İSLAMI irİMLERDE...,METODOLOJİ/USÜL-VIII .., ------" . .

KELAM ILMI ve

İSLAM HUKUKUNDA

İÇERİK SORUNLARI

Tartışmalı İl.mi İhtisas Toplantısı

20 - 21 Mayıs 2017

Üsküdar Belediyesi . Sabahattin Zaiın Eğitim ve Kültür Merkezi

Büyük Çaınlıca-Üsküdar /İstanbul

İstanbul 2017

Giriş

VII

AHV AL-İ ŞAHSİYYE BAGLAMINDA

GÜNÜMÜZ FIKIH MÜFREDATI

Kaşif Hameli OKUR*

el-Alıvalü'ş-şahsiyye 'tabiri, orijini itibarıyla fıkıh literam­riine ait bir kavram değildir. Furfi. fıkıh konularının Mecelle' de benlınsendiği şekliyle1 ibadat, münakehat, muamelat ve ukubat şeklinde dörtlü bir tasnife tabi tutulduğu göz önüne alınırsa, gü­nümüz ahval-i şahsiyye literatüründe ele alınan konuların, furt1 kitaplarında münakehat ve muamelat kapsamında değerlendi­rilen bölümlerde işlendiği ifade edilebilir. Kişinin doğrudan şahsı yla ilgili olan hukuki durumları ifade etmek için kullanılan bu terim, Batı hukukunun etkisiyle XIX. yüzyıldan itibaren İslam ülkelerinde kullanılmaya başlanmıştır.

Roma-Cermen hukukuna dayalı Batılı hukuk sitemle­rinde Medeni Kanunların ilk kısmında genellikle, ahval-i şah­siyye (statut personnel) bağlamında şahıs, aile ve miras hukuku bölümlerine yer verilmiştir. Bu terimin İslam ülkelerinde kulla­nılması ve yaygınlaşmasında, klasik şer'iyye mahkemelerinin yanında farklı isimlerle yeni mahkemeler kurulmasının ve

• Prof. Dr., Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, kasifo­kur@hotmail.com 1 Bk. Atıf Bey, Mecelle-i Alıkam-ı Adliyyeden Kavaid-i Kiilliye Şerlıi, İstan­bul1327, s. 5-6.

364 KELAM İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORUNLARI

şer'iyye malıkernelerin görev alanlarının ahval-i şahsiyye ile sı­rurlandırılmasının etkisi bulunmaktadır. 2 Konuyla ilgili ilk müstakil eser olarak Kadri Paşa tarafından kaleme alınan el­Ahkamü'ş-şer'iyye fi'l-ahvfili'ş-şahsiyye adlı eser gösterilmektedir.3

Bu eserde Kadri Paşa nikah, talak, nesep, nafaka, vesayet, hacir, hibe, vasiyet ve miras konularına yer vermiştir.4 İslam ül­kelerinde ahval-i şahsiyye bağlamında yapılan kanurli düzerıle­meierde, kimi kanunlar şahıs, aile ve miras hukukunu düzenle-

. yen hükümlerin yanında vakıf ve hibe konularına da yer ver­

. ~ştir.

Yirminci yüzyılda ahval-i şahsiyye başlığı altında çok sa­yıda eser kaleme alınarak bu konuda müstakil bir literatür or­taya çıkmıştır. Ancak kapsam itibarıyla bu eserler münhasıran aile hukukunu esas almaya başmış, ehliyet, vakıf ve miras gibi konular ilgili alaİllarda yazılan müstakil eserlerde işlenmiştir.5

Ülkemizde 20. asrın ikinci yarısından itibaren İlahiyat Fakülte­leri ve Yüksek İslam Enstitülerinde İslam Hukuku ve Fıkıh dersi okutulmaya başlayınca, kaleme alınan ders materyallerinde Türk Hukuk Sistematiği ve 'İslam ülkelerindeki ahval-i şahsiyye literatürü göz önüne alınarak "hususi hukuk" ana başlığı al­tında şahıs-aile-miras .konuları işlenıneye başlamıştır.6

ı Mehmet Akii Aydın, "Ah val-i Şahsiyye", DİA, II, ;L92. 3 Ahmed İbrahim Bey-Vasıl Al11üddin Ahmed İbrahim, Ahkamü'l­ahvtili'ş-şahsiyye Ji'ş-Şerlati'l-İslamiyye ve'l-kiiiıiiıı, [Kahire] 2003, s. 31 (2. dipnot); Abdurrahman es-Sabfml, Şerhu'l-kam11ti'l-alıviili'ş-şahsiyye es­Sılriyy, Dımeşk 1989, I, ll. 4 Yusuf b. Mahmud el-Hac Ahmed, el-Fevaidü'l-aliyye ale'l-Ahkliıııi'ş-şe­ı·iyye fi'l-alıvlili'ş~şqlısiyye, Dımeşk 1999, s. 304-308. 5 Mehmet Akii Aydın, '~!llival-i Şahsiyye", s. 192. 6 Örnek olarak bkz., Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, İs­tan~ul1999, I, 227-500; Harndi Döndüren, Delilleriyle İslam Hukuku (Şa­hıs, Aile ve Çöziimlü Miras), İstanbul1983, s. 113-590.

365 İSLAM HUKUKUNDA İÇERİI< SORUNLARI

Günümüz Fıkıh Tedrisahnda Alıval-i Şahsiyye Konu-ları

Yükseköğretim kurumlarında fıkıh dersleri İslam Hu­kuku Anabilim Dalı marifetiyle verilmektedir. Furfı fıkıh konu­larnun ibadat bölümü, İslam ibadet Esasları dersi çerçevesinde okutulmaktadır. Münakehat, muamelat ve ukfıbat balıisieri ise İslam Hukuku Dersinde ele alınmakta olup, yakın zamana ka­dar haftada dört ders saati olmak üzere iki yarıyılda bu ders iş­lenmekteydi. Bilahare Yükseköğretim Kurulu'nun tavsiyesi üzerine İslam Hukuku Anabilim Dalının dersleri sekiz yarıyıla yayılıruş olup, Fakültelerin genelinde İslam Hukuku I ve İslam Hukuku ll adını taşımakta olan derslerin de 7. ve 8. yarıyılları da kapsayacak şekilde, haftada iki ders saati olmak üzere dört yanyılda okutulmasına başlanmaktadır. Tabii bu derslerde hangi furfı konularına yer verileceği dersi takrir eden hocaların tercihine ve ana bilim dallarının temayiliüne bırakılmış olup, fa­külte lerde farklı uygulamalar görülmektedir. Münakehatı ih­tiva eden aile hukuku hemen hemen bütün fakültelerde okutul­makta iken, bunun yanında muamelat ve ukfıbat kapsamındaki konulardan hangisine yer verileceği tercihe bağlı olmaktadır.

