İSLÂM DÜŞÜNCESİ'NDE KÂMİL TABİAT-TIBÂU'T-TÂMM FİKRİ İsmail Erdoğan

8/14/2019 SLM DNCES'NDE KML TABAT-TIBU'T-TMM FKR smail Erdoan

1/29

Tasavvuf: lm ve Akademik Ara t rma Dergisi, y l: 7 [2006], say : 17, ss. 121-149.

Tasavvuf: lm ve Akademik Ara t rma Dergisi, y l: 7 [2006], say : 17

SLM DNCESNDE KM L TAB AT/TIBUT-TMM FKR

smail Erdoan *

Hermes dedi ki; Bana nesnelerin ilmini getirenmanev bir varl kla kar lat m. Ona Sen kim-sin? dediimde: Ben senin Kmil Tabiat n mdedi.

Shreverd

AbstractThe Idea of The Perfect Nature in The Islamic Thought

In this study, we are going to research the term of The Perfect Nature that is used in Islamicphilosophy, mysticism and esoteric percepts. The Nature Perfect is an archetype of human,his alter echo, his guarding, his spiritual teacher and the human beings is an adopted childfor him. In addition, the term is going to compare with Active Intelligence (Faal Ak l) HolySpirit, Veled-i Kalb, Refk-i Al, Daimon and Adam Kadmon. The Ottoman thinkers wrotea lot of booklet on The Nature Perfect that is used a philosophic term by Ishraqi philoso-phers.Key words: Nature Perfect, spiritual teacher, Daimon, Hermes, Active Intelligence, Veled-iKalb, Refk-i Al.

Giri

slm dncesinin en nemli zelliklerinden birisi de ayn kavramlar farkl terimlerle ifade etmedeki zenginliidir. Kmil Tabiat (et-T but-Tmm) terimide bunlardan birisidir. Zira ayn kavram n deiik ilm disiplinler ierisindezaman zaman Faal Ak l, Kutsal Ruh, Cebrail, Hakikat- Muhammediyye, Re-fik-i Al ve Veled-i Kalb gibi terimlerle de ifade edilmeye al ld n grmek-teyiz. Ayn ekilde dier din ve felsefelerdeki kavramlar n daslm dnce-sinde benzer terimlere ifade edildiine ahit olmaktay z. Mesela, SokratesinDaimonu, Zerdtln Deans ve Kabala inanc ndaki Adam Kadmon gibi

* Dr., F rat niversitesilahiyat Fakltesi.


2/29

smail Erdfo an


122

kavramlar daslm dncesinde farkl terimlerle ifade edilmeye al lm t r.Ancak izahlarda birtak m farkl l klar n bulunduunu syleyebiliriz.

Bu al mada,slm Dncesinde kullan lmakla birlikte zerinde gerek-tii kadar durulmad n dndmz Kmil Tabiat fikri incelenecektir.nk bu fikri ifade eden Kmil Tabiat terimi, hemrak felsefede hem de baz i dnrler ile mutasavv flar ve ezoterik bilimlerde kullan lan bir terimdir1.Bu sebeple al mam zda, zellikle bu alanla ilgili grler ile FahreddinRz, Sadeddin Taftazan gibi kelamc filozoflar n grlerine de yer verilecek-tir. Ayr ca Hermes, Sokrates ve Platon gibi Antik Yunan filozoflar n n grleriile Kabala inanc ndaki Adam Kadmon gibi fikirlerin yan s ra Faal Ak l, KutsalRuh, Cebril, Hakikat- Muhammediyye, Refk-i Al ve Veled-i Kalb gibislmdncesine ait kavramlar aras nda da bir kar lat rma yap lacakt r. Yine bual mada, Kmil Tabiat ile ilgili grleri kabul etmeyen Aristoteles takipisi(Me) filozoflar n, grlerine yer verilmeyecektir. Ancak bu konudaki baz iddialara yeri geldike deinilecektir.

slm Dncesinde T but-Tmm veya T but-Tmmil-Hlme2 olarak adland r lan ve hakk nda mstakil eserler yaz lan Kmil Tabiat terimi-nin, Trkeye nas l evrilebilecei hakk nda da bir grbirlii bulunmamak-tad r. nk baz evirilerde, bu terim Tam Tabiat3 , Gerek Tabiat4 ve

1 Belirttiimiz bu ekollerden zelliklerklik, tasavvuf ve ezoterik ilimler aras nda yak n biriliki bulunmaktad r. Ayn kavram n ad geen ekollerde ortak olarak kullan lmas da bunun bir gstergesidir.

2 Terimin ilk kelimesi olan T b Arapada tabiat, yarad l , seciye, karakter, misal gibi anlam-lara gelmektedir. Ancak T b kelimesi insan iin kullan ld zaman, insan n kendisine greyarat ld ilk rnek gibi anlamlar da iine almaktad r (bk. Rg b el-sfehan,el-Mfredt, f garbil-Kuran ,stanbul 1986, s. 539). Bu sebeple bizim zerinde duraca m z anlam da, T bkelimesinin insan n ideal ilk rnei (prototipi) olarak kabul edilen anlam d r. (Bk.Abdurrahman Bedevi,el- nsaniyye vel-vcdiyye fil-fikril-Arab , Kahire 1947, s. 31.) Ayr caT b kelimesi, iine konulaneye, kendi biimini veren kal p ve kap gibi anlamlara da gel-mektedir. Tmm kelimesi ise, Trkeye de gemi olup, eksik olmayan, tam ve paralar m-kemmel olan, kusursuz, t pk ve ayn gibi anlamlara gelmektedir. Ancak biz bu kelimeyitam olarak deil de Kmil olarak kullanmak istiyoruz. (Trke Szlk(TDK), haz.: Ko-misyon, Ankara 1988, c. II, s. 1410.) Kmil Tabiat ile ilgili bir baka kelime olan hlmeninne anlama geldiini tam olarak bilemiyoruz. nk szlklerde byle bir kelimeye rastlan-

mamaktad

r. Ancak h-l-m kknden geldiini tahmin ettiimiz bu kelimenin, birini usluk lmak, a r bal grnmek, sab r, hilm, ve ak l anlam nda hilm gibi kelimeleri gz nneald m zda, ne anlama geldiini zihnimizde tasavvur edebiliriz. Eer bu kelimeye mutlaka bir anlam vermemiz gerekirse, Kmil Tabiat n zelliklerine de bakarak ak l veren, uslu k lanve yetkinletiren gibi bir anlam verilebilir. (Bk. brahim Mustafa-Muhammed Ali en-Neccr,el-Mucemul-vast , stanbul 1404/1984, ss. 194-95.)

3 Zakir Kadiri Ugan bn Haldunun Mukaddime(stanbul 1990, c. I, s. 259)sinde; HseyinHatemi de Henri Cobinin slm Felsefesi Tarihi(stanbul 1994, ss. 241, 318.)nde geen T but-Tmm ibaresini Tam Tabiat olarak evirmilerdir.

4 Mustafa Armaan, Seyyid Hseyin Nasr n Sadruddiniraz ( slm Dncesi Tarihi , editr,


3/29

slm D ncesinde Kmil Tabiat/T but-Tmm Fikri


123

Kmil Mahiyet5 eklinde Trkeye evrilmitir. Biz ise bu terimin Trkekar l olarak Kmil Tabiat terimini kullanaca z.

a-Felsef Bir Kavram Olarak Kmil Tabiat

Kmil Tabiat n nelii hakk nda tam bir gr birlii bulunmamaktad r. Ziraher dnr bu kavram , kendince tan mlam ve bylece birok gr ortaya km t r. Ancak Kmil Tabiat ile ilgili grbelirtenlerin ounluu, Aristote-lese atfedilen Estimahs6 adl eseri referans gstererek bir tan mlamaya git-milerdir.ddialara gre bu eserde Aristoteles Kmil Tabiat , filozofun ilminive hikmetini art ran, ona ilham veren ve onu ilim ve hikmet bak m ndan olgun-lat ran ruhan bir kuvvet olarak tan mlam t r. Aristotelese atfedilen iddialaragre, bu gce filozoflardan bakas muttali olamaz. nk filozoflar KmilTabiat gizli bir s r (es-s rrul-mektm) olarak kabul ederler7.

Kmil Tabiat kavram hakk nda bilgi veren filozoflar n ba ndaehabeddin Shreverd el-Maktl gelmektedir. Shreverd, Kmil Tabiat ileilgili grlerini, Trlerin Efendileri8hakk ndaki grleri ierisinde deerlen-dirmektedir. Onun iddias na gre Kmil Tabiat, insana bilgi ve mrifet verenruhan bir zt olan tmel bir varl kt r. Ona bu zelliinden dolay retmen vemanev baba gibi birtak m adlar verilmektedir9. Ancak Shreverdnin enlemsel

M. M.erif,stanbul 1991 iinde, c. III, s. 166.) makalesindeki T but-Tmm terimini GerekTabiateklinde evirmitir.

5 Fatih Tatl l olu, Seyyid Hseyin Nasr n slmda Dnce ve Hayat(stanbul, 1998, s. 158-59.)isimli eserindeki bu ibareyi Kmil Mahiyet olarak evirmitir.

6 Elimizde Aristotelese ait byle bir eser olmad gibi, Aristotelesin byle bir eserinin varl -na dair hibir kaynaa da rastlayamad k. Sadece bn Nedim,Estimhsadl bu eserinHermese atfedilen bir eser olduundan bahsetmiancak eserin muhtevas hakk nda her han-gi bir a klamada bulunmam t r. Bk. bn Nedim,Fihrist , Beyrut 1410-1994, s. 431. Bize grede bu eserin Hermese ait olmas daha makuldr. nk Aristotelese ait tm eserlerin he-men hepsi elimizde mevcut bulunmaktad r. Hatta Aristotelese atfedilen, ancak ona ait olma-d na kanaat getirilen eserler aras nda da byle bir eser ismi yer almamaktad r. Ayr caHermes ile Kmil Tabiat n srekli birlikte zikredilmesi de bu eserin Hermese ait olduu ek-lindeki kanaatimizi glendirmektedir. Ancak, Aristotelese atfedilen es-S rrul-esrar adl bireser vard r ki, bu eser ileEstimhsadl eser aras nda konu bak m ndan benzerlikler bulun-maktad r. Sz konusu eser baz kaynaklarda Kitab el- siyase fi tedbirir-riyase olarak da ad-land r lmaktad r. Bk: Mahmut Kaya, slm Kaynaklar I nda Aristoteles ve Felsefesi ,stanbul1983, ss. 294-299.

7 Kr. Mesleme b. Ahmed el-Mecrit, Min kitabi gyetil-hakim lit-t bait-tmmil-hlme, MilliKtphane, no: 3146, vr. 10b.

8 Trlerin Efendileri, her bir varl k trn koruyup gzeten ve onlar n devam n salayanmanev varl klar ya da melekler olarak kabul edilen varl klard r. Konu hakk nda geni bilgiiin bk.smail Erdoan,Hermetik slm Dncesinde Trlerin Efendisi ve Kamil Tabiat Anlay ,Ankara 2004, ss. 31-72.

