smet nn'nn HatralarCUMHURYETN LK YILLARII(1923-1938)Nurer Uurlu bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Bask - Yaymlayan:Yenign Haber AjansBasn ve Yaynclk A..Ekim 1998

smet nn'nn HatralarCUMHURYETN LK YILLARII(ANKARA'NIN BAKENT OLUUCUMHURYETN KARILATII LK MESELE)

NDEKLER

ANKARA'NIN BAKENT OLUU Siyaset Gelimeleri 13Rauf Bey'in Tutumu 14Hariciye Vekili Oluyorum 15Ankara'nn Hkmet Merkezi Olmas in Takrir 17Btn artlar Ankara'nn Aleyhine 22Ankara'da lk Sefarethaneyi Ruslar Yapt 24

ATATRK LE HTLAFA DENLERAnkara Hkmet Merkezi, Sra Cumhuriyette25Atatrk ile htilafa Denler 27Cumhuriyetin lanna Varan Hkmet Buhran 30Cumhuriyet Fikri 32Biz Memleketi Kurtarmaya alrken 33

CUMHURYETN LK KARILATII MESELECUMHURYET ERKEN BULANLARlk Cumhuriyet Hkmetini Kurdum 39Cumhuriyetin lan zerine lk atma 40Rauf Bey'in Aka Konumasn stiyorum 42Rauf Bey'in Atatrk'ten Uzaklamas 44HLAFETN KALDIRILMASIHilafet Hepimizde Ciddi Endie Yaratyordu 47

1924 ANAYASASIEitim Birliini Salayacak Kanun 51Kumandanlarn Yaratt Buhran 53Kumandanlar Direnmek stedi 55CHP'nin Kuruluu 57Terakkiperver Frka ve Halk Partisi 60Atatrk Kalacaklar, Gidecekleri Ayryor 63

EYH SAT SYANIsyan Sratle Geniliyor 65Takriri Skn Kanunu 67syan Elaz'a Dayand 68eyh Sait Yakaland 70syann Sebepleri 71Terakkiperver Frka'nn Kapatlmas 74htiyatl Olmak 76Mcadele lsz Olmutur 77Herkes Tarih inde Yerini Muhafaza Edecektir 77

1925 SENESNN NEML LERFes, Kalpak Mnakaas 81

1926 SENESNN NEML OLAYLARIzmir Suikast 85''Vaziyet ok Ciddidir'' 87Rauf Bey Suikast Sezmi olabilir 90Kara Kemal ntihar Ediyor 93Her Dnemete Bir Baskn 94Suikasta Karan Balca ttihatlar 94Reformlardan Endieye Kapldlar 98

YEN NKILAPLARMedeni Kanun 101Harf nklab 102

1930'UN EN BYK HADSESSerbest Frka 109Mterek Meselemiz110

Atatrk Fethi Bey'in Teklifini Reddetti 112Atatrk ''Bitaraf Deilim'' Diyor 114ktidar Deimesi Endie Duyulacak Bir ey Deildir 117ktidar Brakabilirdik 118Birou Tekrar Halk Partisi'ne Girdi 119Fethi Bey'le htilafmz Olmamt 120

DI POLTKADA NEML MESELELERMusul Meselesinde Karlkl Grler 121Sovyet Rusya Karmyor 122Yunanllarla htilaf kyor 123Mbadele Meselesi 124Trkler Hicrete Mecbur Brakld 126Dostluk Arzusu ekimelere Hkim Oldu 127

VENZELOS ANKARA'YA GELDUzun Sren Dmanlk 129Yunanistan'a Gidiyorum 131Venizelos'a ''Her ey Bozuluyor'' Dedim 133Balkan Pakt'nn lk Tohumlar 134Balkan Pakt Meselesi 135RUSYA SEYAHATTrkiye - Sovyet Rusya ilikileri 137Silahszlanma Konferansna Katldk 138Ruslarn Israr 139Grmeler 140Nezaket Gsterisi 141Sknt indeydiler 141Mzakereler Sonulanyor 142Stalin'le Grmelerimiz Sryor 143Sz, Balkan Pakt'na Getirdim 144Stalin, Mdahale Ediyor 144Stalin Konuurken Litvinof lecekti 145Paray Nereden Buluyorsunuz? 148 Leningrad'a Gittik 149Bizimle htilafa Girmek stemiyorlard 150Tahminimde Aldandm 151Stalin'e Koyduum Tehis 152Mareal Voroilof'un Trkiye'yi Ziyareti 153

ANKARA'NIN BAKENT OLUU

Siyaset Gelimeleri

Ankara'ya 13 Austos'ta geldim. Bata Atatrk olmak zere kalabalk bir grup tarafndan muhabbetle karlandm ve Atatrk'n evine misafir edildim. Nisan ayndan beri memleketten uzak kalmtm. siyaset gelimelerini, Ankara'da olup bitenleri bilmiyorum. Gelir gelmez rendim ki, ertesi gn, yani 14 Austos'ta yeni hkmet teekkl edecektir. O zamana gre hkmet yeleri tek tek Meclis'ten seiliyor. Ben Lozan'n ikinci safhasna gittiim zaman, Trkiye Byk Millet Meclisi, vazifesinin hitam bulduunu kabul ederek yeni seimlerin yaplmasna karar vermiti. Lozan dn kinci Byk Millet Meclisi'ni toplanm ve almalara balam halde buldum. Birinci Meclis ok etin, allmas g bir Meclis'ti. Atatrk'n ahsna ve Atatrk idaresine aktan muhalefet edenler, koyu muhalifler bu Meclis'te ''kinci Grup'' ad ile tekilatl olarak bulunuyorlard. Yeni Meclis'te kinci Grup'a mensup olanlardan kimse yoktu. Lozan dn, ksa zamanda grdm ki, Meclis'te ak bir muhalefet henz yoktur. Bu ilk gnlerde muhalefetin nereden kacan, ne ekilde meydana kacan kimse bilmiyordu. Tabiatyla ben de bilmiyorum. Grne bakarak ben, Meclis'ten ileri bir muhalefetin kacan zannetmiyordum. Fakat Atatrk hadiseleri, bir muhalefetle karlalacak fikriyle takip ediyor halde idi. Atatrk, bizim dndklerimizi biliyorlar, bunlara mani olmak iin orduda ve Meclis'te tertip almak niyetindedirler, kanaatinde idi.

Rauf Bey'in Tutumu

Ankara'ya dndm zaman, Atatrk'n etrafndaki hava, ilk gecesinde, btn tafsilatyla anlalacak bir halde deildi. Ama, Lozan mzakerelerinin son gnlerinde Rauf Bey'le aramzda geen mnakaa hatralar malumdur. Ben geldiimde, Rauf Bey Ankara'da yoktu. Daha nce Ankara'dan ayrlm. Bunun brakt bir uzaklk -ksknlk demeye dilim varmyor- ve krgnlk havas hissolunuyor. zerinde ehemmiyetle durulan,

etrafyla konuulan bir mesele yok gibi. Byle umumi olarak bir naho hava var. Bu ilk gecenin benim dikkatimi eken havadisi, ertesi gn hkmet teekkl edecek. Lozan Muahedesi'nin bir an evvel Meclis'e tasdiki zihnimi en ziyade megul eden mesele. Bunun iin, hkmetin teekkl esnasnda Ankara'ya gelmi olmay, memnuniyet verici bir hadise olarak karladm.

Ben gelmeden evvel, Atatrk ile Rauf Bey ve dier arkadalar arasnda, yeni teekkl edecek hkmet zerinde ve genellikle memleket idaresinde kimlerin sz sahibi olaca, arkadalarn hangi vazifeleri yklenecei mevzuunda etrafl grmeler olmu. Bilhassa Rauf Bey ile Ali Fuat Paa, Atatrk'le konuurken, sulh muahedesinden sonra kurulacak idarenin mekanizmas zerinde fikir teatisinde (alveriinde) bulunmular.

Rauf Bey, Atatrk'e, beni karlamak istemediini, bunun iin Ankara'dan ayrlmak mecburiyetini hissettiini syleyerek izin istemi ve srar etmi. Bu arada, kurulacak idare mekanizmas ile alakal olarak tavsiyelerde bulunmu. Fikirlerini sylemi. Rauf Bey'in ehemmiyetle belirtmeye alt hususlar unlardr: Devlet bakanl makam takviye edilmelidir. Atatrk kurulmakta olan partinin bana gememelidir. Yalnz devlet reisi olarak kalmal, partiler ve ahslar zerinde hakemlik yapabilecek durumda bulunmaldr.

Rauf Bey, parti bakanlnn Atatrk'n prestijini ypratacan da szlerine ilave etmi.Ali Fuat Paa'nn da kendisine mahsus fikirleri ve endieleri var. Bunlar Atatrk'e ayor, Milli Mcadele

esnasnda her arkadan, kendisine den vazifeyi byk bir gayretle yaptn syledikten sonra soruyor:''Senin imdi 'aptre'larn kimlerdir?"Atatrk cevap veriyor:"Memleket ve millete kimler hizmet eder ve hizmet ve liyakat kudretini gsterir ise, 'Aptre' onlardr.''Lozan'dan dndm zaman, bunlardan haberim yoktu. Atatrk de gelir gelmez bana byle bahisler

amad. Zaten benim o zaman megul olduum, zihnimi birinci derecede igal eden mesele, hemen ertesi gn hkmet teekkl edecek ve muahede (antlama) bizim Meclis'te tasdik olunup (onaylanp) kacak. Dndm bu. Atatrk ile arkadalar arasnda cereyan eden grmelere ben zamanla muttali (bilgi edinmi) oldum. Bunlarn bir ksmn Ankara'ya dnmde hemen yaknda rendim, bir ksmn seneler getikten sonra her birinin yazdklar hatralardan rendim.

Hariciye Vekili Oluyorum

Ertesi gn Ali Fethi Bey'in bakanlnda hkmet teekkl etti. Ben Hariciye Vekillii'ni deruhte ettim (zerime aldm). lk iim muahedenin Meclis'ten geirilmesini hazrlamak oldu.

Lozan Muahedenamesi ile buna bal on be mukavelename ve senedin Meclis'e kabul ve tasdikine dair bir kanun tasars hazrladk. Tasar 15 Austos gn Vekiller Heyeti'nden geti ve Meclise'e sevk edildi. Hariciye Encmeni'nde grldkten sonra, 21 Austos gn Meclis umumi heyetine geldi. Muahedeyi 21-23 Austos gnleri Meclis'ten geirdik.

Muahedenin tasdiki esnasnda muhalif oy verenler 14 kiidir. Bu muhalif oylarn nemli bir ksm, Lozan Muahedesi ile birtakm arzularn tahakkuk ettirilmemi (gerekletirilmemi) olduunun tescili manasna siyasi bir iyi niyetin ifadesini tayor. Muhalif oy verenlerin bir ksm muahedeyi ciddi olarak eksik grm olabilirler. Ama, benim kanaatimce, menfi oy sahiplerinde umumi olarak iyi niyetler hkimdir. Biraz daha teferruata girersek, muahedeye kar muhalif tavr taknanlardan bazlarnn, kendi blgeleri ile ilgili arazi meselelerinden memnun kalmadklarn grrz. Mesela Trakya meselesinde ok abaladmz halde, Bat Trakya zerinde aradmz neticeyi alamadmz ve sonra Dou Trakya'nn Edirne tarafndaki hududu istenilen ekilde dzeltemediimiz, arzu ettiimiz kadar netice elde edemediimiz iin Trakya blgesi mebuslarnn muahedeye muhalif kalmalar, bu duruma kar fikirlerinde srar ettiklerinin ifadesi saylr. Netice olarak diyebilirim ki, bu menfi oylarn almaya, esere ve neticeye temelden ve byk lde bir mukavemet manasn tazammun etmedii kanaatindeyim. Salam kanaatim budur. Geri o zaman meclislerin asl fikirlerini anlayacak fazla bir tecrbem olmad gibi, itigalim de yok. Meclis'le itigal etmemiim. Arkadalarla pek seyrek gryoruz. Meclis'in havasn tam bilmiyorum. ten ie neler dnldn, ne kadar mnakaalar olduunu kefedecek bir durumda deilim. Ama muahedenin tasdiki esnasnda, umumi olarak Meclis, bana tevecch (yaknlk) gstermitir.

leride anlatacam siyasi gelimelerin, siyasette belirecek buhranlarn daha iyi anlalabilmesine yardmc olur kanaati ile, u anda hatrma gelen bir grmeyi nakledeceim.

Meclis'te muahedenin tasdiki zerinde mzakereler devam ediyor. Kalktm, muahedeyi anlattm. Her yn ile etraflca syledikten sonra, gerek burada muharebe esnasnda, gerek muharebeden sonraki zamanlarda ve hususiyle Lozan Sulh Muahedesi zamannda, murahhas heyeti reisi olarak Atatrk'ten grdm yardmlar, hissettiim gibi dile getirdim. Krsden indikten sonra, bir ara, Kzm Karabekir Paa ile yalnz olarak bulunduumuzu hatrlarm. Karabekir Paa, Lozan Muahedesi'ni ve muahedenin tasdikini vesile ederek, yaplan btn ilerin Atatrk'n zerinde toplanmasna sebep olduumu bir rmark olarak sylemitir.

