Istorija srpske kulture

Pristup knjizi "Istorija srpske kulture"Pavle Ivi

Malo je knjiga koje su toliko potrebne kulturi jednog naroda koliko knjige o samoj toj kulturi. Za iru publiku najkorisnije je delo saeto komponovano, pitko pisano, svakom pristupano, koje e kulturu ipak predstaviti svestrano, ne zaboravljajui ni jednu njenu bitnu sastavnicu. Takva knjiga, razume se, mora se ograniiti na ono najbolje i najvanije i mora biti plod rada mnogih autora, strunjaka za najrazliitije oblasti. Zadovoljavajui minimum radoznalosti publike i pruajui joj prva obavetenja, takva knjiga podstie na dalje traenje u oblasti po izboru itaoca. Svojom mnogostranou ona moe privui i najprosveenijeg pojedinca. Makar on bio i vrhunski stvaralac u pojedinoj oblasti, on e tu nai novih saznanja iz neke druge discipline. Sama ideja da se napie upravo ovakva knjiga potekla je od knjievnika oke Stojia, sada lana njenog Redakcionog odbora.

Kod nas nema velike tradicije multidisciplinarnih dela koja bi, konvergentnim naporom mnogih strunjaka, davala iroke preseke nae mnogolike prolosti. U sredini gde je malo ljudi svaki istaknuti strunjak optereen je brojnim obavezama koje ne moe da izbegne jer nema nikoga drugoga da primi zadatak na sebe. Ta prezauzetost koi angaovanje na novim poslovima i ujedno obeshrabruje potencijalne inicijatore sloenih poduhvata. Kao to kretanje konvoja brodova zavisi od brzine najsporijeg, tako i dovrenje velikog kolektivnog posla zavisi od autora koji je, klecajui pod pretekim ukupnim teretom, najvie zakasnio. Pa ipak, u naoj sredini izala su u novije vreme dva takva dela: kapitalno desetoknjije Istorije srpskog naroda u izdanju "Srpske knjievne zadruge" i knjiga Sto najznamenitijih Srba u izdanju izdavake kue "Princip". Sada im se, evo, pridruuje i ova kratka Istorija srpske kulture, koja je, sreom, prola bez veih saradnikih zakanjenja.

Istoriju kulture ne ini samo njena prolost nego i sadanjost. tavie, ova poslednja, merena kriterijima relevantnosti za savremenike i implikacija za budunost, u najmanju ruku ne zaostaje za prolou. Sve razuenija kultura naeg vremena obavezala nas je da uvedemo i odeljke o domenima kao to su publicistika, fotografija, radio, televizija, primenjena umetnost i dizajn, amaterizam. S druge strane, da bi se dobio neophodni okvirni kontekst koji kulturi stvaraju politika i ekonomska stvarnost epohe, zamoljena su dva eminentna istoriara da napiu saet pregled srpske istorije. Prilozima takve vrste

mesto je, naravno, na samom poetku teksta knjige. Iza njih je dolo poglavlje o jeziku kao oruu kulture. Pokazalo se da je knjievni jezik svakog razdoblja ogledalo usmerenosti kulture, njenog duha i uopte duha vremena. Tako mene kroz koje je prolazio knjievni jezik obeleavaju kljune take u periodizaciji istorije nae kulture. Ako se udubimo u faze kroz koje su proli, na primer knjievnost ili slikarstvo, uoiemo paralelizam osnovnih crta razvoja.

Zamisao je Redakcionog odbora da se ova knjiga prevede na nekoliko svetskih jezika i objavi i u inostranstvu. Dobro e biti da se u rukama prosveenog stranca nae delce koje e ga obavestiti o mnogostrukim sadrajima nae kulture, nekadanje i aktuelne i koja e ga usput pouiti da ono to mu serviraju mediji u njegovoj zemlji nije cela istina o nama.

Odoleli smo iskuenju da pravimo dve razliite knjige za domaeg i za stranog itaoca. Glavni razlog za takvo opredeljenje nije taj to bi stvaranje dvostrukog teksta komplikovalo i usporilo posao oko knjige, nego taj to smo eleli da i naem itaocu prikaemo sve ono to je vredno i po merilima stroim od naih nacionalnih. Izlaganje je, dakle, podeeno prema vizuri stranog itaoca; u njoj preovlauje ono to e njemu izgledati zanimljivo i znaajno. Kada se posmatra iz daleka, sve to je iskljuivo lokalna vrednost gubi sjaj, a reljefnije se istiu ostvarenja koja svojom porukom prelaze granice otadbine. Obraena je panja i na prijem naih ostvarenja u inostranstvu. Nisu samo za strance od interesa kritike ocene koje su tamo doivela dela naih ljudi, nagrade koje su mnogi od njih dobili, knjige koje su u svetu objavljene o naoj kulturi. Naravno, bilo bi neuputno ii do krajnosti u nastojanju da se govori samo o onome to je zapaeno u svetu. Ima pojava koje pomau da se shvati celina stvarnosti iako one same svojim kvalitetima ne izranjaju iznad gornje granine crte isto otadbinskih dostignua.

Postoji namera, do ijeg ostvarenja ostaje dug put, da ova knjiga jednom poslui kao zametak budueg daleko opsenijeg dela, moda dvotomnog ili trotomnog, koje bi imalo ambiciju da prui zaokrueniju sliku, s vie podataka i vie analize. Tu bi moralo biti mesta i za sistematski napor da se pojave ne samo prikau nego i protumae u svojim prirodnim uzrono-posledinim ulanavanjima. Moda najpodesniji trenutak za poetak akcije oko tog programa bio bi kada se prikupe kritiki odzivi na ovu mnogo skromnije zamiljenu knjigu. Uostalom, moda e i ona sama, u savrenijem vidu posle primedaba koje e se uti, doiveti nova izdanja.

Pisanju priloga koji se ovde objavljuju prethodio je dogovor autora o njihovom optem liku. U ponekim sluajevima i urednike intervencije kretale su se u tom pravcu. Ipak se nije teilo potpunoj jednoobraznosti priloga. Uvaene su kako specifinosti obraenih tema tako i line sklonosti pisaca.

Pod vizantijskim okriljem

Preduslovi za nastanak Srpskog naroda stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske provincije Dalmacije naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije poznato ime su se plemena toga doba meusobno razlikovala, na emu se zasnivala njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala predanja o poreklu. Meu balkanskim Srbima dugo se odravala tradicija o doseljavanju sa severa, iz "Bele Srbije", odakle je poticao i najstariji vladarski rod.

Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili na velikom prostranstvu, obrazujui veliki broj malih kneevina, koje su vizantijski pisci tog vremena zapaali kao mnotvo i opisivali karakteristinim imenom "Sklavinija". Pripadnici srpskog plemena sudelovali su u razvoju nekoliko kneevina. Pored Srbije, koja se u 9. v. prostirala izmeu Save i dinarskog masiva, priblino izmeu Ibra na istoku i Vrbasa na zapadu, nastale su u planinskim predelima i krakim poljima oblasti koje e dati stanovnicima posebna imena: Neretljani, izmeu Cetine i Neretve i na ostrvima Brau, Hvaru i Koruli, Zahumljani, izmeu Neretve i zalea Dubrovnika, Travunjani i Konavljani, izmeu Dubrovnika i Boke kotorske. U 11. v. jedno od sredita srpskog politikog ivota bilo je u kneevini Duklji, koja se prostirala oko Skadarskog jezera i doline reke Zete.

Zajedno sa ostalim slovenskim plemenskim teritorijama, i ove su bile izloene pokuajima potinjavanja iz susedstva. U 7-8. v. za gospodare su se nametali Avari iz Panonije, dok je Vizantija pretendovala na sve to je nekad pripadalo Rimskom carstvu; od 680. slovenskim plemenima izmeu Dunava i planine Balkana zagospodarili su Protobugari, stvorivi dravu koja e se naglo proiriti, upijajui u sebe slovenske plemenske kneevine. Od sredine 9. v. i Srbija se nala na putu bugarskog irenja, pa je postala poprite suparnikih borbi Vizantije i Bugarske. Povod za meanje pruali su mnogobrojni sukobi meu lanovima vladarskog roda, potomcima kneza Vieslava, koji su se borili za vlast i esto smenjivali na prestolu.

Vizantija je veliki uspon postigla oko 870, kada je pokrtavanjem kneevskih porodica otvorila put masovnoj hristijanizaciji, praenoj jakim politikim i kulturnim uticajima Carstva. Srpske kneevine bile su potinjene crkvenim metropolama u Splitu i Sirmiju. Pokrtavanjem su potisnute u drugi plan neke od razlika meu plemenima, pre svega one s korenom u paganskim verovanjima, a otvoren je put povezivanju na podlozi zajednike hrianske kulture. Znaajnu ulogu su u tome igrali prevodi biblijskih i bogoslubenih tekstova i pisma prilagoena osobenostima slovenskog jezika, glagoljica, a zatim irilica. Hrianstvo je, meutim, uticalo na pojavu novih razlika meu Slovenima usled nejednakih uticaja crkvenih centara pod iju su jurisdikciju dospeli. Veoma duboke korene i dalekosene posledice imao je odnos prema upotrebi slovenskog jezika u bogosluenju. Srbi su se nali u zoni u kojoj se mogla uvati, dalje razvijati i prilagoavati slovenska pismenost.

Otpor bugarskom pritisku prestao je 924, kada je Srbija potinjena, ali samo kratko, jer je knez aslav (927- oko 950) neposredno posle smrti bugarskog cara Simeona uspeo da obnovi srpsku dravu. Proirio je granice do obale mora i odbio je napade Maara, koji

su se krajem 9. v. nastanili u panonskoj niziji, nametnuvi se za gospodara zateenom preteno slovenskom stanovnitvu. U svom daljem razvoju Srbi su veoma jako osetili posledice vizantijskih osvajanja. Preko etiri decenije trajale su borbe za potinjavanje Bugarske, najveeg vizantijskog suparnika u borbi za vlast nad balkanskim Slovenima. Kada su se konano zavrile 1018. godine, granice Vizantijskog carstva pomerene su do Dunava i Save.

Tada je teritorije naseljene Srbima presekla granica koja odvaja oblasti pod neposrednom vizantijskom vlau, istono od linije Sirmij (Sremska Mitrovica) - Ras (Novi Pazar) - Prizren, i zapadno od te linije, oblasti pod domaim vladarima, s tradicionalnim ureenjem izraslim iz slovenske podloge. Vizantiji potinjene teritorije pripale su autokefalnoj arhiepiskopiji u Ohridu, tako da su srpske zemlje jo pre konanog rascepa crkava (1054) preseene granicom izmeu carigradske i rimske crkvene jurisdikcije.

U oblastima pod neposrednom vizantijskom vlau obnovljeni su antiki gradovi kao Sirmij, Beograd, Branievo, Ni, to su postali sedita crkvenih i svetovnih vlasti, koje su preko dva stolea neprekidno uticale na stanovnitvo svoje okoline. Severno od Save i Dunava u Ugarskoj kraljevini slabo nastanjene etniki heterogene teritorije dobile su naselja, utvrenja, organizaciju vlasti (upanije) i episkopije.

Kako je posle potinjavanja Bugarske pritisak dolazio samo iz Vizantije, naroito iz njenih uporita u Dubrovniku i Drau, sedita srpskog otpora obrazovala su se u susedstvu. U Duklji (Zeti) i Zahumlju knez Stefan Vojislav (1037-1051) uspeo je da zbaci vizantijsku vlast, a njegovi naslednici Mihajlo (oko 1055- oko 1082) i Bodin (oko 1082-1101) proirili su i uvrstili dravu mirei se s vrhovnom vlau careva i povremeno joj se pokoravajui. Od kraja 11. v. veu ulogu poinju igrati oblasti u unutranjosti, ije je jedno jezgro bilo u Bosni, a drugo kod grada Rasa.

Otkako je poetkom 12. v. Ugarska kraljevina zavladala Hrvatskom i potinila vizantijske gradove u Dalmaciji, poela je dugotrajna vizantijsko-ugarska borba za prevlast nad Balkanskim poluostrvom. Srbi su se nali izmeu jakih suparnika, tako da su oni u Bosni, pod vladarima s titulom bana, potinjeni ugarskim kraljevima, dok su oni u istonim oblastima, pod vlau velikih upana, bili tienici vizantijskih careva. U vreme ratova oni bi se odmetali i prilazili protivnikoj strani. U to doba bile su uspostavljene tenje veze izmeu ugarske i srpske vladarske dinastije.