9 ehabeddin Shreverd el-Maktl,el-Meari, vel-mutarahat , ( Mecmua fil-hikmetil- lahiyye


4/29

smail Erdfo an


124

ve boylamsal olarak ikiye ay rd nurlar ya da melekler kavram n yorumla-yanlar, onun Kmil Tabiat hakk ndaki grlerini de yorumlamak suretiyleyeni anlay lar n gelimesine sebep olmulard r. Mesel, Shreverdnin KmilTabiat grn yorumlayan Robert Avense gre bu dnyadaki herah s vehadise bir melein ahs na racdir. Bu yzden de O kimdir? sorusu O ne-dir? sorusunun yerine geer. Ayn zamandaahs n ad , mahiyetini de tan mlarve onu melek varl k tarz na irc eder. Zira her varl k biri arz br de semav olmak zere iki vecheye sahiptir. Arzdaki fertlerin semav birahsa yahut me-lee tekabl eden hakikati bir vizyonla nefsinde haz r olmaktad r. Haz r olan bu varl k ne mant k bir tmel kavram ne deah slat r lm bir soyut varl kt r.O, ruhan bir suret yani ferdin z ve kendisidir10. Avensin yapt bu yorumu,Kmil Tabiat hakk nda yap lm bir yorum olarak da grebiliriz.

rak filozoflar n Kmil Tabiat hakk ndaki yorumcular ndan birisi deHenry Corbindir. Corbin,rak filozoflar n grlerinden hareketle KmilTabiat ; ruhnyyet yani filozofun hakm melei olarak tan mlam t r. Ona gre bu varl k, filozofunahs rehberi veya semav dier ben (alter ego)idir. Bir ba-ka deyile, ruhun benzeri olan nuran surettir. Bu zelliinden hareketle CorbinKmil Tabiat ; Zerdtlk ve Maniheizmdeki seilmikiilere cezbe s ras ndagrnen varl klara benzetmektedir.

Corbinin iddias na gre, Kmil Tabiat kavram n n izlerine baka adlaralt nda da rastlan lmaktad r. Attar n tasavvufi destanlardaki yolcu,Necmeddin Kbrn n okulundaki gkteki tan k ya da grnmez rehber,Sokrates ve Plotinus (.270)un kiisel perisi Daimon da asl nda budur.slmhakimleri bu gksel benlerini, ikinci kiilik benliklerinin bilincine varmalar n Hermesilikten alm lard r. nk bu gr ilknce Hermes taraf ndan ortayaat lm , Shreverd taraf ndan yorumlanm , ondan sonra da btnrk Oku-lu ve daha sonra da Molla Sadr ve rencilerine kadar birok kii taraf ndana klanm t r 11.

Yine Corbine gre Kmil Tabiat, iki nedenden (var k lan ve yetkinletirenneden) ikincisi, yani yetkinlik veren neden olan melektir. nk her fert veyaayn yak nl kta bulunan birok ruhlar topluluunun her biri iin, ruhn lemin

bir varl bulunmaktad r. Bu varl k ruhlar bilgiye iletir, irad eder ve glen-

iinde), haz.: Henry Corbin,stanbul 1945, s. 464. Ayr ca bk., Bedev,el- nsaniyye , s. 30.

10 Robert Avensten naklenlhan Kutluer , slm n Klasik a nda Felsefe Tasavvuru ,stanbul 1996,ss. 141-42.

11 Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi/ Balang tan bn Rdn lmne , ev.: Hseyin Hatemi,stanbul 1994, ss. 241-42.


5/29



125

dirir12.Osmanl dnrlerinden olan verak ekole mensup bir dnr olarak

kabul edebileceimiz Seyyid Hakim Muhammede gre de Kmil Tabiat deni-leney, asl nda insana ilk defa flenmiolan ve insanl n prototipi olarak alg -lanmas gereken tmel bir ruhtur. Bu ruhun balang c Hz. deminahs ndatezahr etmiolup, hayvan ruhtan baka bir ruhtur. Zira hayvan ruh, ynetici(mdebbir) ruh ile ceset aras nda bir vas tad r. Kmil Tabiat, bir tane olmakla birlikte btn insanlar idare etmekte, onlar korumakta, onlara ilim ve mrifetvermektedir. Kmil Tabiat n insanlar ile olan irtibat , bir kral n ehir ile olanirtibat gibidir. Nas l ki, ne kadar ok olursa olsunehirdeki insanlar bir kraltaraf ndan ynetilmekte ise, t pk bunun gibi btn insanlar da bir Kmil Tabi-at taraf ndan ynetilmektedir. Bu yn ile Kmil Tabiat, bedenin ne iindedirne de d ndad r.

S. Hakime gre, Allah n halifesi konumundaki ruhn bir insan olan K-mil Tabiat n, ruhn tecellilerin mazhar olan, Mebde-i Feyyzdan olgunluutam olarak elde etme yetenei vard r. Bir baka deyile, ruhn bir varl k olanKmil Tabiat, Allah n fiil melekleri gibi byk bir melektir.nsanlardan her birinin tabiat olmas (muntabi) sebebiyle bu varl n ismi Kmil Tabiat veyansanl a Ait Tmel Nefstir13. Bu ruha mutasavv flardan baz lar Sultan Ruh da demilerdir.14

Kasabba zde ise Kmil Tabiat , felek ruhlar n kuvvetlerinden birisi ola-rak grmektedir. Ona gre felek ruhlar n, her varl n mdebbiri mesabesinde bir kuvveti bulunmaktad r. te bu kuvvet Kmil Tabiatt r. Kmil Tabiat, aitolduu tr her trl belalardan korur. Bu ruhun eseri, birah sta, insan nefsi-nin eseri olarak zuhur eder15.

Muhammed en- Nerag el-Kaan ise, Kmil Tabiat olarak adland rmasa da benzer zellikler ta yan Akl nsan diye bir varl ktan bahsetmektedir.Kaanye gre akl insan, manev lemde bulunan bir varl kt r. Bu varl k, nu-runu, madd lemde bulunan insana Kaannin tabiri ile sfl insana- yans -t r16.

Kaan grlerini Aristotelese dayand rmak istemektedir. Ona gre bu

12 Corbin,age,s. 318.13 Seyyid Hakim Muhammed,Risle f tahkk-it-t bit-tmm,Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, no.

26920, vr. 23a-24b.14 Geni bilgi iin bk: Muhammed Nuriemseddin Nak bend, Kalplerin Anahtar , haz.:

Abdulkadir Akiek,stanbul 2001, ss. 192-222.15 brahim Kasabba zde,Sefnetl-mesil, Sleymaniye Ktp. Halet Efendi no. 792, vr. 99a-b.16 Muhammed en-Nerag Kaan,el-Lemetl- ariyye , (http://www.naraqi.com/ara/g/g05/06), vr.

191a.


6/29

smail Erdfo an


126

fikirleri Aristoteles de savunmakta veyle demektedir: u cisman insan ngerisinde, ruhn ve akl bir insan bulunmaktad r. Ancak cisman insan, dieriki insan n bizzat kendisi deildir. Cisman insan bu iki insan ile ittisal eder zirakendisi bu iki insan n somutlam biimi (sanem)dir. Bu yzden bazen o ikiinsan n fillerini iler. nk bu cisman insanda dier iki insan n kelimeleri bulunmaktad r. Ancak bu kelimeler ok zay f ve ok azd r. Yani insandaki ke-limeler de, dier iki insandaki kelimelerin idol (sanem) gibidir17.

rak filozoflar n grlerinin yan nda baz kelamc filozoflar n da gr-lerinin bulunduundan bahsetmitik. Ancak onlar kendi grlerini deil de,kadim filozoflar n Kmil Tabiat nas l tan mlad klar n belirtmeye al m -lard r.

Bu filozoflardan Fahreddin Rz, Kmil Tabiat n, eski filozoflar (kudem)taraf ndan felek bir ruh olarak kabul edildiini bildirmektedir. Rzye gre bufilozoflar, beer nefsleri, alt nda muhtelif mahiyetleri olan trlerin bulunduu bir cins ve felek ruhlardan muayyen bir ruhun neticesi olarak grmektedirler.Bu trlerden bir tr; anlay , fiil ve gzellikte hr, faziletli, kuvvetli ve keremsahibidir. Dier bir tr iseer sahibi, deersiz ve ak ls zd r.

Rzye gre birinci trn mebdei olan felek ruh, kadm filozoflar n st la-h nda Kmil Tabiat olarak adland r lm t r. Buekilde adland r lmas ise malu-ln illet cinsinden olmas ve ona benzemesi sebebiyledir. Kadm filozoflaragre beer ruhlardan hs l olan herey, felek ruhun tesiri ile olmaktad r. Zirafelek nefslerde zellikler ve s fatlar daha mkemmel olduu iin de Kmil Ta- biat olarak isimlendirilmitir. Bu itibarla beer nefsler Kmil Tabiat n ocukla-r , Kmil Tabiat da beer nefslerin babas gibidir. Nas l ki baban n ocuunakar efkati ve sevgisi var ise, Kmil Tabiat da sevgi veefkatinden dolay , bunefslerin terbiyesi hususunda yard mc olur. Rznin, bahsettii ikinci tr nefsise, Kmil Tabiat n tam z tt olup, beer nefsleri tehlike ve helaka atmakla g-revli bir nefstir18. Ancak Rz bu varl n ad n belirtmemektedir.

Taftazan de Kmil Tabiat hakk nda, kadm filozoflar n bir ounun gr belirttiini ve onlara gre Kmil Tabiat n, alt nda eitli trlerin bulunduuulv bir ruh olduunu iddia etmektedir. Taftazannin bu iddias na gre bir tek

Kmil Tabiat olup, bunun mahiyeti ile hayvan ve insan nefslerin mahiyetleri bitiik (muttas l)d r. Ancak fiil, s fat, meleke ve idrakleri farkl olup bununsebebi de bedenlerin farkl l ndan kaynaklanmaktad r. Ancak baz filozoflar

17 Kaan,age , vr. 191b.18 Fahreddin Rz,el-Metalibul-liyye minel-ilmil- lah , tahk.: Ahmed Hicaz es-Sek, Beyrut-

Lbnan 1407/1987, c. VII, s. 400.


7/29



127

bu farkl l n, mahiyetten de kaynakland n ileri srmektedirler19.Taftazannin, insan ve hayvan nefsleri ile bunlar n stnde bulunan Kmil

Tabiat n mahiyetlerinin bitiik olduu gr, anla lmas zor olan bir gr-tr. Yani hem farkl varl klar olacaklar hem de mahiyetleri bitiik olacak! Bu-nun izah edilebilir bir ynnn bulunmad kanaatindeyiz. Ancak daha sonrada belirteceimiz gibi Aristotelese atfedilen Kmil Tabiat tan mlar nda da, birittisal yani bitiik olmadan bahsedilmektedir. Fakat bu ittisal, y ld zlarla olan bir ittisaldir.

i limlerden Meclis (.1110)nin, Kmil Tabiat hakk ndaki grleri isedaha farkl d r. Ona gre, insan nefslerin birok eidi ve her eit nefs iin detmel felek bir ruh bulunmaktad r. Felek ruh, insan ruhlar n n varl n n sebebi olup, onlar n slah ndan sorumludur. Sz konusu ruh, ait olduu insan ruhlar n kayna , asl ve madeni gibidir. Onun iin felek ruha Kmil Tabiatad verilmektedir. Kmil Tabiat, muhtelifekillere girebilme kudretine sahipolup, insan nefslerine uykuda veya uyan kken ilham yolu ile kendisini gstere- bilir20.