Ahva.J.-i şahsiyye çerçevesinde ele alınan konulardan aile ve miras hukuku, tedris açısından ilk etapta öne çıkmaktadır.

Şahsın hukuku kapsamında incelenen ehliyet bahisleri, orijinal fıkıh sistematiğinde fıkıh usulünde; hü.kml şahıs kavramıyla ir­tibatlandırılan vakıflar ve şirketlerle ilgili konular ise muamelat kapsamında furfı kitaplarında ele alınmaktadır. Tedriste orijinal sistf7matiğe sadık kalınması, meselelerin sağlıklı tasavvuru açı­sından önem taşımaktadır. Bu açıdan günümüz fıkıh müfreda­tında, alıval-i şahsiyye zımnında ele alınması gereken en önce­likli konular, aile hukukuyla ilgili konulardır. Miras hukuku ise pek çok fıkıh kitabında ele alınmakla birlikte, fıkhın yanında

366 KELAM İLMİ ve isLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORITh.TLARI

"ferfuz ilmi" adı altında müstakil bir ilim olarak da telakki edil-- diği için, Hidfiye, BedfiZ ve Dürer gibi bazı meşhur ve mütedavil

kitaplarda ferfuz bcilisine yer verilmemiştir. Bu durum ilgili ko­nuya verilen önemin bir göstergesidir. Ancak gerek uygulama açısından taşıdığı önem, gerekse fıkıh sistematiğinin bütünlüğü nedeniyle ahval-i şahsiyye bağlamında aile hukukunun ya­nında miras -hukuku da ihmal edilmemelidir. Mamafih bu alanda pratik kazanabilmek için, miras meselelerinin çözümüne yeterli zaman ayırma zorunluluğu, . tedriste bazı problemlere

; y_~l açmaktadır.

Aile Hukukuyla İlgili Müfredat

Fıkıh düşüncesinde aile hayatıru düzenleyen hükümler, diğer hukuki hükürnlerin de varlık sebebi olarak algılannuşdır. Usuleillerimiz şen hükümlerin varlık sebebini izah ederken ( J

.)-li.JI .. li,ılı ...:ıi..t....JI4.,ıc. ~) cümlesine yer verirler? Bu bakış açısına göre "Cenab-ı hak bu nizam-ı alemin vakt-i mukaddere dek be­kasım irade edip bu ise nev'-i insanın bekasına, nev'in bekası tenasül ve tevalüd için zükur ve inasın izdivacına rnenuttur." (Mecelle, Mad. 1). Beka-i alem beka-i insana, beka-i insan da iz­divaca bağlannuştır.8 İzdivacı münfikehfitla ilgili kurallar düzen­lernektedir. İnsanın varlığını sürdürebilrnesi için temel maddi ihtiyaçlarını karşılayabilmesi, hem cirisleriyle işbirliği içerisinde olmasına bağlıdır. Bu alan da mufimelfit kurallarıyla düzenlen­miştir. Her iki alanda da gi.içlünün zayıfı ezmesinin engellen­mesi için ukzibfit kurallarıİla ihtiyaç duyulmuştur. Kur'an ve Sünnet verilerinde bazı alanlarda genel prensiplerle iktifa edi­lirken, aile ve miras konularında ayrıntılı düzenlerneler yapıl­mıştır. Fukahanın bu veriler üzer!ndeki içtihatlarıyla da ayrın­tılı bir doktrin ortaya konmuştur.

7 Taftazaru, et-Telvlh, İstanbul 1310, ll, 692; Molla Hüsrev, Mirfitii'l­usCil, İstanbu11310, II, 210. ·, 8 Ali Haydar, Diirerii'l-hiikkfim, İstanbul1330, I, 18.

367 İSLAM HUKUKUNDA İÇER.İK SORUNLARI

Malum olduğu üzere fıkıh doktrininde nikah akdi "müt' a mülkiyeti" üzerine kurulan bir akit olarak tanımlanmakta, bu çerçevede akit zımrunda erkeğe nafaka ve me1ıir ödeme, kadına da ihtibas ve itaat yükümlülüğü terettüp etmektedir. Doktrinin evlilik birliğinin kurulmasını ve dağılmasını düzenleyen hü­kümleri de ilgili bakış açısıyla hıtarlı bir bütünlük teşkil etmek­tedir. Gerek hak ve sorumlulukların belirlenmesinde, gerek ev­lilik ve iddet nafakasının tespitinde ayru hususları gözlemlemek mümkündür.9

Müslüman toplumların modernleşme sürecine girmesin­den sonra aile yapısında yaşanan dönüşüm, münakehatla ilgili fıkhl hükümlerin bir kısmını tartışma ve eleştiri konusu haline getirmiştir. Ancak ilgili hükümlerin sistemin bütünüyle/müt'a mülkiyeti üzerine kurulu bir akitle ilişkisi dikkate alınmadan, Kur'an ve Sürınet'in ruhuna/amaçlarına uymamak vb. gerekçe­lerle eleştirilmesi metodolajik açıdan zaaf taşımaktadır. Bu bağ­lamda akdin temeline ilişkin bakış açısı değişmeden, ayrıntıları düzenleyen bazı hükümlerde farklı bir şey söyleyebilme imkfuunın olup olmadığı tartışılmalıdır. Bunun yapabilmek, an­cak sistemi zedelemekle mümkün olabilir.

Çeşitli meselelerde tadilatlara uğrayarak zedelenen bir sistemin bütünlüğü ve tutarlılığı tartışamaya açıktır. Öte yan­dan fiilen yaşanan hayatın ortaya koyduğu vakıa ise birçok hu­susta bu müdahaleleri gerekli, bazen de zorunlu kılmaktadır. Bu paradoks çok kolay aşılacağa da benzememektedir. Bu bağ­lamda kadının çalışması meselesinin "ihtibas" kavramı açısın­dan ele alınması ilgili çekici olacaktır. Klasik dönemde günü-

9 Bu hususta bkz., Kaşif Harndi Okur, Fetva Mecmıtalamın Göre Taıızi­mat Öncesi Dönem Aile Yapısı Hakkında Bazı Tespitler, s. 6 (20 Eylül2014 tarihindeKAGEM tarafından düzenlenen İslfim Toplımılarmda· Ciıısiyet Mahremiyet ve Sosyal Hayat Ça­lıştayı'nda sunulan yayımlanmanuş çalışma).

