.

‹stanbul Kentiçi Ulafl›m›ndaBir Ana Aktarma Noktas› OlarakÜsküdar Meydan›,“Marmaray”›n Etkilerive Meydan›n Gelece¤i Üzerine

Y R D . D O Ç . D R . A Y fi E S ‹ R E LTrakya Üniversitesi

Ö ⁄ R . G Ö R . O . Ü M ‹ T S ‹ R E LTrakya Üniversitesi

Girifl

Üsküdar Meydan›; tarihin tüm dönemlerinde bulundu¤u konumu nedeniyle, ‹s-tanbul kentinin deniz ve kara ulafl›m› aras›nda bir aktarma noktas› olarak göre-vini sürdürmüfltür. Çeflitli dönemlerde bu görev farkl› nitelikler tafl›sa da günü-müze kadar önemini koruyarak gelmifltir. ‹stanbul Metropoliten Alan›’n›n ula-fl›m problemlerinin çözümünde devrim niteli¤i tafl›yabilecek “Marmaray Proje-si” ‹stanbul metropolü için yaflamsal önemi olan ça¤dafl bir ulafl›m a¤› olarak gö-rülmektedir. Bu ba¤lamda günümüzde yap›lmakta olan Marmaray hatt›na ait Üs-küdar ‹stasyonu; farkl› ulafl›m türlerinin arakesiti olan “Aktarma ‹stasyonu” ola-rak, Üsküdar meydan›n›n tarih boyunca sürdürdü¤ü görevini ‹stanbul Metropo-liten ulafl›m a¤› bütünü içinde farkl› bir boyuta tafl›yacakt›r.Ancak; Üsküdar ve meydan›n›n gelece¤ine yönelik gerek ulafl›m gerekse farkl›ölçeklerde yap›lan mekânsal düzenleme projeleri baz›nda yap›lan incelemelerdesöz konusu projelerin ciddi anlamda eksikliklerinin oldu¤u görülmüfltür. Bütün-cül ve çok yönlü bir çal›flman›n ürünü olmad›¤› düflünülen çal›flmalar›n yenidenele al›narak, gelece¤e yönelik ad›mlar›n daha sa¤lam at›lmas› yönünde ›fl›k tuta-bilece¤ine inand›¤›m›z görüfl ve düflüncelerimiz afla¤›da detayland›r›lm›flt›r.

104

.

1. Üsküdar Meydan›n›n Çeflitli DönemlerdeUlafl›m Aç›s›ndan Üstlendi¤i GörevVe Bu Görevin Meydan Ve Yak›n Çevresine Etkileri

Üsküdar, Asya ile Avrupa aras›nda do¤al bir su yolu olan ‹stanbul Bo¤az›’n›nMarmara Denizi’ne aç›lan do¤u kesiminde yer almaktad›r. Yerleflmeye uygunlu-¤u bak›m›ndan arazisinin yap›s› ve rölyefi, iklimi, bitki örtüsü, do¤al zenginlik-leri ve ‹stanbul Bo¤az›n k›y›s›nda yer almas› Üsküdar’› tarihin eski dönemlerin-den beri önemli yerleflme merkezi haline getiren unsurlar olmufltur. (Resim 1)Osmanl› döneminde Bo¤az’›n Anadolu yakas›n›n en önemli yerleflim merkezle-rinden biri haline gelen Üsküdar; XVI. ve XVIII. yy. aras›nda, Osmanl› ordusu-nun Asya yönüne yap›lan seferlerin bafllang›ç noktas› olarak bo¤az›n en hareket-li noktas› konumundad›r.1 Di¤er taraftan karayoluyla kervanlarla gelen baz› mal-lar›n Üsküdar iskelesi ile ‹stanbul taraf›na naklediliyor olmas›, Üsküdar meyda-n›n› Osmanl› döneminden günümüze de¤in bir transfer noktas› görünümüne degetirmifltir. D›flar›ya aç›lma noktas› olan iskele ile Mihrimah Sultan Külliyesiaras›nda kalan Üsküdar meydan› XIX. y›ldan itibaren toplumun gereksinimlerido¤rultusunda de¤iflik düzenlemelere sahne olmufltur. (Resim 2)XIX. yüzy›ldan itibaren ticaret merkezinin yabanc› flirketler kanal›yla Galata’ya

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 1: XVII. yüzy›lda ‹stanbul haritas›

105

.