Kmil Tabiat hakk ndaki bu farkl grlerin ortak zelliklerinden hareket-le onun, ruhn bir varl k olduunu, filozoflara veya tm insanlara bilgi vehikmet verdiini, insanl n ilk rnei olduunu ve Allah ile insan aras ndaelilik yapt n 21anlamaktay z.

b- Kmil Tabiat n Say s

Kmil Tabiat hakk nda gr belirten dnrlerin ounluu onun birdenfazla olduunu iddia etmektedirler. Bunlardan birisi de Ebul-Berekat el-Badad (.1164)dir. Corbinin iddias na gre Badadi, Faal Ak l Kmil Tabi-at olarak grmekte ve bn Sindaki tek Faal Ak l retisi yerine, birok KmilTabiat n bulunduunu iddia etmektedir. nk bir tek Kmil Tabiat kabuletmenin birtak m glkleri bulunmaktad r. Mesel, insan ruhlar tek ve ayn bir tr m oluturur? Yoksa her ruh dierinden temel olarak bir ayr l k m gsterir? Yahut ruhlar ortak bir trn birbirinden farkl alt trlerini oluturanmanev ailelereklinde blklere mi ayr lm t r? gibi sorular n cevaplanmas gerekmektedir.

Ebul-Berekat, birinci varsay ma kar kmakta, ikinci varsay m da a ka

19 Saduddin et-Taftazan,erhul-maks d , tahk.: Abdurrahman mire, Beyrut 1409/1989, c. III, s.317.

20 Muhammed Bak r Ali el-Meclis,Bihrul-envr , Beyrut-Lbnan, 1403/1983, c. LVIII, s. 204.21 Bedev,el- nsaniyye , s. 31.


8/29

smail Erdfo an


128

semediine gre, nc varsay m stn tutmaktad r. Fakat bu takdirde denas l yaln zca bir Faal Akl n, bu ruhlar okluunun tek var k l c nedeni oldu-u kabul edilebilir? Halbuki birden ok insan ruhu vard r. Bu okluun belirii btn semav aamalar n kat lm olmas n gerektirir.

Ebul-Berekat, yukar daki sorulara deinmekle ve kendisine gre bir -zm bulmakla, felsefede bir r am t r. Ona gre her bireysel ruhun ayr birKmil Tabiat olmal d r. Bu varl k soyuttur, dier bir deyile ak nd r. Bylece bireysel bir ruha ak n bir boyut salanm olur22.

Tespitlerimize gre Kmil Tabiat n birden fazla olmad n sadece S. Ha-kim Muhammed iddia etmitir. Ona gre Kmil Tabiat, btn insan nefslerininyneticisi ve koruyucusudur. Bu varl k, ah slar aras nda ortak bir ruh olup,znde bir farkl l k bulunmamakta ve bir melikinehri idare ettii gibi, btninsanlar idare etmektedir23.

Bize gre Kmil Tabiat n birden fazla olmas daha makul grnmektedir.nk Kmil Tabiat, kiinin kendisine ait zel bir koruyucusudur. Bu gr-mz, Hermese atfedilen Kmil Tabiat ile ilgili rivayetlerdeki ifadeler de des-teklemektedir. Zira Hermes ile konuan ruhn zt, kar s ndaki kiiye, Bensenin Kmil Tabiat n m ifadesini kullanmaktad r. ayet Kmil Tabiat bir taneolsayd , Ben senin Kmil Tabiat n m yerine Ben Kmil Tabiat m ifadesinikullan rd .

c- Kmil Tabiat n zellikleri

Kmil Tabiat n en nemli zellii, insanlara bilgi veren bir retmene benze-tilmi olmas d r. Onun bu zelliini Hermese atfedilenu szden anlamakta-y z:

Hermes dedi ki; Bana nesnelerin ilmini getiren manev bir varl kla kar lat m.Sen kimsin? dedim. Ben senin Kmil Tabiat n m dedi24.

Ayr ca Sokratese izafe edilenu szlerden de Kmil Tabiat ile filozof ara-s ndaki ilikinin, retmen ile renci aras ndaki ilikiye benzetildiini gr-mekteyiz:

Filozoflar iin Kmil Tabiat, ocua kelime kelime bilgi reten, bir konuyu iyice a kla-d ktan sonra dier konulara geen bir retmen konumundad r.25

22 Corbin,age,s. 319.23 S. Hakim,age , vr. 23a.24 Shreverd , el-Meri , s. 464.25 Yazar mehul, Risalet Aristtls ilel- skender , (el- nsaniyye vel-vcdiyye fil-fikril-Arab,

iinde) Abdurrahman Bedev, Kahire 1947, ss. 180-184.


9/29



129

Bu ifadelerde Kmil Tabiat n, eyan n bilgisini veren bir varl k olduua ka grlmektedir.

Kmil Tabiata atfedilen retmen (muallim) zelliinin, mutasavv flartaraf ndan Tmel Ruh (en-Nefsl-Kll)a da atfedildiini grmekteyiz. Mese-l, bn Arab, Muallim-i Evvel olarak adland rd bir varl ktan bahsetmekte-dir. Ona gre farkl adlar bulunan bu varl k, ilk yarat lan varl kt r. Ona mual-lim-i evvel ad n n veriliini ise bn Arab yle izah etmektedir:lk yarat lanvarl k olmas hasebiyle Tanr , nce bu varl a ilim vermitir. yette de belirtil-dii gibi Allah n isimleri rettii26 varl k bizzt Hz. Ademin kendisi deil,insanl n ruhu ve Allah n halifesi olan Tmel ruhtur27.

Kmil Tabiat n manev bir baba olma zelliini ise, Fahreddin Razi28 veShreverd gibi filozoflar iddia etmektedirler. Mesel Shreverdye atfedilenu ifadelerden bunu daha iyi anlamaktay z:

Ey Efendi Reis29 , kutsal melek ve ruhn nefs! Sen benim ruhn babam ve Hakka s -nan manev atams n. Allah n izni ile, eksikliklerimi tamamlamak iin ilahlar n ilah olanAllah azze ve celleye yalvaranahs m idare etmektesin.30

Hermesin kay p szleri olarak iddia edilen Hermetika adl eserde de ben-zer ifadelerin, Tanr Atum hakk nda kullan ld n grmek mmkndr31.

nsan n manevi babas olarak kabul edilen varl k bn Arabye gre TmelRuhtur.nsan da, baba olan Tmel Ruh ile anne olan Tmel Tabiat n birle-mesinden (izdiva) meydana gelmitir32. Tmel Ruhu her ne kadar bn Arab Kmil Tabiat olarak adland rmasa da, ayn varl n S. Hakim taraf ndan KmilTabiat olarak kabul edildiinden daha nce bahsetmitik.

Kmil Tabiat n manevi baba ve retmen olma zelliinden hareketle,onun bilgi elde etmede bir vas ta olduunu grmekteyiz. nk Kmil Tabiatile irtibat kurduunu iddia edenler, bilgi elde etme arac olarak Kmil Tabi-

26 Bakara, 2/31.27 Muhyiddin bn Arab,Tedbirat- lahiyye , tercme veerh eden, A. Avni Konuk, haz. Mustafa

Tahral ,stanbul 2001, 79-81. Ayr ca Abdkkerim el-Clnin de benzer grleri iin bk. n-san- Kmil , ev.: Abdlaziz Mecdi Tolun,stanbul 2002, s. 98.

28 Fahreddin Rz,el-Metalibul-liyye minel-ilmil- lh , tahk.: Ahmed Hicaz es-Sek, Beyrut1407/1987, c. VII, s. 400.

29 Reis kelimesi hakk nda ilerleyen sayfalarda bilgi verilecektir.30 Bedev bu duan n Shreverdnin et-Takdist adl eserinde bulunduu ve Kmil Tabiat

Daveti olarak adland r ld n bildirmektedir. Bk.,el- nsaniyye , s. 30.31 Zira Hermes Atumayle dua etmektedir: Seni sayar z biz Atum ad yla/ nki bizim efendi-

mizsin sen./Baba dedi imiz sensin, /nki bize sen gsterdin btn ilerinde/ sevgi dolu merhameti-ni ve s cakefkatini. Kr. Hermetika- Hermesin Kay p Szleri , haz.: T. Freke, P. Gandy, ev.:Semra Tuna,zmir 2000, ss. 153-54.

32 Geni bilgi iin bk. Muhyiddin bn Arab,el-Fthtul-Mekkiyye , Beyrut, ts, c. II, s. 354.


10/29

smail Erdfo an


130

attan istifade ettiklerini ve bu vas tayla gayb denilen bilgilere de ulat klar n ileri srmektedirler. Acaba bu iddia sahipleri gayb bilgileri gerekten eldeedebilmekte midirler?

Gayb n bilinmesi problemindeslm filozoflar n n farkl grleri bulun-maktad r. lk slm filozofu olarak kabul edilen Kind, insan n ktlklerdenuzak kalmak suretiyle gayb ve gizlieyleri bilecek duruma gelebileceini belir-tirken33; bn Sin gayb sadece peygamberlerin bilebilecei iddias ndad r. bnSinaya gre peygamberler, gayba dair bilgiyi melek vas tas yla Allahtan al r-lar. Peygamberlerin hayal gc, bu bilgileri eitli harf ve semboller halindetasarlar34. Ancak, bn Sinan n Hayy bn Yakzn adl eserininarihi mehul birerhinde, dier insanlar n da gayb bilebilecei eklinde iddialar bulunmakta-d r. Mesel, bir kimse uyku esnas nda iken duyularla oyalanmaktan vazgetiiiin, nefsi melekler lemine ynelir ve meleklerce malum olan bilgilerin birk sm n elde edebilir35. Bunun iin de nefsin riyazet ve gzel ahlak ile olgun-lamas gerekmektedir. Buekilde nefsini olgunlat ran kiilerde, Faal Ak l vefelek nefslerle birleme istidad oluur. Felek nefsler veya Faal Ak l ile irtibatkurabilmek iin, insan nefsin bu dnyada yetkinlik kazanmas gerekmektedir.Eer bir kimse, ulv lemin ak l ve nefsleri ile dnyada iken irtibat kurabilirse,nefs bedenden ayr ld ktan sonra da, bu ak l ve nefsler, insan nefsi kendisineekerler36.

bn Haldunun iddias na gre insanlardan, henz meydana gelmeden ncekendi tabiat ve istidatlar ile olaylar hakk nda haber veren kiiler bulunmakta-d r. Bunlar, gelecekten haber verirken herhangi bir hner ve sanata bavurmaz-lar. Bunlar n yarat l ve istidatlar ndan gelen baz zellikleri bulunmaktad r.

bn Haldun gaipten haber verenleri birka s n fa ay rmaktad r. Bunlar ie-risinde bizi ilgilendirenler, daha ok riyazet yoluyla gayb bildiini ileri srenmutasavv flard r. Mutasavv flar, Tanr y bilmek maksad yla, bsbtn Tan-r ya ynelmek zere, himmet sarf ederler, perhiz ve a kalmalar n n yan s ra,dilleri ve kalpleri ile de zikir yaparlar. Zira nefs, zikir ve ibadetle beslenir ise,kalb o nisbette tanr sal mrifetlere yakla r. Ancak mutasavv flar, zikir ve iba-detlerini ncelikle gayb bilmek iin yapmazlar. Eer ncelik bu olursa, Tanr

33 Kind, Nefis zerine,Felsef Risaleler , ev.: Mahmut Kaya,stanbul 1994, s. 135.34 bn Sin, Tevhidin Hakkati ve Nbvvetin spt zerine ,slm Filozoflar ndan Felsefe Metin-

leri, ev.: Mahmut Kaya,stanbul 2003, s. 317.35 Risale-i Hayy b. Yakzan ( bn Sin) veerhi , slm Felsefesinde Sembolik Hikayeler , ev.: Derya rs,

stanbul 1997, s. 37.36 Bk.smail Erdoan, brahim Kasabba zdenin Felsef Grleri(Bas lmam Doktora Tezi),

Ankara 2001, ss. 152 vd.