Ankara'nn Hkmet Merkezi Olmas in Takrir

Ben Lozan'dan dnerken, zihnimde, muahedenin bir an evvel tasdikinden baka, sretle hallolunacak iki mesele ile gelmitim. Muahede tasdik olundu. imdi bundan sonraki gnleri takip edelim.

stanbul 2 Ekim'de tahliye edilmeye baland ve Trk kuvvetleri stanbul'a girdiler. Bu suretle Ekim balarnda btn memleket igalden fiilen kurtulmu ve milli idareye gemi bulunuyordu. 6 Ekim'de stanbul'un tahliyesi bittikten sonra, Ankara'nn hkmet merkezi olmas iin takrir veriime geliyorum (bkz. Ek: 5). Ben Ankara'nn hkmet merkezi olmasn darda bulunduum zamanlar ilk ihtiyalardan biri olmak zere tehis etmitim. Yani daha Lozan'da iken bu kanaati besliyorum. Zihnimde sratle hallolunacak meselelerden biri bu. dieri devletin eklinin tespitidir. Devletin ekli Cumhuriyet. Bunun da bir an evvel takarrr etmesini devletimiz iin acil meselelerden, acil ihtiyalardan sayyorum. Nitekim, Ali Fuat Paa (Cebesoy) benim zihnimdeki bu meseleleri o zaman fark etmi ve hatralarnda dile getirmitir. (*) Ali Fuat Paa bu tehisi koymu. dorudur. Lozan'dan bu kanaatle geldim.

stanbul'un tahliyesi 6 Ekim'de bitti. Ben, Malatya mebusu olarak bir takrir (nerge) hazrladm. 14 arkadama takriri imzalattm ve Meclis'e verdim. Tabii Atatrk ile mutabkz. Takriri ben vereceim, bunu mdafaa edeceiz. Bu takriri yrtmek iin Atatrk btn nfuzunu kullanmtr.

imdi burada zihinlerin takld bir meseleyi aklamak isterim. Bu takriri veren Malatya Mebusu smet Paa, yani ben, Vekiller Heyeti azasym. Hariciye Vekiliyim. Ankara'nn hkmet merkezi olmas mevzuu Meclis'e hkmet teklifi olarak gelmek lazmd, diye dnlebilir. Dnlmtr de. Fakat hesaba katlmaldr ki, o zaman hkmet henz ondan sonraki bavekil hkmeti eklini almam. Vekiller Heyeti reisini de vekilleri de kendi azas arasndan dorudan doruya Meclis seiyor. Esasta olmasa bile, zaman itibaryla herkesin mutabk olmad byle bir meselenin Vekiller Heyeti'ne getirilmesi ve orada mzakere edilmesi tehlikeli bir yol. Herhangi bir meselenin nce hkmet iinde mzakere edilmesini salamak tesant (dayanma) iin beraber almak iin ne kadar lazmsa, hkmet iinde ihtilaf (anlamazlk) karmamak da o kadar lazm. nk o zamanki ekle gre hkmet iinde kacak bir ihtilaf okluk reyi ile bertaraf edilemez. Mzakere bittikten, karar verildikten sonra, herkes hkmet kararnn altna, ''Ben muhalifim'', diye erh verebilir. Karar verilen mesele Meclis'e intikal edince, hkmet iinde muhalif olan ye kalkp, ben bu karara muhalifim, diyebilir. Ancak, yeni usulde, tam modern usulde hkmet yelerinin bavekil tarafndan intihab (seimi) suretiyle hkmet tekili temin olunduktan sonradr ki, hkmet iinde ihtilaf olmas nlenebilmitir. htilaf olduu zaman, ihtilaf halinde bulunan vekil ekilir. Yani, ''Ben bu karara muhalifim, kararn altna erh veririm'' diyemez. Ankara'nn hkmet merkezi olmas iin takrir verdiim zaman durum byle deil. Heyeti Vekile Reisi Fethi Bey'e, Heyeti Vekile azas olduum halde byle bir takrir vereceimi syledim mi pek iyi hatrlayamyorum. Fakat hi bahsetmemi olduumu zannediyorum. nk byle mhim bir meselede benim ayr bir takrir vermemden ve Meclis'te mzakere almasndan Fethi Bey'in az ok can sklm olduu ayi olmutur. Hatta belli de olmutur. Ama o zamanlarda bizim mnasebetlerimiz iin bu tabii bir muamele idi ve esasl meselelerde mnakaa olunacaksa ondan itinap etmek lazmd. Ankara'nn hkmet merkezi olarak seilmesinde gerek Fethi Bey'in, gerek dier Heyeti Vekile azalarnn meselenin aslna mutlaka muhalefet edecei tahmin olunamaz. Aslna mutabk olsalar bile, usul olarak herkesin mutabakatn temin etmek mmkn mdr, bu belli deil. Belki bu yzden ekli birtakm ihtilaflar, mnakaalar olacaktr. Eer gerekten ihtilaf ve mnakaa kacaksa, onlar nlemek iin daha evvel mi almak lazm, ondan sonraki bir almaya m girmek lazm? Mhim olan husus budur. Usul bakmndan, zaman bakmndan byle birtakm tasavvurlar olabilir. Halbuki biz, bunlarn hibirisine tahamml olmayan bir istical iindeyiz. Onun iin takriri vermeden nce Fethi Bey'le grtmz zannetmiyorum.

Arkadalar arasnda ihtilaflar esasen byle meselelerden kmtr. Yaplacak bir i var, fakat ne zaman yaplmaldr? Esasna muhalif olmayanlar veya byle grnenler daima seilen zamana ve tatbik olunan usule itiraz etmilerdir. imdi bu Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesinde de aceleye lzum vardr, veya yoktur, mnakaalarnn yapldn hatrlarm. Bu, bir esasl fikir ayrl ve gr farkdr. Halbuki hkmet merkezi intihabnda bunu hemen yapmak lazm. Ondan sonra gelecek mesele var. Cumhuriyet ilan olunacak. Bunda biz kararlyz, mutabk kalmz. Devletin eklini bir an evvel tespit edeceiz. Onlar bu mesele geldii zaman da, aceleye lzum yoktur, diye en masum tedbir olarak talik etmeyi (ertelemeyi), uzatmay istemilerdir. Mesele u: Yeni devletin esaslarnn tespitinde aramzda fikir ayrl var.

Biz hkmet merkezinin sratle tayinini acil bir mesele olarak gryoruz. Daha nce bahsettiim gibi, Lozan'dan, zihnime yerlemi bir mesele olarak gelmi bulunuyorum. imdi, beni byle bir isticale sevk eden amilleri anlatacam.

Lozan'da Garp leminin murahhaslar, mtehassslar, diplomatlar ile gryorum. Bunlar, stanbul Hkmetini, stanbul muhitini tanyan insanlar ve yeni devletin o muhitin insanlarna gre kurulmasn arzu ediyorlar. Bunu her hallerinden anlyorum. Her konumamzda hkmet merkezi bahsi geiyor. Ankara'da kalacak msnz, kalnabilir mi, sonra nasl olacak? Bana hep bunlar soruyorlar. Ankara'da kalrsanz biz oraya nasl gideriz, diyorlar. Bunlarn hepsi, benim her gn iinde bulunduum muhitin szleri. D lemin gr, dncesi ve telkinleri byle. Bizim bakmmzdan meselenin daha ehemmiyetli ve deiik cepheleri var. Bir defa Boazlar askeri bakmdan tamamyla ak, tamamyla emniyetsiz. Bu vaziyetteyiz. Lozan Muahedesi ile elde edebildiimiz neticeler ve tarihi artlar bizi endieye sevk ediyor. Ayrca Anadolu'nun ortasnda bulunarak ve bir Anadolu Hkmeti olarak yeni devleti altrmak istiyoruz. Buna karlk, stanbul entellekti, tabii olarak stanbul etrafnda bir Trkiye Devleti'nin kurulmasn istiyor. Geri bunun kt niyetle hibir mnasebeti yoktur. Grnrdeki btn tabii hayat artlar, hkmet merkezinin stanbul olmasn zorluyordu. O zamanki Ankara'y hatrlamak lazm. Biz evimize ata binip geliyorduk. Atatrk devlet reisi olarak ankaya'da oturuyor. Buraya gelmek iin doru drst ne yol var, ne imkn var. Fakat biz diyorduk ki, yollar yaplacak, her ey olacak. Haydi efendim sende, yaplacakm, olacakm! Grdmz karlk bu. O artlar

hkim. leride artlar daha msait olacaktr diye yakn atiden bir mit beslemeye imkn yok. Ankara'da herkes perian bir halde. Hkim dnce yle: Milli Mcadele bitti, her tarafta kurtulduk, genilie kavutuk. Fakat soruyorlar: Siz bu darlkta, bu sknt iinde ne kadar yaayacaksnz, alacaksnz ve bu ne kadar srecek? Belli deil. Bunu kabul ettirmek her gn bir idmana, her gn yeni bir tertibe ve gayrete ihtiya gsteren bir durum. Mebuslar, memurlar, idare eden herkesi dnyoruz. Mahkemeler kurmuuz, yksek mahkemeyi Eskiehir'den buraya getiremiyoruz. Bu artlar altnda Ankara'nn bir an evvel devlet merkezi olarak hazrlanp, iinde allr olduunun kabul edilmesi, ancak onun baka bir ihtimali bulunmayan kesin bir karara dayandnn ispat edilmesine bal idi.

Btn artlar Ankara'nn Aleyhine

Btn artlar Ankara iin aleyhte grnyor. Fakat biz vaziyete tamamyla hkim bulunuyoruz. stanbul'un hkmet merkezi olmas halinde Babli kadrosu diye muayyen bir eyden rktmz yok. Yalnz Babli insanlarnn deil, istanbul entellektinin, gemi devrin tannm simalarnn btn hayatlar stanbul'da gemi. Bizim dncelerimizi anlamalarna ihtimal yok. Lozan Konferans'ndan nce Poincar ile grmek zere Paris'e gittiim zaman, Franklin Bouillon ile bir yemek yemitim. Fransz diplomasi ricali ile yaptm grmelerde uradm glklerden, kendimizi ve davamz anlatamadmdan ikyet ettiim zaman, hep hatrlarm, bana unu sylemiti: Bunlarn byk isimleri vardr. Fakat cahildirler, birok eyi bilmezler. Buna hayret etme. Daha nce syledim mi, bilmiyorum. Hatta bana yle syledi. Ben bu konferans bir haftada bitiririm dedim de, sakn yapmayasn, dedi. Ama asl tabiri yprat, konferans yprat. Konferansta tecrbe ettim bunu. Byk siyasi mcadelelerde kuvvetli silahm olarak kullanrm onu ben. Byk bir glk karsnda kaldm zaman, hi ylmadan ypratmaya karar veririm.

Bizimkiler de ite byle hretlerdi. Bunlarla bir araya gelip anlamamz mmkn olmad gibi, Ankara'nn neden hkmet merkezi olmas gerektiini de kavrayamazlard. stanbul basn kyameti koparyor. Acele ediyorlar, kendi aralarnda bile konumuyorlar, diye neriyat yapyor. ahslara girmek istemiyorum. Fakat u kadarn syleyeyim ki, Atatrk'n kanaatince Refet Paa da Ankara'nn hkmet merkezi olmas fikrinin kesin olarak karsndayd. O, bu esnada stanbul'da oturuyor ve her gn, herkese bunu sylyordu. Bizim yaknda yapmay tasavvur ettiimiz inklaplar, bilhassa hilafet zerindeki grmz ve hissolunan siyasetimiz, stanbul'u ve byk lde stanbul entellektini telaa sevk ediyordu. te btn bu faktrler de ayrca, hkmet merkezi meselesinin bir an evvel halli iin bizi aceleye zorluyordu.

Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesinin zahiren, hilafetle bir ilgisi yoktur. Fakat, Ankara Hkmet merkezi olunca, hilafet bir bakma devletimizin dna atlm oluyor. Geri biz hilafeti devaml bir messese olarak dnmyoruz. Fakat Ankara'nn hkmet merkezi olmas ve hilafet merkezinin stanbul'da bulunmas, ondan kurtulmak iin ayrca bir temel vasta olacaktr. Bu belli. Ve onun iin Ankara meselesinde, stanbul'da gsterilen hassasiyet iddetli grnyordu.

Ankara, hkmet merkezi olmadan nce ve olduktan sonra, sefaretlerin Ankara'ya gelmemesinden endie ettik. O esnada sefaretler hl stanbul'da bulunuyordu. Arada bir Ankara'ya geliyorlar, bir otelde oturuyorlar. Bilmiyorum bir ev bulabiliyorlar m? Birka gn kaldktan sonra stanbul'a gidiyorlar. Tabii stanbul'a gittikleri zaman saraylarda kalyorlar. Mecbur olup buraya gelirlerse, ile ekmek iin mahrumiyete gelir gibi geliyorlar. Bir sefer, yine byle birka gnlne Ankara'ya gelmi olan bir sefire, zannederim Amiral Bristol'e sordum: Ne vakit geleceksiniz, dedim. Bana yirmi seneden bahsetmi ve ancak o zaman burada kaldnza herkes kanaat getirebilir, demiti. Byle tahmin ediliyordu.

Ankara'da lk Sefarethaneyi Ruslar Yapt

Fakat ksa bir zaman zarfnda burada kalacaklarna kani olduktan sonra, sefaret binas derdine dtler. Hkmetleri gayrete geti. Sefaretlere bedava yer verdik. Evvela Ruslar, Ankara'da sefaret binas yaptlar. Ruslar rnek oldular. lk sefaretnameyi Ruslar'n yapmas, dier sefaretleri baka are olmadna ikna etmek iin etken olmutur. Demek ki, Ankara'nn hkmet merkezi olmas ile ilgili takririn 13 Ekim'de Meclis'ten geirilmesi esasl bir karardr. Yeni devletin politikasna, ideallerine vazh bir istikamet veren, kesin, fiili bir admdr. Onun iin rpndm. Teklifi kabul ettirdikten sonra tesirlerinin ne kadar geni ve derin olduunu ayrca tecrbe ile anladm. Teklif Meclis'te grlrken, ak bir itiraz olmad. Yalnz, acele edildi tarznda konuulduunu duyduk. Bunun dnda kar fikir olarak, hibir yerde aktan bir ey sylendiini bilmiyorum.

Ankara'nn o zamanki perian halini anlattm. Buray hkmet merkezi yaptk. Fakat bir hkmet merkezinin ihtiyalarn karlayacak, onu oturulur hale getirecek maddi imknlar mevzuunda hibir endie duymadk. Byle bir ey dndmz hatrlamyorum. Maddi imkn meselesinde hibir endie duymuyoruz. nk hibir eyimiz yokken muharebeyi yapmz. Sulhu da kazanmz. Zannediyoruz ki, vasta noktainazarndan ileride hibir gle uramayacaz. Byle bir mefhum yok bizde.

ATATRK LE HTLAFA DENLER

Ankara Hkmet Merkezi, Sra Cumhuriyette

Yeni devletin esaslarnn tespit edildii ve birer birer meydana konduu bu ilk gnler, nemli siyasi gelimelerin tabiat icab olarak arkadalar arasnda, birtakm srtmelere, krgnlklara ve aykrlklara yol amtr. Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesi bitti. Arkasndan cumhuriyet gelecek devletin karakterlerini, takip edecei istikameti tayin eden byle mhim kararlarda herkesin mutabk olmas esasen beklenemez. imdi ben, bu esnada zuhur eden ihtilaflar ve ihtilaflarn esas sebebini hulasa etmeye alacam.