kaymas›, nüfus art›fl›na paralel olarak bo¤az k›y›lar›nda yeni yap›laflma, bo¤az›nher iki yakas›nda artan bir yük ve yolcu talebini oluflturmufltur. Geliflen tekno-lojiyle birlikte yap›m›na bafllanan buharl› gemilerin yaklaflabilmesi için yap›laniskeleler ve bu iskeleleri kullanan fiirket-i Hayriye seferleri Bo¤aziçi’nden fayda-lanmada çok önemli de¤iflikliklere yol açm›flt›r.2 Bu dönemde deniz ulafl›m›n›nvapurlarla daha kolay bir flekilde yap›lma yap›lmaya bafllanmas› ile Üsküdar da-ha da büyümüfl ve genifl bir alana yay›lmaya bafllam›flt›r.XIX. yüzy›lda yenileflme hareketleri beraberinde toplumsal yap› ve örgütlenmebiçiminde de¤iflimleri getirmifl, bu de¤iflimler ise kent dokusuna yeni müdaha-leleri gündeme getirmifltir. Özellikle liman kentlerinde; liman çevresinde oluflaneski merkezlerin yan› s›ra yeni modern merkezler oluflturulmaya bafllanm›flt›r.Merkezde ya da yak›nlar›nda yeni ulafl›m yollar›, demiryollar›, limanlar, r›ht›m-lar, antrepolar, posta binalar› yap›lm›flt›r. Kent merkezleri büyümüfl ve araba,tramvay, vapur, banliyö gibi toplu tafl›m araçlar› kente girmifltir.3 (Resim 3, 4)Bu dönemde yukar›da bahsedilen geliflmeler; uzun süre fiziki dokusunu ve kim-li¤ini muhafaza etmeyi baflarm›fl Üsküdar meydan›nda da kendini hissettirmeyebafllam›fl, meydan ve çevresindeki kent dokusu de¤iflim sürecine girmifltir. Sefer-lerine 1870 y›l›nda bafllay›p 1950 y›l›nda kald›r›lm›fl olan eski araba vapuru is-kelesi4 ve di¤er iskeleler meydan›n denizle iliflkisini kuran ve meydan› biçimlen-diren önemli ö¤eler olmufltur. Öte yandan ilk olarak 1928 y›l›nda Üsküdar-

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 2: XIX. yüzy›lda Üsküdar Meydan› (Flandin, 1838)

106

.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 3: XX. yy. bafllar›nda Üsküdar Meydan›

Resim 4: XIX. yy. sonlar›nda Üsküdar ‹skelesi

107

.

Ba¤larbafl›-K›s›kl› aras›nda, 1929 y›l›nda Üsküdar-Haydarpafla-Karacaahmet-Ba¤larbafl› aras›nda sefer yapacak elektrikli tramvay hatt›n›n bafllang›ç noktas›olarak Üsküdar meydan› de¤iflime u¤ramaya bafllam›fl (Resim 5), 1935 y›l›ndayürürlü¤e girmifl olan Henry Prost plan›nda meydan trafik noktas› olarak düzen-lenmifltir (Resim 6, 7). Bu düzenlemeler ile Üsküdar meydan›n›n bir eriflim-ak-tarma noktas› olma özelli¤i vurgulanm›flt›r. 1960’l› y›llarda; karayolu tafl›mac›l›-¤›na a¤›rl›k veren politikalar sonucu artan nüfusun tafl›nmas›nda otobüs ve dol-mufllar›n say›s›n›n h›zla artt›r›lmas› ile 1966 y›l›nda Üsküdar’da tramvay tafl›ma-c›l›¤›na son verilmifltir.Di¤er yandan h›zla artan özel araç sahiplili¤i ve araba vapuru seferlerindeki yo-¤unluk sonucunda, arabal› vapur iskelesi önünde büyük bir depolama alan› ih-tiyac› do¤mufl, Mihrimah ve Yeni Valide camileri aras›ndaki alan aç›larak oto-parka dönüfltürülmüfltür (Resim 8). Atatürk köprüsünün faaliyete geçmesi sonu-cu arabal› vapur seferlerinin hayati görevi sona ermifl ve 1980’li y›llarda Üskü-dar – Kabatafl arabal› vapur seferleri kald›r›lm›flt›r.Geçmiflte küçük ölçekli ve yaya a¤›rl›kl› bir meydan olan Üsküdar meydan›n›nifllevi; 1970’li y›llar›n bafl›nda Bo¤az Köprüsü’nün ve çevre yollar›n›n yap›m› ileAnadolu yakas›nda artan konut yerleflimlerinin Üsküdar’› bir aktarma noktas› veticari merkez olarak kullanmalar› sonucu, bir dü¤üm noktas› ve trafik oda¤› ol-maya do¤ru de¤iflim göstermeye bafllam›flt›r. Ülkemiz genelinde benimsenen ka-rayolu tafl›mac›l›¤›n›n bir yans›mas› olarak, ‹stanbul metropoliten alan› do¤u ya-kas›nda en uç noktalara de¤in ulafl›m olanaklar›n›n sa¤lanmaya bafllamas› ile; bu

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 5: 1940’da Üsküdar Meydan›. Resim 6: 1933 Üsküdar haritas› (Pervititch).