368 KELAM İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORUNLARI

müzdeki gibi, "ücretli bir şekilde daimi bir kadroda görev yap­mak" tarzında bir çalışma anlayışı mevcut değildi. Kadının ev dışında çalışması için fıkıh kitaplarında verilen örnekler ebelik vb. mesleklerle veya kendi ürettiği bazı malların sahmıyla sınır­lıydı. Ancak kadının maaş karşılığı düzenli bir işte çalışması ih­tibas yükümlülüğünün ihlali anlamına gelir mi? Bu durumda kocanın nafaka yükümlülüğü devam eder mi? Kocanın iznini almaksızın kadının böyle bir işte çalışması meşru mudur? Bo­şanmış olan ve mesela kamu çalışanı olan bir kadın, iddet müd­deti içerisinde aile konutundan çıkarak mu tat mesaisine devam edebilecek midir? Boşanma sonrası eşler için takdir edilen taz­minatların fıkhl bakımdan hükmü nedir? şeklindeki soruların aktüalite kazanmış olması, klasik fıkıh hükümlerinin düzenle­diği aile hayatının önemli bir şekilde değiştiğini, bundan.dolayı

da ilgili yapıyı düzenleyen hükümler bütünün muhtelif yerle­rinden çatladığıhı göster~n örneklerden bazılarıdır. Aile hu­kuku işienirken bu problemler de belli ölçüde öğrenciye aktarıl­malıdır.

Dikkat çekilmesi gereken diğer bir husus velayet mesele­sidir. Yetişkin bir kadının kendi inisiyatifiyle evlenmesine ve akit esnasında kendi irade beyanında bulunmasına izin veren içtihat, Hanefi içtihadıdır .. Ancak zaman içerisinde de yaşanan birtakım olumsuzluklar nedeniyle bu meselede İmam Muham­med'in içtihadının ve Hasen b. Ziyad aracılığıyla Ebu f-!a­nife' den nakledilen görüşün zaman zaman müfta bih kabul edildiği, kadllere bu doğnıltuda emir verildiği bilinmektedir. Günümüzde özellikle ailelerden haber~iz olarak gençlerin imam nikalıı adı albnda yaşadıkları beraberliğe de Hanefi içtihadının mesnet yapıldığı bir vakıadır. Ancak günümüzde bu içtihadın ilgilj. uygulamalaramesnet yapılainayacağını söyleye(bile)n bir meşayih/fukaha zümresi bulunmamaktadır. Zira mezhep ve ta­bakat-ı fukaha aruayışının ciddi boyutta örselenmesi, fıkhın top­lum üzerindeki etkililiğini de önemli ölçüde sınırlamıştır.

"

369 İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI

Kanuniaştırma hareketlerinden sonra kazru alanda etki­sini yitiren fıkıhçılar, dikkat çektiğimiz fuli durum neticesinde günümüzde diyam alanda da etkili olamamaktadır.

Aile hayatıyla ilgili problemierin temelinde yatan bir başka sebep ise evlilik meselesinde fiilen yaşanan kazru ve diyaru hüküm ayrılığı, günümüzdeki yerleşik ifadesiyle resmi nikili/dininikah ayrınudır. Tarih boyunca kamu otoritesinin nikaru resmi denetim altına alma teşebbüsleri olmuş·tur. Ancak fıkıh kitaplarında yazılı olan şartlara uygun bir akdi diyaneten geçersiz saymak mümkün görülmemiş, kamu marifetiyle icra edilmeyen evlilikler yalruzca hukuki himayeden mahrum bıra­kılmıştır.10 Fakat bu ikilem ciddi problemlere yol açmaktadır.11

Günümüzde bu durumun çok çeşitli yansımalarıyla karşılaşıl­maktadır. Mesela Batılı bir ülkede oturum hakkı almak için eşini resmen boşayan, boşadığı eşini o ülkede ikamet hakkına sahip birisiyle resmen evlendiren, ancak dini nikahın devam ettiği dü­şüncesiyle boşandığı ve resmen başkasının karısı olarak görü­nen kişiyle bilfiil aile hayatı yaşamaya devam eden insanlar or­taya çıkmaya başlamıştır. Bu ikilem kimi zaman aile hayatıyla

10 Evlilik ehliyeti için yaş sırurlaması getiren, evlilik yaşı öncesi ve ta­raflar arasında ciddi yaş farkı bulunan akitlerin gerçekleşmesini haki­min iznine bağlayan aile kanunu tasarıları da, bu hususların ihlal edil­mesi halinde ancak cezai müeyyide öngörmüşler, ilgili evlilikleri ge­çersiz saymamışlardır. Örnek olarak bkz., Meşruu'l-Kfiıııiııi'l-ahvfili'ş­şahsiyye el-muvahhad, Dımaşk 1996, s. 61-68. 11 Bu problemi mukayeseli olarak ve oldukça vukufla ele alan Ha o Yu­nus Ap aydın, imanı nikfihı veya dini nikfih adıyla anılan beraber yaşama tarzırun fıkıh manhğı ve tekniği açısından da "hukuk dışı birleşme" ola­rak nitelenebileceğini ve meşru olmadığım ifade etmekle birlikte, bu bir­likteliğin sonuçlarını diyaru ve kaza! açıdan sarahaten tartışmamışhr.

Bk. H. Yunus Apaydın, "Nikahın Mahiyeti ve İmam Nikaru Uygula­ması", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii Dergisi, sayı: 9, Kay­seri 2000, s. 378.