11/29



131

iin ibadet ve zikir yapmad klar iin, byle bir durum ho kar lanmaz.Riyazet ve ibadetleri sebebiyle Tanr n n r zas n elde eden mutasavv flara,

bu riyazet ve ibadetleri neticesinde gayb bilgilerin kap s a l r. Onlar bunafirset ve keif ad n verirler37.

Aristotelese isnat edilenu ifadeler de yukar daki grleri destekler ma-hiyettedir:

Her filozofun ruhnlerden bir kuvveti vard r. Bu kuvvet kendisini glendirir, ilhamverir, onun iin hikmetin kilitli kap lar n aar ki bu kilitler, bu kuvvet ile kendisini idareeden yksek y ld zla birletirmitir. Bu y ld zlar ruhn kuvvetle birlikte filozofu eitir veonu besler. Filozoflar ve krallar bu dua ve isimlerle bu ruhn varl klarla ahitlemektedir-ler38.

Kmil Tabiat n bilgi elde etmede ve zellikle de gayb denileneylerin bilinmesinde arac bir varl k olduunu gstermek isteyen Hermetik dnr-ler, hem din hem de felsefe ile ilgili nemli kiilere ait olduunu iddia ettii baz rivayetlerde bulunmaktad rlar. Bu kiiler aras nda ise Hermesin yan ndaAristotelesin bulunmas olduka ilgin gelmektedir. Ancak byle bir tutumunsergilenmesinde, Aristotelese isnat edilen eserlerin nemli bir rolnn bulun-duunu unutmamak gerekir.

d- Kmil Tabiat Fikrinin Kkeni

Kmil Tabiat n felsefe bata olmak zere dier baz ilimlerde de nas l kullan l-d ana hatlar ile yukar da ifade edilmiti. Burada dikkat ekeney, KmilTabiattan bahseden btn filozoflar n zellikle Hermes ve Aristotelesi refe-rans gstermeleridir. Ancakunu da belirtmemiz gerekir ki; zellikle Hermetikalanda eser yazanlar n ou, her trl akl ve ameli erdemi, nceki (kadm)filozoflara nisbet etmek istemilerdir. Onlara gre adeta hakikat, bu kadm bil-gelere bal idi veya onlardan bakalar n n bilmedii s rlardan ibaretti. Bu sebeple beer ak l, bu filozoflardan sonra akamete uram t . Kadm bilgelerinnuru ile ayd nlanm olanlar d nda hi kimse, hakikati idrak etmi veya onaulam olarak kabul edilmemekteydi. Bunun iin bu kitaplar n yazarlar hik-metin ve esrar ilimlerinin kayna olarak kabul edilen bu kadm ve mitolojik

ahsiyetlere eserlerini nispet etmilerdir. nk onlara gre Pythagoras ve Pla-ton hikmeti M s r khinlerinden, M s r khinleri ise Thotun yazd iddia edi-len mukaddes kitaplardan alm lard r. Thot; M s rl kadm hikmet tanr s d r.Yunanl lar M s ra geldikleri zaman Thota, ilahlar Hermesin ad n vermiler-

37 bn Haldun, Mukaddime , c. I, ss. 271-73.38 Risalet Aristtls ilel- skender , ss. 183-84; Mecrit,age , vr. 11a-11b.


12/29

smail Erdfo an


132

dir. Hermes, ayn zamanda ilah Ak l olarak da adland r lmaktad r. nkHermes onlara, varl n s rlar n bildirir, ulhiyetin garipliklerini a klayarak,nefsin kurtulu ve ulv leme terakki yollar n gsterir39.

Benzerekildeslm filozoflar ndan Mecrit ve Shreverd gibi filozoflarda Kmil Tabiat fikri ile Hermesin balant s n n bulunduu grndedir.Ayn ekilde S. Hakim Muhammed ve Kebirzde gibiah slar da Kmil Tabi-at hem Hermes hem de Aristoteles ile irtibatland rmaya al m lard r. Bu ieSokrates ve Platonun da dahil olduunu syleyenleri unutmamak laz md r.Ancakslm dncesinde Aristotelesin ezoterik ilimlerle ayr bir balant s -n n olduundan bahsedilmektedir. Daha dorusu Aristotelesin filozoflara aits rlar ifa ettii ve bundan dolay da hocas Platon taraf ndan k nand be-lirtilmektedir. Hocas n n bu ikaz zerine Aristotelesin de: Her ne kadar benbyle davrand ysam da, ancak, zek limlerden az bir grubun vak f olabilece i pek oks rlar b rakt m dediini bn Sin nakletmektedir40.

Yukar da aktard m z grlerden hareketle Kmil Tabiattan ilk defa bahseden kiininslm limlerincedris olarak kabul edilen Hermes olduunugrrz. nk Mslmanlara gre Hermesin Kmil Tabiat fikri ile balant s ,drisin kalb hakikatleri bildiine inan lmas itibariyledir41.

S. Hakim Muhammede gre Kmil Tabiattan ilk defadris (Hermes) bah-setmi ve daha sonra bu gr Yunan filozoflar na aktar lm t r. Aristoteles de bu ilmi renmi ve rencisi Makedonya Kral Bykskender (M..323)eretmitir. Hatta S. Hakim, Kmil Tabiat n sahabe aras nda da yayg n oldu-undan bahsetmekte ve baz sahabelerin Kmil Tabiat , s rlar n varisleri ola-rak vas fland r ld klar n iddia etmektedir. S. Hakim bu bilgileri AristotelesinEstimhs adl bir eserinden naklettiini de sylemektedir42.

Henri Corbine gre ise Kmil Tabiat fikrini ilk olarak Sokrates ortaya at-m t r43. Kanaatimizce Corbin, Sokratesin syledii iddia edilen Filozof Sokratyle dedi: Kmil Tabiat, hikmetin gnei, asl ve feridir44szne binaen byle birgr ileri srmtr.

e- Kmil Tabiat n Benzer Varl klar le Mukayesesi

slm Felsefesinde, zellikle irak okulda, insan n hakikati aramas nda yar- 39 Ebul-Al Afif, slm Dncesi zerine Makaleler , ev.: Ekrem Demirli,stanbul 2000, s. 356.40 bn Sin,(Peygamberlerin) Peygamberliklerin(in) spat , s. 38.41 Abdulkerim el-Cl, nsan- Kmil , ev.: Abdlaziz Mecdi Tolun,stanbul 2002, s. 417.42 S. Hakim,age , vr. 22b.43 Corbin,age , s. 241.44 Risalet Aristtls ilel- skender , s. 180; Mecrit,age,vr. 12b.


13/29



133

d mc olan ve sonunda kendisiyle birleeceine inan lan bir semav rehberanlay ndan bahsedilmektedir. Kuran kavramlar ndan melek , bn SindakiHayy bin Yekzan , Necmeddin-i Kbra gibi baz sfilerdeki Semv hid (e-hid fis-Sem)45 , Molla Sadrdaki Rabban ahidler (e-evhidur-Rububiyye) ve Faal Ak l n, bu Semav Rehber ifade ettikleri sylenir46.Ayr ca Refk-i Al , Hakikat- Muhammediyye, nsan- Kmil ve Ruhul-Kuds gibi varl klar da Kmil Tabiat ile ortak zelliklere sahip varl klar olarakgrebiliriz.

Yukar da adlar belirtilen varl klar, biraz sonra da belirteceimiz gibi, as-l nda ayn varl klar n farkl olarak alg lanmas ve buna bal olarak da deiik biimlerde ifade edilmesidir. Biz bu grzenginliini, bizim dnce ve hayldnyam z n ne kadar geniolduunu ve ayn kavramlar n farkl kiiler taraf n-dan nas l yorumland n gstermek iin, ad geen varl klardan baz lar ileKmil Tabiat aras nda bir kar lat rma yapman n gerekliliine inan yoruz.

1-Kmil Tabiat Ve Melek

Kmil Tabiat ile kar lat raca m z ilk varl k meleklerdir. Ancak tm meleklerdeil, insan korumakla grevli olan melekler ve Kmil Tabiat aras nda birta-k m benzerlikler gze arpmaktad r. Bu benzerlikler ise meleklerin insana bilgivermeleri ve onlar korumalar d r. Mesel, baz slm filozoflar na gre, melek-

lerin bir k sm , insanlardan daha bilgili ve ilimde kemal sahibidirler47. Eyan n,Levh-i Mahfuzdaki hakikati, mukarreb meleklerin kalplerinde de yaz l d r48.Mukarreb melekler, ilimlerin anlam n kavramas ve nceden bilmediklerinirenmeleri hususunda insanlar n yard mc lar d r. Bu melekler sayesinde in-san, kendisinde dnce halinde bulunan bilme ve kavrama gcn eylemhaline dntrr49.

slm filozoflar n n birouna gre baz melekler, insanlar n bilgi elde et-mesi iin arac l k grevi grmektedir.nsan nefsi kendisinde bulunan kuramsalyetiler (el-kuvvetn-nazariyye) ile meleklerden gerek bilgiler elde eder. An-cak bu yetinin yukar dan srekli olarak bilgi alabilme niteliine sahip olmas

45 Nasr, slmda Dnce ve Hayat , s. 158.46 Corbin,age , s. 241-42; Mahmut Erol K l , slam Kaynaklar I nda Hermes ve Hermetik Dnce ,

(Bas lmam Yksek Lisans Tezi),stanbul 1989, ss. 164-65.47 Taftazani,age , c. II, s. 199.48 Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed Gazal, hyu ulmid-dn , ev.: Mehmed A.

Mftolu, stanbul 1981, c. III., s. 47.49 Risale-i Hayy b. Yakzan ( bn Sin) veerhi , s. 26; Gazal, hy,s. 42.


14/29

smail Erdfo an


134

gerekir50. Bu zelliklerinden dolay melekler ile Kmil Tabiat aras nda bir ben-zerlik gze arpmaktad r.

Melekler ile Kmil Tabiat kar lat raca m z bir benzerlik de meleklerinkoruyucu olmalar d r. Kuranda her kiinin bir melek taraf ndan korunup g-zetildiine dair yetler bulunmaktad r. Bu yetlerin birisinde Hibir canl yok-tur ki zerinde bir koruyucu olmas n51ve dierinde de Halbuki zerinizde koruyu-cular vard r52buyrulmaktad r. yetlerdeki koruyucu varl klardan, geneldemelekler kastedilmektedir. Bu meleklere hafaza melekleri denir53.

Bu zellikleri bak m ndan da melekler ile Kmil Tabiat aras nda bir benzer-liin bulunduunu grmekteyiz. nk melekler gibi Kmil Tabiat da insan nkoruyucusu ve onun ilm ve hikem olarak tamamlay c s konumundad r. Ziraruh bedene girmeden nce, kendi meleinden bir para ald iin insandaki bitkisel ve hayvan yetiler asl nda bir melein aktiviteleridir.nsan, yere inmi bir melek olduu iin, meleklerin birok zelliini de kendisinde bulundur-maktad r.