108

.

y›llarda yerleflme dokusu kuzey-güney do¤rultusunda geliflirken 1980’li y›llar-dan günümüze de¤in do¤u-bat› yönünde h›zl› bir mekansal büyüme sürecinegirmifltir. Söz konusu süreçte Üsküdar’›n do¤usunda fiziki dokunun büyümesiile buralarda yaflayan insanlar›n metropolün bat› yakas› ile iliflkisini kurmalar›aç›s›ndan Üsküdar Meydan›, bir aktarma noktas› olarak geçmiflte oldu¤u gibi da-ha da büyük ölçekte sürdürme görevini yüklenmek durumunda kalm›flt›r.

2. ‹stanbul Metropoliten Alan›nda Do¤u Yakas›Mekânsal Gelifliminin Üsküdar Ve Meydan›n›nAktarma Noktas› Oluflumuna Etkileri

‹stanbul metropoliten alan› do¤u yakas›nda nüfus y›¤›lmalar› ve kentleflmeninbafllad›¤› 1960’l› y›llar›n bafl›nda kuzey-güney do¤rultusunda lineer bir geliflmeizlerken, bu y›llardan itibaren do¤u-bat› yönünde bir geliflme e¤ilimi içine girdi-¤i görülmektedir. Do¤u yakas›n›n 1960–1970 y›llar› aras› mekânsal gelifliminde,Kad›köy-Maltepe-Yakac›k-Tuzla-Gebze sanayi do¤rultular›, do¤u yakas›n›nmakroformunu lineer bir flekilde etkilemifltir.1980’li y›llarda ise sanayi faktörüile birlikte en uç noktalara kadar ulafl›m olanaklar›n›n sa¤lanmas› do¤u-bat› yö-nündeki geliflmeyi h›zland›rm›flt›r (Resim 9, 10). 1990’l› y›llarda ise; rayl› sistemyerine karayolu tafl›mac›l›¤›na a¤›rl›k veren politikalar sonucunda otobüs tafl›-mac›l›¤›n›n yan› s›ra minibüs sisteminin devreye girmesi ile mekânsal geliflimBeykoz, Üsküdar ve Ümraniye’nin do¤usuna do¤ru yay›lma göstermeye baflla-m›flt›r.5 Günümüzde ise do¤u yakas› mekânsal geliflimini do¤u-bat› ve kuzey gü-ney aks›nda devam ettirirken; bu alanlarda yaflayan nüfusun bat› yakas› ile ilifl-kisini kuran aktarma noktas› olarak Kad›köy’ün yan› s›ra Üsküdar ve meydan›ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r.Bu geliflim ve de¤iflim süreci içinde planl› ve kal›c› bir düzenlemeye konu olma-yan Üsküdar Meydan›’n›n düzenlenmesi yolunda at›lan en önemli ad›m 1987 y›-l›nda aç›lm›fl olan uluslar aras› – davetli bir kentsel tasar›m proje yar›flmas›d›r6

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 7: 1950’lerde Üsküdar Meydan›. Resim 8: 1980’lerde Üsküdar Meydan›

109

.

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 9:‹stanbul do¤uyakas› 1970ve sonras›mekansalbüyümesi.

ÜsküdarMeydan›’n›nhavadan görünümü(arka sayfa)

112

.

(Resim 11). Birincili¤i kazanan proje hayata geçirilememifl, Marmaray projesiningündeme gelmesi ile de önerilen çözüm geçerlili¤ini yitirmifltir.Üsküdar’›n bat› yakas› ile iliflkisini kuran deniz tafl›mac›l›¤› yan›nda, tarihi ve ti-cari merkezle ba¤lant› sa¤layacak Marmaray Projesi’nin önemli istasyonlar›ndanbirinin Üsküdar meydan›nda konumlanm›fl olmas›, öte yandan yukarda bahse-dilen kentsel büyüme sürecinde bu alanlarda yerleflmifl bulunan do¤udaki nüfu-sun Marmaray’›n Üsküdar ‹stasyonu ile bat› yakas›na tafl›nacak olmas›; kent içiulafl›m›nda farkl› tafl›m türlerinin (denizyolu-demiryolu-otobüs) arakesiti olarakÜsküdar meydan›n›n önemini bir kez daha vurgulam›fl olmaktad›r. Bu önem ne-deniyle “Üsküdar Aktarma ‹stasyonu”nun Üsküdar meydan›n›n kentsel dokusu-nu bozmayacak flekilde planlanmas› özel bir önem arz etmektedir.