370 KELAM İLMİ ve isLAM HUKUKUNDA iÇERiK SORUNLARI

ilgili yöneltilen dini sorulara verilen cevaplarda da bazı çelişki­lere yol açmaktadır. Bir taraftan mahkemece yapılan boşamanın dinen de geçerli olduğu ifade. edilirken, diğer taraftan fıkıh ki­taplarında yazıldığı şekliyle boşama gerçekleşmişse resmi nikahın mevcudiyetinin bir anlam ifade etmediğini öngören de­ğerlendirmeler yapılmaktadır. 12 Hanefi fukabası Ebu Ha­nif~'nin, hakjmin bir akdin kurulması veya feshine ilişkin ver­diğihükmün-ilgili hüküm yalancı şahitlerin beyanına dayansa bile- zahiren ve batmen geçerli olduğuna dair içtihadını temel­lendirirken, nikah meselesinde diyaru ve kaza! açıdan iki farklı geçerlilik alanı kabul etmenin val1irn neticelerine dikkat çekmiş­lerdir. 13 Bu açıdan kanaatimce, günümüz şartlarında resmi nikahla evlenmiş olan bir kişinin, bu evliliği talak yoluyla son­landırıp sonlandıramayacağı hususu da taraşmaya açıJ.n:talıdır. Meşrutiyet döneminde Mansurizade Said tarafından gündeme getirilen, kamu otoritesinin şeriatın men ~tmediğini men edebi­leceğini, ancak men ettiğini emredemeyeceğini öngören ce­vaz/ibaha tarhşmaları da, yasa koyucumın aile hukukunu tan­zim yetkisinin sınırı konusundaki tarhşmalara teorik temel teş­kil edebilir.

Bu bağlamda kendisini daha derinden hissettiren bir me­sele de özellikle Avrupa veya Amerika' da yaşayan/ ihtida etmiş ancak yetiştiği toplumun kültürel birikimiyle dini metinlere yaklaşan kişilerce temsil edilen, aile yapısı ve cinsel hayah dü-

12 Bk. Aile İle İlgili Sıkça Sorulan Sorular, D~ Yayınları, Ankara 2015, s. 141, 154, 159 (24., 45. ve 54. sorular). ' 13 Bu hususta örnek olarak bkz., Sei:ahsi, el-Mebsut, İstanbul 1983, XVI, 182-183 .

..!ll:,~ .U .}o \.ı C.~_,:. ~1_, .U .r"U; C.~ t-....~.>1 ö..~.>l_, ölyl ~ iJ';P.-J ~ ~ <Jl _,ı> ..ı

~ıı.ı.. J!-o </' <J_,...,... .:r...ı.Jı_, ~~Lo c.-:ill ~ Aynca bkz., Sığnakl, eıı-Nilıiiye,

Nuruosmaruye, nr. 1768, I, 278b; Mavsıli, el-İlıtiyiir, Beyrut ts., II, 89; İbnü'l-Hümam, Fetlıu'l-kadlr"BUJ.fık 1316, II, 390; Ayni, el-Biııiiye, Bey-rut 1990, IV, 571. ·

371 İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI

zenleyen hükümleri irdelemeye çalışan bakış açısıdır. Dolayı­sıyla bu bakış açısıyla, Müslüman bir toplumda yetişen bir öz­nenin gündemine almadığı sorular sorulmakta ve tarhşılmakta­dır.14 Bu vadiden olmak üzere farlı din ve kültür mensupları arasındaki ilişkilerin artması neticesinde, günümüze kadara tar­tışma konusu yapılmayan "Gayrimüslimin bir müslimeyi te­zevvücü babldır" (Hukuk-ı Aile Kararnamesi, Mad. 58) hük­münü esnetme çabaları da dikkatten kaçmamalıdır. Müslüman toplumlarda kadın, aile ve toplumsal cinsiyeti sorgulayan bu yaklaşımların lisans derslerinde ayrınb.lı olarak ele alırup tartı­şılması belki uygun olmayabilir. Ancak lisansüstü derslerde veya lisans düzeyinde seçmeli derslerde bu konulara eğilrnek de daha fazla ihmal edemeyeceğimiz bir husus niteliğini kazan­mıştır.

Aile hukuku millredatı ele alınırken, ahval-i şahsiyye hü­kümlerinin pozitif hukuku kuralı niteliğini taşıdığı ülkelerdeki kanuni düzeı:1lemelere ve uygulamalara bigane kalınmamalı~ır. Özellikle yargı kararları çerçevesinde bu ülkelerdeki tatbikatın takip edilmesi, fıkıh hükümlerinin günümüz şartlarında kaza! geçerliliği hususunda varsayımın ötesinde somut bir veri teşkil edecektir. Bu nokta akademik çalışmalarda ihmal edilmemeli, bir şekilde tedris al~a da taşınmalıdır.

Aile hukukuyla ilgili millredatın hazırlanması bağla­

mında şu hususlara dikkat edilmesi isabetli görülmektedir: a. Konuların işlenmesine aile müessesesinin ilk çağdaki

ve İslam öncesi Arap toplumundaki durumuyla ilgili bilgi vere­rek başlanmalıdır. Bu husus gereksiz tarihi malumat olarak gö-

14 Efendinin nzası olmasa dahi cariyesiyle ilişkisi meşru kabul edUdi­ğine göre, evli olmasalar dahi iki yetişkin insanın karşılıklı nzaya da­yalı ilişkileri neden yanlış olsun? sorusu dikkat çektiğimiz durumun ilgi çekici tezahürlerinden birisidir. B k. Kecia Ali, Cinsel Alıink ve İs Itim, çev. Adnan Bülent Baloğlu, İstanbul2015, s. 154-157.

372 KELAM İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI .

rülmemelidir. Aile ile ilgili hükümlerin şekillendiği maddi ya­pının ortaya konması, bunlar üzerinde yaşanan dönüşümün sağlıklı anlaşılması için gereklidir.

b. Kur'an ve Sünnet verileri üzerinden aile ile ilgili hü­kümlerin şekilieniş süreci, önceki dönemle bağlanhsı kurularak aniahimalı dır.

c. Aile hukukunu düzenleyen .fı.kıh doktrini özetlenmeli­dir. Bu esnada günümüz için arkaik kabul edileçek bazı bilgile­rin aktarılmasından sartınazar edilebilir. Ancak sistemin ana unsurlarına mutlaka yer verilmelidir. Hangi konuların seçile­ceği konusunda Hukuk-ı Aile Kararnamesi veya Kadri Paşa'nın el­Ahkfinıü'ş-şeriyye fi'l-ahvfili'ş-şahsiyye adlı eseri kapsamında ele alınan meseleler yol gösterici olabilir.

d. Kanunlaşhrma hareketleri sonucunda aile hukukunda ortaya çıkan temayilller ve modem döneme geçişle birlikte, İslam ülkelerinde aile yapısında görülen değişikierin .fı.kıhsaha­sına yansımaları ele alınmalıdır.

