’an”,Gelsin en birinci uran o{uyan,“Rehmutullah, e’la”, meşrute.

Cemaat yığılıb méydana dolsun,Fatihe meclisi bererar olsun,Getirin elyanı, vérin gülabı,O{uyun, merhumun olsun sevabı:“Rehmetullah, e’la”, meşrute.

Ter-temiz géyinin, éle arışın,“Meşrute, meşrute” déyib ağlaşın.Arı peteyitek aynayıb daşın,

“Meşrute, meşrute” déyib ağlaşın,“Rehmetullah, e’la”, meşrute.

Göndersin oy {alı {alcanı Kirman,Gül çiçek eklili yollasın Kaşan. Naringi suyunu bol étsin Gilan,Gelsin balı, toyu gelsin fisincan,“Rehmetullah, e’la”, meşrute.

Déyin rövze{ana téz gelib çı{sın,Sesi ürekleri yandırıb ya{sın,badet başlansın, ılınsın namaz,Hamı bir avazla o{usun “Hicaz”.“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Hele bilen yo{dur neler var bizde,Sirdir başdan başa Fatihe'miz de,

113 1905-1911 yılları arasında ran’da meydana gelen hürriyet ve Meşrutiyet Hareketleri. Bu inkılâpsonunda meclis kurulmuş ve anayasa kabul edilmiştir. Zalimliği ve satılmışlığı ile meşhur olan MehmetAli Şah, Çar Rusyası’nın desteği ile meclisi top ateşine tutmuş ve inkılâpçıları tutuklamaya ve öldürmeye

başlamıştır. Bu sırada Tebriz beylerinden Settar Han ve Bağır Han Tebriz’de Türkleri başına toplayaraksyan etmiş ve Mehmet Ali Şah’a karşı başarı sağlamıştır.




Vay üreyimiz vay, vay üreyimiz,“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Ses sese veribdir Yezd, Kaşan,ra,

Ferehan, um, ezvin, ┬orasan, Nera,esr-i Şirin, Kerend, her körpü, her tağ,Dédiren bu sözü çomadır çoma.“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Bütün hal olubdur canından bîzâr,Kendliler zillete, zülme giriftâr,Senet sahibleri alıbdı bîkâr,Bu işe neş’eyle ba{ır varlılar,Fağırsa, isterdi ana meşrute“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Lotular ya{şıca hoa çı{ardı,Şirin, dadlı yalan elbleri sardı,Bed{ahlı ümidin olunu ırdı,Dézaşubda yaman bir oyun urdu,“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Meşrute ezemet, meşrute gur ses,Bir atım gülleyle niye susdu bes?Vérdik elimizden o ne’meti biz,ndi nâle çekir minberde vaiz;“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Téhran ehli saysız urbanlar vérdi,Tebriz ehli bilsin ne canlar vérdi,Gilan ehli meğrur cavanlar vérdi,

Belece gül ekib onlar vay, dérdi:“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Élm yo{sa, emel üdret ya{şıdır,Esil yo{sa eger suret ya{şıdır,end yo{sa bal ya{şı, şerbet ya{şıdır,Şe’rin avazile rehmet ya{şıdır:“Rehmetullah, e’la” meşrute.

Héyif, zehmet çekib çalışdı hedsiz,




Müşgüller yéne de aldı çâresiz.Dedebezmaradır her isteyimiz,Elimiz göylerde pıçıldarı biz:“Rehmetullah, e’la” meşrute.

TESNF

Millete hemişe dövlet yâr olar,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Yurda, memlekete o em{ar olar,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Hökmünde o, Nâdir Efşâr 114 olar Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,aradan ırmızı? Ay hay, oldu ha”...

Canavar sürüye olar âşina,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Şéytan da deyişib olar övliya,

Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Azğın yola geler, olar, rehnümâ,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,

Düşüme bed niyyete, sen movlâ canı,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Rehm ét reiyyete, sen movla canı,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Kömek ol millete, sen movla anı,

Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,ezilden al{ara? Ay, hay oldu ha!Olmaz movla canı, ay hay, oldu ha.

Virân olmuş ran abad olaydıDéme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,

114 Nadir Efşar: 1736-1747 yıllarında ran Afganistan savaşında komutanlık yapan devlet adamı.




Éller meşruteden dilşâd olaydı,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Metbuat da biraz azad olaydı,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,

Olmaz herif razı, ay hay, oldu ha,Olmaz böcek razı, ay hay, oldu ha.

Ço{ yatdı, çatıbdır oyanma demi,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Sayıla Yaponlar sayılan kimi,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Ayıla Amerika ayılan kimi,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,Déme: "Olmaz! Olmaz! Ay hay, oldu ha,aradan ırmızı? Ay hay, oldu ha.

***




MEHF AFŞAR (Me{fi Efşar)

(1872-1944)Esedullah Muhammet Mehfi Afşar, 1872 yılında Urmiye'de dünyaya gelmiştir.

Bütün hayatı Urmiye'de geçmiştir. Mehfi Afşar, ömrünün son yıllarında münzevî bir hayat yaşamış sadece şair dostlarıyla görüşmüştür.

Afşar'ın geride bir divan ile birkaç mersiyesi kalmıştır. Ayrıca I. Dünya Savaşıyıllarının facialı günlerini konu alan "Féşaré Efşar" adlı bir kitap yazmıştır.

Afşar 1944 yılında vefat etmiştir.115 Esedullah Muhammet Mehfi Afşar'ın Türkçe bir şiiri:116

MEN

Senden, senéma, étmem gile men,

Étsem düşerem dilden dile men.Sensiz iki gün tab étmez idim, Ne növ dözüm ilden ile men.

Sen gét géceler eğyar ile yat,oy sübh éyleyim min ah ile men.

Az aldı senin derdinden olamDivanelere sersilsile men.

Derya-yi emin er étdi meni,Müşküldü yétem bir sahile men.

Can nedini al, ol boynuma sal,Şâyed yétişem kâm-i dile men.

Ger isteyesen min şé’rü ezel,

115 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,s. 299.116 A. g. e. s. 299.




Bil, istemerem senden sile men.

Bâr-i emini daim çekerem,Belke yétişem bir menzile men,

Bu niyyet ile müddetdi varamMe{fi de gédem yârımgile men.

***




MRZA AL MU’CZ ŞEBÜSTERÎ (Mirze Eli Mö’cüz Şebüsterî)

(1873 - 1934)Mirza Ali Mu’ciz, 29 Mart 1873 yılında ran Azerbaycanı'nın Şebüster

kasabasında dünyaya gelmiştir.117 Babasının adı Hacı Ağa’dır. Mirza Ali Mu’ciz, ilktahsilini Molla Ali adında bir hocanın eski yöntemle eğitim öğretim yaptığı mahallemedresesinde almıştır. Daha sonra özel gayretleri ile Arapça, Farsça ve Türkçedillerini ve edebiyatlarını iyi bir şekilde öğrenmiştir.

On altı yaşında iken babasını kaybeden Mirza Ali Mu’ciz, ailesini geçindirmekiçin stanbul’a gitmiş ve orada on altı yıl kalmıştır.

stanbul’da bulunduğu yıllarda ran halklarının bağımsızlığı için çalışan siyasîteşkilâtlarda bulunmuş ve bu teşkilâtların yayımladıkları gazetelerle ilgilenmiştir.

Bu gazeteler, ona, devrin önemli problemlerine açık gözle bakma fırsatıvermiştir.

Yine stanbul’da kaldığı yıllarda yeni oluşmakta olan Yeni Türk Edebiyatı ilede yakından ilgilenmiştir. Tevfik Fikret, Mehmet Emin Yurdakul, Namık Kemal gibiedebiyatçıların eserlerini inceleme fırsatı bulmuştur. Tabiî ki bütün bunlar da onundünya görüşüne tesir etmiştir.

Mirza Ali Mu’ciz, stanbul’da divan edebiyatını da incelemiş ve ondan ilhamalarak, kendi gizli dünyasını gazellerine konu etmiştir. Ayrıca stanbul’da gözlediği bazı çirkinlikleri de satirik şiirlerine konu etmiştir.

Şair 1905 yılında, Rus nkılâbı arifesinde, vatanına dönmüş ve kendisininyazdığı gibi, “Vetenin ağlar hâlını görüb” onun kurtuluşu için mücadele meydanınaatılmıştır.

Ölümünden bir yıl önce Tebriz’de el yazısı ile yazdığı öz geçmişinde kendisinişöyle anlatıyor: “Te{ellüsüm Mö’cüz. adım Eli’dir. Atam, Şebüster’in tanınmıştacirlerinden imiş. Men on altı yaşında iken o vefat etmişdir. Hemin ilde stanbul’agétdim, orada on altı il aldıdan sonra ayıtdım ve vetenimin ağlar hâlını görüb,

növ{e{anlığa118 başladım. ...yazdım, özü de ana dilimde yazdım...”119 Mirza Ali Mu’ciz, halkının hürriyete kavuşmasını, başta kızlar olmak üzere,

gençlerin tahsil görmelerine bağlamıştır. Bunun için de ran Azerbaycanı’nda kızokulları açmak için büyük mücadele vermiştir. Ancak uzun bir süre sonra 1931

117 Mirze Eli Mö’cüz, Tertib éden: Gulam Memmedli, Eserleri, Yazıçı Neşriyyatı, Bakı-1982, s. 6.118 Növhe≈an: Ağıt okuyan, mersiye söyleyen.119 Mirze Eli Mö’cüz, Tertib éden: Gulam Memmedli, Eserleri, Yazıçı Neşriyyatı, Bakı-1982, s. 6.




yılında bir kız okulu açmayı başarmıştır.“Molla Nasreddinciler”in ran Türkleri içerisindeki en önemli takipçilerinden

birisi olan Mirza Ali Mu’ciz, şiirlerinde Azerbaycan Türkçesi, alfabe, kadınlarınhürriyeti, eğitim ve kültürün önemi; dinî fanatizm, cehalet ve gericiliğin tenkidi;

emperyalizme karşı mücadele, barış ve demokrasinin terennümü gibi konularıişlemiştir. 1917’de yapılan Sosyalizm Devrimi, 1920 yılında Azerbaycan’da ve Nahcıvan’da Sovyet hakimiyetinin kesinleşmesi de Mirza Ali Mu’ciz'in şiirlerinekonu olmuştur.

Mu’ciz, 1933 yılında devrin yönetiminin aşırı baskısı yüzünden Şebüster’iterketmek mecburiyetinde kalmıştır. Şahrud şehrine göçmüştür. Bunca zorluklarlamücadeleden yıpranan Mirza Ali Mu’ciz, bir yıl sonra 25 Eylül 1934’te 61 yaşındaŞahrud şehrinde vefat etmiştir.120

Mirza Ali Mu’ciz’in hayatı, sanatı ve eserleri hakkında hayli çalışmalar yapılmıştır. Şairin eserleri defalarca Bakü’de ve Tebriz’de yayımlanmıştır. Buçalışmalardan en önemlisi Gulam Memmedli’nin hazırladığı “Mirze Eli Mö’cüz,Eserleri” adlı çalışmadır.121 Ayrıca 1956 yılında “Azerneşr” adlı yayınevi, şairineserlerinin bir kısmını P. Pançenkon’un tercümesi ile Rusça yayımlamıştır.

ran Türk şiirinde sosyal satirik şiir dilinin temelini atan Mirza Ali Mu’cizŞebüsterî, Azerbaycan ve ran Türk sosyal, felsefî, bediî ve fikrî tarihinde büyükhizmetleri olan “Molla Nesreddin” edebî mektebinin en büyük temsilcilerinden birisidir. Zengin ve ilgi çekici bir sanat yolu takip eden Şebüsteri, XX. asır ran Türksatirik şiirinde kıymetli örnekler vermiştir.

Mirza Ali Mu’ciz’in eserlerinden örnekler:122

YAZ ANAN TE’LM ÉDEN DLDE !

Mene lütf éyle, éy sai, getir ol cam-i serşarıKi, ta ref éyleyim neştabarın123 renc-i {ümmarı.

Ne püstem var, ne badamın, ne tü{m-i şur, ne néytağım,

Meze olsun men-i bîçize yarın le’li şehvarı.

120 A. g. e., s. 13.121 A. g. e., Bakı-1982.122 A. g. e.; Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı,Bakı-1998 c. II, s. 290-295; Güney Azerbaycan, Ş. Tağıyeva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an

Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 400-405; Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakü-1983, c. 2, s. 77-97.123 Neştabarın: Neştovarın, ac garnın.




Dé gelsin meclise mütrüb, elinde saz ü mizrabı,Çalıb târ ü defi, şâd éylesin men âşi-i zârı.

Ne kisemde zerim vardır, ne ambarımda bir hebbe,Elim boşdur, üzüm are, doyunca méy içim barı.

Ne mellakâm, ne tüccaram, ne {an-i merdümazaram,Metaim şé’rdir, anca onun da yo{ {iridarı.

Dilim Türki, sözüm sâde, özüm sehbaya dildâde,Menim tek şâirin, elbet, olar kâsad bazarı.

Dünen bir şé’r ile nâme apardım şah-i ran’a,

Dédi: - Torki ne midânem, mera to béççe péndari?124

Özü Türk oğlu Türk, amma déyir Türki cehaletdir,

┬ uda’ya, müzmehil ıl te{tiden bu Âli acarı!125

Ümidin kesme, Mö’cüz, yaz anan te’lim éden dilde!Gezer bir ermeğan tek defterin Çin’i ve Tatar’ı.

MEKTUBLAŞMA

ŞEBÜSTER'DEN STANBUL'A

Ehvendi çörek iymeti, yo{dur nigeranlu{,end çay alıram günde, feet birce ranlu{.

Çit burda bahadır, gelen olsa béş on arşın,Gönder mene, hem ızlara şallu{ ve tumanlu{.

Gelsen Günéyistân’a, emoğlu, kéçinersen.Ba{san sözüme, el ele vérru{ da azannu{.

124 Türkçe bilmiyorum, beni çocuk mu zannediyorsun?125 Kendisi Türk oğlu Türk'tür, ama diyor ki Türkçe bilmek cehalettir. Ya Rabbi, bu Yüce Kacar'ı (ŞahKacar) tahttan indir, mahvet.




Gelsen vetene, on tümene bir inek alsan,Bir tövle ayırtdırsan eger, bir de samanlu{.

Men de sağaram, hem péyinin yappa ayırram,

Altın silerem, sen de otar éyle çobanlu{.STANBUL'DAN ŞEBÜSTER'E

Bu emr-i müheedi ki, biz millet-i ran ┬ortdana ve hem ul-i bîyâbana inannu{.

Efsus ki, nisvan-i veten görmedi bir gün,ran'i min üç yüz sene cehl étdi aranlu{.

Ta, emızı, var gözde işı, tende tevana,Her zehmete, her möhnete ürbetde dayannu{.

Yatdım men, uzan sen de, hele va{ta alır ço{,Sübh-i medeniyyet açılan vete oyannu.

Va{ta ki, tülû éyledi {urşid-i terei,Onda ki, işılandı bizim de abadanlu{.

Men de gelerem yanuva, ye’ni o zaman ki, Ne sende teravet alı, ne mende cavanlu{.

Men saalı, sen zülfü hena ile boyarsan,Vérru{ o zaman el ele, bulvarı dolannu{.

Mö'cüz utanır, ır{mırı saalı, déyirler,Yo{!.. Bizde heyâ olsa, cehaletden utannu{.

VETEN

Néçin ah éyledin, éy bülbül-i nâlân-i vetenYaduva düşdü meger hâl-i perişan-i veten?!

┬es ü {aşak basıb gülşeni, güller saralıb, Niye bu hâla alıb bes bu gülüstan-i veten?

Ne yatıbsan ayıl, éy millet-i bîçâre, ayıl!




Satır a{ir veteni düşmene e’yan-i veten!

Der ü divarını an éyleyib elvan, éy dâd! Ne emengizdi, ya Reb, bu şebüstan-i veten?!

Balış-i taze oyub başını, naz éyleme, dur!Sürünü urd dağıdar, yu{lasa çoban-i veten?!

Ecnebi mülkü dolub bîser ü pa milletle, Niye, ya Reb, béle {âr oldu eziâne veten?

Düşmen élm ile bizi éyledi hemmal özüne,Kim zelil étdi bizi? Cehl! A Müselman-i veten!

Vetensiz cismidi, siz de vetene can kimisiz,Razı olmun ala cansız veten, éy can-i veten!

Vérelim el ele, tehsil ü kemal éyliyelim, ┬ab-i efletden ayılsın gerek e{van-i veten!

Olmayıb şad, üzü bir gülmeyib efsus, efsus,O zamandan ki, olub Mö’cüze ran veten!

CÜMHURYYETE

Saiya! Bir bade vér ebnâ-yi cümhuriyyete,Teşnedir ehl-i veten sehba-yi cümhuriyyete

Sakit ol, eheste gel, tünd esme, éy bad-i seba!or{uram toz eyleşe sîmâ-yi cümhuriyyete.

Bir para nâdan kişi “başsız beden olmaz” déyer,Bes démek vaif déyil me’nâ-yi cümhuriyyete.

urda vérdi kelleni çün kellesiz çobanımız,Ol cehetden düşmüşük sövda-yi cümhuriyyete.

amet-i oldu {emide bîneva ranlının,Bes ki, kürnuş éyledi e’da-yi cümhuriyyete.

Gible-yi âlemlere yüz il “beli, urban” dédik,




Bir zaman da “hen” déyek ağa-yi cümhuriyyete.

stesen eyd-i esaretden {ilas olma eger,oy edem Musa kimi derya-yi cümhuriyyete!

Étdi ehya Yéngi Dünya126 mürdegânın bittemam.Sen de yalvar, éy oğul, sa-yi cümhuriyyete!

Bir arış yér yo{du lemyezr Firengistâni’de,Éyle bir etf-i nezer sehra-yi cümhuriyyete.

Möhtekirler asitanın bus éden cühhalıdır,Üz süre âil gerek tuğra-yi cümhuriyyete.

edr-i zer Mö’cüz şünased, edr-i gövher gövheri,Olmaz her kes müşteri kala-yi cumhuriyyete.

VAR, YA YO ┬

?

Saiya, çille çıhıbdı, eriyib ar, ya yo{?Hem mene söyle görüm, şişede méy var, ya yo{?

Bilmirem var nefesi, ya ki ölübdür Mö’cüz,Sai, oy şişi oda, bas körek anlar, ya yo{?

Béle bîhiss düşüb bu, déyesen puluzdur,Bir eder zer tökesen ovcuna al{ar, ya yo{?

Yı{dığı esrleri bir de tiker mi, sai!Tökdüyü anlara zalim felek ağlar, ya yo{?

Sene urban olum, éy defter-i cümhuriyyet,Bu gözel tö{m bizim yérde cocular, ya yo{?

Al-i açarı felek salsa ayadan, cana.Göresen millet-i ran géne yu{lar, ya yo{?

126 Amerika Birleşik Devletleri’ne işaret ediyor.




Dé görüm, şah-i ecem, Ehmed-i bîüsse vü em,Merez-i sille düçar olsa, arılar, ya yo{?

Tar-i şer’e to{unar mı, eceba, bu metleb,

“Hem” déyer mi bu işe boynu yoğunlar, ya yo{?Éy müneccim, mene bir söyle görüm, bayramda,Meni bir bûse ile {oşdil éder yâr, ya yo{?

sterem kürkü satam, or{uram emma, éy be{t,Ba{ körek göydeki enbarıda ar var, ya yo{?

NA ┬ ÇIVAN ŞÛRALAŞDI

Şükr-i lillâh millet oldu kâmirân, ┬el’et-i hemra géyindi Na{çıvan.

Dövlet-i Şûra uruldu edlilen,Tude-yi mezlum oldu hökmrân.

Şah mat oldu, vezir atdan düşüb,Fil ayağı altda aldı bey ve {an!

Mövsim-i gül geldi, açdı önçeler,Bülbül-i şéyda öter {oş dasitân.

Her terefde bezm-i işret çidedir, Na{çıvan’a reşk éder bağ-i cinân.

Reşk éder Tebriz, Şebüster, ┬amne,Reşk éder bu mülk-i Azerbayicân.

ibtemiz yérsiz déyil, var illeti,Orda toydur, burda matem, el’amân!

Mö’cüza, an ağlama, bir gün geler,Şerde almaz esaretden nişân!




NÂDÂN OLMAYIN

Vaiz déyir ki: - Canın çı{andaGétsen cahandan, imân ilen sen,

Birbaş gédersen bağ-i cinanaYoldaş olarsan ılman ilen sen!

Mö’cüz déyir hem: - Çay-i tiladan,Şam ü seher iç béş altı fincan.Ol şâd ü {endân tans éyle her anBir mahipéyker canânilen sen!Vaiz déyir ki: - Sévme camalı,Tök aş abağın, çalma avalı.Çalsan avalı, ır{san saalı,Meşhur olarsan, osmanilen sen!Mö’cüz déyir ki: - Méy iç {umar ol,ı{dır saalı, misl-i enar ol,Çek aş abağı, emden kenâr ol,Oyna, danış, gül canânilen sen!Vaiz déyir ki: - manı sa{la,Üç yüz otuz gün vur başa, ağla.Başın yarılsa, desmalı bağla,Gel heşrgâhe, o anilen sen!Mö’cüz déyir ki: - Sındırma başın,Ba{ma sözüne vaiz dadaşın,Çün feri ço{dur baş ile daşın,Hemmeslek olma nâdânilen sen!

FERZENDAN- ŞEBÜSTER

Yémiyek, içmiyek, boş sözler danışmaya,

Möhtâc ollu düşmene biz eger çalışmaya,Ferzendân-i Şebüster, veten bizden élm ister.




zzeti, dövletdir her insanın sen’eti,Hünersiz milletlerin yo{dur edr ü iymeti,Ferzendân-i Şebüster, veten bizden élm ister.

Élmsiz eger biz yaşayağ géce gündüz,Vallah billah vetende gülmez hergiz üzümüz,Ferzendân-i Şebüster, veten bizden élm ister.

Çalışan alişan olur, olmaz perişan,Ferz édib a{er, élmi bize nebiy-yi zişan,Ferzendân-i Şebüster, veten bizden élm ister.

O{uya, anlıya, ardaş, cahil almıya,Cahil alağ biz? Niye vetenden kâm almıya?Ferzendân-i Şebüster, veten bizden élm ister.

NEDR ┬ EYALIN

Éy pir-i sal{ürde, elvandı riş ü yalın,Alnın ırışlarından belliydi sinn ü salın.

Reng ü hena elinde, hemd ü sena dilinde,Yoğun urşa bélinde, bilmem nedir {eyalın.

Rişte, ovurma, yarma lazımdı ış évinde,Yayda tedarük éyle, aç almasın eyalın.

Def ızmasa çalınmaz, pulsuz çörek alınmaz,Tesbihi oy kenara, ta ref ola melalın.

Ezm-i tulanbar éyle, çal bitlerin ırılsın,

oymazla bitperesti firdovse, anla halın.Huri seninle yatmaz, min il alarsa ersiz,Gelme kelek, ezizim, bîhudedir cidalın.

Bir başıtüklü görse, yoldaşına mırıldar,Daz gelesinde yo{ çün, bir tük bu bîkemâlın.

Ab-i hemam teyyib, etr-i benövşe murdar,Esrar var bularda kéç gétmesin {eyalın.




Sal endi istekâna terpet {ürama gelsin,Le’net evame gelsin, Mö’cüz, bitir kelâmın.

ELE GELMEZem çekmek ile méyil-i tebiet ele gelmez,Tesbihi çévirmekle şeriet ele gelmez.

Bir dürr-i giran mayedi nâmus ü şerafet,Zehmetsiz, ezizim, o şerafet ele gelmez.

Nâmus üçün âlemde ne edri tökülüb an, Nâmus gedenden sonra iymet ele gelmez.

smet arama zümré-yi esrar arasında,A{tarma ki, tiryakide eyret ele gelmez.

açmadan ölüm ya{şıdı serdar-i ğeyura,Serdar cünun olsa, enimet ele gelmez.

Cehl ile edem basma tilismat-i cahana,Élm olmasa, müftah-i fezilet ele gelmez.

Sai, meni mesmum éle, mütrüb, dur ayağa,Sensiz gözelim, zâd-i fezilet, ele gelmez.

Mö’cüz, déme divaneye lazım déyi zencir,Bu sür’et ile étse ezimet, ele gelmez.

ÉY EZRAL!

Arizu éylediyim şéylere oldum nail,ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Otuz il işledi navdan başıma bu kétde,tlen ol boyun oldum géceler zülmetde.çdi zehr-i eceli almadı taet itde,ndi rahat vérirem can, gel, éy Ezrail!

Yandı her yanda çıra, oldu gözüm nurani,




Komisyon éyze gelib saldı yére novdani,Açdı mey{ane, içib tazeledim iymani,ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Aç gözün, éyle nezer medrese-yi nisvana,Gör néce nâme yazır ızlarımız her yana,Vér {eber mürdeşire, rövze{ana, gorkhana,ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Vérdi bir müjde bu gün, millete şéy{-i fazil,Dédi: - Cennetde ne var çay, ne meşd smail,elbiden çay, cığala üssesi olu zail,ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Saet-i nehsde hergiz sefer étmez ümmet, Ne toy éyler, ne de şenlik béle mö’min millet,amer erebde déyil, {oşdur bu günler saet,ndi rahet vérirem can, gel, ey Ezrail!

Éyd-i Novruz geler, {oşdil éder bezzazı,Er feir olsa, boğar üsse vü em Gülnaz'ı,Çit bahadır, {anımı men néce éylim razı?ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Çı{dı ış, derzi tiker {ala libas-i fa{ir,Varlı saalı boyar rengile, yo{sul ba{ır,Ölmedim, a{ıri çerşenbeni gördüm a{ır ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

Mö’cüzün sinn-i şerifi olub atmışdan ço{,Yüz min il de yaşasa eibeti yo{dur, yo{,

Yémişem yéddi lövini, ilovu arnım to{ndi rahet vérirem can, gel, éy Ezrail!

RÂZ Ü NYAZ

Olsun gerek Allah ile bir râz ü niyazımMah-i Remazan’da.Héç kes déye bilmez ki, ibadet neye lazımBu kövn ü mekânda.




On altı saat oymaram héç ağzıma bir şéy,Gâhi yataram, gâh duraram, gâh éderem éy,Her vet acalsam yéyerem et, içerem méy,em çekmerem esla, ola ger fövt namazım

Elşahda, MayandaAmma yémerem men oruc, éy Meşhedi Kâzım,lla acalanda.

ur’an o{uram sübhden a{şama kimi men,Tezvir éderem sahibi emmame kimi men,Halva yeyerem {elveti bayrama kimi men,Amma sene söyler bunu bu bende-yi nâzim ┬elvete çatanda,Hergiz yémerem men oruc, éy Meşhedi Kâzım,Sen tek bir acanda.




Hergiz démerem men sene §iğaruvu yandır,Çek küçe vü bazaride, mahiyyetin andır,oy saalı, ır{dır başı, baalı dolandır,Tezvir néçün? Saal ü tesbihdi lazım

Mah-i Remezanda.Yı{ {alın évin sen béle, éy Meşhedi Kâzım, ┬ar olma cahanda.

Nisye sataram men size huri, alaram pul,Amma özüm her il alaram ız, éderem dul,Allah meni ağa yaradıb, sizleri çün ul,Sen işle, azan, vér yéye eşraf ü eazimHer dövr-ü zamandaÇün onlara sen fehlesen, éy Meşhedi Kâzım,Bu esrü zamanda.

EMOĞLU

Béş gündü cahan, dövleti néylersen, emoğlu?Élmi, hüneri, sen’eti néylersen, emoğlu?

Ölç kölgeni gündüz, géce ba{ ulduza, aya,Kafer ayıran saeti néylersen, emoğlu?

Boz baş ∂édigin başa bela, cana {eterdir,Yat, dur seher olsun, eti néylersen, emoğlu?

Üryan gelecek mehşere me{lu temamen,Alma nisiye {el’eti néylersen, emoğlu?

Bîeyret éder ağlama insanı déyerler,

┬erc éyle, géde, éyreti néylersen, emoğlu?Bağla bölüve éyreti, nâmusu, heyanı,Sat eddereni, haceti néylersen, emoğlu?

Ar{a yaralı, baş {oralı, sine cerahet,Bu zehmet ile cenneti néylersen, emoğlu?

Sen Rum ızını besle Beyoğlu’nda, danış, gül,ran’dakı ac külfeti néylersen, emoğlu?




Huri, vérecekler sene, {ermen kimi zülfü,Bir kellesi daz övreti néylersen, emoğlu?

Vaiz ki satıbdır sene cennat-i neimi,Şahiddi {uda, höcceti néylersen, emoğlu?

Saalı uzun, kellesi küt, fikri darısal,Sen sûret ba{, sireti neylersen, emoğlu?

Mö’cüz danışar bal kimi, aç ağzuvi, dinle,endi, rütebi, şerbeti néylersen, emoğlu?

REŞBERN

Saiya, ran’da ço{ müşkildü hâlı reşberin,Altı ay işler, yéne dolmaz çuvalı reşberin.

O eger buğdanı, hacı doldurar ambarına,ışda yarmasız alar ehl-i eyalı reşberin.

┬an satar arpanı, darını, töker pulun cibe.Borclu saalı yolar başı belalı reşberin.

┬idmet éyler müfte reşber {anlar ile beylere,Étmesin! Men néyleyim, yo{dur kemalı reşberin.

Nökeri sa{lar ağa tâ var dizinde uvveti,Üzrün ister çün ço{aldı sinnü salı reşberin.

Elin işletse eder ağanı nöker berziger,

Bilmirem harda gezer fikr ü {eyalı reşberin.Mö’cüza! Bir fikr éderdi renciber bu barede,Léyk burnun silmeye yo{dur mecalı reşberin.

ONU

Şeraret ola biri, {el éder mezemmet onu,Oğurlu étse reiyyet, döye hökümet onu.




Hökümetin gücü çatmır bu sağrı başmağaGedek kime, göresen, éyleyek şikâyet onu?

Besan-i Rüstem-i dâstân giribdi méydana,

Seğir uşağ kimi or{ur, görende millet onu.Getir ulağını, bir söz déyim nâhani sene:Cemaetin gücü ço{dur, yı{ar cemaet onu.

O el {eyanet édibdi emanete, sai!O, hiyleker elidir, éyleme ziyaret onu.

O mö’teiddeyi ruz-i ğiyamete hergiz,Ger é’tiadı ola, or{udar iyamet onu.

Dédim: - Eger lotusan oyma başına destar!Meam-i eyze getirdi bu söz nehayet onu.

Dédi: - Bu, redd danışdı, kenar olun bundanKi, or{uram gele od, yandıra bu seat onu.

nandı bu söze filfövr bîneva getdi,Dağıldı her biri bir yana, étdi rahet onu.

Teze imaretine üç apı oyub fazil,eribe {oş yaşadır bizdeki cehalet onu.

Dédim: - Bunun pulu hardan gelib? Dédi: - Sene ne?Dédim: - Hemin feere éyleyib imaret onu.

Dédi: - Ça{ır seperem üstüne, dilin ıssalt!

Dédim ki, düzdü, ağa, söylürem zerafet onu.

SÖHBET127

- Övatımı tel{ éyledi millet menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!

127 1909 yılında tahttan indirilen ran Şahı Mehmet Ali ile Çar Nikola'nan sohbeti.




Tökdü başıma {âk-i mezellet menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!- Yüz yol sene men arnı yoğun, başı belalı,Gövtem: “Be emişlü{ merov, éy hezret-i Ali!”

- Kes, derdimi artırma gede, ay Memedalı!Kes, derdimi artırma, elac ét men-i zâre,ıl derdime çâre!Gelmez işime indi nesihet menim, éy vay,Éy vay, canım, éy vay!

Noldu o zamanlar ki mene atlı, piyadeÉylerdi itaet néce étseydim irade.ndi meni bir zurnaçı da salmırı yade,Ças vérmiri128 saldat mene, saymır meni, éy vay!

Ne günah éyledim, Allah!Geldi başıma bunca felâket menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!- Milletleri incitdi işin müşküle düşdü,

Zülm ü sitemin şöhreti dilden dile düşdü.A{ırda giriban-i şerifin ele düşdü,Şitlenme, ezizlenme, dédim a{ir sene sed bar,Gördün ki, o {un{ar?- Yı{dı évimi kibr ü meniyyet menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!- Durdu abağında iki ayine-yi ibret,Ustad Hemid ile men avare-yi milletGördün ki menim başıma geldi ne müsibet,Şah oldu püser, léyk peder derbeder oldu,Oldu, beter oldu!Tâc-i zer onun, âh ü nedâmet menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!Millet dédi: “Dur ismetini éyle vüaya,

Bu boynuyoğun Rasputin’i oyma saraya”,Söz dinlemedin, ışlarını götdi havaya,Hem iyledi, hem piyledi, ol mâh-i cemâli,Éy hezret-i Ali!ndi dédi ki sen: “Bade géden ismetim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!

128 Ças ver- : Resmî selâm vermek.




Ço{ möhnet ü azara davam éyledi millet,Söz dinlemedin, herçi peyam éyledi millet,A{ırda gelib eyze iyam éyledi millet,Bir de Nikola te{te çı{a, şah ola... héyhat!

Tâ var nefesin yat!Zindan senin, güşé-yi ürbet menim, éy vay!Éy vay, canım, éy vay!

BAHALI

Kéçen zamana benzemez, dönüb zamane, éy Tükez.Felek şeraret o{ların oyub kemane, éy Tükez.

Soruşma nir{-i dünbeni ki, dört tümendi batmanı, Néce gédim alım onu töküm azana, éy Tükez.

Bahadı nir{-i end hem, girandır gusifend hem,Atır lepe kemende hem, bu nâtevana, éy Tükez.

Gehi yatır, gehi durur, ula acından anırır,Samançı bığların burur, burur, çekil o yana éy Tükez.

Vérim béş on ranı men, néce alım samanı men?Gerek satam dananı men, vérem samana, éy Tükez.

Onun da bîedebdi ço{, oyur o da kâmana o{,Üç ay ış çolu{ çocu{ néce dayana, éy Tükez.

No{ud giran, uru giran, {üsus mast-i Vayiğan. Néce vérim iki ran açı soğana, éy Tükez.

Dolu vurubdu min yara o bîneva ovunlara,ıra, aba géyib ara ve hindivane, éy Tükez.

Ne zülm ü def’ édir namaz, ne şekk ü sehv i destemaz,O zehrimarından bir az tök istekâna, éy Tükez.

Getir şerab i erğevan, içim olum bebir beyanDéyim béş altı pis yaman o pis cahana, éy Tükez.

Déme ki tar olub gözü, düşübdü üvveden dizi,




Méy étse mest Mö’cüz’ü, çı{ar tavana, éy Tükez.




NŞALLAH129

Könül şad ol, açıl ızıl gül kimin,Ah ü fegan éyleme bülbül kimin,

aradağ'dan oşun gelib sél kimin,Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

Mezlumların ahı çı{tı semaya,He lütf étdi Serdar geldi heraya,Ay ardaşlar, el götürün duaya,Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

Zalımlar yandırdı araışlağ'ı,Dağıtdı Urmu’nu, hem arabağ’ı,Boyadı an ile Savucbulağ’ı,

Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

Smitko oşunu sengere yatdı,Gızılca kendine topların atdı,Serbaz ço{ ceng édib an tere batdı,Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

aradağ serdarı yétişdi dada,Üç min reşid atlı geldi imdada,arışdı bir bire atlı piyada,Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

Serdar Erşad ferman verdi davaya,Reşid atlı kürdü aldı araya,

129 Mirza Ali Mu’ciz bu şiiri 1922 yılında Şekak aşiretinden smail Ağa Simko (Kürt smail Smitko) ranAzerbaycanı’nın bazı şehirlerine saldırarak, emperyalist güçler hesabına binlerce Türk’ü katletmiştir. Buşiir o günlerde yazılmıştır. (. Kayabalı, C. Arslanoğlu, ran, Türk Kültürü Dergisi, Türk KültürüAraştırma Enstitüsü, Sayı: 126, s. 514; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı,Bakı-1983, c. II, s. 90.)




Düşmen sındı, aşdı Almasaray'a.Allah tutar Smitkon'u, inşaallah,Ya{şı olar işin sonu, inşaallah.

ŞEBÜSTER’DE Ne tar var, ne kamança, ne def Şebüster’deAmandır, éyleme ömrün telef Şebüster’de!

Ne üz güler, ne könül şad olar, ne göz rövşen,Sönüb çirağ-i sürurib şeef Şebüster’de.

┬udanekerde, başında eger ola kakil,Yolar a{und onu misl-i elef Şebüster’de.

Cehennem ehli kimi karın ah ü zar olaca,Boğazına salaca em tenef Şebüster’de.

Emudu al ele, oy taskülahı başına, çün,Çekib süpah-i em ü üsse sef Şebüster’de.

Béline bağla berek, hem yatırt dabanlarını,Ki, istesen olasan başeref Şebüster’de.

Onun ki vardır elinde silah-i tekfiri,Olammasan sen onunla teref Şebüster’de.

Mebada éylesen üst başını sen {oşbu,Ki, birdi etr ile buy-i kenef Şebüster’de.

Gerek ebul édesen, Mö’cüza, be {atir-i {el,

Ağa zoğala déye ger sedef Şebüster’de.EZEL

Meriz-i éşe, éy dilber, tebib-i méhriban ister,Elil-i derd-i hicranam, könül aram-i can ister.

Dehanın önce-yi püste, açılsa elbi şad éyler,Bu vazéhdir ki, yâr yârın hemişe şadiman ister.




Lebin söyler ki: - Men endem! O ende men de {ahendem. Ne tenha men sene bendem, seni cümle cahan ister.

Dédim: - Çah-i zene{danın ne edri tulu var, söyle?

Dédi: - Âşi, cünun olma, mehebbet imtehan ister!Müjen bir o{ vérib, oydu kemane aşların, dilber,Perişan aşi el bağlıb, hüzurunda aman ister.

Cemalın gülüzarından eyil bir gül derim, cana Nigârın görmeye âşi elinde ermeğan ister.

Cahanda yo{du menendin, misalı zülf-i dilbendin,O reftar-i {oşayendin görenler her zaman ister.

Elinde desté-yi nane, véresen Mö’cüze, ya ne?Géndirsen tek gülüstana, yanında pasiban ister.

RÜBÂÎLER

Se’di ki déyib, “her an ke dendan dade Nan hem bédehed”, héyf, déyil dünyade,Ta sabit édeydim ona ki açındanCan vérdi hézar hézar uşa belvade.

***

Cennetde, déyelle, hur ü koser vardır,Emma, iki min dilbere bir er vardır.O hurilere gerek kim olsun talib?Ol şe{s ki onda zur-i ejder vardır!

***

Meşğuldu {el fenn-i tari{ ile.stir danışa âlem-i Merri{ ile,Kâfer ayırır élektrik-i bisim,Mö’min kişi de delir döşün mı{ ile.

***




Çün doğdu tükeziban béş altı dane,Bağla dalıva süfreni, aç Téhran’e.Allah’a tevekkül éyle, veti ki, açar Yo{sullar üçün béş on çörekçi{ane.

***

Élm ü hüner ile bağla evvel seddi,oyma dolaşa eyağa, ı{dır {etti,Saalın eger ola bir arşınlıdaHifz éyliye bilmez o bizim serheddi.

***

┬el éylemisen leb-i nigârı baldan,Aşileri salmısan békülli haldan,Mümkün deyi men keçem o şirin baldan,Vaiz ha désin “ba{ma, çı{arsan yoldan”.

A ┬ IR ÇERŞENBE DUASI130

lâhi, seni and véririk sedrinin131 sedaetine, kere yağının kerametine, cemiEli şiesin a{ır çerşenbe gecesi helvanın gebrine zevvar éle! lâhî, seni and véririk

plovun zülf-i perişanına, sen bizim elimizi {üruşun dameninden kem ve kütah éyleme.Ya effar, ┬udaya, {udavenda, sene and véririk püstenin dehanitengine, {urmanınrengine, biz ehl-i Şebüster’i mübarek yéddi lövünün şefaetinden mehrum ve bînesibéyleme. lâhi, sene and veririk abduğ ile endabın, plov dövresinin etrafında çekdiyizehmete, o géce bizim övrete bir huş ve baş keramet éyle, yağ-düyünü {erab édibövatımı tel{ éylemesin, uşağı ağlaya ağlaya oyub onşuya çubu çekmeyegétmesin.

Éy a{ır çerşenbe gécesi yatıb, seher tezden géyinib onşular ziyaretine géden{anımlar, amin déyin!

Éy çehil yasin suyu kimi gendov suyunu iste’mal edip meramına nail olanlar,ucadan amin déyin. ┬uda’ya, Perverdigâr’a, sene and véririk küçelerimizin zığına,hemmamlarımızın oyduğu bığına, sen bu yalançı Müselmanların imanını kâmil éyle.

130 A≈ır çerşenbe: Bazı Türk boylarında yıl başı kabul edilen 21 Mart Nevruz Bayramı’ı günündenönceki çarşambaya a≈ır çarşamba yani son çarşamba diyorlar ve o gün geleneksel törenler yapıyorlar,dualar ediyorlar.131 Sedri: Sedri pirinci.




Éy on tümene yüz tümen müamile alanlar, éy évin, bağın girov oyanlar, amin déyin!lahî, seni and véririk dövletlilerimizin to{luğuna ve füeralarımızın

ço{luğuna, ┬érov suyunun yo{luğuna, ya bizi öldür telepkârın ya{asın kurtar. Yatelepkârı öldür bizim ya{âmız {ilas olsun. Éy arpa çöreyini bir birinin elinden

apanlar, éy soyu yarma aşına hesret alanlar, amin déyin!lhahi, seni and véririk tümeni on şahiye höccet yazan mollaların elemdevatına, stambulcuların baratına, Tiflisçilerin manatına, bu nezr sahibinin emvatınaa{iretde néyniyim günü gösterme! Éy bir kâğız lire vérib bir cüt corab alıb ayağınaso{anlar, yatmısız, ya beng atmısız?! Ucadan amin déyin!

Éy nezr sahibi, Allah görüm senin pulların falcıya, ilancıya ismet éylemesin.Éy bacılar, Allah falcıları size ve sizi falçılara ço{ görmesin! Ucadan amin déyin!

Cenab Hacı, Allah nezrini ebul éylesin. Senin ki elinden su suvarma vecenazeye yapışma ve {éyr ü şerde işlemek gelmez, pes Allah yanında éyleşenkasıbın ömrüne bereket eta éylesin, sene de bir ölüm vérsin, ta béş on kasıb fövtünden{éyir görsün. Éy dövletlilerin {éyratında aşağa başda eyleşib doyun ğarın plovyéyenler, ucadan amin déyin! Éy molla or{usundan seal oyub ve başır{dıranlar, amin déyin! Éy stambulçu ardaş, ne yapdın geldin vetene, oldun etene.Eger neden çarıdı, senin ömrün yarıdı. Éy cemi Eli şiesin murdar ve özün pak bilenÇarı, öldürsün seni tarı! Amin deyin! ┬udaya, {udavenda, bari perverdigara, bir sözdéyecem, açığın gelmesin, olu ki, yanından çı{a, sen bu nezr sahibinin edimölenlerine ve cedid ölenlerine rehmet éyle. Elel{üsus, iki yüz do{san douz il bundan aba a{şama üç saat alanda aynanası Tükezban {ala ki, baş tire {akeçekib, ona rehmet éyle ve ondan ya{şı mütevecceh ol, can senin, can Tükezban{alanın. Amin déyen lal olmasın. lâhî, sene and véririk bu nezr sahibinin burduğugövlelere, evvela, cemi bağ sahiplerinin bunun şerrinden muhafize eyle ve saniyenhelal kesbine bereket eta éyle. Éy bağına her hefte apı alanlar, éy altı ay zehmetçekib hasilde eli bend olmayanlar, amin déyin! Amin yéddi péyğemberin adıdır,ucadan amin déyin!

lâhî, seni and véririk girdekanın girdeliyine, fındığın {ırdalığına, Sisgunebristanlığına zibil tökenlerin başına oyub ayağına yaman daş vurma. Éy iyideniyeyib çerdeyi hesir altına so{anlar, éy burnun eteyine silenler, éy pırpıslı kimi

donbalanlar, mebada Allah’ın béytinde sizden bir hadise biruze gele, her iki dünyadarusiyah olasız! al{ın, ucadan amin déyin! Beh beh Tağından da bir nezr vérdiler. Éy bacı, bilmirem Müselmansan, ya kafirsen, boynuva ızıl ta{ırsan, namehremlere ba{ırsan, ilahi, and véririk ucubınığın eddine, velezzalimin meddine, bu övretinceddine, cennat-i ednde yér keramet éyle! Ucadan amin déyenler min beraber.

lâhî, seni and véririk ribanın mübahlığına, umarbazların sağlığına, Fir’on’unAllahlığına, Kerbela’yi Hüseyn ulunun cerrahlığına, bu nezr sahibini esrin Ezrailhekimlerine ve idarelerine möhtac éyleme! Éy ucadan amin déyen, seni görümVenanlı Zülfeli’nin sövtine rast gelesen. Beh beh, usta Abbaseli de bize bir nezr gönderdi, uşa, ucadan amin déyin! ┬udaya, bar-i pervedigara (sene and véririk




Meşhedi Lütfeli’nin iştehasının azlığına, Hirov Ceferin kéfinin sazlığına veKerbela’yı Hesenalı’nın gözlüyüne, Ağa Mirze Mehemmedeli Ağa’nın ne{orluğuna,

bire yüz min a{iretde ecr ve evez keramet éyle. Éy başın usta Abbaseli’ye ı{dırıb pul vérmeyenler, ucadan amin déyin! lâhî, sene and veririk Gülşenin divarlarına ve

mamzadenin dağılan tifaına, sen bu nezr sahibini sultan babanın ebrine zevvar éyle. Éy bu nezr sahibi, get bu dere küçesindeki pir metlebin vérsin, Hüseyn Babakemerin bağlasın, ışın tütetüt vetinde mescidin minaresinde ezan déyesen. Éymamzade apısına endil bağlayan bacılar, ucadan amin déyin! lâhî, sene andvéririk Molla Mehemmed Eli (Molla Memdali) A{und’un ebrine, padşah-i slam’ıntiğ-i bidriğini e’daya até’ ve burra éyle. Bu mescidin banilerinin ölülerine rehmet,alanlarına tofiin keramet éyle. Ucadan amin déyin! lâhî bu emi ki, adın tanımırammene pul iltifat éyledi, éy emi, Allah adanı balanı erebi ilanı, mamılı mıtanı,yanında yatanı, rehmetlik atanı yérin göyün beliyyatından mehfuz éylesin!

***




MR ABDÜLHÜSEYN HAZN TEBRZÎ (Mir Ebdülhüséyn ┬ azin

Tebrizî)(1873-1918)

Mir Abdülhüseyin Hazin Tebrizî, 1873 yılında Tebriz’in Hiyabanmahallesinde yoksul bir ailede dünyaya gelmiştir. Tahsilini de burada almıştır. Açıkfikirliliği ve mücadeleciliği ile tanınmıştır. Settar Han’ın başlattığı ran TürkleriBağımsızlık Hareketi’nde yer almıştır. Hem de ses sanatçılığı ile ran Türkleri’ninmillî mücadelesine büyük destek vermiş hem de Rus ve Fars işgalci güçlerine karşıelinde silahıyla mücadele etmiştir.132

1918 yılında vefat etmiştir.133 Mir Abdülhüseyin Hazin Tebrizî’nin şiirlerinden örnekler:134

MÜCAHD

uru söz ile vefa tu{mun ekme, yérsiz olur,Bu tu{ma an ile su vérmesen semersiz olur.

edem bu daireye oyma, oysan éşile oy, ┬eyal éyleme rah-i vefa {etersiz olur.

Mücahid olmagilen, olsan ol hebib kimi,Mücahid-i He olan He yolunda sersiz olur.

Sabah olanda çı{ar afitab-i hürriyyetBu tire şeb éle fikr étmeyin sehersiz olur.

OLSUN

Ayadan düşmüşem sai, elimden tut eyağile,

132 14 Mart 2000 günü Tebriz'de görüştüğüm, Araştırmacı Yazar Rıza Hemraz kendisinin Mir Abdülhüseyin Hazin Tebrizî hakkında araştırma yaptığını, elinde, el yazması önemli eserler bulunduğunusöyledi. Umuyorum ki yakında yayımlayacaktır. (A. K.)133 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 96.134 A. g. e., s. 96-96.




Elinde sağer-i zerrin görüm hemvare var olsun.

ızıl gül önçesi tek la{ta la{ta an olan könlüm,Açılmaz bir de âlemde, eger yüz min bahar olsun.

Ne şahden çâre var biz millete, yârân, ne meclisden,Bize her kimse yâr olsa, ona Allah yâr olsun!

YO ┬ DUR BERABER HÜSNÜNE

Éy gözel, var gözlerinde küll-i dünyanın gözü,Sensen âlemde, nigâra, cümle {ubânın gözü.

Yo{du bu Tebriz’de héç kes beraber hüsnüne,Var eceb aşın, gözün, éy mülk-i ran’ın gözü.

Men sene urban olum, gizlet cemalın {elden.Görmesin rü{sarını her nâmüselmanın gözü.

Ger göreydi gül yüzün, ol çéşm ü {ett ü {alını,Hezret-i Yusif’de almazdı Züléy{a’nın gözü.

Gel öpüm gâhi üzün, gâhi aşın, gâhi gözün,oy bu busemle kôr olsun cümle e’danın gözü.

***




REC MRZA (rec Mirze)(1874-1925)

rec Mirza 1874 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. Lâkabı“Celâlülmemalik”tir. Babasının adı Gulam Hüseyin’dir. Küçük yaşlarında, “Arif-isfahanî” lâkaplı Muhammet Takî’den ve Mirza Nesrullah Bahar Şirvanî’den dersalmıştır.

renc, edebî çalışmalarıyla birlikte çeşitli memuriyetlerde de bulunmuştur.1925 yılında vefat etmiştir.135

rec Mirza’nın şiirlerinden örnekler:136

ANA

Söylerler anam meni doğarkenEvvel meme tutma öyredibdir.

Ta sübhe kimi ayı alıb o, Nazla mene yatma öyredibdir.

Salmış, yanına, tutub elimden,Yolda aya atma öyredibdir.

Gül öncesine dodalarımda,Gülmekle boy atma öyredibdir.

Bir bir, iki bir şirin dil ile,Héy kelme yaratma öyredibdir.

┬el oldu menim vücudum ondan,

Baş eymeliyem önünde her an.

ANA ELB

Dédi bir âşie me’şue ezeble, ay aman!

135 A. g. e., s. 197.136 A. g. e., s. 197-204.




Yola gétmir menim ile, enim olmuş bu anan.

Harda görse o, meni hay oparıb dâd eyler,Tutuşurlar çöhresini, boş yére feryâd éyler.

Tünd ba{ışlarla menim elbime o{lar sancar,Yo{ béle derdler üçün mende daha sebr ü erar.

apıdan redd éleyib oymaz o, esla içeri,Yétiribdir, boğaza canımı bu zülmleri.

Diridir tâ ki, bu daşelbli anan dünyada,Ömr éde bilmerik esla ki, inan azada.

Bize rehm étmeyecek elbi onun éyle yein,anına éylemesen eltan onun öz üreyin.

steyirsen çatasan éş yolunda vüsala,Ona bu demde gerek éyzile mehşer urula.

Gét bu an hencerini ta{gılan o sinesine,elbini téz çı{arıb töhfe getir durma mene.

anı üstünde iken isti yétir, cehd éyle,Soyudum elbimi belke béle bir cehd ile.

Gétdi nadancasına bir béle minval ile, Ne déyim artı ona men béle ehval ile

Atdı elbinden o nadan analı hörmetini,Oğul uğrunda onun çekdiyi min zehmetini.

Vurdu, yı{dı, ananı derhal ağır zerbeyle,Çırpınan elbini köksünden onun aldı ele.

Döndü gétsin ki, yétirsin onu téz dilberine,Söylesin ki, yétişibdir senin emrin yérine.

Ayağı déydi bu demde apının kandarına,Ağrı üz vérdi déyerken yére o ollarına.




Ölmemişdi, diri idi ananın elbi hele,Sürüşüb düşdü elinden yı{ılan demde yére.

Durdu oğlan ki, onu ordan götürsün yérden,

Géciker yo{sa ki, dildarının emri birden.Eyilib o yaralı elbi ki, tâ aldı ele.Gördü bu nale ile geldi ana elbi dile:

- Ellerin ağrıdı, deydin yére, éy vay, balacan,Ayağın incidi, oğlum, anan olsun urban.

EDEBÎ NLAB HAINDA

Bu böyükler ki, meni isterler,Héy déyerler ki, olub teb’i güher.

Gelmez anca biri emden utara,Éyleye derdlerime birce çara.

Vére bir kendde mene {ırdaca bağ,Bir oyun, ço{ demirem, bir tek ulağ.

oymaya bir bu eder derdle meni,Solmaya ahile teb’im çemeni.

Ba{ma ki, indi bu maliyyedeyem,Héç de maliyyeye bilmem ne déyem.

Men kimi şe{s héyfdir ki, béleBu {urafata ömür serf éyleye.

Héyf ola böyle giriftaram men,Yo{sa, mecmué-yi efkaram men.

Cehlimi bil ki, silerdim bu élin,Yo{dur imkân, héyfi olsun ki, çetin;

Yazdığım ya{şı pisi kaş ki, bütün,Va{t ola men köçürem millet üçün.




MEKTEB UŞALARI

Biz uşalar bu gün bu mektebde,Hamımız ovladı bu ran’a.

Hamı ardaş doğrulmuşu burda,Benzerik biz o cismile cana.Varlı, yo{sul bütün bu milletler,Bağlıyı biz ezelki dövrana.Anadır bu veten bizim {ala,Baş eyek hammı bu gülüstana.Veteni sévmeyi uşalıdan,Öyredib bizlere ata ve ana.Veteni isdemek imandandır,Biz dé ki, tabeyik o imana.Bir nefer arşı çı{sa bu vetene,Girerik ilki, anda méydana.Veteni be{tiyar ılma üçün,Durmuşu biz vüarla merdane.

BALACA SÇANLA PŞYN HEKÂYET

ula as, ay oğul, bir az mene sen,Bu nağıldan ne ise öyrenesen,

Vardı bir cüt yazı, zavallı siçan,Birisi pir idi, birisi cavan.

Var idi bir évin tavanındaYuvası o oca, cavanın da.

Burada bir pişik de sakin idi.

Bu siçan nesline o, {ain idi.Gözü düşdü siçanlara bir gün,Hiylegerlikde o, deyişdi üzün.

Dédi: Beh beh, sen éy, sévimli siçan, Néce de sen gözel yaranmışsan.

Ne diler bu könül, o var sende,Gel ki, {idmet édim sene men de.




ocası dinleyib düşündü bir az,Kiçiye söyledi, oğul, olmaz,

O yalandan déyir bu sözleri bil,Pişik esla siçanla dost déyil.

Balaca söyledi, ne or{um var, Ne olubdur a{ı, arada ne var?

O pişik de bizim ebildendir, Ne üçün biz déyek ki, düşmendir?

Ba{ onun da ulağı, uyruğu var,Dodağında bizim kimi buğu var.

Néce gör bir ki, gözleri aladır,ula as birce, gör ne {oş sedadır.

Yéne de söyledi bu demde oca.Anla bil ki, yazısan, ay balaca,

O oca urda sen ula asma,Yanına, ay aman, aya basma.

O ula uyruğu kéçir gözden, Ne olar, o{şayır, déyil bizden.

Yo{, dédi, or{muram pişikden men,Déyil esla bizimle o, düşmen,

Éşidib bu sözü pişik güldü,Bir eder de durub ya{ın geldi.

Hiyle ile dédi ki, yo{ or{ma,oca her ne déyerse sen ba{ma.

Pişiyin fikrini bilirdi oca,Anlamırdı feet bunu balaca,

Anlayırdı bunu o yaşlı siçan,




Yéyecek onları pişik, ay aman,

Balaca söyledi, yémez bilirem,oy gédim ki, bu an dönüb gelirem.

Yéne de söyledi oca ki, dayan,Tutsa vérmez sene pişik bir aman.

Anla, bil ki, pişik bize yâddır.Tanımısan yamanca celladdır.

Dost olabilmeyib pişikle siçan, Ne déyerse yalan déyir, balacan.

Yéne de dinledi onun sözünü,Tutdu mezlum kimi pişik özünü.

Dédi én gel, ki, seni aldadır o,Tanımır and içim ki, héç meni o.

ocalıb işlemir yein ki, başı.Onun ile dayanma sen yanaşı.

Noğulum, kişmişim, badamdır var,Gel, yé, doy, sen gédende de al apar.

Aldanıb hiyleye o, düşdü yére,Düşdüyü demde de o düşdü gire.

Doğru sandı béle yéke yalanı,Başı çekdi böyük, ağır belanı.

ışırırdı:- Kömek, kömek, ölürem!Kim var idi, déye: “Dayan, gelirem”?

AYINI ÖLDÜRMEMŞ DERSN SATMA

Bir méşede vardı yéke bir ayı,Yo{du onun héyverelikde tayı.




Vardı iki ovçu: Ékost, Alfére,Geldi méşe semtde ya{ın bin yére.

Söz ayıdan düşdü bu yérde yéne,

Başladılar vesfine, te’rifine.Söylediler ki, tayı yo{dur onun,Düşse ele iymeti yo{dur onun,

Ço{lu gédibdir buraya ovçular,Héç birine olmadı anca şikâr.

Kéçdi Ékost söyledi ki, biz onu,Bende salıb sındırarı boynunu.

Biz ikimiz or{marı ondan bilin,Öyle ki, siz ormusuz ondan yein.

Gétdiler onlar ikisi cengele,Ta uralar o ayıya bir tele.

Ço{ terefe étdiler orda güzer Görmediler o ayıdan bir eser.

Döndüler a{şamçağı ordan éve,Tapmadı o héyvanı efsus, déye.

Yéddi gün orda bu cüre aldılar,Her ne gerekdi danışıb aldılar.

Vérdi çörek év sahibi onlara,

Éyledi hörmet béle méhmanlara.Bağladılar ve’dile böyle erar.Éyleyerik bir gün onu biz şikâr,




Pul aları biz dersinden onun,Onda çatar bil ki, senin de pulun.

Bir defe de o méşeye gétdiler,

A{tarıb o héyvanı séyr étdiler.Çı{dı bu yandan ayı saldı haray,Ovçuların elbine çökdürdü vay.

Tutmadan, al vér éleyen ovçular,Gördü édibdir daha elden erar.

Görceyin o fil kimi bed héyvanı,Esdi canı, dondu damarda anı.

Alférenin düşdü elinden tüfeng,Bir çinara söyledi çı{ma gerek,

Birden Ékost deydi bu demde yére,Téz özünü vurdu ölümcüllüye.

Geldi ayı ba{dı ona, iyledi,Gördü danışmır, ölü ferz éyledi.

Durmadı artı, buradan gétdi o, Ne’re çekib onları terk étdi o;

Durdu Ékost, tutmuş onu derd em,Alfér’e de düşdü ağacdan bu dem.

Mes{ere ile dédi, söyle mene,

Geldi ayı bir ne danışdı sene?Vérdi Ékost böyle cavab durmadan:- Satmayın héç va{t derini soymadan.

DÜRRETÜ’L-MEALÎ ┬ ANIMA

Gül fesli gelib güler çemenzar,O{şar çiçeyi bu {oş havalar.Sübhün küleyi esir ferehle,




nce nefesinde bir sefa var.Bülbül yétişib vüsala bağda,Açmış néce dadlı maceralar.Efsus, yérin göründü {ali,

Éy ┬anim-i Dürret’ül Meali!Ağlar éleyibdir iştiyaın,Yandırdı bizi senin feraın.Derdile, elamle yoldaşı biz,Gelmez ne édek ki, bir sorağın,Hesretle hamı feğane geldik,aldı sinelerde odlu dağın.Efsus yérin göründü {ali,Éy ┬anim-i Dürret’ül Meali!!

Döndü yazımız acı {ezane,Soldurdu o gül üzü zemane.an oldu ciger senin eminle,Gözlerden olundu an revane.Efsus yérin göründü {ali,Éy ┬anim-i Dürret’ül Meali!!

ÂŞN HEDYYES

Éş üçün bir nefer günü ara,Yétdi Decle yanında dildara.Eline yétmemiş o taze çiçek.Başa bir gül suya ötürdü felek.Gözünü tikmiş idi yar çaya,Bilmeyir âşii gelir oraya.Mene layi dédi, gözel güldür,

Tutmağı ço{ héyf ki, müşküldür.Héyf olsun onu ki, çay aparır, Nezerimden menim ırıb, ğoparıb,Éşidib bu sözü cavan oğlan,Çaya atdandı durmadan ordan.Bir misal ız bilirdi kéçmişden.“Ya{şılığ éyle at suya onu sen”.steyirdi o, emden azad ola,Gül adıyla bu terz atdı suya.Dédi, gét hicr elinden ol azad.




oyma sen “bîvefa” menimçün ad.Ya{şılıla sene sebat vérdim,em elinden bu cür necat vérdim.Üzdü âşi balı kimi çayda,

Könlü éşile bir deniz boyda,Oldu o dumduru suya héyran,Dédi, ayrılmayım daha ondan.Gülü tutdu, tolazladı kenare,Ta ki, çatsın sévimli, nazlı yâra.Dédi, men gétdim, éy saçı sünbül,al o sahil, bu sen, bu da gül.

DERS O ┬ UMA HEVES

Şükür olsun o Tanrı {idmetineO{uma şövü be{ş édib o, mene.Gözüme nur vérib ba{am kitaba,Ordakı her cüre sual cavaba.Var başımda bu şövile reğbet,Üreyimde müellime hörmet.Atama sağlı éleyibdir eta,Sağ ala, ta menim heyanım ola.Anamı méhriban édib yaradan,Ki mene perveriş vére her an.Çalışır validéyilerim her günMeni dünyada be{tever görsün.Vurunam men bu dersile meşe,Düşmüşem bir béle gözel éşe.Deslerim ta ki, nâtemam oldu,Oynama da mene haram oldu,Boş işi saymaram heyatda şeref,

Va{tımı étmerem inan ki telef.T’E

Nüsret-i dövle ki, divan-i edaletde durar,Şé’rimin müzdünü vérmek nese te’{ire düşer.Yo{sa şahzade elile aradağ urdunu tek,Şé’rimin pulları da bendile zencire düşer?Veslinin ve’desidir ki, gécikir bir bu eder,Ayrıldı mı ki, hell olması tedire düşer?




Ya uran ayetidir ki, béle te’vil olunur,Ya müemmadır o ki, söhbete,tefsire düşer?ki dövlet arasında yéke bir iş kimidir,Meslehetler olunar, sorğuya, tedbire düşer.

Sözlerim belke uçu bir ala gelmiş nezere,Sile vechile onun te’miri te’sire düşer.rec, az söyle, “sen Allah” bu cüre sözleri sen,or{uram ki, uzanar, illete, tesire düşer.

***




MRZA MAHMUT GANZÂDE (Mirze Mahmud enizâde)

(1878 - 1935)Mirza Mahmut Ganizâde, 1878 yılında ran’ın Salmas şehrinde dünyaya

gelmiştir. Babasının adı Mirza Gani’dir.Genç yaşlarında, Kelkütte'de yayımlanan "Heblül Metin" gazetesinin

müdürü Seyid Cemaleddin Kâşanî ile dostluk kurmuştur. Zaman zaman bugazeteye makaleler yazmıştır. Kafkasya gezisinde Mirza Abdürrahim Talıbzâdeile tanışmış, onunla dostluk kurmuştur. Ganizâde bu geziden ran Azerbaycanı'nadöndükten sonra Urmiye şehrinde Türkçe "Feryâd" gazetesini çıkarmağa başlamıştır (1907).

Ganizâde, bir dizi gayet seviyeli ve açık düşünceli pek çok gazeteçıkarmakla birlikte devrin diğer gazetelerinde de yazmıştır. Ganizâde, 1910yılının sonlarında, Birinci Dünya Savaşı'nın arifesinde, Berlin'e gitmiştir. Oradahem muharrirlik faaliyetlerinde bulunmuş hem de bir dizi eser yayımlamıştır.Orada yayımladığı eserlerden, pantürkistlerin "Azerbaycan'ın Türk olması"iddialarına cevap olarak yayımladığı "Rövşen Bey'e Cavab" adlı eseri ilgiçekicidir.

Berlin Millî Kütüphanesi'nde uzun süre araştırmalar yapmış,Azerbaycan'ın tarihine ait kaynaklardan önemli kayıtlar elde etmiş ve bu konuda

bir ilmî eser yazma hazırlığına başlamıştır. Ne var ki, ömrü vefa etmemiştir.Yazar 1926 yılında Tebriz’e dönerek burada "Sehend" gazetesini

çıkarmaya başlamıştır. Almanca'dan birkaç kitabı bu cümleden Gogol'un "Şinel"adlı eserini Farsça'ya tercüme ederek "Sehend" gazetesinde yayımlamıştır.137

Mirza Mahmut Ganizâde, 21 Ocak 1935 yılında Tebriz'de ölmüştür. Mirza Mahmut Ganizâde’nin eserlerinden örnekler:138

TE ┬ EYYÜR

Azdım bu çölde, tapmayıram bir nişan, hanı?Héy a{tarışdayam, o müeddes mekân, hanı?!

O yol ki, biz o {atire bir {éyme açmışı,

137 A. g. e., s. 40.138 A. g. e., s. 41-43. Şiirler Balaş Azeroğlu tarafından tercüme edilmiştir.




Bir söyle, Allah éşine {éyme uran, hanı?

Bianeler yolunda ayadan düşen menem,Men gezdiyim o munisim, o méhriban, hanı?

Te’ne vurubdu héy mene ulduzlar her géce,Çekmir bu zülmet üstüne şemşiri dan, hanı?

Rehberlerim çekir meni sonsuz düzenliye,Tutmaz elimden ehl-i mürüvvet olan, hanı?

Efsaneler déyib mene, şerh éyleme nâha,Boş behse mende hövsele, imkân, ya can, hanı?

Zindan kimindi dünya bize, kimde var macal,Bir va{t tapıb da söyleye doğru yalan, hanı?

Ba{, sél misaldı hadiseler héy coşub a{ar,Ondan ya{a urtarmağa var mı aman, hanı?

Bir ölkede ki yo{du nicat tapmağa mecal,Mülk-i Edem’e tekce alıbdır güman, hanı?

HEYAT ve ÖLÜM HAINDA DÜŞÜNCELER

Nedi bu gördüyüm, {eyaldı béle?ara basmış meni? Ne hâldı béle?!Ulduz ulduz ba{ır felek nigaran,Müntezirdir ki, can vérir bu haçan!Belke bu gördüyüm o Pervin’dir?Tabutumda bu şam’ya misgindir.

Néce sessiz durub görün afa,Dinleyir o meni bu hâl ile ba{!Ölümüm amma ço{ mara getirir,Dünya bir şair oğlunu itirir...

Aya, ne oldu ki, görünmür o da?Belke, yol azmış o,alıb harada?Yér de, göy de sükûta dalmışdır,A{ı, bu âleme ne olmuşdur?!




anlı bir sehnedir tamam yér üzüSehne yo{, facie olubdu düzü...Bu sükût içre tekce bir ses var,Bir uş “He, He” déyib, odur o{uyar.139

elbimi parçalar bu ses de menim, Néşter almış kimi sızlar bedenim.Alar elden her i{tiyarımı o,Yu{umu, fikrimi, erarımı o,Dédim, éy uş, çekil de, dad éleme,Boş yére sen béle feryâd éleme.Başına alma gel bu dünyanı,Sen déyenler cahanda var mı? Hanı?!He bu viranede tapılmaz, inan,Ebedi göçmüş o, bu dünyadan.Yér üzü ahdı, bir de feryaddır,He özü yo{du, tekce o addır.ehr odu her terefde odlanmış,

Gücsüz insanların évi yanmış.Bir alov, an tutubdu yér üzünü,Harda he göstere biler özünü?!Çekil, efsanedi o sen déyen he?elbimi ateş içre ya{ma nâhe?Éy ulu zati eks éden, bir an,Meni gözle, gelib çatdım el’an.Bil ki, derghahına fean çatmaz,

Ne aman éyleyim, aman çatmaz,Gelirem, birce lehze gözle meni,Riyakârlı tutub bütün veteni.Üreyim odlanır elinden inan,or{ ki, bu odda sen de yanmayasan...Feleye çatmış olsa bir gün elim,

Éh, neler éylerem o dem, ne bilim!Éle ateş ya{aram göylerde,Yanar esrarını örtmüş perde,O yaşıl übbeni viran éderem,Men böyük ┬ali’e doğru kéderem.Alaram ordakı defter-elemi,

139 Efsaneye göre bir kuş vardır, gece sabaha kadar başını aşağı sarkıtarak “Hak, Hak” diye ötüyor veağzından bir damla kan geldikten sonra sakinleşiyor.




Vururam başına bir gürz kimi.Cıraram sirle dolu perdeni men,Çı{ar aşkâra o batinler hemen.Bu cahan {alı tamam vaif olar,

Perde ardında yo{imiş esrar.Bu ne ateşdi başımdan al{ar?Ya cehennem odu etrafı ya{ar?Bu néce ömrdi ki, men yaşarım,Derd elinden ola bilmem aram?Göz yaşımdır géce gündüz kömeyim,Yanır öz ateşime öz üreyim.Men néce {anıgâha şem oldum,Şem kimi göz yaşı tökdüm, soldum.Héç kesin elbi mene yanmadı, yo{,Kimse bu şö’leme odlanmadı, yo{!anlı göz yaşı a{ıtdım héy men,Etegim göz yaşıma oldu veten.ara tale, mene az uddur em,Éy dönük be{t, mene étme sitem.Éy {eyallar, çekilin dövremden,Yo{ olun, rahat olum belke de men,Taleyin adir eli evvelden,Be{timi ara yazıbdır déyesen.steremki, uyuyam men ebedîMeni yormuşdu heyatın derdi.Deli sövdalara meskendi serim,Şum fikirlerle alışmış cigerim,Besti, zehr ile dolubdur bu beden,urtarım “var” la “yo{”un derdinden.Gözlerim kâş kôr ola âlemde,Görmeyem dünya boğulmuş emde.

┬eberim olmaya bu varlıdan,Ta meni éyliye nefsim héyran.Bu heyata gelişim oldu eceb,Atam ile anam olmuşdu sebeb.Gelmeseydim ne olardı göresen?Bu gelişle neyi artırdım men?!Zerreyem bu böyük âlemde, inan, Ne olar zerre oparsa ondan?Be{timin güldüyü anlar kem olub,Ömrümün günleri anca em olub.




Bu heyatdan géder olsam bir gün,Onda rahat olaram belke bütün.

Néce de {oşdu o rahet âlem,Orda ne em, ne keder var, ne sitem.

Ne zaman ruh bu yazı candan uçar,ara torpa ebedî oynun açar,Men üçün sanki ana oynudu o,sterem téz et édem men bu yolu.Orda acizlere zülm olmur inan,Orda öz be{tine küsmür insan.ebr évim, oy téz olum méhmanın,Çekmeyim minnetin dövranın...***




MOLLA SMEL (MÜZNB)(1878-1943)

Molla smeli 1878 yılında Tahran yakınlarındaki Zencan şehrininKadıkendi'nde (Gazıkendi) dünyaya gelmiştir. Genellikle dinî şiirler yazmıştır. 1943yılında vefat etmiştir.140

Molla smelî'nin bir Türkçe gazeli:141

SÉKÂR ÉTMEK GEREK

Ferahem olmadı sehrada ger şikâr étmek,Gerekdi nöteni hezf éyleyib sékâr étmek.

Eger çé ves kéçib léyk nefz talibdir,Gerekdi esr zamanında bir nahar étmek,

Birisi niyyet-i sadile destemaz alma,Durub namazda kernuşi gerdgâr étmek.

Biri semavere od saldırıb nezafetle,Piyale içre suyi le’l-i abdar étmek.

Birisi méyl éleyib ekl ü şerebi péyderpéy,Gülâb ü neğli yârın başine nisar étmek.

Sena-yi He dua-yi şahenşah veti,Lüzumi vardı şüar étmek, intişar étmek.

┬ezan zamanı bu ran’ı taze nezmile,Veli He bacarur reşk-i nöbahar étmek.

***

140 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,s. 302.141 A. g. e. s. 303.




MEHMET AL SAFFET (Memmedeli Sefvet)(1878- ? )

Mehmet Ali Saffet 1878 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini

burada yapmıştır. Yüksek tahsilini Kum kentinde medresede tamamlamıştır. 1910yılında Tebriz’de oluşturulan “Maarif Encümeni”nin kuruculuğunu yapmıştır. Kırkyıldan fazla maarif işlerinde çalışmıştır.142

ran Türkleri’nin meşhur liderlerinden Şey Muhammet Hiyabanî’nin yakınarkadaşlarından birisi olan Mehmet Ali Saffet, Türkçe ve Farsça şiirlerle bir dizi ilmîeser yazmıştır. Eserlerinden bazıları şunlardır: “Mizanü’l-nsan” (nsanın Ölçüsü),“Menabéü’l-Hökm” (Hüküm Kaynakları), “Daniş ü Perveriş” (Eğitim ve Öğretim),“Bir Deste Gül”, "Hezar Yék Şair" (Bin Bir Şair), “Dastan-i Dustan”, “Divan-iSefvet”, “Göher-i Dânéş”, “┬arité-yi El-Füsus” 143

Büyük eğitimci Mehmet Ali Saffet, uzun süre Sovyetler Birliği ile kültürelilişki kuran “ran Cemiyeti”nin Tebriz şubesinin başkan yardımcısı ve bu derneğinedebiyat şubesinin başkanı olarak çalışmıştır.

Fikirlerini yüksek sesle söyleyen ve düşüncelerinde samimî olan Mehmet Ali

Saffet, ömrünün son yıllarında Muhammed Rıza Pehlevî’nin casusları tarafından çokrahatsız edilmiş ve sürekli takibe alınmıştır. Öldürüleceğini anlayan şair, Tebriz’iterketmiştir. Kum şehrine gitmiş ve ömrünün sonuna kadar orada kalmıştır. MezarıKum şehrindedir. Ölüm tarihi henüz tespit edilememiştir.144

Mehmet Ali Saffet’in şiirlerinden örnekler:145

142 A. g. e., s. 325.143 A. g. e., s. 325.144 Cenubî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 189.145 Cavad Heyet, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998.c. II, s. 325; Cenubî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 189-195.




YÂD ÉYLE

Ya meni gûşe-yi çéşminle, gözüm, yâd éyle,Ya esirem, meni bu éydiden azad éyle.

Hünerim méhr-ü vefadır, emeyim cövr-ü cefa,Éle insaf, bu sövdaya, meni şâd éyle.

Baver éyle ki, könül {anesidir Ke’be-yi He,Étme te{rib, çalış Ke’be’ni abad éyle.

Ne semer, naz édesen, ehl-i niyâze, gözelim,Mümkün olduca niyâz ehline imdâd éyle.

Dutalım vérdi tebiet sen üçün üdret-ü cah,Özünü {alımıza kim dédi cellad éyle?

Tûdenin nâle vü éşki sene ger zehmet olur,Çare yalnız budu, lağéyd, ona dad éyle.

Her ne eksen bu yeindir biçeceksen de onu,ndi könlüm ne de isterse, perizad, éyle.

ÉYLEREM

Her zaman ki, bülbül-i mehbusu men yâd éylerem,Ağlaram men hâlına, héy dâd bîdâd éylerem.

Gül olub {ar ile hemdem, gülşeni yâdlar tutub,Héy düşündükce bu hâlı, ah ü feryâd éylerem.

Néyleyim, imkân vére bir gün mene dövr-i zeman?Gör ne bu dünyaları hiddetle berbâd éylerem!




Görmürem bir kes vetençin ağlaya, emgin ola,Könlümü böyle em ile zar ü nâşâd éylerem.

Her gelen bir növ ile viran éder bu ölkeni,

Bir heyâ étmez, déyer: Men mülk ü âbâd éylerem!Yalnız onda könlümü emden {ilas étmek olar,Men ömür dünyasını onda ki, berbâd éylerem.

SES SALAR FERYADIMIZ

Éşdir anca bizim bu âlemi icâdımız,Éşdir dünya üzünde en böyük üstadımız.

Kim bizi yâd éyleyer, kimdir ba{an mehbuslara,Bir yana çı{maz bizim esla ki, âhu dadımız.

Ömrümüz girdaba düşmüş, er olur, yo{dur elâc,Kimden olsun böyle bir pis günde de, imdâdımız?

Şirinin uğrunda her kes canını éyler feda,or{maz öz sevdası uğrunda bizim Ferhad’ımız.

Kim ki, kéçti él yolunda öz canından sidile,Bildiyin étsin dédi, üşşaa istibdadımız.

Sefvet’in elbinde çağlar intiamın sélleri,Ses salar tufan kimi dünyalara feryadımız!

CANA GELDM

Ne éş olaydı, ne âşi, ne dil, ne dilber olaydı, Ne gül olaydı, ne bülbül, ne méy, ne sağer olaydı.

Ne hüsn-i ruy, ne ahu kimi ba{an gözler, Ne zülm olaydı, ne kakil, ne mişk ü enber olaydı.

Ne bağ olaydı, ne sehn-i çemen, ne ab-i revan, Ne saz olaydı, ne avaz-i şûr ü şüşter olaydı.

Ne vesl olaydı, ne cansuz olan feğarın odu,




Ne ceng olaydı, ne islah-i cengperver olaydı.

Ne hirs ü az, ne faşizm olaydı, ne nesizm, Ne behrü berrü ne kanun-i fitne olaydı

Ne kapital, ne sosyal olaydı, ne ... Ne fer olaydı, ne servet, ne zer, ne zerger olaydı.

Ne hökm olaydı, ne hakim, ne edl olaydı, ne zur, Ne arer, ne reiyyet, ne ser, ne server olaydı.

Ne cahan-i cehennem nişan, ne {ilet-i âdem, Ne hur olaydı, ne ılman, ne ab-i kövser olaydı.

Ne âşina ve ne sûretde méhriban düşmen, Ne sid-ü Sefvet’e doğru yalançı rehber olaydı.

HEYATIN GELŞ

Könül vüsal dilerse fera-i yâr gelir,Ki, ayrılı ne kimi gelse dilfikâr gelir.

Ğubar {atirimi göz yaşımla pâk édirem,Havada hemnem eger olmaya ğubar gelir.

Reib nalemi görcek tehemmül éyle dédi,Mehebbet ehline feryad-ü dad âr gelir.

Merama yétmeye âşi gerekdi sebr étsin,Eline gül derenin gâh olar ki, {ar gelir,

Déyir-i bülbül-i nalana bağban, gördüm:Kéçer zeman-i {ezan, mövsim-i bahar gelir.

Yéter nihayete hicrin ara günü, éy dil,Sı{ılma, şam kéçer, sübh olar, nahar gelir.

Dédim ki, doğurdu gâh yay gelir, gehi ış olur,Veli, ne gelse bu dünyada nâküvar gelir.

Ezel günü bu évin kec oyubla iblesini,




Hemişe ke’bé-yi mesuddan kenar gelir.

Déyilse neşe vü zöve “heyat” dünyada,Menim heyatım ecebdir ki, mergbar gelir.

ZEMANIN GÖSTERŞ

Hegu olan inşane-yi tir-i cefayımış,Yansın dilim ki, öz başıma bir belayımış.

Bildim ki, kimiya-yi seadet démek nedir,ksir söyledikleri sid ü sefayımış.

Her éybi, her ebaheti, her {ubs tinetiSitr éyleyen feet bu cahanda cinayımış.

┬adimlerin teracüm-i ehvalı gösterir,Zaten bu mülk-ü millete {idmet {etayımış.

Ta görmeyem cinayet édenler iyafesin,Evvel ölümdü çaresi, son inzivayımış.

Bu féyzi rehnuma-yi terietden almışam,Sehn-i sefa dédikleri matemserayımış.

Gûya tebietin de bu {iletde mesedi,Me{lua büsbütün ğem ü renc ü enayımış.

Sefvet, melal {atirime çaresaz yo{,Dil ehli her zaman arasan bînevayımış.

ACI BR HEETÂdem övladı üçün cah gerek,Kim déyir, ömrü uzunu ah gerek?

Héye lazımdır ona fezl ü kemal,Ta ona véyl adına çah gerek.

Varlı derbar urur her biri başa-başa,Déyiri her işe büngah gerek.




Yo{sulun her eder olsa hüneri,O eder üssé-yi çangah gerek.

Füeranın bu saya olsa işi,Onlara yar ü heva{ah gerek.

Varlı herçend ola mest ü {umar,Elile huşa gele gâh gerek.

OLALI

Bir ömürdür sene éy yâr paybend olalı.Könül o zülf-i siyaha elâemend olalı.

Düşübdür ârif ü âmi dalınca sâye kimi,Cahanda kim bu eder séyd édib kemend olalı.

Senin elem röv-i hüsnünde birdil-i azad,nanmıram tapıla böyle dilpesend olalı.

Görülmeyib ola şahüd şekerde şirinlik,Lebin helaveti tek i{tira-i end olalı.

Lebinde ğüdret-i sa’ya ailem, amma,Meriz-i éşine yo{ féyzi derdmend olalı.

Sipah-i hüsnüne héyhat çéşmi ze{m olmaz,Yeindir mene {alın ona sepend olalı.

eminden sefvete her em yétişdi sebr étdi.

Elel{usus ki eğyare riş{end olalı.NE EDER TAB OLSUN

Ne eder bu dil-i zarımda sebr ü tab olsun?Gel éy gözel ki, şeb-i sel{ mahtab olsun.

Gel éy sitaré-yi be{tim, {ilas olum ğemden,Tülul-i sübh ümidile feth-i bab olsun.




Gel éy nigâr ki, kâmım da zehridir sensiz,Egerçi ab-i heyat olmasın, şerab olsun.

Géceni sübhe kimi ağlaram ferağında,

Mehaldır ki, gözüm âşina-yi {ab olsun.Esir-i zülf olalı, men ki {aneberduşam,O {anegâhı, ilahi, görüm {erab olsun

Egerçi {oşdur éde kibr ü naz yâr, veli.Selah odur arada mü{teser hésab olsun.

Déyil bu bazi-yi şetrenc, éşdir Sefvet.umar-i éşe gerek dövre-yi şebab olsun.

YÂR YÂRIM OLA

Édim ne çare, ilahî, ki, yâr yarım ola,Reibe ta sebeb-i izzü ifti{arım ola.

Fera-i yâr {ezan éyleyib baharı mene,Meger o gül üzü görmek menim baharım ola.

Nolur ki, canımı canana éyleyem tedim,Elimde tar-i ser-i zülf-i yâr tarım ola.

Dédim ürekdeki gizlin sözümü dildara,Ümid var, o beyanım selah-i kârım ola.

Nolur nigârım éde naz, men niyaz, veliAyağına üzümü ğoyma i{tiyarım ola.

Nolur ki, canımı canana éyleyem tedim,Ki sebt sefhé-yi tari{e yadigârım ola.

Bu şerh-i hâlımı eşkimle yazmışam, Sefvet,Ki ebrim üste menim lövhé-yi mezarım ola.

YÂR OLA- GÜLZAR OLA




┬oşdur, éy dil, mövsim-i gül yâr ola, gülzar ola,Bade nuşanuş ola, avaz olursa, tar ola.

Sübh ola, nermek nesim-i sübh mişk efşan ola,

Nem nemi baran, gülüstan içre gövherbar ola.Dilgüşa olmaz gül-i dil ehl-i ürfana meger,etré-yi eşk âşina-yi sefhé-yi rû{sar ola.

Sinede {oşdur yana dil, şem’ tek şö’le çeke,Yandıra etrafda her gune {es, ya {ar ola.

Hövzé-yi eshab-i me’ni, mehfel-i erbab-i dil,Bezm-i işret olmaz illa, ğem ola, ğem{ar ola.

Her neden {oşdur mehebbet ehline söhbet, veli,Ehl-i dil bezminde derd-i dil gerek göftar ola.

Dil adı böhtandır éşin derdi olmasa,Karger adı déyilmez bir kese ta kâr ola.

Derd-i dil, éş insana me{sus, çekinme éşden,Dîdé-yi dilber olur dilkeş eger bîmar ola,

Kimse nâmus u şeref ister, vetendir, öhdedar,Olmaram laéyd, Sefvet, menzilim ger dar ola.

HERKESN ÖZ ARZUSU VAR

Ömr éyledikce séyr éyledim bu cahanı men,Gül deymemiş baharda gördüm {ezanı men.

Bu me’bedin ezelde oyub iblesini kec,Me’zur dutmaram bu işe asimanı men.

Haşa ki, derd-i éşimi gizli tutam, veli.Canan ölürse mayilem ölsün bu can-i men.

Var i{tilaf müşirimiz ol şéy{ilen menim,Ol cennet ister, Azerî abadekânı men.




nsanlar içre var veteni sévmeyen ola?Ya tek menem ki, ço{ sévirem {animanı men.

Ekdim könülde to{munu méhr-ü mehebbetin,

Yazsam yein kitab olu, bu dasitanı men.Vérdi ne gül, ne méyve, nihal-i mehebbetim,Yüzlerce éyledim bu acı imtehanı men.

Yâreb, gerekdir âşi olan rence tuş ola,Ya hetmdir ki, tekce göréydim cefanı men.

Éy éş, sen nesen, ne gözelsen ki, ğemlerin,Müştaı görmüşem, ham ü pir ü cevanı men.

Sözsüz, ürekde herkesin öz arizusu var,Mence, budur görem gül açıb âşiyanı men.

BAŒI’DAN AYRILARKEN

Geldi ziyarete seni, éy {ak, övladın,ller boyunca canıma üvvet vérib adın.

Odlar yığıncağı yérin altında sendedir,Yo{sa sebeb odur ki, soyularda solmadın.

Éy şa’n ü şöhreti dutan afaı serbeser,Éy ehreman doğan ana, éy mehriban adın,

Şen al, gözel yaşa, analar yurdu éy veten,Zillet kemendine özünü çünki salmadın.

Düşmenler ölkesinde esir perçemin senin,aytarmağa faşizm élin avare almadın.

Tari{ sehifesinde yazılmış feziletin,Fe{rimdi bu ki, onları tapdın, unutmadın.

Urfana doğru élm ü temeddün yolun dutub,Derk éyledin de me’rifetin lezzetin, dadın,




Açdın seadetin yolunu {eline bu gün,Gördüm seni ki, bir géce olsun da yatmadın.

MRZE CELL NAMINA

Mühit-i cehlden insanları ürfana söv étmek,Olur mümkün zekâdan, olsa elde meş’el-i fitret.

Seadet {idmet-i milletdir, anca kimse isterse,Zeferyab olmağa lazımdır olsun hümmet ü ğéyret.

Néce bever olur binaya nâbina ola rehber.146 Gerek irşad üçün ayine olsun suret ü siret.

Meger her tifl-i ebced{an olur mu Molla Nesreddin.elemi perçem-i hürriyyet olmuş, defteri fikret,

Vetene âşi-i şéyda celilüledr olan Molla,147 Yaşasın hörmeti dünya durunca, men alım ibret.

Kéçenler yadına eşkim gözümden çéşme tek a{dı,Gelenlerde menim halım feğet te’sir édib héyret.

***

146 Nasıl inanılır, gözü görene kör insan kılavuzluk etsin? Bu mısrada akılsız birisinin akıllı birisinin başına amir yapılması tenkit ediliyor.147 Bu mısrada “Molla Nesreddin”’in adına yani Nasrettin Hoca’nın adına saygı ifade ediliyor.




ŞEYH AHMET DÂVERÎ

Ahmet Dâverî, Türk Dünyası’nın en vefâlı ve en fedâkâr bölgelerinden birisiolan Hemedan’ın Deregez ilçesinin Ayınabad köyünde dünyaya gelmiştir. Hemedanve Deregez bölgesi farklılık arzeden bir bölgedir.

Büyük bir talihsizlik eseri olarak, iki Türk devleti arasında geçen ÇaldıranSavaşı’ndan sonra, Safevî Türk Devleti’nin hakanı Şah smail, Osmanlı Türk Devletihakanı Sultan Yavuz Selim Han’ın önünden çekilince, Hemedan’ın Deregez muhitinesığınmıştır. Bütün köy, kent ve ilçelerinin tamamı Türklerle meskûn olan bu bölge,Türk Hakanı Şah smail’i bir annenin evlâdını bağrına bastığı gibi korumuştur. DünyaTürklüğü belki de büyük bir felâketten korunmuştur.

Ahmet Dâverî, ilk okulu Hemedan’da “Fransavîler Medresesi”nde okumuştur.Daha sonra ilâhîyât üzere öğrenim görmüştür. Arapça, Farsça, Fransızca ve Türkçeyimükemmel bir şekilde öğrenmiştir.

yi bir ilim adamı olan Ahmet Dâverî aynı zamanda iyi bir şairdir.Dâverî, halkının meseleleriyle yakından ilgilenmiştir. Deregez’in köylerinden

birisi olan Karlık’ta karşılaştığı bir haksızlığı, Tahran yönetimine bildirmesi ŞeyhAhmet Dâverî’nin bu yönünü gösteren iyi bir örnektir. Dâverî, Hicrî-Şemsî 1306(Milâdî: 1927) yılında Karlık köyünde fakir ailelerin erkeklerini genç ihtiyar demeden askere götürüp, 15 yaşından 40-50 yaşına kadar asker yaptklarını, zengin venüfuzlu ailelerin çocuklarını ise askerden muaf tuttuklarını öğrenir. Bu konuyumanzum bir mektup hâlinde Tahran yönetimine yazar. Dâverî’nin bu mektubu üzerineDeregez bölgesinde uygulanan bu haksızlık Tahran yönetimi tarafından ortadankaldırılır.

Hayatı hakkında fazla bilgimiz olmayan Şeyh Ahmet Dâverî’nin, bu olayadayanarak, XX. yüzyılın başlarında yaşadığını söyleyebiliriz.

Şeyh Ahmet Dâverî, şiirlerini genellikle Türkçe yazmıştır.148 Şeyh Ahmet Dâverî’nin şiirlerinden örnekler:149

NE OLURDU

Nolaydı kâş menimle, nigâr ola, ne olurdu?O yâr mehveş ve gülzâr, ola, ne olurdu?

148 Ali Kemalî, “Dâverî”, Varlı Dergisi, Mayıs-1982, Téhran, Sayı: 36, s. 67-73.149 A. g. e. s. 70.




Şeb firag mebdel olaydı rûz-ı visâleMenimçi {eld birin rüzgâr ola ne olurdu?

Olaydı meclisimiz da{i {âlî ez ağyâr Ki men olaydım ve bir de o yâr ola ne olurdu?

Cemâli cilvelenib bizim şem-i mehfel olanda,O şem’e, âşı pervane var ola, ne olurdu?

Dolandıranda o âhu ba{ışlı nergis mestin,O terefe, ba{maa gözler {umar ola ne olurdu?

Alaydı cânımı ey kâş, bir nigâh ilen a{ır,Ona zuğmezeye cânım şikâr ola, ne olurdu?

Nolaydı yâr menimle da{i déyeydi güleydi,Reib hesretilen intizâr ola, ne olurdu?

Néce reibimi dildâr ile görende yanardım,O da boyanmaa men tek düçar ola ne olurdu?

Onu görende ne bîi{tiyâr olurdum men,O da, meni göre bîi{tiyar ola, ne olurdu?

Görüb zemaneni bu nehv “Dâverî” söyler,Bu rüzgârda bir é’tibar ola, ne olurdu?




MU ┬ AMMES

Pozgun elbim tutulmadan baz olmaz,Ömrüm kéçdi, bahar olmaz, yaz olmaz,

Menim yârım menimle demsâz olmazÉy bîvefâ bil bu eder nâz olmaz,Endâze var, béyhûde pervâz olmaz.

Men bilmedim sévdim sen tek maralı,Séyyad idim, séyd olmuşam yaralı,Héç démiren menim yârım haralı?Éy bîvefâ bil bu eder nâz olmaz,Endâze var, béyhûde pervâz olmaz.

Bir bülbülem, éşin salıbdır dilden,Ayrılmışam sen tek cemâli gülden,Zülf-i siyahın bac alır sünbülden,Éy bîvefâ bil bu eder nâz olmazEndâze var, béyhûde pervâz olmaz.

aşlar hilâl ü gözlerin şehladır,Géddin senuber tek gözel re’nadır,elbim sene éy mah rû şéydadır,Éy bîvefâ bil bu eder nâz olmaz,Endâze var, béyhûde pervâz olmaz.

Şem’ cemâlive menem pervane,Yandırmışan elbim nar-ı hicrâne,Éşinden oldum valeh ü dîvane,Éy bîvefâ bil bu eder nâz olmaz,Endâze var, béyhûde pervâz olmaz.

Men “Pür-Dâver” tek gellem nevâye,Bél bağladı senin tek bîvefaye,Müjgânların meni salıb belaye,Éy bîvefâ bil bu eder nâz olmaz,Endâze var, béyhûde pervâz olmaz.***




MOLLA ABBAS ZÜNUZÎ(1880?-1945?)

Abbas Zünuzî 1880 (?) yılında ran’da, Zünuz kasabasında dünyaya gelmiş ve

orada yaşamıştır. Doğum ve ölüm tarihi kesin belli değildir.Şiirlerinde köylü ve işçilerin hayatını konu etmiştir. Ayrıca devrinyöneticilerini sürekli tenkit etmiştir. Bu sebeple de sürekli ran idarecilerinin baskısıyla karşı karşıya kalmıştır. Hatta onların baskısından kurtulmak için eviniterkederek uzak ve gizli yerlerde yaşamıştır.

Zünuzî, kinci Dünya Muharebesi yıllarında (1945?) 65 yaşlarında vefatetmiştir.150

Molla Abbas Zünuzî’nin ran yöneticileri için yazdığı meşhur “┬ermen”(Harman) şiiri:

┬ ERMEN

Yâran, meni getirmiş tenge belâ-yi {ermen,

Bir yan em-i zemane, bir yan bela-yi {ermen.Meşhurdur ki, birenc âlemde genc olmaz.Bu remzi bilmeyen kes hem nü{tesenc olmaz?Bes hikmet ile rencin mehsulu genc olmaz?Men renc çekdim, a{ır gördüm cefa-yi {ermen.

Düşdü belaya başım, çekdim ne edr zillet,Üç ay tamam aldım ehl-i eyala hesret.Éy bineva reiyyet, çekme belâ eziyyet,Menden sene vesiyyet: Étme bina-yi {ermen.

150 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 282.




Bir kendde, bârilâha, sekkiz mübaşir olmaz,Bir cemdek üste sekkiz ac it müaşir olmaz.Bey, {an bulara hakim, malik de aşir olmaz,man ü din véribler bunlar bera-yı {ermen.

Hezret çı{anda, kövşen dönmüşdü Kerbela’ya,Biçâre rencberler vermiş seda sedaya. ┬ermende yalvarırdı ol Şimr-i bîheyâyaYérden göye çı{ırdı herden seda-yi {ermen.

Çün {ermeni ehate etmişdi bu ömerler,Gûya ki, {éymegâhı éylüb ehate leşker,Od tutdu {éymeler tek {ermendeki küleşler,Gétsin, évinde rencber ursun eza-yi {ermen.

Erbaba bir déyen yo{: "Bunlar ne maceradır?Biz bînevaya a{ır bu zülm ne revadır?Gel bir Zünuz içine, gör ne ┬uda ┬uda’dır,Bir {ermene ötürdün sekkiz supa-yi {ermen!