Poslednji trijumf Vizantije za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180), kada su bile potinjene i Ugarska i susedna srpska oblast, plaen je preteranim iscrpljivanjem snaga, pa je posle smrti ratobornog cara usledio dug period krize. Tadanji srpski veliki upan Stefan Nemanja (1166-1196) iskoristio je slabosti i tekoe Vizantije da proiri vlast do June i Velike Morave, zatim na teritorije dananjeg Kosova, ravnice oko Skadarskog jezera i primorske gradove od Kotora do Skadra. Pod upravom Nemanjine brae i sinova nale su se i teritorije nekadanjih kneevina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska drava obuhvatila prostor izmeu reke Neretve i June Morave, priblino od planine Rudnika do obale Jadranskog mora. Stefan Nemanja se povukao s prestola, odredivi za naslednika srednjeg sina Stefana, zeta vizantijske carske porodice. Zamonaio se u svojoj

zadubini manastiru Studenici, a ubrzo se pridruio najmlaem sinu Savi, monahu, na Svetoj Gori. Zajedniki su podigli za srpske monahe manastir Hilandar, koji je igrao znaajnu ulogu u kasnijem razvoju srpske crkve i kulture.

Meu balkanskim dravama

Kao carski zet i nosilac titule sevastokratora, Stefan Nemanji (1196-1227) uivao je podrku Vizantije i uspevao da ouva Nemanjine tekovine. A kada se situacija iz temelja promenila, poto su zapadnjaki krstai predvoeni Venecijom osvojili Carigrad i sruili Vizantijsko carstvo, Stefan se okrenuo Zapadu i vetom politikom otklanjao opasnosti od Ugarske, Latinskog carstva, obnovljene Bugarske i osamostaljenih gospodara u vizantijskim provincijama. U periodu previranja i naglih promena uspeo je da ouva neokrnjenu dravu i da joj podigne ugled i rang time to je od pape dobio kraljevsku krunu (1217), to mu je kod naslednika i potomstva donelo slavu "prvovenanog kralja".

Zaslugom kraljevog brata Save temeljito su izmenjene crkvene prilike u srpskoj dravi, koja je imala dvojaku tradiciju: rimokatoliku u gradovima na jadranskoj obali i njihovom bliem zaleu i vizantijsko-pravoslavnu na podruju Ohridske arhiepiskopije. Katoliki krajevi bili su pod jurisdikcijom nadbiskupija u Baru i Dubrovniku, a u pravoslavnom delu bile su episkopije u Rasu, Lipljanu i Prizrenu. Nastojei da za svoju kraljevinu dobije jedinstveni crkveni okvir pod domaim stareinama, kralj je, i pored svojih veza s papskom stolicom, podrao pravoslavne tradicije zemalja u unutranjosti.

U Nikeji, centru maloazijskih Grka, koji su uvali tradicije carigradske patrijarije i nastojali obnoviti Vizantijsko carstvo, Sava Nemanji je od cara i patrijarha izdejstvovao obrazovanje posebne arhiepiskopije za srpsku dravu. Sava je za arhiepiskopa posveen 1219. u Nikeji, dok je za njegove naslednike predvieno da se biraju i posveuju u Srbiji. Granice pravoslavnog podruja pomerene su prema zapadu i prema jugu sve do morske obale, s izuzetkom starih primorskih gradova i njihovih distrikata. Osnovane su nove episkopije, sa seditem u manastirima, gde su obrazovani svetenici i prepisivane knjige neophodne crkvenom ivotu. Sava I je za potrebe crkvenih stareina obezbedio prevod vizantijskog crkveno-pravnog zbornika Nomokanona (Krmija, Svetosavska krmija).

Srpska kraljevina i autokefalna crkva predstavljale su okvir u kome je oivljeno kulturno stvaranje dobilo osobena obeleja. To se moe zapaziti na crkvenim spomenicima Rake kole (Studenica, ia, Mileeva, Sopoani, Gradac, Arilje i dr.) i na zamahu prepisivake i knjievne delatnosti. Nasleeni jezik knjievnog izraavanja dobija crte karakteristine za govorni jezik naroda, dok obogaena "biblioteka" prevedenih i prepisanih dela i anrova dobija i originalne srpske sastave. Kao i u graditeljstvu i opremanju crkava i manastira, i ovde prednjae lanovi dinastije. Stefan Prvovenani i Sava I, svaki sa svojim itijem svetog Simeona, oca i rodonaelnika dinastije. itija su imala vanu ulogu u zasnivanju kulta, kome su kasnije pridrueni sveti Sava i jo neki vladari koji su potovani kao sveci u krilu srpske autokefalne crkve. Kult svetih vladara uzdizao je autoritet dinastije i omoguavao da se u nastavku opte hrianske izgrauje i posebna srpska tradicija, koja e se uvati u krilu crkve.

Uporedo s kulturnim zaokruivanjem, podruja srpske arhiepiskopije produbljavala se granica prema onima koji su ostali izvan njenih okvira, pre svega graanima primorskih gradova i podanicima bosanskih banova. Izrasla iz srpske plemenske podloge, drava bosanskih banova razvijala se odvojeno, ukljuujui u sebe delove susednih hrvatskih i srpskih teritorija. Njenu posebnost naglaavala je "crkva bosanska", spornih uenja i neobinog ureenja, osuivana kao jeretika u pravoslavnim i katolikim sredinama. Konfesionalne razlike i povremeni sukobi banova s "rakim" kraljevima vodili su podvajanju stanovnika i tek je irenje Bosne na raun teritorija drave Nemanjia omoguilo da u drugoj polovini 14. v. Bosna zaigra znaajnu ulogu u uvanju i razvijanju srpskih tradicija.

Posle Stefana Prvovenanog njegovi sinovi Stefan Radoslav (1227-1234) i Stefan Vladislav (1234-1243) igrali su podreenu ulogu u veoma sloenim balkanskim politikim prilikama, ali su uspeli da ouvaju neokrnjenu dravu. Njihov najmlai brat Stefan Uro I (1243-1276) pokuao je da nasleene teritorije proiri i prema severu (Mavanska banovina) i prema jugu (Skoplje). Trajnije rezultate imao je njegov rad na podsticanju rudarstva, kovanju srebrnog novca, jaanju trgovakog prometa i vrem povezivanju delova drave u jedinstvenu celinu.

Tek su Uroevi sinovi Stefan Dragutin (1276-1282, umro 1316) i Stefan Uro II Milutin (1282-1321) postigli znatnije uspehe u irenju srpske drave. Milutin je osvojio severnu i srednju Makedoniju (do grada Proseka, danas Demir Kapije), dok je Dragutin kao zet i vazal ugarskog kralja dobio Mavansku banovinu i Beograd s njegovim podrujem. Zajedniki su braa osvojila od bugarskih velikaa teritoriju sadanje severoistone Srbije, onovremeno Branievo i Kuevo. Srpska drava se time privremeno proirila do Save i Dunava, ime su stvoreni uslovi da se bolje nasele i poveu teritorije pored Save i Dunava sa centralnim delovima Srbije. Pripremljeni su uslovi da se kasnije teite politikog i kulturnog ivota premesti na sever.

Poetkom 14. v. dotadanje tekovine bile su uzdrmane dugogodinjom borbom izmeu Milutina i Dragutina, izazvanom nastojanjem i jednog i drugog da srpski presto osiguraju svojim naslednicima. Dinastiki sukob doveo je do slabljenja drave i teritorijalnih gubitaka u poetku vlade Milutinovog sina Stefana Uroa III Deanskog (1321-1331). Osvajaku politiku je nastavio tek njegov sin Stefan Duan (1331-1355), sluei se snagom ratoborne vlastele i iskoriavajui unutranje razdore i neprilike Vizantijskog carstva. U nekoliko talasa osvajanja usmerenih uvek prema jugu, prema bogatim i urbanizovanim vizantijskim oblastima, pomerene su granice Duanove vlasti sve dalje: od Makedonije i Albanije (1334, 1342-1345) do Epira i Tesalije (1374-1348).

Duan se u aprilu 1346. krunisao za "cara Srba i Grka", poto je pre toga srpsku arhiepiskopiju uzdigao u rang patrijarije. Tim promenama vidljivo je izrazio nov poloaj srpske drave, koja je postala vodea sila na Balkanskom poluostrvu. Ona se irenjem udaljavala od svoga prvobitnog jezgra, stremei ka Carigradu, a i od svojih starih tradicija, identifikujui se sa univerzalnim pravoslavnim carstvom. Ogromna drava, koja se prostirala od Save i Dunava do Korintskog zaliv, morala se neprekidno braniti i na bojitima i usavravanjem uprave i zakonodavstva.

Politika ekspanzija karakteristina za Duanovo vreme omoguena je stabilnim unutranjim razvojem, pre svega bujanjem privrednog ivota, iz koga su napajane i vladareve finansije. Zahvaljujui interesovanju za proizvode srpskog rudarstva, pre svega za srebro, Srbija je posredstvom primorskih trgovaca ukljuena u mediteranske privredne tokove. Iz rudnika otvorenih do ovog vremena razvila su se gradska naselja, sredita trgovine i preduzetnitva, koje e naroito doi do izraaja otvaranjem znatnog broja novih rudnika krajem 14. i u 15. veku.

U izgraivanju upravnog sistema, stvaranju institucija, uobliavanju pravnog poretka, Srbija je od Milutinovog vremena bila iroko otvorena za vizantijske uticaje. Duan je kao car - u organizaciji dvora i dvorskih slubi, sistema inova i titula, rada kancelarije - svesno i dosledno presaivao na srpsko tle vizantijske obrasce. On je na celu dravu proirio upravni sistem koji je poivao na "kefalijama", vladarevim namesnicima u gradovima i oblastima.

Duanovo carstvo sastojalo se od veoma razliitih teritorija. Neke su imale vizantijsko pravo i ureenje, druge nisu nikad bile pod neposrednom vizantijskom vlau, jedne su ivele po vizantijskim zakonima, druge po obiajnom pravu. Ujednaavanju ureenja i usavravanju funkcija dravne vlasti trebalo je da doprinese careva zakonodavna delatnost , iji je glavni plod bio Duanov Zakonik (1349, 1354). Dve stotine lanova Zakonika reguliu raznovrsnu tada aktuelnu pravnu materiju i deluju kao most izmeu uenog vizantijskog i srpskog obiajnog prava. Zakonodavac polazi od velike nejednakosti u drutvu u kome nasuprot povlaenoj vlasteli stoji prostran i heterogen stale sebara, snano namee ulogu dravne vlasti u obezbeenju javnog reda i iskorenjivanju razbojnitva, ali se miri s jurisdikcijom gospodara vlastelinstva, autonomnih optina i grupa s posebnim pravima.

Kulturne tekovine ovog perioda pokazale su se trajnije od rezultata osvajakih poduhvata. Od Milutinovog vremena u graditeljstvu i likovnim umetnostima vlada ugledanje na carigradske uzore, to vodi pojavi srpsko-vizantijskog stila. U prepisivakoj, prevodilakoj i knjievnoj delatnosti poveava se broj anrova, meu kojima su neki, kao prevodi vizantijskih svetskih hronika i pravni prirunici, sluili popularisanju carske ideologije.

Osvajaka politika prekinuta je posle iznenadne Duanove smrti (1355). Umesto jake careve vlasti, za vreme Duanovog naslednika Stefana Uroa (1355-1371) prevagu su dobili velikai, namesnici u pojedinim oblastima, koji se postepeno pretvaraju u samostalne gospodare. Razvoj drave krenuo je suprotnim pravcem, i to tako da su prvo otpadali oni delovi koji s poslednji osvojeni. Duanov polubrat Simeon Uro Paleolog proglasio se za cara i zasnovao je u Tesaliji posebnu dravu, koja se odrala do 14. v. Od Duanovih namesnika potekle su porodice lokalnih gospodara u Epiru i junoj Albaniji. Oni, meutim, nisu imali veze sa srpskom dravom.

U borbi za opstanak

Preokret je imao utoliko tee posledice to su neto ranije na evropskom tlu stekli uporite Turci Osmanlije. Njima nasuprot stajale su umesto jedinstvene i mone Duanove drave teritorije razjedinjenih i zavaenih oblasnih gospodara. Prvi na putu turskog irenja naao se gospodar grada Sera i njegove oblasti despot Jovan Ugljea, iji je brat Vukain, gospodar teritorija u zapadnoj Makedoniji, postao 1365. savladar caru Urou, sa starom srpskom kraljevskom titulom. Braa su pokuala da suzbiju Turke, ali su u bici na Marici (26. 9. 1371) pretrpeli poraz i poginuli. Turci su ojaali, pojas njihovih vazala proirio se do Makedonije, gde su bili Vukainovi sinovi, i do granine oblasti Srbije i Bugarske, gde su Duanovi sestrii Dejanovii (Dragai) imali svoju teritoriju.

Velikai iz centralnih oblasti ojaali su i nastavili gloenje oko teritorija. Sve vie se isticao knez Lazar Hrebeljanovi (1362-1389), gospodar oblasti od Novog Brda do Kruevca, koji je postepeno proirivao vlast do Save i Dunava. Njegov sused upan Nikola Altomanovi (1363-1373) uvrstio se u ranije formiranoj oblasti od zapadne Srbije do morske obale i ugroavao sve svoje susede. Zahvaljujui starijim i novijim osvajanjima, poev od doline Neretve irei se prema istoku, sve vanije uloge meu srpskim velikaima preuzima bosanski ban Tvrtko, koji je bio roak Nemanjia i koji je po tome osnovu polagao pravo na srpski presto. Zajedno sa knezom Lazarom porazio je 1373. Nikolu Altomanovia, proirio vlast do Polimlja i Boke i krunisao se 1377. za kralja Srba i Bosne.