Lozan Konferans bittikten sonra, Atatrk'n bir an evvel memlekete dnmem iin istical (acele) ettiini sylemitim. Bu isticalin sebebini dndm gnlerde anladm: Atatrk yalnz kalmt. Lozan Konferans'nn son zamanlarnda Rauf Bey ile aramzda mnakaa, Rauf Bey'in srarla izin alp Ankara'dan ayrlmas... Bunlara temas etmitim. Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Atatrk ile bugnlerde grmler. Rauf Bey gittikten sonra yeni kurulacak hkmet iin, kimlerin bundan sonra hangi vazifelerde alacaklarn tespit iin toplantlar yaplm, konumalar olmu. Ben Lozan dn tam bu hadiselerin stne gelmi oldum. Karabekir Paa ordu mfettiliine gitmiti. Ali Fuat Paa da Konya'daki ordu mfettiliine tayin edilmi, yahut tayin edilmek zere bulunuyordu. Fevzi Paa ile bugnlerde bir mlakat (grme) hatrlarm. kimiz ba baa konuuyoruz. Fevzi Paa bana, bundan sonra yaplacak slahat ve icraat iin Atatrk'n eski arkadalar ile, ileri gelen arkadalarla grp yaplacak ileri beraber kararlatrmay usul ittihaz etmesini teklif etti. Kendi aralarnda bunu grmler, Fevzi Paa vastas ile bana da teklif ediyorlar. Ben de evet dersem, Fevzi Paa, Atatrk'e gidip bu karar syleyecek bundan sonraki almalarn byle yrtlmesini teklif edecek. te btn ihtilaflar bundan kyor. ikyet eden arkadalar, herkes, yarn ne yaplacan bilmiyoruz, emrivaki karsnda bulunuyoruz. Dnce bu. Bunun ilerisi nereye varacak, ne olacak endiesi iindeler. Bunlar bir esasa, bir beraber alma havasna balayalm, arzusundalar.

Fevzi Paa vaziyeti anlatt, sen bu fikirde mutabk olursan, ben hepinizin namna Atatrk ile konuurum, dedi. Fevzi Paa'ya unlar syledim: Devletin resmi messeseleri, devlet ilerinin, tertiplerin konuulacak, mzakere edilecek ve mutabk olunacak zamanlar ve vazifelileri tayin edilmitir. Benim btn hayatmda inandm usul budur. Bunun iin bir i messese ile devlet reisini kordon altna almann doru olmad mtalaasndaym (dncesindeyim). Ve kendisi ile byle bir konuma yaplmasna benim muvafakatim yoktur. Byle bir teebbste, benim beraberliimi istihsal etmek (elde etmek) yle dursun, byle bir teebbs ben doru bulmam. Kendisine bu cevab verdim. O, tabii olarak, demek istemiyorsun, dedi. Hayr, dedim. Mesele byle kald. Fevzi Paa ile aramzda byle bir konuma geti ve bir daha bunun zerine dnmedik.

Bu konumadan sonraki hadiseler, ondan evvel ben yokken burada olan grmeler, kimlerle beraber alacaksnz, ne olacaktr bunu evvela tayin edelim, tarznda Atatrk ile olan temaslar ve mnakaalar bana o kanaati verdi ki, Fevzi Paa ile daha evvel temas edilmi, grlmtr. Kendi kendilerine karar veriyor yapyorlar. Biz ne olacan bilmiyoruz, tarzndaki ikayetler, Fevzi Paa'nn bana teklif olarak syledikleri ile akla kavumutur. Fevzi Paa bunu kendiliinden yapmyor. Bu konumamz aralarndaki mterek bir karara baldr. Bu havann iinde byle olduu anlalyor. Sonradan Fevzi Paa, Atatrk etrafndaki hava iinde kald ve bakaca aykr bir tavr gstermedi.

htilaflarn esas sebebini ben byle tehis etmiimdir. Atatrk bu ilk gnlerden sonra artan ihtilaflar daha evvel tasmim edilmi, hazrlanm etrafl bir komplo olarak kabul ettiini ve bunu hissederek tedbir aldn syler. Tabii onun benden daha ok temaslar ve mnasebetleri var. Hadiseler zerinde byle bir karara varm ve o kanaatle takip etmitir. Karsnda bulunduumuz meseleyi benim mtalaa ediim daha sadedir. Onlarn birtakm tertiplere girdiklerine kesin olarak tehis koyup, byle bir hkme varmyorum. Ben esas ihtilaf, fikirlerimiz arasnda temelde fark olmasndan ve beraber alma itimadnn bozulmasndan ibarettir eklinde gryorum. Cumhuriyetin banda talihsizliimiz, hemen her inklapta vaki olan olaylardan birisi tabiatndadr. Yani, batan beri beraber alan arkadalar, bir noktada, yeni yaplacak reformlar ve takip olunacak istikametler iin fikirde mutabk olamamlarsa, ayrlmak mecburiyetinde kalyorlar. Mesele bundan ibarettir. Byle kabul etmek mmkn olursa, ayrlk zamanlarndaki mnasebetleri daha az zehirli ve daha az ekimeli yrtmek mmkndr. Fikirdeki farkllklar beer (insan) tabiat olarak tabii saymak, ihtilaflarn zehrini azaltmak iin balca vasta mahiyetindedir. Ben vaziyeti bu ller iinde mtalaa etmiimdir. Vaktiyle de meylim yleydi, sonra da bu lde muhakeme ettim.

Atatrk le htilafa Denler

imdi, Atatrk ile ihtilafa dp ondan ayrlan arkadalarn bir hususiyetlerine daha temas edeceim. Onlar, iin bandan beri hep beraberiz, zaferi beraber kazandk, bu devleti beraber kuruyoruz, hepimiz ayn derecede sz sahibi olmalyz, tarznda dnyorlar. Muhtelif vazifelerdeyiz, fakat sz tesiri eit olacak demek istiyorlar. Fevzi Paa'nn sz de bu. Ondan sonra okuduum siyasi hatralarda bu eit misaller grdm. Peki ama, bu nasl olacak? O zaman bir devlet eklini, bandan itibaren kabul etmiyoruz demektir. Milli Mcadelede devletin btn bir tekilat varken, bu mitsiz zamanda, biz birleip bu tertibi yapan ve meydana getiren insanlarz. imdi yeni bir devlet kurmuuz. Binaenaleyh bu tertip, bir devlet dzeni haline getirilirse, onun banda daima birinci derecede yrtc biz olacaz. mkn yok. Devletin bunun iin tekilat vardr. Bu bahsettiim zamanda, bamza gelen bu trl hadise ile btn siyasi hayatmda her dnm noktasnda teklif olarak karlammdr. Devlet bakanl messesesi var, hkmet var, meclis var, parti var. Fakat bir fikri yrtmek iin bir ksm arkadalar darda birleecekler, oklukla bir karara varacaklar ve

bunu yrtecekler. Hibir zaman iltifat etmediim bir grtr bu. lerin yrtlmesi, tatbik edilmesi, devletin kendi kanunlarna gre tabii mecrasnda olmaldr. Vaktiyle beraber bulunmu, beraber alm olanlar ne kadar vazife sahibi iseler, o kadar sz sahibi olurlar. Bunun baka bir aresi yoktur. Fazla sz sahibi olmak iin vazifeyi kmsemek olmaz. htilaflar bundan kar. Meclis'te ikinci reis kalmaktansa, ordu mfettii olup giderim, diyemezsin. Meclis'te ikinci reislik az vazife deildir. Byle kabul edilince mesele kalmaz.

Lozan'dan dndkten sonra geen olaylarn balcalarn anlattm. imdi artk zemin, cumhuriyetin ilan iin hazrlanm, teebbs sras buna gelmi oluyordu.

Devletin ekli aktayd. Geri, i ve d lem, bugnk hal devam edecekse, bunun manasnn ne olduunu pek gzel biliyordu. Fakat, cumhuriyetin kurulmasn bir ihtiya olarak grenlerin kudretinin, adn syleyerek onu ilan etmeye kafi gelmedii zannolunuyordu. Mesele bu. Tabii byle bir telakkinin (anlayn) balca hedefi de Atatrk oluyordu. Demek btn bu ileri idare edip neticeye gtrm olan insan, fiilen idarenin banda bulunduu halde, o idareyi cumhuriyet eklinde ilan etmeye kudretli deildir. Bu grn devlete zayflk veriyordu. Benim darda Hariciye Vekili sfatyla yabanclara kar kendimizde grdm balca zayf nokta bu idi. Herkesin gznde ve anlaynda, devletin ekli ne zaman kararlatrlacak istihfamn sezerdim. Lozan dn, ben, meseleyi bu grten ortaya kordum. Bu bir eksiklikti. Devletimize kar yaplmas lazm olan bir vazifeyi yapmam durumdayz. stediimiz halde, aklmz yettii halde, yapmaya kudretimiz olmadndan dolay yapamyoruz tefsiriyle zayf grnyorduk. Lozan Muahedesi'ni imzalayan devletler, bu zanla bizimle mnasebet kurmak iin bekler vaziyetti idiler. Yani devlet ve o devletin banda bulunan bizler, zaafla karlanyorduk. Bu zaaf telakkisinin mutlaka dzeltilmesi lazmd. Benim kanaatim buydu. Atatrk ile mutabktk.

Bizim bu kanaatimiz arkadalarn birou tarafndan biliniyordu. imdi, her biri ile nasl grtm bilemem. Onu hatrlamama imkn yoktur. Fakat benim, Lozan'dan hangi telakkilerle geldiimi biliyorlar. O gnler iin aramzda balca ihtilaf, bu telakkiler saylyordu ve beraber alamaz halde grnyorduk. Arkadalardan birou cumhuriyet ilannn vakitsiz ve srasz olduunu dnyorlard. Vakitsiz, srasz olduunu dnrler derken, lzumsuz olduunu, arzu edilir olmadn ifade etmeyi, ''acele'' eklinde tevile altklar bilinmelidir. Cumhuriyet ilanndan evvelki mnakaalarda bu hissolunuyordu. Kimler? Eskiden beri n safta bulunan ve Atatrk'le ihtilafa dm olan arkadalar, balca bu fikri temsil ediyorlard.

O gnlerde, Ali Fuat Paa ile meseleleri grtmz zaman, ayr telakkilere sahip olduumuzu bilmiyordum. Hatralarn yazncaya kadar da bundan habersizdim. Zannediyordum ki, fikirlerimizi geni yrekle samimi olarak sylyoruz, mnakaa ediyoruz. Meer, fikirlerim anlaldktan sonra kendileri de onlar tahakkuk ettirmemek iin aba sarf ediyorlarm.

Byle bir ortam iinde Fethi Bey Kabinesi, Meclis'te mnakaa karsnda kalyor. Hkmet iinde deiiklikler yaplmas iin bir hava yaratlyor. O zamanki meclislerin, hkmetlerle ve teker teker vekillerle uramalar daimi bir meseledir. Esasl deimeler geirmekte olan bir devletin byle devirlerinde hkmet baz meselelerin iinde, baz meselelerin dnda grnd mddete, tabiatyla onun zerinde tenkitler ve mnakaalar uyanacak ve devam edecektir.

Cumhuriyetin lanna Varan Hkmet Buhran

imdi, hkmetin nasl baz meselelerin iinde, baz meselelerin dnda grndn, bir iki misalle anlatmak isterim. Ankara'nn hkmet merkezi olmas buna bir misaldir. Ben hkmetin iinden biri olarak, hkmet dndaki milletvekilleri ile beraber bir teebbs yaptm ve tabii Atatrk'n de destei ile yrttm. Hkmet bu meselenin dnda kalmtr. Cumhuriyetin ilan da yaratlan hkmet buhran srasnda, hkmetin dnda bir teebbs olarak gerekleecektir. Hava bu. Hkmet, henz yeni olduu halde, Meclis'te, bir buhrana yol aacak tenkitlerle kar karyadr. Sylediklerimden baka benim bilgim ve tertibim iinde bunun bir izah tarz yok. Fakat Atatrk'n kafasnda var. Bu hkmeti, bandan beri bir intikal (gei) hkmeti telakki etmi olabilir. Atatrk, Nutuk'ta anlatyor.

Meclis'te her gn, birtakm sebeplerle hkmetin tenkitlere maruz kalmasndan ve g alr bir duruma sokulmasndan faydalanarak cumhuriyetin ilan iin yrnecek istikameti tayin etmitir. Atatrk'n telkini ile hkmet istifa etti ve bu hkmetten tekrar vekillie seilenler olursa, vazife almamalar kararlatrld. Btn vekillerin imzaladklar istifanamede de devletin karsnda bulunduu i ve d vazifelerin ehemmiyeti ve gl karsnda daha kuvvetli ve Meclis'in tam itimat ve mzaheretine (desteine) dayanacak bir hkmet kurulmasna imkn vermek maksadyla istifaya zaruret hasl olduu ifade ediliyordu. Cumhuriyetin ilanndan nceki gnlere rastlayan hkmet buhran bundan ibarettir. Grlyor ki, Fethi Bey'in karsnda hallolunmaz bir hkmet buhran bulunmas ve bunun bir cumhuriyet ilanna varmas, Atatrk'n tasavvuru iindedir. Binaenaleyh cumhuriyet ilan iin o tertip yryor. Bir telakkiye gre, devlet iin, memleket iin lazm olan bir ak durum temin edilmi ve esasl bir adm atlm oluyor. Bu telakkiyi benimserim. Ben neticeye bakyorum.

Cumhuriyetin ilan gnlerinde hissettiimiz sevin, byk zafer gnlerinde duyulan sevin kadar bir ferahlk vermitir bize. Artk devletimizin ekli belli olmutur. eride ve darda btn dnyaya kar aktan vaziyet almz. Yepyeni bir devlet. Ve biz, btn ideallerimizi tahakkuk ettirmek iin sorumluluumuzu bilerek, cesaretli bir alma yoluna girmi oluyoruz. Bu bize byk ferahlk vermitir. Byk enerji vermitir. Byle bir kanaatle cumhuriyetin ilann karladk ve cumhuriyetin ilan zerine Atatrk'n bana teklif ettii baveklet vazifesini byle bir evkle deruhte ettim.

Cumhuriyet Fikri

Ben cumhuriyet fikrini askerlik hayatm iinde, fakat olgun yalarda ve tecrbelerden getikten sonra dnmeye baladm. Henz gen olduum zamanlarda, gerek renciler, gerek halk arasnda hkmdar Sultan Hamit'in daima tenkit konusu olduunu, ehliyetinden hsnniyetinden daima phe edildiini iitirdim ve inanmazdm. Talebelik yllarma rastlar. Bir insan devletin banda bulunacak o devletin daha kuvvetli, daha itibarl olmas iin kaytsz kalacak, daha fenas o devletin menfaatini, ilerleme ve ykselme artlarn dnmeyen bir fena nam sahibi olacak. Buna asla ihtimal vermezdim ve konutuumuz zaman byle tenkitlere kar bu dnceleri ileri srerdim. Zamanla, hkmdarlk idaresinin gerekten daima hatal bir yolda, bencil bir yolda, devletle millet menfaatini dnmeyen birtakm yanl yollarda srar ettiini misalleri ile sarih (belirgin) delilleri ile gre gre hkmdar mevkiinde olanlarn aleyhinde bulunmaya baladm. Yine Abdlhamit zamannda bu noktaya gelmi oluyorum. O zamanlarda hkmdarn hatalarndan ve zararlarndan bahsedilince, hep veliahtlkta bulunan gelecek hkmdarlar iin byk mitler ve efsane eklinde ehliyetler ve kerametler izafe etmek (yklemek) detti. Baka tesellisi yoktu. Millet bununla teselli buluyordu. Yani mitler, veliahtlara balanrd. Sistem olarak cumhuriyet ekli, bizde daha ziyade Harbiumumi iinde ve sonlarnda daha net olarak da mtareke devrinde domutur ve her trl tecrbeyi grdkten sonra, tam bir kanaat haline gelmitir. Bende byle oldu.