Verdin icare kendin dörd il bu ovmi dûna,Bu sal-i evvelindi, olsun sene nümune.Dördüncü il görersen kendin bir özge güne,Zaré'lerin temamen olmuş geda-yi {ermen".

Bir {ermenim var idi, verdim yéle, sovurdum,Övladımı cem éylib bir ponza et ovurdum,ıldım namaz-ı hacet, üz ibleye çévirdim,Ehd éyledim ki, étmim bundan seba-yi {ermen.

***




CEBBAR ASKERZÂDE BAĞÇABAN (Cabbar Esgerdzâde Bağçaban)

(1885-1969)Bağçaban lakabı ile meşhur olan Mirza Cebbar Askerzâde, 1885 yılında

Urmiye şehrinde kültürlü bir ailede dünyaya gelmiştir. Ömrünün baharını eğitim veöğretimle geçiren Bağçaban, yalnız ran Türkleri ve Azerbaycan’da değil bütünKafkasya’da hatta bütün Yakın Doğu’da meşhur olmuştur. O, bir müddet CelilMemmedguluzâde’nin başkanlığında yayımlanan meşhur “Molla Nesreddin”gazetesinde güldürü türünde şiirler yazmış sonra Revan’a giderek orada “Léylek” adlımizah gazetesini çıkarmaya başlamıştır.

1920 yılında ran Azerbaycanı’nın Merend şehrine giderek orada “Ehmedî”okulunda öğretmenliğe başlamıştır. yi bir eğitimci olan Bağçaban daha sonraTebriz’e tayin edilmiştir. O, Tebriz’de “Danéş” adlı okulda öğretmenlik yapmıştır.

Tebriz Millî Eğitim Şubesi tarafından Mirza Cebbar Askerzâde’nin eğitimmetodu incelenmiş ve küçük çocukların terbiyesi sahasında onun tecrübelerindenfaydalanılmıştır. Nihayet 1923 yılında Bağçaban’nın rehberliği ile ilk defa olarakTebriz’de Anaokulu (Uşalar Ba{çası) açılmış ve bu münasebetle O, Bağçabanlakabını almıştır.

Tebriz halkının tamamı Bağçaban’ı takdir etmiş, onun çalışmalarınıdestekleyip alkışlamıştır.

1925 yılında Tebriz’de “Müellimler ttifakı"nı kurarak öğretmenlerin haklarınısavunmuştur. O, halkın eğitimi için çok önemli bir kurum olan tiyatro ve aktör heyetioluşturarak, muntazam bir şekilde, tiyatro eserlerini sahnelemeye başlamıştır. Halka bu yolla da hizmet etmeye çalışmıştır.

1928 yılında ran Azerbaycanı’na, Dr. Muhsinî adında, Türk düşmanı, hain birisi Millî Eğitim Müdürü olarak tayin edilmiştir. Muhsinî, Türkçe kitapları toplatıpyaktırmış ve hürriyetçi, vatanperver insanları Millî Eğitim’den uzaklaştırmıştır.

ran Türk halkının sadık ve gönüllü hizmetçisi olan Mirza Cebbar Bağçaban

da Muhsinî’nin gazabına uğramıştır. Muhsinî, Mirza Cebbar Askerzâde’nin görevineson vermiş ve onun “Uşalar Ba{çası"nı (Anaokulunu) da kapatmıştır.Bağçaban eski dostu Ebülgasım Füyûzat’ın teşviki ile Şiraz’a giderek,

“Uşalar Ba{çası”nı orada kurmuştur. Şirazlılar ondan çok memnun kalmışlar ve onahürmeten okula “Bağçaban” adını vermişlerdir.

Bağçaban, 1933 yılında Tahran’da “Kârlar ve Lallar” (Sağırlar ve Dilsizler)için bir okul açmıştır. Hatta 1935 yılında sağırlar ve dilsizlerin işitmesi için bir cihaz bile icat etmiştir. Bununla da birçok özürlü insanı topluma kazandırmıştır.

Bağçaban, 1942 yılında Millî Eğitim Bakanlığı tarafından genç öğretmenlereyeni eğitim sistemini öğretmek için görevlendirilmiştir. Fakat malûm karanlık güçler




onun bu çalışmalarını da engellemiştir.Mirza Cebbar Askerzâde’nin bir önemli hizmeti de 1943 yılında Tahran’da,

öğretmenlerin haklarını ve eğitim sisteminin noksanlıklarını konu alan “Zeban” adlıdergiyi yayımlamasıdır. Bütün eyaletlerde okunan bu dergi çok büyük kabul

görmüştür.Mirza Cebbar Askerzâde Bağçaban, 1969 yılında Tahran’da vefat etmiştir.151 Cebbar Askerzâde Bağçaban'ın şiirlerinden örnekler:152

IZILLI YARPA YA ┬ UD ZEKÂLI ENVER

-Mektebli Balalar üçün (Öğrenciler çin) -

Sabah oldu banladılar {oruzlar,O{udu bağçada bülbüller, uşlar,Güneş çı{dı ışılandı bağçalar Cığıllaşıb uçuşdular serçeler.

Çoban sürdü oyunları otlağa,uzular meleyib, dırmandı dağa.Méhriban analar sévib o{şuyur Bu növ ile cocuları ayıldır:Sübh açılıb, can oğlum,Ayıl uyudan, oğlum,O{ur uşlar, bülbüller,Açıb bağçada güller,Yaşıllaşıb sünbüller.Sübh açılıb, can oğlumAyıl uyudan, oğlum.Heyetde var gözel su,El üzünü temiz yu.Besdir, oğul, bu uyu,Sübh açılıb, can oğlum,Ayıl uyudan, oğlum.

Dur, çayını içkilen,Formaların géykilen,

151 A. g. e., s. 131.152 A. g. e. s. 131-159.




Mektebe téz gétgilen,Sübh açılıb, can oğlum,Ayıl uyudan, oğlum.

O{umağa heves vér,Dersini éle ezber.Müellimin inciler,Sübh açılıb, can oğlum,Ayıl uyudan, oğlum.

O{umağa méyl éleyen cocular Anaların çağırcağın téz durar.Géder, yuyar el üzünü tertemiz,Olar ana yanında o, ço{ eziz.Heyeti, bağçanı dolanar, gezer Çiçek derib, kesaleti mehv éder.Bir iki istekan çay içib durar,Divardakı saata bir yol ba{ar.Ba{ar ki, var hele bir yarım saat,Mektebin va{tına... eyleşer rahat.Açar kitabını bir de ezberler,Dersi ezber, hesabı hazır éder.Bir de ba{ar, az alıbdır va{tına,Yığar bir bir kitabı çantasına.Géde géde derslerini zikréder,Üreyinde bu sözleri fikréder:“Dersim revandır menim,Béş vérecek müellim,Daha menim ne emim?Dersime étdim diet,Olmacağam {ecâlet.

Yazılarım görünce,Ehsen déyecek {âce.Olacağam baş uca,Dersime étdim diet,Olmacağam {ecâlet.

Çetin ola, ya asan,Dersimi ıllam revan.Daha gözel o bundan,Dersime étdim diet,




Olmacağam {ecâlet.

Şuurlu cocular ha béle olar.Yazısını, dersini hazır ılar.

Enver adlı birce cocu var imiş,O{umaa ço{ da heveskâr imiş.Her zaman dersini hazır édermiş,Mektebe va{tında, érken gédermiş,Savaşanlı, şululu bilmez idi,Vél vél bazar-küçeni gezmez idi.Müellimi onu her va{t séverdi,Ona defter, elem be{şiş éderdi.Dersinde her zaman béşler alarmış,Müellimi ondan razı alarmış.Yoldaşları çı{anda oynamağa,Bu, çekilib durardı bir ırağa.Dersini o{uyub éderdi revan,oymazdı dersinde ala bir nösan.

Yoldaşları oynayardı, açardı,Yı{ardı birbirin, toza bulardı,nciderdi birbirini her zamanÜz gözleri cızı cızı a{ar an.Yoldaşları buna teklif éderdi,Onlar ile oynamağı déyerdi.Cavabında Enver déyerdi, amma:- “Bu növi le oynamalı nedir ya?açırsınız, düşürsünüz torpağa;Batırsınız béle suya, palçığa.

Neçin gédib, açıb, çırpışa?

Geliniz bir dersimizden behs aça,Lâzımdır ki, édek dersleri revan,Bu gün, sabah gelir vet-i imtahan”.Yoldaşları buna ba{ırdı, gâh gâh,Tehir édib, gülerdiler âh, âh, âh.Yığışırdı hamı şakird bir yére,Bu sözleri déyirdiler Enver’e:“Enver’e ba{, Enver’e,aşı kömürden ere.Huşun vérib derslere,




Yazın adın deftere.Enver, Enver, can Enver,Oyundan or{an Enver Gelin bizler oynaya,

Birbirimizi yı{a.Bu sözleri söyleyib,Oyan bu yana aça.Enver Enver can Enver,Oyundan or{an Enver”.Enver ba{ıb onlara,Yazı labüd alırdı.Bu da çepik çalırdı,Onlara ses salırdı:“Uşa, uşa, can uşa,Gelir imtahan uşa.Mene riş{end153 édersiniz,Béle atılıb düşersiniz,

Sözümü sonra bilersiniz,Onda başa düşersiniz.Uşa, uşa, can uşa,Gelir imtahan uşa”.

Müellim zeng çaldı, doldu otalar,Her kes gelib öz yerin de otdular.Müellim onları séver o{şuyar,Derslerinden bir bir onlardan sorar.Be’zileri az az cevab vérerdi;Bilmeyenler ba{ıb gözün döyerdi.Her bi söz ki, soruşardı Enver’den,Cavab alıb söyleyerdi: Ço{ ehsen.Ezber ders olaydı, yainki hésab,

Enver duru{mayıb, vérerdi cavab.Müellim onlara étdi nesihet,Dédi: “- Cocularım, eyleyin himmet.Zihinli şakirdler emek itirmez.Müellim héç va{t {ecalet étmez.Görürsünüz néce ezizdir Enver?

153 Riş≈end: Alay.




Sebeb odur ki, dersi ezber éder.Dersinizi tekrar éleyin ezber;apanaca bir heftecik mektebler.Altı günden sonra başlar imtahan,

Bacardıca édin dersleri revan.Haydı, gédin! Allah emanetinde,Béş gün sonra gelersiniz va{tında”.Müellim urtardı ta bu kelâmı,Gétdi çolu cocu oradan hamı.Bu çocular çı{dılar ta küçeye;Daş atdılar faytoncuya, südçüyeDolaşdılar yolda gelib gédene,Söyüb, açıb, oldular herze çene.Évlerine gédib étdiler şu{lu,aldırdılar çığır, bağır, ışırı.Ana, bacıları çekdiler feryad,Bunların elinden élediler dad.Günde bir oşulub gétdiler bağa,Dırmaşdılar bu tepeye, o dağa;Dağ başında deste ile, cöv ileBu sözleri o{udular şöv ile:“Geliniz gédek gezmeye,ırğı kimi süzmeye.Bu göllere girelim,Balı kimi üzmeye.

Neye lazım imtahan,oy, biz ola péşiman.

Bağı, dağı séyrédek,Bağçalarda gül derek.Béynimiz lap araldı,

Dersi niye fikrédek. Neye lazım imtahan,oy biz ola péşiman.

Oynuyalım gizlenpaçHaydı geldim, durma, aç!Bu pisdirse oynayaHamı “Papa aldı aç.”

Neye lazım imtahan?oy biz ola péşiman.




Ondan sonra oynaya,Atılın, başma yırtılsın,Debbağda gön var hele,

Başmağ tiken sağ olsun. Neye lazım imtahan?oy biz ola péşiman.Lezzet budur, yoldaşlar,Kéf éleyin, ardaşlar.

Héç birimiz gétmerik,O va{ta ki, ders başlar. Neye lazım imtahan?oy biz ola péşiman.

Bunlar uyuşdular éyle hevese,Bir gün böyle ba{madılar héç derse.Enver o günden ki, geldi mektebden,El çekmedi dersi ezberlemekden.Anasına her va{t étdi itaet,Bacısına her va{t étdi mehebbet.Küçeye çı{mayıb, savaşmaz idi. Nâdinc uşalara yanaşmaz idi.Olduca her kese hörmet éderdi,Gezib, gelib dersi ezber éderdi.Altı günde her bir işi sazladı:Hesabını, dersini hazırladı,Öyle ki imtahan va{tı yétişdi,Altı gün kéçmişdi mektebe gétdi.Gelmişdi mektebe ekâbir, e’yan,Müdir, müellimler vet-i imtahan.

Gelib bir bir yığıldılar şakirdler,Her kes öz yerinde otdu bir be bir.Müellim başladı imtahanını,Esme tutdu uşaların canını:Her kesin ki, desi elet almışdı,Saralmışdı, baş aşağı salmışdı.Müellim soruşara éderdi {itab,Zirek uşağlar téz vérerdi cavab.

Müellimler danışdırdı Enver’i,




Gördüler ki, revandır her dersleri.Onu e’yan, eşraf édirdi alış,Her bir derse imtahanda aldı béş:Be{şiş étdi ona eşraf ü e’yan

Yazı destgahına lâzım zadlardan.Enver bu növ ile ki, alışlandı;Tenbel cocular da ba{ıb utandı.Enver tutdu yoldaşlara üzünü,Onlara söyledi iş bu sözünü:“Men ki, size déyirdim,

Nesihet éleyirdim,Bu günleri bilirdim,Dersinizi o{uyun,Sonra {ecil olmuyun.

Siz atılıb düşerdiniz,Mene ba{ıb gülerdiniz,Bu sözleri déyerdiniz;“Sözlerine uymuyun!Deli olub oymuyun!”

Bu sözleri böyükler Éle ki éşitdiler,Kéçen işi bildiler,Hamı birden dédiler:“Sağ ol zekâlı Enver,Var ol zekâlı Enver”.Buyurdular uşalar,Aya üste durdular,

Bir ağızdan her ne var

Déyib çepik çaldılar:“Sağ ol zekâlı Enver,Var ol zekâlı Enver”.

Biz evvelden bilmirdik,Sene ba{ıb gülürdük,

Nâha töhmet édirdik.ndi anladı bildik.Sağ ol zekâlı Enver,Var ol zekâlı Enver.




Yaşa Enver, ço{ yaşa,O{un deymesin daşa.Tofi vérsin Tanrımız,Tahsilin çatsın başa.

Sağ ol, zekâlı Enver,Var ol zekâlı Enver”.

Müellimler étdiler Uşaları müre{{es.Géde géde hamısıBir yérde vurdular ses:“Sağ ol, zekâlı Enver.Var ol zekâlı Enver”.

Enver öpdü {âcesinin elinden, ┬eyir dua aldı müelliminden.Özü kimi zireklerden béş nefer Müellime {udahafiz étdiler,Évlerine gétdiler şad ü {endan,Müjdeler aldılar atalarından,zn aldılar, seyâhete gétdiler,Çemen çiçekli bir bağa yétdiler.Bulalar aynayıb, sular a{ırdı,Çiçekler bunlara mat mat ba{ırdı.Ağaclar birbirin alıb oynuna,ol salıblar birbirinin boynuna.Ceh ceh vurub ötüşürler bülbüller,Gülüşürler çiçekler, onçeli güller.

Şu âleme bunlar étdi tamaşa,Düzüldüler bunlar cüft, oşa oşa.

uşlar getdi bunları ta hevese;Bu sözleri oşdu bunlar ses sese:“Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

┬oş gelibdir size bu güller,Süsenler, çiçekler, sünbüller,Bu dağlar, dereler, méşeler,Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.




Be{teber bizlerik, bizlerik.Élmin gülzârını gezerik,Min cür çiçekler dererik,

Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

Vérmişik bu gün biz imtahan,Almışı alışlar hamıdan,Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

Me’rifet gülşeni bizimdir,Sünbülü, süseni bizimdir.Hem gülü, semeni bizimdir,Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

Gezirik élm gülzârını,Görürük güllü bağlarını,Yamyaşıl uca dağlarını.Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

Bilmerik yavalı, tenbellik,Étmerik şululu, cedellik,Mektebi élerik biz şenlik.Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

Vetendir ölkemiz, yuvamız,

Yaşasın müellim {âcemiz,Yaşasın o{udan atamız.Ötüşün, ay uşlar, bülbüller,Gülüşün, ay uşlar, bülbüller.

SABR’E

Fe{r éder {ak-i mezarın zat-i pâkınla senin,Çün şerafetyâb olubdur zat-i pâkınla türab.Ol ara {ak-i işilandırmısan {urşidvar,




Bizleri zülmetde oydun, éyledin sen éhticab.

VELVELE

Bilmirem Ya Reb, yéne hardan, hayanlardan déyim!“Yéddi yér” den başlayım, ya asimanlardan déyim?

┬anumandan başlayım mı? Ya déyim e’yanların,Hümmet ü mimmetlerin, ol sahib-i milyonların,Ya déyim aç mac alan yo{sulların, kenkânların,Kirli mirli, cıb cırı paltarların, palanların,Vesfédim ya évdeki çıpla alanlardan déyim?Başlayım ya ravan’da taze etl ü metlden.Ya paçotnik, ya maçotnik baş bacağı etliden,Ya déyim erbab-i kin éyretliden méyretliden.Ya yazım sahib hüner; cür’etliden, mür’etlidenYa ki, pis mis va{tıda gülle atanlardan déyim!

Ya ki, Nasir masirin Zakilere iradını,Zikrédim? Ya ki, Dovşancı Séyyid’in inşadını?Ya ki, söhbet mehbetin a{ır açırdıb dadını?“Mov mov”ın yain ki böyle boş uru feryadınıElde destaviz édib hedyan yazanlardan déyim?

Ya azet mazet kimi bollu yalanlar bağlayım?Ya ki, şakirdin séven “cekmeduz”a gün ağlayım?Herb sözü tek... eslini fer’in çağlayım?Gâh da bir az dağlayım, gâh da bir az da yağlayım,anmasın bir kimse de düzden, yalanlardan déyim?

LLER ┬ ESTES

“Tuti” mene éylegilen merhemet,Var yéli, hem ağrılıdır baldırım.Yaz açılar, hansı olar meslehet,an aldırım, ya ki, zeli saldırım?

Gözlerimin suyu a{ır, derdi var,Çarpınıyor elbim olur bîerar,Fırlanıyor başıma yér, der divar,Bilmeyirem indi zeli saldırım,




Ya ki, gédib delleke an aldırım?




Yatmayıram il gécesin sübhe tek,Mende aman oymadı bu öskürek,Zehre dönübdür mene içmek, yémek,Ya{şı mıdır bir hecemet aldırım?

Éyb élemezse, ulağım kesdirim?l uzunu héç de yığılmaz yérim,Can üzülübdür ırışıbdır derim,Ac alıb altı nefer övretlerim,Men déyirem ki, gene rahetdi bu.uvvetim artarsa zeli saldırım?

Ya{şı olursa dişimi çekdirim,Éyb élemezse ulağım kesdirim.Men déyirem ki, géne rahetdi bu:an aldırım, ya ki, zeli saldırım?

ARF EZEL

Arif odur ki, gözlemiye éhtiramını,Rusva-yi âlem éyleye öz neng ü nâmını.

Geldi géderle sabit-i teşhis ılmıya,Fer étmiye geda ile şahın meamını.

Yüz il birile hemdem olub duz çörek yéye,Bir günde yüz ilin poza heüsselamını!

┬ele nişan vére özünü {adim-i vetenAmma düşünmüye vetenin éhtiramını.

Hâl ehli zennéde özünü rûz ü şeb, velial ile müttesil kéçire sübh ü şamını.




Her kecni kehle hemdem olub düz hésab éde Néy kimi sûz-i dil éde Rüstem’le kâmını.

Behs-i kâmal-i el éde, nâis iken özü,

Çer{in hilâl zennéde mah-i tamamını. ┬ud kâselis ola, sana ehbab-i kâselis,Könlüm kimi şikest éde Cemşid camını.

Bu cehl iken, sana özün ellâme-yi zaman, Nefse uyub beyenmeye esrin imamını.

Varlı görende secde éde bütperest kimiYo{sul görende döndere hecve kelâmını.

BALACA FELYÉTON154

Vaiz: ┬ele ve’z éyleyirem hiyle vü efsane ileMöhterem ayları etrafıma {eli yığaramBağlaram ya{şıca telid ipine onları men,Men hara no{talı olsam, onları no{talaram.

Hekim:Séçmesem kim nâ{oş olsa men onun illetini,Ona dermanlarımı her eder olsa sınaram.Bir zaman gördüm elacım ki, kesildi ondan,Onu ço{ hörmet ile ebre teref yollayaram.

Molla:Günde bir övrete men on kere kebin keserem

Heresinden onların altıca şahi alaram.Héy ur’an’dan, namazından, nezrinden yétişir, ┬erclerem gén bolluna saalı elvan boyaram.

Mersiye{an:Başlaram şûr ile şehnâzı ser-i minberde,Héy “ağam vay” déyerem, ışıraram, bağıraram.

154 Felyéton: Kusurları, çirkin işleri alay konusu ederek anlatan şiir veya yazı.




Her eda étmeli olsam, bu sözün mü{teseri,Ümmetin pulun alıb gözlerini isladaram.

E’yan:

Meni tenid éliyen azetlerde, yein,Pul oyub, çalışaram ol işin üstün açaram. Ne zaman ki, o işin mü{birini tapdım menBir béş on şahı vérib onu men téz tapdadaram.

Hevesli: Ne eder olsa çetin rol, onu men meş élemem,Çı{aram sehneye her tövr olusa oynaram.Men rimsiz olara ya{şı ra{mallı “âşi” Nâizus155 olmasa da, orda özümden to{uram.

Bezzaz: Ne eder kâsıb adam olsa, onu aldadaram,Arşınında çitimin bir şahi artı alaram. Nisye olsa da héç yo{du ziyanım onda,Véksil allam, men onun üstüne tenzil oyaram.

Baal:

Dükkanımda satılan atı156 eger köhnelse,Torbağa dolduraram, men onu bir de sataram,Acımış yağ ne eder olsa meettel déyilem,Daha da {éyr éliyer men ona uyru ataram.

155 Nâizus: Ezber bilmek.156 atı: Yoğurt.




Aşbaz:

Yay günü bozbaş eger satılmayıb alsa,157 Men onu düzlüyüb üç gün elece sa{layıram.Éle ki, gördüm ona azca alıb urd düşsün

Onu men tapdalayıb lüle kâbab sazlayaram

ennadı: Ne eder zirt zibil, ya şekerin olsa kefi,Onu sallam patıla bir iki baş aynadaram.Sataram ırmızı saallar ile kendlilere,Men {emire adına ço{lu uşalar ıraram.

Dellek:Biri bir şah-i hecamet oyaram, diş çekerem,Gâh solan salaram, gâhi de men an alaram.Aya üstünde gezib müşterini a{tararam,Harada rastıma gelse orada {ı{ladaram.

Papaçı:Börkcülükde men özüm kâmil olan ustadam,steyirse kim ona birce dene börk ayıram.Çekerem vezni ola düz on iki girvenke,Démeyin eskik olan va{tda men pul alaram.

revan Ayaçısı Ne eder kendli, kesekli tökülüb gelse bura,Arabaynan şalağı müftece ondan alaram.Danışıb istese haın yazığım gelmez ona,arnına birce tepik, boynuna bir şip salaram.

Başmaçı:

Dikdeban başmağıma pul véren adam olsa,Sağrının altına gönden de{i astar oyaram.Dost adam olsa o yérde temei az élerem,Her taya bir iki girvenke eder nal çalaram.

Derzi:

157 Buradaki ölçü uyumsuzluğu şiirin aslındandır.




onşular bir “plaş”a béş manat alsa, men özümÜç manata bir uzun don tikerem de, sataram.Birce palton olar on günde bacarmaz tiksin,On dene paltonu men bir güne hazırlayaram.

Neccar: ┬özeyinler hamısı onşuları işlediyor Men özüm yo{sa olardan da gözel iş yonaram.ndi amma pillekânsızlığa da yo{du yolum,Razıyam iş véren olsa men odun da yararam.

Benna:Altıca abbası her günde menim haımdı,Sübhden a{şama tek gün abağında yanaram.Géne her va{t uşalar aralır açlıdan,Men özüm de ilin on payını lap aç alaram.

revanlı Zakir:

O zamandan ki, menim adıma şair dédiler,Elime gelse menim her ne cür hedyan, yazaram.Taze mezheb sözünü sebt éderem nohemde,Ürefaya dolaşıb, sine vurub, baş açaram.

Derviş:Çarsuda, küçede, ya rehvede, ya mescidde Nacağı tovlayaram, ağzını birden açaram.Pul yığıb, cuşe gelib, şövile “yahu!” déyerem,Ço{ tüpürcek dağıdıb {alğın üzün isladaram.




azetçi:Men azet yazmağa ço{ zehmet ile izn alaram,Çalışıb milleti andırmağa sözler yazaram.Almaz amma neden ise bu Müselmanlar onu,

Eli oynunda çekib ah, meettel alaram.MOLLA VE HÖRÜMÇEK

Molla bir gün hörümceyin yanınaGétdi, ta étsin iltimas ona.Dédi: Agâh olun hörümcekler!Sizden éyler gilâye milçekler.Üzmeyin canların onların siz,Sormayın anların onların siz,Var oların da siz kimi canı,Yémesi, içmesi, eti, anı.Oları siz mene bağışlayın,Bu fena işdi çünki boşlayın.Çün hörümçek bunu béle gördü,Başını aldırıb ba{ıb güldü.Dédi: Yoldaş! Ne çâre? siz déyiniz,Sonra bizden siz iltimas édiniz.Dédi molla: ki, bende molladır,Sahib-i zöhd, ehl-i tevadır.ltimasım budur ki, el çekesiz,Milçeye bir de zülm étmiyesiz.Başını tovladı hörümçek taDédi: Zehmet çekibsen, ay molla!Sen özün anını MüselmanınSorma ardaş! Varınsa vicdanın.ltimasın bize ebul olmaz,

Dédiyin sende çün vüsal olmaz.Pisdise özgenin anın içmek?Sen özün gét, an içmeden el çek!

TEFA ┬ R

Küpede milleti atı kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

Uzadıb saalımı, peyserimi berkiderem,




Günde min tövr Müselmanlara tezvir éderem,He danışsa kim, onu fövrce tekfir éderem,Haşa lillah! Ki bu e{laımı men terk éderemKüpede milleti atı kimi men çal{alaram,

Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.Yéyerem men o eder, dünbeyimi saz éderem,Boyaram saalımı, hem başımı daz éderem.Günde min şe’bedeye milleti ağaz éderem,Girişib hiyleye men onlara min naz éderem.Küpede milleti atı kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

Ne eder başa sala milleti bu ehl-i elem,ş görenmez, bu yeinimdi olar {amdı helem,Birce yol ırmızı saalımı men terpederem,Kéf menim, neş’e menim, her ne ki, bilsem éderem.Küpede milleti atığ kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

Ne eder biclik eger getdise onlar emeleDüşmeyib başa bu millet hele héç birce béle.Bes menim bicliyimin bilmir olar héç hele.urmuşam men olara gör néce bir zorba tele.Küpede milleti atığ kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

Minmişem onları, her bir terefe men sürerem,Her ne onlar azanır men yéyerem, kéf görerem.Soraram anlarını, canlarını hem üzerem,Kimse bilmez ne eder gizlin iş olsa görerem.

Küpede milleti atığ kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

Müfte çay, müfte şeker, müfte badımcandı menim,Müfte aş, müfte plov, müfte fisincandı menim,Müfte hörmetdi menim, müftece elyandı menim,Müftedir reng, hena, saalım elvandı menim.Küpede milleti atığ kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.




Mü{teser söylemeli, geldi gene mah-i siyam,Piş-i çéşmimde vurar hala müridan tamam.Ve’z-i efsane ile {ele gene dam uraram,Kise doldurmağa bir va{t gelib {etm-i kelam,

Küpede milleti atığ kimi men çal{alaram,Keresin işlederem, ayranını, hem yalaram.

KŞMŞ VE MOLLA

Bir ata, bir oğul ve bir ardaş,Üçü bir yérde éyler idi meaş.Var idi her üçü mehebbetde,Yéyib içmekde, sözde, söhbetde.Her üçü pâk, mö’min ü dindar,Ehl-i teva vü zöhd ü {oşkirdar.azanar her üçü be şöv-i selim,Getirer bir yére éder teslim.Üçü de bir {eyal ile dolalar,Birbirinin rızasını azanar.Birbirin her üçü éder tekrim,Harda görse éderdiler te’zim,Kim oları görer bu hâletde,Béle bir ittifa, tefetde,Mat olub éyleyirdi bir ehsen.Fetebarek o{urdu her düşmen.Olara kimse el tapanmazdı,Ayrılı daşını atanmazdı.Bu mehebbet biraz davam étdi,Biraz oları şâd kâm étdi,Sonra bu rûzigâr-i şum, değel,Getdi başlarına eribe emel.

Ez eza bir nefer MüselmanaÜçü de devet oldu éhsana.Döşenib süfreler; plov hazır,Efşere sirke, küfte ve çaşır.Var idi cürbecür mürebbalar,ismet olmuş letif tutmalar.atı aşı, urutlu şorbadan,Héç yéyen doymaz idi dolmadan.Yémemiş kimse çücenin etini,Démek ile biler mi lezzetini.




Söz gödek, ya{şı sahib-i {aneBezemişdi teami şahane.Var idi orda {elden başa, ┬el ile béyle bir nefer molla.

O{udu bir dua elin atdı,Tikeni vurcağın ala yatdı. Nezeri éle ki, {uruşa düşüb,Plovu gördü, kişmiş ile bişib.Tikeni sa{ladı elinde o dem- Éy camaat! Ümum ale neem.Vardı bir mesele bu yérde çetin,Men déyim, siz de {uş ile éşidin.Buyurur fazil badımcanı:“Kişmiş éyler haram éhsanı”Düşdü ol dem oraya ceng, cedel,Meclisin iki payı çekdiler el.Molla ta meclisi görüb {âli,Özge bir renge düşdü ehvalı.Dédi: “Sed şükr, éy ┬uda-yi cahan,Yaradıbsan eceb gözel héyvan”.Tikeni vurdu, biğların burdu,Dünbegin saz édib de doldurdu.Bu yédi, özgeler durub ba{dı,Birbebir ağzının suyu a{dı,Molladan başa, hem müridaniYédiler lezzet ile dolmanı.Yémeyenler çekirdi göz dağı,Çünki berk olmamışdı urşağı,Molla tainki lap yédi doydu,Fatihe vermeye bina oydu.Süfreler al{dı, boş alıb orta,

Sulu elyan gelib vurub {orta.Molla al{dı ayağa iş bitdi,Her kes öz kârına durub gétdi.ndi ba{, burdadı işin telesi,Kime düşdü yükün ağır şelesi.ki ardaş ve bir nefer övladÇekdiler bu eziyyeden feryâd;Biri telid édib badımcana,Birisi hem ağa cibişdana.Biri etdi sulotanı te’yid,




Dédi: men étmişem ona telid.Here bir fikre oldular malik,Here bir mesleke olub salik.Sözlerin olmuyub mütabieti,

ttifaın gédib müvafieti.Üçü de mat, çâresiz aldı,Ordaca yad olub da ayrıldı.ndi tesir bu müemmadaOldu kişimişde, ya ki mollada?




BAŞI BATMIŞ KŞ

Molla emu! Bu başı batmış kişi,Sinni kéçib atmışa çatmış kişi,

éyret ü namusunu atmış kişi,Başımı min engele atmış kişi,Saldı géne tazece bir engele,Ta ne eder men éyleyim hevsele?

Meşe düşübdür ki, géde Meşhed’e,Orda édib siğe, çata mesede.steyirem gétme déyim her vede,Menle o saat éyleyir erbede.Kes donuzun doğduğu, dinme hele,Men ayıdınca burada sebr éle.

Söyleyirem {ercimizi barı çek,- Yo{du, déyir, héç ara pul bir cetek,Men gédirem şah-i ┬orasan’acekGer yémeye olmasa, arvat, çörek,Fehlelik éle dalına alşele,Sen de adamsan, azanıb {erc éle.

ndi uşalar éleyirler feğan,Vallah, acından géce yatmır inan.Yalvarıram, ay kişi, Meşdi zaman,nsaf éle, bir yazığa, e’laman.Top kimi herdem açılır: çı{ çöle!Üstüme az baş gözünü silkele.

ŞILLA ┬

revan’a teze bir doktor gelib - EbdülhüséynHer vizitde üç şahı aldıda {idmet éleyir.Çünki Ezrail ile dostlu atıb, ardaş olub.ebz-i ruh étmekde Ezrail’e fürset vérmeyir.

BR ŞÉY ┬ N NÂLES

Lap ciğerim yandı, menim ay havar,almadı övlümde menim é’tibar.




ndi, sabah mö’mün olub urtarar,Erseye ta çöhreteraşlar çı{ar,Başıma min güne oyunlar açar,Şöhret-i resmin pozular, puç olar.

Var yéri eşkim yérine an a{a,Keşf olunur éylediyim iftira.şlemeyir gizb, düruğu riya,Çöhreteraşlar élemir itida.Va-i cemaet sefimiz boş alar,Ah! Béle hâlet meni dilden salar.

Fitre, zekatın pulu elden çı{ır,Mal-i imamsız cibimiz boş alır,Debdebem işler özü üstün açır,Cümle müridan yanımdan açır,

No{tanı bunlar hamısı ırsalar,Bunları kim bir de tutub no{talar?

Sünnü ve Şie sözünü atdılar,Birlik ile milleti aldatdılar.Malı mala, canı cana atdılar,Aşımıza ya{şıca zehr atdılar.Béyle ki, bunlar hamı yoldan çı{ar,ndice bağrım, ay aman, çatdıyar.

Razı déyiller ki çavuş car sala,aplıya çârs-i bazarı ses-seda.Érmeni, Gürcü, hem Urus mat ala,Azma, yazısan, yolunu, ay bala!Şe{s ki, Deccal’ı senin tek danar,

Heşr günü cümlesi odda yanar,şleri onda anar.

MAZA

Zurnacı, dünbekçi éler arzu: Olsun zifaf,Bir béş on şahi alıb gétsinle dünbek çalmağa.Mollalar da arzu éyler ki, bir mö’mün ele,Dünbeyi doldurma ile ya{şıca kâm almağa.




ÇI ┬ IR

Sanma ki, bu azet matéz her günü tek be tek çı{ır,Her günü min oyun açır, her günü min kelek çı{ır.

Gâh siyaseti yazır, gâh déyir meişeti,Gâh çağırı senaete, mektebe de gömek çı{ır.Te’rif édir téatrı, sehneni hala gösterir,Mö’mine riş{end édir, saalı bir çerek çı{ır.Gâh ülâmeye lağ édir, eksini jurnala çekir,Bir deba{ırsan ortaya molla uzun etek çı{ır.Reml atan, dua yazan, tas uranla cin tutan,Doğuzduran cadugere gör hele min düdek çı{ır.Reğbeti yo{du mollaya; dini, terieti danır,Molladaki kerametin birine mince şekk çı{ır.Öz bebeyindeki tiri ılca da görmüyür bunlar,Molla gözündeki ılı ârife bir direk çı{ır.Mollaya riş{end édir, saalına ba{ır, gülür,Saalı ır{dırır özü, buğlarına yédek çı{ır.Molla danışdığı sözü bir pula almayır kişi,Özleri her ne söylese reşeng, bânemek çı{ır.Özleri se’y édir feet öz sözünü kéçirmeye,Çal{alanır maarifi {elbir olub elek çı{ır.Molla déyende bizlere élm ü edeb gerek déyil,Dar göz olur elekleri, yırğalayır kepek çı{ır.Vazéhi lap budur sözün: her ne ki, var zemanedeVacib édir musurmana, cümlesi de gerek çı{ır.Demir dümür, şüşe müşe, maşın muşun, alış vériş,Sözlerine balon kimi héy vériyor bezek, çı{ır.Yatma, oyan, getir apar, ekib biçib, çalış vuruş,Héy üyüdür, tökür sözü, gör néce bir, zirek çı{ır.Molla ile azetçiler bir yére su a{ıtmayır,

Bir iki firenin sözü, ba{ış ile kesek çı{ır.azetçiler déyir: Balam molla, bu hala rehm éle,Molla déyir ki, kes gede, burda mene çörek çı{ır.Çay, şeker, halva ile dolma plov, fisincanı,Küftesi müftece gelir, düyü, kükü, terek çı{ır.Odun, kömür, yağ, kere siğesi met’esi hele,Üste de pulu, mülkü var, nan çı{ır, nemek çı{ır.Milleti ovlaram, kişi, bir de azet o{umasın,Elden alır iyameti; huri çı{ır, melek çı{ır.Men néce éyleyim ebul jurnal ile azét sözün,




Men o şéyi gören kimi göz kôr olur, babek çı{ır.Esrin işi déyişdi lap, indi bir azca sebr édin,Söz urtarıb mı, yo{sa var! Daha neler görek çı{ır?

TURŞULU AŞ“Gelniyyet”, o hansı aydır milletinncelir boynu, boğazı ıl kimi?Sen tapasan mı bu sirrin hikmetin,Mollanın olduda boynu fil kimi?!

SMET AZANIR

ş bu dünyada here bir cüre né’met azanır!Herkese olsa bu âlemde ne ismet azanır.

Meselen, ârif eger min de éde sid, sefa,Olmıya onda ne tezvir, ne kizb ü ne riya,Yüz de düz söyleye, düz tepeşe, doğru danışa,Min de feryad éde vérmezler ehemmiyyet ona.Yene her vet bu bedbe{t éle töhmet azanır,Belke töhmetmiş ezelden ona ismet, azanır.

Çünki her vet édib behs maarif sözünü,stiyor zümre-yi insanlara atsın özünü,Söyliyor molla da ne éyb tutarsa düzünü,oymayor şey{ yuma çünki evamın gözünü,Molladan ol sebebe bolluca le’net azanır, ┬eli asude séverken özü zillet azanır.

┬ariciler... ki, déyir şéy{ olara “kâferdir”,

Kimisi ehl-i senaet, kimisi tacirdir.Kimi doktordu, mühendisdi, kimi naşirdir,Cümlesinden emel-i {éyr oların zahirdir,Ki, bu âlemde olar ismile şöhret azanır,Beli, düzdür azanır, léyk nârahet azanır.

Eline gelse erez, her ne eder me{luat,Cümlesi zehmet ile éyleyir emrar-i heyat.Bir para nan azanırken görü yüz min zehemat,Birce rahet güzeran sahibi var, bîisbat,




O da molladı ki, âsûde meişet azanır,Ki, dolur ciblerine her ne bu ümmet azanır.

Bir zaman ta dolanır il, remazan ayı gelir.

Doluşur mescide {ergûş oturur, ayı gelir.Ye’ni kim hacı gelir, meşhedi, keblayi gelir,Mollaya şorba gelir, endi gelir, çayı gelir,Molla asude yéyir éyş ile işret azanır, ┬al mescidde gözü yaşlı müsibet azanır.

Ger, fer ile sermenbere molla ki, çı{ar Min cüre şive ile ırmızıca {eli sorar,Müslimine peşesi föhşdita ağzın açar;Zalımın, baheme, her vet cibişdanı dolar. ┬ala söydükde yéne hörmet, izzet azanır,Göresen kim bu cahanda béle né’met azanır?

Mence, bu esrde bîhude telaş etmek ebes,Mekteb, elm, maarif dalıca gétmek ebes!Cocuğun {ırda iken terbiyesin étmek ebes!Se’-i bîhude éden a{ırı töhmet azanır,Her kese olsa bu âlemde ne ismet azanır.

TEBRKNAME (Evvel ranlılara Sonra Müselmanlara)

Éy mö’cüzevü mükârim ehli,Éy {eli soyan emaim ehli,Bu ayda olan enaim ehli,Me{luu sanan behaim ehli,Bu éyd size mübarek olsun,

Taetleriniz ebul olsun.Éy röze-yi he bilib tutanlar,Tezvir, riyaya urşananlar,Saallarına hena oyanlar,Éy mollalara mürid olanlar,Bu éyd size müberek olsun.

Éy Ke’be’ye, Meşhed’e gédenler,Dad ü sitedine and içenler,




Éy föhş ile sübh ü şam édenler,ftarde övreti döyenler,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olsun.




Éy renli çaylar içenler,Éy hoanı {ala püfledenler Rûze yéyene inad édenler,Éy medh-i Emiri söyleyenler

Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun,

Éy padvala me{fice gédenler,Kanyak, şerab méyl édenler,astinde, maloçnada gezenler, ┬elvet déyerek oruc yéyenler,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun.

Éy huri-yi cenneti satanlar,Böhtanile {alı ağladanlar,Hedyan ile {alı aldadanlar, ┬alın iliyin, anın soranlar,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun.

Éy mektebe {idmet éyleyenler,Éy her işe diet éyleyenler,Éy formalarını gödek géyenler,Éy perçemi baş, sapo géyenler,Bu éyd size mübarek olsun.Taetleriniz ebul olunsun,

Éy başa döyüb de ağlayanlar,Bir abbasıya béhişt alanlar,Mollaya özün feda ılanlar,

Arifleri éy daşa basanlar,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun.

Éy ârife kâfer ad oyanlar,Cahilleri başına yığanlar,Ârifleri bollu tapdadanlar,Mesud ü muradına çatanlar,Bu éyd size mübarek olsunTaetleriniz ebul olunsun.




Éy “mahur” ile salam vérenler,“Sareng”158 ile nöheler déyenler,Mersiyye evez “segah” déyenler,

Éy müftece siğeler édenler,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun.

Éy jurnal ile azet yazanlar,Éy düz yolu kec édib azanlar,Éy mollaların kéfin pozanlar,Tezvir, riya kökün azanlar,Bu éyd size mübarek olsun,Taetleriniz ebul olunsun.

SFAHANLIOĞLU DÉYR:

Behemdullah ki, ır{ı baş, yoğun péyser, afa bizde;ki put başda emmame, eba bizde, eba bizde.Yoğun şal, dikdaban başma, uzun saalDüşübdür urşağa reng éyleyibdir apara bizde.oyub bu milleti düşkün senayeden, maarifden,Heiet gizleden min perde var, zülmetnüma bizde.Ecaib zövperver, hiyleger bir növ me{luuz;Mesacid bizde, menber bizde, böhtan ü riya bizde.Ki, bizde rehm yo{, vicdan yo{, övl-i heiet yo{,Derun-i elbimiz serşar-i övl-i iftira bizde.Yalan, doğru démekde minberin üstünde serbestizTebiî bir zeka yandırmağa keskin deva bizde.Cehennem bizde, cennet bizde, huri bizde,her şéy bizdedir, billah!

Alıb-satma bizimdir, cennete oyma beha bizde,arın bizde, göden bizde, alovlu me’dedir bizde. Ne dolsa, me’demiz hezm éyleyer, oymaz ala bizde.Ecanib çekmede öz milletin her vet pişa piş.Déyib lay lay yatırdı, yu{ladıb saldı dala biz de.

158 Sanat musikisinde bir makam.




BR LÖME NAN ÜSTÜNDEDR

Sanma bîhude ki, her övlüm yalan üstündedir,Tir-i tekfirim ebes sanma keman üstündedir.

Ah ü zarım cümle bir emr-i nihan üstündedir,Fikr-i zikrim cümlesi bir löme nan üstündedir.Ol sebebden elb-i nâşadım feğan üstündedir.

Ağlaram düşdükce yada çün kéçen gün hâlıma,Ol kéçen devranıma, parla olan ibalıma,Aldanırdı {al eba vü hem eba vü şalıma,Kimse gülmezdi menim bir ırmızı saalımandi her kimse mene bir bed güman üstündedir,Ol sebebden elb-i nâşadım feğan üstündedir.

Éybimi faş éyliyen bu cöhre ır{ı{lardılar,Bu edebsiz, bu gödek paltarlı sırtı{lardılar,Bundan evvel cümlesi ehvalımı yo{lardılar,Hörmetimi her zaman te’zim édib sa{lardılar.Esl derdim bu azet jurnal yazan üstündedir,Ol sebebden elb-i nâşadım feğan üstündedir.

almışam şimdi plovla çaya hesret, vay dede,Aş endabsız durur, bes hanı lezzet, vay dede,




Çulğalar, geldikce, elb-i derd möhnet, vay dede,Gétdi elden köhne lezzet, köhne işret, vay dede,Boş alıb aynamayan çömçe azan üstündedir,Ol sebebden elb-i nâşadım feğan üstündedir.

Bundan evvel {el de bir özge niyyetler diler,Pay-i menberde giribanlarını bitlerdiler,Her ne söz çı{saydı ağzımdan ula cütlerdiler,Eskinası ovcuma basdıca {elvetlerdiler,Körpeler aç almış indi, cümle can üstündedir.Ol sebebden elb-i nâşadım feğan üstündedir.

AN ÉYLEYR

Yéne teb’-i şé’rim revan éyleyir Gözel bir hékâyet beyan éyleyir:

ızışmış beli, revan ehli cenge,Dönübler bütün şire, bebre, pelenge,El atmış temamen “révolvér”, tüfenge.Gelib ellerinden bütün şehr tenge.

Mürüvvet, hemiyyet feğan éyleyir,Terehhüm düşüb el’aman éyleyir.

Hamı buğz, kin ile étmiş tifa,nada yétirmiş bütün iştiya,Edavetle hemdest ezelki seya,

Ne var méhr, ne ülfet ü ittifa.

Mehebbet özünü nihan éyleyir,

Edavet, şeraret eyan éyleyir.Ba{ırsan iki günde bir an olur:Biri atil ü zib-i zindan olur.anı bağlanır, {ane viran olur,Sefalet, rezalet firevan olur.

Zelalet öz hökmün revan éyleyir,Heyatı pozur, bînişan éyleyir.




Meger siz de yo{dur mu rehm, éy cemaet?... Nedir bu eder gin ü büğz ü edavet?...Meger étmemiş mi péyğember vesiyyet!Bize ittifa, ittihad ü ü{üvvet?

Ü{üvvet bu mu, {eli an éyleyir?Béle vehşet-i bîaman éyleyir?

TRYAKLERE SER SELAMET

Gelin, ay tiryakiler, bir yéni hedyan o{uyun!Yéni söz, taze {eber, taze bir unvan o{uyun!O{uyun, böht götürsün sizi, héyran o{uyun,Ayılıb, başa düşübdür yéni ran, o{uyun.Görün Ehmed Şah édibdir néce divan, o{uyun,Év yı{an, neş’e pozan bir yéni dastan o{uyun!

Néce kim oldu Ruset’de159

edeğen160

şürb-i era...çkiye adet edenler üzülüb oldu naça.Étdi ran’a da a{ırda sirayet bu seya,Oldu ran’da da tiryak işi tainki yasa,Görün oldu éviniz bir néce viran, o{uyun!Év yı{an, neş’e pozan bir yéni dastan o{uyun.

Bir ağır {erc oyulmuş onu her kimsi eke,Var {ususen de böyük şerti eger birsi çeke,Görmemişdi bir iş ran hele bu boyda yéke,Bir de mümkün müdü mé’rac édesiz siz feleke?Bu {eber éyleyecekdir sizi bîcan, o{uyun,Év yı{an, neş’e pozan bir yéni dastan o{uyun!

Bu {eberler bilirem ki, pozaca hâlınızı,Éyler efsürde hamı pü{tenizi, kâlınızı,Gözünüz yaşı vérer séllere menalınızı,Zor yazıb dest-i eza nâmé-yi emalınızı,Ki, salar hoanızı a{ırı {oddan o{uyun,

159 Ruset: Rus ülkeleri.160 edeğen: adağan, yasak.






***




SAD SALMASÎ (Seid Selmasî)

(1889-1909)Said Salmasî 1889 yılında ran’ın Salmas şehrinde dünyaya gelmiştir.

Babasının adı Halil’dir. Çocukluğu Hoy ve Salmas’ta geçmiştir. Daha sonra Bakü’yegitmiş bir müddet orada matbaada çalışmıştır. Bakü’deki inkılâpçı hareketlerekatılmış, Avrupa’nın birçok şehrini gezmiştir. ran’da 1906 yılında, ran TürkleriBağımsızlık Hareketi başlayınca memleketine dönerek hürriyetçilerin saflarında yer almıştır. “Şafak” adlı bir gazete çıkarmaya başlamıştır.161

Üç yıl hem kalemi ile hem de silahı ile Rus ve diğer işgalci güçlere karşımücadele vermiştir. Ne yazık ki 1909 yılında Tahran hükûmet güçleri tarafından 20yaşında şehid edilmiştir.162

Said Salmasî, kısa fakat çok anlamlı bir hayat yaşamıştır. O, sürekli"Bağımsızlık Hareketleri”nin içinde yer almıştır. Şiirleri ile milliyetçilere ve

inkılâpçılara destek olmuştur.Said Salmasî’nin şiirlerinden örnekler:163

ÂMÂL- VETEN

Âmâlımız, efkarımız übal-i vetendir,Serhed bize, el’e bize {ak-i vetendir.De’va günü yékser görünen anlı kefendir,ranlıları, can vériben nam aları biz.De’vada şehadetle hamı kâm aları biz.

161 M.E. Resulzâde, ran Türkleri, Haz.: Dr. Yavuz Akpınar, . M. Yıldırım, S. Çağın, Türk DünyasıAraştırmaları Vakfı, stanbul-1993, s. 102.162 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 160.163 A. g. e., s. 161.




an ile ılıncdır görünen baydağımızda,Can or{usu yo{dur dilimizde canımızda,Her gûşede bir şir yatıb torpağımızda,ranlıları, can vériben nam aları biz,

De’vada şehadetle hamı kâm aları biz. ┬ EYAL- MENFUR

Çekil, heyatımı müdhiş éden {eyal, çekil.Müdam nifrete bais o hal-i tennazın.Çekil de ılma mene şu{ müşribane nigâh,Sübat-i ezmimi ırmaz o çéşm-i emmazın.

Danışma! Sus déyirem, istemem; yein étme,Gelir mi yadına bir şeb başın sinemde ikenO almalı dénilen yérde biz oturmuşdu...Ağacların arasında uruba arşı yénin.

emer üful éleyerken, derin-derin bir ahÇekib, yapışdın elimden, o dem dédin, éy vah.Sabah ya{laşıyor mence sizden ayrılma.

“Tehemmül-i beşerin {aricinde nikbetdir”Şu söz ah...yalanmış, bu bir {eyanetdir.Çekil, çekil! Meni aldatma!... istemem mütle

TEHESSÜR

Yétişir guşe dad-i istimdad,Her tereften heva-yi istibdad.Éleyir cism-i millet-i mesmum,

Hökmferma, nifa-ü mehv ve dad.Şad olur dil görünce milletininBir bölük merifetli éhrarın.et éderler elemle rişesiniŞecer-i zulm olan melainin.***

TAK RIFAT TEBRZÎ (Tei Rif’et Tebrizî)




(1890-1921)

Taki Rıfat Tebrizî, 1890 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini burada yaptıktan sonra babası Ağa Muhemmet Tebrizî onu stanbul’a göndermiştir.

Burada tahsil alan Taki Rıfat Tebrizî, stanbul Türkçesini ve Fransızcayı öğrenmiştir.Farsça yazdığı gibi Türkçe ve Fransızca da şiirler yazmıştır. Onun şiirlerindemilliyetçilik, vatanperverlik ve demokratlık idealleri ön plândadır.164

Taki Rıfat Tebrizî, ran Türk edebiyatında yetenekli bir şair, büyük bir edebiyatçı ve gazeteci olarak ün yapmıştır. Onun edebî çalışmaları Birinci DünyaSavaşı yıllarına rastlamaktadır.

Taki Rıfat Tebrizî, tahsilini tamamladıktan sonra stanbul’dan Trabzon’ageçmiş ve orada ranlı öğrencilerin tahsil aldığı “Nasirî” mektebinde birkaç yıl müdür olarak çalışmıştır. 1915 yılında Tebriz’e dönerek eğitim öğretim işleriyle uğraşmıştır.O günlerde hayli hız kazanmış olan ran Türkleri’nin Bağımsızlık Hareketleri’nedestek vermek için Şeyh Muhammet Hiyabanî’nin redaktörlüğü ile çıkan “Teceddüd”gazetesinde yazmış ve gazetenin başkâtibi olmuştur. Kısa süre sonra Şeyh MuhammetHiyabanî’nin yakın yardımcısı ve arkadaşı olmuş. Bu durum ona geniş imkânlarla

birlikte, büyük sorumluluk vermiştir. O, “Teceddüd” ve “Azadistan” gazete vedergilerinde kendi imzası ile bazen de “Femina” mahlası ile şiirler ve millî mevzulumakaleler yazarak millî azadlık hareketine yakından destek vermiştir. Aynı zamandayeniliklere karşı çıkan Muhammet Tağı Bahar’ın başkanlık ettiği “Danéşkede” edebîdergisinin liberal tutumuna karşı şiddetli mücadele vermiştir.

Taki Rıfat Tebrizî’nin bu edebî çalışmaları ve hizmetleri Azerbaycan ve ranTürkleri’nin başlattığı “edebî teceddüd”, “edebî inkılâb” sürecine ciddî tesir etmiştir.Bununla da o, “yeni şiir”in öncüsü olarak kabul edilmektedir.

ran Türkleri’nin bağımsızlık hareketi, Rusların desteği ile Rıza Hantarafından bastırıldıktan ve Şeyh Muhammet Hiyabanî öldürüldükten sonra, TakiRıfat Tebrizî, Farslar’ın ve Ruslar’ın yaptıkları bu zulme dayanamayarak 1921yılında henüz 31 yaşında iken Kızıl Dizec kentinde intihar etmiştir.165

Taki Rıfat Tebrizî’nin şiirlerinden örnekler:166

ÉY CAVAN

al{ yérinden veten oğlu, nezer ét asimana,Üfüğün rengi güneşdi, néce gör döndü ana.

164 A. g. e., s. 162.165 A. g. e., s. 163.166 A. g. e., s. 163-164.




al{ güler üzle salamla açılan al seherial{ ki iş va{tı çatıb gözlemeyin ol seheri.

al{ iri adım ile gét ireli, başla işe,Me’yus olma seni bil mehv édecekdir hemişe.

Bil döyüş gözleyir indi yolunu önde senin,Sabaha sesleyir her an seni doğma Vetenin...

Bir taze fesl gelibdir, yeni neslin baharı,Bağların, bağçaların gör néce artmışdı bârı.

al{ ki, {oşbe{tlik özü arşına gelmiş gülerek,al{, düzelt ametini, méydana çı{ Rüstem tek.

Zal kimi barmağını oy kâmana, sen o{u at,Sesleyir, ba{, seni {oş günlere indi bu heyat...




ADINLARA ┬ TAB

Sene Zöhre, Ay, Güneş, ad oydular cahanda,

Anca özün dünyada bir gün göre bilmedin.Sen bu zülmet ölkede, bu aniçen dövranda,Üreyince sévinib, bir doyunca gülmedin.

O kesler ki, arşında diz çöküb secde édir,nanma sen onların éşine, ülfetine.Çöldeki vehşiler tek, onlar feet ov güdür,Onlar layiğ déyildir senin mehebbetine...

***




AL FITRAT (Eli Fitret)

(1890 - 1948)Gazelleri ve millî şiirleri ile meşhur olan Ali Fıtrat 1890 yılında Tebriz’de

dünyaya gelmiştir. Adliye reisi olan babası Molla Muhammet, âlim ve edebiyatçı birisidir.167 O, oğlunu eski usulle öğrenim yapan okula vermiştir. Ancak onunedebiyat dersleri ile kendisi ilgilenmiştir. Ali, 15-16 yaşlarında mektebi terkedereksanat öğrenmek için bir matbaada çalışmaya başlamıştır. Yaklaşık 10 yıl buradaçalışmıştır. Matbaada çalıştığı yıllarda edebiyatla ve şiirle ilgilenmiştir. Daha sonramatbaadan ayrılarak başka işlerle uğraşmıştır. 1924 - 1945 yıllarında Tebriz - Culfademir yolunda çalışmıştır. 1932 yılında gençlerin terbiyesine hasredilmiş “Bum veBülbül” (Baykuş ve Bülbül) adlı kitabı, 1937 yılında “Divan-i Fıtrat” adlı 150sehifelik eseri Tebriz’de yayımlanmıştır.168

Ali Fıtrat bir çok gazel ve kaside ile birlikte, “Sehend”, “Şahin”, “Tebriz”,

“Azerbaycan”,.”Veten Yolunda” ve “┬aver-i Nov” gibi gazetelerde çeşitli yazılar yazmıştır.169 Fıtrat 1945 yılında Tebriz’de “Veten Yolunda” gazetesi yanında oluşturulan

“Şairler Meclisi” nin ilk kurucularından birisi olmuştur.1945’te ran Azerbaycanı’nda yürütülen hürriyet ve bağımsızlık hareketlerine

katıldığı için Tahran hükûmeti tarafından takibe alınmıştır. Mir Cafer Pişeverî’ninkurduğu “Azerbaycan Muhtar Hükûmeti”, Şah yönetimi tarafından yıkıldıktan sonra, bağımsızlık hareketine gönül veren bütün aydın, yazarlar, şairler ve ilim adamları,Tahran hükûmeti tarafından tutuklanmış ve öldürülmüştür. Şah polisleri tarafındantutuklanıp zindanlarda çürütülen ran Türk şairlerinden birisi de Ali Fıtrat’tır. Büyükşair Ali Fıtrat uzun süre zindanlarda ttulduktan sonra 1948 yılında hapistençıkarılmış, birkaç ay sonra ölmüştür.170

167 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyyesi, s. 3.168 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998.c. II, s. 327169 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 24.170 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998.c. II, s. 327. Bazı kaynaklarda ise hapishanede öldürüldüğü yazılıdır: Sabir Emirov, Cenûbî AzerbaycanMillî-Demokratik Edebiyyatı (1941-1990), Élm Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 51; Cenûbî AzerbaycanYazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 3; Türkiye Dışındaki TürkEdebiyatları Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yay., 1997-Ankara, c. 5, s. 385; Cenûbî Azerbaycan EdebiyyatıAntologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 24.).




Ali Fıtrat’ın şiirlerinden örnekler:171

VETEN ÉŞ

Sene naséh bu növ’i başlama bîhude efsane,Veten éşinde men oldum bu gün şûride divane,

Heii âşiem, yo{ zerrece éşimde nosanım,Meramım ço{ gözel, éşin müeddes, ter temiz anım,ocaman dağ kimi möhkemlenibdir ezm ü imanım,Meni séyl-i hevadis terpedemmez indi bir yane.

Ne men Vami kimi Ezra’den ötrü éylerem efan, Ne Sen’an’am olam tersa, çı{am men tutduğum yoldan, Ne Mecnun’am gezem vehşiler ile çölde sergerdan,Cahanda nes-i âşidir bile sirrini biane.

Menim yârım diyarımdır, de{i bir özge yârım yo{,Vetenden éyri âlemde menim méhr ü nigârım yo{,Veten meftunuyam, dilde, odur sebr ü erarım yo{,Mehebbet camını nuş étmişem péymane péymane.

Veten uğrunda can vérmek mene éyni seadetdir,Veten méhrin ürekde beslemek fe{r ü şerafetdir,Görürsen onları ki dehrde sahibşehametdir,Girirler anlı de’vaya veten éşginde merdane.

Bize ecdadımızdan irsdir namus ile éyret,Bize alib gelemmez cengde âlemde bir millet,Tutub afai, ba{san, diet ile, bizden hürriyyet,Batıb bu yolda ço{ âli hüner sahibleri ane.

Dilim Azer, élim Azer, mekanım Azerîstan’dır,

171 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 4-5;Cavad He’yet, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998. c.II, s. 327-329; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 24-30;Cefer Müciri, kinci Dünya Müharibesi ve Millî Azadlı Herekâtı Dövründe Edebiyyat (1941-1953), XX.Esr Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatında Demokratik déyalar (1900-1985), Élm Neşriyyatı, Bakı-1990, s.153.




Eger min canım olsa, her biri bu nâme urbandır,Mene bu Azerîstan indi billah bağ-i rizvandır,Egerçi dönderib zülm ile zalim indi nirâne.

Reibe, éy seba, menden yétir bu metlebi indi,Söyle, éy bîmürüvvet, sende ne din ü ne ayindi,Hamı yérde bu dil müstevceb-i te’rif ü tehsindir,Cahan nifret éder sen başlayan bîhude böhtane.

Bize bu dil alıb ecdadımızdan yâdigâr, anla,Eba cedden bu dilde éylerik biz ifti{ar, anla,Egerçi mestsen, ol birce saet hüşyâr, anla,Gelir bir gün seni, Fitret, çeker bil payî divane.

MECLS- MLLÎ’YE

Bina-yi zülmü édib dest-i edl zir ü zeber,Açıldı Meclis-i millî gédibdir hüzn, keder.

Gédirdi 1300 il 24 Şemsi’den,Bu emr-i éyr olub şanlı {alımızdan eser.

O gözleri ki, géce sübhedek yatammazdı,Yatıbdı gör néce âsude indi o gözler.

O dilleri ki, olar he sözün déyemmezdi.Bu gün olubdular azad, {ala nit éyler.

O milleti ki olar daima an ağlardı,Dönüb zemane, olar gül kimi temamı güler.

O ameti ki, eyilmezdi kibriden feleke,Bu gün olubdur o amet melâliden çember.

Daha em éylemez âlemde Azer övladı.Ki, Azerî’den olub Azerîlere rehber.

O uzunu ki, bura laşe fikrine geldi.Sınıbdı bâl ü peri övciden açammaz ger,

Gerek bu gün biz édek ittifa âlemde.




Nifaidan oluru ölkemiz düçâri {eter.

Bu emr {eyride lazımdı yo{ telaş bize,Bizim teğafülümüz fireye zererdi, zerer.

Başında fikrî nifai olanların Fitret,Güneş düşüb gözüne, gözleri éder perper.

AZERBAYCAN’IM, YAŞA

Yaşa, yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa,Sensen menim din ü imanım yaşa!

Güneş kimi nurun saçır her yana,Gözel vesfin gelmez senin beyana,Canlar urban senin kimi mekâna,Şerafetli menim mekânım yaşa,Yaşa, yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa!

Torpağın mişki enberden ya{şıdır,Daşların le'li gövherden ya{şıdır,Suları âb-i Kövserden ya{şıdır,Sensen menim bağ-i cinanım, yaşa,Yaşa, yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa!

Sen Babekler, Kôroğlular yurdusan,Yatır senin her gûşende min aslan,Sen yetirdin Settar ┬an tek ehraman,Oldun menim ruh-i revanım, yaşa,Yaşa, yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa!

Veten edri bilen insan var olsun,Oğlu, ızı onun be{tiyar olsun,Vetenin sévmeyen daim {ar olsun,Daim şerefim âşiyanım, yaşa,Yaşa, yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa!

ızıl bayra, ızıl léşger yaşasın,Bizim eziz, şanlı rehber yaşasın,Bu millete olan server yaşasın,Bir onadır menim gümanım yaşa,




Yaşa yaşa, Azerbaycan’ım, yaşa!

OLMAZ

Senema, sen kimi bir dilber-i ziba olmazGün ile ayda sene hüsnide hemta olmaz.

Vardı minlerce bu gün şu{, periçöhrenigâr,Léyk, sen tek birisi şû{-i dilâra olmaz.

Hansı gülşende senin tek gül olur âlemde,Çéşm-i mestin kimi héç nergiz-i şéhla olmaz.

Bir nezer görse eger ariz-i alın herkes,Bir de gülşende güle méyl-i tamaşa olmaz.

Azerîstan'ı camalın éleyib vadi-yi Tur,Tur-i Sina'da da hergis bu tecella olmaz.

Ta-i ebrulerine secde édenler söyler.Bu gözellikde yain ta-i kelisa olmaz.

Âşiin salma nezerden, dolanım başına men,Görisen men kimi bir âşi-i şéyda olmaz.

Men-i mehcuri bu gün zâr oyub hicranın,Hicrine mende inan tab-i tebana olmaz.

Fitret’a, bu ezel-i neğzi yétir itmama,Éş éhlinde bilirsen ser-i sévda olmaz.

TTHADttihad ile cahanda memleket âbad olur,Derd ü emden, üsseden millet bütün azad olur.

ttihad ile olur millet hemişe kâmran,ttihad éyle ki, olsun izz ü şanın cavidan,Pâk adın dillerde alsın tâ ne edri var cahan.Zikr-i {éyir ile hemişe nam-i nikûn yâd olur.




El ele vérsin görek sid ile veten,oymasın {ainleri étsin bu torpada öten,Géysin éş ehli gerek vet-i zeruretde kefen, ┬aini yérden götürsün herçé bada bad olur.




Gel dilaversen bu gün oy erséyé éşe edem,Olginen sabit edem öz meslekinde, éy dedem,Hümmet-i bala ile aldır bu méydanda elem,Hümmetinden şöhretin {am içre bir Ferhad olur.

Erséyi şetrencide biz şahidik {esm étdi mat,oymayır bir semtden olsun bize rah-i nicat,Malımız talana getdi, {al oldu béyle lat,Millete her günde bir néyreng ile bidâd olur.

Şûreviler ittihad ile yetişdi kâmına,Yazdı ferman-i seadet, çer{-i şûra namına,Aferin olsun bu âli milletin idamına,Ki, onun her ferdi ferdi, éydiden azad olur.

THAF

Éy véren elbime sefa, Mö'cüz,Sende var gün kimi ziya, Mö'cüz,

Seni görmek üçün gelib, bir ba{,Yurduna dost ve aşna, Mö'cüz.

Vesline biz yétişmedik, yüz héyf,Hicri gördün bize reva, Mö'cüz.

Diridir her zaman senin nâmın,Éy fenadan tapan bea, Mö'cüz,

ndi cennette teyyir-i ruhun,Uçur, éy me'deni vefa, Mö'cüz.

Gül idin gülistanda soldun,Odu, bülbül éder neva, Mö'cüz,

Üreyim ana döndü möhnetden,Takı zülm étdi eşiya, Mö'cüz,

Gösterir şerh-i hâlını eserin,Ki ne edri çekib bela, Mö'cüz,




Arizu éylerem olaydın kâş,Biz ile sen de hemseda, Mö'cüz.

O{uyur ruhuna senin Fitret,

ndi "Yâsin" ve "Hel'eta", Mö'cüz.MEHD AZADÉGANÉ-TEBRZ

Ne gözel, {oş mekândır Tebriz,Mehd azadégandır Tebriz.

Bunu âlem bilir: ezel gündenSahib-i izz ü şandır Tebriz.

Ba{ıram bir be bir tevari{e,Her zaman hökmrandır Tebriz.

Çün hima-yi seadete odi ki,Görürem âşiyandır Tebriz.

┬ain insanların gözüne tikân, ┬adime ziymeramdır Tebriz.

Bu cavan dövletin vücudundan, ┬ala bağ-ı cinandır Tebriz.

Gördü ki, {alımız olub azad,Odi ki şadmandır Tebriz.

Bil ezelden hünerli insanaHer zaman edrdandır Tebriz.

Demokratın telaş-i se’indenBa{ ne emn ü amandır Tebriz.

Da{i bundan sora em éleme, dil,Payte{t-i zalandır Tebriz.

Bize lâzım déyil bir ayrı lisan,Sahib-i {oşlisandır Tebriz.




Biz bu dilde gerek déyib o{uya,Bize bu dil revandır Tebriz.

Kôr Züley{a kimi oca va{tda

Lütf-i He’den cavandır Tebriz.Çeker ağuşe teng ger olsam,Anadan méhribandır Tebriz.

***




PESYAN TEBRZÎ(1891-1921)

Albay Muhammet Tağı Pesyan Tebrizî 1891 yılında Tebriz’de dünyayagelmiştir. Pesyan, ilk tahsilini ailesinde ve mahalle mektebinde almıştır. Daha sonraTebriz’in ilk medreselerinden birisi olan “Loğmaniyye”de tahsilini devam ettirmiştir.Farsça, Arapça ve Fransızca’yı öğrenmiştir. 1906 yılında tahsilini tamamlamak içinTahran’a gitmiş, 1911 yılında askerî göreve alınmıştır.

Muhammet Tağı Pesyan, Türkçü ve bağımsızlık yanlısı bir şair olduğugerekçesiyle 1921 yılında Kuçan eyaletinin Ceferabad kentinde Rıza Şah tarafındanöldürülmüştür.172

Pesyan’ın şairliğinin yanında, çok yönlü ve fikri hür, vicdanı hür mükemmelkişiliği de çok takdir görmüştür.

Muhammet Tağı Pesyan’ın halkın dilinde marş olarak okunan bir şiiri:173

MARŞ

Veten şerefini canla oruyaVetenden düşmeni büsbütün ova.Besdir 174 bu atalet, besdir ser{oşlu,al{ın, daha besdir, besdir lağéydlik.Bize yaraşmayır esir yaşama!

172 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 66.173 A. g. e., s. 66.174 Besdir: Yeterlidir, yeter.




Alça yaşamadan ölüm ya{şıdır,Bu ölüm insana şeref be{ş édir.Eger tüfenk yo{dur, ılınc yo{dursa,

Düşmeni yumrula, ağacla ova.Bize yaraşmayır esir yaşama!

Veten torpağında merd addımlaya,Her bir manéeni175 sındırıb176 ata.Vuruş babaların tari{indedir,Éy igid oğlullar, gelin, vuruşa.Bize yaraşmayır esir yaşama!177

***

175 Manée: Engel.176 Sındır- : Kırmak.177 Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakü-1983, c. 2, s. 66




BRAHM ZAKR

(1892 - 1971)Çağdaş Azerbaycan ve ran Türk şiirinin önemli temsilcilerinden birisi olan

brahim Zakir 1892 yılında Erdebil şehrinin Şeyh Kelhoran kentinde yoksul bir köylüailesinde gözlerini dünyaya açmıştır.178

Bediî çalışmalarına genç yaşlarında başlayan Zakir’e "Molla Nesreddin"mecmuasının çok büyük etkisi olmuştur.

1915 yılından başlayarak Türkçe şiirler yazmıştır.179 60 yıldan fazla bediî çalışmalar yapmış olan brahim Zakir, M. Alekber Sabir

ve Mirza Ali Mu'ciz, satira okulunun önemli takipçilerindendir.180 Genç yaşlarındameşrutiyet ve bağımsızlık hareketlerine katılmıştır. 1916 yılında yazdığı "Mene Ne"adlı satirik şiirleri ile özgün sanat yolunu belirlemiştir.

“Reşt” gazetesinde neşredilen "Feryâd Édirem", "Novruz Bayramı" adlı satirik

şiirleri yüzünden yurdundan sürgün edilmiştir.Zakir’in satirik şiirlerinde feodalizme, sömürüye, gerici kuramcılığa,haksızlığa karşı mücadele vardır. Halkın saadeti, mutluluğu için gayret vardır.

brahim Zakir 1941-1945 yıllarında ran’da başlatılan bağımsızlık ve hürriyethareketlerinde aktif rol almış, vatan için fedailer grubunun başkanı olmuştur. Aralık1945’te Tebriz’de Millî Demokratik Hükûmet kurulunca bu hükûmetin kabinesindegörev almıştır.

Aralık 1946 yılında ran Azerbaycanı Muhtar Hükûmeti, Şah istibdadı veemperyalist güçler tarafından yıkıldıktan sonra Zakir de binlerce aranan ve takipedilenler gibi Tebriz’den ayrılarak Bakü’ye sığınmak zorunda kalmıştır. Ömrününson 25 yılını Bakü’de geçirmiştir. 1958 yılında "Azerbaycan Yazıçılar Birliği"ninüyesi olmuştur. Bu zaman içerisinde onun sanatı ve edebî çalışmaları daha yüksek bir seviye kazanmıştır.181

178 Azerbaycan Yazıçıları, Téymur Ehmedov, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 216. Bazı kaynaklardaşairin doğum tarihi 1891 olarak gösterilmiştir (Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası,Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 73; A. Eliızı, Ù. Hümmetova, Ayrılar mı Könül Candan, CenûbîAzerbaycan Edebiyatı Münte≈ebatı, Bakı Ünivérsitéti Neşriyyatı-1998, s.30; Cenûbî AzerbaycanEdebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 31).179 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 73.180 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 31.181 Azerbaycan Yazıçıları, Téymur Ehmedov, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 216.




Eserleri:Menim Andım, 1950, Azerneşr, 54 sayfa.Zefer Güneşi, 1951, Uşagençneşr, 68 sayfa,Mübariz Gencler, 1955, Azerneşr, 72 sayfa.

Şé'rler, 1956, Azerneşr, 88 sayfa.Savalan ┬etiresi, 1961, Azerneşr, 64 sayfa.Meni Susdurmayaca, 1967, Azerneşr, 107 sayfa.brahim Zakir 27 Ekim 1971 günü Bakü’de vefat etmiştir. Mezarı

Bakü’dedir.182 brahim Zakir’in şiirlerinden birkaç örnek:183

VETEN, ÉY VETEN!

Éy menim elbimin erarı veten,Anamın şanlı yadigârı veten!Sen menim şe'nim, ifti{arımsan,Bağ ü bostan ü, lalezârımsan,

Hem gülüm, hem de gülizârımsan,Éy sını könlümün baharı veten,Şairin hemdemi, şüarı veten!

Senden allam hemişe men lezzet,Sensiz heç kimle étmerem söhbet,Senin éşinle éy mah-i te'let,Gezerem {al içinde bîminnet.ehreman éllerin diyarı veten,Âşi-i sevgili, nigari veten!

Yata bilmem senin ferağında,Saralıb rengim iştiyağında,Razıyam can vérem ucağında,Ya batam ana arlı dağında,Olasan cismimin mezârı veten,Çekmeyim bunca intizârı, veten!

182 A. g. e., s. 216.183 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 74-81;A. Eliızı, Ù. Hümmetova, Ayrılar mı Könül Candan, Cenûbî Azerbaycan Edebiyatı Münte≈ebatı, BakıÜnivérsitéti Neşriyyatı-1998, s. 30-32; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı,Bakı-1988, c. III, s. 32-45.




Sensiz âlem mene cehennemdir,Éyş-i işret günümde matemdir,Hemdemim derd, munisim emdir,

Yoldaşım göz yaşımla nalemdir,Üze olmuş sirişk cari, veten,Éderem sensiz ah u zârı veten!

Éy menim sevgilim, ana vetenim,Sendedir tab-i taet-i bedenim.Sendedir gülşenim, gülüm, çemenim,Firetinde günüm aradı menim.Tökerem hüsnü éşgibarı, veten!Gezerem guşéyi, kenarı veten!

Sende aldı cavan ciyerûşem,Meni derdü belaye saldı bu em,

Néylerem cennet olsa ger âlem,usseden od tutub elimde gelem,Yandırar alemi şerarı veten,Tükenib elbimin erarı veten!




AZER 184

Éy Azer bayramı, Éy Azer günü,Sen azad élimin ifti{arısan.

Ço{ sevir ürekden {algımız seni,Çün bizim Néhzet’in yadigârısan.

yirmi birinde Settar ┬an éli,Düşmene gösterdi öz üdretini.Tebriz'den çekildi {ainler eli, ┬al urdu öz millî hökümetini.

Tamah silahını tökdü düşmenler,Bizim önümüzde teslime geldi.ızıl üfülerde açıldı seher,Seadet menim de élime geldi.

Doğdu şanlı günü Azerîstan’ın,Onun her güşesi gülistan oldu.Azadlı yolunda ölen insanın,Hüneri dillerde bir dastan oldu.

Günler birbirinden {oş gelib keçdi,Zalımdan, zülmden nişan almadı.Güneş parçalayıb zülmeti keçdi, Ne zindan, ne şalla, ne an almadı.

O günler gedibse eger élimden,Éle seadeti aytararam men.Düşmen can urtara bilmez elimden,Çi{ar ağ günlere bu eziz veten.

Gözüm önündedir o ya{ın zaman,Odur, deste deste ehreman ordu,Kéçdikce Settar ┬an ┬iyabanı’ndan,Şadlığa er olur Azerî yurdu.

184 Bu şiir 21 Azer 1324 (21 Mart 1946) Azerbaycan Muhtar Hükûmeti’nin kuruluş gününe atfedilmiştir.




Odur yéne elde ırmızı bayra,Tutub küçeleri saysız izdiham.Tezeden canlanır bu ana torpa,Parlayır gün kimi her seher, a{şam.

TEBRZ

Éy Azer élinin şanlı meskeni,Şikeste elbimin baharı Tebriz!Öz şirin canım tek sévirem seni,Sensen üreyimin damarı, Tebriz!

Sende ki, Settar ┬an éyledi iyam,El ele vérdiler {alımız tamam,Üstünde görünce millî bir nizam,Silindi elbimin ubarı, Tebriz!

Sonra Şey{ Mehemmed oldu nümayan,Onu or{utmadı ne dâr, ne zindan.Zalımlar üstüne başladı üsyan,Oldun mezlumların havarı, Tebriz!

Yatmadı demokrat firesi rahet,O, Azer ayında başladı néhzet,Tutdu yér üzünü sendeki şöhret,Oldun bütün diller şüarı, Tebriz!

Seni ki, éşitdik zülmden azad,Sinende {alımız yaşardı dilşâd.Hanı oğlanların oyduğu bünyad,Üstünde at çapar her yağı, Tebriz!

Dé görüm, hardadır millî hökümet?Sene üz veribdir bu em, bu möhnet,Hanı o âbadlı, hanı o sen'et,Éy Azer élinin vüarı Tebriz!

Néçin üzerinde sis var, duman var,Zalımlar urduğu bir saziman var?Ana can, em çekme, bir az zaman var,Deyişer feleyin medarı, Tebriz!




Éy menim izzetim, şövketim, anam!üsseden elbimde duman var müdam,Daim fikrim budur alam intiam,

Son olan torpağın nisarı, Tebriz!And olsun yurdumda uca dağlara,And olsun açılan al bayralara,Ölsem de eymerem baş alçalara,Sensen ehremanlar diyârı, Tebriz!

ÜRBETDE185

Eceb belâlere düşdüm diyar-i ürbetde,şim olub ne édim ah u zâr ürbetde.

Özüm merizem, ürek emli, taetim yo{dur,Felek vurubdu meni âşikâr, ürbetde.

Ne bir gelib gédenim var, ne halımı soruşan,Gözüm alıb apıda intizâr, ürbetde.

Ne var tebibe déyim, derdime elac étsin,Belâ tutubdu meni bîşümar, ürbetde.

lân vuran yatar, amma menim yu{um gelmez,Ki, re{de {abım olub mur, mar, ürbetde.

Eser bu mürğ-i dilim daima feraında,Elimde yo{du nédim i{diyar, ürbetde.

Danışdıranda meni sirrimi nihân éderem,Çeker bu ateşi elbim şerar, ürbetde.

Vetenden ötürü dolannam cahanda, Mecnun tek,Tapılmayır mene bir emküsar, ürbetde.

185 Şair bu şiiri Mazandaran’ın Sarı şehrinde sürgünde iken yazmıştır.




Édib {araba eziz ölkemi o {ainler,Bu emli göz yaşım éyler nisar, ürbetde.

Yétişse va{t senin intiamını allı{,O va{t elbim olar lâlezâr, ürbetde.

Bu günde Zâkir éder endelib tek efan,Élib veten sözünü bir şüar, ürbetde.

Ümidvaram ki, olar cennetim mene ismet,Könül düşüb efese mürğvar, ürbetde.

MEN ÂŞ- HÜRRYYETEM

Könül, men âşi-i hürriyyetem, ço{ ifti{arım var,Menim azedelik tek elbimde istekli yârım var.

Mene gösterme dünyada gözü şehlâ gözellerden,Gözel zehmetkéş éllerden gül üzlü ço{ nigârım var.

Gédib zahidlere söyle, mene ço{ étmesin te'ne,Heiet ehliyem, dünyada düzgün bir şüarım var.

Béhişdi onlara verdim, ya{amdan el götürsünler,Menim dünya évinde çün güneşim, lâlezârım var.

Olar gétsin otursun, mesken étsin erş-i e'lanı,Menim bağı çemende de gözel dilber diyârım var.

Onun fikrinde bir âlem gezir, onda heiet yo{,

Menim fikrim cemaetdir, olardan intizârım var Olar ister gözü bağlı beşer alsın cehaletde,Menim de noimi urtarmağa ço{ é'tibarım var.

Gédib üba évinde éyş ü işret éylesin zahid,Menim de hansı âlemde dolansam i{tiyarım var.

Keçibdir ömr Zakir, bir de mövhümata aldanmaz,Meramından götürmez el, ona ço{ é'tibarım var.




ŞANLI ┬ ALIMIZ

Her eder zalım elinde olsa talan {algımız,

Zalıma nifret éder, olmaz perişan {algımız,Éy veten {ainleri, méydanda cövlan étmeyin, ┬algı nâha öldürüb al ana eltan étmeyin.ızların göz yaşını derya-yı ümman étmeyin,Bir ana a{ır alar tézlikle, min an {algımız.Zalımın esrin éder torpala yéksân {algımız.

Biz de Babek nesliyik, el çekmerik méydanıdan,or{marı sürgünden, ölmekden, ne de zindanıdan,Az alıb {ainleri vurru çı{ar ran'ıdan,Öz ana yurdun éder bağ-i gülistan {algımız.Tülkünü oymaz éde méydanda cövlan {algımız.

Ger bu gün ran'da hakim nâ{elef övladıdır,Trumén, Çörçill ve Marşall onların üstadıdır,Azerîstan ehli de mezlumların imdâdıdır.Ço{ zaman çekmez, urar edli de divan {algımız.Dağlanan elbe oyarlar onda derman {algımız.

Ha'a and olsun bu yolda baş ü candan kéçmişik,Sévgili ardaşdan, övlad-ı cavandan kéçmişik.Zindeânlıdan çekib el, {animandan kéçmişik.And içib vicdâne, étsin taze üsyan {algımız,Vérmesin düşmenlere héç yérde imkân {algımız.

Ölkemizde oymarı Fir'on-i Zöhhak eyleşe,

Pâk olan torpagımızda övm-i nâpâk eyleşe,Azer övladı eli oynunda emnak eyleşe,Yo{ yo{ artı istemez {alın ciyeran {algımız,ntiam alma diler her lehze, her an {algımız

Évde rahet yatmarı allı cavanlar anını, ┬ain ellerden utarrı ölkenin her yanını,Héç feramuş étmerik bizler veten urbanını,Çün etirmişdir ezelden Ha'a imân {algımız,Ha'ın üstünde öler, olmaz périşan {algımız.




FEDALERE

Éy igid fedai, şanlı ızılbaş,

Ana yurdumuzun pasibanları,Ezelden vermişik el ele ardaş,Ölkeden ovmağa şahı, {anları.




Géceden sübhe dek arda, dumanda,Dağlarda, daşlarda éyledik senger,Düşmeni gördükde her bir mekânda,Laçın tek şikâra géderdik bizler.

Héç yadımdan çı{maz Reşid Settar ┬an,Yığdı öz başına Azer élini,an içen şahlara éyledi üsyan,Kesdi yurdumuzdan düşmen elini.

Gözüm önündedir o böyük néhzet,Géceyle düşmenin dövresin aldız,Her yérde déyildi sizdeki üdret,Adızı Babek tek tari{e saldız.

ardaşım bir de gel vérek el ele,Zülm évini yı{mağa gédek Téhran'a,Şanlı udretimiz dönerek séle,Düşmen dağıtmağa a{ır her yana.

Odur kommunistler Yunan'da, Çin'de,Géceni dağlarda étdiler seher,Avtomat ellerde yatdı geminde,Bütün döyüşlerde çaldılar zefer.

Düşmene atılan topların sesi,or{uya salıbdır padişahları,Vérir mezlumlara şadlı müjdesi,Zülmden urtarır azad{ahları.

Ba{ Hindoneziya partizanları,

Gezir elde tüfeng méşede, dağda,Ölkeden ovmaçın Ehrimenleri,Her biri çalışır gétsin abada,

Sen de tüfengini hazırla, yağla,Ba{dın ya{ınlaşır éyleme eflet,Hücuma gétmeye belini bağla,Vermeyek düşmene cephede fürset.

Bu gün ana veten sesleyir seni,




┬ainler at çapır sinesi üste,Déyir gel, düşmenden {ilas ét meni,Zülmden, sitemden olmuşam {este.

Men tüfeng çiğnimde elem elimde,Hazıram fireden vérilsin ferman,urtuluş, seadet sözü dilimde,Azadlı yolunda olmağa urban.

ardaşım, senin de i{tiyarın var,Veteni sévirsen müntezir dayan,oy azadlı olsun dilinde şüar,Zefer bizimledir, bizimle, inan.

MENM ÖZ DLM VAR

Çı{dı mektebinden bir cavan oğlan,El vérib ayrıldı yoldaşlarından.O herden defderi alıb ba{ırdı,Öz ana dilinde şé'r o{uyurdu:Déyirdi: Éy veten, éy Azerbaycan,Men Azer oğluyam vügarım sensen.Elime her zaman elem alanda,Deftere yazdığım şüarım sensen.Kéçerem yolunda şirin canımdan,Seni urtararam düşmenden, inan!Bir efser gelirdi dalınca onun,Éşidib şé'rini Azer oğlunun.Sesledi... postundan geldi pasiban,Dédi: Gör ne déyir o géden cavan,Onu getir görüm, neçidir, kimdir?

Dédiyi sözlerin hei ölümdür,Déyesen {oşlamır şâhı, sultanı,Ço{ sévir veteni Azerbaycan’ı...Pasiban oğlana gelib yétirdi,Yapışıb olundan onu getirdi.Soruşdu cavandan an içen efser:

Nedir defterinde yazdığın sözler?Téz o kitabları vér görüm, mene,Dé, hani müellim ders vérib sene?

Ne üçün Se'di'nin kitablarından,




Ya da "Şahname"den o{umayırsan?Déyesen demokrat olubsan oğlan?Se'di'ni, Hafiz'i {oşlanmayırsan.Şirin heyatını cavan unutdu,

or{madan üzünü efsere tutdu.Dédi: O{uyuram men "Gülüstan"ı,Yadımda almayıb onun dastanı.Se'di âlim olub, hadan keçmirem,Sözleri Farsıdır başa düşmürem...Men bu kitablardan alıram ilham,Odur o{uyuram, her seher, a{şam.Bu ne "Şahname"dir, ne "Gülüstan"dır,Öz dilimizdedir, mene asandır;"ızıl sehife"dir 186 ana dilinde,Bunu ço{ sévirem men de, élim de.Kéçen il yazıldı... Millî hökümet...Bunda yazılıdır bizdeki üdret.

Efser bu sözleri éşiden zaman,Az aldı hirsinden çatlasın, inan.Uladı it kimi, hürdü, udurdu,arnına oğlanın tepikle vurdu.Dédi: Kes bu sözü éleme tekrar,Yolar öz saçını, isteklin ağlar.stersen olarsan évinde rahet, Nezaketle danış, édende söhbet.Zillullah bil şâhı, veten Téhran'ı,Bu eder şişirtme Azerbaycan'ı.Efserden bu sözü éşitcek cavan,Dönderdi üzünü ona nagehan.Dédi: Men or{muram dar’dan, ölümden,Ölsem de ayrılmaz ruhum élimden.

Oğrular {an olur, an içenler şah,Bütün insanlığa onlardır bed{ah!Menim vetenim var, şanlı élim var, Ne Türkem, ne Farsam, ana dilim var.Gözüm tek sévirem doğma Tebriz'i,Sinesi üstünde besleyir bizi.

186 ızıl Sehife (Altın Sahife): Said Mehti Pişeveri’nin (1892-1947) makaleler mecmuasının adı.




Tebriz'i vérmerem yüz min Téhran'a,urbanım vetenim Azerbaycan'a!Jandarma efseri elinde şalla,Tehdid éleyirdi cavanı anca.

Oğlan çekinmirdi héç bir {eterden...Kéçirib dietle efser nezerden.Elinden oğlanın kitabı aldı,Didib ayağının altına saldı.Emr étdi pasiban aparsın onu,Atsın zindanlara Azer oğlunu!O cavan zindana yétişen zaman,Sözünü déyirdi heç dayanmadan.Déyirdi: Éşitsin şahlar, sultanlar,Yérde almayaca tökülen anlar.Élimiz édecek bir yéni üsyan,Analar derdine olaca derman.

Ne şahlar alaca, ne de te{t ü tac, ┬alımız édecek derdine elac!..

ARDAŞLI KÖMEY

Yazın orta ayı, gün çı{an zaman,Çiçekler étmişdi çölleri elvan.Yaşıl géyinmişdi ba{çalar, bağlar.Séyrangâh olmuşdu dumanlı dağlar,Çobanlar daş üste tütek çalırdı,Ba{ıb gözellikden lezzet alırdı.Ordan men ba{ırdım yaşıl kôllara,Dereye sallanan eyri yollara.Dağlara, daşlara nezer salırdım,Ana vetenimden ilham alırdım.

Savalan dağını ço{ uca gördüm,Sinesi üstünde bir oca gördüm.Saçları ağarmış oca ehreman,Hesretle ba{ırdı Şimal’a ordan.- Eziz ardaş! déyib edem vururdu,Gâh gezir, dolanır, gâh otururdu.Ona ya{ın gétdim, men vérdim salam,Sonra erz éledim:- Éy eziz atam!Lütf éle, izn vér, incime menden!Ata can, birce söz soruşum senden,




Görürem gédirsen fikre, {eyala,Ço{ diet édirsen burdan Şimal’a,Yanılı ah çekib, adaş!, déyirsen,Déyesen hesretle yol gözleyirsen?

Od vurub elbime emli sözlerin.Kime mühtezirdir, ata, gözlerin?oca bir az durdu, dinmedi esla.Sövkendi bir daşa, étmedi söhbet,Gördüm gizlin aldı mene heiet...Bir az da yériyib yanında durdum,Elimi ocanın çiynine oydum.Dédim: Dinle meni, éy oca aslan!Menim de senin tek derdim var inan!Sözünü sa{lama öz üreyinde,Senin ardaşınam bunu bil, men de.oca bu sözleri éşitdi menden,Ürekden ah çekib, durdu yérinden.Méhriban méhriban elimi tutdu,Çekdi bir çemene meni oturtdu.Dédi: oy sirrimi éyleyim izhar,Derdimden seni de édim {eberdar:Görürsen bu çölü, bu yaylaları,Zencir tek bağlanan sıra dağları?O Muğan, o derya, o böyük ümman...Evvelde bir olub bu Azerbaycan.Bir yanı uba'dır, bir yanı Şirvan,Bir yanı Tebriz'dir, bir yanı Zencan.Böyük bir ölkedir bu Azerbaycan, ┬ainler elinde olubdur talan.Babek meskenidir dağlar tamami,Tebriz Saib verib, Gence Nizamî.

O gün ki, ┬etaî éledi réhlet,uldur padşahlar {alın düşmeni,urd kimi böldüler yurdu, meskeni.Çalışır azadlı ehremanları,Ölkeden ovdular an soranları.Şimal işığından aldılar ilham,Veten {ainlerin éttiler é'dam.Bakı'da {al özü oldu hökmran,almadı o yérde üsseden nişan.Tebriz'se yéne de yanır odlara,




Hele de esirdir zülmkârlara.Derya tek mövc édir tökülen anlar,Zindanda can vérir bizim cavanlar.Hele sürgün olur {alımız tamam,

Rahatca yatmır héç kes sübh ü şam.Gözünde anlı yaş ızlar, gelinler,Cenûb çöllerinde aç, susuz inler...Ağardıb başımı bu möhnet, bu em,Oğul üreyimde derd getirmişem.Men ki, dayanmışam burda intizar,üsseden od tutub üreyim yanar.Bir tek men déyilem, ço{dur yoldaşım,Menimle bu dağda oğlum, ardaşım.Azad etmek üçün Azer élini,Ölkeden kesmeye düşmen elini.Üç ildir étmişik bu dağı mesken,Şeb{una gédirik görende düşmen.Bizlerde ne eder can var, nefes var,oymarı dağıda yurdu yağılar!ocalı cavanlı bu dağda bizler,Yarıb ayaları étmişik senger.ardaş ardaşına édecek kömek,Bizlere Şimal’dan kömek gelecek.Bilirem, her zaman almarı darda,Zefer bayrağıyla bu ya{ınlarda.Tebriz’e dönerik... Özüm abada...Rza ┬an oğlundan aları isas,Yéne de urarı millî bir esas!..

***




HACI ŞEYH ZEYNALABDN MAN (MECNUN)(1892- ? )

Hacı Şeyh Zeynalabidin 1892 yılında Tahran yakınlarındaki tarihî Türkyerleşim yerlerinden birisi olan Zencan'da dünyaya gelmiştir. lk öğreniminiZencan'da görmüştür. Daha sonra Necef'e gitmiş ve iyi bir slâmî tahsil almıştır.Birinci Dünya Savaşı yıllarında Zencan'a dönmüş, kısa bir süre cuma imamlığıyapmıştır. Bir müddet de Zencan deftardarı olmuştur. Emekliye ayrıldıktan sonra dinîhizmete devam etmiştir.

Hacı Şeyh Zeynalabidin şiirlerinde "Mecnun" mahlasını kullanmıştır. Üç dilde(Türkçe, Farsça ve Arapça) şiirler yazmıştır.

Ayrıca Türkçe bir mesnevî ile Zencan Tarihi adlı iki kitap yazmıştır.187 Hacı Şeyh Zeynalabidin'in Türkçe gazellerinden bir örnek:188

AĞAR

Yaşım yétibdi ır{a, yağıb başa, aşa ar,Ya{şı ağarmısan, başımın tükleri, ağar.

Yétdi {ezane ömr, gerekdir sola gülüm,Her çar fesil bir zad üçün itizası var.

Gétdi cavanlı âlemi, gelmez de{i géri,Geldi ocalığın, de{i mümkün dégil ferar.

Ol dem ki, yâr könlün alırdı, gel indi ba{,Ger olsa müşterisi satar, olmasa atar,

Dar-i mecazide bu ururun heieti

Çün méyvedir ki, sübh gelir, a{şama o{ar.

Yâ Reb, bu ruzigâri ola {animan-i {erab,Her eder möhkem év ayıran, a{iri yı{ar.

187 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,s. 304188 A. g. e., s. 304.




Oğlum, éşit nesihetimi, vér mene ula,Pir-i mücerrebem ki, gelib başıma bular.

Bu ruzigârın ehline olsun besiretin,Aldanma {al ü {ettine, şehmare olma yâr.

Her kim sene temellü éder, düşmenindir o,Yo{dur saman dibinde suva hergiz é’tibar.

Tâ sende nef’i vardı, sene éhtiram éder,uyru bular néce hele it uyruğun bular.

Düşmen, egerçi köhnele senlen edaveti,or{ ondan, od éler özünü a{ir aşikâr.

Olma yalançı şe{se müsahib, vérer gire,Senle eziz kimseleri bir bire vurar.

Her iş görende eibetin fikr éyle, éyle,Éymen bu ruzigârdan olma, ula burar.

Her yérde nikbet üz vére, ruzi yétişmeye,Köç éyle, çünki uş uçar, a{urde den tapar.

Ebherli'de, Şenati'de, Hideci'de yo{ vefa,Bu üç yéri sükunet üçün ılma i{tiyar.