Gospodari sredinjih oblasti doli su pod udar Turaka. Posle vie lokalnih sudara, pokuali su da se suprotstave Turcima knez Lazar, njegov zet Vuk Brankovi i kralj Stefan Tvrtko I (1353-1391), koji je poslao pomoni odred. U krvavoj bici na Kosovu polju 15. juna 1389. poginuli su knez Lazar, turski vladar Murat i hiljade ratnika s obe strane. U kasnijoj istorijskoj tradiciji ova bitka je zapamena kao sudbonosni poraz i kraj srpske drave.

Turci su se ubrzo oporavili, nametnuli vrhovnu vlast Lazarevim naslednicima, a od 1392. i Vuk Brankovi, koji je postao vodea linost dok ga 1397. Turci nisu zbacili i zatvorili. U novom turskom osvajakom talasu osvojene su dotadanje vazalne oblasti u Makedoniji (1395). Preokret je doneo tek turski poraz kod Angore (1402) u ratu s Mongolima. Usledile su unutranje borbe meu pretendentima na turski presto koje su omoguile balkanskim dravama predah od nekoliko decenija samostalnog razvoja.

Sin kneza Lazara Stefan Lazarevi (1389-1427) uspeo je da se uvrsti u nasleenim oblastima i da postepeno okupi preostale teritorije nekadanje srpske drave. Od vizantijskog cara dobio je 1402. titulu despota, koju su srpski vladari nosili do kraja samostalnog dravnog ivota. Prihvatio je vrhovnu vlast ugarskog kralja i dobio Beograd i Mavu, oko kojih su se Srbija i Ugarska dugo sporile. Poloaj su mu oteavali sukobi s bratom i sestriima, sinovima Vuka Brankovia. Posle pomirenja 1411. njihove oblasti su sjedinjene, a Vukov sin ura odreen je za naslednika svoga ujaka. Drugi Stefanov sestri, Bala III, poslednji izdanak Balia, zavetao mu je pred smrt svoju zemlju. Tako je i Zeta, mada okrnjena, jer su deo poseli Venecijanci, ula u sastav srpske drave, ime

su otklonjene posledice dugotrajne rascepkanosti. Drava srpskih despota prostirala se od Save i Dunava do ar-planine i Skadarskog jezera, a imala je teite na severu, gde su joj blizu granice bile prestonice, u Beogradu za vreme Stefana Lazarevia i u Smederevu za vreme ura Brankovia (1427-1456).

Uprkos nedaama i dvostrukim vazalskim obavezama, prema Ugarskoj i Turskoj, despoti su uspevali da obezbede dravi unutranju stabilnost, privredni prosperitet i poslednji kulturni procvat. Uz aktivne stare rudnike otvarani su novi, privlaei vie no ikada ranije trgovce i uveavajui vladareve prihode. Gradovi su uz svoje privredne i upravne funkcije sve vie dobijali ulogu drutvenih i kulturnih sredita. Ktitorske i graditeljske tradicije Nemanjia prihvatio je ve knez Lazar, a za njim i naslednici i velikai tog doba. Umetniki spomenici grupisani su u severnim oblastima i nose zajednika obeleja Moravske kole. U knjievnosti i prevodilakoj delatnosti izrazito je interesovanje za istorijske teme.

Kratkotrajni prosperitet Despotovine poivao je na nesigurnim temeljima, jer tadanja Srbija nije imala snage da odbrani samostalnost. Ukletena izmeu Ugarske i Turske, zavisila je od njihovih meusobnih odnosa. U jednom periodu neprijateljstava Srbiju su bili osvojili Turci (1439), ali je ona ratom 1443. i mirom 1444. obnovljena. Meutim, poslednje razdoblje samostalnosti bilo je veoma kratko. Otkako su pod Mehmedom II (1451-1481) Turci poeli sistematski osvajati vazalne drave, Srbija je svake godine (1451-1459) bila izloena napadima, koji su je suavali, dok 20. VI 1459. nije palo i Smederevo. Ubrzo zatim pale su i srpske teritorije u okviru bosanske drave (1463-1465). Najdue su se odrale, sve do 1496. godine, zetske planinske oblasti, zvane od ovog vremena Crna Gora, pod lokalnom dinastijom Petrovia, koja je uvala stare tradicije i simbole. Njena jedinstvena kulturna tekovina bila je irilska tamparija pri Cetinjskom manastiru (1493-1496).

Turskim osvajanjem iz temelja su se izmenili uslovi za razvoj srpskog naroda. Iskorenjena je dinastija s najveim delom plemstva, razorene su svetovne institucije, tako da je kontinuitet odravala jedino crkva, koja je imala mogunosti da deluje, ali u siromatvu i neuporedivo teim okolnostima. Dospevi u okvire islamskog teokratskog carstva, Srbi su, kao i drugi potinjeni narodi, bili izloeni trajnom pritisku da se prilagode osmanlijskom drutvenom poretku i dravnom i pravnom ureenju. Osmansko carstvo tolerisalo je pripadnike drugih vera, hrianski podanici su smatrani za tienike sultanove, ali put drutvenog uspona bio je otvoren jedino onima koji bi prihvatili veru osvajaa. Od prvih poetaka pa sve do kraja turske vlasti pojedinci ili grupe iz razliitih slojeva srpskog drutva primali su islam, nekada da bi olakali svoj poloaj i sauvali imovinu, nekada da bi dobili mesta u vojnom ili upravnom aparatu. Islamizacija je najee bila marginalan proces, praen otuenjem, esto i udaljavanjem iz srpske sredine, onih koji bi promenili veru. Izuzetno su se u pojedinim oblastima obrazovale kompaktne islamizovane mase, koje su bile podvojene od sredina svojih sunarodnika ne samo drugom verom nego i prateim kulturnim razlikama (imena, nonja, ishrana, ambijent, rituali kojima je uokviren ljudski ivot od roenja do smrti itd.). Iako su ostali u istoj sredini i sauvali svoj jezik, oni koji su prihvatili islam promenili su odnos prema

istorijskim tradicijama, a podvojenost je pojaana nejednakim stavom prema Osmanskom carstvu.

Neposredno po osvajanju, zemlje su bile podeljene turskim ratnicima, meu kojima je neko vreme bilo i hriana, deo je rezervisan za sultana i visoke dostojanstvenike (rudnici i trgovi). Uvedena je upravna podela na sandake, nahije, kadiluke, sa centrima u gradskim naseljima, koja su zbog vojnih posada, inovnika i turskih zanatlija bre od seoskih naselja dobijala orijentalni izgled i islamski karakter.

Turskom osvajanju prethodile su i sledile velike seobe, koje su i Srbe odvodile daleko od nekadanjih matinih oblasti. Prelazili su u susedne oblasti Podunavlja, naselili oblasti dananje Vojvodine i tu su do pada Ugarske (1541) odravane dravne tradicije pod titularnim despotima Srbije (Brankovii, Berislavii, P. Baki). Delom su i nasilno preseljavani i prevoeni s turske na hriansku stranu i ukljuivani u odbrambeni sistem (Vojna granica) koji je uoblien u 16. veku. Dospeli su u Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, alpske oblasti, udaljene delove Ugarske, Erdelj. U nekim oblastima srpski naseljenici bili su malobrojni i retko naseljeni, pa su kasnijim vremenima asimilovani od brojnijih i gue naseljenih kolonista dovoenih iz stranih zemalja.

Ratrkani na ogromnom prostoru, podeljeni izmeu suparnikih carstava, Srbi su bili povezani jakom istorijskom tradicijom i jedinstvenim okvirom Srpske pravoslavne crkve. Patrijarsi i sabor nestali su ubrzo posle turskog osvajanja, mitropoliti i episkopi birani su od lokalnih sabora, a imenovanja su dobijali od sultana. Tek 1557. obnovljena je Peka patrijarija, obuhvatajui ogroman prostor sa preko 40 mitropolija i episkopija. Crkvi su pripadale i znaajne sudske nadlenosti u oblasti branog prava i naslea. Iako je crkva izgubila najvei deo imovine, ipak je uspevala da vri svoju misiju izdravajui se od malih priloga velikog broja vernika. Uprkos zvaninoj zabrani da se grade novi hrianske bogomolje, podignut je pod turskom vlau znatan broj crkava i manastira.

U graditeljstvu, kao i u likovnim umetnostima, ouvane su tradicije iz srednjeg veka, a stari spomenici su sluili kao uzori. Uprkos nepovoljnim uslovima ostala je iva prepisivaka i knjievna aktivnost, i mnoga znaajna dela sauvana su zahvaljujui prepisima nastalim u tursko doba. Vremenom su oblasti plemenskog drutva u planinskim podrujima dananje Hercegovine i Crne Gore, zaklonjene od neposrednog turskog meanja i pritiska, postale najbolji uvari srednjovekovnih tradicija. Plemenski prvaci su zajedno sa crkvenom hijerarhijom 16. v. ivo radili na organizovanju borbe protiv turske vlasti i zanosili se idejom o obnavljanju srpskog kraljevstva.

Zatije posle ustanka i pokreta protiv turske vlasti na prelazu iz 16. u 17. vek ispunjeno je bilo za vreme patrijarha Pajsija (1614-1647) intenzivnom kulturnom delatnou, iji je opti smisao odravanje i naglaavanje kontinuiteta. Revnosno se sakupljaju i prepisuju stari tekstovi, sam patrijarh Pajsije pie itije cara Uroa i zasniva njegov kult, obnavljaju se crkve i ivopis. Karakteristinim plodovima pajsijevske obnove pripada i mlaa prerada Duanovog zakonodavstva, koja vie uva uspomenu na staru srpsku dravu nego to utie na aktuelni pravni ivot u 17. veku.

Srednjevekovna knjievnostRadmila Marinkovi

Do primanja hrianstva Srbi su imali jedinstvenu kulturu duge tradicije i snage koja je poticala iz jednakosti i slinosti s brojnim slovenskim plemenima. Postojao je jedan jezik i jedan poetski sistema, kojim su usmeno izraavane sve potrebe plemenskog ivota. Tokom seoba i nastanjivanja na Balkanu, razvijala se istorijska svest koja je raala usmenu epiku, proznu i poetsku.

Susret sa hrianskom kulturom upoznao je Srbe s potpuno razliitim poetskim sistemom, koji se stotinama godina razvijao na hebrejsko-helenskim osnovama i iskazivao jezikom koji se smatrao svetim. Nastae kulturni tip sa dva vida, starim tradicijskim i usmenim, i novim, hriansko-civilizacijskim i pismenim. Meu njima nastaju razliiti oblici kontakat, meanja i proimanja, dok se ne uspostavi kulturni sklop koji poiva na oba vida kulture i na njihovom produktivnom odnosu. Oni ne dolaze u koliziju jer imaju jasno razdvojene funkcije u drutvu.

Pisana srpska knjievnost u srednjem veku predstavlja poseban knjievni sistem, i to se tie tipologije, i poetike, i knjievnih anrova, taj sistem je nastavak i dalje razvijanje staroslovenskog naslea, stvorenog za novohristijanizovane Slovene na ranovizantijskim uzorima, a na svetom slovenskom jeziku - staroslovenskom, koji je nadnacionalan, kao i literatura njime pisana, te se brzo i lako iri meu Slovenima. Najpre su prevedeni obredni i biblijski tekstovi, a uskoro i druga dela neophodna za razvijen hrianski ivot, meu kojima i velika dela hrianske poezije, retorike i dogmatike. Ali, i sva ostala znanja iz tadanjih nauka, istorijska, zemljopisna, medicinska, ulaze u ovaj opti slovenski fond, a isto tako i pouna i zabavna lektira mediteransko-azijskog sveta, kao to su uvena Knjiga o Varlaamu i Joasafu, Stefanit i Ihnilat, Fiziolog, legende o Aleksiju Bojem oveku, o svetom oru, pria o oveku koji je svoju duu prodao avolu, pria o premudrom Akiru, ciklus pria o Solomonu i druge pripovetke kao i veoma razvijena apokrifna produkcija. Sve, dakle, dela koja su se u isto vreme irila Evropom na njoj zajednikom latinskom jeziku. Posredstvom ove literature Srbi su, zajedno s ostalim pravoslavnim Slovenima, ulazili u irok krug evropsko-mediteranske kulture, na ovoj lektiri se vaspitavali u hrianskoj religioznosti i sticali sva tada potrebna znanja iz raznih oblasti. Bila je to u punom smislu rei "literatura posrednica", kako je naziva D. S. Lihaev.