e. Özellikle günümüzde aktüel ge.çerliliği olan imam nikaru, aileden habersiz evlilik, ailenin velayet yetkisinin sınır­ları, yabancı ülkede ikamet vb. maksatlarla gerçekleştirilen for­malite evlilikler, kadının çalışmasının kocanın nafaka mükelle­fiyetille etkisi, resmi prosedürle gerçekleştirilen evliliğin talak vb. tasarruftarla sonlandırılıp sonlandırılamayacağı, boşanma sonucu mahkemece takdir edilen tazminatların fıkhl hü.krrlü gibi meselelere yer verilmelidir. Esasında bu gibi konuların Gü­nümüz Fıkıh Problemleri gibi seÇIİleli derslerde ayrınhlı olarak işlenmesinin daha ideal olduğu düşüni).].ebilir. Ancak aile huku-

' kunun mevcut durumunu ve dönüşüm sürecini yansıtan bu ka-bil meseleler, İslam Hukuku dersinde ihmal edilmemelidir. Öğ­ren?ye bu gibi konuları ele alan kitap, makale vb. materyaller verilmek suretiyle ilgili problemlere nüfuzu sağlanrnalıdır.15

15 Bu hususla ilgili bir Ç'aıışrna için bkz., Nihat Dalgın, "Aile Kururnu­nun N ikili Aşarnasıyla İlgili .. Fıkhl Sorunları", İslam Hukuku Arnştırma­ları Dergisi, sy. 13, 2009, s. 35-50.

373 İSLAM HUKUKUNDA İÇERİI< SORUNLARI

f. Konular ele alınırken modem çalışmalardan ve tercih­lerden istifade edilmekle birlikte, ilgili literatürde yer alan bilgi ve görüşlerin klasik kaynaklara uygunluk bakınundan denet­lenmesi, bu bağlamda gerekli tartışma ve temellendirmelerin yapılması ihmal edilmemelidir. Aksi takdirde iltibasa yol açabi­lecek birtakım aktarım ve değerlendirmeler, yaygınlık kazana­bilecektir. Bu konuda Türkçe kaleme alıruruş literatürdedikkat çekici bir örnek bulunmaktadır. Klasik kaynaklarınuzda fasid nik§htan kaynaklanan iddette kadının nafaka hakkı olmadığı açıkça ifade edilmektedir. 16 IL Meşrutiyet döneminde Şeyhü­lislam.tık bünyesinde gerçekleştirilen bir çalışma çerçevesinde, Ali Haydar Efendi tarafından kaleme alınan Kitiibü'n-nafnkiit'ta da bu husus " ... nikili-ı f~sidden mutedde için nafaka-i iddet yoktur" (Mad. 360) şeklinde ifade edil.ıniştir.17 Mamafih İslam aile hukuku sahasında kaleme alınan çağdaş Türkçe literatürde, fasid nikahtan kaynaklanan iddette nafaka hakkının bulunduğu ileri sürülmektedir.18 Bu durum muhtemelen çağdaş müellifle­rin Suriye Ahvalü'ş-Şahsiyye Kanunu ve bu kanun üzerine ka­leme alınan şerhlerin etkisinde kalmalarından kaynaklanmıştır. İlgili kanun fasid nikahtan kaynaklanan iddette, kadına nafaka

16 Tah avi, Mulıtnsnrıı't-Tnlıiivf, Mısır ts., s. 226; Serahs1, el-Mebsı1t, V, 36; Kasaru, Bediiiu's-snııffi', Beyrut 1986, c. III, s. 211, c. IV, s. 16; Şeyh Bed­reddin Simavi, Ciimiu'l-fusılleıpı, Mısır 1300, I, 264; II, 47; İbn Abidin, Reddü.'l-muiıtiir, Beyrut 1987, c. II, s. 644, 646, 669; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İsliimiyye ve Istzlnhiit-ı Fıklıiyye Knmıısu, İstanbul 1950, c. II, s. 518 (I. baskı). 17 Kitnbii'ıı-nnfnkılt (el-Aiıkiinıii 'ş-şeriyye fi'l-nlıvnli'ş-şnlısiyye I), İstanbul 1333, s. 86. 18 Karaman, Mukayeseli İsliim Hukuku, I, 334; Döndüren, Delilleriyle İsliim Hukuku, s. 253; Ahmet Yaman, İsliiın Aile Hukuku, Konya 2002, s. 44; Hasip Asutay, Nikfih ve Boşnmıın, İstanbul 2011, s. 51; Muhsin Ko­çak-Nihat Dalgm-Osman Şahin, İsliinı Hukuku, İstanbul2013, s. 202; H. İbrahim Acar, Ann Hntlnnyln İslfim Aile Hukuku, Bursa 2014, s. 153; Ab­dullah Çolak, İsliinz Aile Hukuku, Malatya 2014, s. 394.

374 KELAM İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI

hakkı tarumaktadır (Mad. 51). Abdurrahman es-SabfuU gibi şa­rihler bu düzenlemenin fıkha aykırı olduğuna dikkat çekerken, Mustafa es-Sibru gibi şarihler bu konuda herhangi bir açıklama yapmamıştır. 19 Çağdaş Türkçe eserlerde, bu meselede Suriye Medeni Kanununca getirilen düzenlemenin bilinçli bir şekilde tercih edildiği düşünülebilir. Ancak bu takdirde ilgili hususun klasik kaynaklara aykırı olduğu vurgulanmalı, hangi gerekçe­lerle tercih edildiği de açıkça belirtilip temellendirilmelidir.

g. Herhangi bir konuda klasik doktrinden farklı olan bir g_örüşü tercih etmek mümkündür. Ancak bu husus açıkça belir­tilmeden, gerekli olan tarhşma ve temellendirme yapılmadan, ittifakla kabul edilmiş bir hüküm gibi takdim edilmemelidir. Bu durum özellikle fıkıh konusunda yeterli altyapısı olmayan öğ­rencilerde hatalı tasavvurlara yol açabilecektir. Örnek vermek gerekirse 1340/1924 tarihli Hukuk-ı Aile Kanunu Tasarısı20 be­lirli konularda klasik fıkıh doktrininden· ciddi ayrılıklar ihtiva etmektedir.21 Tasarı yürürlük kazanmadığı için ihtiva ettiği hü­kümler İslam hukuku açısındc:ın yeterince tarhşılmamış, Hu­kuk-ı Aile Karamamesinde olduğu gibi tenkit konusu yapılma­mıştır. 22 Kimi müellifler bu kanunun 134. Maddesi doğrultu­sunda tefviz-i talak yoluyla boşanan kadının mehr-i müeccel, müt' a, iddet nafakası gibi maddi hakları talep edemeyeceği,

