Książka drukowana

Opracowanie

Iwona Supronowicz

2

Książka drzeworytowa

(ksylograficzna)

1. II w. p.n.e. w Indiach była już znana sztuka wyrzynania ornamentów w drzewie i za pomocą takich form odbijania kolorowych wzorów na tkaninie.

2. W buddyjskich klasztorach w Chinach w VII w. n.e. tak odbijano na papierze wizerunki Buddy, karty do gry i krótkie teksty zaklęć magicznych, które rozprowadzano wśród ludu w wielkich ilościach.

3. W XV w. pierwsze drzeworyty w Europie wykonywane były w Holandii i Niemczech: obrazki z wizerunkami świętych. Wkrótce pojawiły się ksylograficzne książeczki blokowe (do kilkudziesięciu kart drzeworytowych).

3

Technika wykonywania drzeworytu

1. Płytkę drewnianą pokrywano białą farbą lub kredą i na tym

kreślono rysunek.

2. Drzeworytnik cieniutkim nożykiem zacinał z obu stron linie

rysunku, potem dłutkiem żłobił i usuwał warstwę drzewa

z miejsc nie zarysowanych, tak by obraz wystąpił wypukło jak

płaskorzeźba.

3. Płytkę pokrywano farbą z sadzy i gumy lub później farbą

drukarską, kładziono na to zwilżony papier i przyciskano ręcznie

specjalnym tamponem ze skóry wypchanej włosiem.

4. Odciski były bardzo głębokie, dlatego drzeworyty odbijano

jednostronnie.

5. Czyste strony papieru sklejano, by powstała podwójna karta

z dwustronnym rysunkiem.

4

Ksylograf

to nie druk

Ksylograf jest pewną formą

mechanicznego odbijania tekstu, ale opartą na całkiem

innych zasadach.

Ksylograf rozwijał się niezależnie od druku.

Drzeworytowe ilustracje stosowane były

w drukarstwie do końca XVI w.

Inspiracją do powstania techniki drukarskiej były próby

odbijania pojedynczych liter i krótkich napisów

metalowymi stemplami, stosowanymi w praktyce

introligatorskiej i złotniczej.

5

Jan Gutenberg

Jan Gutenberg, właściwie Jan

Gensfleisch, niem. Johannes

Gensfleisch zur Laden zum

Gutenberg (ur. ok. 1399, zm.

3 lutego 1468) – złotnik

i drukarz moguncki,

niemiecki rzemieślnik,

twórca pierwszej

przemysłowej metody druku

na świecie.

6

Wynalazek druku Gutenberga

(ok. 1450 r.)

Istotą jest możliwość wielokrotnego użycia ruchomej litery do składania dowolnych tekstów.

Główne narzędzie – aparat do odlewania metalowych liter-czcionek (patryce i matryce – do odlewu czcionek)

Zestawienie z ruchomych czcionek zwartego składu kolumny.

Zastosowanie prasy do odbijania dowolnej liczby kart z jednego składu.

7

Ruchome czcionki

8

Prasa drukarska

1. Drewniane umocowanie od podłogi

do sufitu.

2. U góry do poprzecznej belki

wmontowana pionowa śruba,

zakończona płaskim tłokiem.

3. U dołu ruchomy blat. Na nim

kładziono ramy ze składem

drukarskim i podsuwano pod tłok,

który przyciskano śrubą.

4. Zestaw czcionek pokrywano farbą

drukarską za pomocą tamponów

z włosia.

5. Na kolumny zestawu kładziono

zwilżony papier rozpięty na

drewnianej ramce.

9

Biblia 42-wierszowa

1455-1456 r.

Arcydzieło sztuki

typograficznej.

Ogromna ilość

czcionek

i materiału

drukarskiego

użytego do składu.

10

Biblia 42-wierszowa

Krój czcionek wzięty

z gotyckiej tekstury

charakterystycznej dla schyłku

średniowiecza.

Druk trwał dwa lata.

Nakład: prawdopodobnie

165 egzemplarzy na papierze

i 35 na pergaminie.

Do dziś zachowało się łącznie 46

egz. (w tym 12 na pergaminie).

Jeden (na papierze) mamy

w Bibliotece Seminarium

Duchownego w Pelplinie.