2- Kmil Tabiat Vensan- Kmil

Kmil Tabiata benzer bir dnce densan- Kmil fikridir.nsan- Kmil, bir-ok din ve felsefede, farkl isimlerle de olsa kar m za kmaktad r. zellikleVedanta veya Upaniadlar, Budan n retileri, Uzakdou dinleri54ve eski Yu-

nandan itibaren btn felsefe okullar , insan n olgunluunu merkeze yerle-tirdikleri iin, bu ynde fikirler retmilerdir. Mesel, Maniheizmdeki nsan- Kadm55 , Mazdeizmdeki Gayomart ve Yahudiliin bir tr mistisizmi olanKabaladaki Adam Kadmon fikrinin deslm dncesindeki nsan- K-mil anlay n ar t rd n grrz56.

Felsef bir terim olaraknsan- Kmil fikrinin de Hermese dayand iddiaedilmektedir. Bu iddiaya grensan- Kmil veya lknsan fikri HermestenAntik Yunana, onlardan Eskiran dncesine ve onlardan daslm dnce-sine gemitir57.

50 Ebul-Velid Muhammed bn Rd, Tutars zl n Tutars zl , ev.: Kemal I k- Mehmet Da ,stanbul, 1998, c. II., s. 663.51 Tar k, 86/4.

52 nfitar, 82/10.53 Ltfullah Cebeci,Kurana Gre Melek, Cin,eytan , stanbul 1998, s. 133.54 Toshihikozutsu,Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar , ev.: A. Yksel zemre,stanbul 2001, ss.

221-38.55 Hilmi Ziya lken, slm Felsefesi , stanbul 1983, s. 284.56 Mehmet S. Ayd n, nsan- Kmil,D A , stanbul 2000, c.XXII, s. 330.57 Bedev,el- nsaniyye , s. 31.


15/29



135

slm Dncesinde hicri yedinci yzy la kadar kmil ya da mkemmelinsan tabiri kullan lm deildir. Bu tabiri ilk defa kullananahs n bn Arab olduu kabul edilmektedir58. Ancak baz iddialara gre isensan- Kmil fikri bn Aribyehvan- Safdan gemitir. nkhvan- Saf iki tr insan bu-lunduundan bahsetmektedirler. Bunlardan birincisi kmil insan olup, bilgi veyarat l bak m ndan mkemmel olan bir varl kt r. kincisi ise s n rl insan olup,yeryznde bulunan insand r. Bu insan, Kmil insan sebebiyle yarat lm t r59.

nsan- Kmil fikrininslm Dncesinde farkl biimlerde yorumland -n grmekteyiz. Ancak biz bu yorumlardan, insan n ulamas gereken olgunlukolarak kabul edilen fikri deil de,lah simler (Esm)in ilk zuhura k sebebiolmas hasebiyle mkemmel birekilde yarat lan60 , Allah n btn isim ve s fat-lar kendisinde mahede edilen, vahiy ve ilhm gibi her trl bilginin kayna olan61ve baz ilim adamlar nca Hakikat- Muhammediyye, Simurg, Bahr-i Mu-ht62de denilen metafizik bir varl k zerinde durmak istiyoruz.

Baz mutasavv flara grensan- Kmil, bizim bildiimiz manada, bir s-retle var olan ve beer ad n alan insan deildir63.nsan- Kmil, lemin varl - n n sebebi ve koruyucusu olan bir ilkrnek (prototip) olup, kendisine ilk ak l(akl- evvel) mertebesi verilmi ve bilmedii eyler retilmitir64. Bu varl alknsan (el-nsanul-Evvel) de denilmekte ve bu insan n her ynyle cisman insandan daha kuvvetli olduu kabul edilmektedir. nk cisman insan, ilkinsan n idol (sanem) olduu iin derece ve zellikler bak m ndan daha azyetkindir. Eer cisman insan, ilk rnei olan insana benzemek isterse, ilim vefazilet bak m ndan kendisini yetkinletirmesi gerekir65.

nsan- Kmilin, Kmil Tabiat ile benzetii baz hususlar bulunmaktad r.Hatta A. Bedevnin iddias na gre, Kmil Tabiat ilensan- Kmil ayn eydir66.

Bu iki fikrin benzetii noktalar n ba nda, Kmil Tabiat ve metafizik an-lamdakinsan- Kmilin her ikisinin de cisman deil, ruhan varl klar olduufikri gelmektedir. Bir baka ortak zellik ise, her ikisinin de insan trnn ilm,

58 lken,age,s. 284; Murtaza Mutahhari, nsan- Kmil , ev.:smail Bendiderya,stanbul 1999, ss.26-27;smail Yak t, Bat Dncesi ve Mevlna , stanbul 2000, s. 30.

59 S. Hseyin Nasr, slm slm Kozmoloji retilerine Giri , ev.: Nazifeiman,stanbul 1985, ss.79, 338.60 Sleyman Uluda ,Tasavvuf Terimleri Szl , stanbul 1991, s. 250.61 M. Zeki Pakal n, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , stanbul 1993, c. III, s. 68.62 Ethem Cebeciolu,Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl , Ankara 1997, s. 398.63 zutsu,Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar , s. 233.64 Ayd n, nsan- Kmil , s. 330.65 Bedevi,el- nsaniyye , s. 25.66 Ayn eser, s. 31.


16/29

smail Erdfo an


136

ahlak ve hikem olarak olgunlamas iin grevlendirilmi olmalar d r. Zirahemnsan- Kmil hem de Kmil Tabiat hakk nda verilen bilgilerde, her ikisi-nin Allah taraf ndan bilgi verilmi varl klar olduunu grmekteyiz.

Baz filozof ve mutasavv flar taraf ndan bir ilk rnek veya ruhan prototipolarak kabul edilennsan- Kmil ile ayn zellikleri ta yan Kmil Tabiat ara-s nda ilk rnek veya prototip olma bak m ndan da bir benzerlik grlmektedir.Mesel, Molla Sadrya grensan- Kmil, insan trnn ilk rnei olan se-mav bir insand r. Ona gre her varl k giderek kendi semav ilk rneineyaklaacak; bylesi bir insan berzah olma niteliine ulaarak semav bir insan(insan- kmil)a dnecektir67.

Kmil Tabiat ilensan- Kmil aras ndaki nemli bir baka benzerlik de heriki varl n Allah n yeryzndeki halifesi olarak grlmesidir.

3- Kmil Tabiat Ve Veled-i Kalb

Tasavvufta, ayn isimle adland r lmasa da Kmil Tabiat fikrine benzer dnce-lerin bulunduunu syleyebiliriz. nk Kmil Tabiat n ve zellikleri ile Ta-savvufta bulunan baz varl klar n zellikleri aras nda bir benzerlik gze arp-maktad r.

S. Hakim Muhammed ve Kebirzdeye gre, Kmil Tabiat, tasavvuf terim-lerinden Veled-i Kalb ile ayn eydir68. Ancak her iki dnrmz de Veled-i

Kalbin ne olduunu a klamak yerine, sadece Kmil Tabiat izah edip, sonrada bunun tasavvuftaki Veled-i Kalb olduunu sylemekle yetinmilerdir. Onla-r n iddialar ndan hareketle bu iki varl n ayn varl k olduunu, ancak farkl zelliklere brndrldn anlamaktay z.

Veled-i Kalb tabiri, tasavvufta ender kullan lan terimlerden biridir.u anakadar tasavvuf terimlerini ihtiva eden szlklerin hi birinde bu terime rastla-yamad k. Ancak sz konusu terimi sadece Abdulkadir Geylan (.1165)ninkulland n tespit edebildik. Geylanye gre, bir k s m tasavvuf ehli kutsalmn hallerine, t fl ya da veled (ocuk); bu hallerin neticesinde oluan durum-lara ise t fl- mn (mn ocuu) veya veled-i kalb (kalp ocuu) demilerdir69.

Nak bendlere gre, ruhunu riyazet ve gzel ahlak ile temizleyen kiilerinkalbinde bir yetenek olutuu ve bu yetenein, kiiyi ilim ve hikmet sahibi k l-d eklinde bir kanaat bulunmaktad r. Bu kanaate gre, uzun y llar riyazet ve

67 Molla Sadr,e-evahidur-Rubbiyye , tahk.: S. Celaleddin tiyan, Mehed 1346, ss. 154-163.68 S. Hakim,age,vr. 24a; Kebirizde Ahmed Mahf,el- Muhtasar f beyani t bit-tmm , Milli Ktp.,

no. 2145, vr. 19b.69 Abdulkadir Geyln,S rrul-esrr: telerden Haber , ev.: Abdulkadir Akiek, Ankara 2001, s.

29.


17/29



137

mcahede yapan kiilerde, Rabbn Mevhibe denilen bir yetenek meydanagelir. Bu yetenek meydana geldikten sonra, bu kiiler, deiik k l klar kabuletme yetenei vas tas yla istedii biime girebilirler. Tayy- mekan ve tayy- zaman gibi hareketlerin hepsi bu yetenek sayesinde olur70.

Nak bendlerin ileri srdkleri bu varl n s fatlar , Kebirzdenin KmilTabiat hakk ndaki grleri ile benzerlik gstermektedir. nk Kebirzdeyegre de Kmil Tabiat ya da mutasavv flar taraf ndan veled-i kalb denilen varl kda mertebeleri kat etme, menzilleri drme (tayy-i menazil) ve lemlerin s rr -n kefetmeyi salayan71ruhn varl klard r.

Grld gibi mutasavv flar n ileri srdkleri bu grler, Kmil Tabiatile ortak zellikler ihtiva etmektedir. Ancak tan mlama ve adland rmada baz farkl l klar bulunmaktad r.

4- Kmil Tabiat Ve Hakikat-i Muhammediyye

Hakikat- Muhammediyye, zellikle Tasavvuf ilminde kullan lan bir terimdir.Bu fikre ilk olarak Sehl b. Abdullah et-Tuster (.896)de rastlan lmaktad r.Tusteri, Allah n ilk nce Hz. Muhammadi kendi nurundan yaratt n ilerisrm ancak bu kavram n mahiyeti hakk nda a k bir yorum getirmemitir.Daha sonra Hallac- Mansur gibi birok mutasavv f n bu kavram kulland grlmektedir72. Ancak sz konusu kavram , terminolojiye Muhyiddin bn

Arab ve Abdlkerim el- Cl dhil etmilerdir.Hakikat- Muhammediyye hakk nda farkl grler bulunmaktad r. Ancak biz bu grlerden, Kmil Tabiata benzer olanlar zerinde durmak istiyoruz.

Hakikat- Muhammediyye, ilk taayynle birlikte beliren zt olup,sm-iAzam olarak da tan mlanmaktad r73. Bu tarife gre Hakikat- Muhammediyye bir zt olarak kabul edilmektedir. Zt ise, mahiyeti ve varl olaneye verilen bir isim olduuna gre Hakikat- Muhammediyye gerek bir varl k olarak kar- m za kmaktad r.

Baz mutasavv flara gre, Hakikat- Muhammediyye, Hz. Muhammeddir.Ancak onun tarihiahsiyeti deil, henz dem su ile amur aras nda ikenPeygamber olan Muhammeddir. Bu itibarla Hakikat- Muhammediyye, in-san- efraddan her ferdin ayn- zt 74olup, varl klar n z, btn mahlukat n

70 Aziz Nesef,Hakikatlerin z , ev.: M. Murat Tamar,stanbul 1997, s. 103.71 Kebirizde,age,vr. 19b.72 Mehmet Demirci, Hakikat- Muhammediyye,D A , stanbul 1997, c. XV, s. 179.73 erif Ali b. Muhammed el-Crcan,Kitbut-tarift , yy. ts., s. 90.74 Cl,age,s. 247.