3. Kentiçi Ulafl›m›nda Farkl› Toplu Tafl›m TürlerininArakesiti Olarak Aktarma ‹stasyonlar›

‹stanbul metropolünün ulafl›m problemlerinin çözümü içi yap›lan çal›flmalardanyüksek kapasiteli bir metro sisteminin gereklili¤inin anlafl›lmas› üzerine yap›m›-na bafllanan “Marmaray Projesi” mevcut banliyö hatlar›na entegre edildi¤inde,ayn› zamanda uç noktalara ulafl›m› sa¤layacak kamu otobüsleri ile desteklendi-¤inde ‹stanbul metropolü için yaflamsal önemi olan ça¤dafl bir ulafl›m a¤› da or-taya ç›km›fl olacakt›r. Söz konusu ulafl›m sisteminde; yolcular›n istedikleri yer-lere daha kolay ve h›zl› ulaflmalar›n› veya aktarma yapacak yolcular›n bir sistem-den di¤erine transferini sa¤layan Aktarma istasyonlar› önemli görevler yüklen-mek durumunda kalacakt›r.Kamu otobüsleri ve rayl› sistem taraf›ndan yer alt› ve yer üstünde farkl› kotlar-dan kullan›labilen, farkl› ulafl›m türleri aras›nda geçifli sa¤layan otomatik biletmakineleri, ba¤lant› noktas›nda yeterli ölçü ve say›da otopark ve yaya alanlar› ile

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 10: ‹stanbul do¤u yakas› 2006uydu görüntüsü

Resim 11: 1987 Üsküdar Meydan› Kentsel Tasar›m Proje Yar›flmas›’nda

birinci olan proje

113

.

bulunduklar› çevreye kolayl›k getiren kamusal hizmetlerin sunuldu¤u bir kent-sel proje olarak etüt edilmesi gereken Aktarma ‹stasyonlar›, yerleflmenin mevcutdokusuna en az müdahale ile yer seçimi yap›lmal›d›r.7

Aktarma istasyonlar› ayn› zamanda; kentsel yaflam›n çeflitlendi¤i, yolcular aç›-s›ndan buluflma ve kaynaflma merkezi nitelikli bir adres8 olmas› da gerekmekte-dir. ‹letiflim ve al›flverifl merkezi ifllevleri ile bulundu¤u çevrenin yaflam kalitesi-ni artt›rmas› düflünülen aktarma istasyonlar›n›n seçildi¤i dü¤üm noktalar›n›n ta-rihi ve kültürel birikime sahip olan yerleflme dokular›n› bozmamas› önem arz et-mektedir.

4. Marmaray Geçiflinin Üsküdar Meydan› ÜzerindekiOlas› Etkileri

4.1. Marmaray Hakk›nda Genel BilgiUlaflt›rma Bakanl›¤› Demiryollar› Limanlar ve Hava Meydanlar› ‹nflaat› (DLH)Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yürütülen “Marmaray” projesi, ‹stanbul metropolü-nün ulafl›m›na köklü bir çözüm getirmeyi hedefleyen bir metro hatt›d›r (Resim12, 13). Proje, bat›da Halkal›’dan bafllayarak do¤uda Gebze’de sonuçlanan 76,3km.lik güzergâhta kesintisiz, yüksek kapasiteli ve h›zl› bir ulafl›m olana¤› sun-may› amaçlamaktad›r. Gebze – Halkal› aras›nda, 2 – 10 dakikada bir yap›lacakseferlerle saatte tek yönde 75000 yolcunun tafl›nmas› öngörülmektedir. Marma-ray hatt›n›n Sirkeci – Üsküdar aras› su alt›nda olmak üzere 14 kilometrelik bö-lümü yeralt›, di¤er bölümleri yerüstü rayl› sistem olarak gerçeklefltirilecektir. ‹s-tanbul kenti toplu tafl›ma sisteminin omurgas›n› oluflturacak olan Marmaray,mevcut ve planlanan rayl› ve di¤er toplu tafl›ma sistemleri ile entegre flekilde ça-l›flacakt›r.9 10

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 14: Marmaray Üsküdar istasyonu

Resim 12: ‹stanbul Metropoliten alan› veMarmaray güzergah›

Resim 13: Marmaray güzergâh›n›n Üsküdar çevresindeki bölümü

114

.