Sultan Abdlhamit'te de okuduumuz ve bildiimiz kadar ile ondan evvelkilerinde de fazla bir ehliyetten bahsolunamaz. Abdlhamit'in ve ondan sonra gelen hkmdarlarn iktidar ve anlay bakmndan deerleri mtarekeye kadar kendini gstermitir. Mtareke esnasnda meydana kan ey, ehliyetin ilerisinde, bir dme halidir. nsanlk bakmndan, ahlak bakmndan grnen bu dk seviye, bizim iin rktc, yeis verici ve kesin olarak cumhuriyeti dndrc olmutur. Onun iin Milli Mcadele esnasnda Anadolu'ya ehzadeler geirelim, saltanatla anlam olarak Milli Mcadele'yi idare edelim fikrine Atatrk daima kar koymutur. Ben bu kar koymada tamamyla kendisine hak veriyordum ve onunla beraber bulunuyordum. Milli Mcadele hatralarm anlatrken sylemitim, Eskiehir'de bana eski eyhlislam Hayri Efendi (Suat Hayri rgpl'nn babas) gelmiti. Burada hatrlatmak isterim. Hayri efendi; stanbul'dan bir ehzadeyi Anadolu'ya getirelim, stanbul-Ankara ikiliini ortadan kaldralm, teklifinde bulunmutu. Bu teklifi iddetle ve isyan duygular ile reddettim. Meer kendisini bana Atatrk gndermi. Hepimizin ayn dncede olduumuzu gstermek istemi. Bana Hayri Efendi'nin geleceini, ne maksatla gnderdiini bildirmedii halde, ben de Atatrk'n gsterdii tepkiyi gstermi oldum.

Biz Memleketi Kurtarmaya alrken

Biz en mitsiz gnlerde, en g artlar iinde memleketi dman istilasndan kurtarmaya alrken, onlar stanbul'da aralarnda Yunan subaylarnn da bulunduu toplantlara, kokteyllere gidiyor ve eleniyorlard. stelik bizi de dinsizlikle itham ediyor, biz dmanla muharebe ederken ayrca stanbul hkmetinin ordusu ile uramak mecburiyetinde kalyorduk. Btn bu artlar iinde memleketin artk saltanatla idare edilemeyeceini, kurtulutan sonra tekrar memleket kaderinin onlarn eline teslim edilemeyeceini iyice anlamtk. Bu, hepimizde kesin bir kanaat haline gelmiti. Hepimizde derken, phesiz hl saltanat taraftar olanlar kastetmiyorum. Sylemek istediim, bata Atatrk olmak zere ben ve bizim gibi dnenler bu kanaatte idik. stanbul'daki saltanat idaresinin karsnda Byk Millet Meclisi idaresi kurulmutur. Harpten sonra bu idareye son verip memleketi tekrar hkmdarn eline teslim etmek akln almayaca bir i. Hibir zaman byle bir eyi aklmzdan geirmemiizdir. Cumhuriyet fikri, mtareke esnasnda hanedan mensuplarnn dtkleri seviye bakmndan zaruri bir netice eklinde tamamyla malmz olmutur. Nitekim biz Atatrk ile mahrem konutuumuz zaman hep cumhuriyet esas zerinde dururduk. timat ettiimiz bir muhitte serbest olarak konumuuzdur. Fakat iinde bulunduumuz artlarn icab, bu fikrin aa vurulmasna imkn vermiyordu. Geri devam eden idare cumhuriyetten baka bir mana ifade etmiyordu. Ama bunun farknda olmayanlar vard. Byk Millet Meclisi btn kuvvetleri elinde bulundurduu halde memleket idaresine hkimdi. Atatrk, meclis bakan idi. Kumandanlar, hem kumandan olarak vazifelerini yapyor, hem de meclis azas bulunuyorlard. Bu bizim iin tabii bir hayat tarz haline gelmitir. Bu hayat tarznn cumhuriyet tarz olduunu yalnz ilan etmek, aa vurmak kalyordu. te benim, Lozan'dan dndkten sonra srarla zerinde durduum mesele, devlet eklinin adn koymakt.

Cumhuriyetin ne ekilde ilan edildii biliniyor. 28-29 Ekim gecesi Atatrk'n yannda baz arkadalarla ertesi gn cumhuriyet ilan edilecei kararlatrld. Aslnda o gece cumhuriyet zerinde aramzda yaplm bir mnakaa yoktur. Sadece karar verilmitir ve meseleyi ne ekilde bir kanun haline getireceiz ve neticeye vardracaz, bunun zerinde durulmutur. O tarihi gecede Atatrk'n kendilerine tamamyla itimat ettii arkadalar bulunmutur. Bunlarn ou eski arkadalardr. Hepimizin itimat ettiimiz arkadalar. Onlar gittikten sonra bilindii gibi biz, Atatrk ile cumhuriyetin ilann neticeye gtrecek kanun teklifi zerinde almzdr.

CUMHURYETN LKKARILATII MESELE

CUMHURYET ERKEN BULANLAR

lk Cumhuriyet Hkmetini Kurdum

Cumhuriyetin ilan zerine Atatrk, baveklet vazifesini bana teklif etti. lk cumhuriyet hkmetini kurdum (bkz. Ek: 6). Cumhuriyetin ilann takip eden gn hkmet, Byk Millet Meclisi'nden ittifakla itimat oyu ald. timat oyunu mteakip ksa olarak hkmet programn syledim. Sylediklerimi yle toparlayabilirim: Yeni hkmetin memleket iinde takip edecei politika, huzurun, emniyetin, ykselme ve gelimenin teminidir. D politikada takip edilecek esas, Trkiye Cumhuriyeti'nin btnln ve bamszln hibir suretle zedelemeyecek dostluk mnasebetleridir. Gerek komularmzla, gerek kendileri ile muahede imzaladmz devletlerle samimi bir dostluk kurulmasna allacaktr. Greceimiz hsnniyete fazlas ile mukabeleedeceiz.

Bu ksa program Meclis'e syledikten sonra almaya baladk. lk hkmet iin yaplacak ilerin says, hududu yok. nemleri lsz bir halde. Hkmet vazifeye balad zaman, Lozan Muahedesi tasdik edilmi, fakat henz yrrle girmemiti. Trkiye Cumhuriyeti, Ruslarla muharebe zamanndan gelen bir iyi mnasebette bulunuyordu. Garp lemi cumhuriyetin ilann, yeni Trk devletinin ve Atatrk idaresinin cesaretle girdii reformlar cmlesinden, o istidatta biri olarak deerlendirdi. Btn dikkatleri, cumhuriyetin nasl inkiaf edip, ne gibi yeni meseleler meydana karacanda. Merakla bunu bekler grnyorlar.

stanbul'da siyaset leminin tepkisi mspet olmad. Cumhuriyetin ilan etrafnda tartmal, atmal bir hava yaratld. Yine vakitsiz, acele ile usulnde yaplmayan bir hareket manas verilmeye allyor. Cumhuriyetin sevincine itirak edenlerle, onun tatbike konulma tarznda kusur bularak zn rselemek isteyenler arasnda mnakaa balad.Bu mnakaalar gazetelere aksetti. Ayn zamanda halife ile zellikle gsterili temaslar ve ilgilenmeler kendini gsterdi. Cumhuriyetin ilann ve ilk cumhuriyet hkmetinin kuruluunu takip eden gnlerde byle bir hava ile karlatk. Anlald ki cumhuriyet ilanndan sonra karmzda bulunan ilk mesele, hilafetin durumu ve onunla mnasebette bulunanlarn zihniyetidir.

Cumhuriyetin lan zerine lk atma

Cumhuriyetin ilan zerine ilk atma kasm aynda parti grubunda olmutur. Yani, cumhuriyetin ilanndan bir ay gemeden. Hadise, Rauf Bey'in bir stanbul gazetesine verdii beyanat zerine patlad. Bu beyanata kar kmay, yeni rejimin inan ile mdafaa edileceini belirtmek ihtiyac bakmndan bir siyasi zaruret olarak telakki ettik ve grupta ilk tartmay atk.

Rauf Bey'in beyanatndan Atatrk ok mteessir olmutu. Ben de byk teessrle karladm ve Atatrk bundan teessr duymakta, benden ok daha ileri idi. Yalnz o, tartmann iine girmeyecekti. Tartmalara itirak etmiyordu. Dardan seyrediyordu.

Muhterem Rauf Bey'in stanbul gazetelerine yapt beyanatta, cumhuriyetin ilannda kusurlar bulunduunu ima eder ifadeler vard. Mnakaalar bu ifadeler etrafnda yaplmtr. Benim grme gre, cumhuriyetin ilan gn, Rauf Bey gibi n safta bulunan siyaset adamlar tarafndan cumhuriyetin kuvvetine tereddt getirecek ifadelerde bulunmak, messeseye zayflk verecek bir davrantr. Ayn parti iinde bulunmakla, ayn grte insanlar sayldmz iin, bu tarz konumalar baka trl tefsir edilemezdi. Cumhuriyet ilan edildii gnlerde, balangtan beri milli davann temsilcisi saylan balar arasnda ihtilaf olduu manzaras grlrse, bu balarn cumhuriyetin ilanndan sonra ikiye ayrldklar manas kar. Dolaysyla cumhuriyet zerinde tereddtler hasl olur. Cumhuriyet idaresi muvaffak olacak mdr, olmayacak mdr mnakaalarna yol alr ve bu mnakaalar tehlikeli bir mecraya dklr.

Yeni bir yolun balangcnda olanlar, muvaffak olmak iin mutlaka bu yolun selamete varacana inanmaldrlar. Rauf Bey, cumhuriyetin ilannda acele edildiinden, gayri mesul (sorumsuz) kimseler tarafndan emrivaki yapldndan bahsediyor. Bir defa biz acele edildii fikrini kabul etmiyoruz. Cumhuriyetin ilanna karar veren Byk Millet Meclisi'dir. Cumhuriyetin ilann teklif edenler gayri mesul kimseler olmad gibi, karar veren de devletin en yetkili uzvudur. Rauf Bey ile aramzda kesin bir gr fark var. htilafn esas bu. Ben, meseleyi byle vazettim. Grupta uzun mnakaalar oldu. Rauf Bey'in beyanat ile hasl olan yanl kanaatin tashih olunmasnda srar ediyordum. Rauf Bey kt, benim lzumlu grdm lde, istediim tarzda davann esasna vuzuh verme tarafna yanamakszn, ''Hkimiyet kaytsz artsz milletindir, milletvekili vazifesini her tesirin zerinde ifa etmek devindedir'' gibi birok gerekleri sylemekte beraber, hakiki bir aklkta vaziyet almad. Mnakaalar karlkl olarak bu ekilde devam ederken, nihayet, ''Ben parti iindeyim, partiden ayrlmayacam, ne isterseniz ona karar verin'' tarznda herkesin hem aklselimine, hem duygularna hitap ederek konutu. Ben cevap olarak, davay ksa bir zet haline getirdim.

Rauf Bey'in Aka Konumasn stiyorum

Cumhuriyetin ilan iin verilen karar usulnde domu olarak kabul ediyoruz, kendileri bu fikirde midirler, diye sordum. Rauf Bey, parti ile beraberim, partinin iindeyim, beraber almak istiyorum, aksine bir ey varit deildir diyor. Bu szlerin grupta sylenmesi, beyanat ile hasl olan kanaati nasl izale edecektir? Onun iin istiyorum ki, Rauf Bey, cumhuriyet, Byk Millet Meclisi tarafndan tamamyla usulne uygun olarak ilan

edilmitir, desin. Byle bir sarahatle konumasn istiyorum. O, srar ettiim bu noktaya deinmeksizin mzakereyi brakt ve grup toplantsndan ayrld. Grup, kendisini tatmin edecek btn gerekli szlerin sylenmi olduu kanaatinde bulundu ve bir tebli yazlmasn kararlatrd. Byle bir tebli yazld. Teblide, ''Rauf Beyefendi cevaplarnda mufassal izahat vererek, btn manas ile cumhuriyeti ve saltanat meruta aleyhtar olduklarn, frkadan ayrlmayacaklarn ifade ile beyanatn suitefsirini telakkiye msait ksmlar hakknda grubu tatmin etmilerdir.'' tarznda bir ifade kullanlarak, mzakere nihayete erdirilmitir.

Grupta cereyan eden mnakaalar esnasnda Rauf Bey'in etrafnda bir muhalefet partisinin teekkl edeceine dair rivayetler olduunu da bu vesile ile sylemitim. Rauf Bey bunu da katiyetle reddetti. Fakat sonraki olaylarla, karlkl siyasi mnasebetlerimizin nasl bir ekle girdii ve ne gibi farklar gsterdii meydana kmtr. Partiler teekkl eti, karlkl mcadeleler oldu. Ve daha birok olaylar geti. Bu ilk atmada benim istediim, cumhuriyetin doduu gn, herkesin szne, kanaatine ehemmiyet verecei mmtaz insanlarn cumhuriyet iin memlekette tereddt husule getirecek beyanlardan saknmalar idi. Byle beyanlar olmusa, onlarn ak bir surette tashih edilmesi lzumu kanaatindeydim. Mnakaalar bu mecrada almt. Ben neticeyi elde edemedim. Parti, cevaplarn tatmin edici olduunu bildirerek ve teblii olduu gibi nerederek hadiseyi kapatmaya alt. Rauf Bey ile ilk atma bu suretle neticelenmitir.