18/29

smail Erdfo an


138

asl 75 ve lemin balang c d r. Allah, lhut leminde btn ruhlar Hz. Mu-hammedin ruhundan yaratm t r76. Bundan dolay da nas l ki Hz. dem insan bedeninin pederi ise, Hz. Muhammed yani Hakikat- Muhammediyye de beer ruhlar n pederidir77. Bu itibarla Hakikat- Muhammediyye beer ruhlar n ilkrnei veya onlar n asl olarak grlmektedir.

Kmil Tabiat ile Hakikat- Muhammediyyenin birok bak mdan benzerlik-leri bulunmaktad r. Mesel, bn Arabye gre insanl n ilk rnei ve melekle-rin secde etmekle emrolunduklar varl k, Tanr dan ilk sd r olan TmelRuhtur ki buna lk Halife (Halife-i Evvel) de denilmektedir. Tmel Ruh,Hakikat- Muhammediyyenin kllen ruh mertebede tenezzlnden baka birey deildir78.

Clnin Hakikat- Muhammediyye hakk ndaki a klamalar , onun KmilTabiat ile benzerliini daha iyi gzler nne sermektedir. nk hem KmilTabiat hem de Hakikat- Muhammediyye ruh olarak adland r lmaktad r.Clnin Hakikat-i Muhammediyye ile S. Hakim Muhammedin Kmil Tabiathakk ndaki grlerini kar lat rd m z zaman, bu iki varl k aradaki benzerli-i daha iyi grm oluruz.

Clye gre sf st lah nda Hakk- Mahlk, Hakikat- Muhammediyyeveya Nur-u Muhammediyye denilen varl k, bir melek olup79 , insan fertlerindenher bir ferdin ayn- zt d r. Bu bir cevher-i ferd olup, halka nisbetle Klem-iAl, mutlak halka nisbetle Akl- Evvel vensan- Kmile nisbetle ise Ruh-uMuhammeddir.80Yarat lm varl klar n enereflisi, mekanet ve kudret itiba-riyle en ycesi ve derece itibariyle de en ykseinde bulunan bir melek olanHakikat- Muhammediyye, Allah n nurundan yarat lm ve lem de bu mele-in nurundan meydana gelmitir. Kendisinin stnde baka bir varl k olmama-s sebebiyle bu melek seyyidl-mukarrebn ve efdall-mkerremndir81.

S. Hakimin yukar da belirttiimiz grleri ile Clnin grleri aras nda bir benzerlik gze arpmaktad r.

Kmil Tabiat ile Hakikat- Muhammediyye fikrinin benzetii ynlerinden birisi de, her iki varl n ilim ve mrifet verme zelliidir.

Daha nce de a klad m z gibi, Kmil Tabiat ile ilgili bilgi veren tm

75 Muiniddin M. Emin Hirevi,Peygamberler Tarihi , ev.: Muhammed Ebad Efendi (Alt parmak),sad.: A. Faruk Meyan,stanbul 1977, s. 109.

76 Geylani,age,ss. 21-24.77 Hirev,age,s. 69.78 bn Arab,Tedbirat- lahyye , ss. 67-68.79 Cl,age,s. 278.80 Cl,age,ss. 247, 265-66.81 Cl,age,ss. 278-279.


19/29



139

kaynaklarda Aristotelesin Hermese atfen anlatt bir olaydan bahsedilmek-teydi. Olayda anlat lan Kmil Tabiat, ilim ve hikmet veren bir varl k olarakkar m za kmaktad r. Bu olaya benzer bir olay Clnin de anlatt n grmek-teyiz82. Ayr ca Cl de Kmil Tabiat iin kullan lan baz s fatlar hakikat- Muhammediyye hakk nda kullanmaktad r.

5- Kmil Tabiat Ve Refk-i Al

Kmil Tabiata benzer varl klardan biri de Refk-i Al olarak adland r lanvarl kt r. Refk-i Al, Peygamberimizin vefat esnas nda syledii; Allahm,beni refk-i lya ulat r 83hadisinde geen bir kavramd r. te bu szden hare-ketle, insanlar iin semav bir rehberin bulunduuna dair grlerin ortayaat ld n grmekteyiz.

Refk-i Al hakk nda deiik yorumlar yap lmaktad r. Bu yorumlardan baz lar na gre Refk-i Al, Allah olarak kabul edilmektedir. Ancak Allah ol-mas ihtimali bizce biraz zay f gibi grnmektedir. nk bu konuda fikir be-lirtenlerin ou, Refk-i Aly farkl olarak yorumlarken, Allah olamayaca hususunda baz ip ular vermektedirler. Mesel,ah Veliyyullah Dihlev (.1762), peygamberimizin vefat an n anlat rken; Hastaland zaman srekliRefk-i Aly and ve onlara kar bir zlem duydu. Bu hal zere ld84 ek-linde bir ifadede bulunmaktad r. Bu ifadede onlara kar szckleri, Refk-i

Aln n Allahtan baka varl klar olduuna delalet etmektedir. Peki yleyse,Refk-i Al nedir? Dihleviye gre, Raslullah n ahirete intikl etmeden nceiaret ettii Refk`i Al, mukarreb meleklerdir. Sz konusu melekler, Allah ilekullar aras nda arac l k yaparlar, insanlar n kalbine hay rl olaneyleri ilhamederler, yani onlar n i dnyas nda hay rl eylere dair dncelerin domas nasebep olurlar. Bunlar n, Allah n diledii keyfiyette ve diledii yerde toplant la-r olur. Bu toplant lara itibarla onlara Refk-i Al, Nediyy-i Al ve Mele-iAl isimleri verilir85.

82 Cl, ise bu olay yle anlatmaktad r: Baz hazarat- ilahyyede bu melekle (Hakikat- Muhammediyye) ictima ettim. Heybetinden eriyecek, hsn ve behcetinden fenaya urayacakhale geldim. Bana kendini bildirdi. Bana selam verdi. Selam na mukabele ettim. Selam ke-lamdan sonra kendisine baz sorular sordum. Bana baz bilgileri te bih ve kinaye yollu cevap-lad . Sonunda ben ona dedim ki, Ey Seyyid-i Kebir, ey allam- habir! Senin iin Haktanteyid ve ismet temenni ederim. Baha hikmet incilerinden rahmet deryas ndan haber ver.Ruh tabir edilen melek ile mnademe (mlatefe) ve mcamelede, Ruh- Aln n bana verdiimanev ve hakk araplar imeye devam ettim., Cl, age, ss. 283-86.

83 Sahih-i Mslim (Nevevininerhi ile birlikte), Fezil, no: 87,88,89; Nesef, no: 34.84 ah Veliyyullah Dihlevi,Huccetullahil-bli a , ev.: Mehmet Erdoan, stanbul 1994, c. II, s.

663.85 Dihlevi,age,c. I, s. 49.


20/29

smail Erdfo an


140

emseddn bn Kayyim el-Cevziyye (.1350), Refk-i Al ve Refk-i Esfeldiye iki kavramdan bahsetmekte ve Refk-i Aly , insan n yce lemdeki ruhu,Refk-i Esfeli ise bu dnyada bulunan bedeni olarak tan mlamaktad r.Cevziyyeye gre, insan ycelere ve aa lara doru cezbeden iki trl nefs bulunmaktad r. Eer kiinin amelleri iyi olursa, kendisine iyi bir arkadaverilirki buna Refk-i Al,yet amelleri kt olursa, bu kez de kendisine kt birarkada verilir ki buna da Refk-i Esfel denilir. Refk-i Al; kiiyi, himmeti veameli ile ycelere, Refk-i Esfel ise alak (den) nefsler olup, aa laracezbeder86.

Cevziyyenin bu yorumu, daha nce de belirttiimiz gibi FahreddinRazinin Kmil Tabiat hakk ndaki grleriyle paralellik gstermektedir87.

Ayr ca Refk-i Alan n kiinin koruyucusu ve yolda olduu anlay dahem Kmil Tabiat hem de Refk-i Al grlerinde bulunmaktad r.

6- Kmil Tabiat Ve Faal Ak l

slm dncesinde Ruhul-Emn, Ruhul-Kuds, Levh-i Mahfz, Akl- Feyyzve Kitab- Mbin ve Cebrail gibi isimler de verilen Faal Ak l, onuncu feleinakl olup, soyut ak llar hiyerarisinin son halkas n oluturmaktad r. Onuncufelein nefsine ise sret baheden (vhibus- suver) ve mutlak tabiat (tabiat- mutlaka) denir88.

Shreverd Ruhul-Kuds ve Vhibul-lim olarak da adland rd veyce meleklerden bir melek olarak kabul ettii Cebril (Faal Ak l)i, insan t-rnn efendisi yani insanl n ilk rnei (arketip) olarak kabul etmektedir.nk Cebril, insanl k zerinde irade sahibi ve onlara bilgi ve fazilet ilhametmek suretiyle mizalar n tamamlayan bir varl kt r89.

Biraz nce belirtilen zelliklerinin yan nda Faal Ak l, zellikle beer ruh-lar idare etmesi90 , onlara ilim vermek sretiyle yetkinlie eritirmesi vas flar

86 bn Kayy m Cevziyye,Kitabur-ruh , ev.:aban Hakl , stanbul 2003, ss. 151, 159, 161; a.mlf,Kitabul-fevaid , Riyad 1980, ss. 15-16.

87 Kr. Rz,el-Metalibul-liyye, c. VII, s. 400.88 Kr. Farab,es-Siyasetul-medeniyye veya mebdiul-mevcdt , ev.: Mehmet Ayd n-Abdulkadir

ener-M. Rami Ayas,stanbul 1980, s. 2; a.mlf., Uyunul-mesil, ev.: K vameddin Burslav-H. Ziya lken, Ankara ts., s. 209;ehabeddin Shreverd, Filozoflar n nanlar ,Trk- slmDncesi zerine Arat rmalar , ev.:smail Yak t, stanbul 2002, s. 170; Shreverd,Nur Hey-kelleri,ev.: Saffet Yetkin,stanbul 1949, s. 23; A. Avni Konuk,Tedbirat- lahiyye Tercme veerhi,s. 68; brahim Kasabba zde,Sefnetl-mesil , Sleymaniye Ktp, Halet Efendi, no. 792),vr. 58a; Erzurumlu brahim Hakk , Mrifetname , sad.: Ahmet Mahir Erdemli, yy., 2002, c. I, s.62

89 ehabeddin Shreverd,Hikmetl-irk , haz.:, Henry Corbin, Tahran 1953, s. 200-201.90 bn Sin,en-Necat( lahiyyat), M s r 1357/1937, s. 278.


21/29


22/29

smail Erdfo an


142

(yetsirah) ve grnr nesneler dnyas (asiyah)t r96.Kabala inanlar na gre Tanr n n lk Tecellisi, baki ve tezahr olan Tan-

r n n ilk idrak edilir vasf , Adam Oilah , Semv Adam ve Autik Yomindir.Bunaayr ca, Adam Kadmona Arketip Adam/nsan veya Hayat Aac da deni-lir97.

Adam Kadmon fikri, baz mutasavv flar n, nsan- Kmil98 ve Hakikat- Muhammediyye anlay lar ile benzerlik arz etmektedir. nk mutasavv flaragre de lemin kendisinden yarat ld bir insan bulunmaktad r. Bu insan mu-tasavv flara gre Hz. Muhammedin Ruhnyetidir99. Kabalistlere gre ise le-min kendisinden yarat ld ilk rnek varl k Adam Kadmondur.