Bu ailene sözleri Mecnun’dan éşit,Sermeş édib bu şé’rleri sa{la yâdigâr.***




EMR HÜSREV DARAÎ (Emir ┬ osrov Daraî)(1892-1953)

Emir Hüsrev Daraî, 1892 yılında ran Azerbaycanı'nın Binarud köyündedünyaya gelmiştir. Babası Kaçar hanedanından Hüsrev Mirza'dır. lk öğreniminiGevher kentinde yapmış orta ve yüksek tahsilini Zencan şehrinde tamamlamıştır.189 Henüz 15-16 yaşlarında iken edebiyata ilgi duymuş ve Racî, Sarraf ve Hidecî gibişairlerin şiirlerini okuyup, incelemiştir.190

1940 yıllarında "Sovyet-ran Medenî Alâkalar Cemiyeti"nin Zencan şubesinin başkanı olmuştur. Zencan'da ileri ve aydın görüşlü bir edebî sima olarak ün yapmıştır.

ran Türkleri Bağımsızlık Hareketi’ne gönüllü olarak katılmıştır.Bir müddet Tarim'de hakim naibi olarak görev yapmıştır. Bu görev esnasında

Mehindoht adında bir kıza gönül vermiş. Verem hastalığına yakalanan bu kızcağızınölümü onu çok etkilemiştir. "Şekeristan" adlı eserini ona hasretmiştir.191

Daraî, 27 bin beyitten ibaret bir dîvân ile birçok eser geride bırakmıştır.

Eserlerinden bazıları şunlardar:1. Kitab-i Şekeristan: Kelile ve Dimne'nin manzum halde yazımıdır.2. Menzumé-yi Merdan-i ┬aver: Edebî ve aşkî bir eserdir.3. Divân-i ezeliyyât.4. Ermağan-i Zindan ya Merzbannâme.5. Menzûmé-yi Emr-i Dübâre6. Mesneviyé-Enisü'l-UşşaŞiirlerinde halkı çağdaş eğitime, ilme, sanata davet etmiştir. ran Türk

kadınının çağdaş medeniyet seviyesine ulaşması ve her türlü haklara kavuşması içinmücadele etmiştir. lk gazelini Azerbaycan ve ran Türk kadınlarına hasretmiştir.192

Daraî, 1953 yılında vefat etmiş ve doğum yeri olan Binarud'da defnedilmiştir.Emir Hüsrev Daraî'nin eserlerinden örnekler:193

189 A. g. e., s. 303.190 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1994, c. IV, s. 9.191 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,s. 303.192 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1994, c. IV, s. 9.193 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,s. 304; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1994, c. IV, s. 9-12.




NAZ Ü EMZE ÖYRENR

Naz ü emze öyrenir senden eger cananeler,Menden öyrensin gerek divanelik divaneler.

Ger düşem divane tek bazare heim var menim,Men senin rüsva-yi éşin kâm alan bigâneler.

Men cehennem, sen gözellik şe'nini ço{ hifz éle,Her sedefde mesken étmez sen kimi dürdaneler.

Şem' tek nur camalın rövşen éyler meclisi,Var néce taet o şem'e yanmasın pervaneler.

Sen {oş ol, oy meclis-i éyşin reibe nûş ola,Besdi bu bî{animâne ûşé-yi méy{âneler.

ndi bildim, gâhi gâhi ger mene lütf éyledin,Salmağa könlüm uşunu dame, sepdin daneler.

Sen gözellik şöhretinde, men bela-yi éşde,oy yazılsın anile âlemde bu efsaneler.

Mest olmaz badeden ┬osrev eger deryan içe,Étmese mestane gözler emzé-yi mestaneler.

VAR

Bilmem bu şairin daha ne müddeası var,Olduca pir, başda cavanlı hevası var.

Düşmez o zevden niye bu an olan könül,Sen şahid ol başında bir özge belası var.

Könlüm uşu onub yéne bir servamete,Her şa{esinde rövzé-yi rizvan sefası var.

Mu-yi tela ile oyub elbimi oda,Dünyanı dolandırdı, eceb kimiyası var.

Éybi budur hemişe ki, biçare âşie,




Bir def rehm éylese, yüz min cefası var.

Men ağladıca an, güler ol aşları kaman,A{ır démez ürekde bunun o{ yarası var.

┬osrov, tesevvür éleme tek sensen âşii,Her zöv ehlinin ona min min düası var.

ZAMAN ŞAR

Men zaman şairiyem,elemim an yazaca, an yazaca,Meni şair yaradıb ölkemizin faciesi, Ne gözel ız, ne yaban göz Ne gözeller ba{ışı, ne yarın şu{ yérişi,Şé'rimin bülbülü yo{, méyi yo{, mütrübü yo{,Daha yér yo{ olara söz oşasan.Daha tari{ olara yér vérmez,Bu zaman an günüdü,ndi tari{ risalet ister.ndi şair eger nsanların azadlığınasöz oşsun.ndi şair ne gerek üdret-i feryad olsun,ndi şair dili {alın dilidi.ndi şair gerek ilham ala andan,Sözü te'sir ala emden kéçecekden.ndi şair gerek od parçası tek odluya bidad évini.Sözü feryad ala, ta titrede düşmen canını,Ala ardaş anını, kese yoldaş yanını

Yatasengerde, döyüşmek başara köhne düşmenlevuruşma başaraMen zaman şairiyem.Sözümün {enceri {alın keserinden itilib,Ona keskinliyi, parlalığı tari{ vérib.O kütelmez alacaDaha paslanmayacaDaş ürekler yaraca.Men zaman şairiyem,elemim an yazaca, an yazaca.




IŞDA BAHAR

Behman ayında Azer’imiz oldu aşikâr,

ış mövsümünü ölkemizde éyledi bahar.uşlar o{ur baharda hem ya{şı, hem pisi,Azer sesinden ya{şıdır her neğmeler ki, var.

Gül éşi bülbülü o{udur her baharide,Azer sesin veten hevesinde éder nisar.




Bülbül séver onu ki, onun ard-ı dövresi,Azer séven zemanede daim idi bererar.

Azer sesi {eber vérer ölke {eline,

Azadlı édib veteni zülmden kenar.Gétdi zeman-i zülmü sitem isteyenlerin,Millet özü özüyçün éle aldı i{tiyar.

Şâd ol, sağ ol, yaşa bizim éy şanlı firemiz,Ya{şı şéhamet ile zühür étdin itidar.

ÖZÜM ÖZÜME

Déyil bu göz yaşı gözden a{ar menim üzüme,Bu{ar-i badé-yi emdir çı{ar menim gözüme.

Bu edr cövr ü sitemle henüz ölmemişem, Ne se{te can imişem aferin béle dözüme.

Dédim, ürek, seni tarı bu yârdan el çek,Çek indi cövr ü cefa, sen ki ba{madın sözüme.

De{i onun üzüne ba{maram, veli onsuz,Eger gözüm ba{a bir gülüzâre, gül gözüme!

Ne edr el etek oldum ki, su sepe oduma,Henüz zülf-i siyehile od vurar gözüme.

Günah mendedi, ┬osrov, günahi yo{dur onun,ul-i biyaban olub od vurmuşam özüme.




DLBERM

Gel şane vurma zülmi semensaye, dilberim,oyma sala güneş üzüne saye, dilberim.

Gün görmeyib cahanda eger gül camalını,Te'rifçin şebih éleyem aye, dilberim,

Allah seni gözel yaradıb ruhi pak ile,Étme ebul zehmet-i piraye, dilberim.

Telid étme, ba{ma bu rüsva gözellere,Kim zöv édile çı{ zer ü zibaye, dilberim.

Göyçek odur ki, sen kimi nazile ba{mağı,Éş ateşile od vura dünyaye, dilberim.

Dé, hansı daşürek görüb ol gözleri, gözüer éylemez vucudunu deryaye, dilberim.

Cam-i lebin {eyalı ile mest olanların, Ne éhtiyacı saer-i sehbaya, dilberim.

Min servnaz olsa gülüstan-i hüsnde,Göz dikmişem o amet-i re'naya, dilberim,

┬osrov, uzun danışma, gédib özge fikr éle,Méyl éylemez senin kimi şéydaya dilberim.

***




CAFER KÂŞF (Cefer Kâşif)(1894-1945)

Cafer Mehmetzâde Kâşif 1894 yılında ran Azerbaycanı'nın Mamağankasabasında çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Uzun süre Tiflis’tekalmıştır. Kendi şiirleri ile basında yer almıştır. 1945’te ran Azerbaycanı'nda başlayan bağımsızlık hareketlerine katılmış ve kalemi ile destek vermiştir. Şiirlerininhalk üzerindeki etkisi yüzünden Tahran hükûmetinin cellatları tarafından vahşiceöldürülmüştür.194

Cafer Kâşif’in şiirlerinden örnekler:195

HÜRRYYET PERSNE

Gezirdim fikrile gülşende nâşâd,Déyirdim: "Kâş olaydım uş tek azad.

Uçub bir séyr édeydim kâinatı,Dürüst tesvir édeydim bu heyatı".Bahar fesliydi açmışdı çiçekler,Heyata ruh vérirdi şen emekler.Açanda önçeden ağzın ızıl gül,ucalardı gülün bîçâre bülbül.Tebiet gülşeninde séyr éderdim,Heiet âleminde téyr éderdim.Salardım yârımı daim {eyâle,Éderdim éşden o demde nâle.Derib gül üsde bağlardım elefden,Gözel bir ses éşitdim sol tereften.Düşüb teşvişe könül ne'resinden,Feet ço{ âşina bildim sesinden.

Dürüst diet édib, ba{dım hevaya,Sataşdı gözlerim bir mehliaya. Ne gördüm, bir melekdir aldırıb el,Déyir: "Éy sévgilim, zehmetkéşim, gel.Haii âşigin mehbubiyem men,

194 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 46.195 A. g. e., s. 46-48.




Bütün hegûların metlubiyem men.Heiet meskenim, vicdan şûarım,Edâlet bülbülüm, zehmet bahârım.Hemişe menbe-yi zövr-i sefayam,

Seninle éy cavan men âşinayam".Dédim: "Menden çekil avârayam men,Esir-i möhnetem bîçâreyem men.Sitemkâr övçular salmışlar dama,Felâketten yétib ömrüm tamama.Düşübdür tûti-yi teb'im hevesden,utarma isteyir canım efesten".Dédi: "or{ma, uzum, {oşniyyetem, bil,Senin ço{ sévdiyin hürriyetem, bil!Bütün bu kâinata serverem men,Sene, Kâşif, hemişe rehberem men".

EL ÇEKN!

Tûti-yi teb'im gezir bağda herasan, el çekin!oymarı bayuş ile dolsun gülistan, el çekin!

Söyleyin Séyyid Ziya {ain deyişsin camecin,Dest-i istibdadide oynatmasın yo{ {amesin,Herze vü hezyan ile doldurmasın rûznamesin.Oldunuz biz millete tari{î düşmen, el çekin!Éttiniz zehmetkéşe dünyayı zindan, el çekin!

oy Hüseyin, Fatimî de vicdânın satsın pula,ışırıb rûznâmede çeksin bizi eyri yola.Ezmimizden dönmerik, gör bu cahan berbad ola,Teşne-yi hürriyyetik, éy övm-i nâdan, el çekin!

Müstebidler etline var bizde ferman, el çekin!Ke'be tek hörmetli {ele Azerbaycan’ımız,Bu müaddes torpağa urban yazılmış {algımız,urtuluş fikrindeyik, möhkemleşib imanımız,Azerîler bir daha olmaz perişan, el çekin!Möhtekirler bizleri étmişler talan, el çekin!

Fikrimiz azadelikdir, malikik {oş niyyete,Yadların eyyumluğu lâzım déyil biz millete,




Heiden ilham alıb oydu edem hürriyyete,Olmuşu her ferdimiz bir merd-i méydan, el çekin!sterik daim ura eld ile dîvan, el çekin!

Girmişik méydan-i éşe bir evi iman ile,rticanı ezmeye and içmişik vicdan ile, ┬alımız baş aldırıb hasızlığa üsyan ile,oymarı üsse éde bîçâre déhan, el çekin!sterik él almasın yo{sul ve üryan, el çekin!

Azerîstan ölkesin sanma bu gün başsız beden,nilabın ateşi fevman édir her güşeden. ┬alımız hiddetlenir sen éttiyin bu fitneden,Yandırar a{ır sizi bu odlu tûfan, el çekin!Taze dünya urmağa bizde var imkân, el çekin!

***




CAFER BEDÂYÎ KELAMÎ (Cefer Bedâyi Kelamî)(1896- 1969)

Cafer Bedâyî 1896 yılında Tebriz'de dünyaya gelmiştir. Babasının adı AliEkber'dir.

Cafer Bedâyî iyi bir tahsil almıştır. Fars edebiyatı, mûsikî, hattatlık, nakkaşlık,eski ilimler gibi sahalarda öğrenim görmüştür.

O, şiir yazmadan önce mûsikî ile meşgul olmuştur. ran'ın sayılı müzikâlimlerinden sayılmıştır. Şairliğe 60 yaşlarında başlamıştır. Hicrî-Kamerî takvimegöre 75 yıl; milâdî takvime göre 73 yıl yaşamıştır.) Şiirlerini ömrünün son 15 yılındayazmıştır.196

Cafer Bedâyî Kelâmî'nin bir gazeli:197

DEGENDEMeşşate eli zülf-i perişâna degende.Şane kimi şan şan olu dil, şane degende.

Zülfünde olan lerzişe könlüm sebeb oldu,Zencir düşer lerzeye divane degende.

Divanelerin meskenidir türré-yi canan,ovğa olu berpa ona ferzane degende.

eddim büküldü, rişté-yi canım olu perpic,Tâ silsilé-yi zülfüne bigâne degende.

Min çéşmé-yi beraberdi, o méyden,Bir etresi düşse leb-i canane degende.

Var hei, o kirpiklerivin, anımı tökse,

196 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,c. II, s. 333.197 A. g. e., s. 334.




anlar töküler {encer-i mestane degende.

Damane a{ar eşki, olur şö’lesi lerzan,Rü{sarine şem’in per-i pervane degende.

Bir özge şerafet yétişer mesenti şéy{e,Mescidde ona {adim-i méy{ane degende.

Şuridelik ehvalı “Kelami”de göründü,Meşşate eli türré-yi cânâne degende.

***




EBÜLKASIM KÂML

(1897-1964) Ebülkasım Kâmil 1897 yılında Tebriz'de dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini

mahalle medresesinde, orta öğrenimini ise yeni usul okullarda görmüştür. Genç yaştaşiir yazmaya başlamıştır. Kendisini mûsikî sahasında da iyi yetiştirmiştir.

Ebülkasım Kâmil, ticaretle uğraştığı hâlde edebiyattan ve mûsikîden uzakkalmamıştır. 1956 yılında Tebriz'de kurulan Şairler Meclisi'nin çeşitli kademelerindeyönetici olmuştur. Ömrünün son 18 yılını Urmiye'de geçirmiştir. 1964 yılındaUrmiye'de vefat etmiştir.

Ebülkasım Kâmil'in geride 30 bin beyitlik Türkçe ve Farsça dîvânı kalmıştır.Onun şiirleri "Péyman", "Asayiş", "Tebriz", "Veten Yolunda" gibi dergi vegazetelerde yayımlanmış, ancak henüz kitap hâlinde basılmamıştır. Dr. Cavad Hey’et,şairin el yazma şiirlerinin kardeşlerinde olduğunu yazıyor.198

Ebülkasım Kâmil'in bir şiiri:199 SZN

Dustan! Yâr-i şeker leb menim, eğyâr sizin.Gül menim, önçe menim, lale menim, {ar sizin.

Yârda şive menim, emze menim, naz menim,te’né-yi eğyar sizin.200

Méy menim, sai menim, sağer ü sehba de menim,Tar ü tenbur menim, hesret-i didar sizin,

Dahen-i önçe menim, sûret-i olnar menim,Göz menim, aş menim, {encer-i {unbar sizin.

Meclis-i bezm menim, bûse menim, {al menim,

198 A. g. e., s. 314.199 A. g. e., s. 315.200 Bu beytin baş tarafı bulunamadı. Bahsi geçen, “Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998” adlı kitapta da noksandır.




Leb-i {endan da menim, didé-yi {unbar sizin.

┬ett menim, {al menim, éyş menim, nuş menim,Söhbet-i yâr menim, zahid-i dindar sizin.

Çéşm-i me{mur menim, ebeb-i gülgün menim,Zülf-i {oşbuy menim, taré-yi şehmar sizin.

Kamil'em, éş menim, yâr-i vefadar menim,Kû-yi dildar menim, esr-i telakâr sizin.

***




ABBAS VASG (Abbas Vasi)

(1898-1956) Abbas Vasig 1898 yılında Şebüster şehrinin Çenvan (Şancan) kentinde

dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini köy medresesinde yapmıştır. Bir müddet babasınınŞebüster'deki işyerinde çalışan Abbas, okumak için Rusya'ya kaçmak istemiş, ancakakrabaları tarafından geri getirilmiştir. Babası onu Irak'a, Necef'e göndermiştir. FakatAbbas Vasi umduğunu orada bulamamış Şebüster'e dönmüştür. 1919'da babasınıniflas etmesi üzerine Tiflis'e gidip, orada şeker ticareti yapıp para kazanarak babasınayardımcı olmuş. Tiflis'te kaldığı yıllarda orada yayımlanan "Yeni Fikir" gazetesinde"Vasi" adıyla şiirler yazmıştır.

1920'de Gürcistan'ın Sovyetleştirilmesi ve ardından babasının ölümü Abbas'ıçok etkilemiştir. 1924'te kaçak olarak ran'a dönmüş, kısa süre sonra Bakü'ye gitmişve orada şeker ticaretine başlamıştır.

Abbas Vasig Tiflis'te iken bir yardımlaşma derneği kurmuş. Bu derneğinçalışmalarını Bakü'de de devam ettirmiştir. Bu derneğin yardımı ile doğum yeri olanŞancan'a bir okul yaptırmıştır. Vasig okulun yapımı için gidip gelirken bunututuklamak istemişler. Ancak o yakayı ele vermemiş ve Bakü'ye dönmüştür. 1935yılına kadar Şancan'a gitmemiştir.

Abbas Vasig, Bakü'de de rahat bırakılmamıştır. Stalin yönetiminin zulümsaçtığı dönemde, yazdığı eserlerinin bir kısmını ele geçer korkusuyla yok etmiş, bir kısmını da yanına alarak Azerbaycan'ın Göyçay iline göçmüştür. Orada yuva kurmuş.1956 yılında da orada vefat etmiştir.201

Abbas Vasig'in bir gazeli202

201 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,c. II, s. 322.202 A. g. e., s. 323-324.




DLM OLSA

Yurdum odlar yurdu, Azer éli ger élim olsa,Fe{rdir söylemege vesfini şirin dilim olsa.

Élin amalı ile gül ü gülüstan salaram men,Güllerin éşine ger neğme déyen bülbülüm olsa.

Arzu dünyasına min sévgi, hevesle ba{aram men,Üzüme ince tebessümle ba{an sévgilim olsa.

Géce gündüz çekerem gül üzünün hesretin, a{er,Çataram vesle, mehebbet çemeninde gülüm olsa.

Ehd ü péyman ile öz {elime and içdim ezelden,Dönmerem ondan eger ömrde yüz min ilim olsa.

Kim séverse séviler, hörmete hörmet azanarlar, Nola, Vasi, bu temennada menim de elim olsa.

***




MEHMET AL FAHRETTN MAHZUN (Mehemmed Eli Fe{reddin

Mehzun)(1899-1986)

Mehmet Ali Fahrettin Mahzun 1899203 yılında Kuzey Azerbaycan’ınGedebey şehrinde dünyaya gelmiştir. Babası Hüseyin, ran Azerbaycanı’ndandır. Bir yaşında iken babasını kaybeden Fahrettin, büyük kardeşlerinin himayesinde

büyümüştür. mkânsızlıklar sebebiyle ilk okulu ancak okuyabilmiştir. Yüksek tahsilalma imkânı bulamamıştır. Bir müddet demircilik yapmıştır. Daha sonra fotoğrafçılığıkendisine meslek edinmiştir.204

Kişisel gayretleri ile edebiyatı, özellikle Azerbaycan edebiyatı tarihiniöğrenmiştir.

1938 yılında Tebriz’e giderek ran Türkleri’nin bağımsızlık hareketlerinedestek vermeye çalışmıştır. 1946 yılında ran Azerbaycanı hürriyet ve bağımsızlık

hareketi emperyalist güçler tarafından yıkıldıktan sonra Tahran’a göçmeye mecbur kalmıştır. Bu zorunlu göç, şairin hassas gönlünü çok hırpalamıştır.205 Şair 1986 yılında Tahran’da vefat etmiştir.206 Mahzun, gençliğinde yazdığı küçük şiirleri ile dikkatleri çekmiştir. Sonra

gazelleri ile Azerbaycan ve ran Türkleri arasında şöhret kazanmıştır. Şiirleri âşıklar ve hanendeler tarafından sürekli meclislerde okunmuş, radyolardan dünyayayayılmıştır. Onun şiirleri, “dinleyenlerin yüreklerini nevaya gelen ney gibi okşayıpheyecanlandırmıştır. Onun gazellerinde, hayatta daima ezilmiş, ömür boyu hasretçekmiş, hayatın bütün acılarını tadmış, hayatın ağırlıklarını omzunda taşımış bir insankalbinin nâlesi duyulmaktadır. Gazellerdeki elem, keder ve gamlar ise ferdî bir nâledeğildir. Belki de içtimâî derdlerin terennümü ve figanıdır.”207

203 Mehemmed Eli Mehzun, Hicran Ùestesi, 1358 (1979-Tebriz), s. 1.; Cenûbî Azerbaycan EdebiyyatıAntologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 49. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1261 (M. 1882)olarak yazılıdır (Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin

Neşriyesi, s. 18).204 Mehemmed Eli Mehzun, Hicran Ùestesi, 1358 (1979-Tebriz), s. 1.; A. Eliızı, Ù. Hümmetova,Ayrılar mı Könül Candan, Cenûbî Azerbaycan Edebiyatı Münte≈ebatı, Bakı Ünivérsitéti Neşriyyatı-1998,s.129.205 Mehemmed Eli Mehzun, Hicran Ùestesi, 1358 (1979-Tebriz), s. 1.206 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 49.207 Mehemmed Eli Mehzun, Hicran Ùestesi, Ön Söz: Genceli Sebahi, 1358 (1979-Tebriz), s. 1.




Mahzun, Tebriz’de kurulan “Şairler Meclisi”nin müdavimlerindendi. Onunşiirleri, “Veten Yolunda” gazetesinde “ezeller” adı altında neşredilmiştir. Ayrıca“Hicran ┬estesi” adlı kitabı 1979 yılında ran’da yayımlanmıştır.

Mehmet Ali Fahrettin Mahzun’un şiirlerinden örnekler:208

VETENM AZERBAYCAN'A

Éy veten, âlemde sen ruh-i revanımsan menim,Doğma yurdum, meskenim, aram-i canımsan menim,Gülşenim, gülzar-i éşim, busitanımsan menim,zzet ü fe{rim ile din ü imanımsan menim.Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.

Öz canım tek isterem âlemde, éy yurdum, seni,Her zaman sinende can tek beslemişsen sen meni.Ad alıbsan dehride, éy ehremanlar meskeni,Her zaman dillerde sen vird-i zebanımsan menim,

Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.ehreman oğlanların yurdu bizim éllerdedir,oç igidler tek Cavanşir, Babek'in dillerdedir.tmemiş asarları, rengi ızıl güllerdedir.Lalelerden reng alan bağ-i cinanımsan menim.Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.

Vesfi sığmaz dillere te'rif éden aslanların,Az déyil Şéy{ Mehemmed, hem de Setter{anlar’ın,Her zaman {atirdedir ölmez igid oğlanların.Sen mücahidler anası, ehremanımsan menim,Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.

Sen yétirmişsen Kôroğlu tek igid insanları,Adlanan aça Nebi tek aldıran üsyanları,Yoldaşıyla hemrikâb olmuş hecer tek canları.

208 Mehemmed Eli Mehzun, Hicran Ùestesi, 1358 (1979-Tebriz), s. 1; Cenûbî Azerbaycan YazıçılarınınEdebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 18; A. Eliızı, Ù. Hümmetova, Ayrılar mıKönül Candan, Cenûbî Azerbaycan Edebiyatı Münte≈ebatı, Bakı Ünivérsitéti Neşriyyatı-1998, s.129-132.; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 49-55; C. A. E.A., Élm Neşriyyatı, Bakı-1994, c. IV, s. 13-34.




ehremanlar meskeni bir ehremanımsan menim,Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.

Günbegünden hell olur âlemde ço{ müşküllerin,

Köhneden gülşen varındı, indi açmış güllerin,Güllerin açmış görüb şur éyleyir bülbüllerin.Mehzun'un öz yurdu, Azerbaycan’ımsan menim,Cismime üvvet véren elbimde anımsan menim.

ARZU

Taki vez'in görürem millet-i ranımızın,Sorma halını bizim hal-i perişanımızın.

Ucalır nalesi néy tek göye ehli vetenin,Héç kesilmez mi nevasi dil-i suzanımızın?

ızıl üstünde revadır vére can milletimiz, Nefti yér altda ala Azerbaycan’ımızın?!

Bu eder me'deni servetlerimiz, boş dolana,Ya{a yo{sullu odu riştesini canımızın.

Yérin altında tükenmezdi çini torpağımız,Biz hele kökledirik böyrünü çaydanımızın.

Ahü efsus éleme, tüstülemir kâr{anamız,Bes nedir tüstüleri hoa vü elyanımızın?

Çı{ara, besdi daha, her cüre me'denleri biz,Artıra şöhretini servet-i samanımızın.

almasın birce nefer işsizi bu ölkemizin,Olmasın halı fena fehle vü dehanımızın.

Géyinib ehl-i veten cümlesi gül tek bezene,Tağ atar riştesi her bir yana bostanımızın.

Açılar élm ü maarif apısı millet üçün,Adı âlemde çı{ar élm ile ürfanımızın.




Bu dul övretler üçün iş açıla her yanda,Bir nefer almaya işsiz ız ü oğlanımızın.

Geze şehrimde tramvay, uca köylerde balon,

Tutalar neşesini taze {iyabanımızın.Eke minlerce traktor, biçe konbaylarımız,Zilleti taki azalsın bu Müselmanımızın.

┬al ola cümlesi ardaş, bile öz {éyr ü şerin,almaya ta eseri hevze vü hedyanımızın.

Meger insafdı görek biz bu eder yolçuları,Bes to{unmaz mı bu iş şe'nine e'yanımızın.

Yığıla bir yére mezlum ocalar, hem arılar,Dincelib ömr édeler, fe{ridi merdanımızın.

Merifet ehli ola ölkemizin {alı tamam,Küçelerden kesile sesleri nadanımızın.

Bir göreydim yığışıb ser{oş ile tiryakımız,Düşünüb éybini her tek teki i{vanımızın.

Görmeseydim küçede menzil éden yolçuları,Zenn éderdim düzelib işleri nösanımızın.

Aça gülzar-i veten, şur éleye bülbüller,Süreti solmaya ta millet-i nalanımızın.

Yéne Mehzun vurulub bu veten adlı gözele

Ço{ sévir külli baharın bu gülüstanımızın.AZERBAYCANLI ARDAŞLARIMA

Ölkemin sahibhüner, éy ehreman oğlanları,Azerîstan {alının şir-i jeyan oğlanları.

Méhriban ardaşlarım, yo{dur bizim bigânemiz,Bir ata övladıyı âlemde birdir {anemiz,Ba{marı {ain sözüne, yo{dur héç divanemiz,




Bu élin, bu ölkenin şirinzeban oğlanları.

Pakdil Efser, Nizamî ardaşımdır her zaman,fti{arımdır eyur, namuslu insanlar inan.

Uf démem azadlı uğrunda eger vérsem de can,or{u bilmez cengide Settari{an oğlanları.

oy veten gülzare dönsün, bare dönsün bağımız,ırmızı güller, çiçeklerle bezensin dağımız,Mehv édek {ainleri, ta almasın bir yağımız,Fe{r ile ömr éyleyek, éy ehreman oğlanları.

urtarıb fesl-i {ezan, gelmiş bahar eyyamımız,Bade-yi meşruteden lebriz olubdur canımız.

Nur-i hüriyyet ile çatdı zamandan kâmımız,Vet gelib çatmış, oyan, éy kâmıran oğlanları.

TEBRZ

Gelmişem öpmeye torpağın yéne,Éy eziz vetenim, cananım, Tebriz!

Ne eder ömrüm var, isterem sensizOlmasın bir günüm, bir anım, Tebriz.

Gezib dolansam da cümle mahalı,Men sende tapmışam el ü kemalı.Sensen üreyimden silen melalı,urbandır yolunda bu canım, Tebriz.

Halal südündendir, bedende anım,Amalım, efkârım, biliyim canım.

Şanlı vetenimsen, Azerbaycan'ım,Béhiştim, rövzé-yi rizvanım, Tebriz.

Vefalı oğullar anasın atmaz,ürbet béhişt olsa, vetene çatmaz.Körpeler héç zaman anasız yatmaz,sterem başına dolanım, Tebriz.

Bülbül tek sévmişem önçe çağını,Almalı, héyvalı bağça bağını.




Gelmişem öpmeye gül yanağını,Éy eziz sévgilim, mekânım, Tebriz.

VETENDEN AYRILARKENA dostlarım, ürbet ele düşenden,ohum ardaş, veten déyen men oldum.umru kimi ayrı düşen çemenden,efes içre çemen déyen men oldum.

Başına döndüyüm ağır éllerim,Ömrümün bağında ızıl güllerim,Vefalı, hörmetli, ara téllerim,erib éle yalız köçen men oldum.

Belalı olubdur ezelden başım,Uza ölkelere atılmış daşım,urumaz üzümden anlı göz yaşım,ohumlardan elin üzen men oldum.

Bülbül kimi ayrılmazdım güllerden,Canım eder istediyim éllerden,Yaşılbaş sona tek ayrı göllerden,Uzalaşıb ayrı gezen men oldum.

Doyunca doymadım yaşıl meşeden,Deste bağlamadım ter benövşeden,Gezib dolanmadan, gözel neş'eden,Eli çı{ıb arzu çeken men oldum.

Bu yérlerin baharından, yazından,Âşilerin söhbetinden, sazından,Şövket'in, Sara'nın {oş avazından,Uzalaşıb ayrı düşen men oldum.

Yaralı céyran tek tökülür anım,Vetenden ayrılır bu erib canım,Gerekdir hicranda Kerem tek yanımEsli’sinden uza gezen men oldum.




Léyla’sını Mecnun kimi izleyen,Üzü gülüb derdlerini gizleyen,Yaralı tek tebib yolu gözleyen,ller boyu ezab çeken men oldum.

Gétmeliyik, halallaşa, dostlarım,Ağlayıban ucalaşa, dostlarım,Daha vetdir uzalaşa, dostlarım,Gözünüzden hesret öpen men oldum.

Duman al{ar bu Mehzun'un başından,Derya dolar gözlerinin yaşından,Vetenden, ohumdan, yâr yoldaşından.Ayrılıban köçüb géden men oldum.

Arzum budur iller boyu gülesiz,Bülbül kimi âşi olun güle siz,Gözellikde o{şayırsız güle siz,O güllerden birin üzen men oldum.Gedebey, 1963

AÇI SÜFRELERE

Açılsın süfreniz, düzülsün bade,Sağlıla yaşayın taze dünyada.Bu halal çöreyiz daimi olsun,Ellerde edehler her zaman dolsun.Éllerde seslensin sedefli sazlar,Sağ olub göresiz minlerce yazlar.Böyük deyişiklik men gördüm burda,Sévindim ba{dıca bu ana yurda.

Çiçekli görende özel bağları,Mehzun'un ürekden gétdi dağları.Bu dünya durduca, sağ olun, durun,Yéyib németlerden badeler vurun.Bir ata oğul bir méhribansınız,Milletler içinde ehremansınız.Gördükce bu eder méhriban sizi,Ana vetenimin oğlanı, ızı,Artırar ömrünü oca Mehzun'un,Éyleyer başını uca Mehzun'un.




Daha cavanlaşar, almaz hesreti,O eder ki, sizden görüb hörmeti,sterem bu veten, bu él her zamanocalı görmesin, héy alsın cavan.

1963GÖY GÖL

Uzadan görerken o gül cemalın,Geldim bülbül kimi feğane, Göy Göl...Çı{maz héç yadımdan cahü celalın,Misalın gelmeyib cahana, Göy Göl...

nsana ruh vérir göy çemenlerin,Benövşe etirli yasemenlerin,Sene âşi olur her gelenlerin,Vardır şebahetin rizvana, Göy Göl...

Sefalı dağları görende şair,Teb'i de az olsa olaca mahir,Méşeler zümrüd tek, suyun cevahir,Unutmaz héç seni zemane, Göy Göl...

Eksik olmaz bu yerlerden gonağın,Bir yan obalardır, bir yan otağın,Be{tiyar övladın, oğlun, uşağın,Dolaşıb çiçeye, réyhana, Göy Göl...

Gelenler doyar mı héç kâbabından,Géceler yatanda şirin {abından,Serin sularından, al şerabından,

Üstünde gezerler mestane Göy Göl...




Gözümün önünde canlanır méşe,Bu yérde çalğıdır, mahnıdır péşe,Suyun cilvelenir éle bil şüşe,Gün vuranda dönür mercana, Göy Göl...

O dem ki, açılar çiçekli yazın,Üzür sinen üste ördeyin, azın,Ruha ıda vérir ségâhın, sazın,Yétirir derdimi dermane, Göy Göl...

Bu dünya mülkünün gülşeni sensen, Nizami, Vurğun’un medfeni sensen,Bu azad éllerin meskeni sensen,Dillerde olubsan efsane, Göy Göl...

Kepezin dumandan görünmür başı,Gözel yaradıbdır ezel neaşı,Gövher, brilyantdır dağının daşı,Şöhretin yayılıb her yana, Göy Göl.

Unutma olar mı bu celalını,Héy sallam yadıma meh cemalını,Böyük Nizami'nin ço{ kelamını,Duyduca gelirem feğane, Göy Göl...

Doymadı hüsnünden özü Mehzun'un,Tökecek göz yaşı gözünden Mehzun'un,Budur, ayrılarken sözü Mehzun'un:- Sensiz eddim döner kâmana, Göy Göl...

Men gétsem de ibal size yâr olsun,

Ana veten, élim, günüm var olsun!Bağınızda elvan elvan bar olsun!Dönsün her bir yanım büstana, Göy Göl!

TAZE ANUN

Ne gözel anundu, bu taze anun.Milletin üssesi, möhneti gétdi.aranlı zindanda yaşayan ölkem,Güneş tek parlatdı zülmeti, gétdi.




Çekildi dumanlar veten dağından,Saçıldı gül, çiçek heyat bağından,Bülbüller seslenir gül budağından,

Bayuşun vay sesi, söhbeti gétdi.Gör, néce {alımız olubdu ardaş,Yığılıb şeherden tiryaki, eyyaş,Bir nefer oçu yo{, bir nefer ovbaş,Müfte{or keslerin şöhreti gétdi.

Kendçiler urtardı cellad elinden,ulalar tutulmur feryad elinden,Bu taze anunun azad elinden,Bu gözel ölkemin zilleti gétdi.

O{unur her yérde ana sözleri,Açılıb gül kimi yo{sul üzleri,Ayıldı yu{udan {alın gözleri,Daha cehaletin dehşeti gétdi.

éyretle lazımdır azanma pulu,Yorulmaz héç zaman düz géden yolu,Birliyin güclüdür, zorludur olu,Mehv oldu {ainler izzeti gétdi.

Yaşasın meclisim, yaşasın millet!Yaşasın bu meram, yaşasın hümmet!Yaşasın bu işde çekenler zehmet!Mehv oldu zalımlar, hörmeti gétdi.

THAFBahardır, gül çiçek açıbdır SehendSen yéne gül kimi téz {ezan oldun.Hele kâm almamış fani dünyadan Ne téz torpalarda sen nihan oldun.

Âşii olmuşdun şé'rin, sen'etin,almışdın éydine beşeriyyetin,"Sazının sözü"dür él arasında,




Çı{maz yadımızdan şirin söhbetin.

Daimi alaca eserin senin,Bellidir her yanda hünerin senin.

Ço{ idi ürekde arizin, Sehend,Téz düşdü ibaye seferin senin.

Sen yada düşende üzümüz gülmez,Tari{ sinesinden adını silmez.Déyesen, Sehend’im yanımızdasan,Eser yaradanlar héç zaman ölmez.

MECLS- MLLÎ

Açıldı meclisi milli, veten bir novbahar oldu,Azadlı bağı gül açdı, seraser lâlezer oldu.

Güneş nurun gören va{tda açıb gizlendi zülmetler,şılandı bütün ölkem, cahanda payidar oldu.

Hüuun {alımız aldı ele ço{ ifti{ar ile,Dağıldı zülm évi yékser, binadan tar ü mar oldu.

Ata övladı tek {alım olubdur cümlesi ardaş,Mehebbet, bir birin sévmek bu günden aşikâr oldu.

Gülür mezlum olan millet bu gün éyd-i seadetden,Olub zalım perişanhal, bu günde {ar ü zar oldu.

Misal-i Yusif-i Ken'an urtardı {al zindandan,

Bu millî meclise {alım bu günden hökmdar oldu.Yazır Azer dilinde {alımız ço{ ifti{ar ile,açıb div-i cehalet or{usundan berkenar oldu.

Dil açdı lâl olan bülbül, o{ur şövile gülşende, ┬ezanı ölkemin gétdi, yéni bir novbahar oldu.

Daha ebrinde yat rehet sen, éy serdarımız, her va{t,Veten azad olub emden, meramın bererar oldu.




Senin bağ-i meramından götürdü behre övladın,Müeddes, pak olan namın bize bir yadigâr oldu.

Sen, éy zülmü esaretden hemişe zar olan Mehzun,Azadlıdan şefa tapdın sene tövfi yâr oldu.

Sizi, éy meclis-i milli, ürekden éylerik tebrik,Bu gün bu meclis-i millî bize bir ifti{ar oldu.

OLUR

Meger beşerde, nigârım, bu edd ü amet olur?!Görende servü seni güsseden {ecalet olur?!

Letifdi gül bedenin, éy peri, çiçeklerden,Çetin ki, önçede, gülde béle letafet olur.

Sefalanır seni görcek heyat-i gülzarım,Görünmeyende mene ametin iyamet olur.

Mehebbet ile sévin dehrde vefalıları,Olarda hiyle tapılmaz, feet sedaet olur.

Senin gözelliyinin şöhreti düşübdü dile, Ne huride, ne peride béle melahet olur.

Vüsala yétmek olarsa nesibi Mehzun'un,Bu {este könlüne, éy mah, gözel tebabet olur.

KÖNÜL

Ürekde almadı hesret, nigâre yétdi könül,utardı fesl-i {ezan lalezare yétdi könül.

Bahar müjdesini bülbüle yétirdi seba,Misal-i bülbülü şéyda bahare yétdi könül.

Açıldı sünbülü lale, benövşe baş vérdi,Bezendi sehn-i çemen mürğüzare yétdi könül.




Diyar-i hicride her bir belaya sebr étdi,Vefada möhkem olub é'tibare yétdi könül.

Dayandı ┬ızr kimi zülmetin cefalarına,

Tapıb {eyat suyunu ifti{are yétdi könül.Yétişdi kâmına Mehzun bu a{ır ömründe,Cahanda istediyi gülüzare yétdi könül.




OLSA

Ne derdim olar? Sen kimi, bir yârımız olsa. Néyler mene em, bir béle em{arımız olsa?

Dilşad olaram dehrde âşiler içinde,Sen tek, gözelim, yâr-i vefadarımız olsa.

Bir defe gelib yanıma gör, hâlımı sorsan,sar éderem rahına her varımız olsa.

oy te'n élesen her ne eder élese eğyar, Ne bakım eger min béle eğyarımız olsa.

Néyler mene bu çövr-i {ezan gelse baharım?Min güller açan gülşen ü gülzarımız olsa.

Çün ömrlerin yo{du bu dünyada vefası, ┬oşdur bu fena dehrde asarımız olsa.

Mehparelerin fikri ocaltmaz seni, Mehzun!Ger teb'i gelib yazmağa eş'arımız olsa.

EZEL- HCRAN

Gözüm yollarda almış, bir {eber yo{ erebelerden,Üç ildir almıram name refi ü aşinelerden.

Solur günden güne rengim, {ezan görmüş gülüstan tek,Saralmış gülüzarım, rengin almış kehreblarden.

Olub deyme düşer könlüm, küser körpe uşalar tek,Zibes kim ço{ cefa görmüş reib ü bed edalerden.




Géce bir an yu{um gelmez, gözüm ulduz sayar göyde,Gündüzler ah u efandır işim cövr ü cefalerden.

em olmuş munis ü yârım, mene hemden olub nale,

Sızıldar néy kimi daim, çalar rengin nevalerden.Eger gülzare gétsem de, açılmaz an olan könlüm,Elim müddetdi çı{mış neş'eden, zöv ü sefalerden.

Feet bir name ile şad idim bu ürbet éllerde,O da, bir kimya olmuş, {eber yo{ bivefalerden.

Nola bu a{ır ömrümde göreydim yâr ü evamım,Alaydım kam dövraniden, çı{aydım men ezalerden.

Sonra ölsem de gétmezdi ürekde hesretim ebre,Yatardım ebirde rahet, géyerdim ağ ebalerden.

Sedaet yo{ bu yérlerde, vefadan bir eser yo{dur, Ne insanlı umar Mehzun béle nakes gedalerden.

CÂNANDIR

Hemişe hicr-i cahanda dil-i zârım perişandır,Gözüm yaşı utarmışdır, a{an gözden ızıl andır.

Görünmür mahi ru{sarım, mene zülmet olub âlem,aralmış bir heva tek daima elbimde tufandır.

Könül bîmar olub her an nefes çekdikce dad eyler,Sızıldar canım kimi canım, işim ah ile efğandır.

Elacımdan elin çek, éy müalic, yo{du dermanım!Bu derdime elac anca menim, istekli canandır.

Dédim em çekme éy nale, senin zahirdedir dağın,Veli bu odlu sinemde menim min dağ pünhandır.

Menim Mecnun'u bu esrin, kéçer Léyla'sız övatım,Yanımda yo{du cananım, yérim kuhi biyabandır.




Gözünden anlı yaş tökdün {ezan feslinde bülbül tek,Heyat gülzarın, éy Mehzun, ciger aniyle elvandır.

MEHZUN- NÂLANAM

Eger zahirde gülsem de ürekden ço{ perişanam,Devasız derd elinden {esteyem, möhtac-i dermanam,

Tutub hicranda bülbül tek feğanım sehni gülzarı,Hemişe gül {eyalıyla perişan zar u giryanam.

Könül müddetdi sévdaya düşüb bir Léyli eşinde,Salıb Mecnun sifet sehralara mebhut ü héyranam.

Bu ürbet élde bir şad olmadım bir lehze ömrümde,Veten olmazsa eger ismet mene Mehzun-i nalanam.

CANIM MENM

Min bela hicrinde gördü nâtevan canım menim.Hamısı an ağlayar, ger görse cananım menim.

Néy kimi feryad éder könlüm, kesilmez nalesi, ┬alı zinhara getirmiş ahü efğanım menim.

Sübhecen gelmez yu{um, bir an yumulmaz gözlerim,Mah ile seyyaredir her géce méhmanım menim.




elbimi hicran o{u gör néce étmiş çâk çâk,Ze{mdar ahu kimi dilden a{ar anım menim.

Min em-i dünyanı men könlümde pünhan éyledim,

Öldürer a{ır meni, bu derd-i pünhanım menim.Möhnet-i hicranıdır bimar éden âşileri,Dostların didarıdır âlemde dermanım menim.

Bed emel, bir eyri yol dünyada mütle bilmedim,Çünki, amalımla birdir şé'r ü divanım menim.

Yo{ işim napak ile, saléhlerin urbanıyam,Pakdır ruzih ezelden din ü imanım menim.

Tek Füzuli'den sonra hakim olan bu könlüme,Şehriyar olmuş ezel mülkünde soltanım menim.

Çün, gümüş eş'arımı sanmış ızıl ustadımız,Doğrusu bu lütfden şermendedir canım menim.

Min teşekkür éylesem azdır géne ustadından,etreyem, ustaddır derya-yi ümmanım menim.

Her zaman Şirin ile Ferhad'ı Mehzun yad éder,Léyli-yü Mecnun'dur ünvan-i dastanım menim.

BA ┬ MARAM

Ger gül üzün görünmese gülzare ba{maram,Bülbül tek âşiem güle men, {are ba{maram.

Veslin müyesser olsa heyatımda gör mene, Ne mal ü dövlete, ne de kim, vare ba{maram.

Ta ömr var fean édem firetinde men,Ölsem yolunda töhmet-i eğyare ba{maram.

Ger pare pare éylese hicrin bu könlümü,Merdaneyem bu yolda, min azare ba{maram.




Müjgân o{undan olsa şefa elb-i zarime,Ollam razi eger deye yüz pare, ba{maram.

Sehra-yi hicrde gezerem laübali men,

Pirahenim ger olsa da sedpare ba{maram.Pervane{isletem, mene me'şue şem'dir,Şem'i ru{unda odlanaram, nare ba{maram.

Bir mahiveş vüsalına Mehzun könül vérib,Ondan savayı bavér édin, yare ba{maram.

TEBB

stesen bilmek eger hâl-i perişanım, tebib!Gün be gün efzun olur bu derd-i pünhanım, tebib!

Gétmiş elden i{tiyarım, sebr-i taet almamış,Ger vüsale yétmesem, daimdi efğanım, tebib.

Éş bimarı olan me'şuesiz ömr éylemez,Çekme gel bihude zehmet, yo{du dermanım, tebib!

┬ab görmez gözlerim, an yaş töker aramsız,urtarıb gétmiş bedende her ne var anım, tebib!

stedim pünhan tutam bu éşimi eğyârden,Faş ıldı sirrimi çak-i giribanım, tebib!

Derd-i hicrandan daha cismimde yo{ tab ü tevan,Ruh çı{mış bir bedendir natevan canım, tebib!

Min müalic olsa Mehzun'un édemmez çaresin,Belke çare éylesin bu derde cananım, tebib!

MÜNASB- HÂL

Bu âlem séyrine béş günde biz geldik şöv ilen.Veli, kâm almadı ondan, perişan olmadan başa.

Ba{ıb biçareler halına yandı ah u zar ilen,




Ne hasil böyle dünyada ciger an olmadan başa.

Şitab éyle ecel, téz gel édim bu âlemin terkin,Ki yo{ bir an neşatı zar-i iryan olmadan başa.

Büsatın cem' ıl, Mehzun, uzalaş böyle âlemden,Ki, abad olmadı dil mülki viran olmadan başa.

Olar birgün behişt âlem, veli, men olmaram onda,Güler ruhum semalarda, veli, can olmadan başa.

AĞLARAM

Bağrımı an éyleyib ürbetde hicran ağlaram,urtarıb göz yaşı gözden, indise an ağlaram.

Hesretim dilde, gözüm yollarda almış, éy felek,Düşmüşem evamiden ayrı firavan ağlaram.

Él günüm yo{dur menim efsus ki, çatmır elim, Ne sebebdendir olub halım perişan ağlaram.




Ayrılı bimarıyam yo{ başa derdim, éy tebib,Étmesen bu derdime âlemde derman ağlaram.

Düşmüşem Yaub tek Ken'anda Yusif'den cüda,

Meskenim Béytü’l {ezandır zar-i pünhan ağlaram.Düşmüşem ahu kimi bir dame yo{ azad éden,almışam bu vadi-yi héyretde héyran ağlaram.

Gel gel, éy fesli bahar, gülzara dönder âlemi,ncidir bu könlümü fesli zimistan ağlaram.

Léyli’siz Mecnun’a benzer gördüyün Mehzun bu gün,Éylerem divane tek feryad ü efğan ağlaram.

1963

ARZU

Eger sülh ü sefa eyyamı kim görse bu dünyanı, ┬eyal ét kim, heyatında görübdür bağ-i rizvanı.

Eger ruz-i ezel, bir anun olsaydı bu âlemde,Yein bihude a{mazdı edavetden beşer anı.

┬elayi bir birin ardaş kimi sévseydi dünyada,Mehebbet, sévgi, dilşad éyleyerdi her bir insanı.

Reyaset mesnedinde ger ola sülhün terefdarı,Dönerdi gülşen ü gülzara dehrin ceng méydanı.

Neçün sülhün yérinde ceng ola ferman reva {ala,

Gerekdir bu yéni dünyaya vérsin sülh fermanı.Hamı nifret édir cengden, sévirler sülhü insanlar,lahi, bererar olsun, cahanda edl divanı!

Neden ötrü tökülsün nocavanlar anı bihude,Getirsin tenge toplar dağ daşı, kuhu biyabanı.

Néçün me'şueler şam ü seher ah u fean étsin!Cavanlar anı elvan éylesin kühile sehranı.




Néçün rehet heyatı âlemin devaya çévrilsin? Néçün dehşetde oysun bu sedalar ehl-i dünyanı?

Tökülsün ceng alatı bütün deryalara, Mehzun,Seadet yér üzün tutsun, kesilsin ceng tufanı.

HCRAN

ızarmış lale tek bağrım senin dağ-i ferağında,Gezer Mecnun olan könlüm, géce gündüz sorağında.

Gel éy hicran ile hesret ile yolda oyan dilber!Gezek bir yérde gülzarı, baharın onça çağında.

Üzün gündür, saçın sünbül, tutub etrin bu dünyanı,Tapılmaz bir gözel sen tek cahanda hüsn bağında.

Emen le'li lebinden ┬izr tek ömr éyler âlemde, ┬üda âb-i heyatın {el édib nazik dodağında.

ızıl gül üste düşmüş bir benövşe, men {eyal étdim,Benövşe {alını, éy meh, görerken gül yanağında.

Tapar hicranda an olmuş bu könlüm derdine çare,Görerse ger özün canan senin veslet otağında.

Nola bir deste gül Ya Reb olaydım men de âlemde,Gezeydim yâr elinde, ya döşünde, ya budağında.

Daha dilşad olar Mehzun bütün dünya ola azad,

Ölende intizar ölmez ana yurdun ucağında.GÖRMESE

Âşi yaşar mı dehrde cananı görmese.Dilşad olar mı bağ ü gülüstanı görmese.

Bilmezdi yâr edrini hergiz zemanede,Her kim ki, möhnet ü em ü hicranı görmese.




Bülbül feğan éderdi mi bihude şövgile,Gülşende sévdiyi gülü {endanı görmese.

Ço{ zövgsüz yaşardı beşer ah u zar ile,

Göz arşısında sévdiyi céyranı görmese,Léylasına çatardı mı âşi-i zemanede,Mecnun var deştü biyabanı görmese.

Misr’in ezizi olmazdı Yusif ol zaman,Ta ki meşeet ü em ü zindanı görmese.

Ömr éylemezdi dehride Mehzun-i bîneva,Yârın o gül cemalını nurani görmese.

GÖRMÜŞEM SEDAETN

Bahara döndü heyatım görende ametini, Ne növ şerh éleyim bilmirem hékâyetini.

Bu canı vérmeye urban yolunda fe{r éderem,Vefalısan gözelim görmüşem sedaetini.

Alıbdı rengini güller o hüsn-i rûyunden,Görende te'zim éderler senin vecahetini.

Melekde olsa idi hüsn-i sûretin, gözelim, ┬ecalet olmazdı görceyin melahetini.

Éderdi fe{r nezaketde ço{ periveşler, Ne eder görmemişdi senin nezaketini.

Hemişe dergâhının bir gedasıdır Mehzun,Çı{armaz ölse de yaddan senin himayetini.

GELER ZAMAN- VÜSAL

Dönübdü ana könül éy peri, {eyalın ile, ┬açan nesibim olur şad olan vüsalın ile,

Reib édende melamet vüarın eskilmez,




Hemişe fe{r éderem, dilbera, kemalın ile.

O gül üzünde görenden benövşe balını men,Cünun olubdu bu könlüm heyal-i hâlın ile.

Şirindir tuti sifet söhbetin hemişe senin,Édibdir âlemi valéh şirin mealın ile.

Melekde yo{du bu {islet ki, sende var gözelim,Odur, sévir seni âlem bu boş {isalın ile.

Olubdur emrine tabé! Hamı Süléyman tek,Müse{{er éylemisen yér üzün cemalın ile.

alar mı zülmet-i şebden nişane görcek üzün,şılanar géceler ay kimi cemalın ile.

Dayan ferainde, Mehzun, geler zaman-i vüsal,Kéçer o va{tda günün neş'eli ezalın ile.

TAZE GÜLÜSTANA DÜŞER

Ne zaman kim, nezerim ol meh-i tabana düşer,Sanki bimar könül tazaca dermana düşer.

em ü hicranını yaddan çı{arar âşi-i zar, Ne zaman şu{ nezerin âşii nalana düşer.

Ba{ma dolmuş yér üzü türfe senemlerle tamam.Yéne âlemde gözüm sen kimi céyrana düşer.

Bil ki, bir tişesine tab éde bilmez ayalar,Çeşme Ferhad ki, Şirin kimi canane düşer.

Tapır öz ze{mine melhem alışan yaralarım,Ta ki, bir lehze gözüm çah-i zene{dana düşer.

ndi âlem deyişib, neş'elidir taze heyat,Be{teverdir o beşer bu yéni dövrana düşer.

Canlanar cövr-i zimistanda ocalmış Mehzun,




O zaman kim gül açar, taze gülüstana düşer.

CÂNANA YÉTŞDN

Şükr éyle könül, veslet-i canana yétişdin,Ço{ derd çekib a{ırı dermana yétişdin.

Yandınsa eger éş oduna, aibet éy dil,Pervane kimi şem'i şebistana yétişdin.

Solmuşdu {ezan cövrü ile güleşen-i ömrün,Ba{ taze bahar oldu, gülüstana yétişdin.




Dönmüşdü eger ana könül eş-i vetenle,Vesl oldu nesibin, yéne rizvana yétişdin.

Mehzun, yaşamazdın o esaretli zamanda,

Ba{tın sene yâr oldu, bu dévrana yétişdin.MUS DERMAN KMDR

Dil-i bimarım üçün musii derman kimidir,Onsuz âlemde bu âlem mene zindan kimidir.

Unudar derd ü emin kim éşider musiini,Sanki dünya o zaman bağ ü gülüstan kimidir.

Néce cahani séver canı kimi âşiler,Sévirem musiini, sévgili canan kimidir.

Tara ba{, nalesi bülbül kimi gülzarı tutub,Gül ferağında o da halı périşan kimidir.

Be{tever kimsedi ol {el ki, var musiisi,Musii bilmeyen ölke néce viran kimidir.

Dil yéne âşii olmuş bu gözel musiinin,Déyeceksen ki, bu Mehzun yéne Sen'an kimidir.

SENDEN SAVAY PENAHIM YO ┬

Menim senden savay âlemde, éy meh, bir penahım yo{,Elimde pare pare elbden éyri ümanım yo{.

Geda-yi kûyinem, bir ul hésab ét bâr-ı gâhında,Özün şah-i edaletsen, senin tek padişahım yo{,




Cefalar görmüşem âlemde, éy meh, bivefalardan,Vefalı nazenimsen, senin tek nehr ü mahım yo{.

Yanar pervane tek daim dil ü canım ferağında,

Günah éhli gerek yansın, menim ki, bir günahım yo{.Heiet rahı tek bir doğru yol men tapmadım, zahid.Heiet tek cahan içre menim bir doğru rahim yo{.

Hemişe {atirin ondandı Mehzun kim, bu âlemde,Yanımda hem nefes olmağlığa bir dadi{ahım yo{.

GÜL OLMASA

Bülbül bahara éş yétirmez gül olmasa,Olmazdı hüsn gülde eger bülbül olmasa.

Zövg ü sefası {oş olabilmezdi gülşenin,Sehni çemende etr-i gül ü sümbül olmasa.

Âşı nevası néy tek ucalmazdı âleme,Yarın fera möhneti ger müşkül olmasa.

nsan heyatı neş'eli olmazdı dehrde,Tâ bir vefalı ehl ile hemmenzil olmasa.

Bir dem cahanda gülmez üzüm, hicri yâriden,Tâ dehride muradım eger hasil olmasa.

Derya-yi zülmet içre beşer er olardı ço{,Gün tek üzüm şûası düşen sahil olmasa.

Her bîvefâ gözellere Mehzun gözel démez,Tûti misal söhbeti şirin dil olmasa.

SENSZ

Hicrinde nigârım, işim efgân idi sensiz,Ağlar gözümün yaşı bütün an idi sensiz.

Bîméhr ü vefasızları gördükce dem a dem,




Bu könlüm évi {âk ile yéksan idi sensiz.

Étmişdi ferağın meni ço{ derde giriftar,Bil, şövg-i vüsalın mene derman idi sensiz.

Ahım şereri şö'le çekerdi göğe yérden,elbim néce bir ateş-i suzan idi sensiz.

Kûyinde geda olmağa müşta idi könlüm, Nâehl gedalar mene sultan idi sensiz.

Gördüm o güneş tek üzünü nûra boyandım,Yo{sa mene âlem ara zindan idi sensiz.

Görcek üzünü gör néce şâd oldu bu Mehzun,Hicrinde bütün zar ü perişan idi sensiz.

┬ OŞ OLAR NSAN HEYATI

┬oş olar insan heyatı sévgili cânan ile,Méhr ü ülfetde vefalı bir meh-i tâban ile.

Étme dil mülkünde sultan her vefâsız dilberi, ┬oş kéçer mi rûzigârın nâ{elef soltan ile?

Tir-i müjgânına aldanma vefasız mehveşin,Rehmsiz cellad tek anın töker péykân ile.




Men cahan gülzârının bir bülbül-i şéydasıyam,sterem dünyanı şen, yo{dur işim viran ile.

Besdi Mehzun, gel vefâlı mehlialardan danış,

Derdine derman olar anca bu cür derman ile.EZEL

Bilsen néce méhrin éleyib könlümü meftun,Ondandır olub méyl-i dilim hüsnüne efzun.

Ne méhr vefada tapılar sen kimi Léyli, Ne resm vefada tapılar men kimi Mecnun.

Her an üzünü görmesem âlemde nigârım,Artar gözümün yaşı olar dehride Céyhun.

Veslinde elif tek görünen eddime bir ba{,Hicran yükünün altda olubdur néce bir nun.

Bülbül kimi men şûra gelirdim hevesinle,Sensiz néce, éy gül, cigerim olmaya pür{un.

Veslinle senin şâd idim âlemde hemişe,Étdin yéne hicrinle meni dehride Mehzun.

MUSDR

Heyat gülşeninin {oş hevası mûsiidir.Mehebbet âleminin rehnüması mûsiidir.em ü üdürete düşmendi {oş sedasile,

Ne derd olarsa könülde devası mûsiidir.Cahanda ruh-i beşer zöv alıb bu mûsiiden,Tamam cismide ruhun idası musiidir.Buna beraber olanmaz cahanda bâdé-yi nâb,Büsat-i işret ü éyşin idası mûsiidir.

Çemende gerçi gülün âşinası bülbül olur,Bizim de könlümüzün âşinası musiidir. ┬eyal-i huriyi ılmanilen {oş ol zahid,




Bizim {eyalımızın mehliası, mûsiidir.

Tapıldı derdime derman cahanda, éy Mehzun,Senin de derdinin a{ır devası mûsiidir.

IZI NÉYLRSEN, EMOĞLU?

Kéçmiş daha sinnin, ızı néylirsen, emoğlu!?Ömrün yayı kéçmiş, buzu néylirsen, emoğlu!?Besdir sene ır{ yaşlı senem, öz babın olsun.Céyran kimi ara özü néylirsen, emoğlu!?

nsaf éle, söyle! Yaraşar mı sene bir ız? ┬oşdur sene elmekden o, évde ala yalız.Bir éle daş tut ki, eellen onu al{ız, ┬osrov kimi, Şirin özü néylirsen, emoğlu!?

Ço{ arvad alıb boşlama éyler seni {este,Bundan sonra al şé’r ü ezelden éle deste.Éy sinni oca, ruhda cavan, éy boyu beste!Şéhlâ göz ile nerizi néylirsen, emoğlu!?

Bir mahilia sinnine layi gözel olsa,Béd olmaz idi, şé'nine yozsan ezel olsa.Ço{ ya{şı olardı bu işe er emel olsa,Çek başa ebanı, {ezi néylirsen, emoğlu!?

Boşla ızı oğlan! Bu ne éş ü ne hevesdir?Ruhun uşu uçmuş bedenin boşca efesdir.Ondan olan övlad daha tabuta ceresdir,ndi béle oğlan, ızı néylirsen, emoğlu!?

Heştada yétişdi daha yo{ lezzeti,Bundan sora köç éylemein sen éle meşin.Gözden tökülür jâle kimi héy üze eşkin,Heşdat ki urtardı, yüzü, néylirsen, emoğlu!?

ndi sene lâzımdı kere bal ile, dostumat bir birine ya{şıca bir hâl ile,dostum,Béd olmaz eger kéçse bu minval ile, dostum,At ovma üçün sen düzü néylirsen, emoğlu!?




Dövran kéçe bir yâr-i vefadar ile {oşdur,Bir nazlı senem, ülfeti {oş yâr ile {oşdur,Bülbül ürei gülşen ü gülzâr ile {oşdur,

Bir gül üzü sév, her üzü néylirsen, emoğlu!?Bu şé'rden üstad-i büzür! Olma dil efkâr,Kéçmişde, Vidadî de yazıb Vaif’e eş’ar.Bu nezmle öz méhrimi ıldım sene izhar,Bir éşli şair tap, ezizim! Ola em{ar.Éşi az olan şairi, néylirsen, emoğlu!?Mehzun'u veya Mö'cüz'ü néylirsen, emoğlu?!

AYRILI DERD

Ayrılı çekmekden ocaldım, dostlar,Vetenimden ayrı, élimden ayrı.Yaşılbaş sona tek düşmüşem uza,Çemenimden ayrı, gülümden ayrı.

Dağıtdı yuvamı an içen cellad,Gözel vetenimi éledi berbad, ┬ezan bülbülü tek uçdum her yana,Gülşenimden ayrı, gülümden ayrı.

Elimden aldılar ana dilimi,Zülm eliyle sındırdılar bélimi,Kesdiler dilimi, sındı ollarım,elemimden ayrı, dilimden ayrı.

Od tutdu hicranda alışdı canım,

Yadıma düşende Azerbaycan’ım, ┬esteyem, eribem, olmuşam Mehzun,Vetenimden ayrı, élimden ayrı.

HEDDAD’IN MEKTUBUNA CAVAB209

209 Heddad/Haddad (1901-1966): ran Türk şairlerinden.




Berader, nâmeni aldım utardı derd-i hicranım,Daha eflâke çı{maz, néy kimi feryad ü efanım.

Dili mecruhuma oldu deva, gönderdigin mektub,

Daha sehhet tapıb derdim, tapıldı teze dermanım.Yétir erz-i selam menden kemân ebru nigârıma,Hilal aş {eyalından olubdur mu kimi canım.

Salam ét Yehya Şéyday’a, cünun étmiş meni éşi,Buna şahiddir âlemde menim çâk i giribanım.

Direfşini eger görsen el tut sorgilan hâlın,Ferağında eziz dostun géce gündüz yanır canım.

Mehemmed Bağir’i görsen semimane salam éyle!Menem bir bülbül ü şéyda, olur bağ-ı gülüstanım,

Soruş ehvalını bir de o Abbas Sabir’in, dostum.Töker hicrinde anlı yaş daima bu çéşm-i giryanım,

Mehemmed Éymen’e söyle feramuş étmesin dostun,Meni yaddan çı{artmışdır néçün ol mah-i tabânım!?

Daha abil sözüm yo{dur, {üdahafiz, eziz dostlar.Yéter bu derd-i ser vérmek tamama yétdi dastanım,

Elinde töhvesi yo{dur, size lâyi bu dervişin,Metaım tek bu yapradır, budur nâabil ehsanım.

Melamet étmeyin mektub yazmır sizlere, Mehzun,

Buna bais olub mütle menim hâl-i perişanım.25/9/1326 (1947)

OLSA

Ölsemde dirillem mene ısmet veten olsa,Ger ebrde yatmış, soyumuş bir beden olsa.

Mecnun kimi men Léyli eminde édib efan,




Çâk éyliyerem sinemi ger pirehen olsa.

Minlerce tebib étmedi bu derdimi teş{is,üssem ne idi? Derdimi Yâ Reb, bilen olsa.

Çehrem sararıb, bél bükülüb, baş ağarıbdır,Héyretde alır hâlımı herkes gören olsa.

Feryad éderem néy kimi, Mehzun, erib ölsem, Nâlem éşider, ebrimin üsten kéçen olsa.




DÜNYANIN BAHARI GELECEK

Kéçer fesl-i {ezan, éy dil, zimistan {ar olar bir gün,Cahan bağı solub gétmez, géne gülzar olar bir gün.

Açar her yanda gülşenler, öter şövile bülbüller,Yéter cânane âşiler, ona em{ar olar bir gün.

┬ezandan bir nişan almaz, géyer zümrüd donun bağlar,Açar elvan çiçekler, butelerde bâr olar bir gün.

ırar zenciri boynundan güler mezlum olan millet,Yatanlar {ab-i efletden yein bidar olar bir gün.

O zalimler ki, mezlumun tutardı şişeye anın,Éle nâkeslerin anca cezası dâr olar bir gün.

Olar azad her millet o gün éyd-i esaretden,Hesetden kôr olar düşmen, yein bîmâr olar bir gün.

Edalet mesnedinde éyleyer her söyleyen kesler, Ne işsizlik, ne işkence, ne de azar olar bir gün.

Cavan bağında her millet gezer âsûde ardaş tek, Nesibi bîneva âşilerin dildar olar bir gün.

Tutub sülhün şüarı yér üzün baştan başa yékser,Güler sülhü séven, ceng isteyenler {âr olar bir gün.

Eger sülhü görürsense, olarsan şadıkân, Mehzun,Ger olmazsansa eş'arın cahanda var olar bir gün.




BAYATILAR

Diriyem nefesim var,Ölmemişem sesim var,

Çırpınıb uçammıram,Demirden efesim var.

Gezim haranı, dağlar!Dağı, aranı, dağlar!Men isterem görüşmek,Kesib aranı dağlar!

Bağbanam gülüm yandı,Gülsüz bülbülüm yandı,Veten, veten démekden,Ağzımda dilim yandı.

Ne nişanım, nâmım var, Ne elde bir camım var,Ya{ından göremmirem,Uzadan salamım var.

Dağda lale ızarmış,Yéller vurub bozarmış,erib ölse ürbetde,ebrin kimler azarmış?

Gün seher güldü çı{dı,Buludu deldi çı{dı,Küsüb géden céyranın,Dağ! Géne geldi çı{dı.

***




ABDULVAS ŞEHDÎ(1900- ? )

Abdulvasi Şehidî 1900 yılında Zencan'da dünyaya gelmiştir. Babasının adıMolla Hasan'dır. lk öğrenimini babasından almıştır. Daha sonra devrin itibarlıhocaları olan brahim Nehvî ve Şeyh Aliyâr Serfî'den özel dersler alarak ilminigeliştirmiştir. Geçimini attarlık (eczacılık) yaparak temin etmiştir.

lk şiirlerinde "Müherrer", sonrakilerde ise "Şehidî" mahlasını kullanmıştır.Şiirlerini "Gülşen-i Éş" adlı divanında toplamış ve yayımlamıştır.210 Ölüm tarihi henüz tespit edilememiştir.Abdulvasi Şehidî'nin bir Türkçe şiiri:211

ARDAŞ

Bu béş gün ömrü sen sanma özünçün cavidan, ardaş,

Gelib bu menzile gétmiş ne ço{ pir ü cevan, ardaş.Bu sözler nesrile gerçi déyilmiş, nezme çekdim men,Ki, cism-i nesre her yérde verer çün nezm can, ardaş.

Ne ço{ skender ü Rüstem, ne ço{ Firon ü Nemrud’eVérib torpalar altında ecel daim mekân, ardaş....Oyan bir {ab-i efletden, gene dietle bir ba{ gör,Olub amade tâ köçsün ne edri kârvan, ardaş,

Eger ço{ varlısan ya az, yein éyle géde olan,Ecel léylacı dörd aşı ataca var yo{an, ardaş.

Bu béş gün ömr berasa kéçir, fer éyleme hergiz,Dutum köynek herir olsun veya yol ketan, ardaş.

Eger minler zerer çeksen öz ehdin vefa éyle,

210 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998,c. II, s. 310.211 A. g. e., s. 310-311.




oyub börkün yanın altda sözünden çı{mayan, ardaş.

Déme héç bir kese sirrin, veli öz ardaşın olsa,Sözün sa{la ürekde tâ bu dünyada varan, ardaş.

Hemişe sebr ıl, her bir müsibet görsen âlemde,Bir az fikr éyle, gör kimdir bu dünyada alan; ardaş.

Ne ço{ mecnunî Léyla’dan, ne ço{ Ferhadî Şirin’denFelek ayrı salıb, bir bir gédibler bağırı an, ardaş.

Tecavüz éyleyib hergiz, göz özge malına tikme, ┬ecalet çek ┬uda’dan, éy sudan ayma tutan ardaş.

Düşüb bazare, her yanı kesib berk {elden apma,Özü börksüz alır a{ir hemişe berk apan ardaş.... Ne mövhumata ol ail, ne ol bîdin ü lâmezheb,Yolu düz gét, kelekden or{, olur birden azan, ardaş,

Şehidî, şerm ıl, çek bir {ecalet, sen gédib evvel,Özün islah édib éyle melamet yoldaşan, ardaş.

***




MR MEHD TMAD NATKÎ(Mir Méhdi E’timad Nati î)

(1900-1981)Mir Mehdi 1900 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. Seyid Muhammet’in

oğludur. lk tahsilini önce Molla Yusuf adında eski usulle ders veren bir hocadan,sonra da Mirza Abdülkasım Han’ın “Usul-i Cedid” okulunda almıştır.212

Mir Mehdi, yüksek tahsilini “Telebe Medresesi”nde sarf, nahiv, fıkıh, usûl vehikmet derslerini alarak tamamlamıştır. Bu ilimlerle birlikte edebiyat sahasında da bilgisini artırmıştır.

Mir Mehdi yüksek tahsilini tamamladıktan sonra halk eğitimi sahasındafaaliyete başlamıştır. Tebriz’de meşhur “É’timad Medresesi”ni açmış ve on beş yılyeni neslin terbiyesi ile meşgul olmuştur.213

ran’da Rıza Han istibdadı yıkıldığı zaman hürriyet, azatlık sözlerini telaffuzeden ilk şairlerden birisi olmuştur.

21 Mart 1945'te kurulan Azerbaycan Muhtar Hükûmeti, 12 Aralık 1946’daAvrupa, Rus ve Şah kuvvetleri tarafından yıkıldıktan sonra Mir Mehdi tutuklanarakhapsedilmiş ve iki yıl ağır mahkumiyet çekmiştir.214

Mir Mehdî, ahlâkî ve sosyal muhtevalı şiirler ve kitaplar yazmıştır. Onun RızaŞah diktatörlüğü zamanında yazdığı “Menazé-yi Edebî” adlı ahlâk kitabı sekiz defa,“Ayné-yi E{la” adlı şiir kitabı yirmi defa, “Bediré-yi el Sebiyan” adlı kitabı ondefa yayımlanmıştır. Tabiî ki Mir Mehdî’nin kitaplarının, Rıza Şah zulmüne rağmen, böyle çok okunmasının sebebi, Azerbaycan Türkçesi ile yayımlanmış olmasıdır.215

Şairin "Doğma Azerbaycan" gibi birçok şiiri bestelenerek türkü biçimindedilden dile dolaşmaktadır.216

Bunlardan başka, şairin: “Elifba-yi Cedid”, “Cidayet’ül Kelâm”, “Te{t’ülSebiyan”, “Gelinler Bezeyi”, “Gül önçesi” adlı şiir kitapları da kısa sürededefalarca yayımlanmıştır. Mir Mehdi timad, kalemi güçlü, sözleri düzgün, ifadeleri

212 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 6.213 A. g. e., s. 6.214 Cavad Heyet, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998.c. II, s. 316.215 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 214.216 Cefer Müciri, kinci Dünya Müharibesi ve Millî Azadlı Herekâtı Dövründe Edebiyyat (1941-1953),XX. Esr Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatında Demokratik déyalar (1900-1985), Élm Neşriyyatı, Bakı-1990, s. 154.




sade ve fikri açık olan bir Azerbaycan şairi idi. O, ran Türk edebiyatının gelişmesiiçin çok büyük hizmetler vermiştir.

Uzun bir süre şairler meclisinin başkanlığını yapmıştır.217 Mir Mehdi 1981 yılında Tahran'da vefat etmiştir.

Mir Mehdi timad Natikî’nin şiirlerinden örnekler:218

DOĞMA AZERBAYCAN

Éy dağ daşı gül, bağçası gül, torpağı mercan,Éy ay kimi ulduzlar içinde üzü taban.

Éy {alımızın şövketi sensen bize ziynet,Sensen véren övladına dünya boyu né'met.

Yurdum, yuvam, éller gülü, doğma vetenimsen,Dünya hamısı bir terefe, sen de menimsen.

Azadlığı çün serv ağacı senden alıbdır,Dan ulduzu tek baş çekib erşe ucalıbdır.

217 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 214.218 Cefer Müciri, kinci Dünya Müharibesi ve Millî Azadlı Herekâtı Dövründe Edebiyyat (1941-1953),XX. Esr Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatında Demokratik déyalar (1900-1985), Élm Neşriyyatı, Bakı-1990, s. 153; Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s.7-13; Cavad Heyet, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998. c. II, s. 317-319; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s.215-224; c. III, s. 56-73.




Senden alır ilhamı o dağ daşdakı tûfan,Sen terbiye vérsen daş olur le'li bede{şan.

Bu elblerin coşğun olan pâk anı sensen,

Azer élinin izzeti sensen, canı sensen.Tari{ o uzun keçmişini ya{şı yazıbdır.Şanlı adını parla üreklerde azıbdır.

Héç üvve cahanda ayıramaz seni menden,Mümkün mü ayırma ola bir ruhu bedenden.

Éş olsun o âşilere ki, bağladı péyman,Öz canlarını éylediler éşüve urban.

Oğlanlarının fikri, meramı budur anca,Daim yaşa éy izzetimiz, éy ana torpa.

AZADLI BAHARI

Sübh açılıb, işılanıb, ena-yi kârvan gelir, Neğmeleri cereslerin samieye revan gelir.

Ha yolunu gédenlerin éşi felekde görsenir,Ses bürüyüb semaları sévgili ehreman gelir.

Deste be deste durnalar müntezem hâl ile gelir,Tefrieni sévenlerin bağçasına {ezan gelir.

ol budağı çinarların uşlara âşiyan olub, ┬alı ayıltmağa çı{ıb sesleri her zaman gelir.

eflet ile yatanları {oş yu{udan oyatmağa, Neğme gelir, neva gelir, bir de nesim-i can gelir,

Pervin'in, ağ şemayili gözdü yatan cemaata,Başlarına yatanların dehşetle duman gelir.

Bir güneşin cemalını {alımız a{darır göre,Söyle görüm ki, bu güneş yurdumuza haçan gelir?




Perçem-i edli aldıran, {alı heyata söv éden,Şanlı, şerefli bir bahar, âleme ermeğan gelir.

SÉYD ZYA'YA

(Tenid)Bülbül gerek öz éşini daim güle salsın,Gül de gerek öz kölgesini bülbüle salsın.

Mecnun kimi éşin yolunu téy éden olsa,Öz boynuna merdane gerek silsile salsın.

Azer balasını çer{i felek möhnete saldı,Sanma çekib el, doymayıb ister hele salsın.

Bir ünsür-i nâpâk salıb zehmete {alı,Fikri budur ran'a bütün zelzele salsın.

or{utma üçün tecziyeni éyleyib ünvan,ndi çalışır bu sözü dilden dile salsın.

Çün her ne dédi gétmedi mesudi abadan,ster bu yalan sözler ile velvele salsın.

Bilmir bu yalan sözlerine {alımız uymaz,Gétsin özünün tayfa tifaın ele salsın.

Bu anlamazın maskını(maske) âlem tanıyıbdır,ster üze maskın éle salsın, béle salsın.

Me'nasız olan hay küye iymet véren olmaz.

Pırtlar bu şele istese ser menzile salsın.Bu {aini er éyleyecek dest-i tebiet,Bu me'rekeden olmaz, özün sahile salsın.

Yaz É'timad, he sözleri bu holara ba{ma,Kimdir o senin işlerini müşküle salsın.

APARIR




Vesl-i cananı tapan lezzeti didâr aparır,Çemene bülbül öz sévgilisi yâr aparır.

Bir tamaşa éle bu dağda açan yasemene,

Zehmetin men çekirem, lezzetin eğyar aparır.Saribana déyirem gétme, bu yol or{uludur,Sözüme ba{mır, o yandan da cilovdar aparır.

stesen illet-i bedbe{tliyini derk édesen,Özgedi baisi her gün böyük esrar aparır.

Mütezelzil éleyibler bu évin payesini,Yéni te'mirini bir or{ulu mé'mar aparır.

Seni bir ömr esir étmeye Téhran çalışır,Béle bir merhelede ail ü hüşya aparır.

Aç gözün yatma ezizim bu eder efletilen,Gör néce var yo{un {ain-i eddar aparır.

É'timad’a déyirem yazma, ziyânın çekesen,ula asmır sözüme, neğmeli eş'ar aparır.

GÉT ADAMIN TANI

Laylay déme millet ayılıbdır, de{i yatmaz,Elleşme béle, héç kim heyatın sene satmaz.

Men merd oğulam, bil ki anım pâk ve temizdir,Bir kes o kesif anıva öz anını atmaz.

Bîhude mene söyleme el çek bu élinden,eyretli olan tayfa tefaın, élin atmaz.

Men âşiem, öz sévgilimin éşi yolunda,Bir éş bu âlemde menim éşime çatmaz.

Bu yolda çağırma özüvi zehmete salma,Bir kes de eger yatsa, sesin kaldır oyatmaz.




Her kim ki, aslar milletini derd ü belâya,Ger me'rifeti olsa başın bir de ucaltmaz.

Sağ göndüme kéçdikde yédin ya{şı elimden,

Dünya boyu derman ola bu derdi sağaltmaz.Men É'timad’ın fikrini bir pâyede gördüm,Bu éşden özge ne désen, béynine batmaz.

BÜLBÜLÜN PERVANE LE SÖHBET

Çemende bir géce ahbab ile oturmuşdu,Büsat-i éş düzeldib terane urmuşdu.

Adı çemen, özü başdan başa ızıl gül idi,Ba{anda her terefe bir saçalı sünbül idi.

Eserdi burda sebanın nesimi her yandan,Éderdi taze açılmış çiçekleri {endan.

O şe{sler ki, sévir şanlı nobaları göre,Gerek bu bağda édib séyr, ruzigârı göre.

Göre gözüyle ki, éşin baharı burda yaşar,Gezende lâleler insan ayağına dolaşar.

Béle mekânda olanlar, yazarlar éş sözün, Nişan vérerler bütün ehl-i zöve éşin özün.

Çekerdi şem gözüm arşısında şö'lesini,Salardı ay kimi öz dövresinde hâlesini.

Uçardı şem'e teref deste deste pervane,Özün oda köze vurmada merd-i merdana.

Atardılar oda, cânan yolunda canlarını,Vérerdi her birisi éşin imtahanlarını.

Teri-i éşde bilmezdi héç biri özünü,Yanıb déyerdiler sessiz ürekdeki sözünü.




Beyana gelmez idi intihası bu éşin,Ürekde neş olunurdu sefası bu éşin.

Bu éş cazibesi âşie nesehetdir,

Ne on, ne yüz ile, minlerce ders-i hikmetdir.Bu éşden açan insanlara cefa alaca,Cahanda éş sözüyle bu mecara alaca.

Bu éş felsefesi saldı ço{ heyala meni,em ü melâlımı pozdu getirdi hâle meni.

Durub bu barede ço{lu tesevvür éylerdim,Gezib bağı dolanıb öz özüme söylerdim:

Gerekdir âşi olan éş oduyla odlansın,Özün oda köze vursun, yanıb alovlansın.

Bu fikr ile dolanıb orda bir néçe saat,Bura{mayırdı {eyalın meni olam rahat.

O dem ulağıma bir aşina sesi geldi,Géde géde bu sesin in'ikası yükseldi.

Dédim könül, bu kimin teranesidir,Heyata çatma üçün éş, gül behanesidir.

Beş, on edem götürüb bir ızıl gülü gördüm,Onun tikânlı budağında, bülbülü gördüm.

Déyir feğan ile pervaneye ürek sözünü,

em éyleme, bu eder salma möhnete özünü.Zemanede sene ikbal ü be{t ardaşdır,Bu ifti{ar hemişe seninle yoldaşdır.

Gédib o sévgilinin hesretinde can vérirsen,Vefalı sévgiline sid ile nişan vérisen.

Menim tek olmasın héç kes görüm bu âlemde,ana dönür üreyim, zülm oduyla her demde.




┬ezan yéli eserek soldurur ızıl gülümü,Yanar od içre salır göz önünde sévgilimi.

Odur ki, nâle olur elb-i âşianemde.Yatammıram, géce gündüz öz âşiyanimde.

AZERBAYCAN'A YÉTŞMEZ

Éş olmasa, âşi em-i hicrana yétişmez,Vesl istemeyen sévgili, cânana yétişmez.

Gét éş oduna yanmağı pervaneden öyren,Bu yolda azan, şem-i şebistana yétişmez.

Men âşi-i nâlan kimi bu yolda sürünnem,Héyhat ki, ahim o{u kéyvana yétişmez.

Allah özü şahiddi veten ölmüşüyem men,Héç and ilen Allah ur'an'a yétişmez.

Bizler sévirik güllü gülüstânımız olsun,lle boyu âfet o gülüstâna yétişmez.

Ço{ ölke yanır indi de ateşler içinde,ran'da olan ateş-i suzana yétişmez.

Tufan-i havadis bürüyüb {el-i cahani,Bir hadise âlemde bu tufana yétişmez.

Ço{ zülmler her gün éşidib, ya o{uram men,

Efsus ki, dünyada bu payana yétişmez.Bir gün gelecek edl ile divan uracalar,Divan-i eza bir béle dövrana yétişmez.

┬ainlere te'yin olaca anlı mücazat,Héç an yér üzünde bu a{an ana yétişmez.

Ger dürr ü gövher É'timad, âlemleri tutsa,O dürr yein Azerbaycan'a yétişmez.




TEBRZ'M

Éy ana yurdumun gülü, gülşeni,

Sen gül ucağında böyütdün meni.sterem dünyalar boyunca seni,zzetim, şövketim, gülüm Tebriz'im.

Men urbanam senin ızıl gülüne,ehreman tari{li, şanlı éline.Be{diyâr yurdumun şirin diline,Sende açılıbdır dilim, Tebriz'im!

Men âşiem doğma Azerbaycan'a,Onun âşileri héç gelmez sana.Gözeller bir yana, sen de bir yana,Hüsnünle fe{r édir élim Tebriz'im!

SETTAR ┬ AN YURDU

Éy dağları bütün aslan mevası,éyretlerin coşğun olan deryası,Şanlı, şerafetli éller dünyası,A{ar dağ, daşından heyat çeşmesi.

oynunda besledin, sen Settar ┬an’ı,ran dağlarından kesdin dumanı,Oldu zeferlerde tari{ aslanı,Reşid oğullara ilham nâmesi.

Zülmün évin yı{dın, hei yaratdın,

Yatmış olan {eli durub oyatdın,Dönmez ordun ile merama çatdın,Ses saldı dünyaya veten kelmesi.

UŞALAR DLNDEN

Nel édirler ki, meni doğdu anam,Dédi: Beh beh, ne gözeldir bu balam.

Dolanıb başıma, pervane kimi,




Çekib ağuşuna, dürdane kimi.

Déyib aheng ile lay lay sözünü,Yummayıb ço{ géce esla gözünü.

Ağlayan va{dı çekibdir yanına,Söyleyib: "Ağlama urban canına".

Meni güldürmek üçün pı{ pı{ édib,Ça{ça{ı elde tutub, çı{çı{ édib.

Yériyen va{tı tutubdur elimi,Açıb öz doğma dilimde dilimi,

Öyredib bilmediyim kelmeleri.Ana yurdumda olan neğmeleri,

Menden ötrü oyun esbabı alıb,Gâh gülüb, gâh götürüb fişka çalıb.

oymayıb öz başıma tek dolanam,Öyredibdir ki, vérem {ala salam.

Öyredib: Hörmet éle yoldaşına,Méhriban ol bacına, ardaşına.

Atanın öp elini şâm ü seher,Düz vüarla dé, sözün olsa eger.

Salmışam möhnete gerçi anamı,Sévirem hem anamı, hem atamı.

Déyirem bu sözü éş ile her an,"Canım olsun sene urban, anacan".

É'timad ölmez, hemişe diridir,Éş ola, {alımızın şairidir.

GEL O ┬ U

Ruhum uşu bir sévgili céyran ile {oşdur,




Bir nazlı senem serv-i {uraman ile {oşdur.

Éy gül, ölürem, gel soruş ehvalım, yo{la,Üşşa üreyi derdine cânan ile {oşdur.

Gül onçesi, çün onçe lebinden alır ilham,Bülbüller, odur, onçe-yi {endan ile {oşdur.

Zülfündeki sünbüllerinin etrini allam,Bülbül gülün éşinde gülüstan ile {oşdur.

Çek aşlarının {ençerini âşii öldür,Çün sévgililik âlemi urban ile {oşdur.

Gül üzde ara zülflerin sâye salıbdır,Bu zülmete ba{, mâh-i dire{şan ile {oşdur.

Éy gül, gel o{u "É'timâd"ın neğmelerinden,Azerbaycan {alı, bu elhan ile {oşdur.




VETEN BAHARI

Geldi taze il, nağmesini başladı bülbül,Dağ daş güle döndü, yéne baş ovzadı sünbül.

Gétdi ara ış, gétdi {ezan, açdı çiçekler,Bağlar yéne aldı özüne şanlı bezekler.

Ruhlar vetenin şen baharından alır ilham,Vérmiş özüne her birisi, bir gözel endam.

Ceh ceh sesi vérdi, hamı simada teravet,Gûya açılıb yér üzüne bâb-i seadet.

Sanma meni divane ki, ışda bahar olmaz,Olmaz çiçek asari, ağaclar güle dolmaz.

Gülzâr-i veten her terefi indi bahardır,Her bir terefinde yéni bir tentene vardır.

Her sahesi ardır, veli her sahede yaz var,Bu yérde ürek sévgili, {oş neğmeli saz var.

MEHEBBET EL

Senin éşinle könül dilşâd yaşar,Anlamaz derdi nedir, üsse nedir, şâd yaşar.

Gec ba{anlar sene her kim ola, bilsin bu sözü,Pozular varlığı kökden, évi berbad yaşar.

Bu évin payesini anlayan ustad oyub,Re{ne düşmez ona, dünya boyu âbâd yaşar.

Vérse her kes sene âlemde mehebbet elini,Dili, fikri, elemi, her zaman azad yaşar.

ALMAZ

em étme, éy könül! Âlemde âşi bî{eber almaz,Bela gelse, belaye canını éyler siper, almaz.




Gerek Mecnun kimi éşin odunda daim odlansın,Özün pervane tek vursun oda, bu od söner, almaz.

Heiet yollarından dönme, gét hein sefasın tap,Mecaze alib olma, çün mecaz ehl-i géder, almaz.

Elinden tut bu {alın, gör nedir derdi, elâc éyle,A{ı insan olan öz kütlesinden bî{eber almaz.

Bacardıca éle bu ölkede öz {alına {idmet,Heiet arşısında çün bu {idmet bîsemer almaz.

O zalimler ki, mezlumun tutarlar şişeye anın,Béle zalımları a{ır tebiet mehv éder, almaz.

Şil olsun ellerin, éy an içen, pozma bu gülzârı,Cinayetkâr olanlar bir zaman ömrün sürer, almaz.

Tebiet intiamın gösteribdir sedr-i âlemden,Geler bir gün ki, anlarsan, a{ar anlar heder almaz.

ÉLME SALAM

Azer’em, men de Azerî éliyem,Bu bağın bir saçalı sümbülüyem.Var bu bağda gözel gözel güller,O{ur her şa{esinde bülbüller.Azerî nağmesi taranesidir,Éş esrarının nişanesidir.Sef çekib dövresinde ulduzlar,

Seslenir dinmemiş bütün sazlar, Nûr-i hein şüasıdır bu mehel,Özü {oş, ve’zi {oş, fezası gözel.Sözleri bülbülün, sebah ile şam,Şikvedir {ariden tamam tamam.Sığınıb mesken éleyib çemeni,oymayır gülüstana héç geleni.Yol tapıb éş asitanesine, ┬encerin vesl édib nişanesine.oymur öz yârının göre üzünü,




Déye cânanına ürek sözünü.Bülbülün nâlesi bu yoldandır, Ne'resi, nağmesi bu ünvandır.Ki, poza gülşenin tikânlarını,

Bahara döndere {ezanlarını.Gösterir nağmesinde He yolunu,Tanısın ehl-i éş, sağ solunu.Sözlerinde rümuz-i éş yatıb,Zahir ü batininde Hei tapıb.Siz de, ay Azerî éli, çalışın,Hiss ü éyret odunda, bir alışın.Dövremizde olan tikân kôlunu,Rişesinden ırın! Açın yolunu...ehremanlı bize şüar olmuş, ┬algımızda bir ifti{ar olmuş.Yurdumuzda yatıbdı ço{ aslan,Şéy{ Mehemmed, ürekli Settar ┬an.O terefden aça Nebi Héyder,Bu terefden Hünerli Babekler.Bezl édibler bu yoda canlarını,Vérib éş ile imtahanlarını.Azerîler éli şücaetde,Misal olmuş tamam milletde.Özü pâk, ruhu pâk, anı pâkdır,Bu éli sévmeyense nâpâkdır.Yaşasın Azerî éli yaşasın,Yaşasın Azerî dili yaşasın."É'timad"ın hemişe efkârı,Ruhu, fikri, beyanı, göftarı.Azerîler yolunda vurğundur,Odur efkârı böyle coşğundur.

Sévirem bu sözü édim tekrar:Yaşasın her ne Azerî éli var!

YAŞAMAZ

Ölkesinden {eberi olmayan insan yaşamaz,Ruhsuz âlemde müsellemdir ki, bir can yaşamaz.Her kim öz ölkesinin fikrini başdan çı{arda,Mehv olar, {oş güne almaz daha imkân, yaşamaz.




Edlü insaf ile ol, boşlama edlin yolunu,Zülm éden kes ger ola Sam, Neriman yaşamaz.Méhriban ol bu necib {elive, can dé, can éşit,Méhribanlı alar insane, bu dövran yaşamaz.

┬elivin fikrin éle boşla bu {an {anlııvi,Dahı bundan sora bu ölkede bir {an yaşamaz.Bir gülüstanın eger güllerine ba{mıyalar,Pozular gülleri a{ır, o gülüstan yaşamaz.Zülm ile hökm süren, {alını avare oyan,Her kim olsa olar a{ırda péşiman, yaşamaz.Béledir aidesi zülm ile abad olunan,Geler ol gün ki, olar edlile viran, yaşamaz.Günde bir renge girib {elivi aldatmagile,Üreyin pâk éle çün hiyle vü böhtan yaşamaz.Le'l eger hecmde vezn almıya esla özüne,Suya batmaz béle bir le'l-i bede{şan yaşamaz.Serve tehsin olunan tek onun azadlığıdır,Bu sifet olmasa bir serv-i {uraman yaşamaz.Bu eder oyma felâketde vetendaşlarıvı,Béle dirlik, béle varlı, béle zindan yaşamaz.Derdi teş{iş eger olmuya bir camienin,Ona te'yin olunan nüs{e ve derman yaşamaz.

NÉYLEYB BU UZU MLLET SENE,TESR NEDR?

Aç gözünü, yatma, yatan kimse melâmetde alıb,Yatıb her kes bu günü {ab-i cehaletde alıb.Her kim öz heinin üstünde dif'a éylemeyib,Dağılıb var yo{u bir ömr şematetde alıb.

Déme hergiz bu yolu gétmeye adir déyilem,Gétmeyen kes bunu bilsin ki, zelâletde alıb.Fürseti fövt éleyib {aine te'zim éliyen,Anlasın ki, özü, övladı esaretde alıb.Seni avare oyan or{ulu Téhran özüdür,Dağıdıb ölkeleri, indi nedametde alıb.

Néyleyib bu uzu millet sene, tesiri nedir,Ki, hüuunda uza bir béle müddetde alıb?Télraf éylediler, yazdılar, her gün dédiler:Ağa! Bu millet-i bîçâre felâketde alıb.




Döşek altı éledin, istemedin anlıyasan,Gelesen, bir göresen {alı, ne haletde alıb.Dé görüm, indi {eyalun nedir el çekmirsen, Ne véribsen ki, hüuün bu cemaetde alıb?

Üzülüb çün elin elden, sene tek çâre yolu,Tecziye namile tehmetde heraretde alıb.Şéy{i öldüdiler héç kim démesin he sözün,anını almağa éyret bu cemaetde alıb.Ço{ atılma, bu ere benzemez özge ereye,Mübirüsselteneler gûşé-yi üzletde alıb.Bizi bedbe{t éleyer bir de o nâséyiddür,O adamdır ki, Felestin’de himayetde alıb.ndi beş üç nefer elvatı yığıbdır başına,Bizi mehv étmek üçün fikri cinayetde alıb.Azerîstan tutub Azer yanır odlar içre,Eli her yandan üzülmüş, gözü milletde alıb.

DOLANSIN

Her kim ki, séver şe'n ü şerafetde dolansın,Öz {alını oymaz ki zelâletde dolansın.Vicdânı olanlar buna hergiz döze bilmez,ardaşları bir böyle felâketde dolansın.Öz milletinin derd ü emin herkes unutsa,Lâzımdı ki, bir ömrü nedametde dolansın.Me'nanı atıb lefzi tutanlar çalışırlar,Bu yérde bütün {al cehaletde dolansın.Éy {elini tehir éleyen, he démek üzre,Allah'dan utan, boşla, necabetle dolansın.nsaf éle, incitme, yapış, aldır elinden,oy derdini çeksin bu cemaetle dolansın.

Biçâre olanlar oy éde derdini izhar,oyma onu be'z ile, héyretle dolansın.Âlemde gerek él emini anlamayanlar,oysun uca öz börkünü şövketle dolansın.A{ırda tebiet o kesi mehv édecekdir,Kim ölkesine fikr-i {eyanetde dolansın.

VURUN EDEMLERVZ TTRESNBÜTÜN TÉHRAN




Géne göründü bu gül ehreman fedailer,Vérir nizam ile birbirne can fedailer.Veten déyib veten éşinde gösterib éşin,Bu şanlı yolda oyub baş can fedailer.

Ayı alıb géceni şe{deler abağında,Şehamet ile vérib imtahan fedailer.Tüfeng elde, atar bélde her zaman dolanır,Ki, {ain éde tirenişan fedailer.Vurun edemlerivizi, titresin bütün Téhran,Göre bu testivizi orda olan fedailer.Uzada ne're vurub ço{ atılma, şişme bize,oyar erarıvı a{ır cavan fedailer.O eder kéçmeyecekdir tamam ran'da,Yein éle, olaca hökmran fedailer.Sabahkı gün vetene, É'timad, hökm édecek,Bizim reşid élimiz, ehreman fedailer.Réjé gédende fedai, çı{ın tamaşaye,Déyin hamı: Yaşasın fedailer.

DAR AĞACI

Éy dar ağacı, sende yatıbdır böyük esrar,Geldikde adın zalım éder zülmüne irar.

Mezlumlara, bîçârelere ruh-i revansan, ┬ainlere dünya boyu sermayé-yi idbar.

Mezlumların herkes ki anın şişeye tutdu,Ahı ucalıb erşe, onu étdi giriftar.