Ali ova literatura, koja je Slovene obrazovala i bila im lektira, nee u potpunosti uticati na njihovo originalno stvaranje. Kada budu obraivali svoje, slovenske teme, oni e koristiti samo onaj ui vid te literature, one anrove i onu poetiku kojima se slavi svetaki kult, jer su prvi junaci slovenske knjievnosti bili tvorci slovenske pismenosti i knjievnog jezika, irilo i Metodije i njihovi slovenski uenici, koje je mlada slovenska crkva smatrala svetiteljima. Te obredne vrste jesu: hagiografija, homiletika, himnografija, ili, prema slovenskim nazivima: itije, pohvala, sluba. U stvari, to su - proza, retorika, poezija. injenica da su prva dela slovenske produkcije obraena u kanonskim oblicima obredne knjievnosti i da je jezik literature obredni, sveti jezik Slovena, odredila je

karakter daljeg slovenskog knjievnog stvaranja. To je duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etika, ona postavlja sutinska pitanja ovekove egzistencije. S druge strane, tretirajui istinite dogaaje ona je istorijski odgovorna. Staroslovenska knjievnost postala je slovenska klasika s bogatim svetom ideja, razraenom poetikom i poetskim jezikom. Ona e biti model za slovenske nacionalne knjievnosti u srednjem veku, u prvom redu za srpsku knjievnost. Sve to se u srpskoj pisanoj knjievnosti originalno stvara, ostaje u tom sistemu: u okviru obrednih vrsta - vanobredni sadraji, u sistemu stvorenom za verske potrebe izraava se svaka nova sadrina.

Ovim sistemom knjievnih anrova nisu se mogla izraziti individualna ljudska oseanja i svetovne teme, te su anrovi usmene poezije, epske i lirske, i usmene naracije, pripovetke i predanja, dopunjavali sistem pisanih anrova. Zato u srednjem veku srpska pisana knjievnost nije izgradila ljubavnu poeziju, uprkos vezama sa zapadnoevropskom knjievnou gde je ovaj anr bio razvijen.

Poetsko vienje prolosti kroz epske likove narodnih junaka moralo je u usmenom sistemu biti veoma razvijeno, moralo je postojati jaka potreba za poetizacijom istorije, kad je takvo shvatanje preuzela i pisana knjievna produkcija. Sveti Sava zapoinje seriju srpskih biografija priajui o svom ocu Stefanu Nemanji kao o ocu naroda i slikajui jedan patrijarhalan odnos izmeu vladara i podanika. Originalno srpsko knjievno stvaranje bavie se potom najvie opisivanjem ivota i podviga slavnih ljudi, njima e biti darovani svetiteljski venci, i oni e postati uzor moralnog ivljenja, ega u toj meri i u tako sistematinoj doslednost nema kod drugih naroda. Tako je stvorena srpska biografika kao bitna karakteristika i posebnost srpske srednjevekovne knjievnosti.

Formiranje srpske biografske knjievnosti dugotrajan je proces on poinje s potrebom dinastije za svetorodnim poreklom, koje treba da bude potreba legitimiteta za ukljuivanje u hriansku vaseljenu. Tada e se, kao i kod drugih evropskih naroda, pojaviti sveti predak i slavie se njegov svetaki kult. Prvi takav srpski svetac jeste zetski knez Vladimir, idealan hrianski vladar, koji nepravedno strada u dinastikim borbama oko vlasti (1016). On pripada tipu kneza muenika, koji se javlja u ranim hrianskim dravama feudalne Evrope, pri sukobima starih plemenskih i novih hrianskih shvatanja. Kod Slovena takvi su eki knez Vaclav (ubijen 1922) i ruski kneevi Boris i Gljeb (ubijeni 1015). Nastala sredinom 11. veka, slovenska legenda o svetom Vladimiru sauvana je samo u latinskom prevodu proirena priom o ljubavi zarobljenog Vladimira i plemenite carske keri Kosare, nesumnjivo uzeta iz usmene poezije.

Tip kneza muenika iskorien je da bi se izgradio lik kneza pobednika. U istoriji manastira urevih stupova obraen je lik ktitora, Stefana Nemanje, koga zla i nepravedna braa progone zbog njegove ktitorske delatnosti, ali ga patron manastira, sveti ore, spasava i pomae mu da se uzdigne na presto. Ova ratniko-hagiografska povest ula je u Nemanjin proglas iz 1171. godine kao dokaz legalnosti i njegovog preuzimanja velikoupanskog prestola srpskih zemalja i pomorskih.

Drugaiji lik vladara naslikan je u Nemanjinom proglasu o abdikaciji iz 1186. godine, koji je potom uao u osnivaku Hilandarsku povelju (1198), gde predstavlja Nemanjinu

autobiografiju. Tu Nemanja najpre izlae svoju dravotvornu teoriju o vlasti koja je njegovim precima i njemu data od Boga da bi titili srpski narod. Time se vlast obezbeuje i Nemanjinim naslednicima, te e ova teorija ostati dominantna dravna misao svih nemanjikih vladara. U dvojnoj kompoziciji Nemanja svoj vladarski podvig izlae nabrajanjem ratnih uspeha i staranjem o crkvi, a moralni podvig kroz iznijansiranu ispovest o svojoj dui i odluci da se zamonai pod imenom Simeon. Tako je lik vladara postao nedeljiv spoj uspenog ratnika i visoko duhovne linosti, te e od tada vladarski podvig u srpskoj literaturi biti prikazivan kao neraskidivo jedinstvo ratnikog i moralnog podviga.

Nemanjina autobiografija osnov je za umetniko uobliavanje njegovog lika kod dvojice njegovih sinova i biografa, Save i Stefana, koji su, svaki na svoj nain, nastojali da uspostave svetaki kult svoga oca kao idejnog stuba srpske narodne i dravne zajednice. Kao vladar i Nemanjin naslednik, Stefan je urio da oca proglasi svetim i dobije meunarodno priznanje i kraljevsku krunu, te je odmah preradio oevu autobiografiju u biografsko kazivanje, nazivajui ga svetim (Druga hilandarska povelja, 1200-1202), dok je Sava, potujui kanonske propise kao monah, polako pripremao svetaki kult oev, napisavi najpre slubu njemu posveenu i radei na ostalim potrebnim spisima. Ali u glavnom Savinom delu itiju gospodina Simeona (1208) Simeon - Nemanja shvaen je kao mudar vladar, plemenit otac, blaen starac, a njegova svetost je samo nagovetena. Stoga je Sava bio slobodan u izboru anra kojim e svoga junaka opisati, dok e Stefan svoj spis ivot svetog Simeona (1216) ostvariti po svim propisima hagiografskog anra, kanonskog oblika svetake biografije.

Za vajanje Nemanjinog literarnog lika vladara i monaha Sava je koristio vei broj narativnih modela i literarnih tipova, pored slike koju je o sebi dao sam Nemanja. Ali za ubedljivost Nemanjinog lika i iv emotivan odnos prema njemu, koji doivljava i savremeni italac, ima se zahvaliti iskrenoj Savinoj ljubavi i divljenju prema izuzetnom ocu. Zapovest takvog oca sinovima da se ne sukobljavaju oko prestola i vlasti, ve da ive u bratskoj ljubavi i slozi, deluje kao proroanski zavet, te stoga zavrna scena, u kojoj Sava nad oevim motima miri brau Vukana i Stefana i tako prekida bratoubilaki rat u Srbiji, deluje sasvim prirodno i smirujue.

Sava je koristio razne oblike dotadanje srpske pismenosti, kancelarijske dokumente, dvorske i ratnike prie i manastirske istorije, ali i narativne anrove dotle nepoznate srpskoj knjievnosti - dnevnik, prenos motiju, pouke sinovima. Uneo je u svoje delo razne oblike retorike prirode, kao to su molitve, besede, pohvale, citati i paralele iz Svetog pisma, i time naraciju obogatio retorikom, spajajui tako itije i pohvalu, to e ostati kao jedna od bitnih osobina srpske biografske knjievnosti. Sava je ovaj spis uobliio kao spoj istorije dva Nemanjina manastira, Studenice i Hilandara, a originalnom koncepcijom kompozicione strukture kao smene narativnih i dramskih odseka, postigao je dubinu istorijskog prikaza i neposrednost emotivnog doivljaja. Istovremeno hagiografski intonirano i istorijski verno, a linou pisca obojeno, Savino delo je neposredno i neponovljivo autobiografsko kazivanje najuglednijeg srpskog intelektualca srednjeg veka i osnivaa samostalne srpske crkve.

Stefan, prvovenani srpski kralj, imao je zadatak da iznese ceo Nemanjin ivot i posthumna dela, prema zahtevima anra koji pie. Za to je morao traiti razne izvore. Za izvetaj o Nemanjinom usponu preuzeo je povest iz istorije urevih stupova. Tome liku dodao je i nove. Vrhunac dravnikog delovanja svoga oca video je u uspostavljanju "prave vere" u srpskoj zemlji, ime je pomerio istorijski znaaj Nemanjine verske politike - Srbija je odavno bila hristijanizovana, a Nemanja samo progoni jeretike. Prikazan je u punom sjaju dravnog sabora koji raspravlja o jereticima, potpuno po ugledu na vizantijskog cara koji predsedava vaseljenskim saborima i daje konanu re u verskim polemikama. Tako po Stefanu, nemanja postaje "ravnoapostolni" vladar, koji uvodi hrianstvo u svoju dravu. Ovaj tip vladara oblikovan je prema Konstantinu Velikom, a meu Slovenima pripadaju mu moravski knez Rastislav (9. vek), bugarski knez Boris (9. vek) i ruski knez Vladimir (10. vek).

Stefan je svetom Simeonu - Nemanji pripisao i ulogu sveca zatitnika domovine, po ugledu na kult Dimitrija Solunskog. U autobiografskom kazivanju, javljajui se kao svedok i uesnik dogaaja, Stefan opirno opisuje svoja ratovanja, u kojima pobeuje neprijatelje Nemanjinim udesnim delovanjem. Pojavljujui se pred srpskom vojskom u ratnim pohodima, sveti Simeon titi svoju dravu, koju je i za ivota branio, ali i svoga izabranika, sina Stefana, podravajui ga tako u borbama oko prestola. Za srpsku istorijsku stvarnost Stefan je stvorio novu tipologiju religiozne fantastike, unosei u nju ratnike prie iz usmene, a moda i pisane dvorske literature. Veoma uen, Stefan je svoje skladno komponovano delo obogatio prefinjenom retorinou i zakljuio ga sveanom pohvalom, koja na poetski nain saima znaaj Nemanjine pojave i s realnoistorijskog nivoa izdie je na viu duhovnu ravan.

Srpska biografija, konstituisana knjievnim delima svetog Save i Stefana Prvovenanog, kao poetizacija savremene istorije i njen ideoloki tuma, svoje najpotpunije ostvarenje dobija u ivotu svetog Save od hilandarskog jeromonaha Domentijana (1243). Iako pie po nalogu dvora, Domentijan je bio dovoljno udaljen i od aktuelne vlasti i od dogaaja koje opisuje, te moe da postupa umnogome kao objektivan istoriar koji traga za dokumentom i na njemu gradi svoje obimno delo. Jer skoro sve to se zna o svetom Savi poiva na Domentijanovom izvetaju: posvetivi se od rane mladosti duhovnom pozivu, mladi srpski kneevi Rastko - monah Sava proao je sve lestvice moralnog uzdizanja i crkvene karijere i postao znaajna linost pravoslavnog Istoka u doba njegove pune ugroenosti od latinskog Zapada. Ali i vie od toga, Domentijan je izraziti tuma istorije kao vie, nebeske volje. Stoga je po njemu istorija vanija od pojedinca, ak kad je on, kao njegov Sava, dat od Boga. Sava je jo pre roenja predodreen za podvig sluenja otadbini. Uzdiui sebe, on uzdie i svoje otaastvo na vii stepen duhovnosti: svrha njegovog postojanja jeste otaastvoljublje. Osnov Domentijanovog vienja svetog Save jeste odnos oveka i njegove otadbine, verovatno jedinstven u evropskoj knjievnosti sredinom 13. veka.

Predestinacija junakova mono je sredstvo za uvoenje brojnih i raznovrsnih poetskih i retorikih oblika. U slubi povesti o srpskoj istoriji Domentijan ujedinjuje sva tri osnovna anra srpskog knjievnog sistema: poezija u obliku molitve slui kao motivacija postupka, proza, faktografska i fikcionalna, osnov je celokupne naracije, a retorina

pohvala sublimira doivljaj i tumai pojave i ljude. Anticipacijom dogaaja kao vezanom trakom objedinjena je razuena kompozicija, organizujui se na bazi simbolinih hrianskih brojeva. Sainivi tako grandioznu istoriju Nemanjinog, Stefanovog i Savinog doba, Domentijan je Nemanjinu ideju o boanskom poreklu svoje loze proirio na ceo srpski narod, uzdiui ga na nivo izabranog Bojeg naroda, Novi Izrailj.

Kao pandan ovakvom osnivau srpske crkve, Domentijan je, takoe po elji dvora, sastavio novu verziju ivota svetog Simeona (1264), kompilirajui svoje prethodno delo i Stefana Prvovenanog, i razvijajui retorine elemente pozajmicama iz Pohvale knezu Vladimiru od Ilariona Kijevskog (iz 1049) utvrdio svog junaka kao izabranog "ravnoapostolnog" srpskog vladara.