Kabaladaki Adam Kadmon anlay her ne kadar Yahudi inanlar ndankaynaklanm ise de, bu fikirlerdeslm dncesinin etkilerini de grmekmmkndr. Bu itibarlaslm dncesindeki Kmil Tabiat fikrinin Kaba-ladan etkilendiini sylemek mmkn deildir. Tam tersine Kabaladaki bufikirlerinslm dnrlerinden etkilendiini sylemek daha doru olur100.

7- Kmil Tabiat ve Daimon

Henry Corbin, Giorgio Agamben ve James H. Olthuis gibi baz arat rmac lar,Sokratesin Daimonunu, Zerdtlk ve Maniheizmdeki seilmikiilere cezbes ras nda grnen varl klar ileslm dncesindeki Kmil Tabiata benzet-

mektedirler101. Biz de bu iddiadan hareketle sz konusu kavramlar aras nda birkar lat rma yapmak istiyoruz.Daimon, Yunan dnyas nda ok farkl zelliklerle kar m za kmaktad r.

Mesela, Diamon, ikinci derecede tanr lar, insanst tanr sal etkinlikleri olankavran lamaz bir g, Tanr yla insan, gkle yer aras nda bulunan, sonradan iyive kt ruhlar olarak ikiye ayr lan varl klar, yol gsterici g, cin ya da ruh,zeka ve ilahi kuvvet Tanr s , doal ruh ve deha gibi birok anlama gelmektedir.

96 Mehmet Ali Ayn,Tasavvuf Tarihi , sad.: H. Rahmi Yananl ,stanbul 1992, s. 170; AnnemarieSchimmel,Say lar n Gizemi , ev.: Mustafa Kpolu, stanbul 2000, s. 109.

97 Kabala inanc ndaki yarat l ve Adam Kadmon hakk nda geni bilgi iin bk. GershomScholem,Sabatay Sevi , ev.: Selahattin Ayaz,stanbul 2001, ss. 25-28, 43; Ayn, s. 172; ArzuCengil,Kabballah ,stanbul 2003, ss. 43-73; William Wynn Westcott,Kabala ncelenmesine Giri ,ev.: Kemal Menemenciolu, (http://www.hermetics.org/GD-kabala.html).

98 Ren Gunon,Yatay ve Dikey Boyutlar n Sembolizmi , ev.: Fevzi Topaolu,stanbul 2001, s. 22.99 Cil,age,s. 301.100 Stavish, (http://www.hermetics.org/KBL-Hermetizm.html).101 Kr. Corbin,slm Felsefesi Tarihi, ss. 241-42; Giorgio Agamben, Potentialities: Collected

Essays in Philosophy, Stanford, Stanford University Press, CA USA 1999, s. 147; James H.Olthuis, Religion Without Religion: Prayers and Tears of John D. Caputo, London UK,Routledge 2001, s. 86.


23/29



143

Daimonu, tanr sal bir g anlam nda kullan ld gibi, kiiletirilmi ilh gc ve faaliyetleri olan bir varl k102ya da, insan idare eden kiiletirilmi birkader olarak da kabul edebiliriz. nk Helen inanc na gre her varl n ayr bir kader kuvveti vard r. te bu kuvvete Daimon denilir.103

Sokrates ncesi dnemlerde daha ok mitolojik bir kavram olarak kar m -za kan Daimonun, Sokrates ile birlikte felsef bir zellie brndrldngrmekteyiz. Wolfgang M. Zuckere gre Daimon XV. asra kadar Theos an-lam nda kullan lm ve bu as rdan sonra Theos tanr y , Daimon ise ilah varl k-lar belirtmek iin terimletirilmitir. Latinler ise ayn kelimeyi Genius olarakevirmilerdir104.

Eski Yunanda grlen Daimon inanc n n, filozoflar taraf ndan da be-nimsendiini gryoruz. Bu filozoflar n ba nda Herakleitos, Demokritos,Thales ve Sokrates gelmektedir.

Herakleitosa gre Daimon, kiinin karakteri veya ahlaki meziyetleridir105.Miletli Thales de alemi bu gibi daimonlarla dolu olarak grr. Herakleitos vePythagoras, daimonlar n insanlara bekilik ettiklerine inan r. Yunan dnyas n-da iyi ve yararl bir varl k say lan Daimon, H ristiyanl n ortaya kmas ylaktln sembol olarak kabul edileneytana dnmtr.

Daimon fikrini felsefeyi dhil eden filozof Sokratestir. Sokrates, Daimonterimini, theos olarak bilinen ulu tanr lar ile heros denilen yar tanr kah-ramanlar aras nda tasavvur ettii, alt seviyedeki tanr lar iin kullanm t r. Bu balamda kendisini daima bir daimonun ynlendirdiini sylemekten ekin-memitir106. Sokratesin verdii bilgilere gre kendisi, nemli bir konuda kararverme noktas na geldiinde, bir tr din sarholuk ve cezbe iine gark olur.tetam bu s rada iinde bir ses duyar ve bu seselh bir ses anlam nda, Daimonad n verir.

Platon, Sokratesin daimonlar n varl na inand n belirtirken, nce buvarl klar n etkisinden bahsetmekte ve bundan hareketle de daimonlar n varl - na iaret ederekyle demektedir. Tanr sal ilere inan p da, Tanr lara inanmayan biri var m d r? Daimonlar n gcne inan p da, Daimonlar n gcne inanmayan?() Daimonluk ilere inan yorsam, Daimonlara da inan yorum demektir.107.

102 S. Hayri Bolay , Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Szl , Ankara 2004, s. 91.103 Yaar ahin An l,Sokrates Davas , stanbul 1990, ss. 71, 103.104 Geni bilgi iin bk: Wolfgang M. Zucker,The Demonic: From Aeschylus to Tillich , collected

works, yy. 1953, c. VII, ss. 35-39.105 Zucker,age,s. 37.106 Bertrand Russel,Bat Felsefesi Tarihi (Antika ), ev.: Muammer Sencer, Ankara 1972, s. 173.107 Platon,Sokratesin Savunmas , ev.: Teoman Aktrel,stanbul 1996, ss. 31-32.


24/29


25/29


26/29

smail Erdfo an


146

ruyan ruhnlerdir117. Bunlara Amesbend veya Mesibned de denir.Amesbend, lemde bulunan hereyin yneticisi olup, onlar ve zellikle deinsanlar yetkinlie ulat r r. Zira Amesbend denilen bu varl k, lemdeki var-l klar n yneticisi olduklar gibi, onlar bilgi bak m ndan da olgunlua eritir-mektedir.ehristanye gre byle bir varl k, Sbilik ve Mani dinlerinde de bulunmaktad r118.

Bu aradaran n eski dinlerinden Maniheizmdeki Paracletos inanc hak-k nda da k sa bir bilgi vermek istiyoruz. nk onlar n Paracletos hakk ndaki baz yorumlar Daimon ile benzerlik arz etmektedir. Mani inanlar na greParacletos, Maninin ikizi olan ruhn bir varl k olup, Maniye gizli s rlar ver-mektedir. Mani on iki ya ndayken, ilk kez gksel bir ziyarete tan k olmu veilk ilah bilgileri buekilde alm t r. Maniheistlere gre Paracletos, Manininikizi ya da ruhsal ei olup, onu eiten ve grevine haz rlayan bir melektir119.

Grld gibi Sokratesin Daimonu ile Zerdtlk ve Mani inanlar nda-ki ruhani varl klar aras nda bir benzerlik gze arpmaktad r. Ayr ca bu fikirle-rin slm dncesinde de Kmil Tabiat olarak ama biraz gelitirilmi ekildeyorumland n grmekteyiz.

Sonu

Buraya kadar yapm olduumuz a klamalar gz nne alarakyle bir neti-

ceye varmak istiyoruz: Kmil Tabiat fikri, farkl isimlerle de olsa, birok din vefelsef ekollerde bulunmaktad r. Sz konusu dncenin meydana gelmesininen nemli sebeplerinden birisi, insan n lemdeki yaln zl ve kendisini gvenalt nda hissetmesine duyulan bir ihtiya olarak grlmelidir. nk insan herne kadar sosyal bir varl k ise de, asl nda yaln z bir varl kt r. Bedeni ile toplumiinde bulunsa da ruhen tek ba na yaad iin, zaman zaman kendisini yaln zhissetmektedir.te byle bir yaln zl ortadan kald rmak iin, hem dinlerdeki birtak m manev varl klar inanc ndan, hem de kendi rettii fikirlerinden hare-ketle bir ortak ya da kendisine bir e bulma zlemini ekmektedir. Bu sebeple birok inan ve dncede Kmil Tabiat diyebileceimiz fikirlerin izlerine rast-lanmaktad r.

Kmil Tabiat fikrininslm dncesine girii ok eski olmas na ramendikkat ekmesinin Mecrt ve felsefeye dahil olmas n n ise Shreverd ile bala-

117 Bilgin,age,s. 84-85.118 Ebul-Feth Muhammed b. Abdulkerim e-ehristan,el-Milel ven-nihal , tahk.: Emir Ali

Mehna- Ali Hasan Faur, Beyrut-Lbnan, 1414/1993, c. I, s. 279; Oymak,age,s. 144.119 http://www.filozof.tripod.com/mani.html, 29.04.2003.


27/29



147

d n syleyebiliriz. Ancak Shreverd bu terim hakk nda detayl bilgi verme-mitir. Daha sonra da zelliklesfehan Okuluna mensup filozoflar n bu fikirle-ri gelitirmeye al t klar n grmekteyiz. Benzer al malar n aral klarla da olsaOsmanl larda da devam ettiini syleyebiliriz. Osmanl ilim adamlar bu a-l malar n Kmil Tabiat risaleleri olarak adland rmaktad rlar. Osmanl lar neitli dnemlerinde kaleme al nan Kmil Tabiat risaleleri, felsefe, tasavvuf,t ls m, simya ve gizli ilimler olarak adland r lan ilim dallar na yay lm t r. Bueserlerde de zaman zaman rumuzlar kullan ld n grmekteyiz.

Me felsefe d nda birok disiplinin ilgisini eken Kmil Tabiat fikri,daha ok irfan (gnostik) kiiler taraf ndan benimsenmi ve bilgi nazariyeleriierisinde nemli bir yere oturtulmaya al lm t r. Bunun sebebi de, KmilTabiat ile insan aras ndaki ilikinin, bir ocuk ile onu eiten retmen aras n-daki ilikiye benzetilmesidir. Bu balamda, bir ocuun varl k bulmas na sebepolan baba, etkin varl klara ve ocuu eiten retmen ise Kmil Tabiata benze-tilmektedir. Bu itibarla Kmil Tabiata, manev baba ya da retmen de denil-mektedir. Bu benzetme, Hermetik filozoflar n ilim anlay ile paralellikarzetmektedir. nkrfan felsefede bilginin kayna duyu ya da ak l olma-y p, dorudan doruya sezgisel bir kaynakt r. te, insana sezgi yoluyla bilgiveren varl k da Kmil Tabiatt r. nsan n bilgi elde edebilmesi iin Kmil Tabiatile irtibat kurmas gerekir.

zetBu al mada,slm Felsefesi, tasavvuf, gizli bilimler gibi disiplinlerde kullan lan KmilTabiat fikri incelenmeye al lacakt r. Kmil Tabiat, insan n ilk rnei, dier beni, koruyu-cusu, manev retmeni olarak kabul edildii gibi, insan ruhlar da onun manev evlad olarak grlmektedir. Ayr ca bu terim, ortak zellikler gsteren Faal Ak l, Kutsal Ruh,Veled-i Kalb, Refk-i Al, Daimon ve Adam Kadmon gibi terimlerle de kar lat r lacakt r.raki filozoflar n felsef bir terim olarak daha farkl bir anlamda kulland klar Kmil Tabiathakk nda baz Osmanl dnrler taraf ndan mstakil eserlerin yaz ld n grmekteyiz.Anahtar Kelimeler: Kmil Tabiat, manev retmen, Daimon, Hermes, Faal Ak l, Veled-iKalb, Refk-i Al.