Cana! Ne ekersen onu a{ırda biçersen,

Dünya éleyib bil ki, hamile béle reftar.Bir de déme heç kes meni zindana salanmaz.Bu sévmediyin hebsdi, o sévmediyin dar.

Oynatma aşın, keçdi o günler ki, séverdin,Pul müfte, yémek müfte, ara bir dolu anbar.

Gözdürse sene fire, oğul iş başı bağla,Sazla tabaın, bu {iyabandır, o da bazar.




oymazla bıça çekmeile hay salasan sen,Ya ki gédesen yolda o divar, bu divar.

Biz oğruya, {alı soyana, cibgire hergiz,Yol vérmerik étsin géce öz {alına azar.

Olmaz dahi me'rufeler éhsan vére daim,Ef'i kimi zehrin töke {alı éde bîmar.

Men bu günetek or{mamışam He’i démekden,Yazdım düzü düz, eyrini eyri, géceni tar.

Saldı meni işden o filani, dédi: Yazma,Bundan béle yazdım, éledim milleti bîdar.

Vazéh, déyirem {al éşitsin bunu, bilsin,A{ır bu günün misli de {ainler üçün var.

Bir yérde éşitdim bunu ustad-i sü{enden, ┬oşdur édesen bu sözü her dövrde tekrar:

"Zahid!! Meni aldatma, cehennemde od olmaz,Onlar ki, yanırlar, odu burdan aparırlar".

YÉN HEYATIMIZ

Ümid-i nesim-i seadet vérir üreklere can,Zefer ona gelib ehbab üçün uza yoldan.Gülümseyir vetenim min zefer hevasile,Gelir terennüme bülbül gülün sefasile.

Könül uşu yéni neğme düzüb édir inşa,Veten déyir: Yaşa, oğlum, sen hemişe yaşa!Alıbdı övs-i üzéh rengi méy piyaleleri,Vüarla dalğalanır, görsenir fereh eseri.Gülün, çalın, o{uyun, res édin, sefa demidir.O méy déyil ki, içirsiz, bahar şebnemidir.Sitem fezasını yékser duman alıb, ar alıb,Ecel tutub boğazından, kömür kimi aralıb.Görende sévgili övladını veten anası,Gelib o Meclis-i Millîden éş ile balası.




Öpüb üzün déyer: Oğlum, südüm halal olsun,Görüm o düşmenüvün bağrı an ile dolsun.Menim heyatım üçün se’y édib dayanmamısan,Özün salıb oda, amma od içre yanmamısan.

Damarlarında olan an heietin anıdır,olundaki gücün éşin nişanıdır, canıdır.Böyük kiçik yoluva deste deste gül sepecek,Gelib elbile, oba éş bayrağın öpecek.

TUTSUN GEREK ÖZ MLLETMZBU Ş ┬ OŞ FAL

Éy yanğılara, odlara öz canın atanlar,Éy ömrü boyu esri acarlar’da yatanlar,Éy {alımızın rehberi, éy Şéy{ Mehemmed,Éy fikri derin, eli vezin, şe{s-i müeyyen,Éy şanlı mücahidlerimiz, éy ulu Serdar,Éy Doktor Eranî, éy olan millete salar,Éy {alının uğrunda géyen anlı kefenler,Éy minler ile gûşé-yi zindanda ölenler,Bu ölke çetinliklere her yanda dayandı,Pervane kimi dövre vurub odlara yandı.Ço{ hadiseler gördü, veli, düşmedi ruhdan,Öz varlığını étdi veten éşine gurban.Kéçdi, ocalar boynuna zencir-i esaret,Ço{ ızlar, uşalar, çekib azar ü eziyyet.Celladlara diz çökmediler odda yananda, ┬ainlere yalvarmadılar böyle zamanda.Dağ tek dayanıb or{ulu séller abağında,Düz mesedile şanlı heyatın sorağında.Ruhu, üreyi, fikri, {eyalı veten éşi,

Bu yérde açan yasemen éşi, çemen éşi.Éş âlemine oysa edem ehl-i heiğet,Mütle tapacadır veten éşinde şerafet.Bu éş hamı éşlerin tacıdır elhe,Onsuz olabilmez ola éş ehl-i müveffe.Bu éş tecellasına siz rehberimizsiz,Azerbaycan milletine serverimizsiz.lham alıb éş ehli o dahi nefesüzden.Éller ayılub ölkede üdretli sesüzden.´Éy yurdumuzun rövnei berceste camallar,




Candan usanan, bezl éliyen mal menallar.Övladuza ayğuz çı{abilmez yadımızdan,Sizlersiz hemişe veten éşinde véren can.Sizler oyan azadlığın éhkâmı düzeldi,

Gétdi ara ış, taze gelin mövsümü geldi.Hem Meclis-i Millîmizin é’lanı vuruldu,Hem Ke’bé-yi amalımızın neşi uruldu.Te’sis éledi meclisi sarsılmaz irade,Ondan çatalar zahir-batinde murade.Fermandaki “Bismillahi” neş-i ezelidir,Ol déh{udanın zineti a{ırda Eli’dir.Her kelmesi, her cümlesi sermaye-yi ibal,Tutsun gerek öz milletimiz bu işi {oş fal.Bilsinler hamı bağ-i heyatın gülüdür bu,Me’nade azadelik o{uyan bülbülüdür bu.Bundan sonra mezlumlara çâre ılacalar,Zalımdan onun edl ile anın alacalar.Bundan sonra oymazlar ola {ala teeddi,Yain ki flankes béle geldi, éle gétdi.Razı alacak {alımız emniyyetimizden,lham alaca kütle bizim üdretimizden.Mehsulumuz her yérde böyük yér alacadır, Nef’i bizim öz torpağımızda alacadır.Tehsil édecek medresede cahil olanlar,Her {ırda uşalar, ocalar, taze cavanlar.Her şeherde dair olaca bağçé-yi itfal,Övladının e{laına olsun ata {oş {âl.Mektebde hamı ders alaca doğma dilinde, ┬oşbe{t édecekdir anasın da, hem élin de.Teşkil olaca millî meriz{aneler her gün,Olsun saralan şe{slerin sûreti gülgün.

Meccani medava olacadır züefalar,Göz arşısına çı{mayaca bir de gedalar.Bîkârlar üçün iş tapacalar, işe gétsin,Azad yaşasın, şahid-i mesuduna yétsin.oymazlar adın bir para kesler lotu oysun,Dursun küçelerde onu soysun, bunu soysun.Me’murlar olanmaz dahi bir kendlinin vursun,Héç bir zalım üstünde çekib zindana sürsün.Şehr içre bu tézlikde tramvay çekecekler,Kendlerde traktorla yérin {al ekecekler.




Asfalt olacadır bu {araba {iyabanlar,Batin olaca gülmeli bîhûde plânlar.Su ismeti her yérde açıb Kerb ü belanı,Göylerde ve yérlerde salıb “va eteşânı!”

Yüzlerle sular me{zeni yérlerde alıbdır,Yo{ bir çı{ardan, {al ateşinden saralıbdır.Bundan sora bu ismeti teklil édecekler,Her yanda sular menbe-i teşkil édecekler.Bir gün gelecek {alımız insan olacadır,Bu torpağımız rozé-yi rizvan olacadır.Éller, obalar séyre çı{ıb toy tutacalar,em kelmesini dilden, ürekden atacalar.Bülbül açacadır anadın güller önünde,Güller gülecek fe{rile bülbüller önünde.Gülşen gülecek, gül gülecek, bağ gülecekdir,Torpa gülecek, daş gülecek, dağ gülecekdir.Min vecd ile baş aldıracadır göye şimşad,umri édecek {ala fereh neğmesini yad.Bir övmde ger olsa heii medeniyyet,Lazımdır éde kütlesine bir béle {idmet.Öz övmünü her kim ki, felaketlere saldı,Bilsin bunu, dünya boyu be{ti ara aldı.Sen de bu vetendaşlaruva éyle himayet,Can dé, can éşit, éyleme héç hâlda {eyanet.

“GELNLER BEZEY” KTABINDAN

CAHLANE TEESSÜBLER

Amma o da efsus olub, éyni teeyyüd,Bir kimse dése éybini, éylerle teşeddüd,

Dinar ile anca yığılan pulları eğleb,Baziçeye mesruf olan, hasili metleb.

Pul da bécehennem, dağıldır orda bu yanda,Oğlan ki ızı görmürü derd ondadır, onda.

Élçi beyenen ızda yeinimdir iş olmaz,Ger olsa da, béş günlük olar, insana almaz!




Bu yérde varımdır sene men gülmeli bir söz,Öz validene şerti budur vérmeyesen göz.

Her bir ıza ki, valide oldu ona élçi,

Ne valide tek, belke bacı, hem {ala élçi,Bir acı çaya, bir çubuğa, oldular pâbend,Foren üzüyü barmağına étdiler péyvend,

Héç bilmediler resm ü rüsumata beleddir,Tehsili nedir, {ülü nedir, ya{şıdır, beddir?

Bir béyle ızı lazım olar valide alsın,Engaltı olub, év süpürüb, tambura çalsın.

BE’Z AYDALAR

anun oyub burda bize şer’-i mütehher,Oğlan ızı almada gerekdir ola ebser.

Ye’ni ızı caizdir özü éyleye rö’yet.Béş gün soradan çekmeye bir bollu müsibet.

Oğlan ki ızı bilmedi çirkindi, gözeldir,Toydan sonra işler görüsen ceng ü cedeldir.

Vursun, başına söylesin: “Éy vay, canım éy vay!Héç görmemişem, men bu sifetde {anım, éy vay!”

Vacibdi béş altı dücün her gün de döyüşsün,Vur sındır eger olmasa, lazımdı déyişsin.

Ya me{fi şebane élesin terk-i vilayet,Kendistan'a açsın, élesin canını rahet.

ŞARN ZÉHNNE GELEN É’TRAZLAR

Mümkündür gülüb söylesen: Şaire bir ba{!Elde elemi, fikri totu mayire bir ba{.

Olmaz béle zad, hansı şeraitde söz var,




“Gülsümene”nin dur getir her sehfesin a{tar.

Gör vardı bu söz orda, ki görsün ızı oğlan,Ondan sora alsın onu, héç vardı bu böhtan?

Elbette, filani bu sözü leğv yazıbdır,Yo{ yo{, béle me’lum oluru dinden azıbdır.




É’TRAZIN CAVABI

urbanın olum éyleme bu erzimi te’bir,Bu barede étme men-i bîçâreni tekfir,

Her âlime ger éylesen bu sözü izhar,et’an bunu tesdi éleyib éylemez inkâr.

llet ne olubdu ki, bu emre emel olmur,Bir kes de emel éylese, ürfen gözel olmur?

Bu nükde de vardır éle bir nükte-yi barik,Çün fert-i zühurundan olub mes’ele tarik.

Herkesi ki, adın oydu Müselman bu zamanda,Anlar ki bunu eyleşe âsûde dükanda.

Eskik sata, zülm éyleye bu ehl-i bîlada,Héç bir zad ona olmayaca ruz-i cezada.

Anlarla bunu: Éyleyeler bir kesi bednam,Bilmezle nedir şer’i, nedir me’n-yi islam,

Efsus ki, olub şer’i nebi menbe’-i köftar Bilmille gerek bir ola köftar ile girdar,

Başda yazılanlar bu sözü éyledi isbat,Yo{dur bu Müselmanda héç adab ü rüsumat.

Va{ti ki, ızı gördü, ona olmadı mayil,Her yanda éler sévmemeyin nel ü mefahil.

Bu iş o Müselman ızı éyler éle bedbe{t,Almazla daha bir de o bîçârenin héç va{t.

Gét déynen o dolansın o kese ┬ürrem ü Dilşad,Ya{şı ızı {oşbe{t éledin sen, évin abad!

Ondan sora ız be{tine pis çı{sa alışma,Bîca özünü yorma, durub leğv danışma,




Gét, ay başı daşlı, özüne birce {eyal ét,Bed {uluna, pis halına, tehsil-i kemal ét.

Madam bu e{la ile, bu hal ile varsan,

Ömrün ne eder olsa bu zehmetde yaşarsan.oymazla ğızın suretini görmeye bir an,Çün sende tapılmaz bilirem, me’ni-yi vicdan.

ATALARIN ÖZ OĞLUNA TEKLF

Bu yérde varındır atalardan bu teaza,Gerçi ula asmala menim erizime esla,

Oğlanın hemin ki, yaşı on sekkize yétdi,Évlendir onu, ve{t-i tüfuliyyeti gétdi.

Oğlan ki, subay aldı éder be’zi {eyalet,Fikri bu olar mesede yétsin heme ovğat.

Lakin bu sözü bir kese izhar éde bilmez.Her edr, işare éder, eş’ar éde bilmez.

Ger anlasalar da, bu sözü leğv sayarlar,He söz de déyen de sözün ağzında yayarlar.

Amma atanın méyli budur, merre başında,Évlendire oğlun, onu da elli yaşında.

Bu işden öter éyleye her kimse vesatet,Birden esabani olu, bu emre bu saet.

- “ndi o uşadır hele, élenmeyi néylir?Ço{... yéyiri, anlamayır, ço{ el’et éylir,

Bedbe{t elinin dal-abağın anlamayıbdır.Bir yér, bilirem, yo{du ki, bu banlamayıbdır.

Yo{ söyleye bir kimse: Hanı nedi ranın?Yainki bazarda hanı bir pozlu dükanın?




Bu şövğe düşmen insana lazımdır ezelde,Héç olmasa, öz arnını evvelce düzelde.

arnım mene cakéş! Yéke bir möhnet olubdur,

Fikrin élemek başıma bir zillet olubdur,Ömrümde béle zurna çalan görmemişem men.Déyne, gede öldürrem eger hücéyre gelsen!

Zalu kimi sormada meni sen ne görürsen?Kimdir ki, nişadır sene oymuş yüyürürsen?

Herçendi buna dözmür ürek, rişte ırılsın.Şéytan déyiri dur gét éle vur ki, cırılsın!”

Bîçâre kişi görse bu ehvali danışmaz,al{ar, geler, hergiz béle ehvala arışmaz.

Bu iş olu bais évine gelmeye oğlan,Yain ki gele aşabağın turşuda her an.

Ya héç zadnan ehr éde, évden çı{a bir baş,Dümdüz yatağın éyleye her gün “ara damdaş”.

Böyle atalar bir béle övlada tuf olsun,Gülzâr-i heyatında gürüm gülleri solsun.

Bu sözlerimin hüsnünü ehl-i edebanlar,Lâkin özünü anlamayanlar, tereb anlar.

ÉLÇLERN IZI TE’RF

Élçi déyilen her éve ki oldu revane,Su içmeyi, ız görmeye éylerle behane,

Kem kem söz açarlar: O {anım ız hanı, gelsin?Vérsin bize su, {eyr işimiz belke düzelsin.

ız anlasa ki, élçi gelibdir açar ordan,Fövren sı{ılar dalda bucada olu pünhan.




Sesler ız anası ızını: Birce yubanma,ız gel içeri! Téz su getir, durma, dayanma!

Birden ne görer? - ızdan eser yo{du, cumubdu,

Bilmez ki, onun vırğını metbe{de tumubdur.al{ar, oyar évde onağı yékke vü tenha.Sür’etle olar zirzemini, metbe{i cuya,

A{ırda tapar, bir néçe çimdik götürer berk,Ağzından o saet sali batmanca tüpürcek.

Bir bambaça éyz ile vurar orda başından,Hergiz yémemişdir éle bil dürtme yaşından.

Fikr éyle, o ız gör éle bir halıda néyler?Ağlar, ikielli arama başına güpser.

Başlar déyiner: Déyne, görüm, burda ne vardır?Ço{dandı ki, siz tayifeden el kenardır.

Gördü ki, ıza her ne déyir durmur, édir naz,Açdı yumşa dillerini, güldü bir az maz.

Dur gel mamanım! Vér özüne pestuda, ziynet,Élçi gelib a{ir, bala dur, gel éle {idmet,

Görsünler ki, {oşbe{t olar alsa seni her kim,Amma, bilisen, varid olanda éle te’zim,

urbanın olum, yépyéke ızsan, héç utanma,

Dehlizde dayan, “gel” désem her va{t, dayanma.IZIN ÉVE GELMES

Elisse, o va{t oldu ki ız girdi otağa,Görsünle edeb me’denidir başdan ayağa,

┬oşbe{t olar, her kes béle ayparçasın alsa,Bedbe{t olar ömründe, o kes ki, dalı alsa.




Lakin başını ovzamırı şerm ü heyâdan,Titrir eli, elbi döyünür sid ü sefadan,

Su vérmek haman, döndü éle açdı o malbaş,

Az aldı yı{ılsın, éle bil titredi damdaş.Seslendi anası ızına: Gel bura, ay ız,Gel söhbet éle, oyma onalar ala yalız.

Gördü, ne eder öz ızını sesledi gelmir,Durdu özü çay vérdi onalarına bir bir.

Ez bes ki, çubu çekdile, tütsü évi tutdu,Év sahibi a{ır ne désin, hirsini uddu.

IZ ANASININ TE’RF

Çaydan sora başlar ız anası béle köftar,Bu barede ister éde efkârını izhar:

- Bu ız gelib gédi, bilin, kordu, kéçeldir,Bir iş bacarammaz béledir aciz şeldir.

Var bizde bu, ister sévesiz, sévmeyesiz siz,Şükr Allah’a olsun ki, déyil tayfası bîçiz.

Bilmez soyuğu, istini, ço{ şéyleri anmaz,Héç kes var olan bir zadı vérmekde utanmaz.

Ve{ti ki, éşitdi bu sözü élçi {anımlar,Ağ birçeyi her kim olar, éyler béle izhar:

- Ger ferz éyleyek, bir uru kelle, içi boşdur.Olsa nemene, bil ki, ebuldur, bize {oşdur.

Bir görmek ile anladı her iş bacarandır,Év edri bilen, elleri düz, ya{şı mamandır.

Bildik bu eder: Her zada abildir vücudu,Dur éylesin Allah bu ıza çéşm-i hesudu!




Çün sözlerinin damenesi yétdi {itama,Filfövr, olurlar hamı amade ğiyama.

Örpeklerini téz götürüb orda vurarlar,

Birbirlerine aş göz atıb, desti durarlar.Söylerler: ┬anım! Vérdik egerçisize zehmet,Emma bize vae’de seadetdir bu veslet.

Év sahibinin de, ne désin, yo{du cavabı,Bir az duru{andan sora éyler bu {itabı:

- Ço{ lütf élediz, bendeni dilşad élediz siz,emden bu sına elbimi azad élediz siz.

Düşdü yola gétdi, hamısı şad ü {uraman,Öz evlerine varid olub cümlesi şadan.

Oğlan, o eder kéçmedi, ta oldu {eberdar,Geldi éve görsün ne cür oldu, nedi öftar?

OĞLAN BACISININ SÖZLER

açdı bacısı, ardaşına vérdi beşaret,Durdu, ızın her bir sifetin étdi hékâyet:

“Tapdı sene a{şamçağı céyran kimi bir ız,Her bir zadısaz, mah-i dire{şan kimi bir ız.

ız söyleme, söyle adına “Şems-i mehafil”!Her bir ba{ışı bir dana dünyaya müabil,

Her va{t gülüb, gülmekyile min can alıbdır.Bir nardı ki, güya yétişib parçalanıbdır.

Hüsnünde ona şehride her giz çatan olmaz!Bir dadlı, damağlı béle şekker satan olmaz!!

Bir nazlı {anımdır, ne déyim men sene, a{-a{!çme-yéme! Dur birce {et ü {alına héy ba{!!




Şehla gözü, onçe kimi le’li lebi vardır,Ağca bu{ağı, sévmeli bir ebebi vardır.

Neaş-i eder eynine bir dondu biçibdir,

Ba{san ona ızlar bulağından su içibdir.Ezbeski, gözel türreleri gelhagel éyler,Evamı onun zülfünü zerbül mesel éyler.

Görseydi béle sévmeli mehbubeni Ferhad,Étmezdi o Şirin’den öter bir béle feryad.

Görseydi ızın amet-i şimşadını Mecnun,Léyli’nin beyenmezdi, olurdu ona meftun.

Elisse, tapılmaz ızın héç yanda neziri.Min dil olu bir aş gözünün görse eseri.

Bir iyne ucu edrice bil illeti yo{dur,Bağı, zemisi, çéşmesi, nedinesi ço{dur.

Var bir ağası şehrde engüştnümadır,Her hökm élese, hökmü hamı yérde revadır.

Bir ardaşı vardır oturubdur Hemedan’da,Béş ildi ki, var atlı dana oğlu Kaşan’da.

Héy maldı ki, bir başdan éle onlar alırlar,Bir ucdan éle maldı yola fövri salırlar.

Vardır özünün {uli gözel, ya{şı mezaı,

Növker kimi el bağlar ona tayfa tifaı.Évde o eder dam aşı vardır, saya gelmez,Daş daşda éle daş aşı vardır, saya gelmez.

Gûya ki, évi şem’-i şebistanı, mâşallah.Her bir terefi misl-i gülüstandı, mâşallah.

On altı dana dezgahı var, ferş to{urlar,Şâkirdleri o kar{anada béyle o{urlar...




FERŞ TO ┬ UYANLARIN MAHNISI

Millet bağında yatdım,

Her fikri başdan atdım.Çekmedi on yéddi gün,Bir {alçanı çı{artdım.

Heyetleri şaftalı,Firengi don baftalı,Senden {ahişim budur,Kéçel başın tek dalı.

Ço{ {oş olur enare,Çı{mamışam nahare,Ömrüm urtuldu Allah,Çı{madı bu “kenare”.

Ço{ ço{ bulara fe{r éledi, başım ucaldı,Dön bir bu yana! Sözlerimin ya{şısı aldı.

Üç yüz para var kendi, böyük hörmeti vardır,Évde, apıda, hücrede, piş{idmeti vardır.

Gül tek sarı buğda lavaşı, hedden aşıbdır,Sedri düyüsü bes ki, gelib évde daşıbdır.

Aşpaz{anasında néçe zencirli azan var,Béş altı nefer daim ona pişmiş asan var.

Bir şe{side, aye, bu eder dövlet olurmuş?

Vah,vah! Görsen bir béle de servet olurmuş?Allah yétibdir sene bir dövlet-i e’zem,Yé, iç géce gündüz kéfini éyle demadem,

Téz üstüne düş, belke bu günlerde düzelsin,Gét valideni bizle, téz olsun, başa gelsin.”

Bu sözleri oğlan éşidib ağzı sulandı,Hetmen, bu yalan sözlere elbinde inandı,




Bes ki {oş geldi, bacının ya{şı sözünden,Saldı elini boynuna, bir öpdü gözünden.

Şad oldu, dédi: “ndi bacı, öllem amandı,Béyle ki, dédin, elbimin aramı talandı.

Bir dest sene sévmeli “lasti otun” allam,Bir cüt sene ya{şı, davamlı potun allam.

Dur gét! ┬anımın yanına, başla éle söhbet,Gördün ki, eger vardı sözü açmağa fürset,

Amma bura ba{, étmeyesen bu sözü izhar:“Bu emre meni {an dadaşım éyledi vadar”.

Belke éle sözler déyesen, piç tutan olsun.Bu emre özü mayil olub, başatan olsun.”

ardaş sözüne bacısı bir étdi teemmül,Düşdü yola gétdi, dédi: Allah’a tevekkül!

Evvel gelib eyleşdi ota içre müeddeb,Bir edr kéçib, durdu édib şamı müretteb.

Vetiki yéyib içdiler, urtardılar şamı,Kem kem bacısı saldı araya bu kelamı:

“Ger düşse uzundurmaya bu iş, gözel olmaz,ız özge ere gétse daha misli tapılmaz.

Bu işde gerekmez tuta ail olan aram,Lazımdı ki, fövren vérile bu işe encam”.

Söyler anası: “Vardı menim de bu {eyalım,urtulsa bu iş tézlikle {oş olar halım”.

Bir edr ota içre {eyal éyledi, durdu,Gétdi erinin yanına, sallandı, oturdu.

zhar éledi: “Oğluna tapdı éle bir ız,




Zahirde tutumlu, veli batinde cıbıldız!

Bir ızdı heiet, elinin her zadı abil,Var ya{şıca {ulu, éleyib tayfanı batil.

Bir anlayana ver daha bu işde vekâlet,Gétsin, bu işi {etm élesin, olgile rahet.

Méhriyye {üsusunda gédib tézli çalışsın,Ondan sora edin gününü orda danışsın”.

Bir edr düşündü, dédi: “Héç éybi de yo{dur,Bu iş ger uzansa, bilirem zehmeti ço{dur.

Evamını bu işden öter éyledi é’zam,Yainki bu ayda véreler {éyr işe encam.

A{şamçağı geldi, hamısı vérdi beşaret,Söhbetlerini étdiler bu ismi hékâyet:

“Hörmetde bize oymadılar söz yéri alsın,Bu tayfanın her yérde görüm be{ti ucalsın.

Méhriyyesi minden azacı oldu, elave,Bir ayna üzük de bu pula oldu izafe.

Bir de bu gelen cüm’e günü ed ola cari,Her iki teref orda béle oydu erarı.

Bu işden év ehli éle gelmiş dile tenge,Arvad kişili her ne ki, var düşdü şilinge.

Kesdiler fövren ıza üç dest ipek mal,Bir tae oyuldu yanına, ya{şıca bir mal.

Gönderdiler paltar, hem de bir dana ye{dan,Bir ayna, iki {ohça, o da ayın oyundan.

“ÇERŞENBE BAZARI” KTABINDANÇERŞENBE BAZARI




Bârilâha bize rehm éyle, aman günleridir,Bazar esnafının övzai yaman günleridir.

Kesilib alvérimiz, mal dayanıb, nisye batıb,tiribdir özünü, lap dayanan günleridir.

Her kimi dindirisen, “o{ néce olsunda” alıb,Dalısınca yéke bir dastan açan günleridir.

Ah çekib, ah uf édir yaslı kimi, mat aparıb,şine neşe çekir, fikre cuman günleridir.

Yolu gétdikde görürsen danışır öz özüne,Eli sağ, solda gezir, eli çaşan günleridir.

Zahiren {eli görende danışıb gülmeyi var,Veli batinde ürekden alışan günleridir.

Düşünemdir ne cür étsin, eli işden soyuyub,Diet étsen göreceksen söz alan günleridir.

Çaresiz derde düşübdür, yata bilmir géceler,Ölüm ister, ele düşmür, saralan günleridir.

Ağacan, ba{ma bu {alın pozuna, suretine,Batinin görsen eger, odda yanan günleridir.

Ba{ma ağ göyneyine, ya kérévat vurmağına,çi boş teblidi, daim çalınan günleridir.

Mütevessit teb’le her cür olursa kéçiner,Lakin işsizlerin halı arışan günleridir.

TACRLERN VEZYYET

Tacirin ve’zine ba{san, o da bir cür emi var,şleri bende düşübdür, sı{ılan günleridir.

Dağıdıb var yo{unu nisye kenar-i bazara,Géce gündüz héy ürek başın ovan günleridir.




Esabani olur héç bir zadnan söz déyene,Günü-günden emi artıb ço{alan günleridir.

Déyinir öz özüne, ya malımı, ya pulumu,Boğulub rengi, başın ovzamayan günleridir.

Dindirende “nécesiz?”, aş-abağı yér süpürür,Halı yo{du éde {oş béş aralan günleridir.

Aldığı süfteleri bir bir olubdur protést,El ayağın itirib söz yağalan günleridir.

┬alıdan aldığı çékler yüze do{san ayıdıb,Yığışıb bir biri üste alanan günleridir.

Deste deste ayıdan çéklere hesretle ba{ır,Bilmiri néylere, halı pozulan günleridir.

Vérdiyi süftelere, yo{du pulu banka oya,Dalbadal süftesi va{ast olunan günleridir.

Bu cür övzaı görende dolanıb berze{ olur,Dellalı, mirzeni, şakirdi ovan günleridir.

OYMA HEN BATSIN

Ah çekmek, ya{a yırtma élemez derde deva,Dayan al heini, fikr étme batan günleridir.

Pozdu efkârımı başda yazılan vaéler,

Yapışıb söz söze gördüm uzanan günleridir. Nezerim a{ir-i çerşenbe günün yazma idi,Ki bu gün {al arasında heyecan günleridir.

Dil açıb tuti-yi teb’im yéne göftara gelib,Él debi sözlerime şerh-i beyan günleridir.

Bu uzun afiyeler ki, düzülüb şé’rimdeBilmirem bir ço{u barma oyulan günleridir.




Ola bilmez birisi şé’r yaza afiyesiz,Altı yüz afiye müşkül tapılan günleridir.

Üzrünü isterem erbab-i hünerden bu işin,Söz hésabı ola, tesdi olunan günleridir.

Bari, metlebden uza saldı bizi bir para söz,Çünki çerşenbe gününden yazılan günleridir.

Néçe gün bu güne almış “küle çerşenbe”si var,Béle günlerde yémişden danışan günleridir.

***




ÂŞIK GAŞEM CAFER (Âşı eşem Ce'ferî)(1901-1989)

Âşık Gaşem, ran Türk âşıklardandır. 1901 (Hicrî-Şemsî, 1280) yılında ranAzerbaycanı'nın "Güney" muhitinin Gündür kasabasında âşıklık geleneğini seven veziraatla uğraşan bir ailede gözlerini dünyaya açmıştır.219 Babası Âşık MehmetAli'nin sazlı sözlü türküleriyle büyümüştür. 13 yaşında iken Kuzey Azerbaycan'agitmiş, orada âşık sanatını, birçok âşıktan dersler alarak öğrenmeye çalışmıştır.Ayrıca Rusça ve Ermeniceyi öğrenmiştir.220 1934 yılında, 33 yaşında ranAzerbaycanı'na dönmüştür. Geldiği günden itibaren de düğün derneklerde çalıpsöylemiş, yazmış okumuştur.

“1945 ran Türkleri Bağımsızlık Hareketi”ne katılmıştır. Bu hareket 1946yılında Fars, Rus ve Avrupa kuvvetleri tarafından kanlı bir şekilde yıkıldıktan sonraÂşık Gaşem dağa çıkmış ve yıllarca Mişov dağında kaçak olarak yaşamıştır.221

Sürekli halkın içinde ve halkla beraber olan Gaşem, şiirlerinde vatan ve millet

sevgisini esas konu olarak almıştır.Bütün ran Türkleri'nin gönlünde taht kuran Âşık Gaşem Caferî, 1989 (H.-Ş.,1368) yılında 88 yaşında gözlerini hayata yummuştur.222

Gaşem'in şiirleri iki kitapta toplanmıştır. Birisi "Él Meni Atmaz", diğeri de“Veten Bülbülüyem, Él Âşığıyam"223

Âşık Gaşem'in arkasından çok söz söylenmiş, çok şiir yazılmıştır. Şair SametÇaylı şöyle yazıyor:224

"Üstâd âşılardan yâdigâr eşem,

219 Veten Bülbülüyem, Él Âşığıyam, Âşık Gaşem Caferî, Derleyen: Daver Zamanhanî ve Mezahir

Caferî, Ön Söz: Aydın Tebrizli, Tabistan Neşriyyatı, 1372-Tebriz (Arka kapak). Bazı kaynaklarda doğumyerinin Gence ve doğum tarihinin 1899 olduğu yazılıdır (brahim Bozyel, Kardaş Edebiyatlar, Erzurum-1982, sayı: 3, s. 10; Bazı kaynaklarda da doğum tarihi 2 Şehriver 1288 (M. 1909) olarak gösterilmiştir:Hüséyin Féyzullahî Vahid (Ulduz), Azerbaycan Muasir Âşıları, Tebriz-1369 (1990), s. 218; M. Ali

Nikabî de bir mektubunda 1909 olduğunu ileri sürüyor, Kardaş Edebiyatlar, Erzurum-1983, sayı: 5, s. 23.220 Hüséyin Féyzullahî Vahid (Ulduz), Azerbaycan Muasir Âşıları, Tebriz-1369 (1990), s. 218.221 Hüséyin Féyzullahî Vahid (Ulduz), Azerbaycan Muasir Âşıları, Tebriz-1369 (1990), s. 218-219.222 Veten Bülbülüyem, Él Âşığıyam, Âşık Gaşem Caferî, Derleyen: D. Zamanhanî ve Mezahir Caferî,Tabistan Neşriyyatı, 1372-Tebriz (Arka kapak); "Varlı" dergisi, 1989, No: 74-3, Tahran-ran, s. 70.223 Samat Çaylı, Dillen Sazım, Müheg Neşriyyatı, Tebriz-1377 (1999), s. 73.224 A. g. e., s. 73.




Sen éli atmadın, él atmaz seni.Doğma diyârına ifti{ar eşem,Éy veten bülbülü, gül atmaz seni....

Veten gülşeninin él bülbülüsen,Hüner ba{çasının ızıl gülüsen,Âşı sen’etinin ötgün dilisen,Sen dil âşığisen, dil atmaz seni.

Andın "Elesger"i, andın "Alı"nı,Mızrapla daradın sazın télini,Sesin vurun étdi, şair "Çaylı"nı,O él âşııdır, bil atmaz seni.

A. Menzûrî ┬amneî de şöyle yazıyor:225

"Günéy Mahalı'nın söz sen'etkârı,Ölmeyibdir eşem, ölmeyecekdir.O özü ölse de sözü ölmeyib, Ne eder dünya var, söz alacadır."

Âşık Gaşem'in şiirlerinden örnekler:226

MEN DE TÜRKEM

Anam mene layla227 déyib,Élim Türkdür, men de Türk’em.Süd vérib meni besleyib,Dilim Türkdür, men de Türk’em.

Bal dadı var nefesinde,

225 "Varlı" dergisi, "Ölmedi eşem", 1989, No: 74-3, Tahran-ran, s. 70.226 "Varlı" dergisi, 1989, No: 74-3, Tahran-ran, s. 70-76; Veten Bülbülüyem, Él Âşığıyam, ÂşıkGaşem Caferî, Derleyen: D. Zamanhanî ve Mezahir Caferî, Tabistan Neşriyyatı, 1372-Tebriz; CavadHéy'et, Azerbaycan Şifahi Ùal Edebiyyatı, Téhran-1367 (1988), s. 118; Hüséyin Féyzullahî Vahid(Ulduz), Azerbaycan Muasir Âşıları, Tebriz-1369 (1990), s. 220-222.227 Layla: Ninni.




Ürek coşur sinesinde,Onun elbî neğmesinde,Gülüm Türkdür, men de Türk’em.Dilim Türkdür, men de Türk’em.

Kitablarda sözüm aldı,Men ocaldım, izim aldı,Yurdumuzda gözüm aldı,Élim Türkdür, men de Türk’em.Dilim Türkdür, men de Türk’em.

ÉL MEN ATMAZ

Tari{ bir bağbandır, men de bülbülem,Baharım {oş gelse, gül meni atmaz.Yurdumuzda gezer turfa gözeller,Şane228 incitmese tél meni atmaz.

Sinemi yandırar aşın közleri,Sözlerim uyadar yatan gözleri.Meni yora bilmez günéy düzleri,Binövrem229 ahendir, yél meni atmaz!

lm ile insanlar dağları çapar,Atalar déyibler, a{taran tapar,Seba selâmımı éllere apar,Men Âşı eşem'em él meni atmaz.

VETEN MEN

Veten bülbülüyem, él âşığıyam,Hicran hesret oyub dildâre meni.Mehebbet çırağı yél esse sönmez,Sedaet bağlayıb nigâra meni.

228 Şane: Tarak.229 Binövre: Temel, esas.




Cemalın güneşdir aşların aydır,ştibah éyledim, ay değil yaydır,Gurur gözellerde ezelden paydır,Sévgilim yandırıb odlara meni.

Mehebbet bağının gülleri solmaz,Âşı me'şuesiz héç zaman gülmez,eşem gözellerde itibar olmaz,Zülfüyle yâr salıb hisara meni.

ÇÂRA SÉVDGM

Mecnun olan géder Léyli dalınca,Téllerin tarayıb yana sévdigim.Ferhad dağı deldi, Şirin yolunda,Tebibsen, derdime çâra, sévdigim.

Él köçende düşer bula başına,ız gelinler vesme ya{ar aşına,Herkes derdin déyer öz sirdaşına,Vurulmuşam bir cüt {ala sévdigim..

Bülbül ceh ceh vurar, onar çemeneMehebbet o{unu vurdun sineme,ır{ béş ildir vet vérmisen eşem’eTebibsen, derdime çâra, sévdigim.

ZNDANA DÜŞDÜM

Ya Reb! Néylemişdim Ha dergâhında ┬este olub, müdam cihana düşdüm.

Yazdım nâmelerim ölke be ölke,Dolaşdım dillerde, destana düşdüm.

Can urban éylerdim gören dostuma,stibdad eli girdi can asdıma.Yénice gelirdi tebib üstüme,edem géri basdı, dermana düşdüm

Canım, başım olsun yolunda feda,Cavan iken felek! yandırdın oda,




Néylemişdim meger, éy Bâr-i ┬üda?Giriftar éyledin, zindana düşdüm.

eşem, ömrümü vérmişem bada,

azandığım ısmet olubdur yada,Şâd-{uraman seyr éderdim deryada,Gemim şikest olub, ummana düşdüm.

NÉCE OLDU GÉTD

Ço{ çekdim dünyanın âh u zârını,Héç günüz görmedim, géc(e)oldu gétdi.Bîğéyret ne bilir merdin edrini,Herkes menem! dédi, güc oldu gétdi.

Men déyirdim ocalmazdım dünyada,Yaradan'ım belke yéte imdada,Sözlerimi bir gün salarlar yada,“Günéyli eşem” de, néc(e)oldu gétdi.

Karslı Âşık slâm Erdener, 1976 yılında Âşık Gaşem ile Tebriz'de görüşmüşve karşılıklı deyişmişlerdir. Bu deyişmelerden birisini buraya alıyoruz:230

Âşık Gaşem:

Könlüm ubarlandı231, dil coşa geldi,Cânanı a{taran, cana {oş geldi.Duymuşdum adını hesret çekerdim,Arz éyledin, sen bu yana {oş geldin.

Âşık slâm:Sen ehl-i kâmilsen kâmandâr üstad,

Yétişibsen şeref şâna {oş gördük. Nâmınız dillere destan olubdu,Hörmetim var, ana ana {oş gördük.

Âşık Gaşem:

230 brahim Bozyel, Kardaş Edebiyatlar, Erzurum-1982, sayı: 3, s. 10.231 ubarlan- : Kabarmak, coşmak.




Dost meni odlara sala, urbanam,Düşürse de almaala232, urbanam,Ehl-i dilsen ehl-i hâla urbanam,ncitmerem, elbin sına, {oş geldin.

Âşık slâm:erib élde könlü {este, méhmanam,Gözüm yolda, könlüm yasta, méhmanam,Menem se{avetli, dosta méhmanam,Artı hörmetim var sana, {oş gördük.

Âşık Gaşem:Bugün çerşembedir, ne gözel gündür,Könlüm alçadadır, déyildir hündür 233,Men Âşı eşem'em, sakinim Gündür 234,ran ü Azerbaycan'a {oş geldin.

Âşık slâm: Ölkemin torpağı, daşı iymetli,Bereketi boldur, nâz ü né'metli,Men Âşık slâm'am köyüm Kümbetli,235 Ârifsen, ehl-i irfana {oş geldin.

***

232 almaal: Kargaşa, karışıklık.233 Hündür: Yüksek.234 Gündür: Âşık Gaşem'in köyü.235 Kümbetli: Âşık slâm'ın köyü.




ALEKBER PÂKZAD HADDÂD(Elekber Pâkzad Haddâd)(1901-1966)

Alekber Pâkzad, 1901 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. Babası Tebriz’inmeşhur Türkçülerinden olduğu için ve Settar Han’ın başlattığı bağımsızlık hareketinekatıldığı için Şah yönetimi tarafından öldürülmüş ve evi yağmalanmıştır.

Alekber, babasının şehid edilmesinden kısa bir süre sonra, henüz 7 yaşınageldiğinde, annesini de kaybetmiştir. Çocukken çalışmaya başlamış ve kendisindenküçük kardeşlerine bakmak mecburiyetinde kalmıştır.236

Şair hayatının sonuna kadar demircilikle meşgul olmuştur. Bunun için de"Haddâd" (Demirci) mahlasını almıştır.

ran Türk Edebiyatı’nda, Mirza Alekber Sabir mektebinin önemlitakipçilerinden birisidir. Satirik şiirler yazan bir şairdir.

Haddâd, 1966 yılında237 65 yaşında iken Tebriz’de dostlarından birisininevinde misafirken ansızın vefat etmiştir. Şair hiç evlenmemiştir. Öldükten sonra

bütün eserleri, aynı zamanda şairin el yazma divanları üvey kardeşine kalmıştır. Şairiseven, onun şiirlerinin kıymetini bilen bazı Tebrizliler, şairin şiirlerini yayımlamakistemişlerdir, hatta şiirlerin basımına müsaade etmesi için üvey kardeşine çokmiktarda para dahi teklif etmişlerdir. Ne yazık ki şairin üvey kardeşi, sanatın değerini

bilmediğinden veya Haddâd’ın hicvettiği adamlardan korktuğundan şiirlerivermemiştir.

ran Türk Edebiyatı’nın büyük üstadı Yahya Şeyda, büyük fedakârlık ederekHaddâd’ın şiirlerinin bir kısmını onun dostlarından derleyerek “Odlu Sözler” adlıkitabında yayımlamıştır.238

Alekber Pâkzad Haddâd'ın şiirlerinden örnekler:239

A ┬ NÉYLEYM?

236 Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998.c. II, s. 311; A. Eliızı, Ù. Hümmetova, Ayrılar mı Könül Candan, Cenûbî Azerbaycan EdebiyatıMünte≈ebatı, Bakı Ünivérsitéti Neşriyyatı-1998, s.151.237 Yehya Şéyda, Edebiyyat Ocağı, Nobal Kitap≈anası, Tebriz-1366, c.2, s. 684.238 Odlu Sözler, Ali Ekber Heddad, Toplayanı: Yahya Şéyda, Dede orud Neşriyyatı, 1984-Tebriz.239 Odlu Sözler, Ali Ekber Heddad, Toplayanı: Yahya Şéyda, Dede orud Neşriyyatı, 1984-Tebriz;Cavad Héy'et, Azerbaycan Edebiyyatı Tari≈ine Bir Ba≈ış, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı-1998. c. II,s. 312-315; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 90-101; A.Eliızı, Ù. Hümmetova, Ayrılar mı Könül Candan, Cenûbî Azerbaycan Edebiyatı Münte≈ebatı, BakıÜnivérsitéti Neşriyyatı-1998, s. 311-315.




┬ab-i efletde yatan millet oyanmır gene de,Uca yérden yı{ılıb, sanki duranmır gene de.

Yatırı şebpere240 tek gündüzü a{şama kimi,Géceler ovc-i seadetde uçanmır gene de.

Ne ümid ile yaşar dehrde insan göresen?Rah-i ümmidi bular indi, tapanmır gene de.

"ern-i bistumdi" déyir, bomb-i atomdan danışır,Öz medarın itirib, ya{şı dolanmır gene de.

Hamı zenciri esâretden özün étdi {ilas,Bu yazı millet o zenciri açanmır gene de.

Bu tilsmat-i cehaletde hele almalıyı,

Sahir-i esr bu cadunu pozanmır gene de.Başının börküne möhtacdı bianeler, Niye balidelenir birce usanmır gene de.

Sapı241 yo{, iynesi yo{, ta tike öz şalvarını,Gör ne bîçâredir, öz hâlına yanmır gene de:

stilahın deyişib "ço{ sağ ola" "mérsi" déyir.Sanki bianeperestdi özü danmır gene de.

Bize esbâb-i terei olub éynek, kravat.Bu sözü men déyirem, héç kim inanmır gene de.

arğa istir yérine az kimi, amma ki, yazı,Yériyemmir, atılır, ya{şı açanmır gene de.

Günde bir mod deyişir, özeye telit éleyir,stir Almanlı ola léyk olanmır gene de.

240 Şebpere: Yarasa.241 Sap: plik.




Fikri lazımdı deyişmek, ne libası, ne dili,Köç gédir afileniz yolda dayanmır gene de.

ern-i bistumdu, gerek ız kimi oğlan bezene,ş ki yo{dur, cibi pulsuzdu, azanmır gene de.

Adkalon, podr, etir, ayna, dara, indi gerekşi bir tehre salır, ya ki, salanmır gene de?

Mod-i imruzedi çün ıssa donu, dar şalvar,Gerinmek indi tağın altında alanmır gene de.

Cırılıb kotların indi dalısından eteyi,lleti indi onun vazéh olanmır gene de.

Bu temeddün buların fikrini mesmum éleyib,Bu seféh fikri bular başdan atanmır gene de.

Milletin bir çereyi indi subaydır 242 görürem,Bu yazılar niye bes arvad alanmır gene de.

Bu kebinler, bu céhizler, bu da ovza-yi zenan, ┬al bu nefsperestlikden utanmır gene de.

Rehberi saléh olan va{tı da millet düzeli,Onda pis ya{şı anar indi ananmır gene de.

Hebbi "a{ néylim” atanlar néce péyser salıri,Bes neden şairi dil{este salanmır, gene de.

Here bir yol tutub indi gédiri sûr'etle,Belke masuda çatar, léyk çatanmır gene de.

Nâümid olmasın insan néce bu milletden,Fikri mesmundur, héç bir sözü anmır gene de.

242 Subay: Bekâr, evlenmemiş.




Néçe il bundan ezel ya{şı yazardı Heddad,Çünki fikri yorulub, éyle yazanmır gene de.

ÉY BÎHEYA KŞ

Dünya hemişe Nuh’u Süléyman'a almadı,Behramî Gûr'a, Sami Neriman'a almadı.

Ferman reva-yi Ka{nişinan-i rûzigâr,Bir bir tamam gétdile, bir dâne almadı.

oydu adın edaletile bu cahanide Nûşirevani adil ü ferzane almadı.

Étdi bina ne fikirle Ta-i Medayin’i,Virane oldu a{ıri, ran’e almadı.

Kim çekdi rah-i aheni Mazanderani'den,Dünya-yi dûn onun kimi sultane almadı.

Öldü Lénin, vefat éledi Stalin dadaş,Bérlin diyarı Hitler'i Alman'a almadı.

Vizr ü vebalı pullu kişi, yığma boynuna,Sende eide bes niye ur'an’e almadı!?

Tenzile vérme pulları éy bîheya kişi,Étdin ne edr évleri virane, almadı.

Öz növüne {eyanet éden bîşeref kişi,Ümmid-i {éyr sende Müselmane almadı.

Ne {idmet éyledin vetene, {ala, millete?Senden vetende millete kâr{ane almadı.

Éyle güman éyleme dünya alar sene,Senden aba deden kimi héyvana almadı.

Bir gün deden deyirdi bu servet menimkidir, ┬ab u {eyalıdı, déyib efsane, almadı.




Ba{dıca öz celalına éylerdi ifti{ar,A{ırda oydu étdi, o divane almadı.

Va{tın yéterse, sen de gédersen, seféh kişi.

Bu köhne déyridir ki, beye, {ane almadı,Bianeler yéyer malını, arvadın alar.Oğlun déyer: Dede, pulun éhsane almadı.

Yâru sinov géder géceler, hem mil oynadar,...deyer dağıldı bu zor{ane, almadı.

Ço{ varlı öldü, arvadı gördük bu şehrde,A{tardı, tapdı, gétdi bir oğlane, almadı.

Fürsetdir istifâde éle, éy yazı kişi,ndi o edr mövéyi hicrane almadı.

Menden démekdi, senden éşitmek bu sözleri,Fikrim yoruldu, hövsele destane almadı.

Heddadi'den mükedder olursan bu barede,Olsan da, men dédim sözü merdane, almadı.

EHR ATEŞ

ehr ateşi elbimde eger şö'lever olsa,Mütle yanacadır ne eder {uşgü ter olsa.

Baş ovzasalar ebriden ecdadımız indi,Doğrallar öz övladlarını her eder olsa,

Görse veten övladı gédir, derré-yi mövte, Néyler göresen Nadir-i {uninciyer olsa.

BANEL IZ

Ne edr cövr ü cefa {este cana lazımdı? Ne edr âşi-i zâra behane lazımdır?

Dédim ki: Naz éleme, gözlerin fedası olum,




Dédi ki: Naz nigâr-i cavane lazımdır.

Dédim: Haralısan, éy meh? Dédi ki, Baneli'yem.Dédim: Bu hüsne ezel ya, terane lazımdır?

Dédim: Men ile gédek Tebriz’e ki, gezmelidir.Dédi ki: Baneliyem, kürde bane lazımdır.

O ara téllerini söyledim nizama salım.- Çekil kenara dédi, zülfe şane lazımdır.

- oy, o gözünden öpüm söyledim, sorum {alın,uşa, bilirsen özün, âb u dâne lazımdır.

Dédim ki: Âşiinem elbden, inan sözüme,Dédi ki: Âşi olana nişane lazımdır.

Dédi: ocalmısan a{ır, başın, dişin tökülüb,Dédim ki: Düzdü, cavan her cavane lazımdır.

- Ne çare? Éş dédim, béyle müşkülü anmaz,Ki, şaire heves-i âşiane lazımdır,

ezel démezdi bu Heddad, çün seni gördü.Dédi: ezel démeye bir behane lazımdır.

OLAR

Tutub vücudumu başdan ayağa ye's ü melâl, ┬üda bilir niye péyda olubdu mende bu {âl.

Kéçen zamanı, gelen günleri {eyal édirem,erar ü sebrimi elden alır bu fikr ü {eyal.

Hamı gülür mene, bîi{tiyar em geliri,Menim kimi hanı alemde béyle {oş ibâl?

Tamam {el çeker öz emin, men él emini,Odur ki, öz emimi çekmeye yo{umdu mecal.

O edr fikr éledim, bes ki fikrim oldu meriz.




Bir az alır yetişe afitab-i ömre zaval.

Şikeste dilleri te'mir éyleyen mé'mar Bu serzemini de tapma mahal olubdu, mahal.

Yazı{ bu mülkde bir idde anlayanlardır,Yazı{ o kimse déyil ki, olubdu ehl-i sual.

eribiler kimi ûya ki, men de bîvetenem,alıb ata babalardan mene bu istilâl.

Menim de hei heyatım bu ab ü {akide var,Kime déyim sözümü, éy ┬uda-yi el ü kemâl?

Ne dil déyir, ne elem şerh-i hâlımı yazıri,elem şikeste, özüm {este, mür-i dil bîbâl.

Koméyt-i teb'imi saldım kenara metlebden,Sözü dolandırıram, başlıram bir öze meal,

Ebes déyil ki, zemin ü zemane bedbinem,Cavabını vérerem, illeti er olsa sual.

Bu ictimaya meni kimler éyleyib bedbin?Kimin hésabınadır bilmirem bu vizr ü vebal?

Veten havasına geldim bu dar ü dünyada,Veten bela ile gördüm olubdu mala mal.

Veten belalıdır, men de belalı. millet de.Béla édir bizi, hem biz belanı istibâl.

elem yazır bu sözü indi men özüm démirem,Veten belalı olar bîelae olsa rical.

┬eyanet éylediler, {ele, millete, vetene,O kesleri ki, olub sahibi maami celâl.

Bize olar bu zelalet yolun nişan vérdi,Olar bu milletin e{laını édib pâmal.




Olar édib bizi ha-i heyatıdan mehrum,Haram olub bize {oş gün, beli o ovme halal.

Olar bu camienin derdine élâc élemez,

Olar feet yaranıblar yésinle béyt-ül mal,Olar édibdile bu millet-i felekzedeni,Tamam yolçu, dilençi, süpürgeçi, hammal,

Ola müsebbib-i bedbe{ti-yü felâketdir,Olardı milleti bianeye satan dellal.

Olar bu mülküde ferman reva-yi milletdir,Olar édibdiler âli meamları işal.

Olar édibdiler bu milleti zelil ü zebun,Olardı her birisi indi misl-i Rüstem Zal.

Olar édib bizi alûdé-yi heva vü heves,Géce güdüz bizi sergerm édibdi tar ü aval,

Olar o keslerin övladıdı, bir ömrü tamamoyubla milletin nâdan o ovm-i bed e'mal.

Olar bu milletin e{laini édib fasid,Odur ki, millet olub indi béyle zişt ef'al.

Bulardı düşmen-i {al; maye-yi fesad-i zaman,Bular édibdile iblis tek bizi iğfal.

Bunlar édib bizi mehrum élm ü senetden,

Nesib olub bize falçı, ilançı ve remmal....Ölenlerin de bu anlardı yadiârı bu gün,Bu yol bular azacalar bu millete kövdal.

BAALIN HECVNDE

Hamıdan aba men tanırdım seni, Ne aldın, ne satdın ki, oldun eni.




Piy ile parafini atdın yağa,Bu növ ile sen de azandın ağa.

O pulla gédib hecce ıldın namaz,

Sen éy mö'min-i pâk ü gerdenderaz.Özünü bu {aldan kenar éyleme,abaca öz éybinde âr éyleme.

Bizi yorma bica yére, ıl kerem,Mezen bîteemmül bé ôftar dem.

YO ┬ DU META- ŞÉ'RE MÜŞTER

Éy dil, bu {ala derdini izhar éyleme,Derdin ┬uda-yi adire dé, âr éyleme.

Ya derdini ┬uda’ya dé, el çek bu {aldan,Ya {ala da ┬uda adın irar éyleme.

ovm ü ebileden daha bu derdine elâc,Étmezler, bîcehet özünü {âr éyleme.

Onlar ki, iddia-yi refaet éder sene, ┬abide düşmenin dile, bîdar éyleme.

Od tutsa, yansa {irmen-i sebrin, dayangilen,Yansın, amandı {eli {eberdar éyleme.

Allah hemişe mehrem-i esrardır sene,Hergiz bu {alı mehrem-i esrar éyleme.

Éy dil, ┬uda-yi adirilen olgilen refi, Nakes camaeti özüne yâr éyleme.

Éy dil, yaman gülün bilisen ömrü az olur,Éy {un ciyer, ço{ ah-i şererbâr éyleme.

Her nâkesin yéme çöreyin, çekme minnetin,Vicdânı borclu, {alı telebkâr éyleme.




Nefsin sözün ebul éleme, ele tabé ol,Âlemde serbülend yaşa sen âr éyleme.

Yo{du meta-i şé're bu ran'da müşteri,

Eş'ar yazmağı özüne kâr éyleme.Övladın olsa oygilen Heddad, alvére,Bedbe{d olar, yazıdı, senetkâr éyleme.

BUDUR TEMEDDÜN EGER

┬oşa o günlere, sai ki, berberiyyet idi,O berberiyyete urban olum ki, né'met idi,

Ne ya{şı günler idi, saiya, kéçen günler,Hamı inanmış idi, pâkdil cemaet idi.

Ne varlı, yo{sul arasında dükgüdük var idi,Kâsıb necib idi, dövletli badeyanet idi.

Ne yo{sulun üreyi an olurdu ba{dıca, Ne eniyalarımız béyle bîmürüvvet idi.

Ne iddia var idi, ne tekebbür ü hiyle,Şikestenefslik onda bu {ele âdet idi.

Biri géyirdi edek don, biri de şal gülece,Ve léyk, bir birinne işleri mehebbet idi.

Ne mérsi çérsi anardı, béistilahi cedid, Ne {eli zahiri {oş, batini {ebaset idi.

Ne fırlı baş var idi bizde, ne matı{lı doda,O va{t ziynetimiz éyret ü şerafet idi.

Ne banuvan-i veten onda bi hicab idiler, Ne merdumani, zaman verşikest-i éyret idi.

Ne onda ız kimi ziynet éderdi oğlanlar, Ne onda milletimiz böyle ehl-i ziynet idi.




Amérika éyneyi, poz desmalı, fokul kravatKaput, matik yo{ idi, misl-i bedv-i {ilet idi.

Cibine ayna, dara oymaz idi oğlanlar,

O va{t ayna, dara çünki mal-i övret idi.Kişi çörek azanıb, {anevade sa{lardı,ızına, oğluna, arvadına müsellet idi,

Ona itaet édir her ne emri olsa idi.Évinde her kişi bir mü{tedir hökümet idi.

Éle kişi, éle arvad, éle oğul var idi,Biri birine vefadar ü basedaet idi.

ti ılınclarımız var idi, evi olumuz,Tamam millete alib olan bu millet idi,

Budur temeddün eger, zindabad vehşiyyet!O vehşilik bize bir mayé-i seadet idi.

Oléydi kâş o ça{madaşı çalan günler,Yalan déyil ki, désem, gün o gün, o saet idi.

Uzun çubularınan ya{şı ta{ta elyanlar Her évde hazır idi, müntezir bé{idmet idi.

O gün ki, merkebimiz bir palanlı éşşek idi,Minerdi pir-i cavan, çünkü bîeziyyet idi.

Ne dendesi ırılardı, ne pencer éylerdi,

Ne otomobil kimi daim işi cinayet idi.Egerçi ayrı {iyaban bu şehrde yo{ idi,Veli, vilayetimiz ya{şı bir vilayet idi.

Var idi éyş ü fereh sâde zindeanlıda,Düşünmedik o zaman, biz de bu ne eflet idi.

Ne âbiyâri içerdik, ne üssemiz var idi, Ne zindaanlığı {alın béle müsibet idi.




Ne {arıbar o zaman günde bir mezenne idi, Ne onda pulluların fikri etl ü âret idi,

Ne onda bir béle "şirpez", penirçalan var idi, Ne onda her dele düz sahiban-i servet idi,

Ne {al biri birine onda bîelae idi, Ne rûzigârın işi bizlere eziyyet idi.

Yéyib, içib dolanırdı cemaet âsûde,O va{t millet-i ran bir azca rahet idi.

Ne mikrob-i seretan, ne fişar-i {un var idi. Ne onda bir béle emraz bînehayet idi.

Fişar-i ruh ile indi fişar-i {un çoğalıb,Bu ikki derde deva mırt idi, zerafet idi.

Biri déyerdi, gülerdi, o{urdu, oynardı,Birisinin işi Allah’ına ibâdet idi.

Birisi zurna çalardı, biri aval, biri tar,Aşı o{urdu, déyerdi sözü nesihet idi.

Yüz elli il bu vilayetde ömr éden ço{ idi,Başı, gözü, ulağı, dişleri selamet idi.

Onlar yéyerdi gamış yağı, biz emiş yağı, Ne temi var, ne dadı, bizlere bu ısmet idi.

eribe bollu idi şehrimiz, ucuzlu idi,Kâsıbların évinin {erci üç penabet idi.

ki üç ran azananda pilov yéyerdi kâsıb, Ne naz ü ne'met-i perverdigâra hesret idi.

Ne alma, alça, erik, şaftalı bu iymet idi Ne ehl-eyal yanında kâsıb {ecalet idi.

Yumurtanın üçü bir şahıya olan günler,




Ne yağ, yumurta, pénir, ümde bir ticaret idi.

ovurma şorbası, tendir aşıydı, kürsü başı,ona gelerdi, yéyerdi, eceb ziyafet idi.

ovurma şorbası ço{dandı dadmayıb millet,Et olmayanda ovurma yéne enimet idi.

ovurma küplerine enkebut tor to{uyub,Siçan da fezre salıb, mesedi edavet idi.

Vérerdi dörd rana batmanın etin essab,Alırdı {el, yéyirdi, deva-yi şehvet idi.

Alırdı bir tümene batmanın yağın millet, Ne yağları oların mayé-yi kesafet idi.

Alırdı dörd paça, bir kelle ol zaman kâsıbOnu yéyen géce évde eceb iyamet idi...

Budur temeddün eger, zindabad vehşiyyet,Béle temeddüne le'net ki, bîheiet idi.

Déyibler: "Ço{ bilen âlemde ço{ çeker sai",Bu söz ata babalardan bize vesiyyet idi.

Kéçen kéçib, de{i Heddad yazma, el sa{la,Éle güman éle ki, gördüyün revayet idi.

GEL MEZARDEN ┬ EBER AL

Fera çâresin, éy sai, yâriden {eber al, Ne va{ gözüm utarar intizariden {eber al.

Şikeste néy kimi daim könül nevaye gelir,utargilen meni bu ah u zariden, {eber al.

Reibe men démerem derdimi, şemadet éder,Bu derd çâresini ol nigâriden {eber al.

Derûn-i dil alışıb az alır zebane çeke,




Bu od, o oddu; dil-i bîerariden {eber al.

Menim odum seni yandırmağa riza déyilem,Ya{ına gelme, sözün dur kenariden {eber al.

Güman éyleme bu Vahid’in ezelleridi,Heietin bu sözün ehl-i kâriden {eber al.

Ne âşiem güle, ne bülbüle, ne {oş güle men,Hamı tanır meni ehl-i diyariden {eber al.

Beli zemane emin çekmeye elaem var,Onun da illetini rûzigârıdan {eber al.

eribe mest éleyib sai-yi zemane meni,Menim bu hâlımı bir hûşiyariden {eber al.

Biri gülür, biri ağlır, eribe âlemdir,Bu hikmeti fele-i gecmedâriden {eber al.

Elinden her ne gelir her kimin esirgelemir,Bu zülmün a{ırını zülmkâriden {eber al.

Biri tudubdur on iş, on nefer gezir bîkâr Buyur bir illeti tesim-i kâriden {eber al.

Kemerşiken bahalı, bir terefden işsizlik,Feir hâlını yo{sul békâriden {eber al.

Tamam şéy görsen gün be gün terei édir,Yo{undu ger {eberin {aribariden al.

Çörek ki, béş ran on şahıdır, onu bilmisen,Suyun mezennesini âbiyâriden {eber al.

Hamamçılar su pulun éleyibdir yéddi ran,Yalan désem men eger, şehrdariden {eber al.

Teyemmüm éylegilen uslün olsa min defe, ┬ilaf-i şer déyil, şéy{ gübariden {eber al.




Kâsıb nâ{oşlasa bîçârelerin elâcı nedir?Yavaşça bu sözü Doktor Berari'den {eber al.

Eger zemane düzelse, men ölsem éy sai,

Menim de hâlımı gel bir mezâriden {eber al.Otuz béş il bu vilâyetde olmuşam Heddad,Gel ellerimde olan bu abariden {eber al.

ÉYLE FT ┬ AR ND

Déme ki, kec dolanır çer{-i kecmadar indi,Sene ki, {oşdur emoğlu, bu rûzigâr indi.

Déme zamana olaydır, özün olaysan sen,Pul örtüb éybini, éy merd-i nâbékâr indi.

Ezel neyin var idi, indi gör neyin vardır,Buyur görek, sene hardan yétib bu var indi.

O, otomobil, o {anım, o imaret-i növsaz,Bu da ticaretin, éy merd-i mülkedar indi.

Pulun riba getirir, mülklerin icare senin,Varındı, men bilirem, mülk-i bîşümar indi.

Éşitmişem hele kendlerde sen pénir çalısan,Yükün az oldu, götürdün izafebar indi.

Eger me{aricini görmürü bu âyidler,Gel işle menle, ola ellerin abar indi.

O mümkün olmasa, gét, bir heyat baş bağla,Béş altı ız geti oy, éyle kesb u kâr indi.

Bir iş besindir senin, éy on iş tutan deyyus,Bu şehrde ne eder vardı, gör békâr indi.

Gelir ulağımıza tebli errehil sesi,Senin ulağın éşitmez, olubdu kâr indi.




Tanıtmıram seni bu {ala, âbırın gétsin,Getirmirem dilime adın aşikâr indi.

Bu gün sabah cıracasan bu dar-i dünyadan,

Sen ölmemiş sene oğlun azanır mezar indi.caze vérsen eger oğlunun yérin déyerem,Hotél Palas'da gédib oynuru umar indi.

Ne ızların bilisen néyliri, ne oğlun, emû,Dur, börküvü uca oy, éyle ifti{ar indi.

ızın telaş édiri, belke téz ere gétsin,Şişibdi arnı onun çünki bârıdar indi.

Eyalı küfteye benzerdi bir nefer gördüm,Dıırlanırdı {iyabanda boş békâr indi.

Dédim, lahî bu kimdir, şişibdir partlayaca,Yein çalıbdı bunu ereb ile mar indi.

Biri dédi mene; ardaş, ribayéyen kişidir,Yéyib, içibdir, olub arnı bir tağar indi.

Dilim yoruldu, huşum açdı, hövselem çaşdı,caze vérgilen tâ bir çekim siar indi.

Biri dédi mene: Heddad, dinme, aram ol,Başarsan olgilen bu {aldan kenar indi.

Ş YO ┬ DU, BKÂRAM

Ne kâsıba ve ne dövletliye terefdaram,Vezifesin biler insanlara {eridaram.

Kâsıbda élm-i edeb yo{dur, varlıda insaf,Mezemmet éylemeye men bu övmü nâçaram.

Kâsıb avam idi, teklif-i şe'rini bilmir,eni bilir, emel étmir, déyir ki, dindaram,




Kâsıb déyir mene ne, oy veten {arab olsun,eni déyir: Bu merame seninle hemkâram.

Bu növ gétse eger, bu veten {arab olaca,

Sözüm yalan déyil, bir mü{teser {eberdaram.Yatıbdır {âb-i cehâletde millet, emma men,

Ne yatmışam, bu yatanlar kimi, ne bîdâram.

Egerçi mest éleyib sai-yi zamana meni, Ne éyle mestem özümden çı{am, ne bîdâram.

Ne kâsıbam, ve de dövletli yâ ülûl elbab, Ne borcluyam bu vilayetde, ne telebkâram.

Géce bu şé'ri yazanda {anım dédi: Dur yata,Dédim: Sabah yataram, iş ki, yo{dur, bîkâram.




DEMRÇ

Gelme bu eder nalé vü feryâda, demirçi,Gét çal çekicin ahen ü fülada, demirçi.

Besdir bu eder fikr éleme, dûr ü dirazi,Ömrün ço{u gétmişdi, alıb indi bir azı.Dünyada eza vü edere olgine razı,Sermaye-yi ömrün gédecek bâda, demirçi.

Canın çı{aca, ço{ çalışıb, az yéyeceksen,Yırtı{ donu, yırtı{ tumanı sen géyeceksen.Bundan sora dünyada daha néyleyeceksen?Sinnin yétişib yétmişe, heştada, demirçi.

Başın ağarıb, gözlerinin nuru gedibdir,eddin bükülüb, ollarının zûru gédibdir.Başında olan el çı{ıb, şûru gédibdir,Öz hâlını sal bir de özün yada demirçi.

Gét çal çekicin, işle dadaş, olgine {este,Bir def'e de çekme daha âsûde nefes de,Ruhun beyenib çün bu işi rûz-i elestde,Oldun o sebebden kişi dünyada, demirçi.

Derviş kimi her yérde durub me'reke urma,Gâhi başına, gâh döşüne bî{udu vurma.Reddol gözümün gét abağından béle, durma,Ovatımı tel{ éyleme, éy sade, demirçi!

Ömrün utarınca çekici sen çalacasan,

Her néçe désem men demiri, sen alacasan.Hem pul véreceksen mene, hem yalvaracasan,Bica yére gelme daha feryâda, demirçi.

Elin var idi, sen de bizim tek azanaydın,Dövletli olub servetine ar{alanaydın.Son sistem "otul" sen de mineydin, dolanaydın,Rahet yaşayaydın, daha dünyada, demirçi.

Oldun niye bes rûz-i ezel âşi-i sen'et?




Çekdin niye bica yére sen bir bele zehmet?Mecbur éledi kim édesen ömrünü aret?Saldın özünü zillete, üftade, demirçi?

Alvérçileri görmedin âya ne azandı?Pullar yığışıb bir birinin üste alandı?Alvér démek olmaz buna, vallahi talandı,Milyonlu olub, bîser ü bîpa da, demirçi?

Te'rif éyleyib alvéri çün Séyyid-i brar,Herçent oyub alvér üçün şer'ide mé'yar.Razı déyilik, biz o déyen alvére, zinhar,Biz indi varı öze temennade, demirçi.

Üst örtülü kéç, metlebin üstün daha açma,Sebr éyleilen, hövselen olsun, hele daşma.Sabit edem ol, me'rekéyi éşde aşma,Éş ehli hemişe olu ovğada, demirçi.

Feryâd ü fean éyleme, Heddad, sözü urtar,Olmaz sene ismet daha bu dövlet-i didar.Bir gün olaca, ehr édecek ┬ali-i ehhar,Sen de o güne ol béle âmade, demirçi.

***




MRZA MUHAMMET AL MEDDAH

(1901-1973)Mirza Muhammet Ali, Kaşgaî Türklerindendir. Harakan’ın Gelincik kentinde

1901 yılında dünyaya gelmiştir. Babasının adı Mehrali’dir. Hurşid adında bir hanımlaevlenmiş ve ondan üç oğlu olmuştur. Şair büyük bir talihsizlik olarak kırk yaşınageldiğinde gözlerini kaybetmiştir. Ömrünün son yirmi beş yılını âmâ olarakHarakan’ın ldirci kentinde geçirmiştir. 1973 yılında Kerc’de vefat etmiştir. “Vade’s-selâm Mezarlığı”nda toprağa verilmiştir.

Şiirlerinde “Meddah” mahlasını kullanmıştır.243 Mirza Muhammet Ali’nin bir şiiri:244

SERVED-Î TÜRKÎ

Saiyâ getir durma, vér, o cam minanı,Mest olum, édim efşâ bir acîbe destanı.

Âşı édib meni rüsvâ, âşia melâmet yo{,Gülden ötrü her bülbül şéğla édib ezel {evanı.

Vér piyâleni şâyed eks yâr ola péyda,Men piyâle de tapdım bir cemâl nuranî.

Aş bir yaman derd bîdevadır éy yârân,Aşa düşmeyen bilmez lezzet bu dünyanı

Her kesi ki, âşıdır, mülk ü mal ü cân néyler?Arzusu her anı vasl-ı rû-yı cânânı.

Men de bu beyabanı aşa bir edem oydum,Kûşeş mehebbetden cânım éyledim fâni.

Bir zeman elender tek séyr ıldım âlemde,

243 Ali Kemalî, Meddah, Varlık Dergisi, Téhran-1985, Sayı: 53-54, s. 80-82.244 A. g. e., s. 82-84.




Gördüm ol séyahetde, serd ü germ dövrânı.

Bâd bir zemanı men i{tiyar genc étdim,uvvet-i cân olub ğusse şerbetim ciger anı.

Her eder sükût étdim çı{madı başımdan aş,Gün be gün fizûn oldu yâr hükm ü fermanı.

A{ırı özüm saldım bu ami-i deryaya,er-i behr aş oldum, içdim âb-ı héyvanı.

Bir géce gelib yâr ü lütf édib piyâle mene,Aldım éyledim nuş ol şerbet-i gevaranı.

Gördüm oldum âşı men gétdi sabr ü tabdan,Éy ┬uda da{i görerem bir de ol dilâranı?

Men riza-yi aş ile her ne nişi nuş étdim,Misgin éyledim a{ır kûh-i deşt ü sehranı.

Her ne gezdim âlemde görmedim beğiraz yâr,Faş ılma bu remzi sa{la bu müemmanı.

Vadi mehebbetde yo{du menzil ve ferse{,Can eger telef olsun olma ran péşimanı.

Bir cemal Léyli veş éyledi meni Mecnun,ıs tek bu mehcuri gör édib biyabanı.

Serv ameti elden sebr ü tâbımı aldı,Mah sûreti ıldı melek canı virânı.

Bir nezer salıb gördüm ağ üzünde bir {alı,Hendevéy tutub misgin bir mekân e’lanı.

ara kiprigi o{ tek elb zarımı deldi,Yâr gözleri saldı başıma bu sövdanı.

Çéşme sar carıdır önçe dehanından,Lebleri gül ırmızı sûreti gülüstanı.




Bir kinâye-i herfi yandırıb kebab étdiMah mesirden derk ét mesed Zeli{a’nı.

Ço{ları bu me’nada aldılar delâletde,

Ârif istiri bilsin nöte-i bu ménanı.***




HLÂL NASRÎ(1903 - 1946?)

Muhammet Ali Hilâl Nasirî 1903 yılında Tebriz’de dünyaya gelmiştir. lköğrenimini eski usulle faaliyet gösteren bir mektepte görmüştür. Daha sonra kendisiniotodidakt olarak yetiştirmiştir. Hatta iki yıl “ttihadiyye” ve “Rüşdiyye”mekteplerinde bir süre matematik dersi vermiştir. Edebiyata ve basına olan ilgi vesevgisi sebebiyle uzun süre kitapçılık yapmıştır. Kitap ve dergi neşretmek bu yolla dahalkın uyanışına katkıda bulunmak onun seve seve yaptığı işlerden birisi olmuştur.

Hilâl Nasirî, Tebriz’de Şeyh Muhammed Hiyabanî bağımsızlık hareketi başladığında partinin 13. teşkilatının kâtibi olmuştur.

“Sitare-yi Azerbaycan” (Azerbaycan Yıldızı), gazetesini, “Hophopnâme”,“Divan-i Lâhûtî”, 35 bin kelimeden ibaret “Farsça-Fransızca Lügat” gibi kitaplarıyayımlamıştır. Aynı zamanda, “Mirze Tağı Han Emir-i Kebir”, “Nejad-i Beşer”,“Ana Dili” piyeslerini yazıp Tebriz’de sahneye koymayı başarmıştır.

Hilâl Nasirî’nin hayatı ile ilgili bilgilere Rus, Avrupa ve Şah kuvvetlerinin1946 yılında, Tebriz’i işgal ederek “Azerbaycan Demokratik Hükûmeti”ni yıkıp,milliyetçi, hürriyetçi aydınları katlettikleri günlere kadar rastlıyoruz. Buhadiselerinden sonraki yıllara ait bilgi yoktur.245 Yaygın kanaate göre Şah güçleritarafından öldürülmüştür.

Hilâl Nasirî'nin eserlerinden örnekler:246

AZERBAYCAN

Azerbaycan, de'va günü aslanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.

Nizamî tek şairin var, dünya ona fe{r édir,Sabirî'nin duzlu sözün düşmen görür ehr édir.

┬aaniler, Füzuliler, Nesimiler séhr édir,Vaif kimi şairlerden dîvanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.

Molla yazan jurnaluvun {al içinde adı var,

245 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 102.246 A. g. e., s. 102-112.




Yazdıları sözlerinin lezzeti var, dadı var,Letifelerle doludur, içinde her zadı var,Gören bilir şirin şirin beyanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.

Azerbaycan, ço{ olmusan âlimlerin meskeni, ┬alın olub her zamanda cehaletin düşmeni,Sensen menim şanlı élim, ço{ sévirem men seni,Güneş kimi parla olan zamanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.

Sen düşmenin bélin bükdün udretinle, elinle,uyulardan çı{artdığın néft adında sélinle,Kömek étdin yoldaşlara, {oş beyanlı dilinle,Zefer tapdın de'valarda, nişanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.

Felek bizi ayrı salıb, ço{ böyükdür élimiz,Dünya bilir birdir bizim nesibimiz, dilimiz,oy yağılar bilsin bizim bükülmezdir bélimiz,Döyüşlerde alib çı{an cavanların var senin,Medeniyyet tari{inde insanların var senin.




KÖŞG- BALABAN247

Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

Éy Araz, uru, a{ma bir zaman,Éy bizi oda yandırıb ya{an,Senle ayrıldı ana baladan.Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

Ana çağırır: Vay, balam hanı?Bala çağırır: Vay, anam hanı?Meler oydun sen her iki canı!Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

Dağlarında var anımın izi,ndi de ba{ır anamın gözü,Uca dağlardan a{tarır bizi.Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

Gün batan zaman elbim daralır,Bağrım olur an, rengim saralır,Ba{ıram sene, hava aralır,Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

247 Güney Azerbaycan'da bir halk oyununun adıdır. Kule yapılarak oynanan bir oyundur. Bu oyun, 1828Türkmençay Antlaşması ile Azerbaycan'ın ikiye bölünmesinden sonra halk tarafından oluşturulan bir oyundur. Gençler kule yaparak yükseklere kalkıp, Aras'ın öte tarafındaki akrabalarını, kardeşlerinigörmeye çalışırlar.




Yârdan ayrıldı ada{lı ızlar,Dizin ucalar, ürekden sızlar,Dövreme gelin, éy ada{sızlar.Köşg-i balaban Araz'a ba{ar,

Araz'ın suyu gözlerden a{ar.ller dolandı, ağlarken yatdı,Talé oyandı, bir birin tapdı,Bir ürek, bir an bir yére çatdı,Mehebbet gözü bir yére ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

Çatdı bir bire oğul, analar,Uzadan görüb olların açar,Ana, gel, déyib bağrına basar,Mehebbet gözü bir yére ba{ar,Araz'ın suyu gözlerden a{ar.

MÖ'CÜZ'ÜN VETENNDE

Veten-i Mö'cüz’e ba{, gör ne gülüstan olmuş,Kim ki, bu féyze yétib sahib-i iman olmuş.

Mö'cüz’ün şé'rlerinde düzülüb dürr ü göher, ┬eznelerde dolu her iymete şayan olmuş.

Bilmirem şé'rlerinde ne letafet var kim,Béytinin her biri bir çéşmé-yi héyvan olmuş.

Mö'cüzün fikri bizimçün ne eder zengindir,Cümle şâirler onun fikrine héyran olmuş.

Her kelâmında bedaye yığılıb nezme düşüb, ┬elinin halları her setrde pünhan olmuş.

Mö'cüz’ün şé'rine ba{dıca dédim: Éş olsun!Görünür şé'rlerinden ne sü{endan olmuş.

Şairin ger özü yo{dur, onun ölmez yazısı,Cümle şairlere her béyti bir ünvan olmuş.




Veteni bağ-i cinan tek éle {oş geldi bize,Güya ki, her yéri bir neşli éyvan olmuş.

Vesline çatmadı el, çün onu almışdı felek,

Ebedîlik bize bir dövré-yi hicrân olmuş.Bu gözel şairi yâd étmeyilendir ki, bu gün,Bize ismet bu eder né'meti elvan olmuş.

Şüera meclisi, hem de füzela meclisi var,Here bir rengde güldesté-yi péyhan olmuş.

Şairane görünür şâir olan mehfeller,Bu cehetden şüera cümle ezel{an olmuş.

Şüeranın ço{u şöv ile elem almış ele,Şé'rler her terefe gör ne dérefşan olmuş.

Ger olaydı özü bu esrde söylerdi yein, ┬elde çünbüşe ba{, gör néce dövran olmuş.

Mö'cüz’ün mö'cüzesindendi bu meclis urulub,Sedrde sedrnişin gör néce {endan olmuş.

ebrden durgilen, éy Mö'cüz şirin danışa,Görgilen dövre néce esr dére{şan olmuş.

Her terefden eserek yél getirir müjde-yi vesl,Kéçdi hicran, hamı dildadé-yi cânan olmuş.

EHREMANLAR

(Dastan)

Her ilin ya{şı, gözel bir fesli var,Bu gözel feslin adı fesl-i bahar.

Çün baharda {oş, serin yéller eser,Gûşé-yi cennet olar çöl serbeser.

Başlara her gûşeden güller yağar,




Her ba{ışdan min mehebbetler doğar.

Gül düşer âşilerin damanine,And içer elbindeki iman ile.

Dövrden sünbül düzer serinzesin,Çöl gızıl orduya ister benzesin.

Bağban nezme salar öz bağını, ┬oş bezer, öz bağının torpağını.

Serv eker, re'na eker, nesrin eker, ┬ar ü {es bağda görerse téz çeker.

Yasemen bir gûşede bayra saçar,Gâh zanba, gâh ızıl güller açar.

Gûşé-yi bağ-i cinan olmuş sövét,Be{tever insan ile dolmuş sövét.

Oldu bülbül meskeni bu gülüstan,Éş ü vecde, şadlığa oldu mekân.

Bağban bu mülkü étdi nobahar,Başları gül yarpağın gıldı nisar.

Vecde geldi bu gülüstan bülbülü,Çı{dı yasdan éşile tutdu gülü.

Vecd éder bülbül tapanda öz gülün,Şenlener gül de, görende bülbülün.

Novbaharın günlerinden bir seher,Éş ile {endan olanda her beşer.

Bir gözel ız, bir gözel oğlan ile,Bir tepe üste, leb-i {andan ile.

Eyleşib dikmişdiler göz bir güle,Benzeyirdiler olar bir bülbüle.




Gâh édir oğlan ıza raz ü niyaz,Gâh édir ız oğlana her ism naz.

Her cehetdense ürekler bir çalır,

Müttefi bir arzu ile alır.Toy néce olsunda fikr élerdiler,Her biri bir neşe zikr élerdiler.

Ço{du bu ismetde söhbet étdiler,A{ırında bu erare yétdiler.

zdivac étsinler bir ilden sora,ismet olsun kâş her bir mehcura.

Bir béle sâde heyata éş ola,Her beşer düşsün gerek béyle yola.

Bir birin her kim séverse bâr olar,Orda éşin ruhu da bîdar olar.

┬oş déyerler, {oş gülerler her zaman,Orda tapmazsan yein raz-i nihan.

Mülk-i şurada keder efsanedir,Her ne varsa orda her insanedir.

Kéçdi {oş gün, geldi tufan-i eza,Çün eza geldi ezaya vér rıza.

afil olma düşmen-i eddariden,

Anlanır her atiye asarden.Léyk düşmen pozmağa emniyyeti,A{tarır her bir deie fürseti,

Bir-iki gün kéçdi oldu sübhdem,oydu düşmen o gözel bağa edem.

Düşmen emniyyet ve can-i beşer,aniçen faşistler, Hitlérçiler.




anlı ellerle bağı yoldu olar,Yandırıb gül butesin soldurdular.

Bağbanın zehmetin namerdler,Min cinayetle fenaya vérdiler.

Ço{ meleksifet, gözel insanları,ızları, arvadları, oğlanları,




Ruz ü şeb zülmile nâlân étdiler,Évlerin her yandan talan étdiler.

Her yére od vurdular, yandırdılar,

Âlem-i insanı odlandırdılar.Bir terefde ağladı mezlumler,Bir terefde titredi me'sumiler.

Gün be gün de'va ızıb oldu şedid,Yandı, yandıca déyib helminmezid.

Şeherler yandı, beşer oldu telef,Her gözel bir gülleye oldu hedef.

Her gözel yér döndü bin viraneye,Lefz-i insan döndü bir efsaneye.

Eslehe aldı ele şûra ızı,Parladı dünya içinde ulduzu.

Her kişi de'vaye gétdi şövg ile,Ceng édib düşdü aldı dilden dile.

Oldu şûra {alı serbaz-i veten,Vérdi fitva cenge her bir encümen.

Geldi de'va mesken-i me'şueye,Oğlan isterdi yéte mehbubeye.

Léyk fürset vérmedi düşmen ona,

Arzusu oldu her yérden fena.Düşmen aldı şehri, şehr oldu {erab,Oğlanın elbi yéne oldu kebab.

ız ne oldu şehr alındıdan sora?Évleri viran olundudan sora.

Bir tüfeng aldı ele aslan kimi,Coşdu anı odsaçan vulkan kimi.




Feth édirdi, a{darırdı öz gülün,Min dil ile sesleyirdi bülbülün.

Me'şuundan a{darırdı bir {eber,Çünki bir leşkerle étmişdi sefer.

Léyk héç kimden güzariş bilmedi,Bu sebebden de üzü bir gülmedi.

Ta ızıl ordu yétişdi feth ile,Şehr alındı, gaçdı düşmen gencele.

Béledir ayin-i resm-i ruzigâr,Gâhi ış, gâhi {ezan, gâhi bahar.

Her terefden leşker-i sor{e reşid,A{dı vérdi düşmene zerb-i şedid.

Ta gelib bu şehride feth étdiler,Her cinayet éyleyenler gétdiler.

Tanklar sındırdı evvel sengeri,Düşmenin yékser dağıldı leşgeri.

Oğlanın tankı aba oldu revan,Düşmenin ordusun étdi bağrı an.

Oğlan orduda misal-i nûr idi,Desté-yi tank içre ço{ meşhur idi.

Küçebeküçe ovurdu düşmeni,Söyleyirdi kimse yo{ tapsın meni.

Ta yétişdi menzil-i me'şueye,Bir {erabe gördü benzer küçeye.

A{tarırken Ke'bé-yi amalını,Bî{eberlik pozdu ço{ ehvalını.

Düşmenin bu étdiyi zülmün görüb,




Ço{ ezebnak oldu öz tankın sürüb.

Ta yétişdi bir yére héyran alıb,Düşmeni gördü ki, sergerdan alıb.

Bir meselselçi abadan düşmeni,Ateşe tutmuşdu kesmir hemleni.

Söyleyirdi: Kimdi bu imdad éden,Düşmenin canın alıb berbad éden?

Kimdi bu yérde béle pünhan olub,Béle bir mövé de çün aslan olub.

Ço{ ba{ıb bir deste partizan görüb,Béyre-i Şûra’nı da lerzan görüb.

Bildi partizandı bu ceng éyleyen,Erseni düşmenlere teng éyleyen.

Gördü bir ızdır, yaralı sızlayır,Güya bir arzunu o gözleyir.

Söyleyir: Öldüm, merame irmedim,Héyf ola mehbubimi bir görmedim.

Ayrılı étdi meni zâr ü zebun,Burda ibalımda oldu sernigun.

Kim bilir men indi harda almışam,Yar ü yoldaşdan kenarda almışam.

Éy veten öldüm yolunda éş ile,Vérmedim namusumu héç bir ele.

Düşmeni her yérde pâmal éyledim,Her zaman icra-i âmal éyledim.

┬idmetimde étmedim héç bir usur,Düşmen içre salmışam şûr ü neşur.




Tab édirdim, sévgilim éşinle men,Héy alırdım men {eber her gûşeden.

Söyledi bu sözleri bîhâl olub,

Huşdan gétdikde bed ehval olub.Ba{dı oğlan bir ıza, gördü aman,Yér olubdur her terefden le{de an.

ız düşübdür bir terefde ze{mdar,Yarasından an a{ır tutmur erar.

Sûreti torpadı, andı yéksere,Zülfü de düşmüş perişan yérlere,

Sesledi ol demde partizanları,Rah-i héçde can véren insanları.

Yareni bir partizan téz bağladı,Oğlanın da sinesin ız bağladı.

Ba{dı oğlan, "ız nişanlımdır", dédi,"Hem gülüm, hem ruh-i canımdır" dédi.

Sévgilimdir, öz gülümdür, ah aman,Ayrı düşmüşdüm yârımdan ço{ zaman.

Bağrına basdi o anlı cismini,Zikr édirdi ittisalen ismini.

Orda hazırlar da héyran aldılar,

Ta{dın üstünde ıza yér sardılar.ız dédi: Éy elbime tab ü tevan,Sen mene vérdin eceb bir imtahan.

Ço{ ağır yérde gelib tapdın meni,elbden men bir melek bildim seni.

Sen mene vérdin heyat-i cavidan,Hem {ilas étdin zülmden bu zaman.




Ölmedim, tapdım seni canım kimi,Éşimi hifz étdim imanım kimi.

Güldü oğlan söyledi: Éy nazenin,Éy menim aram-i elbim, nûr-i éyn.

Terk éden günden seni héç bir zaman,Çı{madın yaddan sen éy ruh-i revan.

Ço{ géce fikrinle açdım tâ seher,udret-i éşinle étdim fethler.

Müddet-i hicran egerçi çekdi tul,Her musibet geldi de étdim ebul.

Léyk çatdım arzuma ço{ gözel,Béle yazmışdı elem ruz-i ezel.

Her ne isterdi bize étdi felek,Geldi vesl eyyamı şâd olma gerek.

Gördü partizanlar ehvalı béle,ız nişanlıymış hemin oğlan ile.

Geldiler tebrik üçün ceşn étdiler,Çaldılar, oynadılar, hem gétdiler.

┬oşlu ile kéçdi günler rûz ü şeb,Gelmedi héç kimseye bu iş eceb.

Tâ ızın da lap sağaldı yaresi,Şadlığa döndü dil-i sedparesi.

Köç édib hem oydular cene edem,Tutdular düşmenleri rah-i edem.

Éş ile devaya meşul oldular,Âlemi şöhretle de doldurdular.

Aşi ü me'şu yétdi bir bire,




Şâd ü {endan gétdiler her bir yére.

Düşmenin her an heyatın ırdılar,Her yére üz oydular, sındırdılar.

Gétdiler insanlar azad étmeye,Her {erabe mülki âbad étmeye.

Kéçdi günler Berlin'e girdiler olar,Orda al bayra olundu bererar.

Onlara ehsen dédi cümle cahan,Doğdu gün nûr ile doğdu asiman.

Açdı güller, ötdü bülbüller tamam,Ehrimen’den éller aldı intiam.

***



Urmu.birolmali.com

II. BÖLÜM

YAZARLAR VE ESERLER





Urmu.birolmali.com

ŞEYH MUHAMMET HYABANÎ (Şéy{ Mehemmed ┬ iyabanî)(1880 - 1920)

Türk Dünyası’nın en büyük âlim, yazar, mütefekkir ve devlet adamlarından birisi olan Şeyh Muhammet Hiyabanî, 1880248 yılında Tebriz’in güneyinde bulunanHamne kasabasında dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini Hamne’de görmüş, orta veyüksek tahsilini Tebriz ve Dağıstan’ın başkenti Mahaçkala’da tamamlamıştır. Uzunaraştırmalar ve gayretli çalışmalar neticesinde sosyal ilimler sahasında büyük

başarılar kazanmıştır. Hiyabanî, felsefe, tarih, ekonomi, matematik ve astronomialanında derin ve çağdaş ilme sahip olmuştur. Türkçe, Arapça, Farsça, Rusça veFransızca’yı bilen Hiyabanî, bu dilleri konuşan milletlerin medeniyet tarihlerini de iyiöğrenmiştir. Birçok ülkeyi gezmiş, büyük ilim adamları ile görüşmeler yapmış, fikir alış verişinde bulunmuştur.

Hiyabanî, 1918-1920 yıllarında ran Azerbaycanı'nda bağımsızlık hareketininlideri ve ran inkılâbının sadık bir fedaisi olmuştur. O, daha genç iken, Settar Han

Hareketi’nin içinde yer almıştır. htilâlcilerin birer birer hapishanelere, sürgünleregönderilmesine rağmen haklı mücadelesini bırakmamıştır.1910 yılında ran’da kurulan “ran Demokrat Partisi”nin kurucuları arasında

yer almıştır.Meşrutiyet hareketinin ön saflarında bulunan Şeyh Muhammet Hiyabanî,

Tebriz Encümeni’nin üyesi olmuş ve 1909’da başlayan 2. dönem meclise milletvekiliseçilmiştir. Mecliste iki parti vardır: Birisi Demokrat Parti (Demokrat Amiyon),ikincisi ise Sosyal Ilımlılar (ctimayan tidaliyan) Partisi'dir. Hiyabanî, DemokratParti'de yer alır. Demokrat Parti’nin yöneticileri Seyid Hasan Takizâde ve SüleymanMirza da Azerî ve Kaçar Türklerindendir.249

Mehmet Ali Şah’ın tahttan indirilerek yerine oğlu Ahmet Şah’ın getirilmesi veardından Ruslar tarafından 2. dönem meclisin dağıtılması üzerine Hiyabanî, Tahran

polis şefi bulunan ve aslen Taşnak Ermenileri’nden olan Yefrem’in takibindenkurtulmak için Horasan'a gitmiş oradan da Bakü’ye geçmiştir.

Hiyabanî 1914 yılında tekrar Tebriz’e dönmüştür. Ülkede karışıklık devametmektedir. Tahran’a giderek Nisan 1917’de “Teceddüd” adlı gazeteyi yayımlamaya

başlar. Bu gazetede emperyalist güçlerin ve onun yerli işbirlikçilerinin emellerini

248 Hiyabanî’nin doğmu tarihi bazı kaynaklarda 1879 olarak gösterilmektedir (21 Azer Dergisi, Sayı: 2,s. 7, 1999, Germany; başka bir kaynakta ise, 14.09.1980 olarak gösterilmiştir. Azerbaycan SovétAnsiklopédiyası, Bakı-1987, c. X, s. 86).249 Emre Bayır, Fars Milliyetçiliğinin Gelişimi ve Güney Azerbaycan’da Millî Direniş Hareketleri,Avrasya Dosyası, c.5, s.3, Ankara-1999, s. 98.




açıklar, halka ümit ve gayret telkin eden çok önemli makaleler yazar. Şah yönetimitarafından aşırı baskıya tabi tutulur. Tahran'da rahat bırakılmayınca Tebriz'e döner.

Tahran yönetiminin baskısı Tebriz’de de yakasını bırakmaz. Tebriz’den deuzaklaşmak mecburiyetinde kalır.

1917-1918 yıllarında Mekke, stanbul, Bakü ve Mahaçkale’ye gider. kincidefa Bakü üzerinden Mahaçkale’ye250 giden Hiyabanî, burada tüccar olan babasıHamaneli Abdülhamit’in malî desteğini alır. Ayrıca, Necarî Tebrizî’nin ve ŞeyhCemaleddin Efganî’nin, Müslüman ülkelerin kurtuluşu için ileri sürdükleri fikirlerdende etkilenen Hiyabanî, 28 Şubat 1918’de Rus ordularının Tebriz'i terketmesindensonra Tebriz’e döner. Demokrat Parti’nin ikinci büyük kongresini toplar, 450delegenin iştiraki ile toplanan bu kongrede çok mühim kararlar alınmasını sağlar.Partinin bağımsız olduğunu ilân eder. Ayrıca şu önemli kararları alırlar:

Ülkede Rus emperyalizmine son verilmesi; Tahran parlâmentosunagönderilecek milletvekillerinin ve eyalet encümenlerinin seçilmesi için seçimlerin bir an önce yapılması; parti örgütünün sağlamlaştırılması ve milliyetçi, mukaddesatçı,cumhuriyetçi olmayan gerici unsurların parti işlerine karıştırılmaması; “Teceddüd”gazetesinin geniş şekilde yayılması ve parti çalışmalarının topluma mal edilmesi...

Bu kongrede Hiyabanî, partinin lideri olur.251

250 Bazı kaynaklara göre Tahran hükûmetinin kendisine suikast yapacağını öğrenen Hiyabanî, Horasanve Aşkabat üzerinden Mahaçkale’ye gitmiştir (21 Azer Dergisi, Sayı: 2, s. 7, 1999, Germany).251 Mehmet Metin Ören, ran Türkleri Hürriyet Hareketleri, ISBH 975-94522-0-0. s. 64.




Bu arada Mehmet Emin Resulzade’nin başkanı olduğu Millî Şûra, 28 Mayıs1918’de Kuzey Azerbaycan’da “Cumhuriyet” ilân eder.

18 Haziran 1918 günü Ali hsan Paşa komutasındaki Türk ordusu Tebrizönlerine gelir. Tebriz halkı ellerinde Türk bayrakları olduğu hâlde paşayı karşılarlar

ve şehrin anahtarını teslim ederler.252 Osmanlı Ordusu’nun desteklediği Kaçar prenslerinden Macid al-Saltana Tebriz genel valiliğine tayin edilir. Demokrat Parti buna karşı çıkar. Hiyabanî ve arkadaşları durumu Osmanlı Ordu Komutanı’na bildirirler. Ne yazık ki Paşa ile Hiyabanî anlaşamazlar. Hiyabanî, Kars’a gönderilir.Bu sırada I. Dünya Savaşı sona ermiş, Kars’ta Cenûbî Garbî Kafkas Hükûmetikurulmuş. Bütün bu bölgeden Kasım 1918’de Osmanlı ordusu çekilmiştir. ŞeyhMuhammed Hiyabanî, Tebriz’e döner. 1919 Haziran’ında Tebriz ngizler’in desteğiile tekrar ran’ın hakimiyetine girer.