Teka kad je prestala da bude ideoloki tuma nedavno proteklih dogaaja, srpska biografija je mogla da postane matovita romaneskna pria koja angauje itaoevo saoseanje. Upravo to je ivot svetog Save, koji je krajem 13. veka napisao hilandarski monah Teodosije. U poimanju svetog Save on je nainio radikalan zaokret. Sve to je kod Domentijana u oblikovanju Savinog lika bilo apstraktno, Teodosije je preveo na konkretno. On je primer srednjevekovnog realizma. Ali sveti Sava nije zbog toga manje svetac, on je samo pristupaniji, blii oveku, koji moe da saosea sa njime i da sledi njegov primer. Teodosije je od Domentijana preuzeo celokupnu kompozicionu graevinu i nije morao da reava teke istoriarske probleme, ali je zato maestralno razvio umetnost kazivanja istih sadraja drugim poetskim jezikom. Domentijanovu retorinost i poetinost podredio je istoj naraciji i tako postigao anrovsko jedinstvo i stilsku ujednaenost. Stvorio je iroku pripovedaku reku i jarkim bojama slikao vreme, ljude i njihove odnose. To je jedna dinamina freskoslika Srbije 13. veka. Njegovo delo je prvi srpski roman.

Teodosijevi junaci uvek su u stanju poviene oseajnosti, koja se prenosi i na itaoce. Due svojih junaka Teodosije podvrgava prefinjenoj psiholokoj analizi. Stoga je po meri njegovog talenta moda vie od svetog Save bio njegov drugi junak, isposnik i podvinik sveti Petar iz planine Korie vie Prizrena. Teodosijev ivot Petra Korikog, jedina prava srpska hagiografija (1310), prua bogat repertoar plastino naslikanog nadrealnog sveta pustinjakove mate i mogunost za duboko poniranje u potresan svet njegovog unutranjeg ivota. To je najbolja psiholoka novela, koja prevazilazi srednjevekovne ideje i poetiku. Teodosije je rastvarao Domentijanov zgusnuti splet sva tri knjievna anra. Pored ovih narativnih dela, Teodosije je svojim junacima posvetio brojna dela crkvene poezije i jednu retoriku pohvalu, potujui kanonski model obrednih knjievnih vrsta.

Kraj 13. veka doneo je srpskoj publici jednu novu literaturu, koja otvara pogled na svet vitetva i kurtoazije, drugaiji od onog koji joj se dotle nudio. To su slavni romani o Trojanskom ratu i o Aleksandru Makedonskom, koji se na srpskom jezikom prostoru usvajaju na stvaralaki nain uz korienje razvijene epske poetike, to predstavlja poredno svedoanstvo o njenim kvalitetima. Pojava ovih romana bila je veoma produktivna, jer je pruala model jednog literarnog sistema koji srpski pisci ubudue ne mogu zaobii. Nasuprot tome, znatno kasnije bledo prevedeni romani o Tristanu i Izoldi,

o Lanselotu i o Bovi od Antone nisu ostavili nikakvog traga u srpskom knjievnom ivotu.

U vreme punog uspona srpske drave, ali i estih nasilnih smena na srpskom prestolu, naslanjajui se na Domentijanovu poetiku, pisao je arhiepiskop Danilo Drugi. On je pokuao da u tradicionalnoj formi srpske biografije objasni sloenu sudbinu ljudi kojima je poreklom odreeno da ispunjavaju teak zadatak vladara, i tako je proirio temu o odgovornosti vladalakog poziva, istaknutu jo krajem 12. veka. U Danilovom delu je stoga u prvom planu ovek i njegov odnos prema dobru i zlu, a istorija je fon na kome se reavaju pitanja linosti, morala, ideja. O svome vremenu Danilo svedoi kroz biografije triju linosti iz vladarske porodice, vezanih emotivnim i idejnim sponama. To mu je dalo mogunost da izgradi tri snane linosti i iznese vie gledita o istom vremenu.

Kraljica Jelena je idealna majka i vladarka, u starosti uzorna monahinja. Ona je literarni pandan Nemanji (1316). Njen stariji sin, kralj Dragutin, iako je prestupom prema ocu oskrnavio srpski presto, nije negativan junak; on se iskreno kaje i snagom svoje volje stie potovanje (1317). Autobiografiju mlaeg brata, kralja Milutina (1317), gde su njegovi brojni ratni uspesi pripisani nebeskoj zatiti srpskih svetitelja, Save i Simeona, Danilo je (1321) preradio u opirnu biografiju, oslobaajui je pri tom hagiografskih primesa i suvine retorike, uda i patetike, i tako Milutinov ivot izneo kao koherentan ciklus prianja o ratovima, a uspehe na bojnom polju mogao je slobodno pripisati Milutinovoj ratnoj vetini. Danilo je zadrao tradicionalnu koncepciju o dvostrukom podvigu idealnog srpskog vladara, dravnikom i duhovnom, ali ne insistira na Milutinovom linom duhovnom podvigu, jer je ideal oveka i vladara sada vien u Aleksandru Makedonskom, s kojim on poredi svoga junaka. Srpski vladar nije vie brian otac Nemanja, nego moan vladar jedne drave na pragu carstva. Sakupljene u jednom zborniku, ove tri biografije ine iru verziju istorije Milutinovog doba, to predstavlja znaajan korak u proirivanju istorijskih koncepcija u srpskoj knjievnosti.

U istom pravcu nastavio je da pie i Danilov anonimni Uenik. On je opisao ivot svoga uitelja (posle 1337), ali je u njemu obradio samo duhovni ivot i crkvenu karijeru Danilovu, a bogatu dravniku delatnost prikazao proirenjem Danilove uloge u biografijama vladara koje je napisao Danilo, dok je u biografijama kralja Stefana Deanskog (posle 1331) i njegovog sina Duana kao kralja (posle 1335), kojima je on sam autor, Danilu od poetka poverio vodeu ulogu. Objedinivi potom, sve ove tekstove, i dodavi im seriju ivotopisa srpskih crkvenih poglavara, od Danila i drugih pisaca, Uenik je sastavio veliki istorijski kodeks, nazvan Danilov Zbornik, kojim je postignut najvii stepen u razraivanju narativne strukture u srpskoj srednjevekovnoj knjievnosti.

Istovremeno, Uenikovo delo predstavlja i krajnji domet srpske biografike kao originalne forme koja u hagiografskom obliku izlae poetizovanu istoriju. Uenikov Stefan Deanski negativan je lik, te je zadatak vladarske biografije u tom tekstu poveren drugim junacima. Ka duhovnom podvigu usmeren je tadanji crkveni poglavar, arhiepiskop Danilo, a mladi kralj Duan razvija se prema ratnikom podvigu. Hagiografski model morao je biti naputen, a glavna panja pisca posveena je ratnim dogaajima. Oni u

Uenikovim delima zauzimaju centralna mesta. Model za tu opirnu ratniku naraciju naen je u Srpskoj Aleksandridi, srpskoj verziji slavnog romana, a s njom i lik idealnog srpskog vladara prerasta u lik ratnika i viteza, koji je, kako se prema nedovrenom ivotopisu Duanovom nasluuje, upravo njemu i namenjen. Srpska proza se tako postepeno usmerava ka vitekom romanu. Ali, pad carstva zaustavio je ovaj proces sekularizacije srpske knjievnosti, a Duanovi naslednici nisu imali vremena i ambicija da u knjievnosti objanjavaju njegovu vladarsku veliinu. Tako se zavrava dugotrajni tok srpske biografske knjievnosti kao poetizovane hronike Nemanjinih potomaka.

Raspad hagiografske forme i kretanje ka vitekom romanu, kao beletristici, ostavlja nepokrivenom istorijsku komponentu srpske biografike. Ve poslednja poglavlja Danilovog Zbornika i nisu nita drugo do kratke istorijske beleke. U drugoj polovini 14. veka nastae i prvi srpski istorijski anrovi, letopisi i rodoslovi, koji su vremenom dobijali sve vei znaaj. U isto vreme javljaju se novi oblici, trae se nove literarne forme, osloboene istorijskog zadatka, kao to su uene poslanice, poetski zapisi, artistiki izvedeni stihovi i druge.

U krilu crkve odvijala se obimna knjievna delatnost, u prvom redu obredna poezija, koja je itavo vreme pratila uspostavljanje svetakih kultova, a s njom i njen sastavni deo, kratko itije. U drugoj polovini 14. veka ona dostie svoj vrhunac. Ali uskoro se, s turskim napadima, javljaju nove teme i novi tonovi u srpskoj knjievnosti. U zapise i druge krae anrove useljava se tuga i jadikovka, individualna i kolektivna. Ta raspoloenja e dati osnovni ton i literaturi kosovskog podviga.

Podvig kneza Lazara i kosovskih junaka (1389) izazvae itav ciklus poetskih sastava. Lazarevi naslednici se trude da odre srpsku dravnu organizaciju naslanjajui se na tradicije Nemanjia. Tako u dvorskoj sredini, kao i pre, nastaju spisi koji kroz lik jednog junaka objanjavaju poloaj i idejne osnove Lazarevia. Nova dinastija stvara svoga svetog pretka. A on je nov tip junaka, on je vladar s jednim podvigom, jednom bitkom. Ta je bitka izgubljena, ali knez Lazar je pao viteki, branei pred najezdom varvara druge rase i s drugog kontinenata evropsku hriansku civilizaciju. On je moralni pobednik, moe biti junak hrianskog speva. Njegova tema je identifikacija vere i otaastva, bezgranine privrenosti hrianskom idealu koja ide do svesne rtve, tema prednosti duhovnog nad materijalnim, nebeskog carstva nad zemaljskim carstvom. Ali nije samo knez hrianski heroj. Podvinici su i njegovi vitezovi koji ginu zajedno s njime. Oni su zatonici vernosti vladaru, oseanja asti i dunosti. Filozofija dunosti preneta je s vladara i na sve uesnike bitke. Nemanjina teorija vlasti je proirena - svi pripadnici vojnikog, feudalnog reda duni su da tite veru, narod i zemlju.

Sve su to razlozi da se ne opisuje ceo Lazarev ivot, nego samo taj jedan jedini podvig. Hrianski podvig kneza Lazara i kosovskih junaka dovoljan je za njihovo proslavljanje. Trai se nova forma i nov uzor. Podvig kosovski blizak je ranim hrianskim martirijima, priama o prvim muenicima, koje muenika smrt uzdie meu izabrane, svete. Spisi o knezu Lazaru piu se u obliku pohvale, epsko-lirskim postupkom i povienim emotivnim nabojem. Umesto velianstvenosti starih biografija ovde prevladava oseajnost, sapatnja umesto divljenja, nema likovanja, sve je tuno i uzdrano, tiha smirenost koja proistie iz

dubokog uverenja da se postupilo kako se moralo. To je otmena poezija rtve i moralne pobede.

Osnov ove kosovske poezije jeste sjajno Povesno slovo, koje je neposredno posle bitke (1392) napisao patrijarh Danilo trei u veoma negovanom stilu "pletenije sloves". Njegovo delo sadri sve elemente kosovske teme potonjih spisa i kosovskog mita usmene poezije. Kosovska tema jeste prvi sauvan i potpuno jasan primer simbiotike povezanosti pisanog i usmenog poetskog sistema srpskog srednjeg veka: ista tema sa svim sastavnim delovima neguje se istodobno u obe poezije. Meu Danilovim sledbenicima jesu i drugi ljudi s dvora. To je dvorska literatura. Tu su uena knjeginja Milica, udovica Lazareva, prva srpska pesnikinja tuge i bola, Jefimija, uvena vezilja, despotica i monahinja, Lazarev sin i naslednik, mladi despot Stefan Lazarevi, dravnik, vojnik i pesnik renesansno intonirane ljubavne lirike, koju otkrivamo u njegovom pesnikom traktatu o ljubavi Slovo ljubve, i drugi. Deset spisa za dvadeset godina.