KaynakaRisale-i Hayy b. Yakzan ( bn Sin) veerhi,

(Yazar Mehul; slm Felsefesinde Sembo-lik Hikayeler , ev.: Derya rs,stanbul1997).

Afif, Ebul-Ala, slm Dncesi zerine Maka-leler , ev.: Ekrem Demirli,stanbul 2000.

Agamben, Giorgio,Potentialities: CollectedEssays in Philosophy , Stanford UniversityPress, Stanford, CA, USA 1999.

An l, Yaar ahin, Sokrates Davas , st. 1990.Risalet Aristtls ilel-skender, Yazar

mehul, el- nsanyye vel-vcdiyye fil-

fikril-Arab , Abdurrahman Bedev, Khi-re 1947.Ayd n , Mehmet S., nsan- Kmil,D A,stanbul 2000, c.XXII.

Ayd nl , Yaar, Farabde Tanr - nsan likisi ,stanbul 2000.

Ayn, Mehmet Ali,Tasavvuf Tarihi , sad.: H.Rahmi Yananl , stanbul 1992.

Bedevi Abdurrahman, el- nsaniyye vel-vcdiyye fil-fikril-Arab , Kahire 1947.

Bilgin, M. S ra,Zarathutra , stanbul 2003.


28/29

smail Erdfo an


148

Bolay, S. Hayri,Felsefe Doktrinleri ve TerimleriSzl , Ankara 2004.

Cebeci, Ltfullah,Kurana Gre Melek, Cin,eytan , stanbul 1998.

Cebeciolu, Ethem,Tasavvuf Terimleri ve De- yimleri Szl , Ankara 1997.

Cengil, Arzu,Kabballah , stanbul 2003.Cevziyye, bn Kayy m, Kitabul-fevaid , Riyad

1980.Cevziyye, bn Kayy m, Kitabur-ruh, ev.:,

aban Hakl , stanbul 2003.Cirlot, Juan Eduardo,Dictionary of Symbols,

UK: Routledge, London 1983.Corbin, Henry, slm Felsefesi Tarihi/ Balang -

tan bn Rdn lmne , ev.: HseyinHatemi,stanbul 1994.

Crcani,erif Ali b. Muhammed,Kitabut-tarifat , yy., ts.

Demirci, Mehmet, Hakikat- Muhammediyye,D A, stanbul, 1997, c.XV.

Dihlevi,ah Veliyyullah,Huccetullahil-bli a ,ev.: Mehmet Erdoan,stanbul 1994.

Erdoan, smail,Hermetik slm DncesindeTrlerin Efendisi ve Kmil Tabiat Anlay ,Ankara 2004.

Erdoan, smail, brahim Kasabba zdeninFelsef Grleri(Bas lmam Doktora Te-zi), Ankara 2001.

Erzurumlu, brahim Hakk , Mrifetname ,sad.:, Ahmet Mahir Erdemli, yy. 2002.

Farab, Uyunul-mesil, (Farab iinde), ev.:

K

vameddin Burslav- H. Ziya lken,Ankara ts.Farab,es-Siyasetul-Medeniyye veya Mebdiul-

mevcdt , ev.: Mehmet Ayd n-Abdulkadirener-M. Rami Ayas,stanbul 1980.

Freke, T., - P. Gandy,Hermetika- HermesinKay p Szleri , ev.: Semra Tuna,zmir2000.

Gazal, Ebu Hamid Muhammed b. Muham-med, hyu ulmid-din , ev.:, MehmedA. Mftolu, stanbul 1981.

Geylani, Abdulkadir,S rrul-Esrar-telerdenHaber , ev.: Abdulkadir Akiek, Ankara2001.

Gunon, Ren,Yatay ve Dikey Boyutlar n Sem-bolizmi , ev.: Fevzi Topaolu, stanbul2001.

Hirev, Muiniddin M. Emin,PeygamberlerTarihi , ev.: Muhammed Ebad Efendi(Alt parmak), sad.: A. Faruk Meyan,s-tanbul 1977.

bn Arab, Muhyiddin,el-Fthtul-Mekkiyye ,Beyrut ts.

bn Arab, Muhyiddin,Tedbirat- lahiyye ,tercme veerh eden, A. Avni Konuk,haz.: Mustafa Tahral , stanbul 2001.

bn Haldun, Mukaddime , ev.: Z. Kadiri Ugan,stanbul 1990.

bn Nedim, Ebul-Ferec Muhammed,el-Fihrist ,Beyrut 1410/1994.

bn Rd, Ebul-Velid Muhammed,Tutars zl - n Tutars zl , ev.: Kemal I k- MehmetDa , stanbul 1998.

bn Sin, (Peygamberlerin) Peygamberlikle-rin(in) spat ve Onlar n Kulland klar Sembol ve rneklerin Yorumu Hakk n-da Risale, ( bn Sin Risaleleri iinde),ev.: Alparslan A kgen- M. HayriK rbaolu, Ankara 2004.

bn Sin, Tevhidin Hakkati ve Nbvvetinspt zerine, ev.: Mahmut Kaya ( s-lm Filozoflar ndan Felsefe Metinleri), s-tanbul 2003.

bn Sin,en-Necat ( lahiyyat), M s r 1357/1937.

zutsu, Toshihiko,Tao-culukdaki Anahtar-Kavramlar , ev.: A. Yksel zemre,s-tanbul 2001.

Kasabba zde, brahim, Sefnetl-mesil ,Sleymaniye Ktp. Halet Efendi, no: 792.

Kaan, Muhammed en- Nerag,el-Lemetl-ariyye ,http://www.naraqi.com/ara/g/g05/06.

Kaya, Mahmut, slm Kaynaklar I nda Aristo-teles ve Felsefesi , stanbul 1983.

Kebirizde, Ahmed Mahf,el-Muhtasar f Beyani T bait-Tmm , Milli Ktp., no: 2145.

K l , Mahmut Erol, slam Kaynaklar I ndaHermes ve Hermetik Dnce , (Bas lmam Yksek Lisans Tezi),stanbul 1989.

Kind, Nefis zerine, (Felsef Risaleleriin-de), ev.: Mahmut Kaya,stanbul 1994.

Kutluer lhan, slm n Klasik a nda FelsefeTasavvuru , stanbul 1996.Meclis, Muhammed Bak r Ali,Bihrul-envr ,

Beyrut-Lbnan, 1403/1983.Mecrit, Mesleme b. Ahmed, Min kitabi gye-

til-Hakim lit-t bait-tmmil-hlme , MilliKtphane, 3146 numaral mecmuan n10b-13a varaklar aras .

Metron Reginal, Mystics and Seers of All Ages,http://www.alchemylab.com/daimon.htm#The%20Daimon%20of%20Socrates)

Molla Sadr,e-evahidur-rubbiyye , tas. tahk.Seyyid Celaleddin tiyan, Mehed1346.

Muhammed, Seyyid Hakim,Risale f tahkkit-t bit-tmm,Sleymaniye Ktp., EsadEfendi, no. 26920.

Mustafa, brahim -Muhammed Ali en-Neccr,el-Mucemul-vast , stanbul 1404/1984.Mutahhari, Murtaza, nsan- Kmil , ev.:smail

Bendiderya,stanbul 1999.Nak bend, Muhammed Nuriemseddin,

Kalplerin Anahtar , haz.: AbdulkadirAkiek,stanbul 2001.

Nasr, Seyyid Hseyin, slm slm Kozmoloji retilerine Giri , ev.: Nazifeiman,s-tanbul 1985.


29/29



149

Nasr, Seyyid Hseyin, slmda Dnce veHayat , ev.: Fatih Tatl l olu, stanbul1988.

Nesef, Aziz,Hakikatlerin z , ev.: M. MuratTamar,stanbul 1997.

Olthuis, James H.,Religion Without Religion:Prayers and Tears of John D. Caputo , UK:Routledge, London 2001.

Oymak,skender,Zerdtlk , Elaz 2003.Pakal n, M. Zeki,Osmanl Tarih Deyimleri ve

Terimleri Szl , stanbul 1993.Platon, Sokratesin Savunmas , ev.: Teoman

Aktrel,stanbul 1996.Platon,Theages , ev.: Hamdi Varolu,stanbul

1997.Rz Fahreddin,el-Metalibul-liyye minel-

ilmil- lah , tahk. Ahmed Hicaz es-Sek,Beyrut-Lbnan 1407/1987.Russel, Bertrand,Bat Felsefesi Tarihi (Antika ),

ev.: Muammer Sencer, Ankara 1972.Schimmel, Annemarie,Tasavvufun Boyutlar ,

ev.: Ergun Kocab y k, stanbul 2000.Scholem Gershom,Sabatay Sevi , ev.: Selahat-

tin Ayaz,stanbul 2001.Stavish, (http://www.hermetics.org/KBL-

Hermetizm.html).Shreverd,ehabeddin, Filozoflar n nanla-

r , Trk- slm Dncesi zerine Ara-t rmalar , ev.:smail Yak t,stanbul 2002.

Shreverdi, ehabeddin, el-Meari vel-mutarahat , ( Mecmua fil-hikmetil- lahiyye iinde), haz.: Henry Corbin,stanbul1945.

Shreverd,ehabeddin,Hikmetl-irk , haz.:Henry Corbin, Tahran 1953.

Shreverd,ehabeddin,Nur Heykelleri , ev.:Saffet Yetkin,stanbul 1949.

ehristan, Ebul-Feth Muhammed b.Abdulkerim, el-Milel ven-nihal , tahk.Emir Ali Mehna- Ali Hasan Faur, Bey-rut-Lbnan 1414/1993.

Taftazani, Saduddin,erhul-maks d , tah.Abdurrahman Amire, Beyrut 1409/1989.

Trke Szlk(TDK), haz.: Komisyon, Ankara1988.

Uluda , Sleyman,Tasavvuf Terimleri Szl ,stanbul 1991.

lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi , stanbul1983.

Westcott, William Wynn,Kabala ncelenmesineGiri , ev.: Kemal Menemenciolu,(http://www.hermetics.org/GD-kabala.html)

Yak t, smail,Bat Dncesi ve Mevlna ,stanbul 2000.

Zucker Wolfgang M.,The Demonic: From Aes-chylus to Tillich , collected works, 1953.

Web Sitelerihttp://avesta.org/angels.html , 29.04.2003.http://avesta.org/angels.html , 29.04.2003.http://theosophy.org/tlodocs/teachers/Suhraw

ardi.htm , 29.12.2002http://www.al-

eman.com/Islamlib/viewchp.asp?BID=140&CID=15#TOP

http://www.filozof.tripod.com/mani.html ,29.04.2003.

http://www.yeatsvision.com/Daimon.html ,05.06.2005.http:www.dehliz.gen.tr/kitpm.htm+Sokrates+

Daimon&hl=tr&lr=lang_tr, 18.04.2004.

Documents

İSLÂM DÜŞÜNCESİ'NDE KÂMİL TABİAT-TIBÂU'T-TÂMM FİKRİ İsmail Erdoğan