Demokrat Parti 7 Nisan 1920 günü “Azadistan” devletini ilân eder.Hiyabanî’nin liderliğindeki “Millî Demokratik Azerbaycan Hükûmeti”, çok ciddiçalışmalar başlatır. Tahran Hükûmeti, Tebriz’de kurulan bu hükûmeti kabul etmez.Tahran Hükûmeti, Tebriz üzerine, Muhbir Saltana Hidayet’in başkanlığında bir ordugönderir. Muhbir Saltana, Tebriz Jandarma Birliği Komutanı Hüseyin Han Major’la

da anlaşarak 11 Eylül 1920 günü Âlâ Kapı (Ala apı) denilen semtte bulunanhükûmet merkezine saldırır, üç gün boyunca katliâm yapılır, bütün demokratlarınevleri yağma edilir. Şeyh Muhammet Hiyabanî, Şeyh Hasan Bademci’nin evindenhareketi idare etmektedir. hbarcılar haber verirler. Bademci’nin evi sarılır. Teslimolma teklifini kabul etmeyen Hiyabanî, arkadaşları ile birlikte son mermisinikullanıncaya kadar savaşır. Yorgun ve bitkin düşen ran Türkleri’nin millî

bağımsızlık hareketinin kahraman lideri ve ran inkılâbının sadık fedaisi Hiyabanî,vahşice öldürülür.

Şeyh Muhammet Hiyabanî’nin konuşma ve yazılarından örnekler:253

***

252 Kâzım Karabekir, stiklâl Harbimiz, Yüce Yay., stanbul-1990, s.VIII.253 Güney Azerbaycan, Ş. Tağıyéva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 190;Millî Hökümetin Fedaî ve ızılbaş Ùal oşunları, Miyanalı Elirza, Lütfeli Erdebilî (Felekî), Çıra

Neşriyyatı, Bakı-1988, s. 18-19; Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 405-448; 21 Azer Dergisi Yanvar-1999, sayı: 2, sayfa 7.




AZERBAYCAN(Makale))

“... Azerbaycan; behane a{taran özgeler ve kin kiduretli özününküleriarşısında vurdu, vuruldu, öldürdü, öldürüldü, heyatın çetinlikler ve çek çevirleriiçerisinde inilab ve tekâmül yolunu kéçib yaşadı.

Ucdan tutma ırğınlar, soyğunlar, zülm ve işkenceler Azerbaycan’dakiistilaliyyet herekâtını ve azadlı teleblerini mehvéde bilmeyecekdir.

Özgeler ve “özümüzünküler” üreklerinde sa{ladıları yaramaz fikirleriniheyata kéçirmek mesedile bu torpağın yaralı sinesi üzerinde darağacları urdular.Zülm ve vicdansızlığın ara kölgesini bu ana boyanmış torpağın üzerine saldılar.

Lâkin bu ölkenin éyretli cavanları ve ehreman ocaları başlarını reşadetsemalarında uca tutub, zülm ve edaletsizlik dünyasını öz ayaları altında gördüler.

...Öz genc heyatını heiet ve azadlı yolunda merdlikle feda édenAzerbaycan övladları içerisinde éle me’sum balalara tesadüf étmek olurdu ki, dar ağacları béle onların zeif vücudları garşısında titreyirdi. Bunların hedeeden çı{mışgözleri, göyermiş dodaları ve çı{ılmış boğazları celladları gor{udur ve rengleriniaçırırdı.

Müharibe eléyhine olan ûvveler, da{ilî ve {aricî düşmenler soyulmuş bu varlıeyaleti öz maceraları üçün meydan te’yin étdiler. Teerrüz ve zülmün anlı pencesi buvetenin nazenin vücudunu parçaladı, alib ve melubların yandırdığı ateşler abâdyérleri ya{ıb küle dönderdi. Duz çörek anmayan ünsürlerin anlı {enceriAzerbaycan’ın hörmetden salınmış ızlarının vücudunda éle yaralar açdı ki, onlarınanlı dodaları bir daha yumula bilmeyecekdir.

Hele de Azerbaycanlı’nın anı a{ıdılmadadır. Bu gün Tehran’ın gözüAzerbaycan’ın parçalanmış vücuduna tikilmişdir. Dodalardan éşidilen kelmelerde,elemlerin yazdığı sözlerde tedir sesleri ve tehsin nevaları éşidilmektedir.

Lâkin éy éyretli Azerbaycan, éy veten meftunlarının istiametli övladları, éyazadlığın or{u bilmeyen ehremanı, éy te’riflere éhtiyacı olmayan Azerbaycan!.. ÉyAzerbaycan! Bütün bu tedir ve tedisler senin vérdiyin şéhidlerin anı bahasıdır.

Bunlar senin heieten ölmemiş cavanlarının, cavanmerd ocalarının, ezmkâr uşalarının, teselli tapmamış adınlarının ve ızlarının sesidir ki, tedir ve tedisleriran semalarında terennüm édir.

Bu éşitdiyin onların sesidir, dinle ve ayıl!Éy Azerbaycan, éy demokratik Azerbaycan!Başını aldır!

Tutalım ki, bu gün felâket ve sefalet girdabında boğaza eder mûsibetlere batmış, vücudun eziyyetlere düçar olmuş, en ağır éhtiyaclar içerisinde gücsüz ve




uvvetsiz el aya çalmadasan. Tutalım ki, ışın bu şa{tası lüt vücuduna or{uncneşterlerini sancmadadır. Perişan, solğun ve yurdsuzsan. Tutalım ki ço{ bedbe{tsen.Tutalım ki, müharibede iştirak éden ölkeler senin eder {ar olmamışlar, tesirlimilletler senin eder ezab ve işkencelere düçar olmamışlar.

Dünyanın en günahkâr asileri hamısı {ilas oldu. Sen ise hele giriftarsan...Tutalım ki başdan ayağa yaralanmış ve parçalanmışsan. Bununla béle o âbırlı başını yüksek tut, vetenin elbinden gelen teselli seslerini dinle, oy bu ses seninürek ve ruhunda derin bir intibahın udretli tufanını doğursun. Çünki sen yı{ılmış

péhlivana, ayağa düşmüş ehremana benzeyirsen ki, onun ayağa al{ması üçünéyret ve hemiyyet damarlarına te’sir étmek en ya{şı çare ve tedbirdir.

Eger {emir mayandaki heyat övheri ve fealiyyet ateşi tamamile sönmüş vemehv olmuşsa, herâh evvelki varlı déyilsense, sene rehmet o{umalıdır. Lâkin eger

parlak gövherin işareleri, o hemiyyet ateşinin herareti senin damarlarında hele devarsa, senin arşında bir {oşbe{t seher durur. oy o kâmiyab sabah ve merame nailolma seheri sene mübarek olsun. Éy demokratik Azerbaycan!

Sen teceddüd ve tekâmülün géniş méydanının yalnız yolçususan; çetinlikler görmüşsen, imtahandan çı{mışsan, budur arşında yéni bir dövr açılır.

Fedakârlıklarının ne eder böyük semere vérdiyini gördün, ezildin, anına{ıdıldı, heyatından yalnız bir uru nefes aldı. Lâkin mesed menziline çatma üçünşerafetli bir yola edem oydun.

Zülm, işkence, azab, müsibet, dar ağacları, zencir ve zindanlar ne eder needer möhkem olsalar béle, senin istiamet ve metanetin arşısında bir bir ezilibmehv oldu. Tehditler, hücum ve eziyyetler, müasire ve ırğınlar seni parça parça édibaltını üstüne çévirdi. Lâkin meğlub éde bilmedi.

Yı{ıldın, yére deydin, lâkin her defa yeni bir üvvetle ayağa al{ıb yükseldin,hadise ve vaieler senin ezm ve iradenin üzerinden kéçdi. Lâkin onların ölüm vemehvinden sonra sen yéne de yaşadın ve selâmet aldın... Senin o heyat dövrünsenden askerlik, fedakârlık istedi, an istedi, sen bunları bol bol ona tedim étdin.

Çı{ışlar, iyamlar, üsyanlar, müharibeler istedi, hamısına dözdün, suyu üzüne bağladılar, çöreksiz ve yémeksiz aldın. Lâkin öz mesedine çatdın, istibdadı yı{ıbmehv étdin.

Bu bir sökmek ve dağıtma emeliyatı idi ki, sen gerek köhne ve çürük, minyérden çatlamış binanı yerle yéksân édeydin, étdin!Bu gün bir terefde bir biri üzerinde alanmış {araba ve viraneler, kéçmişin

zehmetleri, te’{iri ebil olmayan éhtiyaclar, sefalet ve felâketin saysız hésabsıztelebleri, zamanın em ve üsseleri seslenmektedir.

O biri terefde ise merkez metbuatının sesi, ye’ni vetenin en parla ve barizfikirlerinin sedası ulağına çatmada ve senin necib faziletlerine aferin o{umadadır.

O va{t çatmışdır ki, sen bu ibretamiz menzere arşısında bir deie dayanıb,fikirleşesen...

Eger sen hemin inilab ve mübarizenin vücuduna maddi üvve vérmiş




demokratik Azerbaycan’sansa, eger meşrutenin {emirini yoğurmuş ve berkitmiş ansenin damarlarında a{ırsa, vetende géden islah ve te’mir dövresine hazır olub,özünde se’y ve çalışanlı taparsan.

Pozma, dağıtma asandı. ndi te’mir ve berpa étmelidir. Abadlaşdırmalıdır.

stibdad eleyhine iyam, ecnebi istilasına arşı müavimet, pozğun da{iliünsürlerle mübarizede şücaet ve eyret, hemiyyet ve istiamet teleb olunur.Bunların hamısı pak övladlarının vücudunda vardır.Mezkür mesedleri sözden işe kéçirmek, nehayet istibdadın binasını yı{ma,

zorakılı, inad ve soyğunçuluları mehv étmek lazım idi. Bunlar hamısı seninvarlığında en yüksek derecede vücude geldi.

Budur artı kéçmişin zehmetlerinden istifade dövrü elib çatmışdır. Kéçmişin{arabaları üzerinde geleceyin sarayları yükselmelidir.

Bu sarayların yükselmesi fikir ve düşünce teleb édir. Uzağı gören, uzağıdüşünen fikir. Ağıllı ve tedbirli fikir. Yaradıcı ve canlandırıcı fikir. Tetbi ve icraedici düşünce islah édib intizam yaradan fikir. Sebr ve sebat, yénilik, disiplin veteşkilat, ayılı, ümidvarlı ve fedakârlı teleb éden fikirler olmalıdır.

Beli, fedakârlı ve hemişe fedakârlı!Héç va{t yorğunluğa ve yasa apılmamalıdır. Héç va{t! ┬üsusile bir {alın ağır heyat yükü, bir nazik tükden asılı olsa béle... Éy

Azerbaycan! Éy bu eyaletin éyretli, demokratik üvveti! Sen kéçmişde vetenindayağı olmuşsan, gelecekde de éle olacasan.

Bu günün necabet ve şerafet müsabiesi senden vefa ve sedaet gözleyir.Bu teklifin altından boyun açıra bilmeyeceksen.Éy eziz Azerbaycan, sen bir iti254 gören gözsen ki, ran seninle medeniyyete

ba{ır. Sen bir hessas ve müteessir olan üreksen ki, bu veten dünya ışığını seninle hissédir.

Éy ölmez Azerbaycan, bu ümidleri doğrult, başını yu{arı tut, yaşa, hemişelikyaşa!...”

***

24 Aprél (Nisan) 1920

Biz azad{ahlar {al adına, {alın hügugunu müdafie adına sesimiziyükseldirik. Biz héç de diplomatiya dilini bilmirik ve bilmek de istemirik. Öz yeânemesedimizi gizletmek üçün siyasetçilerin işletdikleri yalanlardan istifade étmekfikrinde déyilik. Biz sözümüzü doğru ve açı déyirik. Éle düşmenleri daha ço{

254 ti: Keskin.




or{uya salan da bizim düzlüyümüz ve or{mazlığımızdır. Biz aldanmayacağı.stibdad ve {eyanet zamanlarında anun-i Esasi’ye mü{alif ve azadlığa düşmenolanlar bizi aldada bilmeyecekler. Biz ço{ imtahanlardan kéçmişik. On béş illikinilabımız heddi bülûe çatmış ve yaşa dolmuşdur. Artı pisi ya{şıdan ayırd éde

bilir ve bir defe tecrübeden çı{mış işi, daha tecrübe étmek istemirik. anun-i Esasi'nien sadi kéşikçileri inilabı yaradanlardır. Azad{ahlar bu müeddes kéşiyin özlerininen mühim vezifeleri ki, insan onun yolunda gözü yumulu urban édebiler.

Mühüm zamanlarda adi meseleleri unutmalı, esl vezifeni ve ictimaî menafeyinezerde tutmalıdır. Öz éydine almağı yaddan çı{arma lazımdır. Yalnız ümumin,cemiyyetin éydini ve fikrini çekmelidir.

Bizim yégâne mesedimiz bir demokratik hökümet te’sis étmekdir ki, o, bumemleketin azadlığını te’min étsin ve onu möhkemlendirsin. Bu arzunun düşmenleri bizim düşmenlerimizdir. Bizim yégâne vezifemiz düşmenlerin elini azadlı réjiminemünasibet ve rabitesi olan işlerden kesmekdir. Uca ve gür sesle déyirik:

Éy müstebid, éy mürtece! Hamınız bilin ki, sizin namusunuz, mal ve canınızamandadır. Lâkin daha bundan sonra demokratiyanın müedderatı sizin çirkellerinize vérilmeyecekdir. Bu sözden bir şe{sin, bir vahid ferdin, bir müeyyennatiin, bir nefer ┬iyabani’nin dili ile déyilmir. Bu sözleri déyen demokratizminruhudur. Éy azad{ahlar, ümidvar olun, çünki siz bir müeyyen irade ile, bilerekden,anlayaradan iyam étmişsiniz. elebe ve müveffeiyyet sizinledir.

***

5 may (Mayıs) 1920

Ölkenin azadlı ve istilalı yolunda hevesle çalışmalıdır.Bugünkü çéşnimiz urtardı. Bu çéşni azadlı yolunda şéhid olmuş

ehremanları {atırlama, onların eziz adlarını ebedîleşdirmek üçün teşkil édilmiş veTebriz’in azad{ahları buraya toplaşmışlar. Bir mühüm meseleni hörmetlimeslekdaşlarıma {atırlatmala, onları tebrik étmeliyem. Bu néçe gününüz şadlı ve beşaşetle kéçdi. Azadlı üçün urban gétmiş adlı sanlı genclerimizin ve ehreman

serdarlarımızın adları her saat ve her deie dillerde déyilmekde idi. Onların {atiresi bütün ürekleri en mehriban hisslerle heyecana getirirdi. Onları yâd édirdik. Lâkin buyadavérlik müzefferiyyete doğru éden bir eskerin {atiresi kimidir.

Şéhidlerimizin ebri üzerinde kimse ağlamadı, kimse yazıcasına nâle veferyâd étmedi. Biz, hörmetli şéhidlerimizin ebirleri üzerinde açı üz ve şadlıla dizçökdük. Onlara ba{dı ve bu şéhidleri özümüz kimi diri hiss étdik. Bu o démekdir ki, biz tereddüt étmeden öz heyatımızı onların ölmez ruhu ile evez étmeye hazır idik.Hemişe bu iradeye mâlik olmalıyı. Ölkenin azadlı ve istilalı üçün hemişe şâd veşenlikle çalışmalıdır.

Mehzunlu tozuna bürünmüş em ve üsse hemişe ümidsizlik etirer. Yaşasın




béşşaş ruhlar, yaşasın heyat sehnesine açı ba{an, or{u bilmeyen ve uza görengözler! Mehv olsun indiye kimi heyatımızı acizlik, ye’s ve biçarelik te’sirleri altındasa{lamış em ve üsse getiren edebiyyat, eş’ar ve musii.

┬alımızın böyük bir üvvesi bu etalet ve i{tiyarsızlı kâbusu altında mehv

olmuşdur. Bundan sonra heyatı şen ve gülen üzle kéçirmeli, heyat mübarizesine beşâşet ve şadlıla girişmelidir. Varlı gülşenine acizlik, nâle ve miskinlikle déyil,ümid ve şeref gülüşleri ile girek.

Defelerle dédiyim kimi, ferd ile cemiyyetin ehval-i ruhiyyesinde böyük fervardır.

Cemiyyetin ehval-i ruhiyyesi ferdlerin ehval-i ruhiyyesinin yekûnudur. Lâkin bu ehval-i ruhiyye hemin cüz olan ehval-i ruhiyyeden tamamile ferlidir. Ferdinehval-i ruhiyyesi cemiyyetin ehval-i ruhiyyesine tabé olmalıdır. Ço{ nadir hallardaéle bir ehval-i ruhiyye tapılabiler ki, özünü bu tabelikden {ilas édebiler. Defelerle éleolmuşdur ki, âlim ve ya bilikli bir adam cemiyyetin ehval-i ruhiyyesinin te’siri altındaöz hikmet ve biliyini elden vérmişdir. aretkerlikle meşğul olan bir cemiyyetinsırasında talançılı süfresine el uzatmış, cemiyyetin en alça ferdleri kimi reftar étmişdir. Habéle bunun eksine olan hallar da vardır. Cemiyyet hemişe fesad ve{arabçılığa bais olmur. Fikirleri zelâlet ve pisliye teref yöneltmir. Biz görürük ki, bir oğru destesi ictimaî bir téşkilata tabe olma vasitesile, düzgün bir heyat terzine nailolur. Fitreten mâlik olduğu bir sıra feziletli {üsusiyyetler yéniden baş vérir.Başasına yardım étmek, éydşeklik, edalet, doğrulu, düzgünlük kimi hallar onlardavücuda gelir. Cemiyyet namine özünü hüu ve vezifeye mâlik hésab édir. Bu,insanlı dünyasında emele getirdiyimiz {éyirli müşahidedir. Bu müşahide bize sübutédir ki, eger bir cemiyyetin içerisinde sağlam bir ekseriyyet yaranmış olarsa, heminekseriyyet cemiyyetde tedir ve tehsine şayan olan bir ehval-i ruhiyye yétirmeye nailolabiler.

ran {alı bu güne dek özbaşına heyat sürmüş ve ala otu kimi tebietindöşünde böyümüş ve artmışdır. Bu teessüflü veziyyetin inkişaf étmesi üçün da{ilinüfuzların varlığı da müeyyen rol oynamışdır. Pul ve yaramaz nezeriyye ve eideleremâlik olan bir deste {alı uzun müddet boş boşuna ve teklifsizlik çöllerindedolandırmışdır. ran {alı möhkem egide olmadan, tecrübe ve imtahanlardan

sayılıla istifade étmeden, teşkilat ve tertibatsız şekilde uzun müddet öz başına vetebii yol ile gétmişdir. O, kôrtebiî süretde bugünkü şekilde yaşayıb gelmişdir. Buözbaşına öyermiş ağaca péyvend vurmalıdır. Yéni, sağlam, düzgün ve {éyirlinezeriyyeni bu camaata telin étmekle, onun mühitinde tedricle bir teceddüd tekâmül,yaranmasına nail olmalıdır.

┬Óalın iradesi nezeriyyece bütün beşer kütlelerinin fövindedir. ┬alıniradesinin istediyi şéy müreddes ve möhteremdir. Lâkin bu irade müsteil yaşamaüçün vicdana mâlik olmalıdır. O, nezerlerde saf, semimi ve parla şekilde aydınolmalı ve öz varlığını subut étmelidir. Cemiyyeti teşkil éden ferdlerden her biri bir beşşaş ruh ile ve müsteil vicdan ile silahlanıb, bu ruhiyyenin uvvesini dünya




arşısında nümayiş étdirmelidir. ran ehalisi bu günedek dağını fikirlerin te’sirineesir olub, öz möhkem, metin ve vahid iradesini göstere bilmemişdir. Lâkin indi özünütoplayıb vicdanî imtahana hazır olmalıdır. O, öz hazırkı veziyyetini nezerdenkéçirmelidir, geleceyi abacadan görmelidir. Aydın ve müeyyen vezife arşısında

silahlanıb şerâfet mübarizesine girişmelidir. Buna göre de biz bütün varlığımızı serf édirik ki, {al öz nösan ve eyiblerini anlasın. Başa düşsün. Biz terei ve tekâmülyolunu ona nişan véririk. Batil tesevvür ve {eyalları onun şüurundan çı{arıb, bunlarınyérine heyat be{ş éden yéni fikirleri yérleşdirmeye çalışırı. Bu mesede çatmaüçün déyirik: Bu cemiyyeti teşkil éden ferdlerden her birisi {ala olan böyük ruhyüksekliyi ile silahlanıb, öz varlığında sa{ladığı azadlı ve istilâl ruhunu başalarınada telin étsin.

Éy azadlı şehirleri! Éy fedakârlıları ile bize şerafet azandırmış ezizlerimiz,éy ölümü ile bizi dirilden, torpağımızın namuslu övlâdları! ebirlerinizde rahet yatın.Sizin zehmetleriniz heder olmamışdır, a{ıdılan anlarınız neticesiz almamışdır. Bugün bizim başımız uca ve elbimiz şaddır. Bu gün sizi ifti{ar ve {oşbe{tlikle yâdédirik. Sizin {atireniz üreyimizde metin irade ve sarsılmaz varlı yaradır, sizin başladığınız yolu biz davam étdiririk.

Éy, hele de ehreman évladlarının arasını eyninden çı{armamış ana ve bacılarımız! Bu keder ve elemleri üzerinizden redd édin. Sizin adamlarınız ebesölmemişler. Sizin şéhidleriniz bu {alın sırasındadırlar. Görürsünüz mü onların ruhu, bizim üreklerimizde en yüksek ve eziz yér tutmadadır. Bu ruh hemişe yaşayacadır.Şehidlerimizin évlâdlarını şadlı ve başı ucalı hissi ile terbiye édin. Onlara merdlikterbiyesi vérin. Onları da azad{ah ve ehreman kimi böyüdün. oy onlar da buşerafet méydanında namusla can ve baş oysunlar. Éy hüzn ve em kâbusu, bu pâkmuhitden uza ol!

Éy acizlik ve gücsüzlük nâlesi, öz göz yaşlarının ara perdesini {alınüzünden çek. oy onlar heyatı saf, sâde, sağlam, pâk ve parla şekilde görsünler.

Mehv olsun bu {alı or{a ve cür’etsiz étmeye çalışanlar ve onu tenbellik veetalete salanlar.

Azad{ah cemiyyet yaşasın ve var olsun!

***8 may (Mayıs) 1920

ndiyedek ran’da baş vérmiş iyamlar sethi ve zahirî olduğundan, ictimaî vesiyasî heyatımızda mühüm islahat yaratmağa imkân vérmemişdir. Biz isteyirik ki,{al bilerek ve anlayara azadlı mübarizesine idam étsin. Buna göre de biz {alınfikrini işılandırmalıyı.

Kéçmişden ders alan ve parla bir gelecek yoluna girmek isteyen {alın birinci vezifesi dissipline riayet étmek, hem de mehebbet ve méhribançılığa




esaslanan, dissiplin olmalıdır ki, möhkem ve davamlı rabite vücuda getire bilsin.Cemiyyetin ferdleri arasında méhribançılı yaratma üçün mü{telif vasiteler vardır.Lâkin mehribanlığın esas vasitesi meslek birliyidir.

Biz hamımız azadlı âşiiyik. ndi bizim üreklerimizdeki éş ve mehebbet

ateşini alovlandırma üçün perdeleri aldırma ve bizim yéâne sevgilimizi bizegöstermek kifayettir. Bizi meftun éden sevgilimiz ise ümid ve azadlıdır.Kéçmiş nitlerimden birinde elâe ve mehebbet baresinde danışmışdım. Elâe

ve mehebbet bir biri ile yanaşı duran iki kelmedir. Léyli ile Mecnûn arasında olanelâe ve mehebbet heyatî ve vicdanî rabiteden ibaretdir. Azad{anlardaki vicdânieide onlarda vicdâni elâeni teşkil édir ve onları ittifaa, birliye çağırır. Bizazad{ahların bir arzu, bir meram, eide ve bir mesedimiz vardır. Biz hamımızdéyirik ki, bu memleketde heii meşrûtiyyet hökm sürsün. Şe{si nüfuzlar veimtiyazlar leğv édilsin. Heii millî hakimiyyet urulsun. Müessiselerimiz veidarelerimiz millîleşsin. Ye’ni millî hakimiyyetin esasına ar{alansın. Biz déyirik ki:Edalet, beraberlik ve azadlı olsun. Bu sözlerin mü{teser {ülasesi béledir: Biz özesrimizin övladları olma isteyirik.

Meslek birliyi ardaşlı yaradır. Bir meslekde olan iki nefer iki ardaşkimidir. ki mü{telif meslekde olan ardaşların arasındaki tebiî ardaşlı elaesininnehayet yo{a çı{dığını görmüşsünüz. Bunun eksine olara éyni meslekden olan ikiyâd adam, bir anadan doğulmuş ardaş kimi bir birine ya{ınlaşır.

Eide, mehebbet ve elae doğurur. Bu eide vasitesile bir cemiyyet ferdleriarasında me’nevi ve semimi dissiplin hökmferma olur.

Azadlı terefdarı olan bir cemiyyetin ruhuna istilâl rehberlik édir. Buna görede tekrar édirem: Azat{ahlar içerisinde semimi bir dissiplin, mehebbetden doğan bir dissiplin hakim olmalıdır. Mecburi, cebri, şiddet, tezyi ve zor ile vücuda getirilmişdissiplin daimi ola bilmez. Lâkin ruhlara hakim olan vicdanî dissiplin mehv olmaz vearadan gétmez.

Bu iyamın, bu millî çı{ışın eléyhine olara düşmençilik éden adamlar azad{ah déyiller. Onların azadlıla elaeleri yo{dur. Béle adamlarda heiet vemehebbet ola bilmez. Béle müşterek dissipline tabe olmayan {aindir, hem decemiyyetin ziyankâr bir üzvudur.

Éy azad{ahlar! Sizin düşmenleriniz sizin aranıza hemişe kin ve edavet to{umusepir ve sizi bir birinizden ayırma isteyirler. Lâkin üreyini {alına vérmiş âşilerimeğlub étmek mümkün déyildir. Mehebbet, erez ve kinden güclüdür. Onlarınazadlığa olan edâvetleri sizin mehebbetinize alib gele bilmeyecekdir. Bu mümkündéyildir.

Biz düşmenlerimizi düz yola çağırmalıyı. Onların islah olmayacalarını ve{eyanetin onlarda ikinci bir tebiet olduğunu gördükde elaemizi kesmeliyik. Siyasîmeslek bütün eidelere hâkim ve üstündür. Din, mezheb, tayfa ve milliyyet siyasîeideler arşısında te’sir ve nüfûz éde bilmez. Meslek vehdeti mehebbet ve birlikdoğurur. Biz bu memleketde terror usûlu yaratmış olan ve ehali ile pis reftar éden çar




soldatlarının Böyük Rusiya inilabından sonra gözel insanlar, azad{ah ve méhribanşehsler oldularını gördük. Onlar bizim azad{ahların ebirleri üzerine édib, kemâlicemiyyet ve mehebbetle göz yaşı tökdüler, ağladılar. Rus soldatları tam parlalığı ile

bütün dünyaya nişan vérdiler ki, siyasî meslek her bir şéye hakimdir.

Amerikalı genc âlim Mistér Baksérvél'in meşrute sengerlerinde can vérmesi bunu sübut étdi.nilab dövründe fedâilerle çiyin çiyine vuruşub bizim vetenimiz ve

azadlığımız yolunda anlarını a{ıdan Gürcü ve Ermenilerin fedakârlığı bu fikrinheiet olduğunu tesdi édir. Beşeriyyetin seadeti yalnız bu vasite ile te’minédilecekdir. Bu gün bütün dünyada aldırılmış azadlığ bayrağı altında insanlar {oşbe{t heyat sürecekler.

Yaşasın bütün dünya azad {alları arasında dostlu ve ardaşlı rabitesiniyaradma isteyenler.

***

10 may (Mayıs) 1920

Her zemanın bir telebi vardır. Bu teleb beşer ferdlerinin élm ve me’rifetmizanı ve zamanın tereileri ile deyişebiler. Beşerin zéhniyyeti dövrün değişmesileinkişaf édir. Tebiîdir ki, tesevvürler de buna müvafi şekilde başalaşır. Bizim

babalarımız Enûşirevan edaletini bütün arzuların fövgünde tuturdular. Bu Sasani padşahının edaleti üçün her bir tesevvürden yüksek idi. Lâkin, o babaların övladlarıolan bizler Enûşirevan edaletini istibdâd adlandırır ve bir deie béle olsun onunte’siri altında yaşayıb, özümüzü {oşbe{t zenn éde bilmerik. Eideler ve siyasî işler de

bu tebiî anuna tabedir.Zaman hadise ve siyasî fikirler üçün bir çerçivedir. Bunun yéâne şerh édicisi

ve doğru tefsirçisi hadise ve fikirlerdir. Eger bu fikirleri hemin çerçivedençı{arırısa, artı öz heii me’nasını itirmiş oları. Hadise ve eideler mehv olubgétdikden sonra béle öz müasirlerinin üre{lerinde bura{dıları hissler alır vegelecek esrlerde onun te’sirlerini davam étdirirler. Men bir ço{ köhneperest gencler

görmüşem. Bunlar tehsillerini bitirir ve darülfünûnlardan diplom da alırlar. Lâkinhele de min il bundan irelideki fikir ve eideleri başlarından çı{armırlar. Bununneticesinde de kéçmiş hemişe müasire galib gelir. Onu özünün irticaçı vemühafizekârlı tezyileri altında ezib tapdalayır. Müasir insanların teceddüd nurunateref olan méyillerini, séna meclisi yaratma arzularını söndürmek isteyirdi.

Biz bundan da pis éttik. enclerimizin anı bahasına meşrute aldı. Gédib bir meclis te’sis étdik. Séna meclisinde oturaca adamları getirib oraya yérleşdirdik. Busehvlerin neticesinde ölkemizin gencleri köhneperestlerin anunlarına mehkumoldular. Bu gün zehmetlere atlaşıb hemin efleti evez étmeliyik.

Fransa’nın meşhûr müteceddidi Viktor Hugo déyir ki: “Parlamanın apılarını




genclerin üzüne bağlamayın. Yo{sa onlar ümumi méydanları öz üzlerine açarlar”.Genclerin ümumi méydanlara toplaşması béle iyam ve yığıncalar şeklinde emelegelir. Hemin méydanlarda başlanan müzakire artı parlamanlara hakim olan sükûta benzemeyecekdir. Meclisi bizim üzümüze bağladılar. Sanki biz sözümüzü başa

yérde déye bilmeyeceyik. Bu, varlıların, servetdarların {éyrine olan bir teşebbüs idi.Onlar {alın sesini Baharıstan salonlarında boğma isteyirdiler. Baharıstan’ın{aricinde gür sesle seslenen {al héç bir şéy itirmeyecekdir. Bir mövcud ûvve vardır ki, o hemişe {alı ebedî cehalet aranlığında sa{lama isteyir. Hetta medreselerinapılarını béle millet balalarının üzüne açma istemirler. cbari te’lim bizim esasmeramımızın maddelerinden biridir. Biz bunu bir dereceye eder anûni ve resmişekle salmışı. Lâkin on iki ilden beri bu yolda bir addım béle atılmamışdır. Anca{oş va{t kéçirmele meşğul olmuşlar. Bu adamlar {alın arşısında méydan o{uyur ve {alı tehir édirler. Onlar {alı, parlaman kréslolarını, medrese nimketlerini,tekâmül ve teceddüdün yüksek ve alca olan diger meramlarını öz hücum veyürüşleri ile feth étmeye ve öz i{tiyarlarına almağa mecbur édirler. Biz ki, ölümehazırı. Ne éybi var, insan öler, adamı dara çekerler, lâkin ölümden aba öz gür sesini vetenin fezalarına çatdırar. Haı é’lan étmekle beraber, zülme le’net yağdırar.Sizi indiyedek aldatmışlar. Biz özümüz de afil oldu. Gözlerimizi yumub, oğrularınazad hereketine yol vérdik. Lâkin bu günkü şüarımız başadır. Biz déyirik:Geleceyimizi te’min édeceyik.

şde bir meşrutemiz vardır, meşruteni uvveden feile getirmek üçün birinciaddımı atmalıyı. lk telebimiz bütün ran’da meşrutiyyet réjimininmöhkemleşmesidir. Bu réjimin möhkemleşmesi ise idarelerin hemin réjim emrlerinetabe olmasındadır.

Biz bu defe sözü işle evez étmişik. Meşrûte sözünü dilde démekdense,meşrute isteyen adamları ölkenin idarelerinde oturdacayı. Lâkin idarelerin meşruteidaresi olması üçün {als meşrute teleb olmalıdır.

Meşrute isteyen millet, héç bir va{t yatmaz, hakimiyyet ve nezâret vezifesiniunutmaz. Bu iyam hemişelik iyamdır. ran’da azad{ah variken, bu iyam daduracadır. Çünki iyamın mesedi milletine {idmet édenlerin emellerine nezaret vegeleceyi te’min étmekdir.

Nezaret dédiyimiz şéy bizim vezifemizdir. Beşeri tekâmül kârvanındanağaclarla uzalaşma yaramaz. Öz esrinin eléyhine olanı zaman cezalandıracadır.Biz indi iyam étmişik, hem de helelik bir şéy déyilik. Biz ne cümhuriyyetçiyik, nemeşruteçi ve ne de héç bir şéy... oy, biz genclerimizi öz arzu ve éhtiyaclarımızamüvafig terzde terbiye édene ve oraya gönderenedek meclisi bağlasınlar ve onu terkétsinler. Biz açı fikirli nümayende isteyirik. Biz éle nümayende isteyirik ki, ozamanın teleblerini düzgün anlayıb, tedi éde bilsin ve diger terefden {alıveziyyetden {eberdar étsin.

Bizim zamanın anun véricileri, demokratiya üsûluna inanmalıdırlar.Demokratiya ise öz müedderatını e’yanların eline tapşıra bilmez. Biz éle meclis




isteyirik ki, o doğrudan da {alı semimi sûretde sévsin. Demokratiyanın derd veéhtiyacları ile tanış olsun. Yo{sa Tehran’da urulmuş heyanet ve tezvir toru bizelazım déyildir. Bu tor ara sıra {al {adimlerinden bir destesini özüne celb édir ve bir néçe günden sonra giriftar édir.

***

11 may (Mayıs) 1920

Müteceddüd bir şe{sin ilk düşmeni zamanın ideyalarıdır. Biz isteyirik ki, el veayalarımızı cehalet ve nadanlı zencirlerinden {ilas édib, azad hereket édek, yüzillik zülmet ve felâketden gurtara. Biz ireli gétmek, tenezzül ve gériliyimizinarşısını alma isteyirik.

Biz görürük ki, zamanımız terei temeddünün en yüksek derecesine çatmış, biz ise o merheleden ço{ uza düşmüşük. Biz yalnız zamanamıza müvafiet étmekdéyil, belke ondan daha ço{, geleceyi düşünüb, arşıdaki gelecek heyatahazırlaşmalıyı. Sanki bizi bir yére ona de’vet étmişler. Biz bu onalığa gétmekerarına gelmişik. Béle olduğu tedirde mütle müeyyen hazırlı görmeliyik.Géyimimizi onalı meclisine lazım ve münasib olan şekle salmalıyı. Oradakicemiyyetle hemreng ve hemaheng olmalıyı.

ctimaî inilab ve çı{ışlar bizi bu növ hazırlıları görmeye mecbur étmeli, bizim ayılma ve yénileşmek vasitemiz olmalıdır. Yéni me’lumat alma ve inkişâf étmek üçün héç bir şéy serf ve seyahet eder faydalı déyildir.

nsan erek başa ölkelere gédib, oradaki ictimaî âdet ve veziyyetle tanışolsun. Bunları tedi étsin. O ölkelerdeki {aların yéni fikirlerini öyrensin. Ehali iletanış olsun, onların élmi eserlerî ve neşriyyatından istifade étsin.

Kendde yaşayan bir demirçi şehere gelmezse, oradaki yénilikleri görmezse, bütün ömrü boyu ayırdığı {ışı başalaşdıra bilmeyecekdir.

ctimaî heyat da béledir. Eger biz öz muhitimizde mehdud ve düsta olubalarısa, kölkemizden uzağa ba{marısa, başa bir ya{şı ictimaî veziyyeti tesevvüregetire bilmeyeceyik. Var uvveni işe sala bilmeyeceyik. Çünki: “Her bir tesevvür

müşahide idrake istinad édir”. Démeli, âdet, terei ve inkişafa manedir. Avamadamın öz âdetine semimi elaesi vardır. Onun ağlı ve mentii gözündedir. gördüyüişe adet étmiş ve öyrenmişdir. Bu adet ne eder iyrenc, yanlış ve zererli olsa béle,ondan el çekmek istemir.

Béle adamlar kéçmişi unudur, geleceyin ise fikrini çekmirler. Bunlar yaşadıkları zamana heyatı elae ile bağlıdırlar. Onlar bu günkü paltarlarını ata babalarının paltarı ile müayise étmir ve sabah ne kimi paltar géyeceklerini ve neşekle düşeceklerini de tesevvüre getire bilmirler. Lâkin bu gün eyinlerinde olan paltarı canlarından eziz tutub, onu sévirler. Taza modalı papa, paltar, hetta Avropa başmağını géymek béle onların nezerinde mühüm problem teşkil édir. ctimai yaşayış




da béledir.Siz bir heyat terzine âdet étmişsiniz. Éle ki, bu terzin pis cehetlerini başa

düşdünüz, o va{t hemin heyatı deyişmek isteyeceksiniz, lâkin işde islahat veteceddüd yaratma isterken köhne adetlerle olan elaeniz sizi soyudur ve me’yus

édir. Lâkin biliniz ki, sizin dövrünüz atalarınızın dövründen başadır. Bu gün sizinoyduğunuz papa, dünen atalarınızın oyduğu papa déyildir. Sabah da bugünkü papağı oymayacasınız. Geleceyi nezere almalısınız. Évladlarınızı o zaman üçünterbiye étmelisiniz.

Bilmelisiniz ki, ya{ın gelecekde éle bir gün arşınıza çı{acadır ki, o va{t size bu günkü meraminizi teklif étdikde, siz onu köhnelmiş ve nösanlı görecek, ölümüona tercih édeceksiniz.

Bu meseleleri bilmelisiniz ki, insanın iymeti bu kimi me’lumatı bilmekdedir.Gerek ailler ve alimler bu meseleni size öyretsinler. Sizi kéçmişin esrlikéydlerinden azad étsinler. Sizin üçün bir feal, mükemmel ve müteceddid gelecekhazırlasınlar. Sizi {oşbe{t ve şerafetli bir sabaha hazırlasınlar. Biz bu arzu ve ezmleişleyirik. Düşmenlerimiz sizi vehşilik ve barbarlı dövrüne aytarma isteyirler.Onlar mürtece ve köhneperestdirler.

Biz bu mürtecé ve köhneperestleri tam bir ay defelerle çağırıb, düz yolahidayet étdik. Lâkin onların ulağına batmadı.

Hetta tehdid édici sözler dédik. Bir semer vérmedi. Nehayet, nezmiyyenineline düştüler, tutuldular, eger müavimet gösterseydiler, ölecekdiler.

ndi oy başaları ibret alsınlar ve bilsinler ki, iyama mü{alif olanlar hebsédilecekler. Müavimet gösterdikleri zaman öldürülecekler.

Men bu günün ideyasını zencir sayır ve déyirem: Éy bedbe{t ve şüursuzmürtecé! Sen bu başsız {alı hansı helaketin aranlığına ve felâket derecesineaytarma isteyirsen? Bizim dédiklerimiz delilledir. Dördle dörd sekkiz éyler. Her kim dördle dördün yeddiye müsavi olduğunu iddia éderse o lecve mü{alifdir. Onuntutulması ve hebs édilmesi kütlenin {éyrinedir.

- Éy Tebrizli’ler! Bu iyam sizin başınızı uca étmek isteyir. Sizin eyninizeyénilik paltarı géydirmek ve sizi zamanın ehval-i ruhiyyesi ile yoldaş étmek isteyir.Lâkin mü{alifler sizi kesafete bürünmüş dalda bucada, palçı ve çirkâb içinde

sergerdar ve er étmek isteyirler. Onlar sizi zillet ve sefaletde sa{lamafikrindedirler. Onlar size giriftar olduğunuz veziyyetden {ilas olmağa imkânvérmemek {eyalındadırlar.

Onlar isteyirler ki, sizin ürek anınızı {eyanet ker{analarında ned pulaçévirib, özlerine park ayırsınlar, özleri üçün şövket debdebe desahı düzeltsinler.Lâkin partiyamızın idamatı onların bu emellerine mani olacadir. Bizim polislerimizonların anlı {éyanetlerini pozacalar.

Dünyada iki cür polis vardır: Birisi hemin sün’i polisdir ki, mütleiyyetanununun eline ba{ır ve onun müstebid iradesini ve gösterişlerini icra édir. Bu polishamının tanıdığı oğru ve atilleri tutur ve cezalandırır. Zahirde ise bir növ nösanlı




emniyyet ve asayiş düzeldir.kinci polis: ┬alın öz arasından teşkil édilmiş heii polisdir: Bu, {alın

heii emniyyet ve asayişini hifz édir. Birinciye arşı olan bu polisin vezifesi yalnızümumi emniyyet ziddine, cinayete mürtekib olmuş adamları tutma ve te’ib étmek

déyil, kütlenin hüuu, azadlığı ve istilalı eleyhine olan su-i esdçi adamları te’ibétmekden ibaretdir.Bu polis cemiyyet içerisindeki zererli adamların fealiyyet ve idamatına

imkân vérmir. Bu gün Tebriz’deki polis ikinci növdendir. O, {alın malını, canını venamusunu orumala beraber, ictimaî ve siyasî huularını da oruyur. Demokratiyaeléyhine danışan ve işleyenler {aindirler. Onlar beşeriyyetin zererli ferdleridirler.Béle adamlar nezmiyye terefinden tutulacalar, müavimet gösterdikleri zaman etlédilecekler.

***

15 may (Mayıs)1920

ran inilabçıları indiye dek ço{ danışmış ve öz mesedlerini söz şeklindeizhar étmişler. Biz, az danışma ve söze az ehemiyyet vérmek isteyirik. Bizdédiklerimizi işe çévirmek ve bununla da mesedimizi sözden heyata kéçirmekfikrindeydik.

Bizim geleceyimiz fövgel’ade ciddiyyete mâlikdir. Başladığımız iyam yaran demokratiyası üçün ümumi seadet getirecek veya demokratiya havadarlarının belke de felâketine sebeb olacadır. Béle olarsa, demokratiya özünün son ümidlerinitorpalara bastıraca.

Siz éle bilmeyin ki, bu iyam ile bütün işler islâh édilmiş olacadır. Özünüzüaldatmayın. Hele arşıda bir ço{ çetinlikler vardır. Hele ço{ hadiseler baş vérecekdir.Çünki ran Asiya siyasetinin merkezidir.

Demokrat partiyası bütün tehlikeleri nezere almala, ölkedeki yaramazveziyyete son oyma ve ran demokratiyasını istibdad ve irticanın tézyiginden {ilasétmek üçün öz üdretine ar{alanara, iyam étmişdir.

Bir para milletlerin ayda ve âdetleri sade ve besitdir. Bunun eksine olara

diger be’zi milletlerin âdetleri ise mü{telif ve dağınıdır. Men kéçmiş nitlerimdedémişdim ki, âdet, inkişaf ve tereinin hereketine manédir. Sizin dünyalar eder pisadetleriniz vardır ki, onlar sizin ictimaî ve siyasî cehetden inkişafınıza mané olur. Bumanéelerden birisi odur ki, siz heieti tanıdığınız paltarda görmedikce onu ebulétmirsiniz. Bir ço{ mühüm ve esaslı meseleler arşısında leclik édirsiniz. Lâkin menisteyirem ki, delil ve esaslarla be’zi meseleleri şerh édem. Men éle güman étmiremki, siz ağıl ve menti arşısında béle metlebi anlamadan boyun açırasınız. Vesveseve şekki kenara atın, bir birile ferli olan iki nezeriyye arasında öz ağlınızı işe salıb,mühakime édin ve e’ti erara gelin.

Felsefe âlimleri arasındaki “varlı ve yo{lu” felsefesi mübahiselidir. Déyirler




ki: héç bir şéyin tamamile aradan gétmesi, mehv olması veya bir şéyin öz özündenvücuda gelmesi mümkün déyildir.

Her bir varlı özünden evvelki ve kéçmiş bir vücudun neticesidir. Bu anunhallara ve şekillere de aiddir. Mövcud olan bir hal héç de mümkün déyildir ki,

gözlenilmeden yo{lasın ve aradan çı{sın veya yérini özünden ferli olan başa bir hala vérsin. Éle bir hala ki, evvelceden yo{ idi. Bir demir parçasını böyük zehmetneticesinde başa şekle salırlar. Ondan kôtan ve diger bir alet ayırırlar; kôtandanılınc, top va ya tüfenk lülesi ayırma mümkün olur. Lâkin bu halların her birisinde biz mecburu ki, ilk şekilde olan demiri öz istediyimiz şekle salma üçün, onunevvelki şeklini mehv étmek üçün çekic zerbeleri serf édek. Démeli her bir ikinci halakéçmek birinci hala istinad édir ve héç bir gözlenilmeyen tehhevvül abili tesevvür déyil.

Bir nefer anmaz adam héç de mümkün déyil ki, birden bire bilikli âlim olsun.Habéle uzun iller boyu istibdadın zülm ve sı{ıntısı altında yaşamış bir millet bir güniçerisinde özünü kéçmiş şum heyatın te’sirlerinden azad étsin. nilabların neticesidir ki, siz bu gün yéni eideler haında me’lumata mâlik olmuşsunuz. Lâkin kâmalderecesine çatmamısınız. Sizi özbaşına bura{ma olmaz. Sizin şeklinizi değişmeklâzımdır. Sizi diri, düşünceli ve müteceddüd bir millet étmelidir. Alimler démişler ki,temeddünün esası bundan ibaretdir ki, edim adetler, köhne aydalar tedricle mehvolub onların yérini yéni düsturlar tutsun. Biz bu düsturları size öyredeceyik.iyamımız bu vezifeni yérine yétirecekdir.

***

2 iyun (Haziran) 1920

Biz ölkemizde millî hökümet urma isteyirik. Biz torpalarımızda indiyedekhökmranlı étmiş yérsiz veziyyet ve işlere son oyma, onları alt üst étmek; evezindeedaletli, beyendiyimiz bir veziyyet yaratma isteyirik. ┬al, öz ölkesinde mâlikolduğu şerafet, ifti{ar, tari{, nesl ve medeniyyetine ar{alanır. O, bunların varlığı ilemöhkemleşir. Bizim {alımız ise öz veteninde {ar ve zelil olmuş, istibdadın

işgencelerine düçar olub, tehir édilmişdir. Bir deste boynuyoğun ve pozğun adamlar bu {alın i{tiyar ve itidarını esb édib, tutmuşlar. ┬alın bütün hüu ve{üsusiyyetleri mehv édilmişdir. Şerafetsiz ve namussuzlu, istibdad üsulu, {alınözünden olmayan yâd üvveye ar{alanara bu ölkenin izzet ve ifti{arını ayalar altına almışdır. Onu tapdalayıb mehv étmişdir. Ölkede hemişe {alı tehir éden bir veziyyet yaradılmışdır. ┬al ise bütün bu tehirlere arşı itaet étmiş ve başını aşağısalmışdır. Soyğunçulu ve aretkerlik burada hökm sürmüşdür. Siz bunları görerken:

- Mehv olsun tehirlere arşı tabe olub, istibdada perestiş éden bir millet! -Déye ışırmazsınız mı?

stibdada nefret étmek evezine, öz izzet ve şerafetini atıb, onu terif étmek




yarar mı?Bunlar her cür vasite ile {alı soyub lüt étdiler. Onun hüuunu uğurladılar.

Özünü ara ünlere saldılar. Lâkin {al bu veziyyetin aranlı ve zülmeti içerisindeeflet yu{usunda olduğunu örüb birden bire ayrıldı. Yérinden sıçradı. O öz iyamı

ile bu dözülmez veziyyete son oyma ve öz hakimiyyetini urma isteyir. O, isteyir ki, irticaçıların zülmünü dağıdıb, istibdadın aranlığı yérinde işı ve azadlı dünyasıyaratsın. O, bu yol ile öz izzet, şerafet, héysiyyet ve namusunu {ainlerin murdar çenelinden urtarma isteyir.

Bizim ne eder mal dövletimizi elimizden almışlar. Torpalarımızın altında needer zenin {ezinelerimiz vardır. Biz leyaet derecesine çatmayınca bunları keşf éde bilmeyeceyik. ranlılar’ın işi indiye kimi şah ayırma ve padşah ondarmaolmuşdur. Artı buna son oyma dövrü elib çatdı. ┬al mehkumlar sendelindendurub, hakimler ta{tında oturmalıdır.

Millî hakimiyyet, {alın i{tiyarını öz nümayendelerinin eline tapşırmadanibaretdir. ┬al, me’murlarını özü te’yin étmeli ve me’nafeini bunların elinetapşırmalıdır. Sonra ise onları nezaret altında sa{layıb, işletmelidir. Dövletleri veseltenetleri méydana etiren {aldır. Padşahlar {alın gücü ile padşah olublar. ndiyekimi ran’da padşahlı étmiş seltenet silsileleri evvelce ne idiler?

Héç ne! ┬alın tehemmül ve razılığı onları seltenet meamına çatdırmış ve yérlerinde

möhkem oturtmuşdur. Her bir {ala hökmranlı étmiş bir şah ve ya fatéh o {alın öziçerisinden çı{ır. Avropa tari{inin anlı sehifeleri şahiddir ki, kenardan elen bir

padşah ile yérli {al arasında saziş ola bilmez. Avropa’da itidarlı memleketler özseltenet {anadanlarından bir neferi zeif bir {ala padşah ebul étdirmek istemişler.Bunun üstünde müharibeler baş vérmişdir. Almaniya ile Fransa’nın müharibesi busiyasete göre idi. Almaniya’nın son veziyyeti de bu siyasetin neticesinde méydanageldi. Bu siyaset en anlı ve müdhiş sélleri dünyaya a{ıtmışdır. Lâkin bu seller seltenetlerin bünövresini dağıdıb mehv étmişdir. Artı padşahlı dövrü kéçiburtardı.

Siz indiyedek adet étmişsiniz ki, bir nefer kenardan gelib, size hakim olsun.Lâkin bunun {ain ve {adim, abil ve ya yaramaz olduğunu bilmek istememişsiniz.

Demokratik hakimiyyet o démekdir ki, ölkede {alın razılığı ve {eberiolmadan, héç bir iş baş vérmesin. Ölkenin da{ili ve {arici siyaseti {alın öz eli ilete’yin ve hell édilsin. Özbaşınalı démokrat hakimiyyeti ile tutmayacadır.

***


Beşeriyyet âleminde baş véren mübarizelerin sebebi, herkesin öz haına razıolmamasıdır. Başasının varına heris olma ve tamah étmek neticesinde çarpışmalar




ve müharibeler başlayır.Müharibe ve çarpışma yalnız iki düşmen terefin arasında top, tüfenk ve ılınç

işletmekden ibaret déyildir. Müharibe iki destenin, iki cemiyyetin arasında bir terefden söz, nit ve elem vasitesile dier terefden ise ateş ve silah vasitesile éden

mübarizeden ibaretdir. Müharibenin sebeb ve illetleri méydana geldikden sonra,tereflerden biri bu sebebleri elde destavüz édib, özünü müdafie étmek ve dier terefiaradan çı{arma üçün ayağa al{ır ve öz üstünlüyünü sübute yétirir.

Bizim de iyamımız bir növ müharibedir. Kimle vuruşuru? Ne üçünvuruşuru?

┬al anlayır ki, düşmenler onu mehv olmağa ve yo{luğa teref ovurlar. ┬alın istilaliyyeti elden gédir. Boynuna esaret zinciri kéçirilir. Zülm ve işkence pencesi onun boğazından tutub boğma ve son nefesini üreyinde dusta étmekisteyir. ┬al bu fenalıları anlayan kimi al{ır ve mübarizeye başlayır. Bu iyamıherekete etiren, müharibeni ızışdıran, onu davam étdiren Tebrizlilerdeki fezilet vegözel sifetlerdir ki, indi parlamağa başlamışdır. Bu yüksek sifetler varken mübarizedavam édecekdir.

Mübarize derecesinin zeiflediyi hiss olunarsa, démeli, e{lâın feziletindekiesas sarsılmış ve ehval-i ruhiyyenin pozğunluğu méydana gelmişdir. ┬alın hemişezilletde, sefaletde, felâket ve alçalıda isteyen {al düşmenleri ellerine fürset ve behane düşen kimi {alın e{laını zeifletmeye çalışırlar. Maceraçı ünsürler hetta biganelerin te’ne ve danlağını béle ölkenin istilaliyyetine ve {alın azadlığına tercihédirler. Bu veba mikrobları hemişe dalda bucada ezib, fürset a{tarır, elvérişli şeraitolan kimi déşiklerden baş çı{arıb, {alı öz te’sirleri altına alma isteyirler. Biz onlarıtanıyırı. ┬alın hüuunu oruma üçün onlarla amansız reftar étmek ve {alı,ölkeni bu pozğun ünsürlerin şerrinden bir defelik urtarma i{tiyarımız da vardır.

Heii azad{ahların midarı ran’da ço{ azdır. Lâkin üvvet ve üdret onlarınelindedir. Bu veziyyet dünyanın her yérinde béledir. Azad{ah iyam étdiyi zamanonun üvvesi bütün üvvelere üstün gelecekdir. Biz tekrar tekrar azad{ahlara déyirik:elin birlik ve ittifa elinizi bir birinize vérin. Bu lüzumsuz destebazlığı bura{ın.oy azadlı düşmenleri bizim aramızdaki i{tilafdan istifade étmesinler. Lâkin zahirîazad{ahlar bu yolda ehemmiyyetsiz bir zehmete béle atlaşma istemediler. Onlar

ittihad ve ittifaa razı olmadılar. Çünki heieten azadlı terefdarı déyildirler. Onlar irticaçıların elinde alet oldular. rticaçılar ise şum yapalalar kimi intria vefitnakârlıla meşuldurlar. Onlar éle tesevvür édirler ki, Kazaklar {aladüşmendirler, ajan ve jandarmdan ferlidirler. Onlar bu i{tilafı şişirtmek isteyirler.Biz reftar meselesinde irticaçıların ve müstebidlerin öz üsullarından istifadeédeceyik. Onlar ceza ve ezabı sévirler. Onlar gerek azadlığın ceza verici amçısınınlezzetini görsünler.

Bu gün Tehran’da ehemmiyyetli bir dövlet yo{dur. Vilâyet ve éyâletler neédeceklerini bilmirler. Bütün ran gözünü Tebriz’e tikmişdir. Ölkenin gelecek rejimi burada müeyyen édilmelidir. Bu şertle ki, siz millî hökümetin me’nasını anlayasınız.




Bütün üvveler sizin elinizde merkezleşecekdir. Kenardan ba{an, ölkede sizden başa dierini örmemelidir. Siz erek ciddiyyet, metanet ve şücaet gösteresiniz,ran’da demokratik bir hökümet te’sis oluncayadek millî hökümetten başa dier bir üsul idarenin yükü altına girmeyesiniz. Siz hemişe özünüzü zelil, esir, alça ve

mehkûm bilmişsiniz. Müveffeiyyet ve elebeden sonra hakim ve üdretleolduğunuzu göreceksiniz. Hakimiyyet {alın elinde olmalıdır. Bu ise sabit édemlikolmadan mümkün deyildir. Özünüzü tabé ve esir saymayın. Siz yalnız hala ve halınnümayendelerine tabé olmalısınız. tidarı kime tapşırmışsınızsa, ona da itaet édin.

Eer bu ağacın bâr vérmesini isteyirsenizse, yorulmayın. Her gün ezm veiradenizi artırın. Cemiyyetin ruhi ayrı ayrılıda sizin her birinizde olmalıdır.Azerbaycan ço{ zererler çekmiş, zerbelere düçar olmuşdur. O, özgelerden veözününkülerden {esaret örmüşdür o indi te’mir ve berpâye möhtaçdır. Eer bir günTéhran bize el uzadara, ittifa teklif éderse, bu éyaletin dirçelmesi üçün çârea{tarma fikrine düşerse, biz déyeceyik: Bu éyalet kéçmişde başalarına nicatvérmek üçün fedakârlık ve canfeşanlı étmişdir. ndi ise növbe onlarındır. ndi onlar kömek étmeli ve bu ölkenin {arabalarını âbadlaşdırmalırdır. Bu eyaletin abadlı ve

berpası üçün {üsusi büdce ayrılmalıdır. O büdce éle emin adamlara tapşırılmalıdır ki,{ain ve oğruların eline kéçmesin. Eyaletin öz éhtiyacına serf édilsin. ş başınagelecek yeni hökümete teklifimiz ve sözümüz bundan ibaretdir.

***


Kéçmiş iyamlar néce olmuşdur?Bu iyam teceddüdden neş’et édir. Özü de yéni bir şéydir. Kéçmişde inilâb

baş véren kimi bazar bağlanıb, ehali télraf{anaya toplaşır, Téhran ile danışığa başlayıb, bir néce mesele haında dövlete teklif vérilirdi. Dövlet ise öz növbesindeibare ve debdebeli sözlerle münasib cavab ve ve’dler vérib, ehalinin üreyini elealırdı. Bundan sonra ehali dağılıb gédir, bazarı açır, iblé-yi âlemin vücud-imübarekine dua étmekle meşul olurdu. Bu arada müstebidler ortalığa atılıb,

azad{ahların arasına ayrılı salırdılar. Lâkin bu iyamda tamamile başa bir plân veesas nezerde tutulmuşdur. Bütün işler bir vahid menbeden ida alır. Burada hissiyatayol vérilmir.

Téhran metbuatı te’til (é’tisab) kelmesini Avropa siyasî ve ictimaî inilâbıetrafında işledir. Bu kelmeni Téhran metbuatı ondarmışdır. Mühüm ve dolğunmezmunu ictimaî çı{ışları esebiliyin tehriki ve te’siri, ya da esabanilik kimi teleiétmek yanlışdır. Bu, éle bir nögteyi nezerdir ki, o yalnız Tehran’da tapılabiler. Bir va{t ki, yüz minlerle fehle vahid dissiplin ve ümumi mesed şuarı altında çı{ış édir ve be’zi işlerin encamına el atır, héç de démek olmaz ki, onları tehrik édenesebilikdir.




Onları esebileşdiren me’ruz aldıları derd ve felâketlerin te’siridir. Bumaddiyyet dünyasında onların müeyyen fikri, müsteil ve mücerred ağılları vardır ki, bunun vesitesile veziyyeti öyrenib, proletariatın ve zehmetkéş tebeelerin sefaletsebeblerini keşf édir ve onun çâre yollarını a{tarıb tedbir görürler.

Biz néçe aydır ki, hazırlı görüb, bu iyamı yétişdirirdik. Démeli, bu iyam bir te’tilin neticesi déyildir. iyamın tedbirleri metanet ve sakitlikle irelileyir. şincilovu fikrin elindedir. Bizim fikrimiz ise düşmenlerimizin fikrinden yüksek veüdretlidir. Bir binaye da{il olmadan aba, oradan çı{ma yolunu nezere almalazımdır. Kéçmiş iyamlarda bu gösterişlere emel édilmirdi. Bizim düşmenlerimizkéçmiş {ataların ve yanlış hereketlerin baş vermesini gözleyirler.

Azadlı, başasının medeni ve beşeri huularına tecavüz étmek ve héy’etiictimae eleyhine {éyanet ve cinayete irişmek déyildir. Azadlı, her kesin öz başınaistediyini étmek, {alı söymek ve yaramaz, çirkin işlere idam étmek démek déyildir.Biz nezmiyyeye tapşırmışı ki, fahişeliyin arşısını alsın. Hökümetin laéydliyi vevezifesini başa düşmemesi neticesindedir ki, bir deste pozğun, e{lâsız ve {esteadınlar en or{ulu arazları ehali arasında yaymadadırlar. Bunlar yéni neslinvarlığını tehdid édirler. Bu éle bir böyük tehlikedir ki, sizi ölümle or{udur. ┬alınnesli {arab olur. Lâkin sizin hökümetiniz bu işlere laéyd almışdır.

Azad{ah hökümet {alın canına, namusuna ve hüuuna to{unan her bir tehlikenin arşısını alacadır. Bu cehalet ve felaket girdabına düçar olmuşadınlar hamısı dövlet idarelerinin yaramazlığına gurban vérilmişbedbe{tlerdir. Bunlar ran’ın yazı kendlileridir. Onlar daimi soyğunçulu veırğınlar neticesinde yurd ve yuvalarından avara düşüb, şeherlerin çirkâbıiçinde can vérirler. Bunların atili ölkenin başçıları, nüfûzlu adamları, laéydve fikirsiz reisleridir. Bunların cinayetleri hemişe éyş ve işretle kéçinen hökümetmesnedini işğal étmiş adamların üzerine düşmelidir.

Biz bu fahişeliyi adağan édecek ve bu yolda et’i tedbir göreceyik.En anlı cerrahiyye ameliyyatını étdiyimiz zaman béle, ellerimiz esmeyecek

ve tam metanetle vezifemizi yérine yétireceyik.Bir nefer menden soruşurdu:- Siz bu iyamla ne isteyirsiniz?

Men dédim, bir nefer tacirin ne istediyini tesevvürünüze getirin. Görün, o,heyat ve meişetini te’min étmek üçün ne isteyir. Onun şe{si emniyyeti te’minolundudan sonra, ailesinin emniyyetinin te’min olunmasını isteyecekdir. Ailesininemniyyeti te’min olundudan sonra, öz dükânının bazar, mehelle, şeher ve nehayet,öz eyaletinin asayiş ve emniyyetini isteyecekdir. Bunların uldurlardan me’sunalmasını isteyecekdir. Veziyyetin te’mini üçün şeherleri oruyan polislerden başaesger lâzımdır. Yolları oruma üçün jandarm lazım gelecek. Edliyye teşkilatı,itisadî, belediyye idaresi, anun ve nehayet, beşer heyatı üçün lazım olan her şéyteleb édilecekdir.

Bütün bunlar bir nefer hambal veya baalın tutulub cezalandırılması démek




déyildir. Men ve menim kimi başaları da müessir olduğu halda, tutulmalı vecezalandırılmalıdır. Héç kim anun fövinde déyildir. anun hamı üçün birdir.

***

4 iyun (Haziran) 1920 Hele indiye kimi ran’da, eide, âmal ve mesede teref bir addım béle

atılmamışdır. Esas mesed öz zamanamızın ictimaî edaletine çatma, sonra iseirelileyib mühitin istediyi nöteye yétişmekdir. Her şéyden aba ictimaî fikre vemillî téşkilata ar{alayan bir sabit hökümet teşkil étmeli ve ölkedeki réjimi möhkem,aydın şekle salmalıdır. Bir müeyyen réjimi möhkemlendirdikden sonra, onunesasında fikir ve eideler üçün şerait yaratmalı ve azad herekete yol vérmelidir.Belke de bir réjim ebul édildikden sonra, onun tetbii üsulunda nezeriyyeler mü{telif olsun. Lâkin réjim sabitleşmeden mü{telif destelerin öz nezeriyyeleri ileméydana atılıb, mübarizeye başlamalarına yol vérirlerse, düşmenler bundan istifadeédib, irticaçılarla birleşer ve netice é’tibarile istibdad réjimi elebe çalar. Bildiyinizkimi ran’da béle olmuşdur. nilabın başlanğıcında azad{ahların hamısı bir yérdedéyirdiler:

- Biz azadlı isteyirik!Éle ki, azadlığı aldılar, daha onun möhkemlenmesi üçün çalışmadılar.

Sanki adamlar taza çı{mış modaya riayet édirdiler. Azad{ahlar Avropaterzinde siyasî partiya a{tarıb, héç bir tedi ve tefekkür olmadan, bir meslek ve meramın adını ve ünvanını öz üzerlerine götürdüler. Ayılı, idrak vefehmden kenar, her gün bir taza renge girib, siyaset méydanına so{uldular.

Bir deste “demokrat” olan kimi, o biri deste onun eléyhine “é’tidal” veya“ittifa ve terei”, ya da “sosialist” partiyası teşkil étdiler. Bunlarınbirbirinden ne ile ferlendiyini anlamadan, meramname ve nizamnameleriniöyrenmeden ebul étdiler. Sonra birbirinin eléyhine al{dılar. Ölkeniirticaçılardan müdafie étmekdense, öz canlarına düşüb, bîâbırçı bir veziyyettöretdiler. Bir nefer {arici tamamile halı olara istéhzalı nezerlerle buveziyyete tamaşa édebilerdi. Hele arada esaslı bir şéy yo{ken, menbeyi olmayan

ziddiyyetler azad{ahları bir birinin eléyhine aldırdı.Féodallığın anlı çenelinden urtarmamış bu ölkede, istibdadın enaranlı réjimi hakim olan bu memleketde azadlığın möhkem ve sabit idaresiurulmamış, azad{ahlar arasında nezeri çarpışmalar başlandı. Fitnekârirticaçılar ise bu “a{ma dostların” hereketinden ayılıla istifade éde bildiler.

Gerek zaman bizi gédeceyimiz yére hidayet gétsin, bize yol göstersin. Biz demüasir {alların gétdiyi yol ile gétmeliyik. Öz esrimize ağ ola bilmerik. Esrin telebétdiyi réjim bu ölkede urulmalıdır.

Tebii hadiselerin arşısını alma olmaz. Güneşin ilı ziyâsı altında ve münbittorpağın döşünde göyeren ağac gül açar ve méyve vérer. Biz de esrin te’siri altında




ol anad açıb, öz mesedimize nail olmalıyı.ran’ın réjimi neden ibaretdir?Bu hele me’lum déyildir. ran’da hökümet üsulu istibdad üsulu déyildir.

Meşrute de déyildir. Cümhuriyyet de ki olmamışdır. ┬alın hökümet işinden {eberi

yo{dur. Démeli, evvelce bu ölkenin réjimini te’yin étmeliyik. Azerbaycan tam ucasesle memleketin réjimini te’yin ve e’lan etmek isteyir. Bizim telebimiz budur.ndiye dek ran’da {ala ehemiyet vérilmediyi üçündür ki, indi {al éle bir

hökümet urma isteyir ki, onun i{tiyarı müsteil olara öz elinde olsun. Bu, esrinteleb étdiyi hökümet olacadır. Béle bir réjim sabitleşmeyince azad{ahların parçalanması yanlışdır. Bütün ölkede bir vahid ses éşidilmelidir. Bir vahid re’yazad{ahları bir birine bağlamalıdır. Bu günden sonra éşidilen düşmen seslerini mehvédeceyik. oy azadlı namine, bizim bu gösterişlerimize irad étsinler. Biz o iradıébul édirik.

oy bolşéviklere édilen irad bize de édilsin.Biz demokratlar hele inidiye dek {aricilerle elbir olmamışı. Lâkin bizim

düşmenlerimiz her yérde fürset düşen kimi düşmenlerle birleşib eléyhimize ittifa bağlamışlar.

Hele de Süléyman Mirze, ngilislerin elinde dustadır. Demokratlar yalnızazadlı terefdarı olmalarına ve öz cemiyyetlerine ar{alanırlar...

Biz siyasî heyatımızda yalnız birce defe özgelerle birleşib nümayiş teşkilétdik. Bu, o va{t idi ki, enberovlar Tebriz’de idiler.

Biz, ran’ın azadlı ve istilaliyyetini öz memleketlerinin azadlı veistilaliyyeti eder möhterem sayan, 1907’inci il müahidesini cırıb parçalayan bolşévik desteleri ile çekinmeden yoldaş olub, onlarla birlikde mezaristana gétdik veinilâb yolunda urban vérilmiş şehidlerimizin ebirleri üstünde ayin merasiminiyérine yétirdik.

Bizim düşmençiliyimiz Nikolaylar’ın istibdad ve cahangirliyi aleyhinedir.Yo{sa, her hansı bir milletden olursa olsun, bütün dünya demokratlarını biz özümüzeardaş sayırı. Cemiyyetle bize teref bir addım ireli gelenlere arşı, biz on addımireli gédib onları sévinc ve inamla pişivaz étmeye hazırı. Yéne de déyirem, bizran’da bir sabit réjim urma isteyirik. Éle bir réjim ki, o zaman ile mütabi olsun

ve bütün azad{ahlar bu eide etrafında birleşsinler. Mü{aliflerle héç va{trazılaşmayacayı. Onlarla eti mübarize aparaca ve onları mehv édeceyik.Biz hemişe irelide olmuşu. bizi héç va{t géri sırada görmemişler. ran

azad{ahları ne eder iti yérişli olsalar da, bizimle birleşdikleri tedirde dahamüterei ve daha celdliye nail olub azadlı réjimini möhkemledebilerler.

***





Beşeriyyet âleminde iki şéy birbirine hemişe mübarizededir ha ve zor.indiye kimi her yérde üvve haa alib elmişdir. Eger be’zen ha zora üstünolmuşdusa bu da üvvenin ücü ile olmuşdur.

Yalnız uvvete mi kifayetlenmelidir? Yo{sa, haı da nezere alma lâzımdır?

Belke üvvetden alıb haa elave étmek lüzumu vardır?Elbette, beşerin inkişafı ve dünyanın seadeti üçün ha ve heietin elebesilâzımdır. üvve haa {idmet étdiyi zaman onu tesdi étmelidir. üvve ile ha bir birine arşı eldite haa üstünlük gazandırmalı ve hemişe zorun haa teref temayül étmesine çalışmalıdır. Dünyadaki bütün bu çekişmeler ve {arabçılılar haile zorun düşmençiliyi neticesindedir. Zoru haa tabe étmelidir. Ha özhakimiyyetini zorun mücaidesi ile tesis ve tehkim étmelidir. Beşeriyyet héç va{thaı aya altına alma istememişdir. Beşerin alicenablı ve e{laı heietledoğmuşdur. Haı éri çekenler ha ile zor arasında séhv édenlerdir. Hiyleer siyasetçiler be’zen intria ve fitnekârlı vasitesine üvveni ha şeklinde nümayişéttirmeye müveffer olmuşlar. Meselen, bir olu zorba şe{s padşa{lı meamını elealmış ve {alı özüne tabe édebilmişdir. ┬al ise bu zoru ha kimi tesevvür édib onasitayiş étmişdir. Hetta öz canını béle onun yolunda oymadan çekinmemişdir. Béle bir sehfin méydana gelmemesi üçün haı zordan ayırd étmelidir. Bunların hüuunute’yin étmek lâzımdır. Sonra ise zor ve üvveni heietin {idmetine vérmelidir.Hasız olan her bir şéy zorun müsaidesinden mehrum édilmelidir. Âlimler démişler:üvvet hadan ireli kéçe biler. Lâkin onu evez éde bilmez. Haa {idmet éde bilmeyen bir üvvenin menhus ve şum üvve olduğu tézlikle me’lum olar. Buna örede béle bir üvvenin mehv ve nâbüd olması sebebleri araya çı{ar. Bunun eksine,haa {idmet étmek üçün olan bir üvve daha güclü düşmenlerin müabilindemeğlub olsa béle, yéne bir gün dirçelmeye ve ölmez sesini ulalara çatdırmağamüveffe olacadır.

Yolunda can, mal ve ailenizi urban vermeye hazır olduğunuz ve onun üçüniyam ettiğiniz ha ve heiet belke de tehir ve istéhzalara düçar oldu. Belke deonu mehv éttiler. Lâkin en nehayet, o yéne dirilecek ve heiet méydana çı{acadır.

Bunu bilmek lazımdır ki, mekteb şairdi birdenbire ibtidaî mektebmerhelelerini atlanıb, darü'l-fünûna ve âli medreseye gire bilmediyi ve orada ters

o{uya bilmediyi kimi, beşeriyyet de terei ve inkişaf âleminde birden bire yüksele bilmez.Siz bu gün téyyare ve teleraf i{tira éde bilmeyeceksiniz. Başa müterei

{allar kimi idare ve ictimaî işleri tertib ve islan éde bilmeyeceksiniz. Cehalet perdelerini bir birinin dalınca yırtma, terei ve tekâmül yoluna tedricle gétmeliyik.üvve haı nümayiş étdirmelidir. Lâkin ha üvveni tedim étmemelidir. Çünkiço{ mümkündür ki, üvve haı uzun müddet öz esareti altında sa{laya bilsin.Rusiya’da milyonlarca adam azadlı yolunda ölüme étdi, öz başından kéçti. Oğul veızlarını bu yolda urban vérdiler, öldüler. Nehayet, Rus {alı birleşerek istibdadeléyhine riyam étdi. anlı inilablardan sonra azadlı alabildi.




Biz işğal étdiyimiz bu binada éle adamlar yaşamışlar ki onlar azad{ahlarıstambul’dan Tebriz’e etirtdirib burada bir barma işaresi ile başlarını kesmiş vederilerine saman tepmişler.

Merami démeden, nit ve kelâme başlamadan aba üvve hazırlama

lâzımdır. Hemin üvveye isticad édib, irele étmelidir. Bizim birlik ve ittifaımızsarsılmaz olmalıdır. Nifa ve i{tilafdan el çekmeliyik.Siz ne üçün sélden or{ursunuz? Çünki onun hücumu arşısında héç bir

şéy müavimet östermeye abil déyildir. Démeli, her bir millet ve cemiyyetiüvvetli éden birlikdir. ndiye kimi her yérde meğlub olub, işgence vetecavüzlere me’ruz alan azad{ahların felâketlerinin sebebi birliyinolmamasıdır.

Bu gün birliyimiz sayesinde tam udretle démek olar ki, Tebriz ran’a nicatvérecekdir. Eer esaret yükünün altına girmek, tehlikeye iriftar olma, {aricilerin pencesine düşmek istemirsenizse, birlik sélinizin parçalanmasına imkân vérmeyir.

Öz haımızı ele etirmek üçün o üvvemiz olmalıdır. üvve yalnız top vetüfenkden ibaret deyildir. O, udreti ve ezebli ictimaî varlıdan ibaretdir.Cemiyyetin üzvleri hamısı éyni derecede cür’etli ve üvvetli déyildir. Réşid veehremanlar müabilinde, or{alar da vardır. Lâkin bu cemiyyete uzadan tamaşaéden bir adam ferine varmadan hamını müthiş ve ezebli görür. ctima veziyyetindealmağa çalışın; ciddiyyet, semimiyyet gösterin. Béle olarsa, hakimiyyetin i{tiyarısizin elinizde olar. XX. esrin insanlığı haı üvveye alib ve üstün tutma isteyir.Bundan sonra bütün béşeriyyet bu yol ile édecekdir. Siz de hemin ha a{taran veha isteyenlerin bir cüz’i olun. Beşeriyyet ailesinin bir üzvini dirildin. oymayın ki, bu ölkede ha meğlubiyyete düçar olub, zorun mehkûmiyyeti altına düşsün.

Köhne adetleri terk étmek lazımdır. Yéni adat yaratmalıdır. ndiye kimi sizadat étmişsiniz ki bir deste gelib size hakim olsun. Lâkin bize sübût étmek ve nişanvérmek isteyirik ki hakimiyyet sizin özünüzden ibaretdir. Öz işlerinizi özünüz yolunaoymalısınız. Görünüz, başa milletler öz işlerini néce idare édirler. Siz de onlarınyolu ile édin. Bir defe bilin ki, iki nefer şa{ ile vezirin sözünü hakimi mütle erar vérmeye haı yo{dur. Hakimiyyet halın haıdır. Onlar erek halın iradesiarşısında itaat édib, teslim olsunlar.

Bunu da anlamalısınız ki öz bildiyinizi başalarına démek de{i sizinvezifenizdir. Tebliğat ve teşviat olmadan héç bir fikir ve meslek irelileye bilmez.Millî hâkimiyyet esasını demokratik hökümet te’sisi zerûretini bütün vetendaşlarınızatebliğ étmemelisiniz. ┬al iradesi her bir şéye üstün olmalıdır. O, istediyi va{t şahıta{tdan salmalı ve redd étmelidir. Eger isterse ve lâzım görerse, cumhuriyyet é’lanétmelidir. Beyenmediyi her bir dövlet héy’etini iş üstünden götürmelidir. Her bir şéyeözü hakim olmalıdır.

***





ran démokratiyası, ister şeherli, ister kendli olsun, ister élat olsun, istersetayfalardan olsun; bunlar hamısı özüne hökümet adı vérmiş bir deste {ainlerin zülm

ve siteminden cana gelmişler. ┬alın canında üvve almamışdır. Bîgâneperestirticacılar {alın a{ırına çı{mışlar. Bu gün istibdadın ağır yükü {alın bütün tebeeve siniflerinin çiynine yüklenmişdir. Müsibet ve işgenceler heddini aşmışdır. iyam{alı bu ezab ve sitemden urtarma isteyir.

Biz telesmeyirik. Biz özümüzünkileri ve özgeleri işlerimizin cür’et ve telesikolmasına teeccüblendirmek ve or{uya salma istemirik. Biz isteyirik ki, onlar millîhakimiyyete tedricle uyuşub, dehşete düşmesinler. Hökümetin bütün me’murları veonların reisi Éyniddövle millî udret ve uvvenin te’siri altındadırlar. ┬al, da{ilîişlere müsteil olara arışacadır. Bu iyam éle adamların eli ile méydana gelmişdir ki, onlar istibdadın en ağır ve rehmsiz işkencelerine me’ruz almışlar. Bu adamlar bugün hökümeti idare étmekde öz leyaetlerini sübuta yétirirler. Artı idarelerinislahına başlanmışdır. dare réisleri ve vilayet hakimleri deyişdirilecekdir.

Şahseven tayfaları bize tabé oldularını {eber vérdiler. Yollar eminamanlıdır. Néhayet, bütün Azerbaycan’ı emin amanlı édeceyik.

ndiye dek hökümet bu tayfaların arasına esden ayrılı ve nifa salırdı.Şahsévenleri {ala eziyyet vérmeye mecbur édirdi.

Bizim él ve tayfalarımız veteni sévirler. Onlar da bu ölkenin övladlarıdırlar.Azad olma, şeherlere gelmek, uşaları üçün mekteb açma, heyatdan, yéniyaşayışdan, azadlı ve asayişden faydalanma isteyirler. Onlar vehşi heyatdan elçekmek arzusundadırlar. Lâkin hökümet indiye dek buna mané olmuşdur. Buyazıları zencir altında hebs étmişler. Onları soymuş ve talamışdır. Eger bu tayfalar ölkede bir adil hökümet görseler, ona tabé olarlar. Biz hökümetin ne olduğunu {alaandırma isteyirik.

Millî hakimiyyet efsane déyildir. Vezir, hakim flaniddövle veya flanisselteneolmamalıdır. ┬al hökümeti idare étmek yolunu onlardan da ya{şı bilir. Bu neticeyeçatana dek iyam davam édecekdir.

***8 iyun (Haziran) 1920

Mühafizekâr bir {al inkişaf éde bilmez. Esrimiz teceddüde doğru gédir.Mühafizekârlı, herc merclik gérilik ve tenezzüle sebep olur. Lâkin bir üsul vardır ki,o, zahirde mühafizakârlığa o{şayırsa da, heietde terei ve teceddüd yoludur. Bizüç aydır ki iyam étmişik. Bu o démek déyil ki, biz bu memeleket içerisindemühasireye düşüb almışı, dünya {allarının gûya bizden {eberi yo{dur. Bizistediyimizi heyata kéçirebilerik. ┬alların mücerred ve ayrı ayrı ferd halinde heyat




sürmesi mümkün déyildir. Biz Rusiya’da Sovet hökümetinin dier dövletler vemilletlerle münasibet yaratma üçün ne eder se’y ve fealiyyet gösterdiyini görürük.

iyamımızın ana {etti aydındır. Bizim varlığımız iyam günü tari{î ile başlamışdır. Biz hele iyamdan abada teşkilata, tari{e mâlik idik. Biz bir tebiî

kéçmişin rehberliyi altında yola düşmüşü. Zaman teleb étdikce yolumuza davamédib gédeceyik. Bizim reftarımızın üsûlu béledir ki, ya{şı gördüyümüz ve beyendiyimiz şéyin ar{asınca édek. Onu öyrenek. Emeliyyatımızın dağılmasınaçalışan herc mercliye yol vérmeyeceyik. Azad{ahlı mesedi ile başlamış bir iyam bir memleketde baş tutarsa, o öz onşu ölkelerine tesirsiz almaz. Eger bu iyamnizam ve ayda ile davam éderse, böyük te’sir bağışlayabiler. Eer abiliyyet veleyaet österebilseniz, her terefden sizin yardımınıza elerler. Yo{, eger hercmerclik töretseniz tézlikle sizden üz döndererler.

Bu gün en son meslek çizgi bolşevik meslekidir. Görünüz, bolşevikler needer intizam ile reftâr édirler. London, Paris ve Moskva şeherlerinde hâkim olanemniyyetin ferini görürsünüz mü? Onlarda olan hansı asayiş bu birinde (Moskva’da)yo{dur. Ya{ut burada asayişe arşı hansı bir hadise baş vérmişdir ki o birilerde başvérmemiş olsun? Bolşevikler bu intizamı neye yaratdılar? Onlar başa düştüler ki,erek işler nizam ve intizam ile teşkil édilsin. Bu gün bizim iyamımız éle bir şekledüşmüşdür ki eger tanış ya biane bir adam bizim meram ve mesedimizi sorarsa bu barede ona izahat vére bilerik. Biz iri addımlarla ilerileyirik. Lâkin telesmeden el,ayağa düşmeden irelileyirik. Bu, bir devenin yérişi kimi sakit ve iri addımlardır. Eger bir uzun ula onunla ayalaşma isterse, sür’etle hereket étmeye mecbur olacadır.Sizin hereketinizi ağır ve len zenn édenler, özleri téz gétmek isteyirler. Bu sur’etliaddımlarla yérimek isteyenler, uzun ulağın hereketine o{şayırlar. Kéçmişinilablarınızda bütün tökülen anlara ve fedakârlılara, da{ili ve {aricilerlemübarizeye ba{mayara, bu günkü iyamda olan siyaset üstünlüyü yo{ idi. Bu,yalnız bizim abiliyyetimizden déyildir. Zaman da buna yardım étmişdik. Hiss édirikki, eer hereket étmezsek bizi iteleyecekler. Bütün bunlara ba{mayara üç ayerzindeki reftarınız beyenilmişdir. Men iyam müdiriyyeti adından size teşekkür édirem.

Be’zileri bizim ya{şı reftarımızdan istifade édirler. Onlar öz vezifelerini başa

düşmüller. Öz vérgilerini alğısını etirib tehvil vérmirler. Bir deste {ain maliyyeidarecisinin pullarını céplerine doldurup, bu veziyyetde töretdikden sonra, aradançı{dı. ndi eger siz maliyye idaresinden soruşsanız ki, neyiniz vardır? Déyecekler ki:Eer vérseler herşéyimiz var, vérmeseler yo{. Démeli, tesir hem vérenlerde, hem dealanlardadır. Béle yumuşa ve nezaketle reftara arşı be’zileri kéflenir ve özünüitiribler. Hetta aldıları şéyin pulunu béle vérmek istemirler.

Bu iyam öz hedefine doğru édecekdir. Éyni zamanda nizam ve intizamareayet édilecekdir. Lâkin be’zileri şüpheye düşmemeli ve bundan sui istifadeétmemelidirler. Lazım eldiyi tedirde, kütlenin {oşbe{tliyi namine, biz ço{ şiddetlitedbir görmeye de mecbur olacayı.




***


Menliyini sévmek tebiî ve ümumî bir anundur. Her bir adam, her bir canlı beşer özünü başasından ço{ séver. Buna göre de bir cemiyyet öz rifah halınıya{şılaşdırmağı başasından gözlememelidir. ┬üsusile özüne nisbeten rabite veya{ınlığı olmayanlardan yardım ve {idmet gözlemek yérsizdir. Öz şe{siyyetine{örmet étmek, ona inanma da menliyini sévmekle bir sırada oyulmalıdır. Bir {al, bir cemiyyet tekebbürlü ve özüne bedgüman olmamalıdır. nsan öz şe{sî é’timadınınesasını la{ladan alçalığı, acizlik eder tevazökârlığı ebul étmemelidir. beşeriyyet bütün üzvlerinin birlikde olan fealiyyet ve yardımına möhtacdır. Éle tesevvür étmemelidir ki, dünyada yaşayan kiçik bir {al béşeriyyete {éyir vere bilmez. veonun varlığına é’tinasız münasibet beslemek olar. Ço{ teessüf olsun ki, biz öz edr ve iymetimizi ço{ az bilmiş, belke de özümüzde olan menlikden {eber tutmamışı.Bu, ferdlerin heyatında tecrübeden kéçirilmişdir. Yüksek {üsusiyete mâlik olan, âlifikirlere {idmet éden, öz derece ve héysiyyetini iymetlendiren ve bunun orunmasıüçün çalışan şe{sler hemişe yüksek meama çatmışlar. Mehz buna göredir ki, bir ço{edib ve filosoflar öz şe{siyyetleri namine âli dereceye çatmış ve padşahları béle özzehmet ve üdretlerine arşı hörmet étmeye mecbur étmişler. Onlar saraylarda en parla yér tutmuşlar. ┬allar de{i bu ezemeti, me’nevi uvveni, menliyi ve özvarlığına é’timadı üze çı{armala terei ve inkişafa nail ola bilerler. Azad vemüsteil olma isteyen bir {al, öz heyatına ve ictimaî meselelere laéyd ala bilmez. Biz de{i müterei {allar ceresine çatma üçün öz fikir ve hissiyatımızıonların derecesine aldırmalıyı.

Bir {alın şerafeti üçün birinci şert onun müsteil olmasıdır.Müsteil olmayan bir {alın ezmi ve hörmeti yo{dur. ┬ alın

istilaliyyetini onun e{lai fezileti sa{laya biler. Her bir {alın istilâliyyetinioruyan onun merdlik ve şücaetidir.

***


btidaî veziyyetde yaşayan bir {alı ehemmiyyetsiz bir şéy ile uzun müddetaldadıb, başını atma olar. Süd emer uşaları döş evezine oyuncala aldadan kimi,on dörd ildir ki, “azadlı” (meşrute) sözünü avamların ağzına salıb, onun başını sün’ieza ile aldatmışlar. Lâkin kütle gerek inkişaf étsin ki, özüne lazım olan şéyi,éhtiyacını özü ele getirsin. Bu iyam bunun üçündür. Tefekkür ve eidemeselelerinde intizam olması esas şertdir. ndiye kimi bizim ölkede tefekkür veeideler ço{ mü{telif ve dağını olmuşdur. Meselen, birisi Paris’den gelib, Paris




düşüncelerini burada neşr étmeye başlayır. O birisi London’dan gelib, Londonâdetlerini ireli çekir. Üçüncüsü ise Berlin’den özü ile Berlin nezeriyyesi getirib burada yayır. Ona göre de ran’ın veziyyeti herc merclik ve herk-i herkiliyeçévrilmişdir. Burada cürbecür üsul ve sistemler baş vérir. Mü{telif terbiyye üsulları

yürüdülür. Bunun neticesinde birbirinden ferli ve mü{telif bir millet, yadlaşmış bir kütle vücuda gelir ki, bunları bir üsul, vahid bir terz altında idare étmek çetin olur. ┬al rejim ve hökümet terzinin ne olduğunu anlamır. anun ne démek olduğunu bilmir. Müstebidler gétdiler, onların yérine gelenler ise evvelkilerin işlerini veemellerini tekrar étmeye başladılar. Çünki {al ne istediyini bilmir. O, yalnız zahire,adı olub özü olmayan meşruteye enaet édir. arşıdaki teref ise élm ve biliye mâlikolduğu üçün bu veziyyetden istifade édir. anun adına böyük cinayetler töredir. ┬al, herekâtdaki pis cehetleri anlamalıdır. Uşalar könülleri séven bir şéyi {ahiş veistid’a ile ister, yüz cür naz ve niyaz ile onu ele getirerler. Lâkin béle hereket böyüklere yaraşmaz. Böyükler héç va{t yalvarmazlar. Yaşa dolmuş ve hedd buluğaçatmış adamlar rica ve {ahiş étmezler. ehreman ve kâmil bir {alın {ahiş étmesi veyalvarması ayıbdır. O gerek öz éhtiyaclarını özü te’min étsin. O gerek désin ki: Burejim pisdir, bu esas doğru déyildir. O, beyenmediyi rejim ve esası galdırmalı, onunyérine istediyi ve lazım bildiyi rejimi oymalıdır. Ail bir {al teleraf {anaya

toplaşıb, öz ulluçu ve nökerlerinden edalet ve azadlı istemez. O démez ki,mene anun ve meşrute vérin. Bu dilençilidir, bu zillet ve esaretdir. Buehreman ve diri {ela yaraşan iş déyildir. Biz isteyirik ki, demokratiya ve millî hakimiyyet ura. Demokratik rejim şahın varlığını ve yo{luğunu nezere almaz.Şahın olması ölkenin veziyyeti üçün en kiçik ehemmiyyete béle mâlik déyildir. Her şéy {ala tabédir. Eger {al isterse şahı ta{tdan salar ve redd éder. ┬al uşaolmamalıdır. O, gördüyü her bir şéyi istememelidir ki, bunun da evezinde arşısına bir şéy atsınlar. Bu, on dörd ildir ki, {alın başını meşğul étmişdir. Bu gün {alistediyini özü hazırlamalıdır. Acizane yalvarışlar sağlam {alın öz elindedir. O,istediyi şéye nail ola biler... Belke de meğlub oldu, ezildi... Buna ba{mayara, özhüuundan el çekmemelidir.

Bir néçe milyon oşun svéçre ölkesinin etrafında merkézleşmişdir. Başadövletlerin téyyareleri béle bu ölkenin semalarında uça bilmediler. Lâkin ba{ınız,

yérinden al{an her bir deste tam asanlıla ran’a da{il ola bilir. Çünki onlar ran’daran {alının varlığını hiss étmirler. Onlar görürler ki, ranlılar’ın iradesi yo{dur.Siyasî meselelerde öz eide ve fikirlerini söylemirler. Elaeder déyiller. Siz ise gelin,iradeli olun. O va{t görersiniz ki, kimse cesaret édib, sizin torpağa girmez. Bu iyamhemin iradeni sizde yaratma ve terbiye étme isteyir.

***





┬al müedderatını özü müeyyen étmelidir. O, evvelce öz hüuuna mâlikolmalı ve müedderatını eline almalıdır. Sonra ise hemin hüuun idare olunması

üçün vasite aramalıdır. Biz déyirik ki: Hanı anun-i Esasi, hanı meclis, hanıencümen, hanı nazirlikler, hanı teşkilât? Biz evvelce öz hakimiyyetimizi te’sis étmeli,sonra zaman ve mekânın telebine müvafi olarak onun anunlarını vérmeliyik. ┬alın işleri éle adamların elinde olmalıdır ki, onlar demokratiya üsuluna inansın vehemin üsulun icrasına hazır olsun. ┬alın namuslu nümayendelerinden teşkil olmuşhökümet {ain adamların eline tapşırıla bilmez. iyam terefinden size vérilente’limatdan her bir şéyin fikir ve e{laları islah étmek {éyrine olduğunu bilirsiniz. ┬al heyat mübarizesi ile daha ya{ından tanış olmalıdır. Biz éle bir zamandayaşayırı ki, her bir kiçik {al béle öz hüuuna, istilaliyyet ve azadlığına mâlikolmuşdur. Bunu gördükde biz ço{ şâd oluru. Bizimle hemserhed ve gonşu olan{alların istilaliyyete çatdılarını éşidib sévinirik. Leyaetsizlik, abiliyyetsizlik veciddiyyetsizlik neticesinde öz istilaliyyetini itirmiş {alların vay halına! Bu iyam,millî teşkilatı möhkemletmek, heyat ebiliyyetini artırma üçündür. Biz demokratikhökümet teşkil édeceyik. Bu mesed yolunda bütün azad{ahlar bizimle şerikdirler.Partiya teşkilatında her üzvün bir vezifesi ve müeyyen işi vardır. Her kes özvezifesinin icrası ile meşğul olmalıdır. Bir kere bilmek lazımdır ki, {alın héy’eticamiesi héç de aldanmayaca ve héç bir şéy uzun müddet onun gözünde gizlialmayacakdır. Harada, hansı bir {éyanet ve {eta baş vérerse, {alın iti gözü onugörecekdir. Eger yüksek dereceye çatma isteyirsenizse, özünüzü islah édin. Temizniyyet ve semimiyyetle fealiyyet gösterin.

***


Éşitdiyimize göre adınlarımızın modaya uyub, artı {erclere yol vérmemelerihaında dédiyimiz sözleri {anımlarımız başa cür başa düşmüşler. Onlar éle gümân

étmişler ki, biz adınlarımızın yéni formalı paltar géymelerine arşıyı. Bu tesevvür tamamile yanlış ve esassızdır, biz yénilik terefdarıyı. Bizim dilimizden irticaçı veyamühafizekâr bir sözün çı{ması mümkün déyildir. Bu yanlış tesevvür adınlarımızınictimaî işlerde iştirak étmemelerinden ireli gelmişdir. Bu, teessüf édilmeli bir haldır.Lâkin siz bilmelisiniz ki, ictimaî heyatdan ayrı yaşayan adınlar dünyası, böyükehemmiyyete ve heyatı uvveye mâlik olan bir dünyadır. adınlarımızın ölkemüedderatında ve demokratiyanın geleceyinde böyük payları vardır. Biz héç deteceddüd apısını adınlarımızın üzüne bağlayan bir erar ebul étmez ve fikir söylemirik. Biz modaçılığa ve lüzümsüz {erclere yol vérmeyin eléyhineyik. Buisrafçılı bizim adınlarımızı heii azadlıdan uzalaşdırır. Ondan el çekmek




lazımdır. adınlarımız öz se’y ve éyretlerini, uvvet ve udretlerini éle işlere serf étmelidirler ki, o iş vetenin ve {alın {éyrine olsun. Ço{ ya{şı olardı ki, bilikliadınlarımızdan bir destesi cemiyyet teşkil édeydi. Sade, gözel, lâkin israfçılıdanuza olan libas ile hemin cemiyyete gelib, öz bacılarına nümune göstereydiler. Onlar

gét géde génişlenen ve zererli neticeler véren ictimaî felâketlere yol açan modaçılığaarşı fealiyyet göstere idiler. Son zamanlar adınlar arasında modaya, israfa ve bezekşéylerine uyma hevesleri artmışdır. Bu iş éle bir reabet şekli almışdır ki, neticede böyük zererler getirir. Biz ölkemizin heyatında baş vérmiş béle bir itisadi meseleyelaéyd ala bilmerik.

Ehali arasında bir sıra adamlar vardır ki, ölkenin millî ve ictimaî meselelerinelaéyd alırdılar. Onlar laübali, özünü düşünen ve meğrur adamlardır. Lâkin ehali vesaf elbli kütle ictimaî işlerde işlemeye can atır. ayda béledir: Uşa décellikétdikde, ona acılanar ve: Yéme, yatma, ses salma!.. déye {itab éderler. Lâkin yaşadolmuş adamlardan béle bir {eta baş vérdikde, ona ışırmaz ve acılanmazlar. Bunagöre de öz vezifesine, rütbesine ve servetine ar{alanıb, bu sözlere é’tina étmeyen ve bunlara éhtiyacı olmadığını zenn éden adamlara andırmalıdır ki, öz hakimiyyetiniurma ve möhkemletmek isteyen bir {al yaramaz âdet ve eideleri mehv édibatmalıdır.