4.2. Marmaray’›n Üsküdar Meydan› Üzerindeki EtkileriÜsküdar, Marmaray’›n do¤u yakas›ndaki ilk istasyonudur (Resim 14). Üskü-dar’dan sonra do¤u yönündeki durak Sö¤ütlüçeflme’dir. Üsküdar istasyonundaMarmaray ile Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sistemi entegreolacakt›r.fiu anda, Marmaray’›n inflas› ile ilgili çal›flmalar›n (Resim 15,16) (oto ve yaya ula-fl›m›, mekânsal ve ticari vb.) olumsuzluklar›n› en çok hisseden bölgelerin bafl›n-da Üsküdar gelmektedir. Çekilen bu s›k›nt›lar›n sonucunda, Marmaray ve Üskü-dar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sisteminin Üsküdar’a özellikle kentiçi ulafl›m›nda aktarma noktas› niteli¤i aç›s›ndan yapaca¤› etkiler de¤erlendiril-di¤inde, gelecek için afla¤›daki tahminlerde bulunulabilir;Üsküdar ve yak›n çevresi ile Ümraniye, Dudullu, Sar›gazi vb. bölgelerden denizyolu ile Sirkeci – Eminönü bölgelerine gitmek için Üsküdar Meydan›’na gelenle-rin say›s› büyük ölçüde azalacakt›r. Bu azalman›n Marmaray’›n getirece¤i h›z veulafl›m konforu düflünüldü¤ünde, Üsküdar – Eminönü flehir hatlar› ve motor se-ferlerinin iptali sonucunu do¤urabilece¤i söylenebilir.Üsküdar ve yak›n çevresi ile Ümraniye, Dudulu, Sar›gazi vb. bölgelerden denizyolu ile Kabatafl (Taksim – Karaköy) ve Befliktafl (Bo¤az, Y›ld›z – Levent) yönle-rine gitmek için Üsküdar Meydan›’na gelecek olanlar›n say›s›nda bir azalma bek-lenemeyece¤i gibi, Marmaray’›n getirece¤i rahatl›k dolay›s›yla Kad›köy’den de-niz yoluyla geçifl yapanlar›n ve Bo¤az köprülerini kullananlar›n bir bölümününde aktarma noktas› olarak Üsküdar’› tercih edecekleri öngörüsünde bulunabili-riz. Bu durumda Üsküdar Meydan›’n›n kara ve deniz tafl›tlar› aras›nda bir aktar-ma noktas› olma görevinin azalmadan, daha da artarak devam edece¤i düflünü-lebilir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 15, 16: Marmaray çal›flmalar›ndan görünüfller

115

.

Marmaray do¤u kesimi ve Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sis-teminin faaliyete geçmesi sonucu; otobüs ve minibüslerle yap›lan Üsküdar bi-timli seferlerde önemli ölçüde talep azalmas› söz konusu olacakt›r. Bu durumduraklara ayr›lmas› gereken alan› da azaltaca¤›ndan Üsküdar Meydan›’n› olum-lu olarak etkileyecektir.Marmaray’›n h›z ve ekonomik yönden getirece¤i cazibe; yak›n çevrede ikametedenlerin çevre yollar› ve bo¤az köprülerini kullanmak yerine özel araçlar› ileÜsküdar’a gelerek Marmaray’› kullanmalar› e¤ilimini do¤uracakt›r. Bu istem ça¤-dafl ve konforlu toplu tafl›ma araçlar› ile karfl›lanamaz ve özel araç kullan›m› k›-s›tlanamaz ise Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde çok büyük ölçekli bir oto-park ihtiyac› do¤acakt›r.

5. Üsküdar Meydan› Ve Yak›n Çevresi ‹le ‹lgili ‹mar Plan›De¤iflikli¤i Ve Kentsel Tasar›m Projesinin ‹rdelenmesi

Bu çal›flman›n haz›rland›¤› Ekim – 2006 da Üsküdar Belediyesi’nde ask›ya ç›ka-r›lm›fl olan 1/1000 ölçekli plan yaln›zca Marmaray hatt›n›n Üsküdar merkeziiçinden geçen bölümünü içermektedir. Ulaflt›rma Bakanl›¤› DLH Genel Müdür-lü¤ü taraf›ndan haz›rlanan doküman bir güzergâh plan› niteli¤indedir (Resim17). Bu plan›n Marmaray ile entegre olarak çal›flacak olan Üsküdar – Ümraniye– Dudullu hafif rayl› tafl›ma sisteminden ba¤›ms›z olarak düzenlenmifl olmas›önemli bir eksikliktir. Bu iki rayl› tafl›ma sisteminin uygulanmas›ndan sorumluolan kurulufllar›n farkl› olmas› bu olumsuzlu¤u ortaya ç›karan nedendir. Ancakileriye dönük, sa¤l›kl› projeler üretebilmek için gerekti¤inde farkl› kurulufllar›nortak çal›flma yapmalar› ve ortak proje üretmeleri gerekmektedir.

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 17: Marmaray Güzergâh Plan›

116

.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 18: 1/5000 ölçekli Naz›m ‹mar Plan› Tadilat›

Resim 19: 1/1000 Uygulama ‹mar Plan›

117

.