ı9 Abdurrahman es-SabfuU, Şerlııı Kiinuııi'l-alıviili'ş-şahsiyye es-Si'iriyy, I, 254, 258; Mustafa es-Sibru, Şerlı~t Kiiııılni'l-alıviili'ş-şahsiyye, Beyrut 2001, I, 180. 2o Tasarı metni için bkz., Sabri Şakir Aru;ay, Eski Aile Hukukımıuza Bir Nazar, Ankara 1952, s. 132-151. 2ı Bk. M. A.ki.f Aydın, İsliim-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985, s. 238-239; a. mlf., Osm~ıılı Aile Hukuku, İstanbul2017, s, 209-211. 22 Hukuk-ı Aile Kararnamesine Yöneltilen tenkitlerle alakalı monogra­fik bir çalışma için bkz., Ahinet Yasin Küçüktiryaki, Osmanlı Aile Hu­kuku, İstanbul: İz yayıncılık, 2017, s. 43-90.

375 .İSLAM HUKUKUNDA İÇERİI< SORUNLARI

çünkü boşamaya kendisinin karar verdiği tercihinde bulunmuş­

lardır.23 Ancak klasik doktrinde mehrin zifaf,_ sahih halvet veya vefat sebebiyle teekküd ettikten sonra, ibra veya hibe edilme­dikçe düşmeyeceği kabul edilmiştir.24 Farklı bir tercih ileri sür­mek için, neden klasik doktrinden ayrılma ihtiyacı hissedildiği gerekçeti olarak temellendirilmelidir. Bu husus yerine getiril­meden müelliflerin kendi tercihlerini, özellikle ders materyalle­rinde tarhşmasız bir hüküm gibi ileri sürmeleri isabetli görün­memektedir.

h. Fıkıh doktriniyle ilgili hükümler izah edilirken özel­likle Osmanlı döneminde yaygın kullarulan Ali Efendi, Behce, Netlee ve Feyziyye adlı derlemeler başta olmak üzere fetva mec­mualarından örnekler seçilmeli, şer'iyye sicillerinden seçilen ör­nek olaylar öğrenciyle paylaşılmalıdır. Böylece ilgili fıkıh hü­küml.eri sadece soyut kurallar olarak öğrencinin zihninde yer etmemiş olur. Esasen matbu ve ulaşılabilir olan fetva mecmua­larının Latin harfleriyle neşri.nin yapılmış olması da, ilgili litera­türden yararlanmayı kolaylaştıracakhr. Bunun yanındaİSAM tarafından yayınlanan şei'iyye sicillerinin pdf formatında dijital erişime açık olması, ders materyali olarak kullanılabilecek zen­gin bir malzemeyi istifadeye hazrr hale getirmiştir. Bu husus, başlı başına hayula yad edilmesi gereken bir hizmet hüviyeti taşımaktadu. Bahsettiğimiz materyalierin yanında Meşrutiyet döneminde k'!leme alınmış olan Mehmed Zihni Efendi'nin Münakehiit ve Mıifiirakiit, Mahmud Esad Efendi'nin Kitiibii'n-

23 Koçak-Dalgın-Şahin, İsltiın Hukuku, s. 291. Bu hususu da nüşüz, irti­dat vb. kadından kaynaklanan durumlarda kadının bazı mali hakla­mu kaybetmesiyle ilişkilendirınişlerdir. Bk. Nihat Dalgın, İsltiın Huku­kıtllda Boşama Yetkisi, Samsun 199.9, s. 88 (87. dipnot). 24 İbn Abidin, Reddii'l-nııılıttir, II, 330; Bilmen, age, II, 131; Kadri Paşa, el-Ahkamü'ş-şeriyye fi'l-alıvtili'ş-şahsiyye, Mad. 81. Nitekim mehir zifaf yoluyla teekküd ettikten sonra, kadın irtidat etse bile mehrin tama­mını almaya hak kazanmaktadır. İbn Abidin, Reddü'l-muhtfir, II, 392; Bilmen, age, m, 491.

376 KELAıvi İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORUNLARI

nikiih ve't-taliik isimli eserleri ve bu eserlerde yer alan, dönemin hukuk ve aile yapısına ışık tutan değerlendirmeleri de ders ma­teryali hazırlarken gözden uzak tutulmarnalıdır. Bu bağlamda ahval-i şahsiyye ile ilgili fıkıh kurallarının, pozitif hukuk niteliği taşıdığı ülkelerdeki uygulamaları yansıtan örnek mahkeme ka­rarlarına ulaşılması ve bunların ders materyallerinde değerlen­dirilmesi de vakıayı tespit açısından son derece yararlı olacaktır. Ayrıca konular işienirken - detaylara inilrnemekle birlikte- bazı temel prensipler açısından ülkemizdeki mevcut pozitif hukukla mukayese yapılmasında da fayda mülahaza edilmektedir.

Aile hukuku konularının layıkıyla işlenebilmesi için en az bir yarıyılın bu alana tahsisi gerekli görülmektedir. Dört dö­neme yayılan İslam Hukuku dersleri, haftada iki kredi olma üzere on dört haftalık bir dönem içerisinde verilmektedir. An­cak bu sürenin_ iki haftası ara sınavıara ayrıldığı için, fiilen on iki hafta ders işlenmektedir. On iki haftalık bir sürede aile hu­kukunun işlenmesi için şöyle bir plan ö:r:ıerilebilir.