Izbeglice s balkanskih prostora ispred turske najezde donose u Srbiju i drugaije literarne tokove. Meu njima je Grigorije Camblak, koji za vreme svog kratkog boravka u Deanima pie ivot Stefana Deanskog (oko 1405) kao velikomuenika, potpuno u tradiciji bugarske Trnovske kole, u strogo hagiografskom maniru kakav u Srbiji nikad nije negovan. Dok se Camblak i delom kao i ivotom zalagao za slovensko i balkansko duhovno jedinstvo pred turskom opasnou, njegov zemljak Konstantin Filozof trai hrabrog ratnika kadrog da se s maem u ruci suprotstavi inovernom osvajau. Taj ideal naao je u svome zatitniku despotu Stefanu Lazareviu i posvetio mu je opirnu biografiju ivot despota Stefana (1433). Posle mnogo godina u sasvim drugaijim prilikama Konstantin je ostvario onakav knjievni lik vladara kakav je zainjao Danilov Uenik. Idealan vladar je uspean ratnik i plemenit vitez, prefinjen umetnik i neustraiv borac za hriansku kulturu, ovek velike moralne snage, koju crpi iz privrenosti svome tlu i istoriji svoga naroda. Time, a ne nebeskom zatitom, on je junak novoga vremena. A to novo vreme vidi se i u drugaijem, objektivnom vienju ljudi i dogaaja. Sam despot inicirao je prevoenje vizantijskih hroniara, sastavljanje srpskog rodoslova, proirenje letopisa. Pored interesovanja za antiku istoriju, racionalni duh epohe otkriva se i u tekstolokim i lingvistikim poduhvatima despotovog dvora i okoline. Stefan Lazarevi i Konstantin Filozof otkrivaju pogled na humanistika i renesansna kretanja u srpskom knjievnom ivotu, saseena i zatanjena tekom tragedijom gubitka srpske dravne samostalnosti i mnogovekovnim robovanjem gospodarima bez kulturnih tradicija.

Pa ipak, i u takvim prilikama oskudno knjievno stvaranje i dalje je okrenuto idealnim junacima onoga tipa koje je ostvarila srednjevekovna knjievna produkcija. Junaci su sada poslednji predstavnici srpske dravnosti, sremski despoti Brankovii, kojima su tokom prve polovine 16. veka posveeni kultni spisi, slube i kratka itija, u Kruedolskoj knjievnoj koli, koja neguje nita manje artistiki stil od svojih velikih uzora ranije epohe. Umesto da se razvija preporodnim tokovima, kao to je i zapoinjala, srpska knjievnost ostaje na pozicijama na kojima ju je strana najezda zatekla. Pisana re nalazi podsticaj u usmenoj, tradicijskoj rei, pa tako ni patrijarh Pajsije, elei da napie ivot cara Uroa (1642), ne ini nita drugo nego stari hagiografski okvir ispunjava novim usmenim predanjem. U doba velikih obnova evropske kulture, srpska kultura,

izdvojena iz Evrope kordonom turskog oruja, pokuava da se obnovi iz sebe same; pisana knjievnost naslanja se na usmenu poeziju, koja ivi intenzivno, crpei svoja nadahnua, etika naela i plemenitu oseajnost iz svedoanstva srednjevekovne epohe, sauvanih u knjinicama starih manastira.

Slikarstvo u srednjem vekuVojislav J. uri

I Priroda osobine, vrste i tokovi II Odlike najstarijih dela III Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina

1. Monumentalnost i plastinost 2. irilski ukras izmeu Istoka i Zapada

IV Od Kralja Milutina do raspada carstva 1. Klasicizam i akademizam 2. Doba emocionalnosti i raskoi

V Od raspada carstva do pada pod Turke 1. Uporednost dramskih i lirskih tokova 2. Otmenost i seta 3. Prodor gotike i renesanse

I Priroda osobine, vrste i tokovi

ivot slikarstva u Srba u srednjem veku odreivao je niz inilaca razliite vrednosti i snage, meu kojima su, svakako, najvanije: veliina, mo i sudbina srpskih dravnih tvorevina; konfesionalna pripadnost naroda i poloaj njegovih crkvenih ustanova u odnosu na Carigrad i Rim; razvijenost drutva i mogunost ktitora; svrha religioznog slikarstva, ali i njegova politika uloga.

Vremenski okvir slikarskog stvaranja meu Srbima u srednjem veku moe se tano odrediti. Po sadraju religiozno, bez i jednog laikog traga, ono se usadilo u srpsku sredinu po prihvatanju hrianstva, u drugoj polovini 9. veka. Istina, prva dela su unitena - najstarija ouvana su s kraja 10. veka. Ugasilo se uporedo s nestankom poslednje srpske drave pred sam kraj 15. veka, kada je izgubilo neka od bitnih stvaralakih svojstava.

Istorijska pozornica bile su mu sredinje oblasti balkanskog poluostrva izmeu reka Save i Dunava na severu i Jadranskog i Jegejskog mora na jugu, od reka Timoka i Strume na istoku do Vrbasa i Cetine na zapadu. U prva vremena sredita su mu bila oko reke Rake, a potom na jadranskom primorju izmeu Cetine i Bojane, dakle u oblastima prvih dravnih tvorevina Srba. Zatim, pratilo je uspon i irenje Srbije i Bosne, koje su u 14. veku zauzimale najvee prostranstvo. Postepeno se regionalizovalo kako su pojedine oblasti Srba postajale manje-vie samostalne drave: u Seru, Epiru i Tesaliji, u Povardarju, na Kosovu, u Pomoravlju, u Hercegovini, Bosni, Crnoj Gori, u primorskim komunama. Kako je koja oblast potpadala pod Turke, prvo one na jugu i istoku, tako je gubilo dotadanje oblike i osobine. Taj proces trajao je itav vek: oblasti u Makedoniji bile su izgubljene krajem 14. veka, a u Hercegovini i Crnoj Gori krajem sledeeg stolea.

Od presudne je vanosti po duh srpskog slikarstva bilo to to su gradovi srpske drave na jadranskoj obali i oblasti u neposrednoj njihovoj zaleini bili pod uticajem velikih apeninskih duhovnih i umetnikih sredita, kakva su bila Rim, Venecija i Apulija, dok su predeli naseljeni Srbima u unutranjosti Balkana bili okrenuti vizantijskim politikim i kulturnim centrima: Carigradu, Solunu i Svetoj Gori. Taj poloaj srpskog naroda, izmeu Istoka i Zapada, postao je posebno osetljiv posle rascepa crkava sredinom 11. veka, kada je vei deo Srba uao u jurisdikciju Carigradske patrijarije, a onaj manji, primorski, zajedno sa romanskim stanovnitvom u gradovima, u nadlenost Rimske kurije. Do poetka 13. veka pravoslavni Srbi bili su u vlasti Ohridske autokefalne crkve, dok i sami nisu 1219. godine dobili autokefalnost. Katoliko stanovnitvo imalo je, do kraja 11. veka, svog crkvenog poglavara u licu arhiepiskopa u gradu Baru, koji se, kasnije, poeo nazivati primusom srpskim (primas Serviae). Meutim, i nadbiskupija dubrovaka pretendovala je na jurisdikciju u Srbiji, kao to je i grad Bari, na naspramnoj obali Jadrana, dugo bio crkveno-upravno sredite za nekoliko katolikih biskupija u Srbiji.

Stojei vekovima licem u lice, pravoslavno i katoliko slikarstvo ponaalo se razliito od graditeljstva ili vajarstva. Dok su pravoslavne crkvene graevine i njihov vajani ukras mogli izgledati potpuno zapadnjaki i biti izvedeni u romanikom i gotikom stilu uz sauvanu funkciju pravoslavnog prostora, dotle je slikarstvo bilo veoma tvrdokorno u svojim vizantijskim ikonografskim reenjima i stilskim shvatanjima. Slika, toliko puta predmet teolokih raspri u istonoj crkvi, uporno je uvala svoju pravoslavnost. Katoliko slikarstvo u Primorju, kao i ono u mnogim Italijanskim gradovima, sve do pobede gotike, volelo je vizantijsko-romanika i vizantijsko-gotika proimanja na freskama i ikonama, obogaujui novom ikonografijom humanistiku sadrinu slika. Bez veih sukoba na rubovima pravoslavlja i katolianstva, ali uvek na oprezu, obe su crkve ile svojim putem u slikarstvu, sve do pred kraj srednjeg veka.

Na umetnost Srba od uticaja je bila, gotovo od kraja 13. do poetka 14. veka, i injenica da se u bosanskoj dravi pojavila posebna crkvena organizacija, tzv. crkva bosanska. Pravoslavna i katolika hijerarhija smatrali su je jeretikom.

Nosioci umetnikog stvaranja bili su, pre svega, lanovi vladarskih kua i crkveni poglavari, od 14. veka jo i ugledni vlasteoski rodovi i oblasni gospodari. U primorskim gradovima, meu katolicima, to su bili, pored aristokratije, u ranija vremena pripadnici benediktanskog reda, a od 13. stolea franjevci i dominikanci.

Ktitori i donatori znatnije su uticali na programe slikarstva i na njegovu ideoloku sadrinu. Svi su eleli da ubelee sopstvenu ulogu ili ulogu svojih rodova u dravnim ili crkvenim poslovima. Primeri su postojali u vizantijskim i zapadnjakim sreditima. Ikonografski uzori zato su pozajmljivani, ali i preraivani za domau upotrebu. Tako je Srbija uspela da izgradi, pre svega preko razliitih portreta ktitora, posebnu vladarsku i vlasteosku, crkvenu i monaku ikonografiju.

Slikari su u Srbiju dolazili sa strane, veinom po pozivu, ali je slikarskih radionica domaih majstora bivalo tokom itavog srednjeg veka. Stranci su imali odluujuu ulogu u prelomnim trenucima, kada su donosili najnovija umetnika shvatanja i visoka merila

razvijenih sredina. To se naroito osetilo u Srbiji na poetku 13. i na poetku i kraju 14. veka, kada su po pozivu ili po nudi u Srbiji radili najvei slikari iz Carigrada ili Soluna. U primorskim gradovima grki slikari (pictores graeci) su se ubeleili u istoriju slikarstva krajem 13. i u prvoj polovini 14. veka, a venecijanski, i italijanski uopte, na poetku renesanse.

Srbi su negovali tri slikarska roda: zidno slikanje ili ivopis u fresko-tehnici, slikanje na drvenoj ploi ili ikonopis, obino u tehnici tempera sa zlatnom podlogom, i slikanje na pergamentu ili papiru, iluminaciju ili minijaturu u rukopisnim knjigama, izvedenu raznobojnim mastilima, temperom i, ponekad zlatnim listiima. Kod katolika sva tri roda ila su, u stilskom pogledu, ruku pod ruku; kod pravoslavnih Srba knjini ukras imao je svoje posebne zakone. Rukopisna knjiga kod svih Slovena koji su upotrebljavali irilsko pismo (Bugari, Srbi, Rusi) nije sledila ukras u grkoj knjizi, gotovo uvek stilski jednak s ikonopisom i ivopisom. U Srba sva tri slikarska roda postala su istovetna po umetnikom jeziku tek u 14. veku.

Istorijska razdoblja srpskog slikarstva i umetnosti u celini gotovo da se poklapaju s osnovnim periodima srpske politike i dravne istorije. Nesumnjivo da su, unutar vremenskih granica srpske umetnosti, bile presudne tri cezure. Prva se dogodila oko sredine 12. veka, kada se poela uzdizati raka drava i kada joj je na elo stupio Stefan Nemanja. On je postao rodonaelnik dinastije koja je vladala dva veka. Drava se uvrstila i proirila, pravoslavlje ukorenilo i, uskoro, dobilo svoju nacionalnu crkvu, a Vizantija postala kulturni i politiki uzor. Iz Vizantije je prihvaen, a zatim razraen, monumentalni i plastini jezik slike, koji je dao peat eposi. Druga izrazita promena dogodila se krajem 12. veka s prodorom Srbije u Povardarje i Makedoniju. Nova vizantinizacija drutva, ustanova i umetnosti jasno je obeleila novu epohu. Stil koji je dobio ime po vizantijskoj carskoj porodici Paleologa zahvatio je, preko srpske dvorske radionice, sve srpske oblasti, pa delimino i one katolike. Srpski vladar se poeo pripremati da zameni vizantijskog vasilevsa na prestolu Romejskog carstva. Drava se sredinom 14. veka prostirala od Dunava i Save do jadranskog, Jegejskog i Jonskog mora ak tamo do Korintskog zaliva. Slom toga carstva pripremao se postepeno, a bitka na Marici 1371. godine dogaaj je koji ga je obeleio porazom na bojnom polju. Turci su zauzeli ili potinili velike oblasti na jugu zemlje. Novo razdoblje nije bilo osobeno samo po politikoj razjedinjenosti srpskih drava i oblasti nego i po raznovrsnosti lokalnih pojava i kola. Ipak, glavni uzor je ostao Solun sa Svetom Gorom i njihovo novo, emocijama natopljeno slikarstvo. Primorski katoliki krajevi prihvatili su, tada, gotiki stil sa Zapada, utiui njime i na pravoslavne vernike i na vernike crkve bosanske, koji su bili prisnije povezani s jadranskim gradovima.

Izmeu prelomnih dogaaja u srpskoj umetnikoj istoriji, koji su uticali i na slikarsko izraavanje, bilo je i manje znaajnih uspona, zrenja i padova, koji su, ipak, ostavili dosta vidljiv trag. Oni u periodizaciji oznaavaju posebnost manjih razdoblja ili umetnikih celina, osobito u 14. i 15. veku.