5.2. Üsküdar Meydan› Ve Yak›n Çevresi ‹mar Plan› Tadilat›Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresi için ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›-¤›’nca haz›rlanan, 19.09.2006 onanl›, 1/5000 ölçekli imar plan› tadilat›16.10.2006 tarihinde ilana ç›kar›lm›flt›r11 (Resim 18). Marmaray projesini de ve-ri olarak kabul eden söz konusu plan özellikle motorlu araç ulafl›m› aç›s›ndanönemli de¤ifliklikler önermektedir. Planda; Üsküdar Meydan› ile fiemsipafla’danBaltaliman›’na kadar uzanan k›y› fleridi ve iskeleden Toptafl› kavfla¤›’na kadarkuzey – güney do¤rultusundaki bir bant özel proje alan› olarak belirlenmifltir.‹lana ç›kar›lan 1/5000 ölçekli revizyon naz›m plan› ve ilgili Belediye’de incele-me imkan› buldu¤umuz 1/1000 ölçekli uygulama imar plan› (Resim 19) incelen-di¤inde göze çarpan ana sak›ncalar flunlard›r:Genel yaklafl›m; s›n›rl› bir alanda yap›lacak kentsel tasar›m projesine yasal ze-min oluflturma yönündedir. Plan yak›n çevresi ile ilgili geliflmeleri yads›yan par-çac› bir tutumla ele al›nm›flt›r. ‹stanbul metropolünün tüm geliflimini kontrol al-t›na almay› hedefleyen ve gelece¤e yönelik projeleri haz›rlama görevini yükle-nen “‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› Metropoliten Planlama ve KentselTasar›m Merkezi (‹MP)”nin kentsel tasar›m projesi ile düzenlenmesini öngördü-¤ü alanlar aras›nda Üsküdar Meydan› bulunmamaktad›r.12 (Resim 20)Plan notlar›nda; “…. Özel proje alan› s›n›rlar› içerisinde ‹stanbul Büyükflehir Be-lediyesince kamulaflt›rma yap›larak uygulama yap›lacakt›r. …” ifadesi bulun-maktad›r. Ancak bu “özel proje alan›” içinde yer verilecek fonksiyonlar planda

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 20: ‹MP’nin önerdi¤i kentsel tasar›m proje alanlar›

118

.

veya plan notlar›nda tan›mlanmamaktad›r. Bu durumda, düzenleme alan› için-de kamulaflt›rma amaçlar›na ayk›r› kullan›mlar›n (ticari alanlar gibi) yer veril-mesi halinde hukuki sorunlarla karfl›lafl›labilir.Ulafl›m kararlar› aç›s›ndan;- Haydarpafla – Harem sahil yolu ile Üsküdar merkezinin ba¤lant›s›n›n son dere-ce zay›flat›ld›¤› Bo¤aziçi yönüne ba¤lant›s›n›n ise zorlamal› flekilde gerçeklefle-bildi¤i görülmektedir. Oysa Haydarpafla ve Harem bölgelerinin gelecekte tafl›ya-bilece¤i görevler bu ba¤lant›n›n önemini daha da artt›rmaktad›r.- Do¤anc›lar ve Zeynepkamil yönlerinden gelen yollar›n Bo¤aziçi ve F›st›ka¤ac›– Ba¤larbafl› yönlerine ba¤lant›s› için aç›lacak yollar›n önemli ölçüde kamulafl-t›rma gerektirmesi, ayr›ca Bo¤aziçi yönüne olan ba¤lant›n›n tünel ile sa¤lanma-s› plan›n uygulanmas›nda oldukça önemli ekonomik zorluklar ve zaman kayb›ortaya ç›karacakt›r.- Plan incelendi¤inde, rayl› sistemler d›fl›ndaki toplu tafl›ma araçlar› için durakyerleri ve transfer iliflkileri ile ilgili önerilerin olmad›¤› dikkati çekmektedir.Koruma kriterleri aç›s›ndan;- Üsküdar’›n geçmifl uygulamalarla zaten önemli ölçüde bozulmufl olan tarihikentsel dokusu, söz konusu plan ile yeniden ve büyük ölçekli bir parçalanma vede¤iflime u¤rayacakt›r.- Planlama s›n›rlar›n›n belirlenmesinde sadece Aziz Mahmut Hüdayi Külliye-si’ne özel bir önem verildi¤i di¤er kültür varl›klar›n›n planlamada fazla dikkateal›nmad›¤› görülmektedir.