Grupta benim yaptm konumalar sert ve insafsz grlerek tenkide uramtr. Ben tenkide uradka, bu sylediklerimin zerinde tekrar tekrar dnm, kendi kendimi tahlil etmiimdir. nsafszlk ve sertlik. Mesele u: Eer gerekten bir insafszlk ve sertlik varsa, mevzubahis olan konunun benim gzmde byk bir nem tamasndandr. Rauf Bey'in beyanat bize, dorudan doruya cumhuriyeti rselemek manasnda grnd ve cumhuriyeti arzu etmeyenlere mit verecek bir davran olarak karladk. Meseleye hayati bir ehemmiyet veriyorum. Cumhuriyet ilan olunmutur. Bu, byk bir tarih hadisesidir. Her bakmdan cemiyetin her ferdini, zellikle btn devlet adamlarn ilgilendiren bir hadisedir. Memlekette sz dinlenir, itibar olunur insanlar tarafndan byle bir mhim hadise zerinde tereddt meydana getirecek bir beyanat verilmeden nce, onun hakkyla deerlendirilmesi lazmdr. Bu gibi insanlardan, menfi fikir ve telkin iitildii zaman tesiri byk olur. Byle bir telkin yaplmtr. O insann kanaati sarih olarak bu merkezdedir. Olduu gibi kabul edilmek ve deerlendirilmek lazmdr. Byle ise mesele yoktur. Hayr, ben o fikirde deilim, diyor. Peki ne fikirdesin? Aka sylenmelidir. Eer bir ihtilaf varsa, o ihtilaf kesinlikle ve aleni olarak dzeltecek bir tashih yapmak lazmdr. ''Ben bu tashihi yapmam. Bu tashihi yapmam ve tereddde mahal yoktur.'' Eee! te bu olmaz. Demek istediim, benim grupta Rauf Bey'e kar yaptm konumalarn insafszl ve sertlii bu ller iinde deerlendirilmelidir.

Rauf Bey'in Atatrk'ten Uzaklamas

imdi burada, Rauf Bey'in Atatrk'ten uzaklamas ve ihtilafa dmesi meselesi ortaya kyor. Bence Rauf Bey ile Atatrk arasnda olan ihtilaf iki sebepten geliyordu. Birincisi, reformlardan. Atatrk'n yapmakta olduu reformlar, Rauf Bey, kendisinin hazmedemeyecei lde kanaatinin dnda gryordu. Bunlar sylenir sylenmez veya tatbike konulup meydana kar kmaz. Rauf Bey zerindeki tesirleri ar oluyordu. kincisi; nde bulunmu birinci derecede hizmet etmi bir insan olarak, iktidar da bulunduu zaman da bulunmad zaman da yaplacak ilerden kendisi ve arkadalar haberdar olsunlar ve bunlar zerinde mzakere edilsin, tarznda bir usul iltizam etmesidir. Btn ihtilaf buradan kt zannediyorum.

Herkes, kendisini hak sahibi grebilir ve grmelidir. Ama, milletin her ferdi devletin her meselesinde hak sahibidir. Ancak, o hakkn kullanlmas ekli birtakm usullere ve vazife yerlerine baldr.

Gerek Rauf Bey, gerek dier arkadalar, Atatrk', neler yapaca bilinmeyen bir insan olarak kabul ediyorlar. Bandan beri byle tanmlar ve bunun iin ondan korkarlard. Onu frenleyecek ve nihayete kadar bu hususta emniyet verecek tek areyi, ne yapacaksa yapmadan evvel kendilerinin muvafakatini almasnda gryorlar. Kendileri ne vaziyette bulunurlarsa, bulunsunlar byle olmasn istiyorlard.

Rauf Bey'le ilgili basit bir hikye anlataym. 1942-43 yllarnda kendisi Londra'da bykeli olarak bulunuyor. Hariciye, bir yere sefir tayin eder. Sefir olmaya ehliyetli grd bir adama ise filan yere tayin olur mu, diye itiraz eder. Tayin edileni ehliyetli bulmazsa, buna da itiraz eder. Sylerim: ''Bir sefir tayin etmek iin burada hkmet karar veriyor. Gidecei devletten agremann istiyoruz, alyoruz. imdi nasl istersiniz ki, hkmet her sefir iin ayrca bir baka bykelinin agremann arasn ve byle bir usul art olarak tatbik edilsin. Bir ikinci agreman da sizden mi alnacak? Nasl istersiniz bunu?''

Birok tecrbeden sonra bile, nihayete kadara bu mklat grmmdr.Cumhuriyetin ilan zerine szlerimi burada balayacam. Cumhuriyet ilan edildi. Fakat cumhuriyet, uzun

mddet, hayatiyetini, yaama kudretinde olduunu btn dnyaya ispat etmek mecburiyetinde kalmtr. Ankara'nn hkmet merkezi olmas mnasebetiyle Amiral Bristol ile yaptm bir grmeden bahsetmitim. Amerikan sefiriyle konuurken sordum:

''Siz cumhuriyet ilan ettiiniz zaman, ne kadar mddetle dnyaya o kanaati verdiniz ki temellisiniz, kalcsnz?''

''Evet'', dedi, ''esas mesele bu. Bu kanaati vermek lazmdr. Ne kadar zamandr? Yirmi sene srer.''Amiral Bristol'e biz yirmi sene srdrmeyiz, dediimi hatrlarm.

HLAFETN KALDIRILMASI

Hilafet Hepimizde Ciddi Endie Yaratyordu

Cumhuriyetin ilk karlat mesele Halifenin vaziyeti olmutur. stanbul'da Halifenin temaslar, mnasebetleri ve hilafet zerinde yaratlan cereyanlar, Atatrk'te ve hepimizde ciddi bir endie yaratyordu. Umumi olarak Halifenin tutumu, cumhuriyetin yannda hilafet messesesinin beraber ilemesi ve yrmesi ok mahzurlu, hatta imknsz grnyordu. Bizde byle bir kanaat hasl olmutu.

Hilafet meselesinin siyaset sahnesine gelmesi, Halifenin bir mracaatndan domutur. Halife, baktibi vastasyla hkmete yapt bir mracaatla, hilafet hazinesinin ihtiyacndan, hkmetle temas etmek iin bir usul bulunmasndan bahsederek birtakm taleplerde ve temennilerde bulunuyordu. Gelen yazda, bir mddetten beri baz gazetelerde hilafet makam ve Halifenin ahs hakknda kt telakkilere yol aacak neriyat yapldndan ikyet ediliyor ve stanbul'a giden hkmet erknnn, resmi heyetlerin kendisiyle temas etmeyilerinden Halifenin byk teessr duyduu ifade ediliyordu. Hkmetle temas iin bir usul bulunmas temenni olunurken, ya Halifenin Ankara'da bir temsilci bulundurmas, yahut hkmetin Halife nezdine bir mmessil gndermesi gibi bir yol da gsteriliyordu. Bu mracaat aldmz zaman Atatrk zmir'de bulunuyordu. (ubat 1924). zmir'de harp oyunlar yaplyordu. Atatrk oraya gitmiti. Vaziyeti kendisine yazdm. Atatrk'ten u cevab aldm:

''Makam hilafetin ve Halifenin ahslar hakknda suitelakkiyat ve suitesirat zemini, Halifenin kendi tarz ve tavru hareketinden neet etmektedir. Halife hayat dahiliye ve bilhassa hayat hariciyesiyle ecdad padiahlarn mesleini muakkip grnmektedir. Cuma alaylar, ecnebi mmessilleri nezdine memurlar izam suretiyle mnasebat, tantanal gezintiler, saray hayat, saraynda ihtiyat zabitlerine varncaya kadar kabul ve onlarn itikalarn istima ve onlarla beraber alamak gibi hareketler bu kabildendir. Halife, Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye halk ile, kar karya, vaziyetini mtalaa ettii zaman, ngiltere Krall ile Hindistan ahalii slamiyesine veya Efgan Devleti ile Efgan halkna kar, hilafetin vaziyetini vahidi kyasi olarak nazar dikkatte tutmaldr. Halife ve btn cihan, kati olarak bilmek lazmdr ki, mevcut ve mahfuz olan Halife ve halife makamnn, hakikatte, ne dinen ve ne de siyasetten hibir mana ve mevcudiyeti yoktur. Trkiye Cumhuriyeti safsatalarla mevcudiyetini, istiklalini tehlikeye maruz brakamaz. Hilafet makam, bizce en nihayet, tarihi bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyeti haiz olamaz. Trkiye Cumhuriyeti ricalinin veya resmi heyetlerin, kendisiyle temasn talep etmesi dahi, cumhuriyetin istiklaline sarih tecavzdr. Serkarinini Ankara'ya gndermek veya ayan itimat bir zatn nezdine izam suretiyle; hkmete ibla hissiyat ve temenniyat talebinde bulunmas dahi, Hkmeti Cumhuriyet ile kar karya vaziyet almas demektir. Buna da selahiyettar deildir. Kendisiyle hkmeti Cumhuriyet arasnda baktibi muharebeye tavsit etmesi de fazladr. Halifenin temini hayat ve maieti iin Trkiye Reisicumhurunun tahsisatndan mutlaka dn bir tahsisat kfi gelir. Maksat; debdebe ve drt deil, insanca hayat ve maiet temininden ibarettir. Hazinei hilafetten maksat ne olduunu anlayamadm. Hilafetin hazinesi yoktur ve olamaz. Byle bir hazineye ecdadndan tevars etmise resmen ve vazhan malumat istihsal ve ita buyrulmasn rica eylerim. Halifenin ald muhassasatla gayri kabili temin olan tekalif neler imi ve 15 Nisan 1923 tarihinde hkmet ne gibi mevait ve iaratta bulunmutur. Bunu da ltfen iar buyurunuz. Halifenin ikametghn tasrih ve tespit etmek, hkmetin imdiye kadar yapm olmas lazm gelen bir vazife idi. stanbul'da, milletin boazndan kesilmi paralarla yaplma birok saraylar ve bu saraylarn iindeki birok kymetli eya ve levazmat, hkmetin vaziyeti ademi tespiti yznden mahv ve heder oluyor. Halife mensuplar, saraylarn en kymetli levazmatn Beyolu'nda, urada, burada satyorlar diye rivayetler vardr. Hkmet bunlara bir an evvel vaziyet etmelidir. Satlmak lazm ise hkmet satmaldr. Hilafet kadrosu ciddi tetkik ve tensik olunmak lazmdr ki, serkarinler, serktipler mevcudiyeti, Halifeyi hl saltanat hulyas iinde uyutmasn! Franszlarn kral, hanedan ve mensubinini Fransa'ya sokmakta, istikll ve hkimiyetleri iin yz sene sonra, bugn dahi mahzur grp dururken her gn ufuktan saltanat gneinin tuluuna duac bir hanedan ve mensubini hakkndaki muamelemizde, Trkiye Cumhuriyeti'ni, nezaket ve safsata kurban edemeyiz. Halife, kendinin ve makamnn ne olduunu sarih olarak bilmeli ve bununla iktafa etmelidir. Hkmete ciddi, esasl tedabir ittihaz ile iarn rica ederim efendim.

Trkiye ReisicumhuruGazi Mustafa Kemal''

Atatrk'n bu cevab, hilafet meselesinin kesin bir hal ekline balanp cumhuriyetin engelden kurtarlmas zaman geldii kanaatini veriyordu. Atatrk, hilafet meselesini, zmir'de kumandanlarla da grm olduunu nakleder.

Bu muhabereden sonra, ben de zmir'e gittim. ubat sonuna doru Ankara'ya dndk. O zamann usulne gre Meclis 1 Mart'ta alrd. Meclis ald. 2 Mart'ta, parti grubunda, hilafet meselesi ve eriye ve Evkaf Vekleti ile Erkn Harbiye Vekleti'nin lav konuulup karara balad. Ertesi gn bunlar, birer takrirle, kanun teklifi halinde Meclis geldi (bkz. Ek: 3 ve Ek: 4).

Hilafetin kaldrlmasnda daha ok mukavemet grmzdr. Saltanatn kaldrlmas daha kolay olmutu. nk, hilafetin baki kalmas, Meclis'teki saltanat taraftarlarn tatmin ediyordu. Fakat bu ekil ilanihaye iki bal olarak devam edemezdi. Saltanat taraftarlar; zaman gelince, mnasip annda hilafet ekli altnda hkmdar idaresi avdet eder midini muhafaza ediyorlard. ''Hkimiyet kaytsz, artsz milletindir, Byk

Millet Meclisi bu hkimiyeti temsil etmektedir, ahsi idare olmayacaktr, fakat hilafet lazmdr, Halife ayn zamanda devletin ba olabilir, nitekim imdiye kadar olmutur da...'' byle dnyorlard ve hilafetle birlikte bir mit yayordu. Grn, darda hanedana da byk lde, uzun mddet mit vermitir. Onun iin hilafetin ilgas daha ok mukavemete uram ve daha derin tesir yapmtr. Ve ondan sonra ihtilaflarn balca kayna olmutur.

19245 ANAYASASI

Eitim Birliini Salayacak Kanun

eriye ve Evkaf Vekleti ile Erkn Harbiyei Umumiye Vekleti, din ve ordunun siyasi cereyanlarn ve mnakaalarn dnda tutulmas gerekesiyle kaldrld. Hilafet kaldrld. Ve bu arada, ayn gn baka bir teklifle eitim birliini salayacak olan ''Tevhidi Tedrisat Kanunu'' Meclis'ten geirildi. Bunlarn hepsi 3 Mart'ta, bir gn iinde oldu. Laik cumhuriyetin prensiplerini bu ekilde gerekletiriyoruz. Hemen arkasndan anayasa mzakerelerine geildi.

1924 Anayasas, Atatrk'n yakndan megul olarak vcuda getirdii bir eserdir. Bu anayasann hazrlanmasnda, mebuslarla, hukukularla zel almalarda hkmet olarak, bavekil olarak ilgimiz azdr. Zaten anayasa tasars Meclis'e bir teklif olarak gelmi de deildir. 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilan iin yaplan tadil teklifi aklanrken, Anayasa Komisyonu'nun 1921 Anayasas'n ele ald ve lzumlu deiikliklerle Meclis'e sevk edecei ifade edilmiti. Yani bu defa, 1924 Anayasas'nn esaslar dorudan doruya, o zamanki adyla ''Kanunu Esasi Encmeni''nce hazrlanp Meclis'e getirilmitir.

Anayasa mzakereleri martn ilk gnlerinden nisan ay balarna kadar bir ay kadar srm ve zaman zaman ok hararetli gemitir. ki noktann mnakaasn hatrlatmak isterim. Bunlar, iyiliklerin de ikyetlerin de konusunu tekil etmitir. Milletvekili seimlerinin yenilenmesine karar verme ve ''veto'' yetkilerinden bahsediyorum. Anayasa teklifinde bir 25. madde vard. Madde, seimlerin yenilenmesini iki ekle balyordu. Esas olarak bu karar Meclis verecek, fakat cumhurbakan baz artlar yerine getirmek kaydyla seimlerin yenilenmesine karar verebilecekti. Cumhurbakan hem bu hakk, hem de baka bir madde ile lzum grd kanunlar veto etmek hakkn istiyordu ve Meclis bunlara mukavemet ediyordu.

Mzakereler esnasnda, cumhurbakan iin teklif olunan seimlerin yenilenmesine karar verme hakkna itiraz ettiler ve bunun mzakeresi uzun srd; atmal, ekimeli oldu. Nihayet Atatrk bundan vazgeti. Veto hakk, baz tadillerle kabul olundu. Atatrk'n u szlerini hatrlarm.