***


Bir para dövletler vardır ki, onların esası möhkem ve sarsılmazdır. Hadiseler bu ölkelere te’sir éde bilmir. Bunlar esrler boyu möhkemliklerini sa{layırlar.

ran da béledir mi? ┬éyr! Eksine, bizim hökümetlerin şuarı möhkemolmamadir. Buna göre de ran’da bütün uruluşun esasıni yéniden teşkil étmelidir.ran’ın siyaseti me’lum déyildir. Bu ölkenin siyasetinin esası ve diplomatiyasınınméhveri neden ibaretdir? Bunu bilen yo{dur... Biz bilmirik: ran ngilislerindir mi,Kazaklarındır mı ve ya başa bir adamın? Bu mesele bir defelik aydınlaşdırılmalı vehell édilmelidir. Eger başalarınındır, oy başaları aparsınlar. Yo{, eger béle déyil,

démeli, bizim olmalıdır. Buna göre de onun binövresini yéniden urma lazım gelir.ran’ı yénileşdirmek lazımdır. Onun {ezinesi, siyaseti, {arici işler nazirliyi, oşunuranlıların elinde olmalıdır. Bigane siyasetler bizim idarelerde icra édilmemelidir.Onlar bize te’sir ve nüfuz étmemelidirler.

ran’da iki oşun ola bilmez. Biz yéni Kazak destesinden izahat istedik. Lâkinonların reisi bir şéy bilmir. Kazaklar özleri de bilmirler. Éynidövleden soruşdu, o dame’lumatsız olduğunu bildirdi. Bes bu kimin oşunudur? Onun mes’uliyyetinidaşıyan kimdir? Bu mes’uliyyet kimin üzerinde olursa olsun, o adam bilmelidir ki,eger bir hadise baş vérerse {al ve ehali Kazakları yo{ édecekdir. Éle olacadır ki,hetta bu Kazakların harada itib batdıklarını biz de bilmeyeceyik. Onların başına ne iş




geldi? Ya{şı olardı ki, kazak{ana başçıları tari{i unutmayaydılar. Tebriz’lileri bukimi silahlı üvveler de sakit éde bilmemişdir. Kazaklardan aba nezmiyyeni bizimeléyhimize aldırma isteyirdiler. Nezmiyye neferleri bizimle yoldaş oldular.Kazak{ananın da namuslu zabitleri bizimle yoldaşdırlar. Lazım eldiyi tedirde onlar

bize oşulacalar. Biz éle düşünürük ki, Kazaklar ran dövletinin pulu ile idareolunurlar. Ona göre de ran’ın menaféyine {idmet étmelidirler. Kazak jandarmdan,esgerden ve herbi ulluçudan ferlenmemelidir. Bütün bu üvveler {alın vedemokratiyanın menafeine {idmet étmelidir. Bütün ran’da demokratik hakimiyyeturulmalı ve bu niyzelerin hamısı o hakimiyyetin emrine tabe olmalıdır. ndi ki,Tebriz’deki ajan, jandarm ve eskerler bize tabe olmuşlar, Kazaklar da tabe olmalı vefitnekârlı merkezi olan Tehran’ı yo{, bizi tanımalıdırlar. Tehran irticaçılarınınelinde âlet olma isteyenler, bizim elimizden urtarıb, özlerini Tehren’açatdırmalıdırlar.

***





Éşitmişsiniz ki, sebir acıdır, lâkin onun şirin méyvesi vardır. Siyasetde sebir ve metanet gösteren her bir {al ve dövlet müveffeiyyet azanar. Eksine, telesen ve

el ayağa düşenler öz mesedlerine çatmadan, çetinliye rast gelib, meğlub olarlar.Buna göre de déyibler ki, siyasetde her şéyden aba fikir ve düşünce lazımdır. Eger bu iyam dövründe de kéçmişde olduğu kimi hissiyyata apılıb, siyasetde inatcıl ve prinsipial olmasaydı, péşimançılı çekecekdik. Vérilen düstur ve gösterişleri özmütefekkirlerinize olan inam ve é’timadla icra édin. Size vérilen te’limatı dietleyérine yétirin. stiamet ve metanet bize müveffegiyyet azandıracadır.

darelerin islah édilmesi işine başlanmışdır. Her bir idare müeyyen bir komisyona tapşırılmışdır. É’tirazı olan adamlar mezkür komisyonlara müracietétmelidirler. Reftarı haında şübhelendiyimiz adamlar yo{lanılaca ve şübhe tesdiolduğu tedirde, cezalandırılacalar. Ayrı ayrı şe{sler idarelerin işinearışmamalıdırlar. dareler möhterem sayılmalıdır.

Bizim Kazaklar haında nezere aldığımız tedbirler bu sebebden kenardadır.Onlar haında şübhelendiyimiz üçün be’zi tedbirlere el atmalı oldu. rticaçılar Kazakları azad{ahların eleyhine aldırma isteyirdiler. Ümidvarı ki, onların bufitnesine, bir damcı an tökülmeden béle yol vérilmeyecekdir. Kazaklar haındaesaslı şübhemiz yo{dur. Onlara arşı düşmençilik é’lan étmemiş ve elaemizi dekesmemişik. Bizim herbi işçilerimiz Kazak zabitlerine éhtiram étmelidirler. Lâkin bizim istediyimiz odur ki, Kazaklar bir para intriaçıların elinde alet olmasınlar.Partiyamızın te’minat teşkilatı intriaçıları te’rib étmek üçün ciddi işle meşğuldur.

Bu gün bize {eber çatdı ki, Vüsuiddövle isté’fa vérmişdir.Beli, Vüsuiddövle gétdi. Helelik Tehran’da dövlet yo{dur. Vüsui dövle

isteyirdi ki, harada azadlı herekatı baş vérse, onu yérindece boğsun. Béle hökümetyı{ılmalı idi. Bu hökümetin dövrü lüzuminden ço{ uzandı, o, nehayet yı{ıldı. Onunyérine gelecek adamlar eger vezirler héy’etini bizim nezerlerimize mütabi teşkilétseler, biz onu tesdi édeceyik. Yo{sa bizim işlerimizde bir deyişiklik olmayacadır.

***


Biz héç de gözlemirik ki, {alın e{laı ve idarelerimizin veziyyeti tézlikledüzelsin. Hele ran’da rehber ve nesihetçinin sözü ile dinleyiçinin işi arasındauyuşma gözlemek tézdir. Avamın méylini bir terefden ayırıb o biri terefeya{ınlaşdıran iki sebeb vardır. Biri odur ki, avam adam mövhümatı sévir ve onu tézebul édir. kincisi, onun sévmediyi ve héç de ebul étmek istemediyi, öz eidesinegöre ayıb saydığı şéy heietdir. Bir sıra heietler vardır ki, bunlar {alınşüurundan yüksekdedir. béle eidelere Fransa’da ve ümumiyetle Avropa’da paradoks




déyirler. Béle heietler birinci merhelelerde tam ciddiyyetle avamın müavimetinerast gelir. Lâkin zaman kéçdikce, me’lum olur ki, avam onu ebul étmemedehasızmış ve bu hasızlı cehaletden ireli gelmişdir.

Bu gün bizim zemanemiz, mühit ve vicdanımız bizi mecbur édir éle bir yol

tapa ki, onun vasitesile {alımızı seadete yétirek. Béle olduğu tedirde biz yamövhümat ve ya heiet terefine kéçmeye ve bunlardan birini ebul étmeyei{tiyarlıyı. Men burada mühafizekârlığı nezere almıram. Çünki mühafizekârlı needer möhkem ve prinsipial olsa da, tebietin cari üvvesi arşısında dayana bilmeyib,uzun müddet muavimet göstere bilmez. Eer siz müterei {alların yétişdirdiyimütefekkir simaların néçe illik zehmetleri neticesinde ele gelmiş âli kommunizmmesleki kimi bir bir üsul ve esası Afrika vehşilerine teklif étseniz ve onlarınarşısında müzakireye oysanız hemin vehşiler héç me’lumat ve lazımî selahiyyetleriolmadığı halda iddia édecekler ki, onlar ço{dan kommunist imişler. Mövhumat veheieti izah étmek meselesinde de ağıllı tevazökârlıla orta {etta inti{ab étmelidir.Bizim iyamımız hökümet uruluşunda béle bir orta {etti ebul étmek {éyalındadır.Biz ran’da millî üsulî idare urma fikrindeyik.

Milli hökümetin ne olduğunu anlama lazımdır. ┬alın arasından séçilmişadamlar bu hökümetin yüksek heietlerini derk étmeli ve öz düşüncelerinimövhümatın te’sirinden azad étmelidirler. Béle olduğu tedirde bu fikirleri kütleyede telin étmek olar.

***




SEYD CAFER PŞEVERÎ (Seyid Cefer Pişeverî)

(26 Ağustos 1893 - 11 Temmuz 1947)Büyük inkılâpçı ve yazar Seyid Cafer (Cevadzâde) Pişeverî 26 Ağustos 1893

yılında255 ran Azerbaycanı'nın Halhal şehrinin Zaviye kentinde dünyayagelmiştir.256 Çiftçilikle uğraşan babası Halhal’ın meşhur “TebatebaîSeyidleri”ndendir. Her yıl sonbahar ve kış aylarında Bakü’ye çalışmaya giden babası1905 yılında ailece Bakü’ye göçmüşler ve Bülbüle semtine yerleşmişlerdir.

Cafer, Bülbüle semtindeki yeni okulda okumaya başlar. Bilgi, beceri vezekâsıyla öğretmenlerin dikkatini çeken Cafer, hem çalışır hem de okur. Öğretmenler zaman zaman ona öğretmensiz sınıflarda öğretmenlik bile yaptırırlar.

Cafer’in babası aynı zamanda 1908 Güney Azerbaycan BağımsızlıkHareketi’nin lideri Settar Han’ın taraftarlarından birisidir.

Pişeverî, Bakü’de “ttihad” okulunu bitirdikten sonra aynı okulda öğretmen

olarak göreve başlar.Sanayi ve işçi şehri Bakü, Pişeverî’nin siyasî ve sosyal görüşlerininoluşmasında çok etkili olur. Onun edebî, içtimaî faaliyeti Ekim 1917 Sosyalizmhtilali’nden sonra başlar. lk denemeleri “Hümmet” ve “Azerbaycan” gazetelerindeyayımlanır.

Pişeverî, 1918 yılında petrol sanayisinde çalışan ran Azerbaycanı işçilerininkurduğu ran Sosyal Demokrat Partisi’ne girer. 1919 yılında “Hürriyet” gazetesiniçıkarmaya başlar.

1919-1920 yıllarında Pişeverî, yalnız “Hürriyet” gazetesinde değil, Bakü’deçıkan birçok işçi gazete ve dergilerinde de yazar. “Hürriyet” gazetesinde “Ecül”,“Müstear” ve “Hâdi” imzaları ile hicvî makaleler yayımlar.

Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla birlikte Azerbaycan’da ve ran’ın kuzeyeyaletlerinde, hatta bütün ran Türkleri arasında millî bağımsızlık hareketleri yenidengüçlenmeye başlar. Pişeverî, halkını ve vatanını bağımsız kılmak aşkı ve gayesiyle

ran’a döner. ran’daki millî mücadele hareketinin içerisinde yer alır.ngiltere’nin desteği ile “1921 Gilan nkılabı” bastırılmış yine ngiltere’nin

255 Güney Azerbaycan, Ş. Tağıyéva, E. Rehimli, S. Bayramzâde, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 248;21 Azer Dergisi, Kasım-1999, Dortmund-GERMANY, No: 3, s. 43. Bazı kaynaklarda Pişeverî'nin doğumtarihi 1892 olarak gösterilmektedir: Cenûbî Azerbaycan Edabiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyatı, Bakü-1983, c. 2, s. 456.256 Mir Cefer Pişeverî (Cavadzâde Ùal≈alî), Seçilmiş Eserleri, Tertib édenler: Héy'et Ehmed Éminzâde,Taî Musevî, Hüséyin Ceddî, "Azerbaycan" Ruznâmesinin Neşri, 1925, s. 5.




desteği ile Rıza Han iktidara getirilmiştir. Bununla da ran’da şiddetli bir irtica devri başlamıştır. Pişeverî, halkı şuurlandırmak için Şah’ın ve yakınlarının yabancı güçlerleyaptığı işbirliğini sürekli açıklar ve yazar.

1930 yılında Pişeverî, Tahran polisi tarafından tutuklanır, çok ağır işkencelerle

sorgulanır ve hapsedilir. nkılâpçı yazar, edebî ve siyasî çalışmalarını zindanda dadevam ettirir. Yazdıklarının bir kısmı “Zindan ┬atireleri” adı altında sonradan Farsçayayımlanmıştır.

kinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Amerikalılar ve ngilizler,Rusya’ya yardım etmek için ran’ı işgal etmeye karar verirler. 25 Ağustos 1941’dekuzeyden Ruslar güneyden de ngilizler ran’a girerler. Rıza Şah tahttan indirilerekMoris adasına sürgüne görderilir ve oğlu Muhammet Rıza Pehlevi tahta çıkarılır.şgal güçlerinin baskısı ile yeni Şah mahkûmlar için af ilân eder.

11 yıldır sürgün ve zindanlarda tutulan Pişeveri, bu aftan yararlanarak Kâşanzindanından Eylül 1941’de çıkar.

Kâşan’dan Tahran’a gelen Pişeveri, aynı gece Süleyman Mirza Muhsinskenderî’nin evinde arkadaşlarıyla toplantı yapar ve bağımsızlık mücadelesinekaldıkları yerden başlarlar.

Tahran’da “Ajir” gazetesini çıkarmaya başlar. “Ajir” gazetesi vasıtasıyla ranhalklarını, Batı klâsikleri, Batı edebiyatı ve medeniyeti ile yakından tanış eder.Krılov, Griboyedov, Puşkin, Lermantov, Çehov, M. Gorki, lya Erenburg, VandaVasilyevskaya’nın eserlerinden tercümeler yapar ve bu gazetede yayımlar.

Bu arada ran Demokrat Partisi’ne girer ve Tebriz’den aday olur. Pişeveri vearkadaşları bölgesindeki bütün oyları alır ve grup halinde meclise gelirler. AncakMuhammet Rıza Pehlevi, Pişeverî ve arkadaşlarını meclise sokmak istemez. Meclise baskı yapar, yapılan oylamada 47 lehte oya karşılık 48 aleyhte oyla Tebrizmilletvekillerinin mazbataları reddedilir (Haziran 1944).

Pişeverî, 1945 yılının Ağustos ayında Azerbaycan Demokrat Partisi’ninkongresini yapmak için Tebriz’e gelir. Partinin yayın organı olan “Azerbaycan”gazetesinde yazdığı makaleleri ile Azerbaycan ve ran Türkleri'ni, bağımsızlıkuğrunda millî mücadeleye davet eder.

Kongre’de Pişeverî başkan seçilir. Kısa bir süre sonra kongrede alınan karar

gereği bir “Halk Kongresi” yapılır. 150 bin kişinin imzası ile bütün yerleşim yerlerinitemsilen 700 delege katılır. Halk Kongresi’nde Pişeverî uzun bir tebliğ sunar.Tebliğin son cümlesi Pişeverî'nin yapmak istediğini açıkça ortaya koymaktadır: “Bizartık özümüzü idare etmek istiyoruz. Biz Azerbaycan’ı ran’dan ayırmayıp içişlerimizde muhtar olmak istiyoruz.”

Bu Halk Kurultayı aynı zamanda Kurucu Meclis kabul edilerek, dünyaya ilânedilir. Kurucu meclis seçim kararı alır. Bütün partiler seçime katılır. AzerbaycanDemokrat Partisi 43951 oyla seçimi kazanır ve “Azerbaycan Muhtar HükûmetiParlamentosu”nu toplar. 21 Mart 1945 (21 Azer 1324) günü Azerbaycan Muhtar Hükûmeti kurulur.




Pişeverî hükûmeti, vakit kaybetmeden icraatına başlar. Bağımsızlığın ancaksilah gücü ile korunacağına inanarak ordu ve fedaî birlikleri kurdurur, halkısilahlandırır. Türkçe resmî dil olur ve eğitim öğretim Türkçe yapılmaya başlar.Azerbaycan’da yaşayan herkesin fikir ve vicdan hürriyeti güven altına alınır.

Tebriz’de bir üniversite kurulur. şçiler için 8 saat çalışma sınırlaması getirilir. Yollar okullar yapılmaya başlanır.8 Mayıs 1945 günü Almanlar müttefik devletlere teslim olurlar. Anlaşma

gereği işgal kuvvetleri altı ay içerisinde ran’ı terketmeleri gerekmektedir. Bu süreiçerisinde ngiliz, Amerikan ve Fransız güçleri ran’dan çekilirler. Fakat Ruskuvvetleri çekilmek istemez. Ruslar, ran petrollerine göz dikmiştir. ran Azerbaycanıhareketini koz yapmak istiyordu.

Pişeverî bütün gücüyle ran Azerbaycanı'nı güçlendirmeğe çalışıyor. Tebriz’de bir üniversite kurmuş, resmî dili Türkçe yapmış, zıraat, sanayi, toprak reformumeselelerinde büyük adımlar atmıştır.

Muhammed Rıza Şah, başbakan Kavam’ı 11 kişilik bir grupla Moskova’yagöndererek ülkeden askerlerini çekmeyen Ruslar'la gizli bir anlaşma yapar. Böyleceran, ran Azerbaycanı petrollerinin işletme hakkını Ruslar'a veriyordu. Ruslar istediklerini aldıktan sonra “Güney Azerbaycan sorunu ran’ın iç sorunudur.” diyerekordularını ran Azerbaycanı’ndan çekmeye başlarlar. Kızılordu altı hafta içerisinderan Azerbaycanı’nı terkeder.257

Pişeveri Hükûmeti, Ruslarla Farslar arasında sıkışıp kalmıştır. Ankara’yagönderilen heyet üç aydan beridir olumlu veya olumsuz cevap alamamaktadır. Tebriz,Ankara’dan, Türkiye’ye ilhak veya bağımsızlıklarını ilân ettiklerinde tanınmalarınıtalep etmektedir. smet Paşa, şartların ve zamanın uygun olmadığını düşünmüş veStalin’le Şah’ın gizli antlaşma yaptıklarını bildiği için olsa gerek Tebriz’e çâreolamamıştır.

Tahran hükûmeti, 3 Aralık 1946’da bir kararname yayımlayarak genel seçimyapacağını ileri sürer ve ülkenin her tarafına güvenliği sağlamak için ordu birliklerigöndereceğini açıklar. Şah’ın orduları Tebriz'e yönelir.

8 Aralık 1946’da Azerbaycan Muhtar Hükûmeti yasadışı ilân edilir. ranAzerbaycanı Türkleri bütün güçleriyle vatanlarını savunurlar. Ancak Ruslar’ın ve

Avrupa’nın desteğini alan Şah orduları, Amerikalı general Norman Schwartzkopf’unkomutasında ağır silahlarla donatılmış büyük bir orduyu beş koldan ran Azerbaycanıüzerine sevkeder.

ran Azerbaycanı’nı işgal eden Tahran Fars güçleri çok büyük katliamyaparlar. 12 Aralık 1946 günü Tebriz’e girerler. 25 bin Azerbaycan Türkü şehitedilir. 2500 kişiyi idam ederler, 8000 kişiyi ağır cezalara çarptırırlar, 3600 aileyi Fars

257 Emre Bayır, Fars Milliyetçiliğinin Gelişimi ve Güney Azerbaycan’da Millî Direniş Hareketleri,Avrasya Dosyası, c.5, s.3, Ankara-1999, s. 117.




bölgelerine sürgün ederler ve 70 bin kişiyi ülkeden çıkarırlar.258 Savaşı kaybeden Pişeverî, Türkiye’ye sığınmak isterse de Ruslar’ın,

Türkiye’den Kars ve Ardahan’ı istemesi ve boğazlar meselesini hortlatmalarısebebiyle, Türkiye’nin başının derde gireceği endişesiyle, fedaîleriyle birlikte

Bakü’ye sığınmak mecburiyetinde kalır. Önceden solcu olduğu halde, on bir yıllıkhapis hayatından sonra, şuurlu bir Türk millîyetçisi olan ve Azerbaycan’ın bağımsızlığı için mücadele veren Pişeverî’yi, Stalin bir türlü kabullenemez.Pişeverî’nin ülkesindeki Türkler’i ayaklandıracağından korkmaktadır.

Stalin, Azerbaycan Komünist Parti I. Kâtibi yani Azerbaycan Devlet BaşkanıMir Cafer Bağırov vasıtasıyla, Pişeverî'den silahını bırakıp fedaîlerini dağıtmasınıister. Oysa Pişeverî, Gence yakınlarındaki Hacıkend ormanlarına yerleştirilenfedaîleriyle görüşerek vatanını işgalden kurtarmak için Tebriz'e hareket etme kararıalır. Ne hazindir ki Pişeverî, fedaîlerinin yanından ayrılıp Şeki'ye giderken Yevlakşehri yakınlarında 11 Temmuz 1947 günü Stalin'in temsilcisi Mir Cafer Bağırovtarafından trafik kazası süsü verilerek öldürtülür.259

Azerbaycan Devlet Başkanı ve Stalin'in sağ kolu Mir Cafer Bağırof, özeleğitilmiş bir ermeniyi, Seyid Cafer Pişeverî'nin makam şoförü olarak görevlendirir.

Ermeni şoför, trafik kazası süsü vererek Pişeverî'yi 11 Temmuz 1947 günü öldürür.Pişeverî’nin Bakü’deki son günlerini kız kardeşi Suğra Hanım şöyle anlatıyor:“1946 yılının Aralık ayında onu buraya, Bakü’ye çağırdılar. Bana haber

göndermişti ki elinde çok önemli işi de olsa bırakıp acele gelsin. Hasyetini biliyordum. Hemen yola çıktık. Bizi bir kaç aile ile birlikte Bakü’ye getirdiler.Merdakân’da askerî bir senatoryumda iki aya yakın bizi tuttular. Sonra bizi alelâcele

başka bir yere götürdüler. Seyid Cafer Pişeverî yanımızda bir şey götürmemize izinvermedi. ki üç gün sonra döneceğimizi söyledi. Ama yolculuğumuz çok uzun sürdü.Önce Astara’ya sonra ise Nahcivan’a gittik. Seyid Cafer arabasının yetkisini bana vehanımına vermişti. O zaman Azerbaycan’ın Birinci Kâtibi olan Mir Cafer Bağırov’laonun arasında tartışmalı bir sohbet olmuştu. Bağırov, Pişeverî’nin sınır şehirlerindenimtina etmesini istiyordu. Bunun için ona çok şeyler vadediyordu. Asker, silah ve neisterse... Lâkin Seyid Cafer Pişeverî, buna razı olmuyordu. O diyordu ki ben bunaimza atsam halk bana ne der?

Mir Cafer Bağırov’un Stalin ile son defa görüşmesinden sonra Pişeverî’yedüşünmesi için zaman verilmişti. O zaman süresinde bütün ran sınırı, boylu boyuncaaçıldı.

M. Bağırov ile görüştükten sonra onun morali çok bozulmuştu. Diyordu ki

258 A. g. e., s. 117.259 "21 Azer" Dergisi, No: 2, Ocak-1999, 44043 Dortmund-Germany, s. 34; Şövket Tağıyéva, EkremRehimli, Semed Bayramzâde, Güney Azerbaycan, Or≈an Neşriyyatı, Bakı-2000, s. 268; Ören, M. M., ranTürkleri Hürriyet Hareketleri, Mars Matbaası, 1980, s. 103.




‘bizi buraya getirmekle aldattılar. Onun dediği gibi yapsam bana ne derler?Dönmeliyim, askerlerimi toplayacağım. Gerekirse fedailerimi başıma toplayıp gerillasavaşı vereceğim.’ Son sözlerinden birisi de şu oldu ki: ‘Artık burada durulmaz.Yarın olmasa da öbür gün yola çıkmalıyız.’ Bakü’ye ve Azerbaycan’ın diğer

şehirlerine yerleştirdiği fedailerinin her ihtiyacı için bizzat kendisi meşgul oluyordu.Yukarıdaki sözleri dedikten sonra, fedailerine para ve elbise göndermek içinarabasına binip yola çıktı. Şunu da diyeyim ki, son üç gün içerisinde makam şoförünü(Çeşmazer’in kardeşi idi) değiştirmişlerdi. Tanımadığım şoförü260 ise ancak ben, benden arabayı temizlemek için bazı şeyleri sorunca görmüştüm. O bunu banadedikten sonra fedailerine elbise göndermek için arabaya binip yola çıktı.

11 Temmuz 1947 günü otomobil kazası oldu. Dediler tesadüfi hadisedir,kazadır, falandır...

Ben şunu biliyorum ki, “Ölür, ancak gidemez!” diyen Mir Cafer Bağırov, bizim Seyid Cafer Pişeverî’nin katili oldu!”261

Pişeverî, devrinin önemli siyasî, tarihî ve edebî hadisesileri hakkındakonuşmuştur, yazmıştır. Bu büyük inkılâpçı yazarın eserleri, başta AzerbaycanTürkleri olmak üzere bütün Türkler için büyük önem arzetmektedir.

Seyid Cafer Pişeverî’nin yazılarından örnekler:262

“Milletimiz erineler boyu tehemmül étdiyi zülm, esaret ve herc mercden yorulmuşdur.

ndi o da isteyir bütün milletler kimi öz seadetini temin étmek imkânına malik olsun. Bu arzu héç bir milletin düşmenliyi üzerinde esaslanmamışdır.”

Seyid Cafer Pişeverî’

260 Bazı kaynaklarda bu şoförün Ermeni olduğu ileri sürülüyor. A. K.261 Pervane MEMMEDL (Azerbaycan Élimler Akademiyası Nizamî Adına Edebiyat nstitu’nun CenûbîAzerbaycan Şöbesi’nin Élmî şçisi), “O, Ağır Günde Doğulmuşdu” (Pişeverî’nin kardeşi Suğra Hanım ileMülâkat), 21 Azer Dergisi 1999-Dortmund/ Germany, Sayı: 2, s. 32.262 Mir Cefer Pişeverî (Cavadzâde Ùal≈alî), Seçilmiş Eserleri, Tertib édenler: Héy'et Ehmed Éminzâde,Taî Musevî, Hüséyin Ceddî, "Azerbaycan" Ruznâmesinin Neşri, (Hicrî-Şemsî 1344) 1925; 21 Azer Dergisi, Rorkmund-Germany-1999, Sayı: 2, s. 7; Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm

Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 456-471 ve c. III, s. 324-376.




AZERBAYCAN’IN SERVET AZERBAYCAN’DA ALMALIDIR

Bizim möhkem ve emeli şüarlarımız milletimizin mehvine çalışan düşmenleriacılandırıb, onları divaneler kimi me’nasız hereketler birüze vérmek ve mentisiz

sözler danışmada davam éttirmektedir.Éşitdiyimize göre Séyid Ziya destesi ve Azerbaycan’a vekillik étmek isteyen béş üç yalançı pehlevan a{ır va{tlarda sadelövh ve héç bir siyasi iş ile elaesiolmayan bazar camaatını çekib Téhran’a aparmağa çalışırlar. Biz elbette, évini,zindegânlığını, kesb-i ticaretini terk édib, Téhran’da mürteci Farslar’ın tehirleri vetehiramiz hereketlerini öz {alının ardaşlığına tercih véren adamların gétmesindenço{ da teessüf étmirik. Onlar ço{ téz bir zamanda gördükleri işin zererini hiss édib, péşiman olacalar. Bu péşimanlı onlar üçün faydasız olabiler. Bu bize ait déyildir.

Bizim nezerimizi celb éden işin ayrı cehetidir. Téhran bizim servet vevarlığımızı bu vasite ile elimizden alma ve ölkeni fer ve felakete söv étmekisteyir. Firemiz bu ciddi meseleni, nezerde tutmalıdır.

Biz işe başladığımız zaman düşmenlerimizin gösterecekleri eksul emeliunutmamışdı. Ço{ gözel bilirdik ki, onlar bizim abağımıza cürbecür engeller çı{arabilerler. Me{susen sun’î işsizlik yaradıb, {al arasında vehşet töretmekleellerine behane salıb, {alın malına ve haysiyyetine el atmala bulanlı sudan balıktutma kimi, alçalıda onların mahir olduğunu defelerle imtahan étmişik. Ona göreemniyyeti sa{lama, {alın mal, can ve heysiyyetini hifz étmeyi esas bir şüar olarate’ib édib emelen her yérde baş véren herc mercin abağını almağa evveldentedbirler görmüşdük.

Azerbaycan {alının düşmenleri ise bu zehmeti puça çı{arma yolunda iki aytamam var üvvelerini serf édib, cürbecür oyunlar oynadılar. Lâkin bizim erarımız,{elel nâpezir idi. ndi düşmene héç bir behane vérmeyib, başladığımız böyük işimetanet ve ağıl ile teib édib, fireni möhkem paye ve esas üstünde oymağamüveffe oldu.

ndi {alı or{udub, bu vasite ile servetimizi çekib aparan {ainane siyaset ileciddi suretde mübarize étmek zamanı gelib çatmışdır. Bu işde de{i metanet ve{unserdliyi hifz étmek lazımdır.

Düşmenlerin töretdikleri vehşet ve or{unu ortadan aldırma ve {alıfiremizin şuarlarının heietine inandırma üçün şeherlerde tebliğat işinigüclendirmek lazımdır. Bu iş ço{ zeif bir haldadır. Merkezi Komite’mizin ümumîiclası konfranslar ve mitinler teşkiline icaze vérmişdir. Artı fire da{ilî işleriniyoluna oymuş, kâfi midarda, fire siyaseti ile aşina olan adamlar yétirmeyemüveffe olmuşdur.

Bu günden é’tibaren tebliğata girişib, şüarlarımızı {al üçün böyük iclaslar vegéniş mitinler vasitesile teşrih étmeli ve {alın gözünü açıb, onu péşmanlı töredenişlerden aytarmalıdır.

Her gâh bu iş bir eder de ciddi şekil alarsa, ye’ni {alı vehşete salan ünsürler




Vetenimiz’in servetini çekib aparmadan el götürmezlerse, onda {al öz gücü ile buişin abağını almalıdır.

Azerbaycan’ın istihsal étdiyi servet onun doğma {alının éhtiyaclarını ref étmeye serf olunmalıdır. Bunun eleyhine çalışan {ainlere déyin: Biz ölüme mehkum

olsa da öz Vetenimiz’de, öz ana yurdumuzda defn olmağa ifti{ar édirik.“Azerbaycan” gazetesi No: 52, 1324 (1945).***

AYRI BR YOL YO ┬ DUR

Éşitdiyimize göre Téhran’ın veziyyeti ço{ aranlıdır. Dövlet ve meclisinekseriyyetini teşkil éden mürtece ünsürler anunu ayaları altına alıb ço{ vehşiyânesuretde azadlı ile mübarizeye girişmişler.

Bu mübarize birinci növbede azâdi{ah metbuatın anunsuzcasına bağlanmasıve azâdi{ah hizblerin tezyi ve sı{ıntı altına alınması, ikinci növbede diktatorlu,zülm ve tezyie mü{alifet gösteren efserler ve nizâmilerin erteşden i{rac édilib âb-havası mesmum olan cenûbî şeherlere sürgün édilmesi şeklinde méydana çı{mışdır.

Rövşen fikir efserler ve azadlı uğrunda mübarize éden serbazların sayıgünden güne artmadadır. Bunlar ertéşi ve serbazlığı tehir édib, onları milleteléyhine aldırıb ardaş anı tökmeye vadar éden erkân-ı herb réisi Erfen’in apardığı{ainâne siyâseti ile ciddi mübarize aparmadadırlar.

┬orasan hadisesi etiyyen sâde bir ittifa déyilmiş, görünür bütün herbîgüvvelerde irticaya arşı böyük bir nifret hissi oyatmışdır.

Merkezî dövletin apardığı kesif siyâset şimâlî şeherlerde böyük mü{alifetcereyanı ve nifret hissi olatmışdır. Bu nifret be’zi yérlerde ciddi şûriş hâlı almağa başlamışdır. Aldığımız {eberlere göre Türkmenler Günbedabus şeherini işal édiburan’ı mühasireye salmışlar. Merkez, keklik kimi başını ara uylamala {alınéhsasatının üzerine perde çekmek isteyir.

Bu {ett-i hereket ço{ or{ulu ve ve ço{ {eternâk bir {ett-i hereketdir, hettaRza ┬an béle evvel işe girişdikde bu {üşûnetle reftâr étmeyecü’et étmirdi.Aldığımmız {eberlere göre “Ferman” rûznâmesinin müdiri Şahende “râne ma”

rûznâmesinin müdiri Tefezzülî, Rehberin mes’ul işçilerinden çap{ana ve idaredeişleyerken toif édilmişler.Bu toiflerin neziri feet Mehemmedeli Mirze’nin başladığı irticaî emeliyyat

zamanı, ye’ni Meşhur Bağ hadisesinde görülebilmişdir. Görünür Sedrü’l Eşref cavanlığını {atirine salıb, yéne de celladlı işini tekrar étmek fikrine düşmüşdür.

Béle bir zamanda Azerbaycan azâdi{ahları békâr durabilmezdiler. Onlarıntari{î borcları ve millî vezifeleri bu şedid irticanın eléyhine ciddi bir sûretdemübarizeye girişmek idi. Bu mübarize et’i şekilde evvel Azerbaycan’ın da{ilîemniyyet ve azâdlığını te’min étmekden başlamalı idi.

nkâr étmek olmaz ki, Azerbaycan’da be’zi dövlet me’murlarının leyaetsizliyi




ve menâféyi bir birile mü{alif olan tebeelerin ziddiyeti sayesinde bir néçe gün bundan abağa eder böyük şûriş (iyâm) ve herc merclik hiss olunurdu.

Azerbaycan azadi{ahları bu veziyyeti nezere aldıları üçündür ki, birincinövbede emniyyet vücuda getirilmesi meselesini ortaya sürmekdedirler. Biz bu

{üsusda uzun uzadı mütalie étdikden sonra yein hâsil édirik ki, möhkem bir teşkilatvücuda gelmezse, günden güne üvvetlenen sélin abağını sedd étmek mümkünolmayaca. Ona göre birinci növbede böyük bir fire yaratmağa teşebbüs étdik.

Firemiz {al terefinden géniş reğbetle istibal olundu. Yüzlerle teleraflar idaremize a{mağa başladı.

Teşkilatımızdan daha evvel vücuda gelen hizbler ve cemiyyetler de hett-ihereketimizin düzgün olduğunu derk édib böyük heves ve reğbetle bize ya{ınlaşmağa

başladılar.Ço{ sür’etle bütün Azerbaycan’ın sağlam fikirli adamları firemizin bayrağı

altına toplanaca. Bu vasite ile burada möhkem bir merkez vücude gelecekdir.Eger biz başa fireler kimi éyri emeli şüarlarla işe başlayıb böyük daşı

götürseydik, etiyyen hedefe ya{ınlaşa bilmeyecekdik.Ayrı cür olabilmezdi. Ço{ sâde bir sûretde Azerbaycan’dan başladı. Evvel

buranı herc merclikden sa{lama ve öz évimizi aret ve yı{ılmadan hifz étmeklazım gelirdi. Sonra da gelecek üçün böyük bir edem götürmeye éhtiyac var idi. Oedem {üsusen indi götürülmeli idi.

Téhran irticası üvvet tapsaydı, biz iş görmek sehldir, hetta danışmaimkânına béle malik ola bilmezdik.

Fürsetden istifade éde bilmek özü böyük isté’dad ve leyaet isteyir. Biz försetielden vérmege razı olabilmezdik.

Fürset bize böyük urbanlar bahasına tamam olmuş, anun-i Esasi’ni(konstitusiya) diriltmek imkânı vücuda getirmişdir.

Encümen eyaleti ve mehelli mu{tariyyet meselesi anuni esasinin paye verişesidir. Biz irticanın zeifliyinden istifade édib, onu emeli bir suretde heyatakéçirmeliyik. Fürseti elden vérdikden sonra péşmanlı fayda vérmez. Daldan atılandaş topuğa deyer.

Bu köhne bir Azerbaycan meselidir. Onu héç va{t unutma olmaz. Erebler

fiül-te’{irü'l-âfat263 démişler. Ye’ni tehlüke yétişmekdedir. Bu doğru sözdür.ndi Azerbaycan {alının eline böyük bir fürset düşmüşdür. Bundan istifadeétmemek {eyanetdir.

Bu kimi fırsatları Azerbaycan azadi{ahları boş sözlere inanıb mükerrer sûretdeelden vérmişler. Eger Serdar-i Millî Téhran’a inanmasaydı, eger şéy{ Mehemmed ┬iyabani {ain, yalançı ve minüzlü müşavirlerinin sözlerine ehemmiyyet vérmeseydi,

263 Tehlike gecikmektedir.




eger Lahuti’ye {eyanet éden yalançı pehlevanlar dara çekilseydi, indi neinkiAzerbaycan, belke bütün ran dünyanın en müterei, en démokratik ölkelerinden biriolmuşdu.

Bu sehvler daima nezerde tutulub or{a ve şekkak adamların {ainane

sözlerine ula asmayıb, öz gücümüze bel bağlamalıyı.Azadlığı ve azadi{ahlığı özlerine dükan édib her bir işi i{lal édenlerin heiisimalarını açıb {ala gösterin.

Onlar, ye’ni bu maskalı ve yalançı azadi{ahların {iyleleri neticesindedir ki,ran Meşrutesi kağız üstünde alan esersiz bir dua ve tilsim halına düşmüşdür.

“Azerbaycan” gazetesi No: 3, 1324 (1945).***

KÂRLAR 264 ÉŞTSN, KÔRLAR DA GÖRSÜN

Bir ayın içerisinde firemizin defterine ve ruznamelerimizin idaresine mindenartı şikâyet erizeleri gelmişdir. Bu erizelerde dövlet me’murlarının ve onların teşkilétdikleri eşrar ve cellad destelerinin Azerbaycan {alı ile étdikleri vehşiyane reftar ço{ diri ve canlı bir suretde tenzim édilib, {alımızın göz yaşları ile zinetlenmişdir.Siz eger bir veya iki gün idarelerimize gelib bu erizeleri getiren Azerbaycanlılar’ıniyafelerine, ba{saz, onda bizim elbimizin yandığı vicdanımızın üsyan étdiyininsebeblerini anlarsız.

Azerbaycan {alının dilini bağlayıb, onu zülm ve fişar neticesinde mehvétmek fikrindedirler. Démokrat dünya ve onun şeherimizde olan nümayendeleri bufecayé ve bu vehşilikleri eger görebilmirlerse, onda öz azadi{ah ve démokrat{allarının onlara tapşırdıları vezifeni layiince encam vérmedikleri üçün vicdanenve e{lagen beşeriyyet müabilinde mes’uldurlar. Eger görüb éşidirlerse, bes ne üçünonu öz milletlerinin ve öz ruznamelerinin nezerine yétirmek istemirler.

┬al mehv olunur. nsanların varlığı ve héysiyyeti ayalar altında tabdalanır.Bu indiki esr üçün nenkdir. Bu esrde mütemeddin milletlerin âlimeamnümayendelerinin yaşadığı bir ölkede {alının dodalarını kesir, derilerini soyurlar.Kéçen nömrede üç ya dörd yaşlı bir ızın jandarma sernizesi ile öldürülmüş cesedinin

keraverinin intişar vérdik. O biri gün jandarma me’murlarının bir kendlini çekmealtında ezib heyatına {etime vérdiyi {eberi yazdı. Üç neferi öldürüb, douz neferiağır suretde yaralayan sadi müctédi azad bir süretde Tebriz’in küçe ve{iyabanlarında gezib, sinesini daha abağa vérmektedir. Edliyye pul alıb, böyükcinayetkârı bura{mış, Dadistan ise mizinin dalında kâğızlar ve pervendeler içerisindeer olub almışdır.

Serderudda berberiyyet dövresinin ağır vehşiyetini andıran cavan uşaların

264 Kâr: Sağır.




budlarına dağ basma efsane déyil, heietdir. Bu heieti örtüb bastırma üçünTéhran dövleti Azerbaycan ruznamesinin Téhran’da intişarını adağan édir ve {alıngözünü bağlayıb, ulağını kâr sa{lama isteyir.

oy bütün dünya bilsin. Ve Azerbaycan’ın merkezinde yaşayan mütemeddin

dövletlerin nümayendeleri gözlerini açıb görsünler ki, Téhran dövleti Azerbaycan{alından intiam çekir, ona azadlı evezinde celladlardan, atillerden himayet éden,onların cinayetlerinin üstünü örten {ain edliyye me’murları, câni jandarma reisleri,vehşi ve aniçen be{şidar ve déhdarlar vérmekdedir.

Biz bu günden é’tibaren cinayet urbanlarını mütemeddin ölkelerinnümayendelerinin apılarına göndermeye mecburu. oy bütün dünya bilsin ki,Azerbaycan’da anun ve edaletden bir eser yo{dur. Téhran hökümeti ve azadlığımehv étmeye çalışan mürteciler {alımızı ayalar altında mehv nabud étmekfikrindedirler. oy hamı bilsin ki, Azerbaycan {alı özünün da{ili işlerini idareétmeye beşeriyyet müabilinde mes’uldur. oy menşur Atlantik kimi milletler azadlığı esasını te’ib éden senetlerde bu cinayetleri teberre étmek üçün maddeler vedeliller tapıb göstersinler. Azerbaycan {alı bu vehşiliklere ba{mayıb, yaşayaca.Özünün rehberi olan démokrat firesinin bayrağı altında zülm ve esarete {atimevérecekdir.

"Azerbaycan" gazetesi, No: 53, 1324 (1945).

***

RUZNAMEMZN DL265

Ruznamemiz Azerbaycan diline artı ehemiyyet vérecekdir. Dilimiz,düşmenlerin boş iddialarına ba{mayara, ço{ géniş ve eni bir dildir. Onun rişesi{alımızın anında ve üreyindedir.

Biz onu ana südü ile emib, vetenimizin ruhnevaz havası ile teneffüs étmişik.Ona töhin édenler, onu tehmili ve mesnuyi göstermek isteyenler bizim heiidüşmenlerimizdir, ço{ {ain ve ecnebi ünsürler erilerle bu gözel dili ortadan

aldırmağa çalışmışlar. Onun tereisine ve yaşamasına mane olma mesedileme{susen en eddar azadlı düşmeni olan Rza ┬an dövleti var üvvesini serf étmişdir. Bununla béle o, sarsılmaz ve möhkem bir halda {alın içerisinde bai alıböz meamını sa{lamış, bu vasite ile medeni ve müterei bir dil olduğu isbatayétişmişdir.

Azerbaycan dili déyimi bir dil déyildir. Onun böyük {al, géniş camaat

265 1945-1946 yıllarında Tebriz'de yayımlanan Azerbaycan Demokrat Partisi'nin yayın organı olan"Azerbaycan" gazetesi.




üvvesi kimi ar{ası vardır. Dilimiz {alın yaratdığı dastanlar, zerbü’l meseller,hékâye ve nağıllar vasitesile dünyanın en böyük dilleri ile reabet éde biler,şairlerimiz, ediblerimiz bu dil vasitesile öz éhsasatlarını, hüner ve senetlerini vücudegetirib {alın nezerini celb édebilerler.

Bizim vezifemiz onu génişlendirmek, müasir hala salma, onun gözelliklerini,inceliklerini, hiss ve aniyyetini toz torpa arasından çı{arıb temiz ve ali bir zerf içerisinde {ala tedim étmekden ibaretdir.

Azerbaycan dili o eder üvveli, onun serf ve nehv aydaları o eder möhkemve tebiidir ki, hetta onun içine varid édilmiş Fars ve Ereb kelimeleri i{rac édilse béle,onunla böyük fikirleri, âli mesedleri yazıb şerh vérmek mümkündür. Lâkin biz{alın isté’dadını nezerde tutub bu işi nagâhani bir sür’etde görmeye éhtiyac hissétmirik. Eidemize göre, yazı gerek {alın danışdığı ve anladığı bir işvere idametapsın. Mesedimiz ebedî müsabige déyil, {alı başasalma, ona heieti aşkâr bir suretde göstermekdir. O cehetden biz {al terefinden ebul édib isté’mal olunan Erebve Fars gelmelerinin müveeti olsa béle sa{lama lüzumunu inkâr étmirik. Lâkinonları öz dilimizin aydalarına tetbi édib, ahengine uyğun bir hâla getirmeliyik.

Dünyada bir dil tapılmaz ki, o tamamile müsteil olsun ve onşu dillerinte’sirine düşmesin. Bizim Azerbaycan dili de Azerbaycan’ın tari{i ve coğrafimövgeyine göre ecnebi dillerin te’sirinden kenarda almamışdır. ster istemez bir ço{ biane kelmeler {alımızın ağzına düşmüş, mürur zaman ile millîleşmişdir. Biz dilintekâmülünü nezerde tutub, o kelmelerden istifade étmeyi lazım bilirik. Lâkin bundansu-i istifade édib dil ve yazını elizleşdirmek, vehşi ve me’nası anlaşılmaz kelmelerihésaba atmağa cidden mü{alifet étmeliyik.

Azerbaycan yazıçılarının ebul étdikleri bir çetin ve ağır vezifeni ve iman veeide ile ifa étmekle dilimizin gözelliyini ve onun terei ve tekâmülünü te’minédeceklerine bizim ciddi imanımız vardır.

"Azerbaycan" gazetesi, No: 2, 1324 (1945).

***




DALDAN ATILAN DAŞ TOPUĞA DEYER

Milletimiz iyam édib, öz he ve i{tiyarını aldı. Artı Azerbaycan millîdövleti bir heietdir. Onun démokratik esası üzre urulmuş hökümet teşkilatı vemeclis-i millîsi özünün leyaet ve isté’dadını dünyaya bildirdi. Bunu daha gériaytarma olmaz.

Hele dövlet ve millî meclise malik olmadan evvel béle Azerbaycan Téhran’ınçürümüş müstebid hökümetine ve onun başı göye titremekde olan kabine reislerine baş eymezdi. ndi ise ondan bu teveeni étmek sefahetdir.

Dövletimiz yaşayaca, milleti seadet ve {oşbe{tliye çı{arma yolunda héç bir fedakârlıdan aya géri çekmeyecekdir.

Téhran henüz bu heieti anlama istemir. O, hele de {eyal édir ki,recez{anlı, föhş ve naseza démekle bizi dünyanın gözünden salıb, boynumuza sevar olabilecekdir.

Biz ruznamemizin birinci şumaresinde açı ve aydın suretde yazmışdı ki,eger Tehran iki yol ayrıcında irticaya teref géderse, biz öz tutduğumuz azadlı yoluna

onsuz davam étmeliyik. ndi artı Téhran, o yolu inti{ab étmişdir. Biz de onayalvarmadan, onun ehmeane sözüne é’tina étmeden tutduğumuz yol ile ireligétmeliyik.

Biz evvel işe başladıda ço{ sade bir suretde azadlığımızı te’min étmekisteyib, eyalet ve vilayet encümenleri şüarını méydana atdı. Téhran ve onun başçısıdédi: Bir téléraf olmasın, min téléraf olsun, biz bu hei vére bilmerik.

Bu mes{eramiz cavab {elimizi bir edem daha ireli gédib emelen öz heinialmağa, ye’ni meclis-i millî ve millî dövlet yaratmağa vadar étdi.

Sülh ve saziş terefdarı olduğumuz üçün bir daha meclis-i müessisanımızınvérdiyi é’lamiyye déklarasionu Téhran’a gönderib haımızı istedik. Cavabında biziurd dişledi, ye’ni silah ve tank ile tehdid étdiler ve milletimizin anını tökmeye emr vérdiler.

Millet öz haından serf nezer édebilmezdi. Nehayet, silaha silah ile cavab

vérib, fedai destelerine işe başlama fermanı verdi. Neticede puç ve esassız olanistibdad eleleri yı{ılıb, yalançı pehlevanların bir ismi silahlarını atıb açdı, dier ismi ise {alımızın absağında diz çöküb, teslim oldu.

ndi Téhran’ın eli her bir yérden üzülüb, {alımızı pulsuzlu ile teslim étmeyeçalışır. Bu gülünc ve béççeane bir hereketdir.

Öz haını almağa iyam éden bir millet bu müşkülata da et’en faigelebiler. Eger Téhran bizim tacirlerimizin pulunu yémek isterse, dövlet teehhüdétdiyi maliyyat hissesini sa{layıb, onların teleblerini ödeyecekdir.

Kéçen gécelerden birisinde London radiosu uydurma bir {eberde démişdir ki,Azerbaycan millî hökümeti özü pul çap ve neşr étmek isteyir. Bu va{tadek dövletimiz




bu fikirde olmamışdır, eger lazım gelerse ona da teşebbüs édilebiler. Her halda biz{aldan fedakârlı isteyirik ve {al da o fedakârlığı göstermeye hazırdır.

Tacirlerimiz Téhran’ın ehmeane teşebbüslerine istiamet ve metanet ilecavab vérmeli ve özlerinin é’tibar ve héysiyyetlerini gözlemek üçün bir birine

müsaidet göstermeli, dövletin ciddi tedbirleri heyata kéçenedek bazarın veziyyetiniolduğu kimi sa{lamalıdırlar.Téhran, éşitdiyimize göre, eyalet ve vilayet encümelerinin inti{abatını

başlamağa teşebbüs édir. Bu ço{ gécdir. Artı encümen bizi te’min édebilmez. Bu,daldan atılan daş kimidir ki, feet topuğa deyer ve bir te’sir bağışlamaz.

Sertib Dere{şani ve onun evanisini tögif ve mühakime étmek daha gülünc bir tedbirdir. Sertib öz méyl ve iradesi ile teslim olmadı. O, mühasire halında idi. Onunserbaz ve efserleri {ala ateş açma istemirdi. O ço{ gözel bilirdi ki, müavimet antöhmek ve şeherin berbad olmasından başa bir netice vérebilmez. O anlamışdı ki,silaha sarılmış kendli onu meğlub édecekdir. Bu meğbuliyyet onun serbazlı abru vehéysiyyetini lekkedar édebiler.

Téhran onu toif étmekle bir daha isbat étdi ki, an tökmek ve {alımızıfelakete söv étmek yolunda her cür cinayete hazır imiş.

Sertib Dera{şani’nin toifi isbat étdi ki, firemizin gösterdiyi yol düz imiş,{alımız eger öz millî dövletini vücude getirib millî oşun yaradabilmez ise Téhranirticai onun he ve i{tiyarını her an elinden alabiler.

Biz ran istilal ve tamamiyyetini defelerle é’tiraf étmişik, Téhran ise buistilaliyyeti pozma yolunda her gün taze fırılda çı{arır. ş béle géderse, biztamamile ayrılıb müsteil bir dövlet teşil étmeye mecbur olacayı. Ayrı çare yo{dur.

O, Rza ┬an’ın nur-i çéşmi serheng Zengi’ne kimi celladların eli ileAzerbaycan {alının anını tökür, évini aret étdirir, şeherlerini {arabazara dönderir,ibtihac vasitesile Azerbaycan bazarını pulsuz oyub, {alı ayadan düşüb ve ya şikestolmağa vadar édir.

ş béle géderse, bizim ayrı çaremiz almayaca. Naçar gerek déyek: “Sizinkisizde, bizimki de bizde”. Ya{amızdan el çekib, oyun bildiyimiz kimi öz évimiziidare édek.

"Azerbaycan" gazetesi, No: 84, 1324 (1945).***

ALINAN AZADLIĞI SA ┬ LAMA, ONDAN ┬ ALIN SEADET ÜÇÜNSTFADE ÉTMEK LAZIMDIR

Elimizin şadlı günü hésab olunan on iki şehriver ya{ınlaşdıca {alımızın,elimizin ve ona rehberlik eden firemizin içerisinde géniş dairede fealiyyet hiss édilir.Kéçen nömremizde Merkezi Fire Komitemizin bayram bernamesini derc etmişdik.




Dünen {alımız ve onun sévimli teşkilatı hésab olunan firemizin bir il müddetindegösterdiyi yaradıcılığı yada salma üçün görülen işlerin en mühimlerini {atırladan200 sehifelik bir féhrist münteşir oldu.

Bir aydan beri Azerbaycan’ın bütün kend ve şeherlerinde böyük hazırlı gédir.

Kendliler, kargerler, kesebe ve hüner sahibleri bir il müddetinde gördükleri böyükişler ve gösterdikleri héyret vérici ehremanlıları {atırlama üçün ürek döyüntüsü ileşehriver ayının 12’sini gözleyir. O gün de bir illik fealiyyetine yekün vurma isteyir.

Böyük néhzetimizin abağında géden Tebriz şeherinin fire teşkilatı hemişeolduğu kimi öz doğma fire teşkilatının rehberliyi altında özünün siyasi mübarizedegösterdiyi leyaet ve isté’dadını bir daha isbat étmeye çalışır.

Bir ilde gördüyümüz işler, elde étdiyimiz müveffeiyyetleri sayıb yazmalaurtarası deyildir. oy onu tari{çiler yazsın ve biz emelden behs édek, sabahınmeselesini düşünek.

Él bizimledir. Biz onu münezzim millî bir uruluşa malik étmişik. Bir il bundan evvel de{i {alımız özünün ehremanlığı ile meşhur idi. O, keçmiş başçılarının kesb étdiyi ifti{ar ile yaşayır ve irticaçı üvveler ile şedid mübarizeaparırdı. Amma gerek şerafet ve insaf üzre ezavet édek ki, bu mübarizeden {al bir netice alabilmirdi. Çünki onun é’timad édib ar{alana bilen millî bir merkezi yo{ idi.Bu cehetden teşkilatların gösterdikleri ehremanlığa ba{mayara, ümum {alı ayağaaldırmağa adir déyil idi.

Şehriver’in 12’de binası oyulan firemiz ise bu nösanı ortadan aldırmağamüveffe oldu. Onun ber asa bir süretde méydana çı{ması ile {al özüne rehber ve baş tapdı. Ona é’timad éderek şerefli mübarizesini hedef ve mesed ile elaedar étdi.Götürülen edemleri böyük neticelere bağlamala {alı özüne inandırdı. Élin üreyinifeth étdi. Él aynadı, arışdı. Onun heii rehberi oldu.

O şehriverden bu şehrivere eder böyük bir fasile olmadığı halda élimiz bir ern eder böyümüş, neşv nüma étmişdir.

ndi biz bütün dünyada bir millet kimi erzendam édib, özümüzü idareédebilmek üçün vücude getirdiyimiz millî medeniyyet ve millî ferheng üstündegünden güne terei ve tekâmüle doğru böyük edemler götürebilerik.

Biz indi e tek ran’da, belke Ya{ın Şer’de démokratik néhzetin başçısı ve

elemdarı hésab olunuru. Bu adı biz özümüz öz üstümüze oymamışı. Bu dünyadémokratik néhzetlerine şedid suretde elaemend olub, onun gédişini ço{ dietlete’ib éden dünya siyasetnamedarlarının en sadi nümayendelerinin bizimhereketimize vérdiyi iymetdir.

Él bu fedakârlı neticesinde bu ifti{arla dolu adı azanmağa nail olmuşdur. Buifti{arı bize véren Şehriver’in 12’sidir. Ye’ni firemizin teşkilidir.

Bu şerefli günün mübarize ehremanları ise bir il tamam süren mübarizemizdedaima feth ve alibiyyet üçün yaşamağa, élin şerafet ve ifti{arı üçün ölmeye amadeolan fermandeler kimi zefere doğru ovuşan {al kütlesinin abağında getmiş, ister siyasi, ister herbi, ister itisadi, ister diplomasi ve teşkilati cevhelerden böyük ifti{ar




ile başı uca çı{mağa müveffe olmuşlar. ┬alımıza indi namuslu, şerefli insanlar başçılı édir. Şehriverin bize vérdiyi

neticelerin böyüyü de budur. Başsız millet, rehbersiz él hedefe doğru gédebilmez.nanılmış teşkilat yaradabilmeyen bir millet azad yaşayabilmez. Şehriverden bu terefe

milletimiz bu böyük nösanı ref étmeye müveffe olmuşdur.Her halda, él bu böyük bayramı daha tenteneli bir suretde istibal étmeyehazırlaşır. Fire teşkilatlarımız ise bu tenteneli günlerden daha böyük istifadeler étmelidir. Kéçen şehriver beyaniyyemizi feet ır{ néçe nefer imza étmişdi ki,onlardan bir néçesi de yolun yarısında yorulub, ya or{ub aya dalı oydular. Hettamübarizenin ağır günlerinde onlardan bir néçe namerd ve alça {ainler çı{dı ki, bizedaldan {encer vurma esdile düşmenler sırasına kéçib, London’a ve s. ecnebiölkelere teleraflar göndermek vasitesile néhzetimizi boğma istediler. Lâkin bu gün{alımıza ağır günlerde rehberlik éden böyük şe{slerimizin istiameti sayesinde bütün müşkülata fai gelen firemizin bayrağı altına toplanan üzvlerin sayı 200 minitecavüz étmektedir...

Bu il Şehriver’in 12’de doğrudan doğruya Azerbaycan ran azadi{ahlarınınke’bé-yi amalı meamını azanmışdır.

Él tek bunun üçün bayram etmir, onun üreyinde böyük ümidler, derin arzular, bitmez tükenmez istekler vardır! O bu şehrivere eder istibdadın serpencesinisındırmış, azadlığa çı{a bilmişdir. O ço{ ya{şı bilir ki, bu kâfi déyildir. ┬al gereközünün millî firesinin rehberliyi sayesinde aldığı azadlığı henüz ço{ şedid olan{eterelerden orusun ve ondan öz seadeti üçün neticeler alsın.

ndi el tutduğu sengerlerde dayanıb teneffüs édir. Sabah daha böyük sengerler almaya éhtiyac olduğu ona gizli déyildir.

Şehriver ceşni ise onun yorğun ruhu üçün müevvi bir Rıza hökmündedir.Herbi mübarize nöte-yi nezerinden onu bir manévr de{i hésab étmek olar.

Bu manévri idare étmek ve bu vasite ihle {alın üdret ve isté’dadınıgöstermek yérli fire başçılarının ve ehreman fire teşkilatçılarının müsteimvezifesidir.

Me{susen şehrivar çeşni homeleri idare éden komite sedrleri, teşkilat vetebliğat şö’be müdirleri ile sinfi karger ve ittihadiyyelerine rehberlik éden ittihadiyye

kadrları öz üdret ve bacarılarını biruze vérmek üçün bir müsabie méydanı vücudegetirecekdir.Bu işin gédişi fire ve ittihadiyye kadrlarının meslek, ideal ve efkârımıza ne

eder bağlı oldularını gösterecekdir. ┬al hazırdır, él tekân yémişdir, kadrlar ise onuteşkil étmeli ve céşide de{alet vérmeli ve bu de{aleti münnezzem halda idareétmelidirler.

Él bayramını élin namuslu ızları ve oğlanları layi bir şekilde teşkilédeceklerine biz inanırı.

Bu bayramda élimiz “alınan azadlığı sa{lama ve ondan {alın seadeti üçünistifade étmek” şüarı ile hereket édecekdir.




"Azerbaycan" gazetesi, No: 285, 1324 (1945).***

FÉLYÉTONLAR

AYILIBDIR

And olsun Astara gömrükçülerinin vetenperestliklerine. “Re’d” ezetininazadiyyet uğrunda yürütdüyü fikrine ki, bu va{tadek yalan söylememişem.

V... e ba... sene ne déyiremse sen şübhesiz ebul éle, çünki men başafirebazlar kimi şe{si erezini özlemerem. Hemişe ümumîn menfeetine söz söyleyibçalışaram. ster daşnak, isterse o birisi, menim üçün tefavütü yo{dur. Herkes ki,insaniyyete müzürr emeliyyata bulundu, düşmen hésab édirem. Bu men. steyirseninan, isteyirsen inanma. Açı, aşkâra déyirem ki, ran ayılıbdır. Baver étmirsen, denizkenarına teşrif aparıb orada pul dellallarile bir balaca söhbete giriş. Ve saeddövlenin

başı üçün, ran’ın darüşşûra millî inti{abatının sehih olmasına aid olsun ki, vinodan(şerabdan) tutmuş (konyaka) eder senin üçün sayacalar. Onda lotu lotuya irar

édersen ki: n afile ta’be heşr lengest266.

Ecul. “Hürriyyet” ezeti, No: 14, 14 avgust (Ağustos) 1919.

***

NE DÉYRSEN, DÉ

Bir terefden müdir efendi, bir terefden de mürettibler başlayıblar ki, téz ol bir şéy yaz, ezetin sütunları boş almasın. Men (özünüze me’lumdur ki, yayda ne olar)her eder fikirleşdim bir şéy tapa bilmedim. A{ır ne yazım, ne yazım birden {eyalımadüşdü ki, Ehmed Şah Hezretleri’nin Avropa’ya sefer étmesinden bir néçe kelmeyazsam, yaman olmaz. Çünki hem ezetin sütunları ağ almaz, hem de are’ Efendi o

bozorguvanın seyahetinin ehemiyyetli olduğunu biler.Doğrudan da ran şahları Avropa seferinden ran’a böyük menfeetler yétirmişler. Meselen, o menafeden bir zorbası tumanların gödelmesidir. Onun bereketinden ran {alı Paris {alından ziyade terei étmişler. Ne démekisteyirdimse yadımdan çı{dı, efv édiniz. E’lahezret valanın teşrifi vaien “re’d”démişken ran’a böyük faydalar vérecekdir. Çünki o cenab e{z étdiyi ülumisiyasiyyeni tecrübe édecekdir. Lâkin acar neslinin tebiî {asselerini unutmaya.

266 Bu kafile kıyamete kadar oyalanacaktır.




Hamıya me’lumdur ki, (onlar) adi insanlara benzemezler. Bir birine zidd olanmü{telif {asselere mâlikdirler. Meselen, tari{i, edebi, siyasi söhbetlerden hezzalmayıb, bil’eks şerab, umar kimi meşğuliyyetlerden mehzuz olurlar. En ço{sévdikleri, arvadlar ile müsahib olmadır, hetta bu {üsusda éle hirse mâlikdirler ki,

yüz nefer gözel adına sahib olduları halda reiyyetin bir nefer eyalına temeh édirler.Bu {asseye en artı mâlik olanı Mehemmedeli idi ki, aşura günü gündüz baş yarıbgéceler şerab... şlere mübaşir olurdu. Déyesen mesele bir eder ciddileşdi. Efvédiniz.

A{ır ki, böyük işler gözlemek olar 267... Hetta balaca imtiyazat.Mehemmedzade Efendi söyleyen kimi “külli şéyen yerci ila eslen”268 ya{ud “dere{tike tel{est véyra sereşt”... “heman méyveha tel{bar averd”.269

Ecul. “Hürriyyet” ezeti. No:15, 15 avgust (Ağustos) 1919.

***

ELFAZ- BME’N

Yoldaş müdir senden {ahiş ve temenna édirem menim bu elfazi bime’namıteğyir, tebdilsiz derc édesen. Çünki men éle bir şe{sem ki, özümden ya{şı âlemde{eyalıma gelmez. Dünen bir nefer müherrir mene buyurdu ki, éy Ecul dadaş, sen neüçün yazanda héç metlebin anlaşılıb, anlaşılmamasını nezere almayırsan. Özün decümleleri bir birine yapışdırıb, me’nanı itirirsen. Ya çekil, ezetlerin sütununumeettel étme, ya da ki, cümlelerini bir az ısaldıb me’nasına ehemmiyyet vér.

Éy yoldaş, sen özün müdirsen. Elhemdülla yazı üsulunu bilmesen de héçolmasa éşitmisen... nsafen de gerek menim yazdılarım téz başa düşülür, yo{sa ki,adlarının a{ırına bir leeb de zemime édib, müğelle ibareler üçün iyirmi béş defeyazıb pozdudan sonra a{ırda bir inşa Mirze Mehdi{an çı{ardanların.

Bir de déyirdi ki, sen ranlı, özün de ki, müherrirsen. Ne üçün bes buran’lıların meherremi destâhını oyuncağa tebdil étmeleri {üsusunda bir şéyyazmırsan. Görünür ki, senin de {oşuna gelir. Men dédim ay müherrir {alaoğlu,evvela, sen özün lap e’la bilirsen ki, men fehle babanın birisi. Özüm de sosyalistem,(ister) ran’lı, isterse Bakı’lı menim üçün müsavidir. Anca bunu démeye cesaretédirem ki, ran’lılar öz başlarına vurub sarsa olurlarsa, Bakı’lılar da ardaşlarınıöldürüb, balalarını serkerdan oyurlar. Bir az derinden fikir vérdikde görürsen ki, tek

267 Daha büyük ihanetler.268 Her şey özüne döner.269 Aslı, tabiatı acı olan ağaç, acı meyveler verir




ran’lı ve Bakı’lı déyil, ümum Âlem-i slâm bu kimi na{oşlulara mübteladır. Senden{ahiş édirem ki, bu sözleri danışmayıb gédesen öz işivün dalınca, oyasan bir iki saatrahat otura. Men yazsam, sen de yazsan, bütün dünya hamısı müherrir olub yazsa da,sen déyenlerin vücudu ile mümkün déyildir. El çek, çı{ gét işine, rehmetliyin nevesi,

rehmetlik indi bir az men déyerem, bir az sen déyersen, iş düşer höccete ya gerek sengaradaboylar 270 kimi ara atıb déyesen Azerbaycan’ı söydü, göndertdirersenhebs{anaya, ya da men sene eksinilabçı déyib camaat arasında rüsvay édem.

┬ülase, müdir yoldaş, ne derdi ser vérim, çaresizlikden Hesen emioğlununçayçı dükânını terk étmeye mecbur oldum. Dalısı... Kerbelayi yapdım Eli démişken:Allah E’lem.

Ecul, “Hürriyyet” gazetesi No:24, 13 oktyabr (Ekim) 1919.

***

ELFAZ- BME’N

Heieten, bi’mena lefzleri işletmekden usanıb bu günden é’tibaren yazmağıtobe étmek fikrinde idim. Lâkin müdir yoldaş seher tézden çay içmemiş kesdi başımınüstünü. Ecul yoldaş, dur ecele ile bir şéy yaz dédi. Ne eder behane getirdim, elçekmedi. A kişiler, siz özünüz vicdaninizle mühakime édiniz. Görünür, men yazıyazmağı tovbe étmekde halıyam, yo{sa müessir.

Ne yazım, eger birinin fealiyyetini tedir édim, déyecekler temellü édir.Digerinin fena hereketlerini mövéi tenide oyum, déyecekler ki, şe{si erezivardır. ┬üsusen bizim ran’lılar ki, penah bir {üda!! Ne ttifa-i raniyan iyirmi güneittifa düzeltmek üçün inti{ab olunan héyyetin yanmasını, ne de ki min, belke iki minneferin et’ étdiyi é’tiraz mektubunun bir iki nefer terefinden teğyiri tebdil édildikdensonra örtülüb, basdırıldığını, ya{ud defter arasında {abi eflete meşğul olduğunuyazma mümkün déyildir. Çünki béle... nsan alır meettel, ne yazsın, götürüb jandarma ve aradovayların ran fehlelerini öldürmeye reşadet {erce vérmekleriniyazsın. Onda da parlamanda ebul édilmiş altı il kürek cezası {eyala gelir. Türk

fügerayi kasibesinin ngilis eléyhine inilab aldırıb var üvvelerine méydanatullanmalarını ki, héç yazma olmaz. Çünki “divar güş dared”271 ran cemaetinin bugünki ran hökümetinin tanımamalarını ve ran nümayendelerinin başa yéni vücudegelmiş dövlet nümayendelerile beraber Paris’de elleri oyunlarında aldılarınıyazım, onda fermayiş édecekler ki, sosyalistdir, yalan déyir. Hetta Bilson sehldir,

270 Şehir polisi.271 Duvarın kulağı vardır.




Luid Corc özü zeif milletler nümayendelerini pişvaz édib, gözlerinden öpmüş vedémiş ki, vallah billah and olsun Hindistan’da yaşayan ullarımın (kül) başına ki,men anca sizin bu alaca gözlerinize âşi idim. Elhemdüllah ki, onlardan da öpdüm.ndi gédib rahat olun. Daha size zehmet vérilmeyecekdir. Anca onu da size déyim

ki, bazarlarınızın ticareti ngilislere lazımdır. Çünki sizin kimi méhriban eş{as ileticaret étmek enimetdir. Fransızlara geldikde elem özü yazmadan heya édir. Çünkionlar éle medeni, insaflı milletdirler ki, Nemesler’in yérlerini ellerinden almağa iktifaétmeyib senelerle milleti özlerine köle (ul) menzelesinde isté’mal étmek isteyirler.

Dénikin daha be’zi servetdarların arzusuna müvafi müveffeiyyetler ibrazedir. Dağıstanlılarla o eder méhribanlıla refdar étmişdir ki, camaat onu düzçörekevezinde... {encerleri ile istibal édirler. Kolçakın meğlubiyyeti ise éhtimal var ki, “doğru olmasın”...

Ecul, “Hürriyyet” gazetesi, No:26, 21 oktyabr (Ekim) 1919.

***

O YAN BU YANDAN

Doğrusu, men bir nefer doğrucu meherrirnüma olduğumdan üstüme o yan buyandan bir ço{ {eberler gelir. ran hüuşinaslarının te’birince bu {eberlerin be’zi(.......) den olduğu kimi de, be’zi de müvessi menbelerden e{z olunurlar. Men onlarısaf çürük édib ezetde yazıram. Lâkin bedbe{tlikdense, nedense, mealemi o{uyan,{eberlerimi éşidenler onsuz da saysız hésabsız olan düşmenlerim sırasına keçib,eléyhime Mirze Elekber’in272 tekfir çomağından zorba tekfir çomaklarını isté’malédirler.

Perverdiar ölenlerinize rehmet élesin. Kerbelayi Yapdımeli déyir ki: “Rûzidilteng şode be mescid refte der anca kurira dide bécan {od şükr nemude bémenzilamedem”273.

Men de bir gün novruz metbeesine güzarım düşdü. Orada “Hürriyyet” ve“Besiret” ezetlerinin müdir ve müherrirlerile görüşdükden sonra öz halıma şükr

güzar olub, çünki onlara hökümet bir balaca ula burması vérmişdir; menzilegeldim. Orada o yandan bu yandan {eber toplamış mü{biri müntezir gördüm, sizinmeş’elin intişara başlamasını söyledi. Ona göre özüme me{sus ecele ile size zildekitebriknameni yazdım:

272 Erdebil mollarından katı irticacı Molla Mirza Elekber.273 Bir gün sıkılıp camiye gittim. Orada bir kör görüb öz canıma şükr ederek eve döndüm.




“Tebrikname”

“Meş’el efendi! Evvela, siz aranlılaşma isteyen âlemi işılatma üçünşö’lelenmeyinizi tebrik édirem ve saniyen eger isteyirsense ömrün sosyalist azétlerin

ömrü kimi ısalıb ve müherrirlerin “Besiret” ve “Hürriyyet” ezetleri idareleri kimimehkemeye celb olunmasın, onda menim bu néçe bendden ibaret olan şé’rime emelédib bir ço{ şéylere kéçer géder déyesen:

Tutsa cahanı Şurişü oğa kéçer, géder,Étse reyaset erleri de’va kéçer, géder.A{şam lokante, sonra da bulvar séyaheti,Hemrahin işde bir özü re’na kéçer, géder.Göz deymesin héyifir, Müselman ziyalısı.Me{mur, mest, valehi şéyda kéçer, géder.Asudelik ger olmasa da fehle sinfine,Éyb éylemez bu zehmeti bica kéçer, géder.Keşf olmaz ise bir para me{fi şüarlar,Her edr géç de kéçse müamma kéçer, géder.arnıyoğunla, ince boyunlar savaşmasıurtarmaz elbet onda var iman kéçer, géder.Kéçsin, cehennem olsun, ebes yérde çırpınız,Yo{sul, feirü müflisü bipa kéçer, géder.Sehv éyleme efendi, ağa, aspadin, emu!Her növ tutsan, a{ırı dünya kéçer, géder.

Ecul. “Meş’el” dergisi, No:1, 12 noyabr (kasım) 1919.

***

O YAN BU YANDAN

O yan bu yandan gelen mektubları araşdırarken bir néçe mühüm mektub elimekéçdi ki, onlar ile sizin övati şerifinizi bir eder elinizden alma isterdim.Birinci yazır: Biz bir övret meselesi üçün Molla Sadı A{und’un hüzûri

behrilnurine gétdikde, A{und meselemizi layiince hell étmediyi sehldir, övretielimizden alıb özümüzü kafer adlandırıb, müridler vasitesile döydürdü. Derdimizidémek üçün konsul{anaya müraciet étdik. Orada da konsul nökerleri meni içeriye bıra{madı. Mektub yazan bir ço{ şikâyetlerde bulunmuşdu. Hele ikinci mektubuyazmadan evvel mezkûr kâtibe cavan vérmeyi lazım bildik. Mektub yazan yoldaş!Molla Sadı kimi a{undlar üçün Müselmanı kâfer édib döymek ve konsul{aname’murları üçün ranlıları derdlerini démeye oymama böyük bir iş, özü de taze




déyil. Bunlar éle meseledir ki, her gün itfa düşür ve herkesin başına gelir.kinci mektub “Azerbaycan” ruznamesini tenid éderek yazır ki, men bilmirem

“Azerbaycan” ne üçün iki üç hefte bundan ireli yazdılarını unudur. Hansı ki, oyazmırdı ki, ran ezetlerinin hamısı ngiltere terefinden neşr olunan burjuva

terefdarlarıdır.ndi ise “Re’d” ezetini He terefinden gelen ayat, müdirini slâm terefdarıve Türklük hüuunu mühafize éden melik gösterir. Buna da béle cavab vérmek olar ki, yoldaş, bunlar siyasetdir. Beylerin béle siyasetleri ço{ olar, hele mâbedi var. Allahoysa üçüncü rengi görersiniz. O va{t anlarsınız ki, beylerin siyaseti néce olar,utanma zad anca feirler üçündür. Onlar indi bir söz déyirlerse, bir deiedensonra inkâr éde bilerler.

Üçüncü menim kimi bir sergerdan yoldaşın “Sergerdan” imzalı aşağıyayazdığım şé’r idi.

Dérler ki, görek zülmden azad ola kendli!Hürriyyet ala, {ürrem ü dilşad ola kendli!Zennimce bu sözler hamı, bîhude yalandır.Hürriyyeti kendli ne édir? Çün o çobandır,Sarsadır, avamdır, delidir, gicdir, abandır,Héyvan kimi oy ömr éde, héyvan ola kendli! Kim dér ki, görek zülmden azad ola kendli! Hürriyyet ala, zürrem ü dilşad ola kendli! Lâzımdı müdam kendli eziyyetle dolansın,A{şama kimi işleye, zehmetle dolansın,Pis gün kéçire zülm ile esaretle dolansın,Pul tapmaya héç aç, susuz, üryan ola kendli! Kim dér ki, gerek {ürrem ü dilşad ola kendli! Hürriyyet ala, zülmden azad ola kendli! Bey, {anla revadır mı éde kenli müsavat?Bey, {anla revadır mı ola kendli tay, héyhat?Her kim éşidirse bu sözü vallah alır mat!

Bey, {anlara nöker ola, derban ola kendli!Kim dér ki, gerek {ürrem ü dilşad ola kendli!Hürriyyet ala, zülmden azad ola kendli! Bey, {anların işret éderek her zaman, her anHer gün yéyerik dadlı leziz dolma, fisincan.Sonyaları da oynadarı, söylerik, ay can?Hesretle ba{a bizlere, héyran ola kendli?Kim dér ki, gerek {ürrem ü dilşad ola kendli?Hürriyyet ala, zülmden azad ola kendli!




Doğrudan da, kendli gerek böyle olsun. Vallah bizim yoldaşlar başlayıb,kendliye torpa lazımdır. A kişi, siz Allah insaf éleyiz, kendli nedir? {tiyar nedir?Bu nedir? Men yoldaş sererdanın fikrile şerikem vesselam.

Ecul, “Hürriyyet” gazetesi, No: 38, 17 dekabr (Aralık) 1919.***

O YAN BU YANDAN

Ço{ müddetdir ki, cenabınızı o yan bu yandan gelen mektublar ile aşnaétmediyim kimi, o yan bu yandan aldığım mü{telif teessüratdan da hezretlerinizimüstehzer ılmamışam.

Bu barede ezetlerden birisi uzun uzadı bir şikâyetnamede meni tesirkâr étmiş, bu va{tadek ne üçün mektubları yazmadığımı soruşmuşdu. Ona göre bendenizde mektubları yo{, (çünki béle ciddi bir zamanda {ırda mırda şéylerle meşğul olmaolmaz) fikirleri işğal éden siyasî meselelerden behs édirem. Ehvalihazire baresindeezetler yazırlar ki, Dénikin öz mütedir kénéralı Maymayviskini cephede gösterdiyifövel’ade mücaetine en’am evezinde etl étdirrmiş, könüllü ordunu dirilden Kubanradasına en’am olma üzre başçılarını toif étmişdir. indi de Gürcistan, Érmenistanve Azerbaycan cumhuriyyetlerine sülh teklif édir ve onlara da sülhden sonra Kubanradasına vérdiyi en’amlardan hazırlayır.

Fransız istinaf mehkemesi vekili ve nizami komisyonun üzvi Jan Arliçsosyalistlikden isté’fa vérib uzun uzadı mealesinde gösterir ki, bolşevikler Fransa’yadüşmen olduları halda, Fransa sosyalistleri onları özlerine dost erar vérib, onlar géden yol ile gédirler. Bolşeviklik ise bir zehmetkéş sinfin ağalığından ibaretdir. Mende zehmetkéş sinfin ağalığı déyil, bütün insaniyyetin bir hüua mâlik olmasınıisteyirem. Siz ölmeyesiniz, menim de bundan {oşum gelir. Kişi gerek béle olsun.nsaniyyetin müsavatını arzu étsin de, özü müsavatın me’nasını düşünmesin.

Doğrudan da béledir. nanmırsanızsa uza déyil, bizim Azerbaycan’ımızdaolan firelere ba{ınız. Onda görersiniz ki, beraberlik néce olar ve demokratlı neden

ibaretdir.Emir{acıyan274 kendlilerinin çekmiş olduğu ağır günleri Mirze Esedullanezere alara üç milyon manat iane vérmişdir. Allah Jan Arliç’in validéyniniKerbelayi yapdım Eli kişiye bağışlasın. Yo{sa o, Fransa sosyalistlerinin müsavatfiresi ebul eden yola de’vet étmeseydi, Fransa sosyalistleri de Paris’de üçüncü béynelmilel kommunistler urultayını vücude etirmezdiler.

274 Bakü yakınlarındaki Emirhacı köyü.




Ecul, “Meş’el” gazetesi, No: 4, 30 dekabr 1919.

***

O YAN BU YANDAN

O yan bu yandan aldığım {eberlere göre, ittihadın275 işinin perdesi açılmış, perde dalısında pünhan olmuş oçular, a{undlar yumurtadan çı{mış cüceler kimiküçeye tökülmüşler. Mezkûr fire liderlerinin bir néçesi simsizteleraf mü{teri(markonuna) mektub gönderib ona teklif étmişler ki, ulduzlarda elel{üsusgüneşde yaşayan insanları ittihade yazılmağa de’vet étsin, çünki yér küresindekiTürkler ve akinciler efsune gelmediler. Müsavat firesi de, ez erar me’lumfehlelerden ümidini kesib, gücünü vérib burjualara. Çünki müsavatçılar fehlelerdenvefa görebilmediler. Zeten fehle kendliye bél bağlama da olmaz. Çünki onlar insandırlar, başları, ağıl ve feresetleri vardır. Bir de görürsen ki, metlebiandı. Ondahéç zencir ile de sa{lama istesen galmayacadır. Néce de son zamanlarda ittihad ilemüsavatın başına béle bir bela geldi. ttihaddan kendliler, müsavatdan ise fehleler isté’fa vérib çı{mağa başladılar. Allah ikisine de rehmet éleyib liderlerine ceza {éyrivérsin. Siz millî firelerde ehrare gözünüzü tikmişsenizse sehv étmişsiniz. Çünkiehrarın üzvü yo{dur ki, isté’fa da vérsin. Amma éyb olmasın, menşevik efendiler de bu günlerde yaman işe girişibler. Allah Ramşvili’nin pederinin yanındakılara ömür vérsin. Ç{eidze276 ile beraber onlar Gürcüstan’da sosyalizmi diriltmese idiler,Azerbaycan menşeviklerinin dili açılmazdı. Gürcüstan dédim, Tiflis’in bu günkü halıyadıma düşdü. Bu gün Tiflis éle azad şeher olmuşdur ki, Vorontsob Daşkov277 yu{sunda da görse idi, bağrı yarılıb ölerdi. Béle ki, orada yalnız gürcü dilinden başa bir dil ebul édilmez. Hetta en semimi onşuları, daha doğrusu, müttefileriAzerbaycan Türkleri’nin dilini, yazısını ebul étmezler. Mehz sosyalizm gerek éleolsun ki, Nikolay özü de hesed aparsın. Béynelmilelliyyet déyilen şéy bundanibaretdir. Kim déye biler ki, menşevikler burjuaziyanın {éyrine çalışırlar?! Bu héçva{t olmaz ve etiyyen yalandır. Menşevikler mö’mün, müeddes, sülhcü, feet pambı ile baş kesen insanlardır. Déyesen ço{ uzunçulu étdim. Éybi yo{dur,sosyalist yoldaşları yaddan çı{arma olmaz. Onlar indi de milletçilikden elgötürseler, sosyalizma téz vücuda geler. Onlar da layiince işleye bilmezler. Onlar üçün gerek milletçilik ve başa adlar ile dünya inilabını te’{ire salıb, mücahidetgöstersinler.

275 ttihad-ı slâm Partisi.276 Gürcü menşeviklerinden.277 Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya hakimi.




Ecul.,”Hürriyyet” gazetesi, No: 49, 9 fevral (Şubat) 1920.

***

MEHERREM AYINDA KŞ GEREK NE ÉTSN

Kişi gerek öz pineçiliyinden, öz dellekliyinden el çekib bir deste eba, emmamehazırlayıb ezalarda roze satmağa çı{sın.

Kişi gerek evinde tekye düzeldib özü de silsile cünban olmala evam cemaatarasında şöhret azansın.

Kişi gerek zencir vurma ve baş yarmala üzü bağlı Müselman {anımlarınınhüsn reğbetini azansın.

Kişi gerek on gün meherremde arvadın mescidde olmasından istifade éderek oda gözel, gözel {anımlarla kompanya aparsın.

Kişi gerek öz ailesinin meaşından kesib mersiye {analara şarlatanlı puluvérmekle merhum atası ve merhume anası üçün behiştden esr ve huriler alsın.

Kişi gerek fitne ve fésad salma üçün kommunistlerin mövhumat mübarizesineelli iki min rengler vérsin ve dul arvadlar kimi yüzlerce şaiyeler to{usun.

Kişi gerek âli tehsiline ba{mayara bütün o{udularını ayaları altına alıb,silsile cünbanlıda avam cahillerden geri durmasın.

Kişi gerek yay mövsümünde ziraet ekini işini bura{ıb mescidde tebil dehl vezurna, aval çalmağa gelsin.

Kişi gerek şura ulluçusu olduğu halda möhtekirlerden ve baallardanziyade dâd feryâd salıb mersiye{anın cibinin dolmasına çalışsın.

Kişi gerek mersiye{anlar kimi ilin on iki ayını pineçilik ve başa senetler ilekeçirib meherremde mersiye{anlığa çı{dıları kimi ilin onbir ayını gencler ittifaınınüzvü olub meherremde zencir vurma, sinezen démek, Sekine şebihesi olma kimieşlerde meharet göstersin.

....Ecul, “Tikân” gazetesi, avust (Ağustos) 1924 “Kendçi” gazetesinin eki.

***

HARA GÉDRSZ? DURUN!

Firemiz işe başladıdan sonra Tehran irticai ço{ berk tekân yéyib, ecaib veerib tedbirler görmekdedir.

Bir terefden kiçik, alça ve dalda almış yazıçıları it kimi hürmeye vadar édib,şerafetsizlik, namussuzlu ve yalançılı amusunda iftira, töhmet, uydurma vemövhum cinayetleri andıra bilen ne ederlüğet ve istilah varsa, bizim tek tek




efradımıza nisbet vérmeye can atır. Diger terefden bizimha sözümüze ula asmaevezinde {alımızın nifretini azanan kesif ünsürleri bize hakim göndermek, pul vesilah gücü ile sesimizi boğmağa çalışır. Üçüncü terefden ise jandarm üvvesinikendlere dağıdıb, mesnui suretde şululu, i{tilal çı{arıb, bu vasite ile {alı yağı

elemdad étmek isteyir.Biz bu kesif ve alçalara yaraşan siyasetin iç üzünü ço{ ya{şı bilirik. Ona görede indiye eder onlara é’tina étmeyib, öz tutduğumuz yola davam édib ireli gédirik.Lâkin her işin bir intihası ve a{ırı vardır.

Téhran ruznameleri bile{ere iftira étdikleri töhmet ve iftiraları tekrar édibyorulacalar. ┬al da o eder cahil déyil, téz ya géc düşüner, anlar, erez ile heietiteş{is vérer. Dövletin alça me’murları ise eger béş üç gün hökümet sürmeyemüveffe olsalar béle, nehayet, {al öz başladığı işi a{ıra yétirib ölkenin hakimiolabilen eyalet ve vilayet encümenlerini vücude getirmekle onların {eyanetlerininabağını alar. Fe’len jandarm meselesi ehemmiyyetlidir.

ş béle géderse, Azerbaycan kendlisinin abağını sa{lama olmaz. ndiyedekfiremiz merkezde ve mehellerde var güvvesi ile kendlini sebr ve metanete de’vetédib, emniyyeti sa{lamağa müveffe olmuşdur. Lâkin bu uzun müddet davamédebilmez ve oncehi bizim vicdanımız icaze vérmez milletin an terile azanıbvérdiyi maliyyat onun héysiyyet ve namusunu tapdalama üçün emniyye şeklinedüşüb kendlere gönderilsin.

XX. esrde {alın mal, can ve namusuna tecavüz étmek olmaz. Dağ basma veşalla altında öldürmek, ağız tikmek, doda kesmek zamanı kéçmişdir.

Biz açık deyirik, eger jandarma reisleri başladıları cinayetlerden elgötürmezse fire kendlerde çı{abilecek i{tilallara cavabdéh déyildir.

Kendlinin sebr ve taeti tükenmişdir. Malikler ise bu işe ebeden razıolabilmezler. Malik déyir: Jandarm kende aya oyduda o kend on iledek abadolabilmez.

Jandarm hem kendli, hem erbabın var yo{unu soyub urtarmasa el götürmez.Jandarm reisleri tesiri merkezi dövletin boynuna atıb (el me’mur-i

me’zur)278 meselesine ço{ da bél bağlamasınlar. Bila{ire mehellin ehemiyyeti onlaratapşırılmışdır.

Onlar her bir tek tek jandarmın gördüyü işe mes’uldurlar.Onlar ço{ gözel bilirler ki, memleketin efradının mal, can ve heysiyyeti anunmöcübünce müeddesdir. Ona héç bir kes el uzadabilmez. Kendlinin évine resmimehkeme ve dadistan emri olmadan girmek olmaz. Jandarm veya başa dövletme’murlarının hüui işlere atışmaları anunen men’ édilmişdir. Kenlini döymek, yaonun mehsuluna el atma, cürmdür. Kim olur olsun, onu cezalandırır.

278 Me’mur olan mazurdur.




Kem fürsetlik ve mezlumkéşlik, feir ve zeiflerin hüuunu payimal étmek böyük ran memleketini felaket ve iniraza söv étmişdir. Moğullar, Erebler ve s.milletlerin ran şahları üzerinde elebe çalmaları hamısı bundan ireli gelmişdir.

Bu gün minlerce mezlum Azerbaycan’ın nicat tapma üçün {arici tebeesi

olmağa çalışmalarına ayrı bir delil yo{dur.Bile{ere kendli de insandır, yaşama ve öz elinin mehsulundan istifade étmekisteyir. Eline kéçirdiyi béş üç tüfenge meğrur olub zülm ve vehşetler tövlid édencelladlar kôr gözlerini açıb, dünyaya ba{sınlar. Bu gün kendli erbab meselesi artıméydandan çı{ıb tari{e kéçmişdir. Béle bir dövrde anasının emceklerini kesencelladları tüfeng ve emriyye ile mücehhiz édib, kendlere göndermek cezasız almaz.Farslar’ın bir meselesi var, déyirler: “Ger ne koned şah {uda mikoned”279.

ndi ise mesele daha aydındır. Eger dövlet me’murları yerlerinde oturmazsa,{al özü al{ar, onu yérinde oturdar. O va{t {alın intiamı şedid ve birehmana olar.Heri ki başlandı, yaş ve uruya ba{maz. abağına çı{anı yandırıb ya{ıb mehv venabud éder. Jandarma reisleri od ile oynamasınlar ve herc merc salmağa ço{ da hevesgöstermesinler. Fire bundan sonra mes’uliyyeti öz boyundan atır.

Éyni zamanda jandarmalar unutmasınlar ki, fire efradına tövhin étmek, fire

binasına ya{ın düşmek olmaz. Téz géc bu işe arışan eller kesiler. Bizim a{ır sözümüz bu idi.oy bütün dünya bilsin ki, Téhran jandarm vasitesile Azerbaycan kendlerinde

mesnui şululu ve i{tilal yaratma isteyir.oy bütün dünya bilsin ki, Asiya’i despotizm (istibdad’) ruhu ile ruhlanan

merkezi hökümet memleketi sülh ve arayniş yolu ile idare etmeye adir déyildir.oy bütün dünya bilsin ki, Azerbaycan {alı bu cinayetkâr dövletin menhus

siyaseti neticesinde ne belalar çekmiş, ne sebebe özünü idare étmek üçün çarea{tarmağa başlamışdır.

Bununla biz öz vicdani vezifemizi idâ édib, onlardan soruşuru: Haragédirsiz? Durun! Başladığız oyunun a{ırını düşünüb papağızı azi édin! Bu işin dalısıya{şı çı{maz.

P. “Azerbaycan” gazetesi, No: 38 iyul (Haziran) 1945.

***

279 Şah yapmazsa, Allah yapar.




┬ AL ÖZ BAŞINA ÇARE ÉDR

Béş üç nefer istifadecu onsuz da aclı ve işsizliye mehkûm olan {alınazuesini çekib aparmala meshui ehetlik yaratma isteyirler. Bu {üsusda

Şehristanlarda ve Tebriz’in özünde firemize müraciet édib, çare isteyenlerin sayıgünlerin sayı günden güne artıb, vehşetnak bir veziyyet almışdır. Ona göre defelerlefire terefinden dövlet idarelerine müraciet édildi. Müetteessüfane idarelerin başındaduranlardan icz ve göz yaşlarından başa cavab alınmadı. Nehayet, işin or{uluolduğunu nezere alıb, ehaliye öz vasiteleri ile bu {eterli oyuna {atime vérmeleritövsiye olundu.

O günden é’tibaren Azerbaycan hüdudundan yağ, pénir, un, buğda, oyun, et,toyu kimi {arbar şéylerinin çı{arılmasının ehali terefinden abağı alınmağa başladı.Éşitdiyimize göre, bu şéylerin ço{u hetta ran serheddinden de {arice helmolunurmuş. Selahiyyetdar olan eş{asın vérdiyi reemler ço{ or{uludur. ş béledavam étseydi, yağın batmanı yüz tümene de tapılmazdı. Hele indi bazarda yémelitemiz yağ tapma mümkün déyildir. Teellübçüler piy ve başa yağlardan tecavüzédib, vazelin, parafin ve gérçek yağına da el atmışlar. Pénir, süd, atı abil-i istifadedeyildi. Yağ baha olduğu üçün südü çar{a vérir, üzünü kere üçün götürür, onundadsız, tamsızsuyundan pénir ve yoğurd düzeldib baha iymete {ala satmadadırlar.

Miyane'de minlerle oyun, milyonlarla yumurta, toyu ve kamyonlarla yağ ve pénir sa{lanılmışdı. Meselen, oranın kârvansaralarında üç milyon yumurtamövcüddür ki, kendlerden ço{ ucuz iymete alıb, Téhran’a helm édirmişler. ndiTebriz’in özünde yumurtanın biri bir rialdan yu{arıdır.

Héç bir yérden geliri olmayan {al bu mesnui bahalığa tehemmül édebilmez.Tehran’da müft pul ço{dur. Bütün ran’ı aret édib, orada {ercleyen müfte{orlar her iymete olsa yumurta tapıb, zehrimar édebilerler. Biz gözümüzün abağında{alımızın adından öldürülmesine tehemmül édebilmerik. Éhtikâr ve {alı aclığamehkum édenlerin cavabı odur ki, Bostanabad, Vasminc, Türkmençay ve Miyanaehalisi vérirler.

Bir misal yağ, bir batman buğda, bir baş oyun, bir heleb pénir {ariceçı{mayacadır.

Budur, {alın arzusu, budur biçareleri acından öldürmek isteyen istifadeçilerincavabı.Ticaret malına ise eger éhtikâr ve azue cünbesi olmazsa memaniet

olunmamalıdır. Meselen, ferş, {oşkübar, badam ve bu kimi şéyleri azad bir suretdeaparıb, dünya bazarlarına yétirmeyin zereri yo{dur.

P. "Azerbaycan" gazetesi, No: 47, 1324 (1945). ***

MU ┬ TARYYET MESELES VE ENCÜMEN EYALET




Tehran’ın dâd feryadı yérsizdir. Bu dâd feryad ran milletinin déyil,memleketinden esaretinden sui istifade édenlerindir ki, hovçulu ile bizim başladığımız millî işi esersiz oyma isteyirler. Demokratik bir ölkede ehzab veeayid azaddır.

Ehzab öz fikir ve eidelerini istedikleri kimi yazıb, intişar vérebilerler. Bugüne eder Vetenimizin fédérativ ve ya{ud mu{tar eyaletlerden teşkil édilmesimeselesini öz meramnamelerinde yazan cemiyyetler az olmamışdır. Hetta SéyidZiya’nın şüair-i millî adı altında yazıb intişar vérdiyi é’lamiyyede açıdan açığaran’ın müttehid dövletler halına salınması ireli sürülmüşdü. Bu gün bizim encümeneyaleti vasitesile da{ili i{tiyaratımızın te’min édilmesi şüarını Azerbaycan’ın ran’danayrılması adlandıran yalançı meclis nümayendeleri o gün bir kelme de olsun bu{üsusda danışmadıları halda, bu gün riyakâr dul arvadlar kimi göz yaşı tökmeye başlamışlar.

Bes görünür, metlebin kökü yérdedir.Onlar eyalet encümeni ya Azerbaycan dilinden vehşet etmirler. Onları or{uya

salan böyük azadlı meselesidir. Onlar tari{in tekrarından vehşete düşmüşler. Onlar or{urlar Azerbaycan meşrue aldığı kimi onu diriltmeye iyam étsin. Onlar or{urlar Azerbaycan demokrat firesi zor ve pul vasitesile nümayende çı{malarına {atimeoysun.

Bu tesadüfi déyil, eléyhimize é’lamiyye sadir éden {ainler Azerbaycan’ınservet ve samanını Tehran’a çekib aparanlardır.

Biz inkâr étmirik, elimize üdret düşerse Azerbaycan’ı terk édib Tehran’aveya ayrı şeherlerde Azerbaycan’ın günden güne génişlenmekde olan azadlıherekâtına mü{alifet éden {ainlerin emlâkının müsadire olunub millet i{tiyarınavérilmesini te’min édeceyik.