1. Hafta: Evlilik müessesesinin tarilli arka planı (İl.kçağ toplumları ve İslam öncesi Arap toplumu)

2. Hafta: Hz. Peygamber döneminde gerçekleştirilen aile hukukuyla ilgili düzenlemeler

3. Hafta: Nikru1 Akdi (Akit öncesi nişanlılık dönemi, ak­din rükünleri, şartları, evlenme ehliyeti, geçerlilik bakımından akdin çeşitleri)

4. Hafta: Evlenme Engelleri

5. Hafta: Evlilikte temsil, velayet, ve.kruet ve kefaet kav- · ramlan

6. Hafta: Eşierin hak ve sorumlulukları (mehir, nafaka, ihtibas, iyi geçim)

7. Hafta: Evlilik Birliğinin Dağılması I (Talak, çeşitleri, uygulanış biçimi, talak yetkisinin zevceye devri)

377 İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI

8. Hafta: Evlilik Birliğinin Dağılması IT (Hili.min evliliğe son vermesi, tefrik sebepleri ve mezhepler arası görüş farkları)

9. Hafta: Boşanma sonrası süreç (iddet, iddet nafakası, boşama sonrası iddet bekleme mekfuu, boşama sonrası iddet sü­resince çalışan kadının aile konutunda bekleme zorunluluğu)

10. Hafta: Neseple ilgili hükümler (nesebin sübutu, çocu­ğun bakım ve nafaka hakkı, nesep ikran, laklt)

ll. Hafta: Kanunlaşhrma hareketleri sonucu aile huku­kunda yaşanan dönüşüm ve modem toplumlarda Müslüman ailede yaşanan değişim

12. H afta: Ülkemizd~ tslam aile hukukuyla ilgili yaşanan güncel problemler ( Aileden habersiz evlilik yapma, resmi olma­yan evliliklerin sonladırıl(ama)ma problemi, resmi nikahla ya­pılan evliliklerin talak yoluyla sona erebilme problemi, resmi boşamanın dini açıdan geçerliliği, evlat edinme, koruyucu aile vb.) ·

Miras Hukukuyla İlgili Müfredat

Malum olduğu üzere fer§iz kurallarının ana iskeleti nas­lara dayandırılmaktadır. Farz sahiplerinin hisseleri ayet ve ha­dislerle belirlenmiş olup, asabe uygulamasının çerçevesi de Hz. Peygamber'in tatbikatma dayanmaktadır. Avliye, reddiye vb. bazı detaylar da Sahabenin içtihadına dayanmaktadır. Ancak tarihi süreç içerisinde fer§iz hükümlerinin şekillendiği toplum yapısından uzaklaşılınca daha farklı uygulamalar kendisini göstermiş, mirl arazi ve aile vakfı uygulamaları ferili.z kurallan­nın etkililiğini sınırlamışhr. Günümüz modem toplumlarında ise asabe uygulaması ciddi anlamda örselenmiştir. Şehirlerde yaşayan insanlar arasında modem öncesi toplumlarda görül­düğü ölçüde dayanışma merkezli bir akrabalık yapılanması et­kili değildir.

378 KELAM İLMİ ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORUNLARI

Örnek olarak vefat edip, geride iki kı.zuu bırakan bir mu­ris düşünelim. B~ kişinin ayru zamanda kendisiyle görüşme­diği, başka bir şehirde yaşayan bir erkek kardeşi olsun. Peraiz kurallarına göre kızlar hissesini aldıktan sonra ~alan mal asabe olduğu için bu akrabaya intikal edecektir. Asabe uygularna­sında daha farklı bir anlayışı benimseyen Şla'ya göre ise malın tamarnı murisin kızlarına kalmaktadır. ıs

Bu bağlarnda asabelik anlayışının ciddi anlamda örselen­diği günümüz modern toplumlarında bu kuralların geçerliliğini koruyup korumadığı acaba tarhşılabilir mi? Asabe anlayışının etkisinin azalması üzerine, akıle yükürnlülüğünün aşiretten di­vana nakledilınesi26 vb. uygulamalar, bu konunun tarhşılabile­ceği noktasında referans teşkil eder mi? Keza din ayrılığının mi­ras engeli olarak kabul edilmesinde Muaviye ve diğer Emevi hükümdarları tarafından gerçekleştirilen farklı uygulamalar, inançlar ve kültürler arasındaki ilişkilerin iç içe girdiği günü­müz şartlarında bu konuda farklı değerlendirmeler yapılmasına referans olabilir mi? Mirasçılık ilişkisinin temelini teşkil eden velayet anlayışı, bu tür yorumlara imkan tanır mı? "Dede ye­tirni" problemini aşmak için kanunlaşbrılan "vaci.p vasiyet" uy­gulamasının fı..khl açıdan temeliendirilmesi birtakım zaaflar ta­şımakta mıdır? Çalışan bir birey olarak toplum hayahna katılan bir kadının, erkek kardeşinden daha düşük hisse almasını açık­lama sadedinde gündeme getirilen sorumluluk/gelir dengesiyle ilgili millahazalar hala geçerliliğini koruyor mu? gibi sorular da toplumsal yapıda yaşanan değişimlere paralel olarak, fıkhın mi­rasla ilgili hükümlerinin de sistem bütUnlüğünü zorlayacak sor­gularnalara muhatap olduğunu göstermektedir.

25 Bk. Muhammed Cevad Mağniyye, el-Fıklı ale'l-mezahibi'l-hamse, Bey­rut 2000, s. 541-542. 26 Bu uygulama için bkz., Kaşif Hamdi Okur, İslam Hııkııkımdn Akıle Kurımııı ve Sosyal Güvenlik Apsındmı DeğerlendiTilmesi, AÜSBE, Ankara 2003, s. 114-121 (yayımlanmamış doktora tezi).

379 İSLAM HUKUKUNDA İÇERİI< SORUNLARI

Miras hukukuyla ilgili millredann ha.Zırlaıun!'lsı bağla­mında şu hususlara dikkat edilmesi isabetli görülmektedir:

a. Aile hukukunda olduğu gibi miras hukukunda da ilk­çağ toplumları ve İslam öncesi Arap toplumundaki miras anla­yışı tarihi bağlam olarak ele alınmalı, bu anlayış üzerinde yaşa­nan dönüşüm gösterilmelidir.

b. Kur'an ve Sünnet'in mirasla ilgili hükümleri işlenir­ken, rnirasla ilgili hükümlerin hicret öncesi dönemden sorasın­daki döneme kadar yaşadığı süreç de gösterilmelidir.

c. Mirasla ilgili fı.khl doktrin aktarılmalı, özellikle asabe anlayışı konusunda Ehl-i Sünnet ve Şla arasındaki yaklaşım farkı, imarnet anlayışının bu farka etkisi üzerinde durulmalıdır. Mirasçılık ilişkisinin temelini oluşturan veliiyet anlayışı ve bu kavrarnın miras engelleriyle olan ilişkisi de ayrıca vurgulanma­lıdır.