''Ne kar bunlardan? O neticeye vardm ki, byk nem vermemek lazm. Veto edeceksin, yine Meclis'ten kacak. ayet Meclis'te aksi bir cereyan hasl olursa, bunlar are deil. Esas mesele, Meclis'te salam bir oklua sahip olmaktr. Mhim olan bu. Meclis'te ounluumuz varsa, yani memlekette oklukla seilme imknmz varsa, istediimizi yaptrabilir, istemediimiz eylere mani olabiliriz. Mesela, kanunlar anayasaya mutabk olmak lazmdr. Anayasann hkm budur. Bir kanun anayasaya uygun mudur, aykr mdr? Buna karar verecek olan yine Meclis'tir. Byle olunca, herhangi bir meselede bir doru neticeye varmak, Meclis ounluunun bulunmasna ve o ounluun eilimine bal bir meseledir.''

Atatrk bana bunlar syledi ve mnakaal meselelerin peini brakt. Ondan sonra dikkatini Meclis okluu zerinde younlatrd.

1924 Anayasas'nn, karakter itibaryla liberal bir anayasa olduundan bahsedilir. Ama bizim iin o zaman temel mesele, bir kuvvetli anayasa yaplmasdr ve bu mmkn olduu kadar temin edilmitir, sanyorum.

Laik cumhuriyet ekilleniyor 1924 Anayasas'n da bunun esasl bir adm saymak lazm. Yalnz bir nokta dikkati ekmektedir. Bu anayasada, ''Trkiye devletinin dini, dini slamdr'' hkmnn yer aldn grrz. Cumhuriyetin ilann salayan birka maddelik deiiklikle anayasamza giren bu hkm, yeniden yaplan 1924 Anayasas'nda aynen muhafaza edilmitir. Bunu yle izah edebiliriz: Reformlar, bizzat hkim olarak tatbik ediyoruz. Hareketlerimiz dini slama mugayir deildir. Bu tesiri muhafaza etmek istiyoruz. artlar, bizi ihtiyata mecbur etmi, demektir. Byle bir hkmn anayasaya sonradan sokulmas, laik cumhuriyet konusunun henz daha kfi derecede iler halde olmadn gsterir.

Kumandanlarn Yaratt Buhran

Bu sene (1924) 6 Austos'ta Lozan Muahedesi yrrle girdi. Musul meselesi, Lozan Muahedesinin yrrle girmesinden hemen sonra ele alnacak ve en ok 9 ay iinde bir karara varlacakt. Bu mecburiyetle stanbul'da temaslar, 19 Mays gn balad. Bizim heyetin Bakan Fethi Bey'di. ngiliz heyetine ngiltere'nin Irak Yksek Komiseri Sr Percy Cox riyaset ediyordu. Fakat, ngilizlerle mnasebetlerimiz iyi gitmiyor. Gergin bir vaziyetteyiz. Musul'u mtareke hkmlerine aykr olarak igal etmilerdi. Geen sene Sleymaniye'yi bombardman etmiler, bu yaknlarda da igal eylemilerdi. Biz bu olay protesto ettik. Nasturileri kkrtyorlar, bundan dolay hudut sarkntlklar oluyor. Hlasa, stanbul'da grmeler balam, ama Musul meselesi akta bulunuyor; ngilizlerle aramzdaki gerginlik ve mnasebetlerimizin dzelmesinde tereddt uyandran haller devam ediyor.

stanbul temaslar hibir netice vermeden haziran banda kesildi. Cemiyeti Akvam'a mracaat ettik. Eyllde orada grlmeye baland. Nasturi hareketlerinden ve Cenevre'deki mzakerelerin cereyan

tarzndan Musul meselesi, 1924 sonbaharnda ok endie verici bir vaziyet almt. Bu esnada kumandanlar meselesi kt. Musul etrafndaki gelimelere ileride sras gelince devam edeceim. imdi kumandanlarn yaratt buhran anlatyorum.

Bir sene evvel siyasette alma hevesleri olmayp orduya gitmi olan kumandanlar, yani Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar, bu sefer Meclis'te almak istediklerini syleyerek Meclis'e geldiler. Ciddi olarak, ortaya yeni bir buhran ve mnakaa kt. Ayn zamanda mebus olan ordu mfettilerinin ve kolordu kumandanlarnn istedikleri zaman Meclis'e gelip politika yapmak ve istedikleri zaman ordunun bana geerek kumandanlk etmek gibi bir vaziyette bulunmalarnn ok tehlikeli bir tatbikat gsterdii meydana kmt. Biz, bu meseleyi ok ciddi telakki ettik. Bunlar iin, istenildii zaman gelip gitmeyi mmkn klmayacak tedbirlere acilen lzum grdk. Bundan baka, kumandanlkla milletvekilliinin birlemesini sona erdirmek lazm geldiine karar verdik ve bunlar tatbike baladk. Atatrk, ilk i olarak, milletvekili olan btn kumandanlarn milletvekilliinden istifa etmelerini dorudan doruya kendilerinden istedi. Tabii Kzm Karabekir Paa ile Ali Fuat Paa'ya bu tarzda bir tebligatta bulunmad. Onlar zaten kumandanl istemiyor ve Meclis'e geri geliyorlard. Kendilerine, istemedikleri zaman, Meclis'ten ayrlp orduya dnmenin, kumandanl istemedikleri zaman kp Meclis'e gelmenin mmkn olmadn gstermek istedi.

Atatrk, muharebe meydanndan gelmi olup da hem milletvekillii, hem kumandan mevkiini muhafaza eden btn askerlerin milletvekilliinden ekilmelerini bildirince, hepsi ekildiler. 3. Ordu Mfettii Cevat Paa ile Cafer Tayyar Paa itiraz etti. imdi bununla ordu zerindeki hkimiyet tecrbe olundu. Ordu kimin elindedir, anlald.

Refet Paa daha nce milletvekilliinden istifa etmiti. Sonra arkadalar istifasn geri aldrdlar. Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar zaten orduyu brakmlard. Ankara'ya gelmi, siyaset yapmak yolunu tutmu bulunuyorlard. Ben derhal vaziyet aldm. Kendilerinin Meclis'e gelmek istemeleri haklardr; ama kumandanlk ettikleri zamanda vazifeleri icab olarak bilinmesi ve salanmas yalnz kendilerine tevdi edilmi olan devlet esrarn haleflerine teslim etmeleri gerekir ve ancak ondan sonra kumandanlktan ayrlm olabilirler. Bunu onlara anlatmak istedim. Kendilerine yazdm. Aktan, ''gelemezsiniz'' diye syledim. Elinizdeki vesikalar halefinize teslim edeceksiniz, ondan sonra Meclis'e gelebilirsiniz, dedim. Meclis'te syledim ve kardm. Meclis Reisi, Milli Mdafaa Vekili hepsi iltizam ettiler ve onlar orada duramadlar.

Derler ki, Meclis topland, encmenler seildi ve bu esnada Ali Fuat Paa ile Kzm Karabekir Paa Meclis'te hazr bulunmadklar iin arzu ettikleri encmenlere seilmek imknndan yoksun kaldlar, bu haktan mahrum brakldlar. Biz, kendilerine uyguladmz muameleyi bu tertip iin yapmz gibi tarize maruz kaldk. Ama mesele o deil. Bizim noktai-nazarmz yle: Kumandanl brakp gelmek iin yaplacak bir formalite var. Bunu yapsnlar, anlatmak istediimiz bu.

Kumandanlar Direnmek stedi

Kendilerine, amirleri olan Milli Mdafaa Vekleti tebli etti. Ben umumi efkr karsnda grmz mdafaa ettim. Dndler, tandlar. Nasl eydir, milletvekili seilmiiz, bizi Meclis'te almaktan nasl men edersiniz, tarznda direnmek istediler. Tutturamadlar.

Atatrk hatralarnda, onlarn evvela orduya gidip sonra Meclis'e dnmek istemelerini olumsuz bir ekilde yorumlar. Yani, orduyu kfi derecede hazrladlar, imdi siyasetle bu hazrl deerlendirecekler, eklinde yorumlamtr. Onun iin bu tecrbeye giriti. Ordu zerinde kimin tesiri ve hkimiyeti vardr, bunu tecrbe etmek istedi.

Ordu zerinde hkimiyet esas itibaryla en kuvvetli olarak muharebe meydannda kurulur. Uzun sulh zamanlarnda, kumandanlarn ordu zerinde hkimiyetleri, yalnz resmi olarak, rtbeleri, kdemleri ve mevkileri sayesindedir. Sulh ordularnda bunun yrekten bir gven ve ballk halini almas iin, kumandanlarn, deerlerinde ve almalarnda da rtbelerinin stnln madunlarna (astlarna) her vesile ile ispat etmeleri lazmdr. Askerliin tabiatnda olan kaide budur. Yrekten itibar ve hkimiyet meselesi sulhta byle temin olunur. Harpte, muharebe meydan bu itibar kendiliinden tesis eder. Zaten muharebede, ordunun kaderi kendisine emniyet olunacak ehliyette bulunmayanlar duramazlar, ekilirler. Kalanlar icraatyla seilmelerini teyit etmi olurlar. Muharebe meydannn vermi olduu stnlk, baka bir kuvvettir. Bu arkadalar muharebe meydanndan da gelmilerdir. Byk kumandan itibarn muhafaza etmek iin, bu, bir dereceye kadar kfi bir sebeptir. Ama Atatrk'n teebbsyle, ordu kimin elindedir, anlald. Bu tecrbenin, orduda kfi derecede uratktan sonra sklmeyecek bir yer olduunu grdler, siyaset hayatnda k yolu aradlar, manasnda tefsiri de mmkndr. Musul meselesinden dolay ngilizlerle aramzdaki mnasebetlerin ok gergin olduu meydana ktktan sonra kumandanl brakmalarn, Atatrk ayrca iddetle tenkit etmitir.

CHP'nin Kuruluu

Olaylarn kronolojik srasna gre Terakkiperver Frka'nn kuruluuna gelmi bulunuyoruz. Bunu anlatmadan nce, imdi, Halk Partisi'nin kuruluuna ksaca temas edeceim. Ksaca diyorum, nk partinin kuruluu ile benim fazla bir ilgim yoktur. Bu, dorudan doruya Atatrk'n teebbsdr.

Herkesin bildii gibi Cumhuriyet Halk Partisi, Milli Mcadele dediimiz byk kurtulu abasnn siyasi temeli olan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin devam olmutur. Daha, Byk Millet Meclisi idaresi devrinde yani 1920'den 1923'e kadar geen zamanda, memleket idaresi Byk Millet Meclisi'nin

yalnz murakabesi deil, hatta fiilen idaresi altnda gemitir. Bu devirde Byk Millet Meclisi yalnz memleketi idare etmiyor, memleket idaresinde oklukla hkmette bulunanlara kar tekilatl bir grupla sert ve ciddi bir murakebe yrtyordu. Hepsi Mdafaai Hukuk'tan gelmi olan milletvekilleri, Birinci ve kinci Grup adlar ile birbirinin karsnda vazife gryorlard. kinci Grup, bugn anladmz manas ile, Atatrk idaresine kar muhalefeti tekil ediyordu. Milli Mcadele byle bir siyasi yrtme ve denetleme kuruluu iinde gemitir. Gruplarn Byk Millet Meclisi'nde birbirleriyle geinmeleri vakit vakit insan meyus edecek (zecek) gerginlikler gsterdii halde idarecilerin sabr ve vatanseverlii byk sefer esnasnda bir blnmeyi nlemitir. 1923'te yaplan Meclis seiminde millet huzuruna yine siyasi teekkl olarak Mdafaai Hukuk kt. Netice Mdafaai Hukuk milletvekillerinden kurulu bir tek parti meclisi idi. u farkla ki, geen kinci Grup'un uzlamaz ve Atatrk idaresi karsnda sanlan yelerinden hemen hi kimse Meclis'e gelmemiti.

Ben Lozan'dan dndm zaman, burada parti tekilini olgun bir karar olarak buldum. Devletin kurulmas iin giriilen her trl faaliyetler arasnda, imdi Atatrk'n kimlerle ve nasl alacann tayin edilmesi gerekiyor. Atatrk bununla megul. Daha evvel temas ettiim iin tekrarlamayacam. Ben geldikten sonra bu grmeler devam ediyordu ve parti tekili iin almalar olgunlamt. Atatrk, yeni devletin idaresinde ve gerekletirmeye giriecei slahatta iyi kurulmu bir partiye istinat etmek (dayanmak) fikrinde idi. Bu fikre hepimizden evvel sahip olmu ve bunu ciddi olarak tahakkuk ettirmek (gerekletirmek) istemitir. Hazr bulduum bu faaliyeti benimsedim. Bir partinin lzumunu, faydal olacan, muntazam almas lazm geldiini ben de kabul ettim. Fakat bu hususta ne geni tecrbem, ne geni bir faaliyetim vard. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti ile alakam ve onunla almam, muharebe esnasnda zellikle cemiyetin teekklnn temel gayesi ve tek sebebi olan memleketin kurtarlmas mevzuuna inhisar etmitir. Ve bu mnasabet tam askeri mahiyettedir. Genelkurmay Bakan olarak Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin faaliyetini tabiatyla paylayordum. Mmkn olan yerlerde ona mdahale ederek yol gstermeye urayordum. Sylediim ereve iinde cemiyetle mnasebette bulunmak benim vazifemin tabiat icabyd. Sonra parti tekili iin almama zaten imkn olmad, muharebe bitince ayrldm, Lozan'a gittim.

9 Eyll'de Halk Partisi resmen kuruldu. Atatrk Parti bakan olarak partinin teekkln takip ediyor ve onu intizama koymaya alyordu. Klasik anlaya ve umumi telakkiye gre, Atatrk'n hem devlet bakan, hem parti bakan olarak almas, yadrganacak bir konu farz olunabilir. Ama bizde o zaman byle bir yadrgama yoktu. Benim telakkim (dncem) de byle idi. Yeni bir devlet kuruyoruz. Bu devletin balca kurucusu ve hazrlaycs Atatrk'tr. Devletin faaliyete balad esnada ona, ilerici, ok faal ve dinamik bir bnye verebilmek, baarl klmak iin Atatrk, balca fikir ve enerji kayna olacakt. Onun devletin bandan ayrlmas nasl mmkn deilse, devlet idaresinin destei olarak meydana getirdii partinin bakanlndan ayr dnlmesi de o derece mmkn olamazd. Bu hal bize ok tabii grnyordu. Ancak devletin ve partinin bnyelerinde normal demokratik rejim teesss ettii zamanlarda devlet ve parti bakanlklarnn ayn ahs zerinde birlememesi dnlecek bir konu olabilirdi. Nitekim, 1924 Anayasas demokratik bir anayasa olduu halde, bunda devlet bakannn, parti bakanlndan ayrlmas fikri bir mecburiyet olarak dnlmemitir. Bu da gayet tabii idi. nk birok radikal reformlar 1924'te henz tamamlanmamt.