II Odlike najstarijih dela

Tokovi slikarstva u Srba od sredine 12. veka ne mogu se vaspostaviti, jer je malo sauvanih fragmenata nekadanjih celina. Tekou predstavlja i to to su jedni, oni iz unutranjosti zemlje, iz sredita rake drave, stariji itav vek od drugih, mlaih, onih s jadranskog primorja. Ipak, koliko god nedovoljni da prue potpuniju sliku zbivanja na umetnikom planu, oni otkrivaju dva istonika nadahnua slikara koji su, u ta davna vremena, meu Srbima radili. U Raku su se, u 10. veku, slivali uticaji iz vizantijske provincije, u Zetu su oni dolazili s Apeninskog poluostrva i iz starih romanskih gradova, kakav je bio, ve u to doba, Dubrovnik.

Freske najstarijeg sloja u rotondi Sv. Petra i Pavla u Rasu sauvane u tamburu kupole i potkupolnom prostoru, s nekoliko scena iz ivota Hristovog, od Blagovesti do Krtenja, imaju neke retke osobenosti, za koje ne postoje dovoljno pouzdane analogije. Freske u kupoli u bogatim i slikanim okvirima, a u potkupolnom prostoru obuhvaene su sistemom ornamenata i krstia po elima lukova i u niama, ugrebenim u sve malter. Uz pomo grafitne tehnike, oponaana je raskoniji sistem uokviravanja ornamentalnim trakama u tuku, kakav se primenjivao u karolinkoj i otonskoj umetnosti na zapadu Evrope. Figure uzdranih pokreta, skoro bez plastinosti, svedene u boji na okerne i ruiaste tonove, s dvobojnim belim i utim pozadinama, imaju daleke slinosti s retkim vizantijskim provincijskim proizvodima s kraja 10. i sa samog poetka 11. veka (Koropi na Atici, Sv. Stefan u Kosturu). Veoma isprane, ove freske ne pruaju mnogo podataka o meavinama vizantijskog i zapadnjakog stilskog izraza.

Vie je o tome dokaza na delima s podruja zetske drave, Dubrovnika i njegove okoline. Fragmenti ivopisa iz dubrovake katedrale, iz crkvica Sv. Nikole na Prijekom i Sv. Ilije na Lopudu, veinom pronaeni prilikom arheolokih iskopavanja, pokazuju da je, u decenijama oko 1100. godine, bila u gradu omiljena slika na kojoj su vizantijski tipovi svetitelja i vizantijska stilizacija oblika bili pojednostavljeni na romaniki nain: crte je znatnije podebljan, senke pojaane, modelacija ostavljena bez polutonova, a podvuena je izraajnost lica i pokreta.

Uravnoteen odnos izmeu vizantijskih i romanikih stilskih obeleja znao je na dubrovakim delima, prevagom jednih, biti naruen; najee bi pretegnula ona romanika, zapadnjaka. Tako je to u programu i stilu slikarstva u crkvici Sv. Jovana Pretee na ostrvu ipanu. Vizantijske osobine zastupljene su samo u programu apsida s Deisisom i crkvenim ocima, gde jo i poneki svetiteljski lik podsea na vizantijski prototip, dok su pojedinane figure u naosu i aneli u svodu romaniki.

Dubrovaki slikari radili su, sasvim izvesno, i za velikodostojnike srpske drave u Zeti. Nekoliko glava sa ivopisa iz ruevina crkve Sv. Tome u Kutima u Boki Kotorskoj delo su iste ruke kao i nekoliki svetiteljski likovi otkopani u dubrovakoj ranoromanikoj katedrali. Crkva Sv. Tome bila je znatne veliine u odnosu na istovremene zadubine u Zeti, a i ivopis je bio uokviren plitkoreljefnim ornamentima i profilima u tuku, to otkriva, kao i raskona plastika ikonostasa, da je njen ktitor morao biti ugledan dostojanstvenik u dravi, ako ne i sam kralj.

Dve druge crkve iz istog doba s kraja 11. ili s poetka 12, primeri su dvaju suprotnih opredeljenja ktitora. U Sv. Mihailu u Stonu, zadubini zetskog kralja, najverovatnije Mihaila, ostao je znatan deo fresaka jednog potpuno romanikog programa dekoracije: Prvi greh u apsidi Maiestas Domini u svodu oltara, Jevanelisti i stojei sveci u bonim niama, kralj ktitor s modelom crkve u rukama. I sve to izvedeno je u provincijskoj varijanti romanikog stila, s izrazitim izoblienjima, iji su se visoki uzori nalazili u rimskom slikarstvu iz 11/12. veka. Nasuprot ovom shvatanju bio je slikar to je radio freske u jednobrodnoj crkvici na Paniku kod Trebinja, sada sruenoj. Istanano nacrtane glave svetitelja, blage plastinosti, sasvim su vizantijske po stilu. Bile su propraene grkim natpisima, to se vidi po otkopanim ostacima. Grki natpisi na freskama s Panika jedinstveni su, jer su sve ostale, iz dubrovakog kraja, bile s latinskim natpisima. To je samo spoljanja oznaka za konfesionalnu pripadnost ovih crkava - jedne su bile u katolikom kultu, druge u pravoslavnom. Sam zetski kralj, sudei po odei i insignijama s portreta u Sv. Mihailu iznad Stona, sledio dvorsku modu i obiaj zapadne Evrope. U ta vremena, romanski Dubrovnik bio je za susednu Zetu, a pogotovo za svoju neposrednu srpsku okolinu, umetnika matica i glavni posrednik u vezama s evropskim Zapadom.

III Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina

1. Monumentalnost i plastinost

U sedmoj deceniji 12. veka na prestolu srpske drave u Rakoj uvrstio se veliki upan Stefan Nemanja. Ubrzo, njegova zemlja je izbila na more izmeu Peljeca i Skadra i tu manje-vie ostala kroz ceo srednji vek. Naslednici su zemlju, do kraja 13. veka, proirili na Sever, nekad i do Save i Dunava, na Jug skoro do Skoplja. Iako su Nemanjini sinovi stekli titulu kralja i osamostalili crkvu dobivi za nju autokefalnost, razvili privredni sistem i kovali novac, postali i bogatiji i kulturniji, vreme, delo i linost Stefana Nemanje ostali su veliki uzor i primer za oponaanje potonjim naratajima. On je odmah po smrti stekao glas mirotoivog svetitelja, pa su se njegovi potomci smatrali svetorodnim, a njegove crkve i ivopis shvatali kao pravi prototipovi.

Stefan Nemanja je prekinuo dotadanja umetnika lutanja - u njegovo vreme stvoren je novi tip crkvene graevine na ukrtanju vizantijskog plana i prostora s romanikom spoljanjom obradom, dok su uzori za ivopis postale vizantijske vladarske ili vlasteoske zadubine sa svojim tipinim programskim, ikonografskim i stilskim osobinama. Kada je Nemanja ukrasio freskama svoj spomenik pobede, crkvu Sv. ora ili ureve stupove, na brdu iznad prestonice u Rasu, on je preselio tekuu vizantijsku dekoraciju u srpsku vladarsku zadubinu. Savremeni hramovi vizantijske dinastije Komnina imali su na slian nain uokvirene scene i figure s mnogo linija, a odee su bile zaleprane, s izuvijanim rubovima, kako bi se dobio utisak to veeg zamaha figura, a scena postala izraenija.

I mozaika scena Bogorodice Odigitrije, koju je, kao slavsku, Nemanja nabavio pred kraj ivota za svoj manastir Hilandar, nosila je, u velikim oima, znake svog unutranjeg ivota, kao toliki svetitelji komninskog vremena u Vizantiji. Istim idealima tada se stremilo na irokim prostranstvima pravoslavlja od Ladoge do Venecije, ali i u

neposrednom srpskom susedstvu (Nerezi kod Skoplja i Veljusa, Bakovo u Bugarskoj, Osios David u Solunu itd.). Smirivanje uzburkanih oseanja i oblika njima prikladnim poelo je ve krajem 12. veka (primer: ostaci fresaka drugog sloja u Sv. Petru kod Novog Pazara). Taj tok je u Vizantiji naglo prekinut 1204. godine, kada su je latinski vitezovi slomili i pokorili dva njena duhovna sredita. Carigrad i Solun.

Nemanjina glavna zadubina, Studenica, ivopisana je posle njegove smrti. Njegovi sinovi - Stefan, naslednik na prestolu, Vukan, veliki knez, i Sava, tada iguman manastira - pozvali su jednog uglednog vizantijskog slikara, koji je u novom duhu ukrasio crkvu 1208/9. godine. Velike i dostojanstvene figure svetitelja, spokojni izrazi lica i smirene draperije, plastina jasnost obima figura i monumentalnost scene - novi su izrazi lepote. Akcenti raskoi u vidu zlatnih listia na pozadinama jednih fresaka i na natpisima, a skupoceni azur na pozadinama drugih i ukrasni okviri oko naroito potovanih svetitelja - sastavni su deo prestinih ambicija srpskog dvora u odnosu na okolne pravoslavne vladare. Lepota i rasko studenikih fresaka, a pogotovo autoritet Studenice kao mauzoleja prvog srpskog svetitelja, uticali su, koliko i opte prilike na bivem podruju Vizantije, na to da srpski kraljevi tokom 13. veka gledaju Studenicu kao veliki uzor.

Novi stil u Srbiji dobio je snaan podsticaj s dolaskom carigradskih slikara u iu, oko 1220. godine, u vreme kada se ona dovravala kao katedralna crkva autokefalnog srpskog arhiepiskopa. Sava, koji je izborio nov status Srpskoj crkvi, i prvi seo na njen presto, kao dugogodinji svetogorski monah, dobro je poznavao umetnike prilike, tako da je uvek izabirao najbolje meu grkim slikarima za srpske zadubine.

Njegovom zaslugom doveo ih je i kralj Vladislav, kada je, oko 1225, ivopisao manastir Mileevu, pripremajui ga za svoj i Savin mauzolej. Grki slikari, najverovatnije iz Soluna, preneli su u Mileevu, u fresko-tehniku, stil slikarstva kakav se negovao u mozaikim radionicama grada Sv. Dimitrija. On viestruko podsea na solunsko slikarstvo iz njegovih starih i uglednih svetilita, kakva su bile crkve Sv. Dimitrija i Sv. ora. Na pozadinama fresaka, u naosu pozlaenim, iscrtani su mali pravougaonici kao imitacije mozaikih kockica. To je bilo reenje koje su, zbog svojih raskonih efekata, mnogo puta kasnije primenjivali srpski vladari u svojim zadubinama. Mileevske figure mnogo su plastinije po izgledu nego one u Studenici i ii i neposredno vode konanom ostvarivanju umetnikih ideala 13. veka.

Pored velikih grkih slikara, u Srbiji su radili i umetnici za koje se ne moe utvrditi, kao i za slikare iz Bogorodiine crkve u Studenici ili iz Mileeve, da nisu znali srpski jezik. Zbog toga izgleda da su u pitanju domai slikari ili stranci koji su se potpuno prirodili srpskoj sredini. Oni su slikali za arhiepiskopa Savu u ikoj kuli-zvoniku, za kralja Radoslava u spoljanjoj priprati i bonim kapelama u manastiru Studenici, a jedna njihova skupina, verovatno jedan atelje, ostavila je traga u najstarijem sloju fresaka u Bogorodici Ljevikoj (oko 1230), u crkvici Sv. Nikole u Studenici (Nikoljaa, verovatno oko 1240) i u Morai (1251/2. godine). U njihovim starijim delima jo se oseaju ostaci stila 12. veka, negde ak u grubom grafizmu, dok je u mlaima oevidan napor da se domognu tekueg plastinog iskaza. Postepeno popunjavanje forme volumenom posebno je vidljivo na delima radionice Ljevia - Nikoljaa - Moraa. U Morai umetnik je

dostigao vrhunac i u vrednosti i u stilskoj zrelosti. Moraki ciklus posveen sv. Iliji neposredno je prethodio najveim delima epohe.

Freske u crkvi Sv. apostola u Pekoj patrijariji (oko 1260) i Sopoanima (oko 1265) predstavljaju vrhunce monumentalnog i plastinog stila 13. veka. Prve se nadovezuju na Studenicu i iu i njihovu tamnu zvunost i mistinu poetiku, druge su, svetlim bojama, zlatnim listiima na svim freskama, lepotom likova i njihovom atletskom graom, nastavak Mileeve i Morae i njihove ozarenosti antikom. Jedne su bile prikladnije crkvenim krugovima oko arhiepiskopije, druge dvorskim. Peko Vaznesenje u kubetu, koliko i Raspee u Studenici i ono u ii, simboliu, poput svakog remek-dela, najvie umetnike ideale svoga doba, u ovom sluaju ideale srpskih duhovnika iz 12. veka. Sopoansko Uspenje, kao i njegovi prethodnici u Srbiji, aneo iz Vaskrsenja u Mileevi ili sv. Ilija u peini u Morai, saima estetiku visokih laikih slojeva drutva, i to ne samo u Srbiji. Sopoani, kao srpski prestoniki spomenik, sazdan i ivopisan u doba osloboenja Carigrada od Latina, u isto je vreme i spomenik pobede pravoslavlja nad katolianstvom (otud i posveta sv. Trojici, o ijoj je prirodi bilo toliko sporova s katolicima). Sopoanskom slikarstvu veoma bliske carigradske ikone Hrista i Bogorodice Odigitrije iz manastira Hilandara nalie, moda jo vie, na likove iz Deisisa u Svetoj Sofiji u Carigradu. One jo neposrednije ukazuju na carigradske korene sopoanskih shvatanja.