5.3. Üsküdar Meydan› Kentsel Tasar›m ProjesiÜsküdar Belediyesi’nde inceleme f›rsat› buldu¤umuz kentsel tasar›m projesi(Resim 21); tadilat imar plan›nda “özel proje alan›” olarak belirlenen bölgeyikapsamaktad›r. Proje do¤al olarak, imar plan›nda belirlenen s›n›rlara ve ulafl›mkararlar›na uyarak haz›rlanm›flt›r ve bu nedenle imar plan›nda sak›ncal› olarakniteledi¤imiz kararlar kentsel tasar›m projesinde de yer almaktad›r.Yukar›da de¤inilen, imar plan› kararlar›ndan gelen sak›ncalar d›fl›ndaki tasar›mkararlar› ile ilgili görüfllerimiz:Rayl› tafl›ma sistemleri d›fl›ndaki ulafl›m türlerinin düzenleme sonras›nda da de-vam edece¤i ve bunlar›n durak ve depolama alanlar›n›n düzenlenmesi gere¤i gözard› edilmifltir.Ticari alanlar›n a¤›rl›kl› oldu¤u, zemin alt›ndaki ilk kattaki dolafl›m alan›nda;Üsküdar merkezindeki yaya hareketlerinin devaml›l›¤›n› sa¤lamaya yönelik birçaba görülmemektedir.Zemin alt›ndaki di¤er üç kat›n binek otolar› için park alan› olarak ayr›lm›fl olma-s›, Üsküdar merkezine özel araç ak›m›n› teflvik edecek ve trafik yükü artarak ak›-c›l›k olumsuz etkilenecektir. Bu durumu önlemek için toplu tafl›mac›l›¤›n teflvi-ki ve özel araç kullan›m›n›n k›s›tlanmas› gerekmektedir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

119

.

Zemin üzerinde yap›laflman›n az katl› olmas›na karfl›n yay›lma alan› büyük vekent dokusu ile uyumsuz kütlelere yer verilmifltir.Zemin alt›nda yap›lacak dört katl› inflaat nedeniyle (Resim 22) uygulamadakiteknik ve mali güçlükler yan›nda uzun sürecek inflaat süreci nedeniyle Üsküdarmerkezinin ulafl›m ve yaflam› olumsuz olarak etkilenecektir.

6. Üsküdar Meydan›n›n Gelece¤e Yönelik Düzenlenmesine‹liflkin Öneriler

Üsküdar Meydan› ve çevresinin gelece¤e yönelik düzenlenmesi, ciddi ve çokyönlü tart›fl›lmas› gereken bir olayd›r.Bütüncül ve çok yönlü bir çal›flman›n ürünü olmad›¤› anlafl›lan imar plan› vekentsel tasar›m projesinin yeniden ele al›narak gelece¤e yönelik ad›mlar›n dahasa¤lam at›lmas› gere¤i vard›r.Yeniden yap›lacak çal›flmalar›n sa¤lam bir temel oturabilmesi; planlama ve

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

Resim 21: Üsküdar Meydan› ve Yak›n Çevresi Kentsel Tasar›m Projesi

120

.

tasar›m› yönlendirecek verilerin titiz bir haz›rl›k sürecinde tam ve do¤ru olarakderlenmesine ba¤l›d›r. Bu aflamada planlama – tasar›m ekibine ›fl›k tutacak afla-¤›daki veriler elde edilmelidir:Rayl› sistemlerin (Marmaray ve Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›-ma sistemi) birbiriyle entegre olmufl flekilde projelendirilmesi,Bölgenin yer üstü ve yeralt› kültür ve tabiat varl›klar›n›n tam bir envanteri, buenvanterin sonucuna göre ilgili Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Ku-rulunun koruma ile ilgili ilke ve kriterlerinin saptanmas›, bölgenin sit alan› ola-rak belirlenmesi konusunun tart›fl›lmas›,Ulafl›m ile ilgili tüm etütlerin, say›mlar›n ve tahminlerin yap›lmas›,Bölgeyi etkileme ihtimali olan, baflta Haydarpafla – Harem bölgesi olmak üzeretüm düzenleler ile ilgili net ve yeterli düzeyde verinin toplanmas›,Bu ön çal›flmalar›n paralelinde, yeni imar plan› ve kentsel tasar›m projesinin ger-çeklefltirilmesinde izlenecek yol belirlenmeli ve planlama – tasar›m sürecininplanlamas› yap›larak maddi ve hukuki koflullar› haz›rlanmal›d›r.Bu önemde bir projeyi gerçeklefltirecek ekibin seçilmesinde en etkin ve demok-ratik yolun proje yar›flmas› oldu¤u gerçe¤i kabul edilmelidir. Böyle bir proje ya-r›flmas›n›n düzenlenmesinde gösterilecek özen ile al›nacak sonucun do¤rulu¤udo¤ru orant›l› olacakt›r.Yar›flma; serbest, ulusal veya uluslararas›, tek veya iki aflamal› olabilir. 1987 y›-l›ndaki Üsküdar, Taksim meydanlar› yar›flmalar›nda oldu¤u gibi belirsiz veya ki-flisel kriterlerle seçilmifl tasar›mc›lar aras›nda davetli – uluslar aras› ya da 2006y›l›nda aç›lan Kartal ve Küçükçekmece – Avc›lar yar›flmalar›nda oldu¤u gibi sa-dece birkaç yabanc› mimar ile s›n›rl›, Türk tasar›mc›lara kapal› yar›flmalardankaç›n›lmal›d›r. Bu yar›flmalar›n sonuçlar›ndan ders ç›kar›lmal›d›r.Yar›flma eksik verilerle ç›kart›lmamal›d›r.Yar›flman›n s›n›rlar›, kapsam› ve ölçe¤i do¤ru saptanmal›d›r.Jüri seçiminde titiz davran›lmal›, yar›flma jürisi mesleki kariyerinde bu tür birçal›flmalar› baflar› ile gerçeklefltirmifl ve çevreyi yeterince tan›yan tasar›mc›lar-dan oluflturulmal›d›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Resim 22: Meydan›n bir bölümünde önerilen çarfl› ve otopark›n kesiti

121

.