Atatrk, parti ile daima megul olmutur. Bunu esasl bir vazife sayyordu. Parti bakan olarak kalmasayd sz, ileride Serbest Frka'nn teekklnde de bahis konusu olacaktr. Fakat Atatrk, o zaman da partiler dnda kalan bir devlet bakan yerine, mevcut partilerin hepsine msavi muamele eden bir devlet bakan durumu ile vaziyeti izah ve takip etmeye almtr.

Terakkiperver Frka ve Halk Partisi

Parti tekilinde, Atatrk herkesi Halk Partisi'nden telakki etmeye, yle kabul ettirmeye ok mtemayil grnm ve bunu vakit vakit sylemitir. O zamanlarda fazla bir tecrbemiz yok. yi niyetle yryeceine inanyoruz. Ama iin tabiatnda bulunan istidat, ok gemeden kendini gstermitir. Halk Partisi'nden zannolunan pek ok kalabalk, ayrlma gn geldii vakit en evvel ayrlmlardr. Halk Partisi kurulduu zaman, Birinci Meclis'teki kinci Grup, partinin dnda kalm ve bu grubun Atatrk idaresine kar sanlan yelerinden hemen hi kimse, yeni Meclis'e seilmemiti. Bununla beraber, Byk Millet Meclisi'ndeki tek parti, kuruluundan bir yl sonra geimsizliin beraber almay imknsz kld sanlarak, tabii ve suni gayretlerle bir ayrlmaya ve blnmeye gitmitir. Bu suretle, 17 Kasm'da ilk muhalefet partisi olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Halk Partisi karsnda kurulmu oldu.

1924 sonbaharnda Meclis almalar byk bir istizahla (gensoru) balad. 1 Kasm'da Meclis ald ve mbadele ileri derhal en ehemmiyetli mesele halini ald. stizah, Mbadele Vekilini hedef olarak semiti. Fakat, mbadele (dei toku) ve iskn ilerinden baka, daha birok meseleler vard. Mzakereler esnasnda, muhtelif vesilelerle dier vekletlere ait ilere temas ediliyordu. Ben havay umumi mnakaaya istidatl grdm. Bunun iin Meclis'i her meselede aydnlatmak frsatn bulmay tercih ettim. Ve istizahn geniletilerek btn hkmet icraatn iine almasn, benden ve her vekilden istenilen hususlarn sorulmasn istedim. Bunu kabul etmeye hazr olduumuzu syledim. stizah bu mahiyette ilemeye balad. Birka gn srd ve ok sert oldu. Tekakkiperver Frka henz kurulmam. Fakat, muhalifler her vesile ile hkmetin icraat zerinde mtemadiyen ikyet ediyorlard.

Tenkitlerin ve ikyetlerin byk ksm mbadele ileri zerinde toplanyordu: Mbadiller iyi iskn edilmiyor; gelenlerin bir ksm yollarda perian oluyor; Garbi Trakya'da Trk ahaliye zulm yaplyor, hicrete zorlanyor. Balca ikyetler bunlar.

Ahali mbadelesi gibi etin ve strapl bir meselenin insanla yakr bir tarzda halli iin, Lozan'da Mbadele Mukavelesini hazrlarken ok dndk ve ok emek sarf ettik. Halk bir yerden bir yere naklederken muhtemel straplar hafifletecek, asgari hadde indirecek birok esaslar mukaveleye koydurduk. Fakat tatbikat umulan neticeyi bir anda vermedi. Yunanistan'la siyasi mnasebetlerimizin henz teesss etmemi olduu bir zamandayz. Tarafsz devletler vastasyla, zannederim Hollanda sefareti vastasyla, ikyetlerimizi Yunan Hkmeti'ne bildiriyoruz. Vaziyet bu. Bir defa esas mesele, Yunanistan'n bizimle hakikaten iyi bir mnasebet tesisine karar vermi olup olmamasndadr. Bunu zmeye alyoruz.

Mbadele ileri hakknda Meclis'e geni izahatta bulundum. Anket parlamenterin kabul iin uzun mnakaalar oldu. Muhtelif hatiplerin konumalar hayli devam etti. 8 Kasm'da Yunus Nadi Bey, Rauf Bey'e ve Refet Paa'ya kar hcuma geti. Sz alarak.

''Memleketin rejimi mevzubahistir. Cumhuriyet idaresi mevzubahistir. Her eyi grmek lazmdr. Hkimiyeti milliye mi cumhuriyetin tekmldr, cumhuriyet mi hkimiyeti milliyenin tekmldr, gibi bir nazariyenin mevzuu mnakaa olmasna mahal yoktur'' dedi. Rauf Bey'in bir gn evvelki konumasn cevaplandrd. Ayn mesele, yani hkimiyeti milliye -cumhuriyet mnakaas, bu defa Yunus Nadi Bey ile Rauf Bey arasnda alyor.

Yunus Nadi Bey, daha sonra Refet Paa'nn mebusluktan istifa ettii zaman yapt beyanata temas etti. Karanlk odada, yrn arasnda bir akdi milli varm, nedir bu, diye sordu. Burada cumhuriyet her suretle deersiz bir hale getirilerek, trl tertiplerden bahsolunuyor, dedi.

Bu tartmalarda, bir sene evvel, byk lde Atatrk'le ihtilafa dm ve muhalefeti aktan balam olan arkadalar n safta bulunuyorlar. stizah byle bir hava iinde cereyan ediyor. Nihayet, bu istizah tabii neticesine varyor ve yeterlik takriri veriliyor. Yeterlikten sonra gvenoyuna mracaat ediliyor. 19-20 kiinin muhalefetine kar, byk bir ounlukla hkmete gvenoyu veriliyor. Bu gvenoyu verildii zamanlarda ben hastaym. Amipli dizanteriden perian bir haldeyim. Artk mzakerelere itirak edebilecek durumda bulunmuyorum. 22 Kasm'da (1924) istifa ettim. Hakikaten yoruldum. Geen bir sene zarfnda Ankara'nn hkmet merkezi olmas, cumhuriyet meselesi, hilafet meselesi, eski arkadalarn yarattklar meseleler beni ok yordu ve btn bu iler karsnda stanbul basn ve stanbul entellekti toplu olarak ve sebatl olarak smet Paa ile uratlar. Mnakaalar Atatrk ile kt, fakat devam ederken iyi bir taktikle benim zerimde topland. smet Paa meselesi haline getirildi. stifa ettiim zaman stanbul gazetelerinden biri yazmt: ''Btn millet oh!'' demi. Gazete, ''smet Paa'dan kurtulduk, oh!'' diyordu. Talih, hep byle devam ediyor. Byk buhran zamanlarnda benden ekinenler hep ''Oh!'' diyorlar ve sonra...

Atatrk Kalacaklar, Gidecekleri Ayryor

stizah mteakip Halk Partisi iinde yeni bir cereyan ba gsterdi. Bu cereyan fikir ayrlklarnn o gnk hali ile devlet ilerini devam ettirilmenin mmkn olmayaca kanaatine dayanyordu. Atatrk'n kanaati de byleydi ve buna ok ehemmiyet veriyordu. nk bazsn bildiimiz, bazsnn ne ekilde kararlatrlacan henz tahmin edemediimiz slahatn Halk Partisi'nin bu dank vaziyetinde nasl kabul ettirilebilecei Atatrk'n zihninde pheli bir hal almaya balamt. Onun da katlmasyla ortaya yle bir arzu kt: Beraber alamayacamz insanlar, saysna bakmayarak partiden karalm.

Terakkiperver Frka'nn teekklnden nceki gnlerde byle bir cereyan ciddi olarak ortaya kt ve Atatrk kalacaklar, gidecekleri ayrmaya balad. Ayrca, herkes kendi arzusuna gre, gidecekleri tespit etmeye alyordu. Bu, birka gn devam etti zannediyorum ve nihayet, Atatrk, uzun boylu dndkten sonra bu cereyana son verdi.

Anlattklarm, Terakkiperver Frka'nn ilan zamanna rastlar. Yeni frkann kurucular ayrlr ayrlmaz, ne kadar phelendiklerimiz varsa hepsini karalm, grnde srar edenler oldu. Fakat, Terakkiperver Frka karmzda vaziyet aldktan sonra, Atatrk bu cereyan kesin olarak durdurdu. Kim gidecekse kendisi gitsin, dedi ve bu halde brakt. Neticede, Terakkiperver Frka gtrebildii kadar insan gtrd; gerisi, taraftar olsa da olmasa da parti iinde kald. Ve bunlarn hepsi, Terakkiperver Frka ile yaknlklarn, mnasebetler gelitike kaybettiler.

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas teekkl ederek Meclis'te almaya balad. Ben, tebdilhava iin Heybeli Ada'da istirahat halindeyim. Hkmetten ekilmi olduum iin, bu esnada basnn benim aleyhimdeki kampanyas eski iddetini muhafaza etmiyor. Ama, basnda inklaplar aleyhinde devam eden mcadeleler kesilmemitir. Bu mcadele, bir lde btn memlekette devam ediyor. 1925 ylndayz. ubatta eyh Sait syan patlyor. Haber alyoruz. Meclis'te faaliyet, tabiatyla artyor. Ben de aday brakp, stanbul'dan Ankara'ya, Meclis'e dnyorum.

EYH SAT SYANI (1925)

syan Sratle Geniliyor

Atatrk'ten acele Ankara'ya dnmem iin haber geldi ve ben hemen o gn hareket ettim. 21 ubat'ta Ankara'daym. Atatrk beni istasyonda karlad, beraber doru ankaya'ya ktk. Atatrk' beni zel bir bekleyile bekler buldum. Hemen hadiseyi grmeye baladk. Atatrk vaziyeti btn teferruatyla bana

anlatt. ''syan, senin uzaktan takip ettiin gibi nemli ve geni mahiyette grnyor'' dedi. Alnan ve alnmas dnlen tedbirler zerinde gryoruz. Atatrk'n vaziyetten huzursuz olduu belli oluyor. syann genilii ve bastrlmas iin nasl tedbirler alnmas lazm geldii hususunda dnceli ve aratrc grnyor.

Edindiim intibaa gre isyan, sratle geniler haldedir. Bu esnada hkmet iinde mnakaalar olmu ve ileri Bakan bulunan Recep (Peker) Bey istifa etmi. Hkmet iindeki mnakaalar, hadisenin telakki tarzndan ve alnacak tedbirlerden km. Recep Bey isyan daha endieli bir hava iinde karlayarak ii bavekilden fazla ciddiye ald iin ihtilafa dmler. Bu sebepten ayrlm.

Ben, ankaya'da Atatrk'n misafiri bulunuyorum. Hadiseleri beraber takip ediyoruz. Bugnlerde asilere kar harekete gemi olan bir svari frkasn, bulunduu kararghta asiler gece basyorlar ve kmilen datyorlar. Bu haber harektn bundan sonraki neticeleri bakmndan endielerimiz zerinde byk bir etken oluyor ve iin ehemmiyeti bizim gzmze ak bir surette grnyor.

Bugnlerde Halk Partisi Meclis Grubu bir toplant yapt. Hkmet Bakan izahat verdi. Hadise zerinde geni grmeler oldu. Ben geen yln 22 Kasm'nda Babakanlktan ayrlmtm. Fakat Parti Genel Bakan Vekillii sfatn muhafaza ediyordum. Bu sfatla mzakerelere ben de katldm ve hadiseye nasl baktm anlattm. Gruptaki mnakaalar sertletike, hkmetin durumu gleiyordu. Bunun zerine Fethi Bey istifa etti. Bundan sonra Atatrk, hkmet tekil vazifesini bana verdi.

3 Mart'ta hkmet programn Meclis'te okuyarak gvenoyu aldk. Program gayet ksa idi ve aa yukar u noktalara dayanyordu: Her eyden evvel son hadiselerin sratle ve iddetle ortadan kaldrlmas, memleketin her trl fesat hareketlerinden korunmas, huzurun salanmas ve devlet otoritesinin salam bir ekilde yerletirilmesi iin btn tedbirleri alacaz.

Fethi Bey Hkmeti'nin dmesi ve benim riyasetimdeki hkmetin tekili ile programn Meclis'ten geirilmesi esnasnda, Terakkiperver Frka muhalefet olarak alr haldeydi. Terakkiperver Frka erkn, Fethi Bey Hkmeti'nin niin istifa ettiini anlamadklarn sylyorlard. Meclis'teki mnakaa iki nokta zerinde toplanyordu: Fethi Bey Hkmeti niin istifa etmitir? Bu meydana kmaldr. Meclis dnda kararlar veriliyor, tertipler yaplyor. Yani eski tezleri...

kinci nokta, geni askeri tedbirlere lzum yoktur, hkmet bilhassa mbalaa ediyor ve geni tedbirler almak istiyor. Bu havay yaratyorlar. Bu vesileden istifade ederek bir dikta rejimine geeceimizi dile getiriyorlard.

Ben hkmet programn syledikten sonra Ali Fuat Paa, Fethi Bey Hkmeti niin ekilmitir, sualini sordu. Kendisine verdiim cevapta dedim ki:

''Arz ettiim programda bunu aka ifade ettim. Mevcut hadiseyi sratle yok etmek istiyoruz. Memleketin fesat hareketlerinden korunmas, huzurun ve sknun muhafazas iin seri messir hususi tedbirler almaya gidiyoruz. Yalnz bu hadiseyi nlemek iin deil, btn memlekette muhtemel hadiselere kar hususi tedbirler alacaz. Btn bu ak vaziyet karsnda, gerek hkmet deiikliinde, gerek yeni hkmetin takip edecei siyasette, malum olmayan hibir nokta yoktur.''

Fuat Paa, bu defa sualini deiik biimde sordu. renmek istedii u: Fethi Bey Kabinesi isyan hareketleri karsnda gerekli tedbirleri almam mdr, benim bu husustaki kanaatim nedir?

Tekrar krsye geldim:''Rica ederim, beni Fethi Bey'le burada mnakaaya sevk etmeyiniz. Bunun ne ameli faydas vardr, ne de

drst bir harekettir. Eer benim programmda ve takip edeceim politikada kabul olunmayacak noktalar varsa, bunlar sorunuz. O vakit cevap vermek hem vazifemdir, hem iktidarm dahilindedir'' dedim.

Bu mnakaalar arasnda hkmet, Terakkiperverler'in muhalefet oylarna karlk byk ounlukla gvenoyu ald. Hkmet programnda ifade etmek istediimiz tedbir iki noktada hulasa edilebilir: Seferberlik ilan edeceiz ve bir Takriri Skn Kanunu karacaz. Takriri Skn Kanunu'nu iletebilmek iin iki stiklal Mahkemesi kuracaz. Biri arkta alacak, birinin merkezi Ankara olacak.