d. Müslüman toplumlardaki arazi ve vakıf hukukunun miras hükümle~iyle ilişkisi, tarilLi tecrübede feraiz hükümleri­nin uygulanmasını sınırlayıcı fonksiyonu .üzerinde durulmalı­dır. Bahsedilen fiili durumu ortaya çıkaran, tarihi ve sosyal şart­lar da irdelenmelidir. Özellikle Osmanlı toprak düzeni ve bu düzenin geçirdiği dönüşümler üzerinde durulmalıdır.

e. Miras hukukunun bir tamamlayıcısı olarak ülkemizde tarihi süreç içerisinde uygulanan mir1 arazi sistemi ve intikal ka­nunları hakkında bilgi verilmelidir. Zira ilgili hususun güncel problemlere yansımaları söz konusudur. Kırsal bölgelerle bir şekilde ilişkisi devam eden öğrencilerin bu konuda bilgilendi­rilmesi önem taşımaktadır.

f. Halefiyet ilkesinden kaynaklanan "dede yetimi" prob­lemini çözmek için, muasrr kanunların geliştirdiği "vacip vasi­yet" uygulaması, hangi ihtiyaçtan kaynaklandığı, fıkıh sistema­tiği açısından nasıl temellendirildiği üzerinde durulmalıdır.

380 KELAM iLMi ve isLAM HUKUKUNDA iÇERiK SORUNLARI .

g. Meselelerin çözümünde, öğrencilerin orta öğretinlde matematik eğitimi aldığı göz önüne alınarak, rnuasır eserlerde takip edilen pratik hesap yöntemleri uygulanmalıdır. Böylece daha verimli sonuçlar elde edebilecek, öğrenciye de güven ge­lecektir.

h. Ders materyali olarak Sirilci:Jlje ve şerhleri gibi klasik kaynakların yanında, ülkemizde ve İslam dünyasında yapılan muasır çalışmalardan da faydalarulrnalıdır. Bunların yanında yine Meşrutiyet döneminde kalerne alınan Mahmud Esad'ın _Ferfiidü'l1eraiz, Ali Haydar'ın Tesh'ilü'l-fe'rfiiz27 adlı eserleri ve benzeri çalışmalar ihmal edilmemelidir. Bunlardan hareketle daha sade ve anlaşılır ders notları üretıneye gayret edilmelidir.

i. Öğrenciye bir fikir vermesi bakımından ferruz hüküm­leriyle, Tiv1K'nun mirasla ilgili kurallarının, dayandıkları pren­sipler açısından özet bir mukayesesİnin yapılması faydalı ola­caktır.

Miras hukukuna dayalı bir ders planı oluştururken en kri­tik nokta rnesele çözümlerine ayrılabilecek ders saati miktarıdır. Bu konuda kırk hali özetlemek suretiyle asgari yeterliliği elde etmek için, en az 12 ders saatine ihtiyaç duyulduğu konuyla il­gili eser sahibi olan ve yıllardır miras hukukunu tedris etmekte olan hocalarımız tarafından ifade edilmektedir.28 Münasaha ve zevilerham konularına girildiği takdirde bu süre daha da ~ta­caktır. Miras hukuku için 12 haftalık şöyle bir ders planı öneri-lebilir: ·

27 Bu eser Orhan Çeker tarafından ~pnotlar ve açıklamalar ilavesiyle sadeleştirilerek, istifade imkarn yüksek bir ders kitabı haline getiri!- · miştir. Bk. Ali ı:aydar, Teshllii 'l1erfiiz, haz. Orhan Çeker, Konya: Tekin Kitabevi, ts. 28 Harndi Döndüren ve Orhan Çeker hocalarımızın bu husustaki be­yanları için bkz., VI. İslam Hukuku Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve İslfim Fıklıı Açısından Helal Gıda Sempozyımıu, Bursa 2009, s. 178.

381 İSLAM HUKUKUNDA İÇERiK SORUNLARI

1. Hafta: İlkçağ ve İslam öncesi Arap toplumlarında mi­ras uygulamaları, Mirasla ilgili hüküınlerin t:şril süreci

2. Hafta: Miras hukukunun temelini teşkil eden ayet ve hadisler, sahabe içtihat ve kınaları

3. Hafta: Terike ( terikenin kapsamı, terikeyle ilgili haklar, borçların ödenmesi, vasiyetlerin tenfizi).

4. Hafta: Mirasçı olma sebepleri, şartları ve miras engel­leri, Mirasçılar ve miras taksiminde gözetilen sıralama

5. Hafta- 10. Hafta: Miras taksimi ile ilgili rnesele çözilm­leri (Kırk hal, avliye, reddiye, münasaha, zevilerham, vasiyet, sulh vb. konular)

ll. Hafta: Mirl arazi~ vakıf uygulamaları, Osmanlı İntikal kanunları

12. Hafta: Vacip Vasiyet, miras engeli olarak din ayrılığı, günümüz modern toplumlarında asabe uygulaması, cinsiyet farkının miras payiarına etkisi vb. güncel meseleler.

Mesele çözümüne ayrılan zaman diliminde ihtisar gidile­rek, elde edilen zaman zarfında rnuamelat sahasında farklı ko­nulara yer verilmesi de mümkündür.

Değerlen~e

Ahval-i şahsiyye bağlamında ele alınan aile ve miras hu­kukuyla ilgili konular işlenirken, meselelerin tarihi bağlamı, naslardaki düzenieniş biçimi ve ilgili fıkıh doktrini üzerinde du­rulmalıdır. Modern döneme geçişle birlikte yaşanan dönüşü­mün aile ve miras ilişkileri, bunları düzenleyen fıkhl hükümler üzerindeki etkilerinin irdelenmesi de ihmal edilmemelidir. Bunu yapamadığırniz takdirde sadece dinin genel amaçlarına referans yaparak, modern hayatın etkisi karşısında edilgen bir konuma düşmek veya belirli dönemlerde üretilmiş kitaplardaki ınalurnah, tarih üstü birer düstur gibi telakki etmek riskleriyle

382 KELAM iLMi ve İSLAM HUKUKUNDA İÇERİK SORUNLARI

karşı karşıya kalacağımız izal1tan varestedir. Bu açıdan fıkıh müfredah düzenienirken dikkat çektiğimiz hususlara riayet edilmesi faydalı olacaktır.