Yar›flman›n düzenlenmesi ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi ‹MP bürosu taraf›n-dan yürütülebilir. Ancak çal›flmalarda Üsküdar Belediyesi de etkin biçimde rolalmal›d›r.Planlama ve tasar›m çal›flmalar›nda ilke olarak dikkate al›nmas›nda yarar gördü-¤ümüz görüfllerimiz;Planlamaya bütüncül bir yaklafl›m hâkim olmal›, sadece planlama s›n›rlar› için-de çözüm getirme çabas› yerine yak›n ve uzak çevresi ile uyumlu bir plan hiye-rarflisi içinde çal›fl›lmal›d›r.Üsküdar’›n tafl›d›¤› tarihi, kültürel ve simgesel de¤erleri yeterince koruyan ve de-¤erlendiren bir planlama yaklafl›m› hâkim olmal›d›r. Daha somut bir ifade ile;planlama bir “Koruma Amaçl› ‹mar Plan›” anlay›fl› ile gerçeklefltirilmelidir.Üsküdar’›n turistik potansiyeli çal›flmalarda göz önüne al›nmal›d›r.Planlaman›n tüm aflamalar› fleffaf, demokratik ve kat›l›mc› bir anlay›fl içerisindegerçeklefltirilmeli;‹lgili meslek kurulufllar› (Mimarlar Odas›, fiehir Planc›lar› Odas›, vb..),Üniversitelerin ilgili bölümlerinden ö¤retim elemanlar›,Her düzeydeki karar vericiler ve yerel yöneticiler,‹lgili sivil toplum kurulufllar›,Bölge halk›, vb …konuyu demokratik bir ortam içinde, her aflamada yeterince tart›flmal› ve yürü-tücülere ›fl›k tutmal›d›rlar.

Sonuç

Yukar›da sözü edilen tüm olumsuzluklara ra¤men Üsküdar özelinde; ülkemizdebenzer alanlar için örnek teflkil edebilecek bir “planlama – tasar›m – uygulama”çal›flmas›n› gerçeklefltirme f›rsat› halen mevcuttur. Üsküdar’› geçmifl dönemler-de oldu¤u gibi hak etti¤i nitelikli mekânsal düzene kavuflturmak için; tüm kamukurumlar›, bilim ve meslek kurulufllar› ile eflgüdüm içerisinde ivedilikle çal›fl-malara devam edilmelidir.

D‹PNOTLAR

1 Bülent Ar›, “Üsküdar›n Ulafl›m›”, Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2005, I, 107.2 a.g.m., s. 111.3 ‹lhan Tekeli, “Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Kentsel Geliflme ve Kent Planlamas›”, 75. Y›lda De¤iflen

Kent ve Mimarl›k, ‹stanbul 1998, s. 376.4 ‹mre Özbek, “Üsküdar Meydan›’n›n Toplumsal Veriler Do¤rultusunda Geçirdi¤i Mekansal Dönüflüm”,

Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2005, I, 374.

‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D AB ‹ R A N A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I

122

.

5 Ayfle Sirel, Kent Planlama ve Uygulama Sürecinde Kamu Mülkiyeti Varl›¤›n›n Kent Makroformuna Etki -leri-‹stanbul Metropoliten Alan› Doku Yakas› Örne¤i (Doktora Tezi 1993, M.S.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü),s. 99–109.

6 “Üsküdar Meydan› Proje Yar›flmas›”, Yap›, sy. 78 (Nisan–1988), s. 40–49.7 Ayfle Sirel, “Arazi Kullan›m ve Ulafl›m Bütünlü¤ü Aç›s›ndan Stockholm Ana Aktarma ‹stasyonu (Vasa

Terminalen) Ve ‹stanbul ‹çin Düflünceler”, 2. Uluslar Aras› Ulafl›m Sempozyumu, ‹stanbul 1998, 371.8 Mehmet Çubuk, “‹stanbul fiehirleraras› Metropoliten Otobüs Terminali-Bir Kentsel Proje Meditasyonu”,

4. Kentsel Tasar›m ve Uygulamalar Sempozyumu, ‹stanbul 1993, s. 194.9 www.marmaray.com.tr10 www.tcdd.gov.tr11 www.ibb.gov.tr12 ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi, Kas›m –

2005, ‹stanbul, s.7.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V