Bu taze bir iş déyildir. Böyük Fransa inilabı bunu bütün dünyaya öyretmişdir. ┬alın dest-i renci ile toplanmış servet onun azadlığı eleyhine serf

édilebilmez. Ve buna yol vérmek {eyanetdir.Firemizin bu şüarını malikiyyet eleyhine teğbir ve tesvir édenlerin küğerriz

ve fitnekâr olduğu me’lumdur. Azerbaycan’da firemizin sırasına da{il olan minlercemalik ve {ırda malikler bizim şe{si malikiyyet eléyhine olmadığımızı isbat

étmekdedir. Bundan elave be’zi sui tedbirler neticesinde behere malikâne ve bid’etler üstünde maliklerle reiyyet arasında çı{an i{tilaf firemizin pişedemliyi ile ref olunub, malikle reiyyet arasında saziş vücude gelmeye başlanmışdır.

Bir de indi dünya bu sözlere güler ve méydana atanları mes{ere éder. Torpameselesi ve yér islahatı bütün müterei dövletlerin bernamesini teşkil étdiyi halda, bir fireni kendliye himaye étmekde müessir hésab étmek olmaz.

Eger elahezret şah ile ruyter mü{birinin müsahibesi doğru ise, eger şah yér bölgüsünü şe{sen méydana atmış olsa ve bu, tebliğat üçün ve nüfuz azanma üçündéyilmemiş olsa, onda siyasi bir firenin azadlığı üçün ve vetenin tereisi üçün pişnahad étdiyi ictimai tedbirlerine gerek su-i te’bir édilsin? Taze béş nefer




müstebidin ya{a para étmelerinin ne ehemmiyyeti olabiler. Biz öz açı ve aydınşuarlarımız ile ne tek Azerbaycan’ın, belke bütün ran’da yaşayan 15 milyonlucamaatın azadlığını te’min étmek yoluna edem oymuşu. Bu âli ve müeddesmesede çatma üçün bütün Azerbaycan {alı bizim ar{amızca gidecekdir.

P. "Azerbaycan" gazetesi, No: 18, 1324 (1945).

***

STÉS’MARÇILARIN TEHDD BZ TUTDUĞUMUZHA YOLDAN AYTARA BLMEZ.YA ÖLÜM, YA AZADLI, ÜÇÜNCÜ YOL YO ┬ DUR

Biz héç bir övm ve héç bir millet ve héç bir camaata düşmen déyilik.Özümüze reva gördüyümüz yaşama ve terei étmek vesilelerini özgeler üçün dereva görüb bu günedek kimsenin terei ve teallisine mü{alifet étmemişik. HettaTéhran irtica hökümetinin azadlığımız eléyhine işletmekde olduğu {ainane tedbirleride Fars milletinin hésabına yazma istemirik. Milli esaret ve aba istibdad üsulununmezesini anladığımıza göre esir milletlere üreyimiz yanıb. Onların esaret ve isté’mar boyunduruğu altından {ilas olmaların semim elbden arzu étdiyimiz halda, zülf-iyâre to{unma or{usundan onların azadlı herekâtı haında nehayet dereceéhtiyatla danışmağa adet étmişik.

Asiya, Avstraliya ve Afrika itelerinde isté’mar halında yaşayan bedbe{t ve biçare insanların felaketli hali bizi müteessir édir. Bir ovuc aniçen mühafizekârlarınhirs ve tamahının urbanı olan beşeriyyetin sızıltısı bizi ağladır. Amma ne étmeli ki,mel’ul diplomasi mülahizeler bizi susdurub ruhumuzdan opan é’tiraz seslerimizidodalarımızda urudub, fezaya çı{mağa imkân vérmir.

Bizim esir Hindistan, biçare Ereb dünyası, mezlum Yunan cemaatı, va{tile böyük medeniyyete malik olan yazı Misir ehalisi baresinde démeli sözlerimizço{dur. Ne étmeli ki, onşulu mülâhizesi ile vicdanımızın vérdiyi ezabamütehemmil olub; sesimizi çı{armırı. Farslar’ın gözel bir meseli vardır (eceb be

bedehkâr çizi ne uyi be sitankâr mişeved).280 Bu tamamile doğrudur, biz dünyanıesaret altında sa{layan istismarçılığın onşuluğunu mülahize édib, sakitolduğumuzdan onlar su-i istifade édib, bizim sade ve tebii haımızı payimal étmeküçün insanları tehir éden ve edebli adamlara yaraşmayan vasitelere teşebbüsétmektedirler.

Biz Hinditan’ı, Ereb dünyasını, Misir’i bile{ere öz vetenimizin esas servetini

280 Borçluyu ikaz etmezsen o telebkâr olur.




teşkil éden cenub neft me’denlerini azad étmek şüarı ile işe başlamamışı veisté’marçı ve {alların anlarını soran mühafizekâr dövletlerin da{ili ve {üsusi işleriile de işimiz yo{dur. Sade bir suretde öz évimizi istediyimiz kimi idare étmekisteyirik. Buna ise isté’mar dünyası tehemmül étmek istemir.

Ne étmeli, milletimiz erineler boyu tehemmül étdiyi zülm ve esaret ve hercmercden yorulmuşdur. ndi isteyir o da bütün milletler kimi öz seadetini te’min étmekimkânına malik olsun. Bu arzu héç bir milletin düşmenliyi üzerinde esaslanmamışdır.Biz min defe tekrar étmişik ki, istediklerimiz memleketimizin serheddi da{ilindemehdud olmuşdur. ran’dan héc vechle ayrılma istemirik ve meşrute üsuluna dasemim elbden cesaretimiz vardır. Bununla bele isté’mar héykelleri dünyanın o

başından bize an tutmuş herbi gözlerini bereldib déyir: Yo{, siz de ran’ın bütünehalisi kimi esaret altında almalısız. Bizim müste’mirelerimizin hifz ve heraseti

bunu teleb édir. Bizim seltenet ve üdretimiz milletlerin göz yaşları üzerindeesaslanmışdır. Bunu nezere almayan millet mehv ve nabüd olmağa mehkumdur.

Amma biz öz növbemizde yaşama istediyimiz üçün isté’marçıların tehdidineula asmayıb, azadlığımızın te’mini üçün mübarizeni a{ıra eder davam étdirmeyeand içmişik.

P. "Azerbaycan" gazetesi, No: 66, 1324 (1945).

***

ARDAŞ ANI TÖKÜLMESN

Firemizin ve héy’eti millînin ciddi idamatı sayesinde bügüne eder şeherinemniyyeti hifz olunub. Möveden istifade étmek isteyen eş{asın nareva hereketlerineimkân vérilmemişdir. Bunu özünün menefeyine mü{alif gören dövlet me’murları a{ır va{tlarda cürbecür {ainane teşebbüslere el atır ve şeherimizin asayişini pozmaisteyirler.

Meselen, bunlar özleri de bilir ki, Azerbaycan’da jandarmlara nisbet şedidhiss-i teneffür vücuda gelmişdir. Buna ba{mayara, kendlerde silahlarını fedailere

teslim édib, şehere gelen jandarmları dübare silahlandırıb şeherin {iyabanlarınadoldurur ve ya onlara éyr-i resmi libas géydirib, küçelerde {alı tehdid étmek kimialça ve yaramaz vezifelere müeyyen edirler. Hamı bilir ki, serbazlarımız ve {ırdaefserlerimizin teveccöhü {ala olduğu üçün Dire{şani ile Verehram onlarıserbaz{anlarda hebs édib, esir {alında sa{layır. Bununla béle, be’zi şeruşür ve

bıçaçılara efser ve serbaz libası géydirib, küçelere gönderir. Onların vasitesile {alınéhsasatını tehrik étmek isteyirler.

Biz başa düşmürük, indi dejban Tebriz şeherinde neye lazımdır? Madam ki,serbazlara serbaz{anadan kenara çı{mağa yol vérilmir, dejban kimi celb édecekdir veonun {iyabanlarda gezmesinden {alı tehdid étmekden başa me’nası nedir?




Biz ço{ gözel bilirik ki, Téhran irticacı {alımızın vérdiyi böyük tekânvasitesile mütezellal olub, or{udan Tehran’ı terk etmeye çalışdığı halda, Azerbaycan{alını bir birinin canına salma ve dünyaya özünü he bécanib göstermek isteyir.Bize me’lumdur ki, Dira{şani ile Verehram Azerbaycan {alının intiam pencesinden

açma üçün behane a{tarır ve bu behaneni serbaz ile {al arasında çarpışmadanibaret bilir. Bu nöte-yi nezer iledir ki, firemiz bugüne eder onların oynadılarıoyunlara ehemmiyyet vérmeyib, gördükleri cesurane ve namerdane tedbirlericavabsız oymuşdur.

ndi ise veziyyet tamamile deyişmişdir. Fedai desteleri şeherin darvazalarınasiyaset étmekdedir. Şeherin özü artı Dire{şani ve onun anlamaz hemkârı olanVerehramın ehmeane hereketlerinden cana doymuşdur. Béle bir halda bizAzerbaycanlı serbaz ve eskerleri serbaz{analarda esir kimi sa{layıb onları milleteléyhine silah götürmeye vadar étmeyin {eterini {ala bildirmeyebilmerik.

Serbazlar ve efserlerimiz ve onların gohum ve erebaları bile{ere bu tilsimisındırıb Dére{şanilerin {eyanetlerine {atime vérmeli, serbazlarımız bir defesilahlarını töküb, {ele mülhe olmalıdırlar.

Ataları, anaları, ardaş ve bacıları Démokrat firesinin azadlı bayrağı altındamübarize éden serbazı uzun müddet uş kimi efesde sa{lama olmaz. Millet veveten yolunda şeref ve ifti{ar azanma üçün nizami paltar géyen efserleri ehmeane bir suretde ardaş anı tökmeye vadar étmek abadan gétmez.

Gédin balalarızı, ardaşlarızı, ohum ve ereba, dost ve aşnalarızıserbaz{analardan isteyin. oy serbazların özleri bu şerafetmendane edemigötürsünler.

Böyük Fransa inilabı, böyük Rusiya inilabı, bile{ere, dünyada vücude gelenmillî inilablarda serbazların götürdükleri gehremanane edemleri onlara andırın.Serbaz hemişe millet ile olmuşdur. Efserin ifti{arı millet ile elbir olmadadır. O, feetmerzlerde düşmenle vuruşabiler, da{ilde milletin poşdibanı gerek olsun. Biz bilirikserbazlar ve efserlerimizi efletde sa{lama üçün onlara ruzname o{uma vememleketin halından {eber tutma imkânı vérmirler. Beli, milletin güc ve üdretiale ve divar anlamaz. Her vasite ve her yolla olur olsun, onun fikri yérine yétişer veistediyi neticeni hasil éder.

Siz gelib serbaz ve efserlerimizi başa salın, onların millî vezifelerini şerhvérin, azadi{ahlar arasında onların yérlerinin boş aldığını gösterin.oy ardaş anı tökmek ile özlerine şan ve şeref azanma isteyen {ainlerin

eli boşa çı{ıb, burunları ezilsin.Azerbaycan serbaz ve efserleri bizim ardaşlarımızdır. Biz, onlardan ardaşlı

gözleyirik. Gerek çalışıb, azadlı düşmenlerinin ellerinde alet olmasınlar.Hette sfahan, Şiraz ve Téhran serbazları da Azerbaycan {alının üzüne ateş

açma istemirler. Onlar da bizim böyük işimizden özlerine nicat ve azadlıgözleyirler.

Serbaz{analar ço{ téz bir süretde hebs{ana ve zindan halından çı{malı,




serbaza {al herekâtında şirket étmek imkânı verilmelidir. Serbaz ve şerafetliefserlerin ruhu bizimledir. Biz onları öz sıralarımızda görmek isteyirik. YaşasınAzerbaycan’ın eyyur ve azadi{ah serbazları! Cavan ve fedakâr efserlerimiz!Azerbaycan sizden ümid gözleyir! Démokrat ardaşlarımız sizi kömeye çağırır!

P. "Azerbaycan" gazetesi, No: 73, 1324 (1945). ***

AĞAY BÜZÜRG ELEV'NN K KTABI HAINDA

1. Zindan Verepareleri,2. Elli Üç Nefer

“ZNDAN VEREPARELERN” NÉCE YAZDILAR?

Büzürelevi “Zindan Vereparelerini” “esr Hebs{anasında, menim yanımdayazmışdır. O özünün bir ço{ hékâyelerini hamıdan önce mene o{uyardı.

Şair ve yazıçılara {as olduğu kimi Elevi’nin de duyğuları incedir. Eserlerini böyük şöv ve hevesle yazır. O, réalistdir. Hem de éle réalistdir ki, öz da{ili âleminiréal hadiselerle birleşdirir ve bununla da ona ruh ve üvvet vérir.

Men Elevi’ni belke de bütün müasir yazıçılardan daha ya{şı tanıyıram. Ohemişe müeyyen hékâyeni yazma istedikde, özüne {üsusi bir şekil alırdı. Men özözüme déyirdim ki, yéne de enc uş yumurtlama isteyir. Béle hallarda elevi başınıaşağı salara hebs{ananın heyetinde sür’etle gezer ve diger mehbuslardanuzalaşardı. Hetta menim de yanıma gelmezdi. O, yalnız hissiyyat denizinde mahir bir üzgüçü kimi batıb çı{ara sanki onun derinliklerindeki mirvarıları ovlamaisterdi. Béle va{tlarda men ço{ hevesle özümü bir ya{şı hékâye ve novélla dinlemeyehazırlayardım. Bir hefteden sonra novélla yazılıb urtarardı. Bu müddet erzinde o özeserinin ehremanı haında düşündüyü halda, men de onun etrafında séyr éderdim.

Elevi tipik mehbusları a{tarıb tapar, onların tercüme-yi hâlını papirosutusunun alın kâğızı ve ya elde étdiyi tike para kâğızlar üzerinde éyd éderdi. Menise onu séyr édib, misilsiz fealiyyetini görmekden lezzet alardım.

Genc yazıçı bir hefte gergin işledikden sonra fürset tapıb zindanda koridorunetrafını yo{layar, polis ve şübheli mehbusların olmamasını yein étdikde menimyanıma gelerdi. O yazdığı eseri gizlice mene o{uyar ve öz fikrimi hemin eserler barede bildirmeyi {ahiş éderdi. Elevi ya{şı bilirdi ki, men yazıya fikir vérmeden onutesdi éden ve ya esassız tenid ve tekzibe yol vérenadam déyilem. Men onun“Padeng” ve s. eserlerini ço{ sévirdim. Bu dastanların ehremanlarını tanıyırdım veonların her birinin ruhiyye ve tercüme-yi hâlından da {eberdar idim.

“Zindan verepareleri” adlı kitaba da{il olan hékâyeler mence, revan ve şirin bir üslubda yazılmış, bedii realist bir eserin en ya{şı nümunesidir. Elevi müeyyen bir tipin simasında bir cemiyyetin da{ili âlemini o{ucuların nezerinde canlandırır, o, bir




insan vasitesile o{ucuların nezerinde müeyyen tipi, müeyyen cemiyyeti tecessümétdirir. Elevinin eserlerindeki ehremanlar öz tiplerinin heii nümayendeleridir.Onun novéllarındaki ehremanlar tiplerin nümayendeleridir. Tipin e{la ve ruhiyyesimüeyyen adamda özünü tezahür étdirir. ehremanlar öz şe{siyyetlerini a{ıra eder

oruyub sa{layırlar.Büzürg Elevi’nin yazıçılı sebki şairanedir. Onun ısa cümle ve ibareleri be’zen her bir béytinin müsteil me’nası olan Hafiz ezellerini {atırladır.

Bütün ezelden ise ayrı bir netice elde olunur.Elevi’nin novéllarının ahendarlığı o{ucunu celb édir. O, be’zen lya

Érénbur'a281 o{şayır. O, o{ucuları yérsiz tesvirlerle yormur, “buna göre”, “bucehetden”, “ona binaen”, “bundan elave” ve s. bu kimi ifadelerin işledilmesineé’tinasızdır. Elevi tam cür’et ve reşadetle yazır. Kelmelerin ireli ya géri düşmesindenor{mur. esr-i acar hebs{anasındaki zarafatcıl mehbuslardan biri Büzürg Elevi’ni bibi{anıma o{şadırdı. O déyirdi: Ço{ üzvü olan be’zi ailelerde daim hereketde olan,hamıya üreyi yanan, her şéye arışan, her aile üzvünün işine baş çeken yaşlı adınlara“bibi {anım” déyirler. Hamı onu sévir, sanki Bibi{anım olmasa ailenin üzvleridağılar. Bibi{anım özü de béle {eyal éder ki, mehz o, hemin aileni idare edir ve her

şéyi hamıdan ya{şı başa düşür. Buna göre de o, bütün işlere yétişmeli ve héç bir işgörmemelidir. Bu teşbih müeyyen eder ağayi Elevi’nin e{laına uyğun gelirdi.Hebs{anada olduğum on bir il erzinde o, menim rastlaşdığım en ince ve ayğıkéşadam idi.

Ya{şı bir eser yazma isteyen bir yazıçı eleme alacağı her bir süjétin bir setriüçün on setir edebiyyat o{umalıdır. Mence, BüzürgElevi béle bir iş görmüşdür.Danışı ve söhbetinden görünür ki, indi de va{tının ço{unu kitab o{umala kéçirir.Bu bir yazıçı üçün zeruridir. Elevi öz arşısına mesed oymayan démek olar ki,erbin bütan böyük yazıçılarının eserleri ile tanış olmuşdur. Alman, ngilis dillerini,ha béle Fransız dilini bilmek, ona dünya edebiyyatının esas menbelerinden istifadeétmeye imkân vérmişdir. Rus dilini de zindan da öyrenmişdi. Bir halda ki o, onsuz daRus edebiyyatından lazımi eder istifade étmişdir. Elevi Rus yazıçıları içerisindeDostoyévski’ni başalarından daha ço{ beyenmişdir. Tolstoy’un “dirilme” eserineyüksek iymet vererdi. Dünya ediblerinin me’nalı, selis ve metin eserlerini mütalie

étmek Elevi’ni dövrün me’lumatı ve beşer dühasının esas incileri ile tanış etmiş, onunfikrini, dilini ve ruhiyyesini iymetlendirmişdir. Eger o, hemin cehetleri Farsedebiyyatını ardıcıl mütalie étmekle tekmilleşdirse idi, bu gün onu ran’ın en üdretliyazıçısı adlandırma olardı. Teessüf ki, o bu sahede lazımınca işlememişdir. Eleviözü de özünü Fars dili sahesinde ustad ve tecrübeli hésab étmir. Buna ba{mayara,Fars edebiyyatından lazımınca istifade édebilir.

281 Rus yazarlarından.




éyd étdiyimiz kimi, Elevi’nin dili a{ıcı ve selisdir. Cümle ve ibarelerindedolaşılı ve sün’ilik görünmür. Lâkin bu héç de kifayet déyil. Biz isterdik ki, onuneserlerinde Fars dilinin şirin ve özüneme{sus zerb mesel ve istilahları da öz eksinitapmış olsun. Teessüf ki, bu sahede boşlu hisse olunur.

Be’zileri déyirler ki, Elevi Farsca yazmır. Bu böhtandır. O, Fars dilinde, hemde ço{ ya{şı ve tebiî Fars dilinde yazır. Lâkin {alis Farsdilli yazıçıların {üsusiyyet vesirlerine hele yiyelene bilmemişdir. Bu ise onun tesiri déyil, aslında Fars edebikitabları edebi tipli adamları ane édebilmez. “Gülüstan” ve “Kelile ve Dimne”kitablarını da min defe o{uma olmaz. Genc neslin terbiyye olunmuş ruhu müasir dövrün doydurucu idasını teleb édir. Teessüf ki, Bugünkü Fars dilinde béle bir idatapılmır. Baş-ı dibi Belli olmayan solğun, me’nasız efsaneler ve ya nais tercümeler Elevi kimi adamların başını atabilmez. Buna göre de onlar mecburi olara açarınıelde étdikleri erb edebi {ezinesine teref üz oyurlar. Béle bir veziyyetde, biz onlarınhemin edebiyyat te’siri altına düşmeyecekleri gözleyebilmerik. Bundan başa, nezerealma lazımdır ki, Elevi esr zindanına düşmezden evvel {al kütlesi ile bugünküFars dilini yaradan mühitle elaeda olmamışdır. Dilin esl istilahlarını, zerbmesellerini, forma ve inceliklerini héç de kitabda öyrenmek olmaz. Zindan bucehetden onun üçün faydalı olsa da, héç de kifayetlendirici déyil.

Öz eserinin mövzuunu bilavasite tebiet ve cemiyyetden götürmek isteyenyazıcı cemiyyetin da{ilinde olmalı, adamların gündelik heyatında iştirak étmelidir.Se’di “Gülüstan” eserini altmış, belke de yétmiş yaşında olarken yazmışdır. Bu eser bir ömürlük seyahetin maddi ve me’nevi mehsulu olmuşdur. Elevide ise bu çatışmır.Eger o, hafiz kimi öz fikir ve arzularını şairane hisslerle boyayıb onu ezel şeklinesalsaydı, biz ondan tecrübe, elaelenme ve heyatilik teleb étmezdik. Lâkin müasir heyat bu gün yazıçıan daha ço{ şéyleri teleb edir. Tekce teşebbüs ve me’lümat kifayetdéyildir. Müasir yazıçıdan yüksek senetkârlı, gözel üslub, ince te{nika teleb olunur.

éyd étmek lazımdır ki, Elevi yazıçılı te{nikasında meharetlidir. ┬oşbe{tlikden men Taor’un282 edebî eserlerinden birini hebs{enede fürset eldeéderek dietle o{udum. Bu, böyük yazıçı ço{ ireli gétmişdir. Hetta meşhur Aléksandr Düma’nın romanları onun arşısında ço{ miskin görünür. Taor’un eserinio{ududa béle {eyal étdim ki, Tolstoy’un eserlerini o{uyuram. Taor Hind {alının

ruhiyyesini derinden öğrenmişdir. O, Hindistan’daki tayfa ve {alların tekce âdet veen’enelerini déyil, belke onların me’neviyyatını da o{ucunun nezerinde canlandırır.Taor’un dili sâde olmala beraber ço{ zengindir. O, hékâye yazma te{nikasısahesinde Avropa sebkini {oşlamışdır. Men burada Elevi’nin Taor’la müayiseétmek fikrinde déyilem. ster istemez elem sözü buraya getirib çı{artdı. Şübhesiz ki,Elevi Fars edebiyyatı üzerinde işleyib, {al ile müaşiret neticesinde cemiyyetin da{ili

282 “Felaket” romanının müellifi, Hind yazarı Rabindranath Tagore (1861-1941).




âlemini daha derinden öyrendiyi tedirde Taor’dan etiyyen géri almayacadır.Ümumiyyetle bizim edebiyyat âleminin yégâne böyük ve bağışlanılmaz

nösanı ediblerimizin yaşayışının mehdud olmasından ibaretdir. Bizim yazıçılar şeherin darvazasından kenara çı{ma, ran {allarının ekseriyyetini teşkil éden

kendliler ve s. ictimaî tebeelerin heyatı ile tanış olma ve me’lumat elde étmekistemirler. Bu bizim yazıçıların en böyük bedbe{tliyidi. Taor ise bu işde olducayüksekde durur.

...

Doktor Erani, Doktor Behrami

Söz yo{ ki, 53 nefer içerisinde Doktor Erani bütün cehetlerine göre dahaleyaetli idi. Zindandan {aricde onunla tanış olmadığıma, zindanda ise teessüfler olsun ki, onu bir defeden artı göre bilmediyime ba{mayara, Erani’nin yoldaş vetanışları élece de mü{alif düşmenleri o eder bu adam haında danışmışlar ki, menonu kâmilen tanıdığımı, ruhiyye ve işlerile tanış olduğumu iddia édebilerem.

Mence, Doktor Erani siyasi mübarizenin rehberlik üçün ireli çekdiyi veyétişdirdiyi fövel’ade ve nadir adamlardan biri olmuşdur. Onun kitablarından,yazılarından, mealelerinden, {üsusile difahiyye layihesi ve mehkemedeki nitindengörünür ki, öz ömrünün ço{unu kitab o{uma ve eser yazmağa, fikir ve elemmübarizesine hesr étmişdir. Doktor Erani ister dost ve isterse de düşmenleriné’tiraflarına esasen, zülm, zorakılığın ve mütleiyyetin en şiddetli dövründe ziyalıgencler yétişdirib terbiyelendiren, diktatorlu hökumeti, habéle çürümüş ve eletirticai fikirler eléyhine mübarize éden yégâne şe{siyyet olmuşdur. 53 neferin ço{uyalnız onunla tanış olma üstünde hebse alınmışlar. Görünür, Erani ciddiyyetle işleyir ve bir intizamlı cemiyyet yaratma üçün zemine hazırlayırmış. Teessüf ki, AğayiElevi bu saheye ehemiyyet vérmeyerek onun üzerinden é’tinasızlıla ötüb kéçmişdir.Bir halda ki, “53 nefer” kitabında “Dünya” mecellesinin mealelerinden ve Doktor Erani’nin çerşenbe günleri ebulundan etraflı suretde behs olunmalı idi. Men on bir illik zindan {atirelerimde yalnız onun ölüm {eberini te’sirini tesvir édebilmişem. Bute{minen 100 setirlik meale olmuşdur. Zennimce, burada men lazimi sözleri déyib,

53 neferin ve s. mehbusların o günkü ruhiyyesini müeyyen derecede tesvir éde bilmişem. Elevi müsibetleri ve {oşagelmez hadiseleri şişirdilmiş ve mübaliğeamizterzde şerh étmişdir. Bu ise siyasi mehbusun möveiyyeti ve onun hörmetinio{ucunun gözünde alçaldır.

Erani’nin ölümü ve siyasî mehbuslar terefinden bu hadisenin arşılanmasıdiktatorlu dövrü mübarizelerinin ehremanlı ve mücaet nümuneleri olmuşdur. Buhadise ah u nale, acizlik kimi eleme alnımamalı idi.

Doktor Erani siyasî mübarize üçün yaranmışdı. O, yazmağı, danışmağı, élmîve ictimaî meselelerde izhaz nezer étmeyi bacarırdı. Men 53 nefer arasında onuneder hafizeli, isté’dadlı, şehametli ve fedakâr bir şe{s göre bilmedi. Doktor Erani’ni




Elevi ço{ sévirdi. Buna men yüz faiz inanıram. Lâkin 53 neferin hebse alındığı ilkva{tlarda onların terefinden Doktor’un eléyhine bir ço{ {oşagelmez sözler söylenirdi.Eger mühakime cereyanı arşıya çı{masaydı, müttehimlerin vérdikleri ifadeler hamının arşısında o{unmasaydı, belke de Doktor Erani özünden difa édebilmezdi.

Lâkin istintaların o{unması ve möhkeminin cereyanı Erani’ye beraetazandırmadan elave onu daha da yükseltdi. Hamı, hetta Erani haında namerdlikétmiş şe{sler béle onun böyük e{laı ve yüksek ruhiyyesi arşısında baş eydiler.

Şübhesiz ki, Elevi bu heieti şerh éde bilmezdi. ctimaî meslehet nöte-yinezerinden onun bu meseleni şerh étmkesi ya{şı iş olmuşdur. Lâkin neticede “53 Nefer” kitabı nais ve çatışmaz şekle düşmüş, öz tari{î ehemiyyetini itirmişdir. Bunagöre de, ağayi Elevi’nin kitabı esasında 53 neferin ayrı ayrı üzvleri haında ezavetéde bilmerik. Hetta éyd olunan deste ile rabitede olmayan adamlar Elevi’nin kitabıvasitesile onların kimler oldularını başa düşe bilmezler. Bu cehetden de bizimnezerimizde kitabın adı “53 nefer” oyulmasaydı, daha ya{şı olardı.

Doktor Behrami’ye geldikde, men bilmirem Elevi hamının adını başlanğıcherflerle éyd étdiyi halda, yalnız Doktor Behrami’nin adını ve familiyasını aşkâr éyd étmişdir. Menim héç de ihanet ve tehir étmek niyyetim yo{dur. Lâkin tari{leoynama olmaz...

Ağayi Doktor Behrami’ni siyasi mübarizede Doktor Erani’den üstün tutma veya Doktor Erani ile bir sırada sayma insafsızlıdır. Teessüf ki, ağayi Elevi béle bir işi görmüşdür. Doktor Behrami hetta şehriverden sonraki “démokrasi” muhitinde béleözünü göstere bilmemişdir. Siyasi adamlar üçün tekce paklı, düzgünlük ve imanlılıkifayet étmir. Bu adamlar fealiyyet göstermeli, fedakârlı étmeli, {ala müsteimrabite sa{lamalıdırlar. Onlar yazıçılığı, ictimaî yérlerde néce danışmağı bilmeli ve bütün bunlardan yérinde istifade étmelidirler. Lâkin ağayi Behrami’den biz béle bir hereket ve fealiyyet görmürük. Bir halda ki, 53 neferden olan genclerin be’zileri buiki üç il erzinde öz leyaetlerini, bacarılarını ve misilmis fealiyyetlerini nümayişétdirmişler.

"Azerbaycan" gazetesi, No: 194-205, 1323 (1944).

***




ABBAS PENAHÎ MAKÛLU

(1902 - 1971)Abbas Penahî Makûlu 1902 yılında ran Azerbaycanı’nın Makû şehrinde

dünyaya gelmiştir. lk öğrenimini ┬oy’da “Mirze Yusif Medresesi”nde sonra yenikurulan “┬éyriyye Medresesi”nde yapmıştır.283

1918-1934 yılları arasında babasının yanında ticaretle uğraşmış bu vesile ileAzerbaycan ve Kafkas şehirlerinin bir çoğunda bulunmuştur.

Edebî çalışmalarına, Tiflis’te çıkan “Yeni Fikir” gazetesinde “Perişan” adlışiirini yayımlayarak, başlamıştır.284

Abbas Penahî, Şah yönetimi tarafından 1935 yılında Türkçü, hürriyetçi olduğuve halkı devlet aleyhine kışkırttığı suçlamasıyla zindana atılmıştır. Bir yıl zindandatutulduktan sonra ömür boyu orada kalmak kaydıyla Zencan’a sürgün edilmiştir. 1941yılında ngiliz ve Sovyet Ordusu ran’a girince bütün siyasî suçlular gibi o da serbest

kalmıştır. Zencan’dan Tebriz’e dönmüştür.285 Tebriz'de, büyük bir hararetle devam eden, Azerbaycan Türkleri BağımsızlıkHareketi'ne katılmıştır. Azerbaycan Demokrat Partisi'nin üyesi olmuş ve“Azerbaycan” gazetesinde yazmaya başlamıştır.

Azerbaycan Muhtar Hükûmeti'nin, Rus, Avrupa ve Fars güçleri tarafından 12Aralık 1946'da yıkılmasından sonra çok sıkıntılı hayat yaşamıştır. Bir müddet kaçakdolaşan Penahî, sonunda Bakü’ye sığınmıştır. Azerbaycan gazete ve dergilerindeyazıları ve şiirleri yayımlanan Penahî aynı zamanda Azerbaycan limler Akademisi’nin El Yazmaları Bölümü’nde çalışmıştır.

Abbas Penahî 30 Eylül 1971 yılında Bakü’de vefat etmiştir.286 Kitap halinde yayımlanmış eserlerinden bazıları şunlardır: Tebriz Geceleri,

Mübarizler, Settar Han (iki cilt), Hiyabanî, Gizli Zindan, Héyder Emoğlu, EdebîMe’lumat Cedveli. Bunlardan başka birçok hikâyesi çeşitli dergi ve almanaklarda

yayımlanmıştır.Abbas Penahî'nin eserlerinden örnekler:

283 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 203.284 Téymur Ehmedov, Azerbaycan Yazıçıları, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 384.285 Cenûbî Azerbaycan Yazıçılarının Edebî Mecmuası, Azerbaycan Rûznâmesi'nin Neşriyesi, s. 203.286 Téymur Ehmedov, Azerbaycan Yazıçıları, Öner Neşriyyatı, Bakı-1995, s. 384.




"Héyder Emoğlu" Romanından287

Birinci Hisse

TFLS DOSTLARI

Kür çayı Tiflis şeherini ikiye bölür. Zaburtalo déyilen yérden başlayara,Ortaçala’dakı meşhur bağlara kimi Kür’ün sağ sahilinde ço{lu abad ve hündür évler,

bir néçe yérde ise dükân-bazar var. Lâkin şeher éle bölünmüşdü ki, böyük dükânlar, banklar, dövlet idareleri ve eylence yérleri Rusiya impératorunun canişini yaşayanhissede almışdı. Dram ve opéra téatrları da bu terefdedir. Kür’ün sol sahilinde -Mi{aylovski küçesindeki “Hotél Nyu” gelib gédenlerin dietini celb édir. Şeher vağzalına ya{ın yérde salınmış Müctehid Bağı da, öz kederli görkemi ile adamlarıemginleşdiren Mété{ alası da çayın bu sahilindedir.

Burada, Kiriçni küçe ile Yélizavétski küçesinin çarpazlaşdığı yérde ucalan polité{nik mektebinde Rus, Gürcü, Érmeni telebeleri ile yanaşı, Müselman uşalarıda tehsil alırdılar. Hemin telebelerden biri de Héyder Elekber oğlu Tanrıvérdiyév idi.Héyder ağbeniz, aragöz, ucaboy bir oğlan idi. O, Şéytanbazar adlanan mehelledeyaşayırdı. Mété{ alası mekteb yolunun üstünde olduğundan, o, her gün bu alanınyanından kéçib gétmeli olurdu.

Héyder’in atası Elekber kişi Urmiya’dan, Efşar élinden idi. Lâkin gencliyiniTéhran’da kéçirib, Téhran Ünivérsitéti’nde de tahsil almışdı. Tebabet ile meşğulolurdu. O, uşalarının terbiye ve tehsilini her şéyden üstün tutardı. Bir defe Ürmiyahakimi terefinden tehir olunduğuna göre, ailesini de götürüb Araz’ın bu terefine -Rusiya’ya köçmüş, Aléksandrapol288 şeherinde yaşayan ardaşlarının yanınagelmişdi. Bir az sonra oğlu Héyder’i revan’a aparıb gimnaziyaya oymuşdu. Oğlukimnaziyanı urtarandan sonra atası onu Tiflis’e getirmiş ve yaşama üçün münasib

bir év kirayelemişdi. Burada Héyder özü kimi aragöz, çatmaaş, nazikburun Séroadlı bir Gürcü ile dostlaşmışdı. Onların évleri institutun ya{ınlığında olduğundan ço{zaman derslerini Sérogilde hazırlayardılar...

Héyder, Mété{ alasının yanından kéçerken bir néçe defe eli-olu bağlı

mehbusların harasa aparıldığını görmüşdü. Dustaların ala péncerelerinden tanışlarıile néce danışdılarını, onların ürek dağlayan yanılı o{umalarını ço{ éşitmiş ve her defe de müteessir olmuşdu. Bütün bunlar gencin büllur tek saf elbini kederlendirmiş,onu ço{ düşündürmüşdü. mkânı olsaydı, insanlara keder getiren bu dehşetli alanı öz

balaca elleri ile dağıdardı...

287 Penahî Makûlu, Héyder Emoğlu, Yazıçı Neşriyyatı, Bakı-1985, s. 6-12.288 Aléksandrapol: Léninakan, Gümrü.




Bir defe de o, alanın yanından kéçerken yanılı bir ses éşitdi:

azamat istidir yata bilmirem,Ayada andala aça bilmirem...

Onun üreyi sı{ıldı, héç insafdır ki, bu cür melahetli sesin sahibi alayasalınsın?! Héyder başını yu{arı aldırınca gözü demir barmalıların arasındano{uyan oğlana sataşdı. “Yein nişanlısı yadına düşüb. Gören, yazı hele néçe il burada alaca?” Bu fikirler içerisinde addımlarını yéyinletdi. Amma kôbud bir sesonu sür’etden saldı:

- Géri çekil, gic oyun, hara so{ulursan?!Béş dustağı araya alıb aparan silahlı polis ve jandarm neferleri abalarına

çı{anı yoldan ovur, bu küçeden o birine kéçmeye oymurdular.- Hara dürtülürsen, seféh, yo{sa başın amçı isteyir?!Bu ağır “kârvan” Baronbeyov kârvansarasının küncünden Şah Abbas

mescidinin abağına dönende küçe bir az daraldı. O terefden gelen adamlar dustalarla üzbeüz çı{dılar. Polislerden kimse fit çalıb körpünü kéçenlere gériayıtmalarını işare étdi. Lâkin adamlar, ne sebebdense, géri dönmediler. Reisabadakı jandarmlardan ikisine ne dédise, onlar körpünün o başına açıb gelenleremané olmağa başladılar.

Kür çayının suyu {éyli artmışdı; az almışdı ki, körpünün üst ta{talarınaçatsın. Körpünün o terefi aya, üstü dusta{ana, bu terefi ise mescid idi. Mescidinyanı ise méydandır ki, orada da üç-dörd méy{ana yan-yana dururdu. Dustalar körpünün ortasına yétişende onların ar{asınca gelen adamlardan kimse çığırdı:

- aladan özünü çaya atan adama ba{ın!Sesi éşidenlerin ço{u, o cümleden de dustaları getiren jandarmlar dönüb

alaya ba{dılar. Bu ani fürsetden istifade éden dustalardan dördü özünü çaya tulladı.Hannan-hana özüne gelen jandarm reisi tapançasını çı{artdı meheccere söykenerek,dustaların sudan çı{malarını gözlemeli oldu. Özlerini paltarlı-paltarlı suya tullamışdustalardan be’zilerinin başları göründü. Jandarm reisi onlara ateş açdı. Eli esen, bütün varlığı titreyen jandarm reisinin tapancasından bir kâr çı{madı. Dustalar gâh

batır, gâh çı{ır, aşağıya- balıçı ayılarına teref üzürdüler. Bunu gören zabityanındakılardan birinin silahını alıb ateş açdı. “Eşref, meni vurdular!” - déyen adamın boğu sesi éşidildi. Zabit ikinci gülleni atma isteyirdi ki, körpü başınatoplaşanlardan kimse: “Aye, oymayın, bu köpek oğlu uşaları ıraca...” - déye bağırdı. Onun bağırması ile jandarm reisinin başına kerpic deymesi bir oldu. Zabitingüllesi havaya açıldı. Bu defe o, tüfengini camaata sarı dönderib bağırdı: “Dağılıbgétmeseniz, hamınızı ıracağam!” O, a{ıb üzüne tökülen anı görcek daha dauduzlaşdı:

- Mene daş atanın anasını!..Kimse rus dilinde onu sesledi:




- Cenab, serva{t olun, sizi ar{adan vurma isteyirler. Özünü tehlükede zennéden zabit vezife ve intizamı unudara camaata teref döndü. Héç kesden bir şübhelihereket görmeyib, jandarmlara müracietle ışırdı:

- Meni vurma isteyen kim idi?

Jandarmlardan cavab almayanda anladı ki, bu da onu lengitmek üçünkelekmiş. Artı ne balıçı ayıları görünürdü, ne de açan mehbuslar...Bayadan beri kirimişce dayanıb bu menzereni séyr éden Héydar körpüden

aralanarken iki neferin söhbetini éşitdi.- Amma oçalar özlerini ne urtardılar!- Namerd köpekoğlu birini vurmasaydı, ne ya{şı olardı.- Ehsen kerpic atan oğlana! O olmasaydı, zabit yazıları bir-bir denleyecekdi.- Onu men de gördüm. Ucaboylu, cılız oğlandı; gürcüye de o{şayırdı,

érmeniye de, müsürmana da.- Bizleri bir-birimizden kim ayıra bilir ki...- Gören, bunların günahı ne imiş?- Éşitmedin o eli ağaclı oca ne déyirdi? Sosialist olublar, bunlar da tutub ki,

siz Nikala’yın düşmenisiniz. Bir barede bunlar da halıdırlar da... Bey dédiyin nedi, beyenmediyin nedi?!

- Seféhlik jandarmların lap böyüyündedir. Gündüz de dusta apararlar Tifliskimi şeherden?

Héyder bu iki neferin söhbetine ula asa-asa yoluna davam étdi.

***

- Baa... Geldin? Adam da yoldaşı bu eder gözlemeye mecbur éder? - déyeSéro Héyder’i abaladı. Héyder özünü o yére oymayıb astadan soruşdu:

- Belke sen bilirsen, Séro, sosialistler kimlerdir? Ne üçün hökümet adamlarıonları tutur?

Héyder’in bu sualı Séron’u teeccüblendirdi.- Sene ne var kimlerdir? Gel dersimizi o{uya.- Menim yubanmağıma sebeb onlar oldu...

Héyder tesadüf étdiyi hadiseni Séro’ya danışdı ve elave éledi:- Yamanca oça adamlardı. Ehsen onlara! Zabiti kerpicle vuran da oğuldu,ha! Néce de va{tında ilişdirdi! Men onu gördüm, arı bir oğlandı... Hayıf ki, başadüşmürem bu sosialistler kimlerdir.

Séro ucadan güldü:- Doğrudan bilmirsen, yo{sa meni?..- Lap doğrudan... Buraya ba{ éy... belke Müselmanlar’da babiler olan kimi,

onlar da {açperestlerin babisidir?- Babi nedir, ee?..- Babi de... ruhanilerin düşmeni. Déyirler onlar adama {urma yédirdirler.




Adam behişti, cehennemi gözü ile görür.- Sen meger béhişde, cehenneme inanırsan?- Sen inanmırsan? Bes kilseye gédirsen, a{ı?- Éle-béle gédirem. ızlarla görüşmek {atirine...

Gülüşdüler.- Vay seni, Séro, ızlarla başa yérde görüşe bilmezsen?- Kilsede ızlarla tanış olma asandır. Hem de anam razı alır. Yazı arvad éle

bilir ki, oğlu o{uyub kéşiş olaca, daha bilmir onları görmeye gözüm yo{dur!- Ede, sen lap hülulumezhebsen ki...- Hüllümezheb? Vay seni Héyder!.. - Séro buru-buru alın saçlarını

barmaları ile “daradı”. - Sende âlem varmış, héç {eberim yo{. Ade ay uşa, başa düşki, din, mezheb boş-boş şéylerdir. Heyatda insan var, ya{şı ve pis insan! Ya{şısınındostu, pisinin düşmeniyem! Sosialistler de éynen béle déyirler.

- Doğrudan?- Lap doğrudan!- Bes, sen bunları haradan bilirsen?Séro ımışdı.- Day onu démezler.- Aha, bildim, yein sen de sosialistsen.- Düz tapıbsan.- A{ı sosialistleri tuturlar, sürgüne gönderirler...- Bilirem. Hetta öldürürler de.Bundan sonra Séro Héyder’e sosialistlerin esl mesedini izah étdi...

Héyder’in aşları dartıldı.- Men seni özüme ardaş bilirdim, - déye Héyder teessüfle başını terpetdi. -

Naha! Lap naha. Héç ardaş da béle meseleni ardaşından gizli sa{layar? Hayıf menim zennimden!

Séro ürekden güldü:- ncime, Héyder, bu éle meseledir ki, her addımda éhtiyat teleb édir.- Menden de?- Ya{şı-ya{şı, küsme.

- Dé görüm, ne üçün indiyecen meni onların meclisine aparmayıbsan? Belkehéç bu gün men o éyri-adi menzereni görüb sene danışmayaydım?.. Belke onlar özaralarına Müselmanları bura{mırlar?

- Ade, sen ne eribe adamsan? Özün indi démedin ki, yaralanan adamAzerbaycan dilinde “Eşref, meni vurdular”, déye ışırdı? Belke de Eşref déyilenEşref Yüzbaşév imiş. Cavan, nazik, gülerüz bir oğlandır. Biri de yein ki,Téymür’dür. Onu da görmüşem, çopur, güde bir kişidir. Onları arayazı’datutmuşdular.

- Bunları sen haradan bilirsen? Bes, ne üçün indiyedek bu hadadanışmayıbsan?




- A{ı, bunları bilmek senin neyine lazımdır?- Sene lazımdır, mene yo{? O {araba almış ala da düşüb menim yolumun

üste: günde iki kere o yana gédirem, bu yana gelirem. Be’zen éle menzereye rastoluram ki, adamın eti ürpeşir, dünyadan zehlesi gédir. Béle de şéy olar? Güclü

gücsüzü ezir, varlı yéyir, kâsıbın ağzının suyu a{ır.Séro Heyder’i bağrına basdı.- Ade, bu dava-ı almaal éle onun üste gédir de... Üreyini sı{ma, ço{ çekmez

ki, siz Müselmanlar démiş, buynuzsuz kéçinin hayıfını buynuzlu kéçiden alarlar! -Séro söhbetin semtini deyişmek mesedile soruşdu:

- Dé görüm, Élzanı görürsen?- On gün olar görmemişem. Bu bazar günü évlerine gédeceyem.- Atası ile tanışsan?- Élza tanış éleyib. Néce meger?- Onun atası da azad fikirli adamlardandır, ha!- Mene de éle gelir. Başası olsaydı, ızının Müselman oğlanla gezmesine razı

olmazdı.- Eger bunu başa düşmüsense, démek, derrakeli oğlansan!- Meni ele salırsan?- Yo{, yo{!.. Sid dille déyirem.Héyder gözlerini yére dikib, fikre gétdi. Nehayet, ne düşündüse, gülümsedi.- Sérocan, sen de özüne göre déyilsen, ha! Maşallah, hamını tanıyırsan!- Bu barede sonra!.. ndi sen mene dé görüm, Élza öz atası barede sene héç ne

danışmayıb?- Atasını ço{ sévdiyini déyib, vessalam. Bir defe de söz éle getirdi ki, menden

gör ne soruşdu: Atanı ço{ sévirsen, yo{sa meni? O, gözledi ki, éyni sualı men de onavérem. Lâkin ona açı dédim: Atamı bir cür sévirem, seni başa cür. Men hetta onaFars dilinde bir şé’r de o{uyub tercüme éledim.

Şekkere Hindustano, şekkere MazanderanHer do şirined, emma in kocavo, an koca?Danéyé félfél siyaho {alé mehruyan siyah,

Her do cansuzend, emma in kocavo, an koca?Ye’ni, Hindistan şekeri de şirindir, Mazenderan şekeri de, lâkin bu hara, o

hara! Gözellerin {alı da aradır, isti otun denesi de aradır; ikisi de can yandırandır,lâkin bu hara, o hara!

Séro ucadan güldü:- Vay seni Héyder, ne bir söz tapıb démisen!.. Bes, o ne cavab vérdi?- Güldü, héç ne danışmadı.- Ya{şı, indi dé görüm, atan-anan onnan évlenmeyine razı olacalar mı?- Éy, éy... sen menim ata-anamı avam Müselmanlardan hésab éleme! Bizim




ailede milletlere, {allara fer oyan yo{dur.- Teki sen déyen olsun - déyib, ne ise fikirleşdi ve elave éledi: - Biz sabah

Nebatat bağına gezmeye gédeceyik, va{tın varsa...Héyder maralandı.

- Siz déyende, ye’ni, kim?- Stépan’la men.- Ço{ isterdim men de sizinle olam, amma sabaha Élza ile vedeleşmişik. Başa

va{ta alsın...

***

NTAM DESTES289

“uru çinar ırılar, lâkin eyilmez.”AzadvetenAdamcıl urdlar

Dağların arasından esen güclü külek géceden yağan teze arları sovurara,çala çu{urlara doldurmada idi. Kendal kendinden arazemi kendine géden üç nefer atlı baş ulalarını isti ve yun şéyler ile sarılılarına göre ve esen küleyinuğultusundan, bir birinin dédiyi sözleri güc ile éşidebilirdiler.

Ağ yo{uş déyilen yérde ço{ sert bir éniş başladığından süvarilerin üçü deatlarından yére inib ve atlarını yédeklerinde çekmeye mecbur oldular. Onsuz daküleyin, boranın şiddetinden ve havanın soyuluğundan at üstünde oturma mümkündéyildi. Külek o eder güclü esirdi ki, yolçular ve atlar ayalarını yérden götürer götürmez onların izlerini ar doldururdu.

Yolçular hele Ağ yo{uşu tamamile énmemişdiler ki, Kendal düzüne ya{ın Şotve arazemi yolundan éşidilen bir néçe gülle sesi onların dietini celb étdi.Hamıdan abada ağ madyan atını yédeyinde çeken genc aya sa{layıb, üzünüdalınca gelen yoldaşlarına tutara elini hov{ura hov{ura soruşdu:

- Gülle seslerini siz de eşitdiniz mi?

Hemin gencin ar{asında arı ve ırmızı yabısını çeken kişi dinmedise de, başının hereketi ile gülle seslerini éşitdiyini bildirdi. Ar{adan gelen genc ise durduğuyérden uca sesle cavab vérdi:

- Toay bacı, men lap ya{şı éşitdim, özü de Şot ve arazemi yolundan gelirdi.Arada olan yaşlı yolçu gencin sözünü kesib, saymaz yana bir tevr ile:- Göresen hansı yazığın biridir, Havaya gülle atıb havar çağırır.

289 A. Makûlu (Henahî), Tebriz Geceleri (Hékâyeler), Azerneşr, Bakı-1950, s. 166- 173; CenûbîAzerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 421-428.




Toay bacı déye çağrılan yolcu kişi libası géymiş bir adın idi. Hereket étdiyizaman onun döşünde bir şéy parlayırdı, lakin bu héç de adınlara me{sus daşaş veızıldan ayrılmış başa zinet şéylerinden déyildi. Bu, yirmi bir Azer inilabındafeal suretde iştirak étdiyi üçün Azerbaycan millî hökümeti terefinden bu adına

vérilmiş “yirmi bir Azer”290 médalı idi. Bu, araaş, aragöz, uzunkirpik,yüksekboy, ince bél adına géydiyi frénc alife şalvar ço{ ya{şı yaraşırdı. Fedailereme{sus olan ulalı me{mer börgü, boz şinéli, parla çekmeleri, çiyinlerinden asdığı

patron atarları, elindeki balaca bir tüfeng ona gözellikle beraber, merdlik ve igidliksifeti de vérirdi. Éşitdikleri gülle sözlerine yaşlı yoldaşlarının ehemiyyet vérmediyinigörünce, bu adın bir az tutulan kimi oldu. O öz pertliyini zahire vérmeyerek üzünühemin yaşlı yoldaşına tutara dédi:

- Éle ise onun harayına çatmalıyı.Kişi bu defe de laéyd bir tevr ile:- ki şéyden biridir, dédi, ya biz ora yétişince o adam özünü sağ salamat kende

yétirib canını urtarar, ya da ki adamcıl urdlar onun işini bitirer, o ki aldı sendéyirsen onun harayına çata, sözüm yo{dur. ar ve boran bundan artı yérimeyeimkân vérirse, çata. Görürsen ki, adam ayağını ata bilmir. Eger düzde ar az olsa, o

zaman mümkündür ki, atlara bir az zor gelek.Bu va{t a{ırda gelen genc ikinci defe olara söze arışıb dédi:- Sizin danışığınızdan béle çı{ır ki, guya o gülleleri atan tek bir adamdır? Özü

de héyvanatın or{usundan gülle atıb özüne havarçı çağırır, béledir mi?oca söze başlamamış Toay gence cavab vérib dédi:- Beli, Hesen eminin fikrince éledir.- etiyyen béle bir şéy yo{dur, déye genc Toay’a cavab vérdi.Bayadan beri danışıları fövel’ade bir soyuanlılıla dinleyen oca bu

defe esebi halda ar{aya dönüb:- Géderik, görerik, déye, gence é’tiraz étdi.ocanın bu esebileşmesine ehemiyyet vérmeyen genc ço{ sade bir tövrle:- Hesen emi, acılanmayın, dédi, mesele siz düşünen kimi déyil. Éşitdiyiniz

gülle seslerini bir de {atirinize getirin. Hemin gülleler bir neferin yo{, belke bir néçeneferin tüfenginin ağzından bir anda çı{an gülle sesleri idi. Bir neferin güllesi éle

sür’etle dalbadal açıla bilmezdi. bunlardan elave havarçı çağırma üçün havaya atılangüllelerin sesi hemişe havada yayılar. Bu güllelerin gumbuldayıb hemin deieseslerinin kesilmesi atılan güllelerin havayı gülle olmayıb hedefe deyen gülleolduğunu gösterir. Buna göre de atılan bu gülleleri adi bir şéy hésab étmek olmaz.Mence, biz bacardığımız eder sür’etimizi artırıb özümüzü Şot ve arazemi yolunayétirmeliyik.

290 21 Azer 1324 tarihi, Miladî 12 Aralık 1945 tarihine tekabül ediyor. ran Azerbaycanı’nda Tebriz başkentli Azerbaycan Demokratik Hükümeti’nin kurulduğu gündür.




Gencin bu düzgün mülahizesi Toay’dan elave yaşlı yoldaşları olan Hesenemini de ane étdi. Bu söhbetlerden sonra yolçular öz hereketlerini sür’etlendirmekistedilerse de, arzularına müveffe ola bilmediler. Hesen emi démişken, ar, boran bundan artı yérimeye imkân vérmirdi. Onlar Ağ yo{uşun ayağına yétişmemişdiler ki,

on addımlıda güclü bir ar boranağına rast geldiler. Hesen emi: “ız, dayan!” déyeışırdı. Toay ise derhal dayandı ve Hesen eminin bu gözlenilmez bağırtısından özteeccübünü gizleye bilmedi. Bu zaman Hesen emi telesik tüfengini çiyninden aşırıbça{mağını çaıldatdı. Hesen eminin bu nagâhani bağırması ve onun dalınca patronusaldıdan lüleye yétirmesi tek Toay’ı déyil, genc yoldaşları slam’i de{iteeccüblendirmişdi. Hesen eminin bu haletine her ikisi mat almışdılar. Bu zamanHesen emi dübare seslenib:

- Neye durub ba{ırsınız, görmürsünüz meger? Déye bağırdı ve onlaraya{ıhlaşan ar boğanağını barmağı ile gösterib ışırdı: Adamcıl urdlar!

Bu defe hamıdan abada duran Toay boğanağa dürüst diet étdi ve derhaltüfengini çı{ardıb patronladı, çünki o da bir néçe boz urdun, ar{alarını bunlara teref dönderib arları sovura sovura irelilemelerini görmüşdü. Bu zaman Hesen eminintüfengi sesledi, urdlardan biri éyri ada bir ses çı{arara arın üste yı{ıldı. Onuna{an anını gören başa urdlar öz cinslerinden olan bu héyvanı parçalama üçünhücum étmek istedilerse de, bu va{t Toay’ın tüfengi de{i açıldı. urdlar irelileye bilmeyib kenara çekildiler. Hesen eminin yaraladığı urd de{i yarası yüngül olduğuüçün o birilerinin dalınca sürüne sürüne açmağa başladı.

Yolçular düze indikleri zaman külek sakitleşib hava açılmışdı. Amma ar ço{olduğu üçün onlar yéne de atlarını sür’etle sürebilmirdiler. Atlar be’zen yolun arladolu olan çu{urlarına düşüb döşlerine kimi batır, ço{ zehmetle yola çı{a bilirdiler.Yolçular Şot ve arazemi yoluna yétişdikde yérdeki izlerden bir eder atlı ve piyadanın arazemi’den gelib Maku terefine kéçdiklerini bildiler. Bu müşahideyolçuların üçünü de teeccüblendirdi. Bunlar on gün evvel, ye’ni 1325’ci il azer ayının12’de Azerbaycan Démokrat Firesi’nin arazemi rayon komitesi terefindenaraoyun mahalında olan hövzeleri, cavanlar teşkilatı ve adınlar teşkilatınıyo{lama üçün sefere çı{mışdılar. Onlar {ain evamüsseltenenin ngilis ve Amérikadövletlerinin telebi ve kömeyi ile Azerbaycan millî hökümetine arşı {ain

basınından, indi Tebriz’de hökümetin mürtece ran dövleti elinde olmasından ve her yérde Azerbaycan demokratlarınn te’ib édilmesinden hele de {eberdar déyildirler.Çünki onların gétdikleri dağ kendleri arazemi kendinden ço{ uza idi ve aramsızyağan ar kend aralarında olan cığırları tutub gét geli kesmişdi. Buna göre de onlar Tebriz’de, Maku’de ve arazemi’de baş véren hadiseler haında héç bir şéy bilmirdiler. Onlar yola çı{dıları zaman hemin arazemi kendinin rayon komitesisedri Eziz öz arvadı Toay’a ve emisi Hesen emiye bacardıca téz dönmelerinitapşırmışdı. Hemin héy’et néçe gün evvel géri dönmeli idi. Yu{arıda déyildiyi kimi,ve boran yolları bağladığından onların ayıtması te’{ire düşmüşdü. Son hadiseler haında héç bir me’lumatları olmayan bu üç nefer yoldaki izlerden bu eder atlı ve




piyadanın arazemi’ye yığılıb oradan Şot ve Maku terefine gétdiklerini bilerken {éylidüşünmeli oldular. Yolçuların içinde Toay hamıdan artı fikir deryasına erolmuşdu. Nedense, Toay bu izleri eri Eziz’in işleri ile elaelendirir ve buna göre dekendini ço{ narahat hiss edirdi. adınlara me{sus olan hessaslı ve baş vérecek

hadiseni abacadan derk étmek abiliyyeti ile bu izlere ba{arken o, pis bir hadise ilearşılaşacağını düşünürdü. Başına min cür ara fikirler gelir ve öz geleceyi üçün mincür bed fal vururdu. Bu or{unc ve sı{ıcı fikirlerden ya{asını urtarma üçün başını

başa bir şéyle meşğul étmek istese de, bacarmırdı. Ara ço{ sakitlik idi. Atlarınnalları altında ezilen arların {ışıltısından başa héç ne éşidilmirdi. Yolçuların her üçü öz düşüncelerine daldılarından héç biri danışmırdı.

Kende üç kilométre eder almış bir tepenin dibinde Hesen eminin ışırığıevvelkinden daha artı ucaldı. O, bayakinden daha sür’etle atından düşüb tüfengini patronladı, Hesen emi tüfengini doldura doldura öz özüne “Men gûya dünenki uşaeder de bilmirdim” déye déyinirdi. Sonra yoldaşlarına teref dönerek:

- Bayadan démirdim meger bu gülleri atan kim ise canavarlarınmühasiresinde alıbdır, gülleri havaya atıb kendine kömek çağırır. Buyurun, görün,dédi ve özlerinden elli edem aralı yolun sağ kenarında, yém üste arpışan bir néçecanavarı yoldaşlarına gösterib elave étdi: Hansı bedbe{ti ise tezece dağıdıb yémeyemeşğuldurlar.

slam ile Toay Hesen emi gösteren terefe ba{anda ço{ dehşetli bir menzereile arşılaşdılar. Bir néçe metr yérin üstündeki arlar iki neferin ırmızı anına boyanmışdı. Üzü üste düşmüş bu iki cesedin etrafına yığışan urdlar biri birleri ile boğuşa boğuşa öz ismetlerini parçalayırdılar.

Yolçuların attığı tüfenglerin sesinden canavarlar or{ub dağıldılar. Hesen emi,Toay ve slam telaşla özlerini méyitlerin üstüne yétirib onların kim olduğunu te’yinétmek üçün cesedleri müayine étmeye başladılar.

Cesetlerin her ikisi de üzü üste düşmüşdüler. Onların budlarının ve ollarınınyumuşa etlerini urdlar büsbütün yéyib urtarmışdılar. Yolçuların her üçü atlarınıyédeklerinde tutara cesedlerini yanında dayanıb gözlerini onlara zillemişdiler. Onlar keskin ve kederli ba{ışlar ile méyitlere {eyli ba{andan sonra birinci olara slam söze başlayara soruşdu:

- Eger bunlar tüfeng atıb havarçı çağıran adamlardısa, bes bunların tüfenglerihanı?Doğrudan da cesedlerin bélerinde patron atarları olmadığı kimi, yanlarında

héç bir tüfengleri de{i yo{ idi. slam’ın bu sözlerinden Toay ve Hesen emidiksinerek yu{udan ayılan adamlar kimi küt nezerlerle bir birinin üzüne ba{tılar:Hesen emi:

- He, bala déyesen sen déyendir. Tut atı görüm, déye, atının çilovunu slam’avérib özü ise abağında olan méyite teref eyildi. Her ikisinin ellerini, ayalarını ve bedenlerinin sair hisselerini dietle yo{ladıdan sonra cesedlerin yanında çömbelibüzünü yoldaşlarına tutara başını yırğalaya yırğalaya dedi:




- Yéke bir cinayet vae olubdur. Bu bedbe{tler her kim olsa da ço{ namerdlikile etl olunubdurlar. Her ikisinin de el ayaları bağlı olduları halda, ço{ biéyretlikle ar{adan vurub öldürübler. Adamcıl urdların bunları dağıtmasıtesadüfden başga bir şéy déyil. Ba{ın her ikisinini de elleri kendir ile daldan bağlıdır.

Bu sol terefde düşen adamın küreyindeki delik urdların iti dişleri ile delinmeyib, o,gülle yéridir, hem de ço{ ya{ından deyen gülle.slam burada Hesen eminin sözünü kesib soruşdu:- Güllenin ya{ından deymesini neden bilirsiniz?- Ba{ gör yaranın dövresini barıt néce yandırıbdır, déye, Hesen emi öz

tehiatına davam édib cesedlerin birini çévirmek istedi. Bu zaman Toay ile slamda atlarının cilovlarını yeherin aşında berkidib Hesen emiye kömeye geldiler. abaterefden cesedin libasları ve üz gözü cırılıb dağılmasa da, üzünde donub alan anlıarlar onun tanınmasına mane olurdu. Cesedin üst paltarı evvelden çı{arıldığı üçünonun ağ köyneyi de anlara bulaşıb bedenine yapışmışdı. Nedense onlarıntanınmasına Toay her ikisinden artı ciddi cehd édirdi. O, bayadan beri başınasarıdığı yün başlığı başından açıb, temiz arlarla isladara cesedin anlı üzünüsilmeye başladı. O eder çekmedi ki, cesedin üzü temizlenib tanınma derecesinegeldi. Bu adam arazemi rayon komitesinin {ezinedarı Merdan idi.

Merdan arazemi rayon komitesinin feal üzvlerinden olub, kend ehalisininayğısına alan méhriban ve {oş sifet bir adam idi, buna göre de kend camaatınınyanında onun {üsusi hörmeti var idi. Toay’ın özü ve eri, ye’ni hemin kendin rayonkomitesi sedri Eziz bu adamın {atiri hamıdan artı isterdiler. Buna göre de, Toay veyoldaşları bu dehşetli heiete tesadüf étdikleri zaman ildırım vurmuş bir adam kimiuruyub yérlerinde aldılar. Onların rengi ar kimi ağarmışdı. Üçü de sorucunezerlerle bir birinin üzüne ba{ırdılar. Héç cür me’na vére bilmedikleri bir iş baresinde heresinin elbinden cürbecür fikirler kéçmekde idi. Bayadan beri özgeleceyi üçün bed fallar vuran Toay, o fikirlerin bir heiet ola bileceyinidüşündükce özünü titremekden sa{laya bilmirdi. Hesen emi ile slam’ın halıToay’ınkından ya{şı déyildi. Bir az sonra Toay möhkem bir irade ile, gözleriyaşardığı halda hemin cesedin başını ar üste oyub, o biri cesedi ar{ası üstecönderdi ve üz gözünü temizlemeye başladı. Bu zaman Hesen emi ne ise düşünüb

Toay’ı méyitden uzalaştırmağa çalışdı, mümkün olmadı. Toay öz özü iledanışırmış kimi: “Merdan ile Eziz bir deiede olsun ayrılmazdılar. Allah élemesin belke...!” Méyitin çévrilmesi ile, Toay’ın “Eziz” ışırıb méyiti bağrına basması bir oldu.

Doğrudan da bu cesed Toay’ın sévgili eri Eziz’in parçalanmış méyiti idi.




IRMIZI ÂŞILAR 291

apıcı apını açar açmaz üzeyinde saray nişanı olan şik ve gözel bir maşın{este{ana heyetine da{il olub aramsız fit vérmeye başladı. Bu éyri adi sesden bir

birine deyen {este{ana {idmetçileri, kişili adınlı hamı heyete yüyürdü. Maşın fitvérmekde davam édirdi. ┬este{ana {idmetçileri maşının etrafına yığışsalar da, helelikkimse maşının apısına ya{ınlaşmağa ve maşındakı zatın ve istediyini soruşmağacesaret éde bilmirdi. Maşının üzerinde seltenet sarayı nişanı parladığından,içerisindeki adamın ya şahın özü, ya da saraya en ya{ın adamlardan biri olduğu aydınidi. Buna göre de {idmetçiler or{ularından yérinde donub almışdılar. Hamı başhekime müntezir idi.

Nehayet, heyetin o başından yoğun gövdeli baş hekim göründü. O, fısıldayafısıldaya, gözlenilmeyen halda heyete so{ulan ve ardı kesilmeyen fit sesiyletelesdiyini anladan maşına teref irelileyirdi. ┬efif külek onun ağ {alatının etekleriniyellendirirdi. Baş hekim maşına ya{ınlaşarken gözleri şahın ya{ın me’murlarıname{sus nişan vurmuş bir gence sataşdı ve derhal özünü itirerek baş eydi. Bu meğrur zabit yérinden teprenmeden şehadet barmağının hereketi ile baş hekimi özüne teref

çağırdı. Baş hekim {alatının etekleri maşına sürtüşene kimi ireliye gétdi, ve bir dete’zim édib içerideki gencin arşısına dayandı. Baş hekim gözlerini zabitindodalarına dikib durması ile onun buyuracağı fermayişleri éşitmek üçün hazır olduğunu bildirirdi. Genc te’{ir étmeden:

- Baş hekim sensen mi? Déye, soruşdu.- Beli, menem, déye, baş hekim bir de te’zim étdi.- E’lahezret-i Hümayun’un emrine göre bu yaralını ebul édib müalice

étmelisiniz. Senin özünden başa kimse ile danışmayaca.- Baş üste.- Yarası {eterli olmayıb sağalsa, {este{ananı terk étmekden evvel nézmiyye

idaresine tehvil vérersen. Bildin mi?- Beli, bildim.Baş hekimin işaresile kenarda duran {este{ana {idmetçilerinden iki nefer

ya{ındakı ağ suvalı binaya da{il olub, ellerinde {erek bayıra ayıtdılar ve maşının

sol apısına ya{ınlaşıb yaralını götürdüler.Yaralı bu zaman hem zarıyır, hem de {ırıldayırdı. Çünki o, boğazındankesilmişdi. Yaralının boğazından a{an an bedeninin her terefini islatmışdı. Onun sağeli daha ço{ ana bulanmışdı. Bele nezere gelirdi ki, yaralı yaralanıb huşunu itirenekimi hemen eli ile boğazını kesen alet veya el ile mübarize aparmışdır. Bu adamçalsaal ve arı bir adam idi. Onun dazlaşmış kellesinden ve çallaşmış saal

291 A. Makûlu (Henahî), Tebriz Geceleri (Hékâyeler), Azerneşr, Bakı-1950, s. 201- 210; CenûbîAzerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1988, c. III, s. 428-438




bığından elli veya elle béş yaşlarında olduğu anlaşılırdı. Yaralının libası olduca cırıve biçimsiz idi. Ayalarında uruyub alan {am gön çarılarından ve kobudto{unmuş ip çorablardan onun kendli olduğu anlaşılırdı. ┬estenin saray maşını veşahın {üsusi me’muru vasitesile getirilib siyasi dustalara me{sus tapşırılarla

{este{anaya tehvil vérilmisi bu adamın başa {estelerden séçildiyini gösterirdi.Bir azdan sonra yaralını cerrahlı mizinden götürüb baş hekimin kabinetininyanındakı otağa getirerek, oradakı ta{tın üstüne uzatdılar. Bu kimi {estelerin başağrısı ve zehmeti ço{ olmalarına ba{mayara, baş hekim bu cür {estelerle daha artımaralanırdı. Çünki, onların geribe sergüzeştlerile öz {atirat defterinitekmilleşdirirdi. O, indiye kimi tesadüf étdiyi bir ço{ béle sirli {estelerinsergüzeştlerinden bir néçe alın defter yazıb doldurmuşdu.

Baş hekimin nezerince, hemin ocanın sirleri daha maralı olmalı idi. Başhekim {estenin sağalıb sağalmayacağına o eder ehemiyyet vérmese de, onudanışdırma üçün elinden gelen eder éyret serf édirdi. Günortadan bir saat sonrayaralı gözlerini açıb, otağın sefine diredi. O, ço{ berk zarıyırdı. Onun haletindenfikirlerini bir yére toplama ve harada olduğunu te’yin étmeye çalışdığı görünürdü.Gözlerini o teref bu terefe dolandırır ve héç bir şéy séçmeyen nezerlerle etrafı séyr édirdi. Nehayet, gözlerini üzüne zilleyen baş hekimi ve onun yanında duran ağköynekli cavan ızı séçen kimi oldu ve gözlerini onların üzüne zilleyib ba{mağa başladı. Onun yarası olduca ağır idi. O, danışma istese de, zeiflik ve ağrı macalvérmir, onun danışmasına mane olurdu. Bir az sonra {estenin zeif sesi éşidildi. Bu sessanki uyudan çı{ırdı. O, danışma istediyi sözleri anca ırı ırı déye bilirdi. Başhekimin emri ile yaralıya bir iyne daha vuruldu. ndi o, boğazına tökülen ilı südüurtum urtum içe bilirdi. yirmi dörd saatdan sonra yaralının kéfi nisbetenya{şılaşmışdı. O, indi harada olduğunu bilir ve ağır ağır nefes alıb danışırdı Yalnız baş hekim déyil, belke {este{ananın tamam {idmetçileri insanda olan maraüvvesinin te’sirile bu sirli ocanın kim olub, saay ile ne kim münasibet sa{ladığını bilmek isteyirdiler. Lakin baş hekimin emrine göre özü olmadan {estenin otağınakimse gire bilmezdi. Baş hekim bilirdi ki, bu {este bir siyasi adam olmasa béle, yénede onda {ala dénilmesi lazım olmayan bir sirr vardır ki, onu {alla danışmadan bucür oruyurlar. Onu her şéyden artı rahatsız éden kişinin iyafesi idi. Eger bu kişi

adi bir adamdır ve siyasetle işi yo{dursa, onun haında olan bu tapşırılar nedémekdir? Yo{, eger bu kişi şahın nezerini celb édecek derecede siyasi bir ünsürdürse, bes bu iyafe nedir? Baş hekim iyirmi dörd saatdan beri bir saat da olsarahatlanmayıb, yaralının müalicesile meşğul idi. Ne olur olsun o, yaralını danışdırmaisteyirdi. kinci gün günortadan sonra saat béşde {este eziyyetle olsa da ağır ağır danışmağa başlamamışdı. Baş hekim alça sendelde {este ile üzbeüz oturub, onunelini öz elinin içerisine almışdı. O, {estenin üzüne gülümseyerek:

- Kéfin nécedir? Déye, onu dindirdi. ┬este ağır ağır nefes alara:- Babatam, déye, cavab vérdi. Hekim tekrar soruşdu:




- Özünü néce hiss édirsen? ┬este başını buladı.- A{ı sene ne olub? Seni kim yaralayıb? Déye, o {esteye yéne bir sual vérdi. ┬este acı bir tebessümden sonra:

- Başımın belası ço{dur. Ah... hele de men sağam!Hekim teskinlik vérici méhriban bir sesle :- or{ma, ya{şı olarsan, bir şéy olmaz, dédi. Bir söyle görek seni kim bu hala

salıb?- Özüm. ┬estenin bu sözünden hekimin teeccübü daha da artdı:- Özün?- Beli özüm. Menim yérime her kes olsa éle béle éderdi. Men anca hele

ölmeyib, sağ almağıma teeccüb édirem.ocanın haletinden anlaşılırdı ki, o da derdini déyib, yüngülleşmek isteyir.

Çünki o. indi öz özüne danışırmış kimi:- Söylemek, söylemek, hamıya söylemek, ah, o müdhiş deieler yéne de gelib

gözümün abağında dayandı, déye, söylenmeye başlamışdı. Évimizin seadeti balacaehreman! O, gülende év, éşik, dam, daş, oğul, gelin, hamısı gülerdi. O, emgin olsa,tamam aile yasa batardı. Gelinin ucağından dartıb aldılar. Gözümün abağında uşağıvurub yére serdiler. Balaca uşağı müdafie étmek istediyim üçün üç nefer birdenüstüme tökülüb, başımdan tüfeng undağı ile vurdular ve hemin deie ollarımı

bağladılar. Évimize dolan jandarmların dörd neferi de şerefsiz ve alça adamlar idiMerdlere layi olan sifetlerin héç biri bunlarda yo{ idi. Yatdığı yérde arvadı ileatasının döyülüb tehir olunduğunu gören oğlum, {este ve zeifliyine ba{mayara,ağaca dayana dayana otadan heyete düşerken heyetin o terefinde duran arı vetiryeki bir jandarm onu nişan aldı. Hemen deiede men oğlumun yérinde olaydım.

Burada oca dayanıb, danışmasına mane olan göz yaşlarını balıncın ucu ileurulama istedi. Onun mesedini başa düşen baş hekim ta{tdan sallanan melefeninucu ile onun gözlerini silib, sözlerinin dalısını éşitmek üçün özünü müntezir adamlar kimi gösterdi. ┬este ise sözüne davam édib dédi:

- Güllenin açılması ile oğlumun ah déyib, yére yığılması bir oldu. nsan

ölümünden zerre eder müteessir olmayan jandarmlar öz hallarına azacı da olsunteğyir vérmediler, sanki adi bir işi görmüşdüler. oca atanın arşısında cavan oğlunuve cavan bir gelinin yanında canı eder sévdiyi erini öldürüb, bir aileni, belke de bir nesli mehv étmeyi sanki héç bir ehemiyyeti yo{ imiş. Daşdan soyu olan bu adamlar erinin üstüne yı{ılıb ağlayan bir adını min tehir ile ayırıb, kend mescidinde cemétdikleri bir deste démokrat arvad uşalarının içine atdılar. Görünür ki, bir néçedeie evvel sesini éşitdiyim gülleler boşa atılmırmış, onlar da adama déyirmiş. Mennéce olursa olsun évden çı{ma istemeyib, oğlumun henüz tamamile soyumamışcesedini ucalamağa can atırdım. Lakin bu ansız alçalar meni sürüye sürüye bir évde hebs étdikleri ocaların yanına getirdiler. Biz olduğumuz yérde mescidde




yığılan arvad uşağın nale, feryadını ve acı bayatılarını ço{ ya{şı éşidirdik. Onlardanher kes öz ezizlerini çağırıb ağlayırdı. Men öz gelinimin sesini bu seslerin içindetanıdım. O da öz sévgilisinin adını çağırıb ağlayırdı. Bir az sonra bizim ollarımızı bağlayıb şehere getirdiler ve zindana tehvil vérdiler.

On béş aydan beri kimseden hörmet ve mehebbet görmeyen oca baş hekiminona dietle ula asdığını görünce ruhlanır, var üvvesini bir yére toplayarasözlerini a{ıra yétirmek isteyirdi. Bu acı {atirelerin te’siri ile ocanın fener kimi birden sönmesinden or{an hekim ocadan bir néçe deie rahatlamasını ve özüne bir eder to{talı vérmesini {ahiş étdi. oca susdu ve hekim de yérinden durub özotağına gétdi. bir azdan sonra şefet bacılarından biri elinde iyne destgâhı olduğuhalda hekim ile beraber {estenin yanına gelib oluna bir iyne vurdu. Şefet bacısıçı{ıb gétdi. Hekim ise öz yérinde oturara {estenin danışmasına müntezir oldu.Özünde yéni bir üvve hiss éden {este söhbetine davam étdi:

- On béş ay zindanda çekdiyim ezablardan danışıb sizi yormayacağam. Bueder déye bilerem ki, démokratlı ile müttehim olub, zindana düşen adamlarlaédilen reftar insanlığı lekeleyen bir reftardır. Milli hökümet dövründe azadlı adınıçeken bütün cavanların oca atalarını anca zindanda tapa bilersiniz. Yér darlığınınezere alara, bir ay bundan evvel ocalardan bir hissesini zindandan bura{dılar.Çünki teze tutulan dustalar üçün zindanda yér yo{ idi. Men de o va{t azad oldum.Éy, kaş azad olmayaydım. Men zindanda olduğum müddet nevem ile gelinimi tapmaümidile yaşayırdım. Teessüfler olsun ki, iş men gözleyen kimi olmadı. Min zehmet veeziyyetden sonra doğulub böyüdüyüm kende ayıtdım. Kendimize hele {éyli almışmen bildim ki, a{tardılarımı bu yérde tapa bilmeyeceyem. Çünki kendde ne tüstüçı{ır ve ne de it hürürdü. Kend {ali ve {araba almışdı. Lakin bir sirli üvve meni buraya çekirdi. Kendimizi gezdim, dolandım, nehayet évimize gétdim. 21 Azer hadisesinden bir gün evvel oğlum ve nevem ile oturduğum otağımıza girdim. Nevemin yére serilib dağılan ırmızı aşılarını aparmamışdılar. Men onları yığıbcibime doldurdum.

Burada ocanın boğazı uruyub gözlerinden yaş a{mağa başladı. O, bir eder to{tadıdan sonra yéne davam étdi:

- Bu {arabazarlıda bayguş kimi ulayan tekce özüm idim. Dolandım, gezdim,

ağladım, öz évimizden başa onum onşu, dost aşnaların da {arabalarına başvurdum. Kendimiz {arabazara dönmüşdü. Kendimizin ebristanına da gétdim.Tanıdığım ebirlerin sayı artmışdı. Labüdd yéni ebirlerin biri de oğlumun idi.Amma men fer oymadan hamısının üstünde ağladım. Hamısının üstünde gözyaşları a{ıtdım. Ağlamada ve göz yaşı tökmekde de halı idim. Bir kend ve bir abadanlıdan alan tekce men idim. Mene béle gelirdi ki, éle men ağlama üçünalmışam. onşu kende gédib, kendimizin kéçirdiyi iztirablı deieleri ve {alımızın başına gelenleri onlardan öyrenmek fikrine düşdüm. Efsus, efsus! O kendin de böyükhissesi dağılmışdı. Kendde ara çaratlı yaslı adınlardan başa kimse yo{ idi. Ço{gezdikden sonra kendlilerin birinden öyrene bildim ki, kendleri jandarmlar dağıdıb




aret édenden sonra arvad uşaları da name'lum bir yére sürübler. Sefir sergerdandolanıram. Ne édeceyimi, haraya gédeceyimi özüm de bilmirem. Sanki evvelden demen küçelerde doğulub böyümüşdüm. Ne yérim vamış, ne de yurdum.

Nehayet, béle erar geldim ki, şehere ayıdıb bedbe{t ailemin sürüldüyü yéri

jandarm ve oşun idarelerinden öyrenim. Hansı idareye getdim, sözüme ula asanolmadı, ağzıma döyüb géri aytardılar. Géce mescidlerin soyu vearanlı bucalarında alırdım, gündüzler ise özümü ora bura vururdum. Nevem ehremanınırmızı aşılarından başa ailemden héç bir yadigâr almamışdı. Buna göre de buaşılar menim yanımda olduca eziz ve iymetli idi. Çünki balaca ehremanım

bunları her şeyden artı séverdi. A{ırıncı ümidim olan bir uşağın or{usunu men ouşalardan alırım. Buna göre de ehremanın özü kimi onları téz tez yo{lar, çı{ardıb

ba{ar, téz de cibime oyardım. Bu haletde meni görenler deli déye dövreme toplaşar,teessüfle bu mecnunane hereketlerime ba{ıb, başlarını bulayara çı{ıb géderdiler.

Bir gün başıma yığılanlardan bir nefer ovcuma bir şéy basıb fövri gözüme itdi.Bu adam her kes ise edim dost aşnalardan, yainki démokratlardan olmalı idi. Çünkiovcuma basdığı şéy on tümen pul idi. Bu cür yaşama, {üsusen, bu naümidlik menizara getirmişdi. Bir yandan da şehere yayılıb şöhret tapmışdı. Adamlar mene bir deliye ba{an kimi ba{ır, adınlar ve uşalar "deli geldi" déye, menden or{ubaçırdılar. Men {alı ınamıram. Onlar mene deli démeye halı idiler. Menden üzvéren hereketler, menim ırmızı aşılara olan mehebbetim, elbette, {alın gözündeéyri tebii görünürdü. Teessüf olsun ki, bu eder ağıllıların içerisinde bu delidedikleri adamın sözlerine ula asan tapılmadı. darelere o eder gédib gelmişdimki, tamam apıçılar meni ya{şı tanıyırdı. Bir gün edliyye idaresi apısından kéçendeorada duran apıçı meni çekib dédi:

- Ba{, emi, iki güne kimi şah bu şehere gelecek. Ya{şı olar ki, sen bir erizeyazıb derdlerini şahın özüne bildiresen.

O, bu sözleri güle güle dédiyinden bilirdim ki, meni mes{ere édir. Balaca bir şeherin jandarm reisini görmek mümkün olmayan bir ölkede bu üsul-i iradelerin banisi olan adama erize vérmek olar mı? Bu az va{tın içerisinde ço{ mes{ereédildiyimden her cür tehire alışmışdım, buna göre de edliyye me'murunun mes{eresimeni o eder incitmedi. Bir gün sonra {iyabandan kéçdiyim zaman dükanların

abağına bayra ve {alça vurma üçün polislerin dükânçıları mecbur étdiyinigördüm. Bildim ki, edliyye me'murunun dédiyi doğru imiş. Derdlerimi bir erizedeyazıb şahın özüne vérmeyi ret étdim. Öz derdlerimi ısa bir suretde yazdım, bir defede o{uyandan sonra ya{şı bir pakéte oyub yanımda sa{ladım.

Burada baş hekim ocanın sözünü kesib soruşdu:- Savadın vardır mı, emi?- Beli, molla{anada az maz o{umuşdum.Hekim ocanın sergüzeştini éşitmeye ne eder ecele édirse, oca da démeye

bir o eder telesirdi:- Men erizeni yazıb hazırlasam da, déye, oca davam étdi, erizemi ona çatdıra




bileceyime, ya{un onun menden erize ebul edeceyine elbim héç cür inana bilmirdi.Günortaya ya{ın idi. Men menzil étdiyim {arabadan bayıra çı{dım. Hemin démokratdostumun mene vérdiyi on tümenin iki tümenine bir dene ya{şı Zencan bıçağıalmışdım. Sekkiz tümeni alırdı. Men özüme ya{şı bir yér tapma üçün {iyabana

düzülüb duran camat arasında dolanırdım. Her ne eder çalışdımsa da, bir yér tapıbdayana bilmedim. Çünki hara gétdimse, ovdular. Şahın gelmesi ya{ınlaşırdı. Bir saata kimi özüme bir yér tapıb dura bilmeseydim, heyatda bir defelik ümidim de bir defelik itmiş olacadı. Medrese şakirdleri düzülen yérde bir nefer polis intizama ba{ırdı. Men özümü onun yanına yétirib, şaha yazdığım erizeni ona göstere gösterehemin sekkiz tümeni de ovcuna basdım. Pulu menden alandan sonra polis üzüme ba{ara gülümsedi ve menden {eber aldı:

- ırmızı aşıların haradadır?Men o saat bildim ki, polis idaresinde de şeher camaatı kimi meni divane

tanıyırlar. Polisin bu sualının müabilinde men danışmayıb elim cibime saldım veırmızı aşıları çı{arıb ona nişan vérib yene de cibime tökdüm. Menim buhaletimden polis {éyli güldü ve sonra meni medrese şagirdlerinin cergesi urtaranyérde ya{şı bir yére getirib, oturtdu. ndi men şahı göreceyime {atircem olmuşdum.Amma erizeni vérib vére bilmeyeceyime hele de {atircem déyildim. Fikir deryasınaer olmuşdum. Lakin birden fitlerin sesi meni özüme getirdi. Şah ya{ınlaşırdı.Menim de erarım eti idi: Ya erizemi ona vérecekdim, ya buna müveffe olmasamhéç bir zülmkârın tari{inde görünmeyen bir iş görecek ve onun bu ara tari{çesinidaha da araldaca idim. Özümü tamamile hazır ve amade éledim. Démek olar ki,sefalet günlerimin a{ır deielerini kéçirmekde idim.

Şah Azerbaycan seyahetine çı{an günden baş hekim Tebriz radiosunamüntezem süretde ula asırdı. Çünki Tebriz şahın müsafireti haındakıme'lumatları Téhran'dan evvelce alırdı. Tebriz radiosunun veriliş va{tına az aldığıüçün baş hekim {esteden bir néçe deielik üzr isteyib, zengi basdı. çeriye giribhekimin véreceyi emre müntezir dayanan şevet bacısına yanaşıb dedi:

- Otur menim otağımda, Tebriz radiosunun va{tı olan kimi radionu aç.- Siz buradan éşide bilersiniz mi? Déye, şefet bacısı baş hekimden soruşdu.- Elbette, elbette...

ız otadan çı{an kimi baş hekimin {ahişi ile oca söhbetine davam étdi:- Polis meni otuzduran yér uza déyildi. Şah bizim abağımızdan géçecekdi.Uzadan béş altı dene gözel, teze ve şı maşın göründü. Camaat bu maşına oturan veözlerini eşrefi me{luat sayan adamları görmek üçün bir birini iteleye iteleye abağaso{ulma isteyirdi. Bizden o terefde düzülen camaatın "urra" sesleri éşidilirdi. Bu, padşahın eyleşdiyi maşının camaata yétişdiyini bildirirdi. ndi hamı maşınlar gelenterefe ba{ırdı. Maşınlar ise aheste aheste irelileyirdi. Balaca bir ız ucağına yéke bir gül destesi olara medrese şagirdlerinin abağında dururdu. ızın yanında arakostum géyib boynuna ya{a vuran bir adam dayanmışdı, o, ızı öyredirdi. Bukomediyanı şah defelerle gördüyü üçün öz rolunu ço{ gözel bacarırdı. ıza bir néçe






***

DOKTOR TAĞI ERANÎ

(5 Eylül 1902 - 4 Şubat 1940)Tağı Eranî 5 Eylül 1902 günü Tebriz’de dünyaya gelmiştir. Babası Ebülfeth

Eranî, ran Maliye Bakanlığı’nda vergi memuru idi. 1907 yılında Eranîler, Tahran’agöç etmiştir.

1920 yılında orta öğrenimini bitirdikten sonra Tahran Tıp Fakültesi’ne kayıtolmuştur. Fakülteye girmesiyle birlikte o günlerde, ran’ı tamamen sarmış durumdaolan siyasî çalkantıların da içine girmiştir. Eranî, ülkesinin, Marksist-Leninist görüşlehuzura ve refaha kavuşacağına inanmaktadır. Bunun için Türkçe, Arapça ve Farsçadillerine tercüme edilmiş sol eserleri çok okumaktadır.

1922 yılında Almanya’ya giderek Berlin Üniversitesi’nin Fen Fakültesi’nekayıt olmuştur. Dersten arta kalan zamanlarında hem “Kaviyanî” matbaasındakorektör olarak çalışmış hem de Almanca ve Fransızcasını ilerletmiştir. 1928 yılında26 yaşında doktorasını tamamlamıştır.

Diğer yandan o, Almanya’da felsefe, sosyoloji, siyaset, iktisat ve tarihî ilimler konusunda ciddi araştırmalar yapmıştır.

Eranî, Almanya’da iken Ömer Hayyam'ın “Rübaileri”ni; âlim, seyyah Nasir Hüsrev’in “Sefernâme” ve “Din Meselesi” eserlerini, aynı zamanda Sadî’nin veÜbeyd Zekâ’nın hayatını ve sanatını anlatan eserleri hazırlamış ve neşretmiştir.

Doktor Eranî kısa süre içerisinde “Pisi{ologiya”, “Diyaléktik Matérializm”(dört çilt), “Fizika Élminin Esasları” (dört cilt), “Kimya Élminin Esasları”, “Ümumîve ┬üsusî Pisi{ologiya Esasları”, “Biyologiyanın Esasları” eserlerini yazmıştır. O,kendisinin tesis ettiği “Dünya” dergisinin sahifelerinde de “Mistika ve Matérializm”(Mistisizm ve Materyalizm) “nsanın Matérializm Noktéyi Nezerinden Te’rifi”(nsanın Materyalizm Yönünden Tarifi), “Azadlı ve Zeruret” (Hürriyet ve Zaruret),Hüu ve Matérializm”, “adınlar ve Matérializm” eserlerini yayımlatmıştır.

Bütün bunlarla birlikte edebiyat ile de yakından ilgilenmiştir. Fars ve Arap

edebiyatları ile ilgili yorumları okumuştur.Doktor Tağı Eranî, 1937 yılı Nisan ayında Rıza Şah’ın gizli polisleritarafından tutuklanmış, çok ağır sorgulamadan sonra, kapalı şekilde mahkemeedilerek 10 yıl hapse mahkûm edilmiştir. Fakat Tahran hükûmeti, Eranî’ninhapishanede bile yaşamasını hazmedemeyerek onu 4 Şubat 1940 günü zindandaöldürtmüştür.292

292 Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası, Élm Neşriyyatı, Bakı-1983, c. II, s. 450-451.




Doktor Eranî’nin mahkemelerde yaptığı savunmalarından birkaçparça:293

Yoldaşlar, irtica uduzlaşmışdır. ctimaî cereyan dalğalanan bir çaya benzeyir,

gözleyin ki, çör çöp kimi çayın sahiline, palçı kimi tekine yapışmayın, çalışın ki,çayın ortasının en pâk ve temiz etrelerinden olasız.Biz a{ın aléyhine üzdüyümüzü bilirik. Lâkin üvvetli ollarımızla bu a{ının

istiametini deyişdirene eder üzeceyik...

***Beşeriyyetin mügeddes idéalları eléyhine, insanî e{la normalarına arşı

hereket étmek éle bir iyrenc şekle salınmışdır ki, sülh ve azadlıdan, an tökme,yo{sullu, pozğunlu ve fahişeliyin arşısını almadan danışan eideler on illik hebscezası ile te’ib olunurlar. Zehmetkéşlerin terefdarı olma ve onların hüu nuoruma üstünde bu eder şiddetli caza vérilmesi cemiyyet üçün olduca böyük bir rüsvaylıdır. Ne üçün zehmetkéşden bu eder or{ursunuz? Polis me’murlarınınüstünde zehmetkéş sözü yazılmış bir vereeye gözleri sataşan kimi bütün varlıları ileona hücum étmeleri ne eder de ikrah getiricidir. Cin “Bismillah”dan, Téhran polisidaresinin zehmetkéşden or{duğu eder kimseden or{mur. Meer sizin heyatınızın

bütün éhtiyaclarını zehmetkéşler te’min étmir, meger ran milletinin onda douzekserriyyeti zehmetkéş déyildir mi? Zehmetkéşe arşı çı{ma meger ran milletine vehemin demokratik meşrute anunlarına arşı çı{ma déyildir mi? Onda bes ne üçün

polis idaresinin bütün üvvesi zehmetkéşlerin terefdarlarını te’rib étmek işine serf édilir? Bu cüre te’rib ve mühakimeler ne tek sizin kütle eléyhine olduğunuzu, éynizamanda onlardan berk or{duğunuzu gösterir. Bu şiddetli te’ibin or{udan,titremeden başa özge sebebi ola bilmez. Bélelikle, siz özünüz istemeden kütleninüdretini é’tiraf édirsiniz...

***

ndi artı bir sıra yalanlar tedricle heiet şekline salınmadadır, polisidaresinin elinde alet olan müddeilümum da bu sa{takârlılara esasen ittihamnâme

düzeltmiş ve onun tezyilerine arşı müavimet gösterildiyinden ezeblenerek meneen şiddetli ceza tedbi olunmasını teleb étmişdir. Müddeilümum el attığı zülm ve{eyanetin böyüklüyünü başa düşmür. O, bir terefden oyunca, diger terefden {eyanetiheyata kéçirmek aleti olur. Eger hakimler de diet étmeyib polis idaresinin elindealet olsalar, onda men bir ço{ başaları heietde bu adamların hevesbazlıklarınınurbanı olacağı. Buna göre de polis ve edliyye idarelerinin dosyelerine sa{ta veerezlik raportları nezere almadan dietle yanaşma ve he`etleri aşkâra çı{arma

293 A. g. e., s. 450-455




lazımdır...

***

Ümumiyyetle, adamlarının öz milletinin seadeti uğrunda ferzen bu veya başa bir eidenin dalınca gétmelerini başa bir dövlete mensub étmek sözün tamme’nasında cinayetdir. Biz müttehimlerin be’zilerine béle bir iftira atan adamlarınümumi ceza anunlarının 269. maddesine esasen cinayete celb olunmalarını ciddisüretde teleb édirik...

***

ran metbuatı âleminde onun varlığı ile fe{r étdiyimiz “Dünya” jürnali birincigünden déyildiyi kimi élmi bir jürnaldir ve cildinin dalında géyd olduğu kimi felsefifikirler haında materializm nökteyi nezerinden behs édir. Meselenin behs édir.Meselenin mahiyyetini anlamadan onun fahişeliye, savadsızlığa ve saireye arşımübarize kimi göze çarpan böyük başlılarına göre onu tebliğati bir jurnal ferzétmişler. Eger heietepn kommunizm budursa, onda bu eideni ne üçün bu eder şiddetli te’rib édir ve kommunist olmama éybini öz üzerinize ötürürsünüz? Eger bunun eksinedirse, ne üçün “Dünya” jurnalını tebliğati vereeler sırasına salırsınız?Siz menim ve ran ictimaiyyetinin béle bir metbuat yo{sulluğu dövründe varlığı ilefe{r étdiyimiz “Dünya” jürnalını dietle o{uyun, eger orada öz vicdan ve insafınızeléyhine bir mövzu gördünüz, onun heieten ran milletinin menaféyine arşıolduğunu sübut éde bildiniz, onda meni iki beraber şiddetle cezalandırın, eer insafınız varsa, béle bir jurnalınneşr édilmesi ran ictimaiyyeti üçün {idmet étmekden,ona ifti{ar azandırmadan başa bir şéy ola bilmez. Ona göre de bütün boş iddialarıleğv édib, bir kenara oyun ve daha bundan artı cinayetlere el atmayın...

***

Siz esas ezayi vezifeler tutma şeraitine mâlik déyilsiniz. ezayi vezifelere

layi olma üçün her şéyden evvel insaf, méhribanlı, cesaret, edalete ve vezifeyeelae lazımdır. Esas anunun tamamlayıcısının 28. maddesine göre ezayi üvveölkenin üç müsteil üvvesinden biridir. Bu üvve tam istilala mâlik olmalıdır, başa iki üvvenin iradesinin te’siri altında olmamalıdır. Bu tecrübe meşruteliölkelerde, {üsusile icraçılı üvvesinin hemin irelide éyd étdiyimtecavüzkârlılarının arşısını alma üçündür. ezayî meramın şerefi misilsizdir.Milleti teşkil éden ferdlerin müedderatı ve ümumin heii tehlükesizliyi onlaratapşırılmışdır. Lâkin siz! Siz ezayi üvvenin ehemiyyetini icraçılı üvvesininnazirliklerinden birinin idarelerinden biri olan polis idaresinin bir şö’besi olmaderecesine eder alçaltmışsınız. Dünyanın her yérinde ezayi üvve hetta siyasi




rejimlerden de üstündür. Minlerle siyasî deyişiklikler dağa esen külek kimi ezayiüvvenin edim ve ezemetli héykeline iz de sala bilmir. Lâkin siz! Polis idaresi sizinemrlerinize itaet étmek evezine, siz onun emrlerinin icraçısı olubsunuz. Polisidaresinin da{ili ve inzibati siyaseti de sizin zeif héykelinizi bir od kimi külek

arşısında titredir. ndi de oyunca olduğunuzu éle bil ki, özünüz de tesdi édersiniz.Mehkemenin ibtidaî iclaslarında iddia sahiblerinden başa héç kes olmamalıdır.Lâkin burada feet üç polis zabiti déyil, tekce özü danışan ve iclasın müdiri hésabolunan aşağı rütbeli alça bir zabit de oturmuşdu, mehkeme reisinin öz nezerini

bildirmeye cesareti yo{ idi. Bu ezayi düşkünlük éle bir yére çatmışdır ki, siyasîidarenin özünü müstenti adlandıran ve menim namüstenti adlandırdığım enehemmiyyetsiz me’murlarından biri şenbe günü 16. II. 25. (17. V- 37 m.) démişdir:“Mehkeme kimin itidir ki, polis idaresinin icazesi olmadan bir adama beraet vérsin,ya{ud onu mehküm étsin. Eger özünüz üçün beraet azanma fikrindesinizse, onda polis idaresinin müvafi nezerini celb étmelisiniz...”.