U Sopoanima je dovren i program dekoracije koji se kroz 12. vek postepeno obrazovao - u oltaru liturgijske scene, u naosu Hristovo iskupiteljsko delo iskazano kroz ciklus velikih praznika, u priprati starozavetne, dogmatske i eshatoloke teme. kroz ikonografiju portreta Nemanjia i istorijske scene iznesena su stanovita iz srpske dinastike ideologije: proslavljeni sveti preci, Simeon Nemanja i sveti Sava, kao starozavetni praoci i hrianski oci bogonosci, a srpski vladari kao uvari pravoslavlja. Savremeni srpski dostojanstvenici tu su predstavljeni kao verni sledbenici i dostojni potomci svetih predaka i njihovog dela. U Mileevi je kroz slikarstvo pokazan poloaj i odnos srpske dinastije prema vizantijskom vasilevsu, a time i izvesna duhovna podlonost Srbije Vizantiji; u studenikoj bonoj kapeli obznanjuje se simfonija izmeu drave i crkve u mladoj srpskoj dravi, zasnovana na Nemanjinom podvigu odricanja od vlasti vere radi. Iako su ikonografska reenja izraena na vizantijskim obrascima ili iz Vizantije pozajmljena, ipak su srpski duhovnici, svojim teolokim i pravnim znanjima bitno uticali na to da se srpske dinastike, vladarske i crkvene ideje na poseban nain formuliu.

Posle Gradca (oko 1275), zadubine kraljice Jelene supruge sopoanskog ktitora, kralja Uroa I, iji slikari jo visoko stoje na vrednosnoj skali stvaralatva, nastupa u Srbiji izvestan umetniki zastoj. Poslednja etvrtina 13. veka vreme je ponavljanja prethodnih shvatanja, ali bez ranijih velikih slikara (freske u kapeli u kapeli u urevim stupovima iz 1282/83. sa znaajnim istorijskim slikarstvom; Arilje 1296; sv. Petar kod Novog Pazara - trei sloj s kraja veka; ikona sv. Petra i Pavla u Rimu s portretima kraljice Jelene i njenih sinova kraljeva Dragutina i Milutina). Dok su se slikari u Srbiji drali starijih pouka, vizantijski slikari u velikim gradovima, Carigradu i Solunu, pripremali su, kroz minijaturno i zidno slikarstvo, jedan novi stil, koji e dobiti ime po novoj vizantijskoj dinastiji Paleologa.

Slikarstvo srpskih kraljevskih zadubina i katedrala u 13. veku popunjava u celini istorije vizantijskog slikarstva onu prazninu koja je nastala latinskim osvajanjem Carigrada i razaranjem Vizantije. Ono je proizvod najboljih slikara koji su u to doba radili u pravoslavnom svetu.

*

U Boki kotorskoj, najvanijem pristupu Srbije moru, dve biskupije, jedna katolika, sa seditem u Kotoru, a druga pravoslavna, na poluostrvu Prevlaka, koja je pripala poetkom 13. veka Srpskoj autokefalnoj crkvi, negovale su svaka svoje religiozno slikarstvo. Katolike freske i ikone nosile su najee latinske natpise, mada ih ima i sa srpskoslovenskim; pravoslavne su bile propraene slovenskim natpisima, mada ih ima i sa grkim.

Pet - est spomenika, nastalih u razmaku od kraja 12. do kraja 13. veka, otkrivaju ponaanje poruilaca slikarstva dveju konfesija. Ktitori su bili, u ta vremena iz redova srpskih i latinskih crkvenih dostojanstvenika i gradskog plemstva romanskog porekla. Ako se uporede tri svetiteljske figure u Sv. Luki u Kotoru, sa samog kraja 12. veka, iz zadubine vlasteoske porodice Kazafranka, s freskama u apsidi crkve Rize Bogorodice u Bijeloj, iz prve dve decenije 13. stolea, ivopisane zaslugom pravoslavnog episkopa Danila, onda se vidi da ih dele natpisi, ikonografija i stilska obeleja. Natpisi u Sv. Luki bili su latinski, u Bijeloj grki. Tri svetiteljske figure u Sv. Luki u odeama su od kojih su se jedne upotrebljavale u katolikom, a druge u pravoslavnom kultu. U Bijeloj su freske Bogorodice kojoj se klanjaju dva anela i Sluba arhijereja u ikonografskom vidu koji se pojavljivao u ta vremena u vizantijskoj umetnosti, pa i u susednoj Ohridskoj arhiepiskopiji, u iji je sastav po svoj prilici ulazila pravoslavna episkopija Boke kotorske. Stilske osobine fresaka u Sv. Luki, s meavinom komninskih vizantijskih crta i onih romanikih, ima paralele u ivopisima apulijskih peina toga vremena, dok freske u Bijeloj nose crte osobene za vizantijsko slikarstvo s poetka 12. veka, iz vremena kada se stilski izraz poeo oslobaati komninskih linearnih reenja.

Sedamdesetih su godina 12. veka freske u katolikoj crkvi Sv. Pavla u Kotoru, nad grobom ktitora Pavla Barija, i u pevnici pravoslavne crkvice Sv. Petra u selu Bogdaii, uraene zaslugom srpskih episkopa s Prevlake. Figura apostola Pavla iz Sv. Pavla ima izvesne naturalistike crte gotikog porekla, mada iskazane kroz vizantijsku stilizaciju, a svetitelji i scene iz Bogdaia spadaju u izuzetno vredna dela nekog slikara koji je iz unutranjosti Srbije preneo sopoanske pouke na Jadran.

Freske s kraja 13. veka u Sv. Mariji na Rijeci (Koleati) u Kotoru vrhunac su u kotorskom stvaralatvu iz toga vremena i veoma reit primer za stanovita katolike crkve u vezi s religioznim slikarstvom na granici pravoslavlja. Program je sasvim katoliki: scene stradanja Hristovog rasporeene oko scene Raspea u apsidi, neobian izbor pojedinanih svetaca na zapadnom zidu. Meutim, jedva je gde odstupljeno od pravoslavne ikonografiji, dok se u stilu oseaju upadice gotike u vizantijska shvatanja. Verovatno je umetnik gledao u rimsko slikarstvo oko radionica majstora Toritija iz Ruzitija kao na svoj uzor.

Iz primera u Boki Kotorskoj vidi se da su slikari koji su radili za pravoslavne pomno pratili ono to se deava u sredinim oblastima Srbije, ostajui verni pravoslavnim shvatanjima slike, dok su katoliki slikari upirali pogled u prekomorska umetnika sredita, birajui sebi za uzor ona reenja koja se nisu, na prvi pogled, razlikovala od pravoslavnih proizvoda. ak su renesansni i barokni katoliki prelati, vrei kanonske vizitacije crkava, zabeleili da se do njihovog vremena sauvala poneka crkva za koju se moglo rei da je tota depicta picturis graecis.

2. irilski ukras izmeu Istoka i Zapada

Odvojen ivot ukrasa u srpskoj rukopisnoj knjizi, bez bitnih doticaja s tekuim stilom fresaka ili ikona, naroito je izraen u vremenu od kraja 12. do kraja 13. veka. Tekao je, pre svega, kroz slikarstvo inicijala, pa tek zatim zastavica i vinjeta, dok je ilustracija ili slika na celim stranicama bilo samo po izuzetku. Gotovo da je isti ivot imao ukras u istovremenoj ruskoj i bugarskoj knjizi.

Na poetku stoje dve bogato ukraene knjige s kraja 12. veka, Miroslavljevo i Vukanovo jevanelje. U prvoj preovladavaju veliki inicijali geometrijskog, biljnog, zoomorfnog i figurativnog sastava, u drugoj su najei mali inicijali s geometrijskim prepletom, nekad u vrhu s vujom glavom. Ali Vukanovo jevanelje ima dve figure, izvedene u crteu, na celim stranama - jevanelistu Jovana i Hrista Emanuila. I dok Miroslavljevo jevanelje, raeno negde u jadranskoj zaleini, nosi obeleja romanikog stila, mada prenosi i starije slovensko predanje, dotle figure u Vukanovom jevanelju pokazuju osobine vizantijskog stila iz doba Komnina.

Prosean srpski rukopis iz 13. veka ima skromnije inicijale od ova dva rukopisa; najvie ih je geometrijskog i teratolokog karaktera. "Zverinji stil" inicijala vezuje ih za opteslovenski ukras u irilskoj knjizi. Posebno ga je volela prepisivaka radionica u manastiru Hilandaru. Na toj osnovi bio bi, s vremena na vreme, izraen poneki raskoniji ili neobiniji rukopis. Hilandarsko jevanelje (br. 22), s poetka veka, odlikuje se lepotom velikih inicijala, iji su oblici podstaknuti Miroslavljevim jevaneljem; raskona njihova pozlata, jedinstvena u 13. veku. otkriva da je ktitor bio neki bogat poruilac. Beogradski parimejnik, iz istog doba, ima nekoliko izuzetno nacrtanih figurativnih i ivotinjskih inicijala, koji i prilie tom, valjda najlepe ispisanom srpskom rukopisu iz 13. v. Drugi parimejnik, hilandarski, delo je smelih, ali likovno zaputenih crtaa inicijala, prepunih mate. S kraja je 13. veka tzv. Prizrensko jevanelje, s bogatim figurativnim ukrasom na marginama listova, crtaki izvedenim i ivo obojenim, verovatno nastalim u nekoj srpskoj monakoj koloniji u Svetoj zemlji. U tim inicijalima vrlo je mnogo orijentalnih i zapadnjakih stilskih osobina, a u odei figura i islamske mode.

Koliko god odana slovenskom predanju pri ukraavanju rukopisa, nastalom po svoj prilici na osnovu iskustva vizantijskih provincijskih prepisivakih radionica, srpska iluminacija je u 12. i 13. veku, bila pod uticajem zapada, preko jadranskog primorja; prihvatala je podsticaje iz vizantijskog knjievnog i zidnog slikarstva; bila je otvorena i prema

orijentalnim uplivima. Uprkos tome, sauvala je svoju nezavisnost i drukije osobine od onih koje su bile svojstvene drugim slikarskim rodovima.

IV Od Kralja Milutina do raspada carstva

1. Klasicizam i akademizam

Osloboenje Carigrada od Latina omoguilo je da se prestonica Carstva, pa i drugi njegov grad, Solun, ponovo stale na elo slikarskog stvaranja u itavom pravoslavnom svetu. U poslednjoj deceniji 13. v. gasili su se poslednji napori da se odri monumentalna slika 13. veka, monog plastinog izraza. Slikari tadanje generacije bivali su podsticani novom intelektualnom klikom, idejama grkog klasinog obrazovanja i teolokim pogledima oslonjenim iznova na izvorna uenja svetih otaca. I liturgija se promenila pod uticajem crkvene poezije, kao to su se umnoili njeni tumai i besednici. Dejstvo na slikarstvo bilo je viestruko, pogotovo to su poruioci ili njihovi savetnici pripadali visokoobrazovanim slojevima drutva. Program slikarstva u crkvama veoma je mnogo dopunjen uenim temama i ciklusima, ikonografija neobinim tumaenjima, metaforama i simbolima, a stil, prilagoen mnoini pria i znaenja, postao je narativan, sa slikama prepunim figura i epizoda. Sklop slika sve vie je teio klasicistikim ravnoteama, a izgled figura antikom izgledu i proporcijama.

Osvajanja kralja Milutina u Makedoniji, krajem 12. veka, i njegov brak s vizantijskom princezom stvorili su uslove, oko 1300. godine, da se srpska sredina, zaslugom dvora, prikljui novom stilu slikarstva, tzv. renesansi Paleologa. Od tog vremena svaka, pa i najmanja, promena u slikarstvu Carigrada ili Soluna osetila se i u Srbiji. Osim toga, kralj Milutin je uspeo da u Srbiju prevede slikare Mihaila, iz ugledne slikarske porodice Astrapa, i Evtihija sa saradnicima, stvorivi im mogunosti za neprestan rad; preko njih obezbedio je visoku umetniku vrednost svojim freskama. Oni su, neposredno pre toga, zajedno radili u Ohridu, u Bogorodici Perivlepti, za jednog uglednog vizantijskog vlastelina, takoe zeta carske dinastije. Tu su i raskinuli sa starim shvatanjima. Zadrali su figuru snanih fizikih svojstava, ali su njen saliveni volumen razbili, njeno dostojanstveno spokojstvo pretvorili u jak zamah, a filozofski izraz u estinu i ljutnju. Uinili su to dotle nepoznatom "kubistikom" stilizacijom, izlomljenim