Hazrladmz kanuna gre, hkmet lzum grd takdirde sulular stiklal Mahkemesi'ne verebilecek ve stiklal Mahkemesi davalar kendi kanunlar ile sratle yrtecek.

Meclis'te hkmetin gvenoyu ald anlalnca, krsye gelerek, va ziyetin ehemmiyeti dolaysyla hemen bu gece mzakeresini teklif edeceimiz bir kanun olduunu syledim ve kanunun bu gece grlerek neticeye balanmasn rica ettim.

Takriri Skn Kanunu

Takriri Skn Kanunu, iki maddelik ksa bir kanun. Mzakereler balad ve Terakkiperver Frkas mensuplar bu kanuna kar iddetle muhalefete getiler. Btn mnakaalar dinledikten sonra, teklif ettiimiz kanunu u ekilde izah etmeye altm:

''Muhalefet erknnn mtalaalarn dinledik. Muhterem Kzm Karabekir Paa slahat, istiklal mahkemelerine istinaden mi yapacaksn, diye soruyorlar. Islahat emniyet ve asayi temeline istinat ederek yapabiliriz, benim kanaatim budur. Emniyet ve asayi temelini muhafaza iin btn kanunlar gibi istiklal mahkemesi de bir vastadan ibarettir. Ben de bir ey soraym: Islahat fikirleri, teceddt, terakki fikirleri ahlakszlktr diye bar bar barlrken, muhalefet erkn niin bir tek kelime sylemediler?

Muhterem Rauf Beyefendi, cumhuriyeti tehlikede grmyorum ve onun iin bu kanun lazm deildir, buyurdular. Cumhuriyetin tehlikede olmad esnada, bu mahedede kendisi ile beraberim. Vaziyete gre tedbir bulan bir cumhuriyet hi tehlikede olur mu?"

Saltanat 1922'de kaldrlm; 1923'te cumhuriyet ilan edilmi. 1924'te hilafetin ilgas, eriye ve Efkav Vekleti'nin kaldrlmas, tedrisatn birletirilmesi hakknda kanunlar tatbike konmu. Cumhuriyethenz bir yln yeni doldurmu. Memleketin her tarafnda irtica alabildiine tahrik ediliyor. Memleketin bir kesinde silahl bir irtica ayaklanmas balam, hadise sratle yaylyor. Btn bu artlar iinde Takriri Skn Kanunu ve stiklal Mahkemeleri gibi radikal tedbirlere mracaat etmeden cumhuriyeti, yeni rejimi korumak mmkn mdr? Terakkiperver Frka erknna Meclis'te bunlar anlatmaya altk. Neticede teklif ettiimiz kanun ve tedbirler Meclis ounluunca kabul edildi.

syan, Elaz'a Dayand

Bu esnada gece gndz Atatrk ile buluuyoruz ve askeri vaziyeti beraber mtalaa ediyoruz. dndm geni ihtimalleri gz nnde bulundurarak, bir defa, askeri tedbirleri derhal alacaz. Bir kolorduyu hemen seferber etmek lazm. Adana civarnda bulunan kolorduyu seferber hale getirmek iin sratle harekete getik. Ondan sonra, her eit tahriki nleyerek, hkmeti tamamyla hkim klacak dier tedbirleri almak gerekiyor. Geni bir irtica hareketi iinde bulunduumuza hi phe yok. Bu hareket ne ller iinde, nerelere kadar sirayet eder ve hadise ne gibi bir mahiyet alr, bunu bilmiyoruz. Ancak, halen askeri mahiyet arz eden silahl irtica hareketinin bulunduu mntkada abuk netice almak, ilk vazife grnmektedir. Onun iin, vazife aldm ilk gn, dndm tedbirleri Meclis'ten sratle geirmeye altm.

syan, Elaz kaplarna kadar dayand. Asiler Diyarbakr'a iki defa hcum ettiler. ehrin iine girdiler ve karldlar. Seferber olan kuvvetler nisan bana doru Diyarbakr ve Elaz'a yetimeye baladlar.

Dnmeli ki, bu 1925 ylnda, ngilizlerle mnasebetlerimiz henz daha dzelmemitir. Musul meselesi kesin neticeye varmamtr. Muvakkat bir snr izilmi ve taraflar birbirinden ayrlmtr. Ama netice belli deil ve ihtilatlarn neler douraca bilinmiyor. Her gn askeri tebli nerediyoruz. Kamuoyuna vukuattan haberler veriliyor.

eyh Sait, harekt esnasnda dini kurtarmak davasn aktan ortaya atm bulunuyor.''Hilafet kalkmtr, din tehlikededir. Dini kurtarmak lazmdr''. Davalar bu. eyh Sait, isyan hareketini, bylece btn memlekete milli bir hareket olarak deil, bir din hareketi olarak gsteriyor. Her taraf harekete geirmek sevdasndadr. Aldmz tedbirlerin ve askeri tertiplerin, btn memlekete amil olmas iin ilk icraata getiimiz zamanki dncelerimizin isabetli olduu anlalmaya baland.

eyh Sait Yakaland

Askeri harekt, 1 Nisan'da sona erdi. eyh Sait, Lice civarndaki ordughndan skldkten sonra, anlaldna gre bir an nce ran'a kamaya alyor. Dier istikametlere giden yollar kapanm, onun iin ran'a kap selamete kmak istiyordu. Harektn bu safhasnda halkn yardm balad. Halk, asilere iltihak etmek (katlmak) yle dursun, yolunu kesmeye ve mnasebetini daraltmaya meyletti. Nihayet bugnlerde eyh Sait, halkn da hkmet kuvvetleri ile birlik olmas sayesinde, kendisi ile temas etmi olan ktaata teslim edildi. Bata eyh Sait olmak zere isyan idare eden balca eyhler hkmetin eline geti. Askeri bakmdan harektn hitam bulmu olduu ilan edilerek yakalananlar mahkemelere verildi.

D lemin nazarnda eyh Sait syan nemli idi. Fakat, akisleri daha byk oldu ve hadise neminden ok byk mikyasta deerlendirildi. Her tarafta, bilhassa talya'da Anadolu, batan baa halifecilerin isyan mntkas olarak gsteriliyordu. Bu suretle gen Trk Cumhuriyeti'nin yakn gelecekte ne olaca belli deil gibi bir manzara yaratlmtr.

eyh Sait'in uzun zamandan beri kuku ve hazrlkta bulunduu anlalmtr. Daha Nasturi hareketleri olurken, bir suretle bu hareketlerle iliiinden phe edilmi, ahitlik vazifesi ile mahkemeye arld halde, o, daha byk ihtimallerden saknarak kuku iinde hazrla balamtr. Anlalyor ki, evvelki hareketler srasnda geni hazrlklar varm.

Asilerin muhakemeleri srasnda ortaya birtakm meseleler kt. eyh Sait'in stanbul'da yan azasndan Seyit Abdlkadir ile mnasebette olduu anlald. eyh Abdlkadir aldanarak emniyet memurlarna alm. Bir Krt hkmeti kurmak iin lzumlu para zerinde grmeler olmu. Muhakemenin teferruat ve tafsilat ok sylenmitir, neredilmitir.

syann Sebepleri

Btn bunlarda, eyh Sait syan'nda memlekette senelerden beri yuvalanm olan propagandnn eserleri grlmtr. eyh Sait syan'n dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller bulunamamtr. Fakat, bundan phe edilmi ve gerekli tahkikat yaplmtr. nk, ngilizlerin Musul hareketi esnasnda ve daha sonra Nasturi ayaklanmalarnda olduu gibi, hudutlarda ve darda propagandayla, mnasebetlerle eyh Sait syan'nn patlamasnda zahiren (grne gre) yardmc olduklar intiba (izlenimi) mevcuttu.

eyh Sait syan'nn sebeplerini deerlendirirken dikkatli olmak gerektii kanaatindeyim. Herhalde bunu bir milli hareket olarak kabul etmemek lazmdr. Milli Mcadele esnasnda ve Lozan mzakereleri devam ederken, Krtler umumi olarak Trk camiasnda bulundular ve memleket birliini muhafaza etmek milli hkmeti kuvvetli bulundurmak iin arzu ile yardmc oldular. Milli Mcadelenin ilk gnlerinde Heyeti

Temsiliye'de Musa Bey isminde birisi vard. Mutki airetinin reisi olan Musa Bey, itimatla Heyeti Temsiliye'ye seilmiti. Geri hibir zaman Ankara'ya gelmedi. ama bunu kt bir maksada yormamak lazmdr. nk hkmet merkezinden uzakta bulunmak, feodal eyhlerin yetime tarzlar ve tabiatlar icabdr.

Sevr Muahedesi ile Krtler, Trkler gibi kendi vatanlarn tehlikeye maruz grdler. nk Sevr Muahedesi hkmlerine gre, Dou Anadolu'da Ermenistan hududu bitiiinde bir Krdistan Devleti kurulacakt. Krtler, Trk vatannn kendileriyle beraber, bilhassa douda, Ermeni tehlikesine maruz kalacan biliyorlard. Milli Mcadelenin devamnca canla bala beraberlik gsterdiler. Sonra, Lozan Muahedesi yaplrken de Krtler vatansever olarak Trklerle beraber bulunmulardr. Krtler Ermeniler gibi Lozan'a gelip bize mracaat etmediler. Hatta biz Lozan'daki konumalarmzda, milli davalarmz ''biz Trkler ve Krtler'' diye bir millet olarak mdafaa ettik ve kabul ettirdik. eyh Sait syan, Krtlerin bu umumi tutumundan ayrlan ilk iarettir. Bununla beraber bu isyann sebepleri arasnda, Dou Anadolu'daki sosyal meseleler zerinde dnmek icap eder. Dou'da eyh hkimiyeti ve herkesin kendine gre bir nfuz mntkas, bir hkimiyet blgesi meselesi vardr. teden beri, Osmanl mparatorluu'ndan beri devam eden bu vaziyet, tahrikin ve cretin temeli olabilir. Sylediim tehlikeler ortadan kalktktan sonra, eyhlik menfaatleri ile din konusunda memlekette alm olan geni propaganda, bunlar tahrik etmitir. Osmanl idaresi eyhlerin gznde, nihayet bir uzlama idaresidir. Bu defa da eyhler, Osmanl Devleti'nin tabiatnda olan bu istidad deerlendirmek istemi olabilirler. Fakat, eyh Sait syan'nn umumi havasndan anlaldna gre, kendisi, kyamnn sirayet edici gte olduu midine kaplmtr. syann ilk annda, svari frkasna kar olduu gibi, baz askeri muvaffakiyetler elde edince mitleri geni lde artt. Nasturi hareketi sebebiyle ehadete arlmasndan hazrlklarnn meydana kacan mbalaa ile karlayp korkmas, sratli patlamann sebebi olarak kabul edilmitir.

syan bastrlp adli mekanizma ilemeye balaynca, ilk asayi tedbirleri olarak Dou'daki eyhlerin, aalarn ve beylerin oradan kaldrlp, Bat'ya nakledilmeleri kararlatrld.

Seferberlik bittikten sonra, seferber olarak gelmi olan ktaatn yerlerine iadesi icap ediyordu. Bunlar geri gndermek kararna vardk. Ordu kumandan bulunan rahmetli Kzm nan Paa, askeri tedbirlerin kaldrlmasnda ve ktaatn yerlerine gnderilmesinde mahzurlar olduunu ciddi olarak ileri srd. Askeri tedbirlerin kalkmas zaman deildir, bu mesuliyeti zerime alamam, dedi. Bu sebepten tamamyla bir noktainazar ihtilaf hasl oldu. Kzm Paa seferberliin kaldrlmasna itiraz ediyordu. Vaziyeti yakndan gryorum, mesele bitmemitir, uralacak henz ok ey vardr, diye grnde srar etti. Halbuki biz bundan sonra asayi tedbirleri ile ilerin yrtlmesinin kabil olacana inanyorduk. Muharebe son derece ar bir yk olacakt. in bir de mali taraf vard. Ayrca, vatanda huzur meselesinin, byk askeri tedbirlere ihtiya gstermekte devam ettii kanaatini yaratmamak lazmd. Askeri tedbirleri vaktinde alp, vaktinde kaldrmak hkmet iin esasl bir karar konusudur. Ordu kumandan ile aramzda bundan ihtilaf kt. Kendisini vazifeden ayrmaya mecbur olduk. Kendisi orduda kald, fakat baka bir vazife verdik. Oraya zzettin Paa'y kumandan olarak gnderdik.

Terakkiperver Frka'nn Kapatlmas

Yakalanan asilerin muhakemesi esnasnda ark stiklal Mahkemesi, dini propaganda ve tahriklerle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n irtibatl (balantl) grerek frkann kapatlmasna karar verdi.

Siyasi hayatn tatbikat imdiki kadar uzun tecrbelerden gemi deildi. esasen bizim siyasi bnyemize eskiden beri u hastalk arz olmutur: Muhalefette veya iktidarda bulunanlar; kendisi ahsen geni yrekli ve serbest fikirli olsa da din cereyanlarndan istifade etmek imkn bulunursa, tekilatyla, maiyetiyle siyasi bir menfaat olarak, muvakkaten diye, belli bir merhaleyi geinceye kadar diye, imdilik diye ondan istifade etmeye kalkar. Kltr buna msait bulunmayanlarn bile bu sakat meylini yenmek mmkn olmuyor. Siyasi hayatmzda bu hastalk iine bandan beri girmiizdir ve nihayetine kadar bu hastalktan kurtulamamzdr. umumi kltr, umumi eitim, siyasette salam istikametlerde bulunmak ihtiyacn duyduu zaman, o seviyeye ykseldii zaman, siyasi mcadelenin banda, ortasnda, hatta bugn mevcut olan yanl tutumlar kendiliinden dzelecek midini muhafaza ederim. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn programnda bulunan ''Frka, efkr ve itikad diniyeye hrmetkrdr'' sz byk reformlar ve inklaplar yoluna girmi olan Atatrk idaresi ve Halk Partisi iktidarna kar muhafazakr bir zihniyetin ifadesi olarak grnyordu. Halbuki memleket, o gnlerde irtica tahrikine kar her zamandan fazla hassas bulunuyordu. Cumhuriyetin devlet dzenine getirdii deiiklikler, stanbul basnnda ve stanbul efkrumumiyesinde geni tefsirlere (yorumlara) tabi tutulmutu. Fikirler ok kark bir haldeydi. Her vesile ile, herkes, her eye hcum ediyordu. eriat istei yaygn bir ekildeydi. imdi, hadiseleri zamann artlar iinde deerlen