Öz erini bütün héyvanların güclüsü bilen serçe kimi teceddüd dövrünün bucelladları da öz iradelerini sizden, ezayi üvveden, şeref ve vicdandan da yüksekde bilirler. Ne üçün? Sizin zeif olduğunuza göre! Bizim tutulmağımız ranictimaiyyetinde top kimi seslendi, bütün dünyanın dietini özüne celb étdi. Röyter ve sair agentliklerde bu barede {eber vérdiler. ezayi üvve, elbette, yatmamışolsaydı adeten bilmeliydi ki, bir adam tutulduda onun tutulması haında erar 24seat içerisinde ona çatdırılmalıdır, anca bize te{minen on ay sonra, (orta hésabla)1316. 1.2 (24.┬II- 37) de çatdırıldı.

Müstenti ve müddeilümum bu sükût arşısında anuni hökmlere esasenözlerini te’ibe layi bilirler mi? ezayi üvvenin birinci payesi, o, tehiathakimiolan müstenti öresen héç utanır mı? ezayi aleme arşı özünü {ain bilirmi? Eldeolan düzgün me’lûmata göre bu adam géceler siyasi idarede hazır olara, {al nökteyinezerinden müeddes sayılmalı olan hazırkı iddihamnamenin esasını teşkil éden özerarını polis idaresinin gösterişile, töretdikleri facieler irelide izah olunan zülm vetecavüz dellallarının eli ile tertib étmişdir...

***

Bu günkü müttehimlerin ran milletinin en séçilmiş nümayendeleri oldularını, bu va{ta eder onlardan héç birinin {idmetden başa ayrı bir iş görmediyini veran’ın hemişe fe{ri oldularını hazırkı möhkeme héy’eti ço{ ya{şı bilir.Müddeilumumun ittihamları düzgün olduğu tedirde béle, yéne de hemin deste ranmilletinin diri bir millet olduğunu sübut étmiş, o millet üçün fe{r azandırmış ve sizidiri bir milletin ezayi üvvesi étmiş olur. Ona göre de reftarınız ço{ dei olmalıdır.Men burada özümü müdafie étdikde mesedim özüm déyildir. Menim müdafiemümumidir ve öz haımda dédiklerim az, ya ço{ başalarının haında düzgündür.




***



Urmu.birolmali.com

SÖZLÜK

A Âil: Akıllı.

Âb-i bea: Hayat suyu, dirilik suyu.Âb-i kövser: Cennette bir çeşme, içki.Âb-i serd: Soğuk su.Âb: Su; erimiş mâye hâline düşmüş; yaş, göz

yaşı; şarab; lâtif, hafif.Adam beste: Sakız.Adırmayıb: timat etmeyip.Afet: Bela, musibet, zarar, güzel, dilber.Âfitab-i âlemara: Dünyayı bezeyen güneş.Âfitab: Güneş.Âhen ü fulad: Demir ve çelik.A{ır: Âhir: Son, sonra, sonunda.Âhu: Ceylan.Ajan: Polis.Ajdad: Ecdad. soy.Âla apı: Ulu kapı, devlet kapısı, hükümet,

hükümet merkezi (âlâ kapı { bâb-ı âli).Amac: Nişâne, hedef, amaç, gaye.Âmade: Hazır.Amar: statistik, hesaplama, senet,

belge.Âmm: Kitle, halk; topluluk; seyidolmayan; Hz. Muhammed’in soyundanolmayan.

Ar adı: Dağ koçu, dağ koyunu.Ara: Süsleyen, bezeyen, ziynetlendiren.Ârif: Bilgili, bilgi sahibi; tanıyan; klâsik doğu

şiirinde mistik sûfîye işaret olarakkullanılır.

Ariz-i gülgün: Gül yüzlü, gül benizli.Ariz: Yanak, yüz.Arm: Sembolik.Armıdır: Asker, ordu.

Asar: Eserler, alâmet.Âsiman: Gök, asuman.Asitan: Eşik, astana; dergâh, sarayların giriş

kapısı.Aşüfte: Heyecanlı, karmakarışıklık, mecazî

çılgınca âşık, vurgun.Ateş-i nirane: Cehennem ateşi.Ateşgede: Zerdüştlerin mabedi.Âtifet: Meyl, maillik; duygu; sempatiklik.Âyât-i mübin: Mukaddes ayetler.Âye: Alamet, nişan, Kur’an-ı Kerim’in

sûrelerindeki her bir cümle.

Âyet: Alamet, nişan, Kur’an-ı Kerim’insûrelerindeki her bir cümle.

Azarlan- : Hastalanmak.

B

Bâb-i seadet: Saadet kapısı.Bâb: Kapı, kitap veya bir eserin bölünmüş

kısımları; layık, yaraşan, uygun; Babilikmezhebinin liderinin adı; padişah veyahükümdârların kapısı.

Bac: Baç, vergi, tazminat.Bâd-i mü{alif: Muhalif esen rüzgâr, karşıdan

esen rüzgâr.Bâd-i seba: Mülâyim rüzgâr, ılık rüzgâr.Badzen: Yel getiren, hava üfleyen.Bal ü ner: Kol kanad, el kol.Bal ü per: Kol kanat.Balakéş: Yukarı kaldıran; borcunu harcını

vermeyen insan.Bale: Yetişmiş, büluğ çağına ermiş.Balidelenir: Büyümüş, boylanmış, yücelmiş.Bam: Dam.Bâr: Yük, meyve; verim, semere; ocak; tezek;

resmî kabül.Bâran: Yağış, aralıksız dökülen, aralıksız

yağdırılan şey.Bâranî: Yağmurdan korunmak için giyilen

giysi, yağmurluk.Bârgeh: Şah sarayı; deniz kenarı, sahil.Barik: nce, nazik, dar.Barütbet: Rütbeli, görevli.Batesellüt: Sahip olmakta, ele geçirmekte.Batum: Polis sopası.Baver édin: nanın.Bazdid: Kontrol; belirli emek; bakma; ziyaret

etmek.Bazi-yi şetrenc: Satranç oyunu.

Bazres: Müfettiş.Bea: Ebediyyet, daimi, devamlı.Beer: Yerli mal, yerli hayvan.Becce: Çocuk, uşak, erkek çocuk.Bedbid’e: Kötü amel, kötü davranış.Bedcü: Kötülük arayan.Bedhen cere: Kötü insan.Bedkiş: Kötü niyetli, kötü düşünceli.Bedter: Daha kötü.Behayiş: Hayvan, dört ayaklı.Behişt-i edni: Daimi cennet.Behmen ayı: ran takviminde on birinci ayın



458

adı.Behr-i umman: Umman denizi.Behreberdarlı: Fayda getirmek.Béhude (bîhude): Abes yere, boşuna.Belâkéş: Dert çeken.

Beng: Ses.Bengi: Neşe saçan.Ber : Yıldırım, elektirik ışığı, parıltı, parlama.Berberiyyet: Barbarlık, cehalet, kabalık.Berhem: Karmakarışıklık, bir işi birbirine

karıştırmak, boşa çıkarmak.Beri: Sağalmış, kurtulmuş, pâk, temiz, hür,

azat.Berk: Yaprak, güç, kuvvet.Berkenar: Kenara çekilmiş.Berra: Çok parlak, ışık saçan, çok parlayan.Berré-yi büryan: Kızartılmış kuzu.Bésan-i {esm-i bîgâne: Düşman gibi yabancı.Best: Bağlı; sığınak.Bester: Yatak yorgan.Beşaret: Hoş haber, müjde.

Beşşaş: Güler yüzlü, sevinçli, şâd.Betlan: Kedersiz, lüzumsuz, manasız.Béyt-ül hezen: Hüzün evi, keder evi, Yakub

peygamberin oğlu Yusuf’un hasreti ilekapanıp kaldığı ev.

Béyt: Beyit, ev, iki mısradan oluşan şiir.Béytülhezeç: Hüzün evi; Hz. Yakub’un oğlu

Yusuf’un hasretiyle kapanıp yaşadığı ev.Bézikib: Usanmış, bıkmış, canına yetmiş.Bezirgân: Tüccar, tacir.Bezm-i ehbab: Dostlar (sevgililer) meclisi.Bezm-i ehl-i ürfan: Hayır ehlinin meclisi,

ârifler meclisi.Bezm-i nişat: Şenlik ziyafeti, şenlik meclisi.Bezm-i teerrüb: Ya{ınlaşma meclisi.Bezm: Meclis, toplantı, âşk işret, keyf meclisi.Bezmi işret: Keyf meclisi.Be{t-i humayun: Hoş baht.Bîaram: Kararsız, sabırsız, tahmmülsüz,

durmadan.Bîcân: Cansız.Bîdâr: Uyanık, haberdar adam.Bîderd: Dertsiz.Bîdin: Dinsiz.Bîhudegéy: Boş konuşan.Bîmar: Hasta.Bîmunis: Arkadaşsız, dostu âşinası olmayan,

tek tenha.

Bînam ü neng: Hayasız, utanmaz, ârsız.Bîpeder: Babası, piç, nikâhsız dünyaya gelen

çocuk.Bîruh: Ruhsuz, cansız, ölü.Bîsemer: Bâr vermeyen, meyve vermeyen,

semeresiz, faydasız, boş.Bîşamar: Sayısız, hesapsız.Bîşümar: sayısız, hesapsız.Bîyâbengerd: Ortalıkta dolaşan, avare.Bi ser ü pâ: Başsız ayaksız, öncesi ve sonrası

olmayan, avare, serseri, başıboş.Bicek: Bir malın tahvil edilmesi hakkında

senet.Bid’e: Bidat, eskiBid: Söğüt ağacı.Bidad: Ülke, şehir.Bihemdullah: Allah’ı şükür.Billurin: Billurlu, billurdan yapılmış, kristalli.Bime: Sigorta.Birge: Birlikte, beraber.Bisim: Telgraf; radyo vericisi.Bîşümar: Sayısız, hesapsız.

Birge: Birlikte, beraber.Biyaz (beyaz): Beyaz, ak (renk); dua kitabı.Bizürk: Büyük.Bi{: Kök (Ağaç, bitki vb.)Bomb-i nâpal: Napalm bombası, bir çeşit

bomba.Bö’e: Yer, ülke, mabet, kabir.Bölöv: Küheylan at.Buté-yi hicr: Ayrılık ocağı.Bute: Kuyumcuların altın eritmek için

kullandıkları özel kap.Butimar: Kötü, pis; baykuş.Bu{ag: Gerdan, çenenin alt kısmı.Bülheves: çki âlemle meşgul olan.Büngâh: Ambar.Bünyad: Kök, temel, esas, temel.

Bürran: Kesici, kesen, keskin.Bürran: Keskin (kılıç).Büt-i tennaze: Putperestlerin ibadet ettikleri

pesim veya heykel, sanem; çok güzel.Büzale: Keçi yavrusu.

C

Cabbar: Büyük.Cade: Yol.Cahid: Cehd eden, gayret eden, çalışan.Caize: Mükâfat.



459

Cam: Şişe, kadeh, p iyâle, kâse.Came: Giyecek, elbise, çamaşır.Camee: Cemiyet, halk.Canbe{ş: Canlandıran, can bahşeden (Allah

anlamında da kullanılmaktadır.).

Cansitan: Can alan (Azrail), öldürücü.Cari: Akan; şimdiki; icra edilen; tedavüldeolan.

Carsu: Dört yol kavşağı.Cavidan: Ebedi.Cein: Bayram.Ceb ceb: Gıdık, çene ile gerdan arası, buhak.Cebin: Alın.Cebral: Zorla, güçle.Cela-yi veten: Vatan tutkunu, vatansever.Ceng: Kavga, dövüş, savaş.Cengel: Orman.Cengperver: Savaşçı, savaş taraftarı.Cennet-i rizvan: Meleklerin cenneti.Ceres: Zil.Ceresler: Ziller, çanlar.Ceride: Eskiden vergi defteri, defter; önemli

hadise.Cezakellah: Allah karşılığını versin (Ödül ve

caza olarak).Cezire: Ada.Cıbıldız: Hareketli, şen.Cida: Mızrak, süngü.Cife-yi dünya: Dünya malı.Cihad: Savaş, mücadele, din uğrunda savaş,

dini yayma yolunda mücadele.Cilazın er: Yenilmeyen kahraman.Cina: Bahse girmek.Cinan: Cennet, behişt.Civar: Çecre, etraf.Cobrai: karşılığını verme, tamir etme.Comerd: Cevan kişi, genç mert; cömert.Cövcü: Dudakların kenarı.

Cövlan: Cevelan, gezip dolaşma.Cuğd: Baykuş, Başın arka tarafındadüğümlenmiş saç.

Cuy: Ark.Cüda: Ayrı.Cühhal: Cahiller.Cülus: Tahta çıkma, bir hükümdarın tahta

çıkması, oturma.Cünnemekân: Genç iken ölen.Cünun: Delilik, divanelik.Cür’e: Bir yudum.Cüst: Aktarma, araştırma.

Cüzv: Cüz, kısım, parça, Kur’an’ın otuzda bir hissesi.

Ç

Çah: Kuyu.Çâk-i giriban: Yakası yırtık.Çâk: Dağılmış, yırtık, parçalanmış.Çâker: Nöker, hizmetçi, köle.Çalak-çapak-çapuk: Çevik, aceleci, keskin,

hızlı.Çamlı: Çamurluk, balçıklık.Çapilus: Yaltak, hilekâr.Çavuş: kervan başı.Çekân: Damlayan.Çelipa: Haç.Çem{em: Naz, işve, cilve.Çen: Duman.Çeng: Çenk, harp adlı enstrümana benzer çalgı

aleti.Çenkâl: Pençe.Çep: sol.Çepavul: Talancı.Çerçi: Seyyar satıcı.Çérik: Partizan.Çesb éyle- : Yapıştırmak.Çéşm-i {unfişan: Kanlı yaş akıtan göz.Çéşme-urban: Gözüm üste.Çéşme-yi héyvan: Dirilik suyu, ölümsüzlük

suyu, hayat suyu.Çimmel: Zayıf, arık.Çin ü Maçin: Çin ve Çin’in ardında olan

ülkeler.Çin: Kıvrım, kırışık, rüyanın doğru çıkması.Çölmek: Çömlek, yemek pişirilen toprak kap.Çömçe: Saz.Çunoçera: Soru, sorgu sual.

D

Dad-stad: Alış veriş.Dad: Adalet, insaf, ceza, aman, imdad,

yardıma çağırma.Dadaş: Ata, baba, büyük kardeş, ağabeyi.Dadres: Feryâda yetişen, imdada ulaşan;

müstantik.Dâd{ah: Adalet isteyen, feryada çağıran.Dâm-i bela: Bela tuzağı, bela toru.Dâm: Tuzak, tor, hapishane.



460

Damad: Bey, enişte, damat.Dâmen: Etek, hile, kelek.Dânâter: Çok bilgili, daha bilgili.Dâne: Tohum, tane, adet.Dâneşsera: Meslek lisesi, meslek okulu.

Dank: Dirhemin altıda birini ifade eden ağırlıkölçü miktarı, emlakın altıda bir bölümü.Dâra-yi izz ü şan: Saygınlığı, şanı olan.Dâver: Arabulucu, münsif, mahkeme hakimi,

Allah dini.Ded: Yırtıcı hayvan.Dedannüma: Sırıtıp dişlerini göstererek

yaltaklanan adam.Def’: Reddetme, itekleme, geri çevirme,

ortadan kaldırma.Defe: Halıcıların kullandığı alet.Déhan: Çiftçi, kentli, köylü, bağban.Déh: Kent, köy.Dehan: Ağız.Déhati: Kentliler.Déhgede: Kent, köy.Dehr: Zaman, devir; dünya, âlem; tabiat, talih,

felek.Dehre: Kesici alet, çapacak, et döven.Dejban: Komutan, kale komutanı, askerî polis.Dendan: Diş.Der pé-yi mövte: Ölüm ardınca.Derağuş: Kuvaklama, kucağına alma.Derayet: Bilgi, beceri.Derbece: Küçük kapı.Derbend: Dar geçit, boğaz; dağ yolu, dağ

geçidi; ala kapı (âlâ kapı ┬ bâb-ı âli), genişkısa cadde.

Derif: Teessüf etmek, itiraf etmek.Dest-i renc: Emek, zahmet.Dest: El.Destar: Sarık, et döven alet.Destgir: Yardımcı, taraftar, dustar, esir, tutsak

edilmiş adam.Dévséper: Büyük kalkan taşıyan savaşçı.Déyr-i Muğan: Zerdüştlerin ve ateşperestlerin

ibadet ettikleri yer, ateşgâh.Déyr: Manastır, kilise.Dığlı: Verem hastalığı.Dicur: Gamgin, gamlı, kederli, karanlık.Didâr: Görüş.Didâr: Yüz, cemal, görme, ziyaret etme, görüş.Didé-yi giryan: Ağlayan göz.Didé-yi {unfeşan: Kan döken bakış.Dide: Göz.

Didesi eşkbâr: Gözü yaşlı.Difa (defa): Müdafaa, savunma, kendini

düşmandan koruma.Dig: Kazan.Dik daşlan-: Çabuk sinirlenmek.

Dil efsürde: Ümitsiz, gamgin.Dil: Yürek, kalp, gönül.Dilber-i tennaz: Şuh, nazlı dilber, işveli güzel.Dirayet: lim, bilgi, malumat.Diraz: Uzun.Direfşi: Yıldırım, parıltı, ışık.Direng: Yavaşlık, geç kalma, durma, sabretme,

rahatlama.Dire{şan: Parlak, ışıldayan, parlayan.Dire{t: Ağaç.Diriğ: Esirgeme.Divsiret: Dev hasiyetli, dev huylu.Donlug: kramiye, bahşiş.Dor berimde (dövrüber): Etrafında, çevresinde,

yan yöresinde.Dövré-yi şebab: Gençlik devri.Dövre: Yassı kab, daire, çember.Döyün: Dövüntü.Dud-i siyah: Kara tütsü.Dûd-i âhim: Derin keder, ah ü nâle.Dûd: Tütsü, duman.Dude: Kara, mürekkep lekesi, aile, kabile.Duğ: Ayran.Dunbal ét-: Devam etmek.Dust: Dost.Dustan: Dostlar.Duş: Omuz, geçen gece, düş, rüya.Dutza: Yabani kuşların tutulduğu kafes.Düateşe: ki defa temizlenmiş.Dübb-i ekber: Büyük ayı.Dübb: Ayı.Dünya-yi dûn: Alçak dünya, kötü dünya.Dür ü dirâz: Uzun uzadı.

Dür(r): nci.Dürefşân: Dür saçan, inci yağdıran.Dürr-i eşk: Göz yaşının incileri.Dürr-i semin: nci, kıymetli taş.Dürr-i {uşab: En iyi mirvar, en güzel inci.Düşmen-i {un{ar: Zalim düşman, kan içen

düşman.Düşnam: Sövme, sövüş, küfür.Düzd: Hırsız.Düzek: Cehennem.Dövre: Çevre, etraf, daire.



461

É

Élat: Halk, bir yurtta bir yerde yaşayantopluluk.

É’tiad: nanma, itikat.É’tidali: Liberal.É’tisaf: Mecbur etme; tecavüz etme.É’tisas: Tatil.Éha-i he: Hakikatı ortaya çıkarma.Éhkâm: Hüküm, karar; rejim, kuruluş;

hakimiyet; düşünce; rey.Éhram: hram, Mekke’yi zayarette hacıların

giydiği dikişsiz elbise; Mısır’daFiravunların mezarları.

Éhrar: Aydınlar, yazarlar.Éhsas: Hissetmek, sezmek.Éhticab: Örtünme, gizlenme, saklanma.Élm-i elsine: Dil ilmi, gönül ilmi.Eski pullar: Kağıt paralar.Éyd-i seadet: Saadet bayramı.Éymen: Uğurlu, hoşbaht, korkusuz (yer),

korunmuş.Ézaz: ftihar, hürmet.

E

Ed günü: Nikâh kesilen gün.Eran: Akran, eştaş, arkadaş.Esam: Aksam, kısımlar.Evam: Hısımlar, akrabalar, kavimler.E’za: Uzuvlar.Ebben-cedden: Ata babadan.Ebedsera: Ebediyyet evi.Ebham: Şüphe; dumanlı (mec.).Ebher: Nergiz, güzel göz, güzel adam.Ebr-i siyah: Kara bulut.

Ebr: Bulut.Ebru-yi tizcenk: Keskin pençeye benzeyenkaş.

Ebser: Daha gözü açık.Ebvab: Ders kitabı.Ebyez: Beyaz, ak.Echaf: Zarakilik, iki katına satmak.Ecr: Mükâfat.Edl: Adalet; beraberlik; yük, eş.Edüvv-i beşer: nsanlığın düşmanı.Ef an: Nâle, figan, feryat.Ef’al: şler, dilbilgisinde fiiller.

Ef’i: Zehirli yılan.Efal: Çalışan.Efğan: Figan, feryâd, nâle.Eflâk: Felekler.Efser: Subay, zabit.

Efsurde: Solgun, özelliğini kaybetmiş, buruşmuş.Efvac-i sütur: Satırlar grubu, satırlar bölümü,

at veya yük hayvanları bölüğü.Efvac: Bölükler, gruplar.Efzun ol- : Artmak.Ef {em: Daha büyük, en büyük.Egriplanlar: Uçak, tayyare.Eğfal: Dikkatsizlik, hata, yanlış yapma.Eğyâr-i tengçéşm: Dar gözlü rakib, yabancı.Eğyâr: Düşman, yad, özge.Ehbab: Dostlar.Ehibba: Dostlar, sevimliler, aydınlar.Ehkâm-i din: Dinin hükmü.Ehkâm-i teharet: Temizlik kuralları.Ehl-i ürfan: Arif insan, bilgili insan, aydın.Ehrar: Hür adamlar, hürriyet sevenler.

Ehrimen: Zerdüştlerin kötülük tanrısı, habis,şeytan insan.

Ehvel: Şaşı, çepgöz.Ehven: Çok az, çok yumuşak.Ehya: hya, dirilme, yenileşme.Ehzan: Kederler.Ejder-i siyah: Kara ejderha.Ekkaslı: Fotoğraflık.Elaffar: Allah, çok bağışlayıcı.El’an: Hemen, şimdi, şu anda.Elem: Alem, bayrak.Elerreus: Baş, zirve, başlangıç.Elhan: Güzel sesler, türküler.Elher: Hakikaten, doğrusu, gerçekten.Elhezer: Sakın, sakınılsın, uzak durulsun.Elsine: Diller.

Emir-i ceng: Askerî isim, askerî rütbe.Emniyye: korkusuzluk; polis memuru.Ena: Anka, Kaf dağında yaşayan efsanevî

kuş, simurğ.Enayi: Efsanevî kuş.Enar: Nar.Enber: Amber, koku, ıtır, kâşalot adlı deniz

hayvanının salgısından elde edilen güzel bir koku.

Enberbiz: Koku saçan. amber saçan.Encüm: Yıldızlar. (Kuzey Azerbaycan’da ot,



462

fundalık, çalılık anlamında dakullanılıyor).

Encümen: Meclis, cemiyyet, toplantı.Endelib: Bülbül.Enduh: Gam, keder.

Engür: Üzüm.Enhar: Çaylar, dereler, arklar.Enin: nleme, inilti.Envar-i hidâyet: Doğru yolun nurları, ışıkları.Envar: Işıklar, nurlar.Er am: Rakamlar.Er’er: Ardıç ağacı, servi ağacı.Erbab: Sahip, mülk sahibi.Ere: Ter.Ereriz: Ter döken.Eren: Yiğit kişi, kahraman.Ergen: Evlenmek zamanı gelmiş genç.Erğevan: Erguvan, güzel kırmızı bir gül adı;

kırmızı.Erse: Boş arazi, meydan.Erş-i e’lâ: Göğün en yüksek katı, sema,

asuman.Erş: Kubbe, taht, gök, sema.Erteş: Ordu.Erus: Gelin.Erzan: Ucuz.Erze: En rezil, çok alçak insan.Erzen: Darı.Esb: At.Esbdevan: At koşturan.Esbdevanlar: Süvari.Esef: Teessüf etme, hayıflanma.Esel: Bal.Eshab: Ashab, sahibler, taraftarlar, sohbet

edenler. Hz. Muhammet’in sohbetinekatılanlar.

Eslehete: Silah.Efkâr: Fikirler.

Esr: Asır, zaman, devir, yüz yıllık süre, ikindi.Esrar: Sırlar.Essebrü-miftahül-ferec: Sabır genişliğin

anahtarıdır.Eşal abı: Çöp kutusu.Eş’ar-i nez: nkâr edici şiirler.Eşcar: Ağaçlar.Eşire: Kabile, oymak, göçer hâlde yaşayan

kavim.Eşk: Göz yaşı.Eşkbar: Göz yaşı döken.

Eşleb: Meral.Eşlefî: ran’da altın para.Eşn: Huzur, güven içinde olma.Eşrar: Pis şeyler, kötü adamlar.Eş{as: Şahıslar, insanlar.

Etbale: Yetim, cüce.Etibba-yi fireng: Avrupa hekimleri.Etibba: Tabipler, hekimler.Etşan: Susuz, susayan.Evamfirib: Cahilleri aldatmak, demegog,

aldatıcı.Evham: Vehim sözünün çoğulu, şüphe,

karabasan.Eya: Cam, kadeh, piyâle.Eyal: Aile, nüfus, çoluk çocuk; eş, zevce.Eyar: Endaze, deneme, ölçü, dakiklik.Eyyar: Hilekâr, avare.Eyyar: Hilekâr; işsiz güçsüz.Ezkâr: Zikirler, anma, hatırlama.Ezkâr: Zikirler; hatırlama.E{ger: Ateşli kül, külle karışık küçük kor,

köz.E{ter-i said: Talih yıldızı, yükseklere çıkanyıldız.

F

Fahiş: Açık, edepsiz.Fail-i muhtar: htiyar sahibi, istediğini

yapmakta serbest olan.Famil: Aile.Faş ıl-: Açmak, açıklamak, ortaya çıkarmak.Feir-i müflis: Fakir ve yoksul.Fé’l övl: ş ve söz.Feğahet: Fıkıh ilimleri, dinî kanunları bilme.Fehm: Düşünce.Fekâh-i intiadı şé’r (fokahi): Mizahî şiir.

Felâhet: Çiftçilik.Felihaza: Ve buna göre.Fena: Yokluk.Fenus: Fanus, fener.Fera: Firak, ayrılık, hicran.Feraet: Vaz geçmek.Feramuş: Hatırdan çıkarmak.Ferib: Aldatma.Fermayiş: Buyruk, emir.Ferr: Parlaklık, ışık, nur; süs, ziynet; tantana;

güzellik.



463

Ferş: Ayak altına yayılacak şey, döşeme, yer yüzü.

Ferş: Küçük halı, halça.Ferzâne: Âlim, bilgili.Ferzendan: Evlatlar, çocuklar.

Fer {ende: Hoşbaht, uğurlu.Fés-i fevahiş: Ayyaşlık, bozgunculuk.Fesahet: Güzel ve açık konuşma yeteneği.Feth: Açma; başlama; zaptetme.Féyz: Bolluk, bereket; hayır, fayda; lezzet.Filfövr: Derhal, hemen.Filus (flus): Para, en küçük para miktarı.Fir et: Ayrılık.Firengistan: Avrupa.Firişte: Ferişteh, melek, masum, günahsız,

yumuşak huylu.Fişar-i {un: Kan basıncı.Fişar: Tazyik, basınç.Fitre: Ramazan ayında fert başına belli

miktarda verilen sadaka.Fitret: Fıtrat, yaratılış, tabiat.

Fitva: Fetva (Bir mesele hakkında kadı veyamüftü tarafından verilen hüküm.).Fokul kravat: Yaka kravatı.Fokull: Boyun bağı, kravat.Foren: Hemen, tez.Fori: Tecili.Foruzan: Parlayan, yanan, ışıldayan.Fövc: Cemaat, topluluk, deste.Fövce-zülmkâr: Bir grup zulümkâr.Föveran: Suretle akan.Fut éyle-: Ölmek, yitirmek, bırakmak.Füera: Fakir, yoksul.Fütade: Düşmüş, yıkılmış, düşkün, bîçâre,

zavallı.

G

Geda-yi kûy: Sokak dilencisi.Gehvâre: Beşik.Gélé: Giley, kınama.Gendum (gendom): Buğday, tane.Gerdenderez: Boynu uzun.Gerdid: Fırlatmak, imtina etmek, kesmek.Gerdun: Dönen; felek, talih; gök.Gergeh-i gerdun: Çarkı felek, hayatın

deveranı.Germâbe: Hamam.Géysu: Saç.

Giciklenmek: Çekememek, kıskanmak.Giran-baha: Daha kıymetli.Giranmaye: Pahalı, ağır.Giréhgir: Burma burma, düğüm düğüm saç.Giriftâr: Tutulmuş, tutsak, esir, mübtela, âşık,

vurgun.Girye: Ağlamak, sızlamak.Giyah: Ot, yeşil ot.Giysu/ géysu: Saç.Gôft: Hakimane söz, hikmetli ifade, söz.Gôftar: Sohbet, söz, mevzu.Gôftügû: Sohbet, konuşma.Gövher-i şehvarına: Çok iri taneli inci.Gövsâle: Bir yaşındaki dana; Tövrat’a göre

Hz. Musa’nın zamanında Samira adlı birisinin altından yaptığı ve bununla halkıyoldan çıkarıp putperest ettiği insan; sadeadam.

Gövtâr: Sohbet, söz; mevzu.Gruhban: Askerî rütbe.Gûr: Yaban eşeği, mezar.Gûsifend: Koyun.

Gûşé-yi çéşm: Gözün kenarı; göz altından bakmak.Güher: Gevher.Gül demeti: Gül destesi.Gül-i hemra: Kırmızı gül.Gülberk: Gül yaprağı.Gülfam: Gül renginde, kırmızı.Gülşen: Güllük.Gülüstan: Gül bahçesi, çiçeklik.Güncüşk: Serçe.Güvah: Şahit.

Gâh: Zaman, vakit, yer, mekân.aba: Ön, önce, yüz (çehre); bal kabağı.

aim-ül léyl: Geceye bitişik.ali: Halı.araçı: kara çadır.azlı at: Savaş atı, koşu atı.ebeb: Bu{a, gıdık, çene ile gerdan arası.eba: Kaba.ebr-i âdem: Hz. Adem’in kabri.edid: Güneşte kurutulmuş et; köze

gömülerek bişirilen bütün koyun, pastırma.elemrövn: Bir hükümetin idaresi altında



464

bulunan yer, ülke.elender (Kalender): Dünyadan el çekip

kendi başına yaşayan insan, filozof, kaidekurala uymayan insan.

emer: Ay.

emertel’et: Ay yüzlü, aybeniz, yüzü ay gibigüzel olan.

emkéşide: Gam çeken.emze: Gözle işaret etme, nâz, işve, süzgün

bakış, işveli bakış; bazı insanların gülünceçene veya yanaklarında beliren küçükçukur.

em{ar: Gam dağıtan, gamlı zamanda teselliveren.

eni: Varlıklı, zengin.er : Suya batırma, suya batma, boğulma,

boğma (suda).erar: Durma, sakit olma, dayanıklılık, sabır,

tahammül.erin: Yakın, akraba, benzer, arkadaş, yakın

dost, eş.ern-i bistum: Yirminci asır.esem: Ant, yemin, ant içme, yemin etme.et’en: Katiyyen, kesin olarak.etre-yi âb-i nisan: Nisan yağmurunun

damlaları; nisan ayı.evi: Kavi, kuvvetli, güçlü, zorlu; sağlam;

(mec.) zengin, varlıklı.eviter: En kuvvetli, en güçlü, en sağlam, en

zengin.evvas: Dalgıç, ok yapan kimse, okla

silahlanmış kimse, ok atan.eza: nsanın başına gelen hadise.ezel-i neğzi: Güzel, lâtif, zarif gazel.

ezil: Keçi kılından örülmüş gömlek.ısdır-: Rüşvet vermek.isse: Kıssa, menkıbe, hikâye, masal.ol vér- : Söz vermek.opalı: Kök, yumru.oppuz: Kopuz, saz.orreş: Nara, gürültü, bağırtı.ors: Hap (ilâç).ova: Kavga..ov: Yanan fitil.

ovzan- : Kalkmak.övm-i nâpak: Temiz olmayan nesil.övm: Kavim, aynı soydan olan, akraba.övs-i üzeh: Gök kuşağı, ebem kuşağı.

övs: Yay, keman, çemberin bir parçası.ran: Para birimi.uat: Ahmak, aptal, saf, bön.ubber: Kumru.ulam-i helebégüş: Kulağı halkalı, kulağı

küpeli (köle).ulça: Kukla.ull: Tutsakların boyunlarına, ayaklarına ve

ellerine takılan zincir.umar-ı éş: Aşk kumarı.usale: Dana.ut-i dil: Yüreğin kuvveti.ut: Erzak, gıda, yenilen şey, güç, kuvvet.üllabi: Sahte.

ürb: Yakınlık, komşuluk.ürs-i emer: Ayın çevresi.ürs-i âfitab: Güneşin çevresi, dairesi.üsur: Kasırlar; kusur, günah, kabahat.üyud: Sınırlılık, mahdutluk, bağlılık,

bitişiklik.

Ğ

Ğaya: Nihayet, sonunda, son merhale.Ğerre: Kibirlenme, kendini övme.Ğina: Varlıklı, devletli.Ğiyab: Kayıp olmak.



465

┬

┬ ab-i re{t (re{t-i {ab): Yatak. ┬ ab: Uyku, rüya, uyku görme.

┬ ah nâhah: ster istemez, haklı haksız. ┬ ah: ster, isterse. ┬ ahendem: stekliyim. ┬ âk-i pay: Ayak altındaki toprak. ┬ âk: Toprak, toz, yer küresi, ülke, diyar;

çürümüş toprak olmuş. ┬ âkister: Kül. ┬ âkpay-i secdegâh: Secde yerinin eşiği. ┬ am-çiy: Yetişmemiş, olgunlaşmamış. ┬ ame: Kalem; üslup. ┬ ane: Ev, bina. ┬ asa: Halis buğdaydan pişirilmiş ekmek. ┬ aneberduşam: Evsiz, yoksul, fakir. ┬ anevade: Nesil, soy, aile.

Haraya: Nereye. ┬ âr ü kes: Kırpıntı, çör çöp. ┬ ar: Diken, bir çeşit ağaç. ┬ arken: Diken satan. ┬ arüzâr: Dikenlik. ┬ aşak: Zir zibil, çör çöp. ┬ a{al: Yahudi din adamı. ┬ edeng-i cansitan: Can alan ok. ┬ edeng-i {unriz: Kan akıtan ok. ┬ edeng: Ok. ┬ effaş: Yarasa, gece kuşu. ┬ effaş: Yarasa. ┬ efi: Hafi, gizli. ┬ el’et-i mümtaz: Seçilmiş bir hediye.

┬ elel: Noksanlık, açıklık, boşluk. ┬ elfe: Molla mektebinde mollanın yardımcısı. ┬ elverçiler: Tahıl toplayanlar. ┬ em: Eyri. ┬ emender {em: Kat kat, burma burma. ┬ emide: Eğilmiş, beli bükülmüş, kambur. ┬ empare ({ompare): Bomba, roket. ┬ ende: Gülüş. ┬ endeng: Ok.

┬ ennas: Şeytan. ┬ er: Eşek. ┬ erken: Taşçı. ┬ eridar: Alıcı, bir malın alıcısı. ┬ ermöhre: Eşek semerine süs için dikilen

renkli boncuklardan her biri, kıymetsiz. ┬ es: Çör çöp, çırpı. ┬ esaret: Zarar ziyan. ┬ esi: Düşman; matematikte çıkarma; denk. ┬ esm-i can: Can düşmanı. ┬ este: Yorgun. ┬ eşm: Hışm, gazab. ┬ etmi: Gülhatmi. ┬ evas: Hasseler. ┬ éyme: Çadır. ┬ ezab: Kına yakmak, boyamak. ┬ ezab: kötüleştirmek. ┬ ir e: Bez parçası; dervişlerin giydikleri üst

elbise; cübbenin altından, iç gömleğin

üstünden giyilen pamuklu elbise. ┬ ir e: Hırka (Dervişlerin giydiği cübbe.). ┬ ire: Bulanık, boşuna, bulanmış, ters, kaba. ┬ ired: Akıl. ┬ ireser: Başıboş ters adam. ┬ isal: Hasyetler, huylar. ┬ işt: Kerpiç. ┬ iyaban: ki tarafı ağaçlı geniş cadde. ┬ izab: Koyu kırmızı renkli boya. ┬ of: Korku, haf, vahşet. ┬ orzek: Öksürük. ┬ oşaheng: Hoş sesli, güzel sesli. ┬ oşgél: Güzel. ┬ oşnud: Hoşnut, razı, memnun.

┬ ovf: Korku. ┬ u: Hasiyet, huy, kılık. ┬ ub: Güzel. ┬ ubsaz: Sanatkâr. ┬ ubsuret: Güzel yüzlü, güzel. ┬ ud ({od): Öz, özü. ┬ ul: Huy, tabiat. ┬ uld: Ebedilik. ┬ uldi: Cennet.



466

┬ um: Küp, balçıktan yapılmış büyük kap. ┬ ums: Beşte bir; beş; gelirin beşte biri

miktarında olup seyitlere verilen dinî vergi,seyit malı.

┬ un-i dil: Yürek kanı.

┬ un: Kan. ┬ aiş: Rica. ┬ aiş étmek: Rica etmek. ┬ unab: Kanlı su, kanlı göz yaşı. ┬ unalud: Kana bulanmış. ┬ un{ar: Kan içen, zalim, kaddar. ┬ ur: Güneş, gün. ┬ urd: Küçük, narin. ┬ urşid-i {aver: Şark güneşi, doğu güneşi. ┬ uceste: Hoşbaht, hoşa giden. ┬ urşidveş: Güneş yüzlü. ┬ uşe: Başak, salkım, sümbül. ┬ uşeçin: Sümbül toplayan.

┬ uşg ü ter: Kuru ve yaş. ┬ ürus: Horoz. ┬ üşk: Kuru. ┬ ütbe: Hutbe.

H

Hacet: htiyaç, lüzum.Hadis: Yeni zuhur eden, yeni meydana gelen.Hakim-i mütle: Diktatör, ülkeyi tek başına

yöneten.Harasan: Korkmuş halde.Hasil: Mahsul, ürün.Hatif-i erş: Gökten gelen kayıptan ses.Hearet: Saygısızlık.

He bin: Çok tesirli ve öldürücü zehir.Hebib: Dost, sevgili.Hebl: p, kendir.Hecc: Hac.Hecle: Zifaf otağı, gerdek.Helavet: Tatlılık, tat, lezzet, zevk.Helef-i {encer-i bürran: Keskin hançerin

hedefi.Hemağuş: Kucaklama.Hemiyyet: Ruh yüksekliği, şeref hissi, gayret;Hempay: Yol arkadaşı.Hemra: Kırmızı, kızıl.

Hemrah: Yol arkadaşı.Hemraz: Sırları bir olan.Hemsâye: Komşu.Hemvar: Düz.Hem{ane: Aile fertlerinden her biri, komşu.

Hencer: Kırtlak.Heng: Kıymet, miktar; zor, güç, kuvvet; akıl,idrak.

Henüz: Şimdi, şimdilik.Herim: Mahrem yer, yakın arkadaşların

gidebileceği yer.Herman: Olumsuz cevap; yasak etmek.Herzeger: Boş sözler konuşan.Hetm: Katiyetle, tereddütsüz.Hetn: Yırtma, yorma; şerefsizlik.Hevadis: Hadiseler.Hevai: Havaya ait olan, göğe ait olan, haksız

şehvet düşkünü.Hevari: sa’nın 12 öğrencisinden birisi.Heva{ah: Havalar; taraftar; hayır seven; âşık,

vurgun.Heves: Hisler, duygular, fikir, hayal.Hezar min hecamet: Eskiden kan alma işi ve

bu işte kullanılan aletin adı.Hezar: Bin.Hezyan (hezeyan): Sayıklama, anlamsız boş

sözler.Hicab: Perde, örtü; utanma.Hicr: Ayrılık, ayrılma, hicran.Hilliyye: Şeriata göre izin vermek,

borçlarından azat etmek.Himaet: Ahmaklık, şuursuzluk.Hindivane: Karpuz.Hirsü az: Tamahkârlık.Hizb: Tayfa, zümre, hisse, pay, parti, grup.Hocre: Oda, küçük sığınak.Hökmferman: Hüküm süren.Hörme: Kırmızılık, bir çeşit hastalık.

Hubab: Su köpüğü.Hurilia: Huri yüzlü, güzel.Hübb-i veten: Vatan sevgisi, vatan aşkı.Hükema: Hakimler, filozoflar, âlimler.Hümayun: Uğurlu, saadetli, mübarek,

padişaha ait; Azerbaycan klasikmuğamlarından (şarkı) birisinin adı.

Hürriyyet: Hürriyet, azatlık.Hüveyda: Âşikâr, açık, belli.Hüzür-i şeha: Şahın huzuruna.Hündür: Yüksek, uzun boylu.Herlen- : Dönmek.



467

ltisai: ltisakî, iltisaka ait, bitişkenlikle ilgili.ltisai diller: ltisakî diller, bitişken diller.

ri: Büyük.sin- : Isınmak.amet: kamet, oturma, sakin olma; ev,

yaşayış yeri; kudret, hakimiyet.d: Boyun bağı, dizilmiş inci.tidar: ktidar, kudret, hakimiyet, yetenek,

beceri.tiza: Talep, gerek, lüzum.bham: Üstü örtülü.btikâr: Teşebbüs.ctinab: Çekinme, sakınma.cz: Acizlik.czülhâl: Acizcesine.dde: Sayı, adet; miktar; deste, grup; mühlet.ddéyi (eddei): Makam seven, görev seven.ğfal: Aldatmak, yoldan çıkarmak.ğmaz: Kıybet.ktisab: Kazanma, kesb etme, kazanç.ltihab: Alevlenme, artma, duygu, istek;

yanma, ışıldama; vücudun herhangi bir yerinde meydana gelen şişlik.

msak: Hasislik, cimrilik; tan yerininağarmaya başladığı zaman, oruca başlamazamanı.

na: Yorgunluk, ağır iş.nan: Yular, idare, iktidar.nayet: Kaygı, yardım, ilgi; iyilik.neb: Üzüm (Arapça).ndi: Şimdi.nfial: Utanma, hacil olma, heyecana gelme,

coşma.nham: Malum olmayan, bilinmeyen,

mübhem.ntisab: Mensup olma, katılma.nti{ab ét- : Seçmek.nziva: Toplumdan uzaklaşmak, yalnız

kalmak.sar: Bahşiş vermek; beğenme, seçme.slah: yi bir hâle getirme, noksan ve

kusurlarını giderme.slâmiyan: Müslümanlar.sté‘mar: Müstemleke hâline getirme; mamur

hale getirme.ste{r: Büyük yüzme havuzu.

stiare: Alma, götürme, kinaye.sticabet: Ricanın kabul edilmesi, ricanın

yerine getirilmesi; duanın, namazın,orucun kabul edilmesi.

stişmam: Koklama, hissetme.

şk: Göz yaşı.şkenbe: Karın, mide.ştibah: Sehv, yanlış, şüphelenme.ştihar: Şöhret bulma, meşhurlaşma, ün

kazanma.ştiya: Çok isteme, arzu etme, heves.şve: Naz, gamze.şvefüruş: şve satan.tab: Kınama, töhmet etme.ti: Hızlı, keskin.tmam: Tamam olma.yma: şaret.zhar: fade etme, meydana çıkarma, âşikâr

etme.ztirab: Istırap, sıkıntı, eziyet.zz: zzet, azamet, şan, liyakat.{fa: Gizletme.{lâl étmek: Karıştırmak, bozmak.{van: Kardeşler.

K

Kâl: Ham, yetişmemiş.Kân-i cehalet: Cehalet kaynağı.Kanun: Süryanî takviminde ay adı.Kâr ü bâr: ş, güç.Kâr: ş, kazanç.Kâragâh: ş bilen, işten anlayan, gizli polis

memuru.Kârferma: ş buyuran, iş veren, mal sahibi.Kârgâh: Ticarethane, büyük işyeri, şirket.Kârger: Usta yardımcısı, işçi.Kart: Belge.

Kâr {ane: ş yeri, imalathane, fabrika, taşocağı.Kâs: Tutkun.Kâ{néşinan: Sara sakinleri, saray ehli.Kâşâne: Saray, imaret.Kâ{: Saray.Ke‘bé-yi rü{sar: Kâbe’ye benzer çehre, Kâbe

gibi pâk ve mukaddes olan yüz.Kebk-i {uraman: Güzel yürüyüşlü keklik.Kebk: Keklik, sevgili, cânan, güzel.Kecmedâr: Birisinin istek ve arzusunun aksine



468

hareket eden.Kehlülbeser: Göz sürmesi.Kelef: plik yumağı.Kelenteri: Polis mıntıkası.Kelid ü sened-i {aneni: Evin senetleri ve

anahtarı.Kelim-i Ha: Musa peygamberin lakabı.Kelim: Musahip, sohbet eden.Kelisa: Kilise.Kem: Noksan, eksik, az, ne kadar.Kemali füeraye: Bütün fakirlere.Kemerşiken: Bel kıran, üzücü, yorucu.Kemin: Pusuda duran, gizlenen adam; küçük.Kenkâh: Kuyu kazan, ev yıkan.Kerkes: Kuzgun.Kesamet: Keyifsizlik, yorgunluk.Kesb: Kazanma, kazanç, ele geçirme, senet,

meşguliyet.Keşti: Gemi.Ketman: Gizletmek, sır saklamak.Kéyfer: Ceza; suç, suç meselesi.

Kibr: Tekebbür, kibir.Kifaf: Kifayet, yeter.Kilas: Sınıf.Kilk: Kalem.Killilleşmek: Bağlanmak.Kisret: Çoğalma.Kiş: Mezheb, âdet, ok kabı.Kişver: Ülke, memleket.Kôlah (külah): Papak.Kôméyt-i teb: Tebin küheylanı, tebin atı.Kôt-i şalvar: Elbise.Kôt: Ceket.Köhsar (kühsar): Dağlık, dağlık olan yer.Kövkeb: Yıldız.Kövn ü mekân: Âlem, kâinat, mekânın

oluşması.Kövser: Kevser, cennette bulunan çeşme.

Kravat: Boyun bağı.Kudeta: Hükümet darbesi.Kûh: Dağ.Kûs: Büyük davul, nağara.Kûy: Mahalle, köy, sokak, oyun topu, nerede,

hani.Kübra: Büyük.Küçe: Sokak, cadde.Küffar: slâm dinine inanmayanlar, kâfirler.Külah: Papak, kalpak.Külbe: Kulübe, çalı çırpıdan yapılmış sığınak.Küllen ve haşa: Kesinlikle yok, inkâr.

Küré-yi heddad: Demirci ocağı.Kürek züvende: Küreğin üzerine binnip

kayınca.Küs-i ecel: Ölüm nağarası.Küs: Büyük davul, nağara (koltuk davulu).

Küsuf: Güneşin tutulması.Küşéş: Çalışma, gayret etme.Küşte: Ölmüş, öldürülmüş.Küteh: Kısa.

L

Labud: Gerekli, çok lâzım, zaruri, mutlak.Laf ü gezaf: Boş söz., bihude söz.Lağer-arı: Zayıf, etsiz cansız.Lahut: lâhiyat.Lai bazar: Pazara layık.Lale-merdengi: Laleye benzer.Lâmehale: Şimdilik.Lâmezheb: Mezhepsiz, yolsuz, dini inancı

olmayan.Lane: Yuva.Laséyr: Bundan başkası değil.Lâyezal: Ebedi, daimi.Le’b: Oyun, eğlence, oyuncak.Le’l: Yakut cinsinden al renkli kıymetli taş.Le‘l-fam: Yakuta benzer.Leb-i méykûne: Şarap rengine benzeyen

dudak, al dudak.Leb: Dudak, kenar, sahil.Lebu: Pişmiş pazı.Lebzan: Titreyen, titrek.Lehed: Kabrin mevta konulan kısmı.Lehze: Lahza, an, bir bakış, bir kere göz

kırpmak.Lemean: Parlak, açık olmak.Lemyezre’: Ekilmemiş yer.Letafet: ncelik, hoşluk, mülayimlik, güzellik.

Letayif: Latifeler, güzel, ince.Léyk: Lâkin.Le{te-yi {ûn-i dil: Yürek kanının pıhtısı.Libas: Elbise.Licam: Yular.Lisan: Dil.Lölö: Mercan, dür, inci.Lövh: Yazı tahtası, sahife.Lövhenallah: Aman Allah.Lühaf: Yorgan.Lütf: Lütuf, mihribanlık.



469

M

Mal-ara: Büyükbaş hayvanlar.Mader: Ana (Zir-i pay-i maderest: Anaların

ayağının altındadır.) Hz. Muhammet:

“Cennet anaların ayağının altındadır..”demiştir.Mah péyker: Ay yüzlü.Mah ü sal: Ay ve yıl.Mah-i dire{şen: Parlak ay.Mah-i siyam: Ramazan ayı.Mahveş: Aya benzer.Mal-i mekal: Mülk, emlak.Malik: Sahip, mülk sahibi, toprak sahibi,

cehennemi koruyan melek.Manend: Benzer, eş, menend, denk.Mazad: Zıtlık, birbirine ters olan.Mazi: Geçmiş, geçmiş zaman.Meam: Makam.Mehur: Kahrolmuş, mahvolmuş, ezilmiş,

mağlup olmuş.

Metul: Ölü.Metule: Öldürülmüş kadın.Me’bud: Allah, ibadet olunan.Me’bus-i Cilov{ore: Pilav yiyen temsilci,

milletvekili.Me’delet: Adalet, insaf.Me’dum: Yok olan, mevcut olmayan.Me’mul: Arzu edilen, ümit edilen.Me’nus: Alışmış, ünsiyet bulmuş, öğrenmiş.Me’va: Mesken, ev, yurt.Me’zur: Özürlü.Mear: Kendini öven, yalancı.Meccani: Bedava, parasız.Mecmer: Mangal, göz değmemesi için içinde

ateş yakılan özel kap.Mecmum: Zehirlenmiş.

Mecnunferib: Mecnun aldatan.Mecus: Zerdüştî, ateşperest, zerdüşt dininkâhini.

Mecye: Zerdüştî; Zerdüşt din adamı, muğ.Meczub: Cezb olunmuş, deli, divane.Médad: Kurşun kalem.Medar: Merkez, istinat noktası, temel, esas.Medhuş: Mest olmuş.Mehbub: Sevgili, tutsak, dost.Mehcebin: Alnı ay gibi parlak, güzel.Mehcur: Uzaklaşmış, kenarda kalmış.Mehen: Gam, keder.

Mehfil: Toplantı yeri; meclis, dernek.Mehlia: Mehlika, ay görünüşlü, ay yüzlü.Mehlûc: Temizlenmiş, atılmış.Mehmil: Kecabe, taht-ı revan.Mehpare: Ay parçası, güzel.

Méhr-i dire{şan: Parlak güneş.Méhr: Güneş, sevgi, muhabbet.Méhrab: Caminin kıble tarafında olan ve

imamın namaz kıldırırken durduğu kısım.Méhri: Münir, parlak, güneş.Méhter-i pir: htiyar at bakıcısı.Mehveş: Ay gibi, aya benzer.Mehzer: Ölü evi, toplantı, meclis; protokol.Mekes: Sinek.Mekr: Hile, aldatma; hüzün, keder.Melahet: Güzellik, tuzluluk.Melaik: Melekler.Melamet: Kınama, azarlama.Melek-i adel ü millet nevaz: Milletini seven ve

adil olan.Melekmenzer: Halk şiirinde, folklorda güzelin

suretlerinden, teşbihlerinden birisi.Melfufe: Bir şeye bürünmüş.Mellain: Melunlar.Meremmet: Tamir, onarım.Mellak: Mülk sahibi.Melun: Lanete gelmiş, lanete düçar olmuş.Memat: Ölüm.Memnu’: Yasaklanmış.Men-i bîkes: Kimsesiz.Men-i efkâr: Düşünceyi yasaklamak.Men-i mehcur: Hicran çeken ben.Mende: Boğca bağlı.Mennan: Merhametli, sehavetli.Mensur: Galebe çalmış, başarmış.Menzur: Maksat.Mer izar: Çemen.Mer ub: Rağbet edilen, istenilen.

Merd: Kişi, yiğit, kahraman, eli açık,sehavetli.

Merdom: Halk.Mere erler: Ey kişiler.Merfeller: Cemiyetler, dernekler.Merfzâr: Çemenlik, çayır, otlak.Merg: Ölüm.Merhem: Melhem, ilaç, çâre.Meriz: Hasta, rahatsız.Merk: Ölüm, ecel.Merkimiş: Bir çeşit zehir.Mermuz: Remzî, şüpheli.



470

Meshef: Mushaf, Kur’an-ı Kerim.Meshefî: Hüsn kitabı, güzellik kitabı, (Yârın

yüzünü Kur’an’ın sahifesine benzetmek).Mesih: Sürtülmüş; yağlanmış.Mesmum: Zehirlenmiş.

Mesned: Tayanak, tutanak. taht, mensep.Mestilaeel: Akılsız sarhoş.Mestur: Örtülü, kapalı, yazılı, yazılmış, bakire.Mes{ere: Alay etme, alaya alma.Meşame: Koku alma organı, burun.Meşreb: Haysiyet, huy, heves, meyil.Meşri: Şark, doğu.Meşşate-yi nâşi: Acemi bezemeci.Meşşate: Bezeme yapan, gelini bezeyen kadın.Metfun: Defnolunmak, gömülmek.Mether: Pakize, temiz.Metle’: Gazelin ilk beyiti; güneşin veya başka

bir yıldızın doğması.Metle-i şümus: Güneşin veya başka bir

yıldızın doğması.Metlub: Talep olunan, istenilen.

Metreh étm- : Atılan yer; tartışılan mesele.Meva-i aumi: Bir neslin yurdu, meskeni.Meveddet: Sevmek, sevgi, muhabbet, dostluk.Me{rube: Harabelik, ören yeri.Meyal: Adaletsizlik, kırgınlık.Méyl-i dil: Yürek isteği.Meza: Zevk, lezzet.Mezheke: Komedi, gülünç oyun, gülünç söz

veya hareket.Me{aric: Çıkış yeri.Me{mur: Mahmur, humar, süzgün bakan göz.Me{mur: Mahmur, mest, sarhoş; süzgün

bakan göz.Miad: Dönme, dönüş yeri.Midad: Kurşun kalem.Miftah: Anahtar, açar, açacak.Mihen: Vatan.Minval: Çeşit, suret, yol.Mir’at: Ayna.Misl-i berg-i {ezan: Sararmış yaprak gibi.Misl-i perdé-yi zerrin: Altın işlemeli perde

gibi.Miyan: Bel, orta, ara.Mizan: Ölçü, terazi.Miznişin: Masada oturanlar, müdürler.Mizrab: Mızrap.Menbe-yi élm ü fesahat: Güzel konuşmak

ilminin kaynağı.Mö’min: Rihdar.Mö’teid: nanan, itikat eden; itikadı olan;

dindar.Mö’temed: timad edilen.

Mö’temen: tibarlı insan.Mötad: Mutad, adet etme, alışkanlık hâlinegetirme.

Mövc: Dalga.Mövkeb: Refakatçi, eşlik eden..Mövla: Mevla, sahib, cenap, ağa, hami,

koruyucu.Mövt: Ölüm.Mu-béce: Ateşperest uşağı, meyhanede

sakilik yapan oğlan, güzel genç.Mu: Tüy, kıl.Muğ: Ateşperest, Zerdüştî ayine inanıp

katılan, şarap sunan.Munis: Sıcak kanlı, herkesle samimiyet

kurabilen insan.Mur ü mar: Haşerat.Mur: Karınca.Muş: Sıçan.Muzi: Eziyet eden, rahatsız eden, hilekâr.Müerrer: Karar verilmiş, kararlaştırılmış.Müevves: Kemana benzer, kavisli.Müeyyed: lgili, bağlı.Müim: Mukim, oturan, sakin, daimi, mesken

tutan.Mütedir: Kudretli, iktidarı olan.Mübhem: Örtülü, kapalı, açık olmayan.Mübtela: Âşık, vurgun, tutulmuş.Mücahid: Cihat eden, din uğrunda savaşan,

hürriyet yolunda savaşan.Mücazat: Ceza.Mücellal: Celalli.Mücesseme: Heykel.

Müdem: Birbiri içerisine sokulmuş,gizletilmiş.Müdam: Daima, hemişe, devamlı; klâsik şiirde

içki, şarap.Müddet-i kütah: Kısa süre.Müdellel: Delil ile ispat eden.Müderris: Medrese hocası, profesör, din âlimi.Müemmem: Başında sarığı olan, sarıklı.Müenber: Amberlenmiş, koku sürülmüş.Müessis: Tesis eden, temel atan, meydana

getiren.Müetter: Kokulu, ıtırlı.



471

Mühee: Muhakkak, doğru.Müheer: Tahkir edilmiş.Mühei: Tahkik eden, tetkikatçı.Mühen: Şadlık, tebrik.Müjdé-yi didâr-ı véy: Onun görüşünün tebrik

edilmesi.Müje: Kiprik.Müjgân: Kiprikler.Mükâd: Hile, yalan.Mükedder: Kederlenmiş.Mükellel: Kıymetli taşlarla işlenmiş, başarıyla

neticelenmiş.Mükerrem: Muhterem, hürmetli; eli açık.Mükerrer: Tekrar olunmuş.Mülk-i bîşumar: Sayısız mülk.Mümtaz: Seçilmiş, üstün, imtiyazlı.Müncerr: Bir tarafa çekilen, sürüklenen,

sürünen, sonuçlanan.Münevver: Nurlandırılmış, nurlu, ışıklı,

parlak.Münfeil: Utangaç.

Münkesif: Gün tutulması.Münteha: Son, nihayet.Mür -i dil: Gönül kuşu.Mür : Kuş.Mür zâr: Çemenlik, güllük, çiçeklik.Mürde: Ölü, ölmüş.Mürdeşü: Ölü yıkayan.Mürtekib: Kötü işler yapan, suçlu.Müsafir: Misafir, konuk.Müsahib: Sohbet eden.Müsaid: Elverişli, uygun.Müsebbib: Sebep olan.Müseffa: Saflaştırılmış, kullanılır hâle

getirilmiş.Müsellah: Silahlı.Müsellet: Ele geçirilmiş, hakimiyeti altına

alınmış.Müselsel: Silsile şeklinde olan, zencir gibi birbirine bağlı olan.

Müsennif: Yazar.Müse{{er: Zabtedilmiş, silah zoru ile ele

geçirilmiş.Müsteğni: Varlıklı, ihtiyacı olmayan.Müstehe: Layık olan, muhtaç olan.Müstehkem: Sağlamlaştırılmış, tahkim

edilmiş.Müstemend: Çâresiz, zavallı, dertli, muhtaç.Müstesil: Bitişik, yapışık; aralıksız, daimi.

Müstövcib: Layık, layık olan.Müstövfi: Kâfi, hazinedar, Selçuklular

döneminde vali muavini.Müşebbek: Parmakları birbirine geçirmek, bir

şeyi karıştırmak.

Müşek: Rakét.Müşir: Haber veren, bildiren.Müşkül: Çetin, zor.Müşribâne nigâh: Sarhoşça bakış.Müşta: Arzulanan, can atan, hasret çeken.Müşte: Yapma; Dilb. başka bir kelimeden

türetilmiş.Müşteil: Alevlenmiş.Müteessif: Teessüf etmek.Mütelle: Boş, serbest.Müteneffir: Nefret edilen, iğrenilen.Müterra: Taptaze.Mütevecceh: Dikkat eden, belirli yöne giden;

müracaat eden.Mütrüb: Çalgıcı, sazende, hanende; eskiden

kız kıyafetiyle düğünlerde oynayan oğlan.

Mütteki: stinat etmek, dayanmak; Allah’tankorkan dindar.Müvalat: Dostluk.Müverrik: Tarih yazan yazar, tarihçi, salname

yazan.Müzevvir: Yalancı, sahtekâr, sahte evrak

tanzim eden.Müzter: Mecbur, nâçar, çâresiz, sıkıntılı.Mü{emmer: Mayalanmış, ekşiyib kabarmış

(hamur).Mü{ennet: Nâmert, itibarsız; burnunda

konuşan.

N

Nais: Kusurlu, noksan.

Naus: Nakus, kilise çanı. Nab: Temiz, saf, halis. Nâehl: Yaramaz, layık olmayan, liyakatsız,

terbiyesiz. Naf-i ahu-yi {üten: Çin ceylanının göbeği. Naim: Yatan, uykuda. Naizus: Ezberden (Rusça). Nâle: Feryat, inilti. Nâşad: Kederli, mutsuz. Nam-i nik: Güzel ad. Nam: Ad.



472

Nâmedur: mkânsız. Name: Mektup. Nâmesud: Bedbaht, mesut olmayan. Nan ü nemek: Tuz ekmek. Nan: Ekmek, çörek.

Nar-i Azer: Azer ateşi (Azer, brahim peygamberin babasının adıdır.). Nara: Od, ateş. Naséh: Nasihat veren. Naséha: Öğüt veren. Nasi{: Lağveden, bir hükmü tesirsiz eden, bir

yazının suretini çıkaran. Naveki: Gamze, sevgilinin nazından âşığın

kalbine batan ok. Nâ{elef: Ata dedesine, ecdadına benzemeyen;

hayırsız (evlat). Near: Düşmanlık. Neib: Tunel, yer altı yolu. Neşe: Harita. Ne’şt: Cenaze. Nebati yağı: Bitkisel yağ. Necaset: Pislik. Nedamet: Pişmanlık. Nedim-i {as: Çok sevilen hemsohbet, baş

nedim. Neem: Evet, beli. Nef’: Menfaat, fayda, kazanç. Néft-i bu{ari: Soba petrolü. Nef {e: Nefha, üfürme, şişirme, nesim. Nehan: Gizli. Nehs: Uğursuz. Nehzet: Hareket, uyanış, yola çıkma. Neim: Nimet, mal, hoş yaşayan. Nejad (nijad): Nesil. Nekhet: Ağız kokusu, koku, her şeyin kendine

mahsus kokusu, hoş koku. Nemedpuş: Keçeden yapılmış elbise giyen. Nemek: Tuz. Neng: Âr, ayıp, utanma, kabahat. Ner: Erkek, yiğit, cesur, kahraman. Neri: Yumuşak, zarif. Nesimi: Ruhu okşayan serin rüzgâr. Nesrin: Beyaz renkli çiçek, Nesteren çiçeği. Nesteren: Beyaz renkli bir çeşit çiçek.,

kuşburnu. Néşat: Sevinç, şadlık. Neval: Bahşiş, ihsan, pay, hisse. Nevar: Plak, kaset.

Nevvade: Torun. Neyyir: Nurlu, parlak, ışıklı, güneş, ay. Nezerbaz: Fikir anlayan, kaş göz atan,

suretperest. Nezm-i növin: Yeni düzen, yeni şiir.

Ne{cir: Yabani keçi, av, av hayvanı. Ne{l-ed: Hurma ağacı gibi uzun boylu. Ne{l: Hurma ağacı. Nifaz: Tesir etme, nüfuz etme. hareket, iş. Nigâh: Bakış. Nigâristan: Resim gibi bazı sanat eserlerinin

toplantığı yer, puthane, güzeller yeri,müze.

Nihal: Genç ağaç, fidan. Nihan: Gizli, saklanmış. Nijad: Nesil, neseb, soy. Nijadperest: Irkçı. Nik ü bed: yi kötü, yahşı pis. Nikû{ah: Hayırhah, iyilik seven. Nilüfer: Gül adı, su çiçeği. Nimcan: Yarım can.

Nimest: Oturma, çökme. Niran: Cehennem. Nir {-i dünbe: Koyun kuyruğunun fiyatı. Nir {: Narh, fiyat. Nisar: Saçma, sepme, dağıtma, düyünde

bahşiş verilen para, kurban. Nisf-i şeb: Gece yarısı. Nisf: Yarım, yarı. Nizamî terbiyesi: Askerî eğitim. Ni{end: Gülümseme, tebessüm. Nok-i müjgân: Kipriğin ucu. Nov’erus: Taze gelin. Novayin: Yeni âdet, yeni din, süslenmiş güzel,

güzel. Novin: Yeni şey, taze şey. Novzad: Yeni doğmuş, yeni yetme.

Növhe dé- : Ağıt söylemek; nâle. Növhe{an: Ağıtçı, ağıt söyleyen. Nurlu e{ter: Nurlu, parlak yıldızlar. Nüktesenc: Hazırcevap. Nüs{e: Nüsha, suret.

O

Obaş-obaş: Alçak insanlar.Ofsaf: Tasvir, vasfın çoğulu.Oksijén: Oksijen.



473

Orus: Ayakkabı çeşidi.Osaf-ovsaf: Vasıflar; sıfat; keyfiyet.Otrul: Otomobil.Ovham (vehm): Şüphe etmek, şüphe altında

olmak.

Ovn: Yardım, yardımcı.Ovrad (vird): Virdler, ezberler.

Ö

Övc: Bir şeyin en yüksek noktası, sesin enyüksek perdeye çıkarılması.

Övliya-yi meşrute: Meşrutiyet hareketininliderleri.

Övrad: Ezberlemek, dua.

P

Pabeste: Ayağı bağlı, esir, tutsak, ilgili.Pabus: Ayağı öpme.Padaş: Mükâfat.Pâk damen: Temiz, iffetli, namuslu.

Pakidamen: Namuslu, günahsız, temiz (insan).Palas-i feir: Fakir palazı, fakir kilimi.Palas: Palaz, kilim.Pasiban: Bekçi, nöbetçi, koruyucu, polis.Pasü{te: Çolak; âşık, seven adam; ayağı

kurumuş (beddua).Paydar: Daimi, sürekli, uzun zaman.Pâye: Mertebe, rütbe, paye, ünvan, merdiven,

ayak, temel, esas.Payız: Sonbahar mevsimi.Paymal: Ayak altında kalan, mahvolan.Peder: Baba.Pedidar: Açık, ayani.Pehlu: Böyür, yan (taraf).Pelov: Fırın hizmetçisi.Penabed: Kaçarlar döneminin para miktarı (on

şahı).Pencakéş: Güneş, seher vakti güneşinçıkmasına işarettir.

Pend: Öğüt, nasihat.Per anad: Kuş tüyü.Perçem: Bayrak, bayrak ve mızrakların

uçlarında bulunan kotaz, yele.Perçemi: Adalet bayrağı.Perestar: Hizmetçi, kul, alışkanlık edinen.Perestarlı: Kulluk etmek.Pergâr: Pergel, cemiyet, kâinat, dünya.Periru: Periye benzer, peri yüzlü.

Peritelet: Periye benzer, peri yüzlü.Periveş: Periye benzer, peri yüzlü.Perşikeste: kanadı kırılmış.Pertöv-i rü{sar: Yüz ışığı.Pertöv: Işık, nur, şua, parlaklık.

Perva: Korku, rağbet.Pervane: Kelebek.Pervin: Yedi kardeş yıldızı.Pesend: Beğenme, övme, tarif etme.Peser: Oğul, oğlan.Péşm: Yün.Peşşe: Sivrisinek.Péy: z, arka, keman kirişi.Péykân: Okun sivri demir ucu.Péymane: Kadeh, şarap piyalesi.Péyveste: Hemişe, birleştirilmiş.Pe{ş: Yaymak, sepmek.Piçütab: Burma burma.Pir: htiyar, koca.Pirahen: Gömlek.Piraye: Ziynet, süs.Pişe: ş, sanat, âdet.Pişnehad: takdim etmek, teklif etmek.Pişvaz: Gelen bir kimseyi karşılama, önüne

çıkma.Piyale-yi simin: Gümüş piyaleler.Ponza: (panzdeh): On beş.Post{ana: Postahane.Poştiban (püştüban): Yardımcı.Poz vérmek: Fors étmek.Puside: Çürümüş.Pünhan: Gizli.Pür em: Gamlı, dertli, tutgun.Pür-semer: Semereli, verimli.Pürderd: Gamlı, dertli, tutkun.Püriztırab: Sıkıntı ile dolu, azap ile dolu.Pürşer: Şerli, şer ile dolu, fitneci.Pürtab: Burma burma, halka halka yapılmış

saç, dalgalı saç; çok parlak, son dereceışıklı (güneş, yıldız), son derece keskin(bıçak, kılıç).

Pür {un: Kanlı, kanla dolu.Püser: Oğul, oğlan.

R

Rah-i ahen: Demir yolu.Rah: Yol, meslek, hava, türkü, şarap, sevinç,

keyif.



474

Ravi: Rivayet eden, hikâye söyleyen, hikâyeeden.

Rayigân: Bedava.Râz ü niyaz: Yürek açmak, sırrını anlatmak;

yalvarmak.

Raz-i nihan: Gizli sır.Raz: Sır, gizli şey.Re b: Yaş, ıslak, sulu; yerli yersiz.Re’d: Gök gürültüsü.Re’şe: Titreme, titreyiş.Rebbil-âlemin: Âlemlerin Rabbi, Allah,

dünyanın sahibi.Recm: Aksi hareket, söyüş, taşlama.Reddübedel: Mübadele; hasmın darbesini

savıp sırayı almak.Reha: Kurtuluş, kurtulma.Rehlet: Rahmete gitmek, ölmek, yolcu olmak.Rehm: Rahim, ana rahmi.Rehnüma: Yol gösteren, klavuz.Rehzen: Yol kesen, eşkiya, soyguncu.Re{ne: Sökük, yırtık, zarar ziyan.

Re{ş: Koşum eşyası, yolculuk gereçleri; at,Şehnâme’nin kahramanlarından Rüstem’inatının adı.

Re{şan: Rahşan, parlak, parlayan, cilalı, ışıklı.Re{t-i herir: pek elbise.Re{t-i {ab: Yatak, yorgan döşek.Reme: Güç, enerji.Reme: Sürü.Remmal: Falcı.Renc: Zahmet, eziyet, rahatsızlık.Renciden: Kırılmak, küsmek, meyus olmak.Rencur: Hasta, rahatsız, kırgın, incinmiş.Resa: Ulaşan, yetişen, yeteri kadar uzun.Resed: Rasat, gözleme, gök cisimlerini izleme,

tılsım.Reşhe: Damla, terleme, sızıntı.

Retb ü yabis: “Yaş ve kuru” mevcut olan her şey.Retl-i giran: Ağır kâse, büyük peymane.Rez: Üzüm sarmaşığı.Riba: Faiz.Riba{or: Faizci.Rical: Kişiler, erler.Ricale: Mektup, kitapçık, mecmua.Ricet: Ricat, geriye dönme, dönüş.Rida: Dervişlerin omuzlarına attıkları yün

kumaş.Rikâb: Üzengi.

Risk-i {eternâk: Tehlikeli, riskli.Rişte: plik, ip, tel, erişte.Riyayî: kiyüzlü, riyâkâr.Riyaz: Bahçeler.Riz: Rızık, yiyecek ve içecek.

Röyet: Ruyet, görmek.Ru: Yüz, çehre, satıh, abır hayâ.Rud: Çay, akar su, telli musiki aleti.Rukşe: Boya maddesi, renk, ben.Rusiyah: Yüzü kara, günahkâr, kusurlu,

yoksul.Ruspi: Ahlâksız kadın.Ruy-ı siyah: Kara yüzlü.Ruy-i zemin: Yer yüzü.Ruy: Yüz, çehre, tunçtan yapılmış (şey).Rûz-i elest: lk yaratılış günü.Rûz: Gün, gündüz.Ru{ (ro{): Yüz.Ru{sâr: Yüz çehre.Rüb’-i meskûn: Eski coğrafya alimlerine göre

dünyanın insan yaşayan dörtte bir bölümü.

Rüb’: Dörtte bir.Rübb: Meyve suyu.Rümuz: Remzler, işaret.Rünk: Bir şeyin en sağlam tarafı, sütun, bir

toplumun en itibarlı insanı.Rü{: Yüz, çehre, surat.Rü{sar: Yüz, çehre, surat.Rü{set: Ruhsat, izin.

S

Sai: Saki, su veren, su dağıtan ve satan, içkimeclislerinde şarap dağıtan.

Sadir: Sadır, çıkan, zahir olan, baş gösteren,meydana gelen.

Sağer: Şarap piyalesi, kadeh.

Sahib-i mehamet: Kahraman.Sal: Yıl.Salat: Namaz, dua, defin günü cenaze evinde

okunan münacaat.Salik: Bir yol ile giden, bir tarikata mensup

olan.Sal{ürde: Az yaşlı.Saméye: şitme duygusu.Sane: Yapan, sanatkâr, usta, mec. Allah.Sanma: Düşünmek.Sarf: Tavan.



475

Sedmeler: Darbeler.Sari: Hırsız.Sâye: Gölge, himaye, vasıta.Sef: Tavan, gök, sema.Sebbağ: Boyacı.

Sebil: Su dağıtma, çeşme.Sebk: Bir metalı eritip kalıba dökmek,

edebiyatta üslûp.Sebu: Saksı, bardak, kûze.Sebuh: Seher vakti içilen şarap.Sec’: Seci, kafiyeli nesir.Secaf: Nakış, haşiye, elbiseye yapılan bezek.Seddane: Yüz taneli (tesbih).Sedpare: Yüz parça, yüz parçaya bölünmüş.Sefine: Gemi.Seh-i düz: Mütenasip.Sehab: Bulut.Sehba: Bade, şarap.Sehibâle: Uzun boylu.Sehl: Kolay, tahammül edilir, hafif.Sehm: Ok, hisse, pay, korku, dehşet.Sehn: Hayat; orta, aralık, meydan; büyük kasa;

sahne.Sekte: Felç.Selah: yilik, huzur, sulh ve asayiş.Selb: Elden almak, kapma, lağvetmek.Seltie: Söyleyen kadın.Sel{: Soyma, yüzme, derisini yüzme.Semede: Çarpma, dokunma, bela.Semender: Ateşte yaşayan efsanevî hayvan, su

kertenkelesi.Semenlia: Yasemen gülüne benzer yüz.Semensa: Yasemen gibi kokulu ve güzel.Semt-i penah: Sığınılacak yer.Senaet: Sanat, iş, ustalık, hüner, yetenek.Senayé-i müstezrefe: Güzel sanatlar.Sencide: Tartılmış, çekilmiş, vezinli, ölçülü,

iyi düşünülmüş, tam yerinde söylenilen

(söz).Senderus: Bazı iğne yapraklı ağaçların

sıvısından hazırlanan ve kemanınkirişlerine sürmede kullanılan sarı renkli

bir madde.Sengek{ana: Taş fırında pişirilen ekmek satış

yeri.Sengin: Ağır.Sepend: Sapant, taş atan.Ser be ser: Baştan başa, tamamen.Ser: Baş, tepe, başkan, reis.

Serane: Başlık.Serbadiyé-yi éş: Aşk mabedi.Serbülend (serbolend): Başı dik, alnı açık.Serd: Sine, göğüs, merkez.Serdâr-i ecel: En büyük başkan.

Serf: Tavan.Serheng: Askerî rütbe, ordu komutanı.Serir: Cırıltı, gıcırtı.Serkâr: Lider, baş komutan, (ran’da

subayların hepsine bu sözle hitap edilir).Serkéş: Asi, baş kaldıran, söz dinlemeyen.Serkişte: Hayran, şaşmış, kendini kaybetmiş.Sernevişt: Alın yazısı, talih, mukedderat.Sernize: Süngü.Serraf-i dânâ: Çok anlayışlı.Serser: Çok sert ve hızlı rüzgâr.Serşar: Dopdolu, ağzına kadar dolu.Serşir: Kaymak.Sertip: General.Serüftade: Başı eğilmiş.Serv: Her zaman yeşil olan ve dopdoğru

yükselen bir çeşit ağaç.

Serva{t: ağır.Sétar: Üç telli tar.Settar: Ayıpları örten, günahları gizleyen;

Allah.Setvan: Eski zamanda bir askeri rütbe.Séyel: Tesviye, cila.Séyd: Av.Séyf: Kılıç.Séyl-i hevades: Hadiseler seli.Séyl-i sirişk: Göz yaşının seli.Seyyad: Avcı.Sezaver: Layık.Se{t: Sert, katı; çetin, müşkül; metanetli.Siccin: Cehennem, esir, mahkum.Sicill: Kimlik, pasaport.Sile: Kavuşma, ilgi, bağ, rabıta, hediye,

mükâfat.Sili: Sille.Silsile: Boyunbağı, zencir.Sima’: Musiki dinleme; sufilerin, dervişlerin

neyle söyledikleri türkü.Simin: Gümüş gibi.Sin: Arap alfabesinde bir harf, “bismillah”

sözünün kısaltması.Sinn (séni): Yaş.Sipah: Asker, ordu.Sipahi: Asker, savaşçı.Sipehdâr: Ordu komutanı.



476

Sipehr: Gök, âsuman, sema, feza.Siper: Kalkan, duldalık, savaşta korunmak için

yapılan sığınak.Sir: Doymak.Sirab: Doyasıya su içmek.

Sirat: Yol; öbür dünyada cehennnemin üzerinekurulacak köprü, sırat köprüsü.Sirişg-i lalegûn: Lale gibi kırmızı, kan renkli

göz yaşı.Sirişk: Göz yaşı, damla, zerre.Sirişkbar: Göz yaşı döken, ağlayan.Sitaré-yi be{tim: Bahtımın yıldızı.Sitare: Yıldız.Sitem: Zulüm, kınama, eziyet, cefa.Sitemkâr: Zulmeden, inciten.Sitr: Örtü, perde; utanma, tevazü.Siyah, ara: Kötü, hoşa gitmeyen.Siyahkemer: Güney Azerbaycan’da ┬ al{al

vilayetinde bir kentin adı.Siyahpuş: Karalar giyen.Siyasetmedar: Siyasetçi.

Siye: Ağırlık birimi, Takriben iki kilo.Sor {reng: Kırmızı renkli.Sövdeker: Tacir, tüccar.Sövlet: Şiddet, çok keskin, kızgın.Sövm: Sevm, oruç.Sövt: Ses.Sitaré-yi be{tim: Bahtımın yıldızı.Subat: Sözünde sadık olan.Sud: Fayda.Sudmend: Faydalanmış.Suğra: Küçük.Suri: Kırmızı renkli gül, mutluluk.Suz-i dil: Yürek yangısı.Suzan: Yanan.Sûziden: Yanmak.Sübat: Sabr.Sücüd: Secde etme.Süd günü: Cuma günü, haftanın beşinci günü.Sün’: ş yapma, icat etme, eser.Süpa: Sıpa, eşek yavrusu.Sürsür: Rahat yol gitmek.Sürur: Sevinç, şadlık, mutluluk.Sü{en: Söz, nutuk.Sü{ençin: Söz uyduran, haberci.

Ş

Şab: Genç.

Şadiman: Şad, arzusuna ulaşmış insan.Şadkâm: Şad, arzusuna ulaşmış adam.Şah-i re’iyyetnevaz: Halkını iyi idare eden

hükümdar.Şahid-i mehfel: Meclisin şahidi.

Şahiz: Sufilerin kullandıkları bir terimdir. Aşkanlamındadır.Şahmar: Zehirli yılan.Şahrah: Esas yol.Şam: Akşam yemeği.Şam ü seba: Sabah akşam.Şane: Tarak.Şatır: Çevik, hizmete hazır olan, büyük

inssanların önünden gidip yol açan.Şayan: Layık, münasip, yaraşan.Şayiste: Beğenilmiş, layık.Şeai: Çetinlikler, çiçek adı.Şei: Bedbaht; habis; yaramaz; yankesici,

şaki.Şe’şee: Parlaklık, parlama, debdebe.Şeb-i hicran: Ayrılık gecesi.Şeb: Gece.Şebab: Gençlik.Şebahet: Benzerlik.Şebefruz: Ay, yıldız.Şebéh-i şeve: Kâbus, karanlık.Şebih: Muharrem ayının 10. günü (Aşüre

Günü), Şiî müslümanların KerbelâOlayı’nı temsilen yaptıkları merasim.

Şebihgerdanlı: Şebih merasimini idare edenkimsenin işi.

Şebistan: Dervişlerin ibadet ettiği ve barındığıhücre.

Şebpere: Kış geceleri yiyilen çerez.Şeb{un: Gece baskını.Şeddad: Efsanelere göre eskiden yemen

ülkesinde yaşamış çok zalim bir hükümdar; zalim, sert.

Şehamet: Kahramanlık.Şehd: Arı balı, şire.Şehper: Kuş kanadının en uzun tüyü.Şehr: Ay, kamerî ay, ülke, memleket, şehir.Şehribani: Polis idaresi.Şekerfüruş: Şeker satan.Şekib: Tahammüllü, sabırlı.Şelayin: Sıkıntı veren.Şem’-i niyaz: Arzu, istek geceleri.Şemadet: Birisinin başına gelen bela ve

musibetten başkasının sevinip kâm alması.Şemayil: Şekil, suret, tabiatlar, huylar.



477

Şemim: Güzel kokulu.Şemime-yi mişk: Misk kokusu.Şems-i dire{şan: Parlak güneş.Şems-i mehafil: Meclislerin güneşi.Şems-i münevver: Nurlu, parlak güneş.

Şems: Güneş.Şemşir-i düdeme: ki ağızlı kılıç.Şemşir: Kılıç.Şeng: Güzel edalı, güzel.Şerar: Kıvılcım; kor; musibet, felâket (mec.).Şeravet: Bedbahtlık; gaddarlık; zalimlik;

soygunculuk.Şermende olmak: Utanmak.Şermsar: Utangaç, utanmış.Şestli: Boylu poslu.Şetrenc: Satranç.Şikence: ncitmek, azap vermek, işkence.Şikve: Şikâyet, korku.Şimşad: Şimşad ağacı, güzel boy, kıymetli

ağaç.Şip: Şamar.Şirni{or: tatlı yiyen.Şitab: Acele etme.Şitaban: Acele eden.Şive: Tarz, üslup; naz, işve, eda; lehçe,

telaffuz.Şoralı: çorak toprak.Şöhre: Şöhret.Şöv-i didar ile: Görüşmek arzusu ile.Şöv: Şevk, arzu, istek.Şövher: Er.Şuride: Perişan.Şuy: Er, eş.Şükran: Teşekkür.Şu{-i sengdil: Taş yürekli güzel.Şümus: Güneşler.Şürevî: Birlik, Sovyet, Sovyetler Birliği

anlamında da kullanılıyor.Şürezar: Çoraklık, çorak.Şütur: Deve.

T

Ta-i feramuş: Unutulmuş ev, hatırdan çıkanotağ.

Tab: Kuvvet, güç, zahmet, eziyet, yanma,

parlak.Tâban: Parlak, parlayan, ışıltı.Tabdar: Parlak, kıvrım, ışıklı, burma burma.Tabekéy: Ne zamana kadar.Tabin: Er (asker).Tamaşanamenévis: Dramaturg.Tar-i gisu-yi siyah: Siyah saç teli.Tar-i ser-i zülf: Saç teli, zülfünden bir tel.Tar: Karanlık.Tarik: Yol.Tayir: Uçan.Taydaş: Eşdaş, akran.Taziyane: kamçı.Teafül: Gaflatte olmak.Teeyyüd: Bağlanma, ilgilenme; benzetme;

sahte.

Tesim: Taksim, bölme, hisseler ayırma,çalgıcıların yalnız birisi tarafından icraolunan musiki parçası.

Teva: Takva, dinî yasaklardan kaçınma.Te’am: Yemek.Te’b-i vesl: Kavuşma, kendi sevgisine ulaşma

arzusu, visal.Te’bid: fade etme, anlatma, yazma.Te’dib: Edep, örtme.Te’lib: Terbiyelendirmek.Te’m-i zindelik: Yaşayışının tadı.Te’minat: timat etme, gizli polis.Te’n: Kınama, töhmet etme, sövme.Te’ne: Sövmek, kınamak, başşa kakınc etmek,

vurmak (süngü veya bıçak ile).Te’viz: Bedel verme, karşılık olarak bir şey

verme.Teb’id: Uzaklaştırma, uzağa sürgün etme.Tebahi: Mahvolma, zayi olma, yok olma.Tebi: Büyük nağara, büyük davul.Tebil: Nağara, koltuk davulu, elle çalınan

davul.Tebl-i errehil: Göç davulu.Tebl-i kûs: Kervan yolu çıkınca çalınan koltuk

davulu.Tecdid: Tazelemek, bir işi yeniden yapmak.Teceddüd: Yenilenme, tazelenme.Tecellalanmasın: Cilvelenmesin, tezahür



478

etmesin.Tecerrüd: Mücerred edilmiş, izale edilmiş, her

şeyden çekinen.Tecrid: Soyundurma, yalnız bırakma, ayırma.Tecziyye: Tetkikat.

Tedvin: Dağınık şiirleri divan hâline getirme;yürürlükteki kanunları düzene koyma;dergi hâline getirme.

Teellü: Ait olma, has olma, mahsus olma,aitlik.

Teemmül: Fikir etme.Tefettün: Meftun olmak, vurulmak.Téfl-i debistan: lk okulda okuyan çocuk.Teğafil: Kendini gafil göstermek, kendini

bilmemezlige vermek, hatırdan çıkarma,gaflet.

Teğziye: Beslenme, gıdalanma.Tehdid: Te’yin etme.Tehemmül: Tahammül, dayanıklık, dözüm.Tehemten: ri cüsseli, yiğitlikte eşi benzeri

olmayan.Teheyyüc: Heyecanlanma, el ayağa düşme.

Tehi: Uyutma, uyutulma.Tehidest: Eli boş, fakir, yoksul.Tehrik: Hareket etme.Tehsil-i Élm-i Elsene: Dil ilminin tahsili.Tehur: Temiz, pâk, saf.Tekellüm: Danışmak, konuşmak, dile gelmek.Tekfir: Kâfirlikle suçlamak.Tekrim: Tazim etme, hürmet etme.Tela: Talak, boşamak.Tele’le: Parıldama, parlama.Télégraf simleri: Telgraf telleri.Tel{-kâm: Ağızın acı olması.Tel{: Acı.Temeddun: Medeniyet.Temellü: Yaltaklık.Temenni: stek, arzu; arzu olunan şey; dua;

rica.Ten: Beden, endam, cisim.Tenab-i giysu: Saç kemendi.Tenab: p, kendir.Tenbih: Uyandırma; gafletden uyanma, aklını

başına toplama; bir işi yapmayı veyayapmamayı emretme; cezalandırma.

Tenefi (tenabi): Kendir.Teng: Dar, daraltılmış.Tengna: Sıkılmış, daralmış sine.Tengü: Çok dar.

Tennaze: Şakacı, istihzacı.Tenur: Tandır.Tenzil: ndirme, eksiltme, aşağı düşürme.Tercih: Bir şeyi diğerinden üstün tutmak.Tereb: Sevinç, şenlik, ferah.

Terebsera: Şadlık evi, mutluluk evi.Terehhüm: Merhamet, acıma, rahmetme.Terh: Çekme, resmetme.Terrar: Yankesici, yürek hırsızı.Tersa: Hristiyan.Tersan: Korkak.Teseddü: Tasadduk, sadaka verme.Teşbih: Benzetme.Teşdid: Hararetle konuşma, sert sesle

konuşmak.Teşedddüd: Şiddetlenme, sertleşme.Tevecceh: Dikkat.Tevekkül: Vekâlet alma, yetkiye sahip olma,

göz dikme.Tevettur: Gerilme, tarımlaşma.Téy: Menzile ulaşmak, yolu bitirmek.Teyemmüm: Toprakla abdest alma.

Téyhu: Güvercin cinsinden çil kuşu.Téyr: Kuş.Téyy étm-: Bükmek; kesmek.Tézar: Çar.Tezhib: Altın suyuna çekme, bezeme.Tezvir: Sahteleştirmek, yalan, karıştırma, hile,

hilekârlık etmek.Te{rib: harap etme.Tifl: Çocuk.Tiğ: Kılıç, hançer.Tilesan: Abaya benzer bir çeşit elbise.Timar: Bakma, hizmet etme.Timaristan: Akıl hastahanesi.Timar {ana: Akıl hastahanesi.Tinet: Tabiat, huy, maya, asıl.Tir-i müjgân: Kiprik oku.

Tir: Yaydan atılan ok, gülle, Merkür gezegeni.Tirendaz: Ok atan.Tişe: Keser, külünk.Tiyneten: Hasiyetçe, zihniyet olarak.Tiz: Keskin.Toan: Şahin.Tofuliyyet: Çocukluk.Tohin: Tahkir, alçaltılma.Tovem: kiz, benzer, eş, münasib.Tovrat: Hz. Musa’ya inzal olunan branice

lâhî kitap.Tovsen: Güzel yürüyüşlü başı sert at.



479

Tövfi: Uygunlaştırma, uygun etmek; yardım;nail olmak.

Tuem: Hemahenk olan; uygun olan; ikizçocuklar.

Tusen: Coşkun.

Tuti-yi can: Can kuşu (ruh).Tuti-yi teb’im: lhamın tutisi.Tutiya: Göze sürülen ilâç; çok az bulunan.Tülu-i âfitab: Güneşin doğması.Tülu: Doğma, doğuş, çıkma (güneş).Tülü’-i sübh: Tan yerinin ağarması, sabah

olması.Tümen: Para birimi.Tümur: Şiş.Türfe (torfe): Karibe, meraklı, nadir şey;

görülmemiş; antika; hediye, pahalı hediye.Türré-yi semensa: Yasemen gibi kokulu ve

güzel kıvrımlı saçlar.Türré-yi şebrenk: Gece renkli (siyah) saçlar.Türre: Alından sarkan saç, kıvrım teller, at

yalının yüzüne sarkan kısmı, tel iplik, saç.Türünc: Turuncu.

U

Ur: Batıl, boş; ayıp, âr; müflis.Uruc: Göye yükselme.

Ü Ü ba: Ukba, ahiret, öbür dünya.Üd: Düğüm, halli zor olan iş, müşkül

mesele.Üela: Ukalâ, akıllı adamlar.Üud: Boyunbağı.Üdvan: Düşmanlık, zulüm, haksızlık.Üdvane: Adaletsizlik, zulüm.Üftade: Düşmüş, yıkılmış, b îçâre, zavallı.Üfül: Batma, rurup.Ülgü: Şablon, ölçü.Ümde: Dayanak; eses, umde.Ümman: Halk, millet, topluluk, ümmet.Ünsür: Tam cisimleri teşkil eden basit

uzuvların her biri.

Ürfan: rfan, ilahiyat ve soyut kudretinmahiyeti ile meşgul olan bilim.Ürfen: Ülkenin âdetine göre, zamana göre.Üruc: Yukarı çıkma, göye yükselme.Üryan: Çıplak.Üşşa: Âşıklar; uşşak (muğamat denilen

şarkılarda bir makamın adı).Üyub: Ayıplar.Üzar: Yanak, yüz.

V

Vaé: Olan, ortaya çıkan, var olan.Vaéde: Hakikatte, gerçekte.Vaéiyyet: Hakikat, gerçeklik, hayat, varlık.Vadie: Emanet.

Varid olmak: Gelmek, yetişmek; tanış olmak, bilmek, içeri dahil olmak, haberdar olmak.Vebal: Günah, kusur, hata; ağırlık, azap.Vecd: Kendinden geçme, coşma, şadlık,

sevinç; sûfilerde: Kendini unutacakderecede ilâhî aşka dalma.

Vech: Yüz, sima, suret, üst, satıh, sebeb,vasıta.

Veh: Beh, ünlem.Veléyken: Ve lâkin.Veli: Lâkin, amma.Verd: Kırmızı gül.



480

Vere’: Haram işlerden sakınma.Véréj: ntikam (Ermenice).Verşikest: Felç, felçlik.Verté-yi cehalet: Cehaletin uçurumu.Verte: Uçurum, su burguntusu, tehlikeli yer.

Verziş: dman, talim.Verzişkâr: Talimci, sporcu.Vesl étmek: Birleştirmek.Vetenfuruş: Vatanı satan.Vez’in: Vaziyyet, durum.Vez: Koyma, bırakma, atma, belirleme,

üzerine yıkma.Vezir-i ceng: Savaş veziri.Viran: Yıkık, harabe, dağınık.Vird-i zeban: Dilin ezberi.Vird: Dua, daima tekrar edip söyleme.Vizr: Yük, ağırlık; günah.Vüsâl-i éyyam: Kavuşma günü, visal günü.

Y

Yéke: Büyük, iri, kaba.

Yabis: Kuru, kurumuş.Yad vér- : Öğretmek.Yad-bud: Yad etme, hatırlama.Yadéş bé {éyr: Hatırası hoş olsun, rahmet

olsun.Yağı: Düşman.Yaba: Öz.Yâr-i em{ar: Gamlara ortak olan yâr.Yas: Kanun.Yaver: Yardımcı.Yeğma: Yağma talan

yerine getiren insan; mec. kaba sofu.Zahir: Açık, aşikâr, dış görünüş.Zeen: Çene, sakal.Zeberced: Altına benzer yeşilimtırak kıymetli

taş.

Zeferyâb: Başaran, başarı elde eden.Zeğen: Kara karga.Zehr: Zehir.Zem: Bağlamak.Zemzem: Mekkede bulunan kutsal su.Zengibar: Afrika’da siyahlar ülkesi.Zerd: Sarı renkli, eti yenilen bir kuş.Zerdru: Sarı benizli.Zerefşan: Altın saçan, altın sepen.Zerrinbal: Altın kanat.Zer {eride: Altın ile satın alma, satın alınmış

köle.Ze{im: ri cüsseli, büyük, kocaman.Ze{ire: Zahire, erzak, savaş malzemesi.Ze{m: Yara.Ze{meler: Mızrabla vurulan darbeler.Ziba: Güzel, yakışıklı, süslü, ziynetli.Ziba{asilan: Güzel hasyetli, iyi huylu.Zibende: Tezyin edilmiş, bezenmiş, bezenilen.Zibh: Kurbanlık hayvan.Zicac: Billur, şişe.Zifaf: Gelinle damadın görüştüğü ilk gece,

gerdek.Zill-i Yezdan: Allah’ın gölgesi.Zillullâh: Allah’ın gölgesi (Padişahlara verilen

ad).Zimam: Yular; idare etme (mec )

Documents

Iran Türk Edebiyatı Antolojisi 4