11

Praca rubrykatora

Po opuszczeniu prasy księga dostawała się do rąk

rubrykatora, który musiał ją wykończyć:

dopisać czerwonym atramentem nagłówki

rozdziałów,

inicjały,

ożywić druk czerwonymi lub niebieskimi kreskami.

12

Psałterz moguncki

1457 r.

Wszystkie egzemplarze odbite

na pergaminie, trójbarwnym

czarno-czerwono-niebieskim

drukiem.

Inicjały wykonane techniką

metalorytu.

13

Psałterz

moguncki

Pierwszy druk z pełnym kolofonem: dane o utworze (autor,

tytuł, drukarz, miejsce i rok wydania) umieszczone na końcu

książki.

Po raz pierwszy zamieszczono sygnet drukarski Fusta

i Schöffera.

14

Powstanie druku w Chinach i Korei

1. Chiny XI w. – kowal Pi-Sheng wyrabiał z gliny znaki

pisarskie. Były łamliwe, metoda bardzo pracochłonna,

wrócono do drzeworytu, ale próby druku stale się

powtarzały.

2. W Korei w XV w. pojawiły się czcionki odlewane w miedzi.

3. Praktyka drukarska Wschodu nie miała jednak wpływu na

wynalazek w Europie.

4. Pisma ideograficzne wymagały niezliczonej ilości czcionek.

5. Europejski druk oparty na systemie literowym mógł służyć

wszystkim krajom i językom posługującym się nim.

15

Oficyna Manucjuszów

w Wenecji

1. Założycielem oficyny i dynastii drukarskiej był Aldus Manutius (1449-1515).

2. Zasługi dla drukarstwa:

czcionka – kursywa łacińska używana do dziś,

czcionka grecka,

planowe wydawnictwo literatury starożytnej , głównie klasyków greckich,

prekursor naukowej metody wydawniczej,

wprowadził poręczny mały format, ósemkę,

wprowadził paginację.

16

Drukarstwo polskie w XV w.

Do Polski drukarstwo przyszło już w 1473 r., ale jest słabo reprezentowane, pod względem ilości pras i druków.

Drukarnie w XV w. są krótkotrwałe.

Pojawiają się w dużych ośrodkach: Kraków, Wrocław, Gdańsk.

Przyjmuje się, że pierwszym drukarzem krakowskim był Kasper Straube, pochodzący z Bawarii.

Na Śląsku pierwszą była drukarnia we Wrocławiu –zorganizowana przez kanonika Kaspra Elyana: wyszedł z niej pierwszy tekst polski w druku – modlitwy codzienne.

17

18

Sygnet drukarski Straubego

jest wierną kopią (mówiąc

wprost - plagiatem) znaku

firmowego niemieckiej spółki

drukarskiej Fusta i Schöffera.

Znaki różnią się jedynie

monogramami, które Straube

zastąpił symbolami

oznaczającymi Jezusa i Marię.

19

Inkunabuły

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa

incunabula, co znaczy powijaki czy kołyska.

To druki XV-wieczne.

Rok 1500 – granica inkunabułu i książki

nowożytnej.

20

Cechy i budowa książki XV-wiecznej

Pierwsze druki nie miały karty tytułowej – dane o książce

na końcu w kolofonie.

Tak jak rękopis, zaczynał się zwrotem Incipit…, a kończył

Explicit…

Kustosze i sygnatury oznaczające kolejność składek.

Kompozycja strony początkowo jak w rękopisie: dzieła

liturgiczne i Biblia mają układ dwuszpaltowy, dzieła

świeckie – jednoszpaltowy.

Tekst wymagający objaśnień umieszczano w małych

odcinkach na środku stronicy i otaczano go komentarzem.

21

Cechy i budowa książki XV-wiecznej

Ilustracje: malarstwo miniaturowe w luksusowych

książkach, marginalne floratury oraz kolorowany

drzeworyt.

Inicjały dopisywane ręcznie, czerwone i niebieskie

rubryki jak w rękopisach.

Ogromna różnorodność czcionki typograficznej –

rytownicy wzorowali się na dukcie ręcznym

współcześnie używanych typów pisma.

Stopniowo oficyny zaczęły wzorować się nie na piśmie

ręcznym, ale na czcionkach bardziej znanych drukarzy.

22

Cechy i budowa książki XV-wiecznej

Sygnet drukarski – nowy element dekoracyjny (znak

rodzinny drukarza albo symbol własnościowy.

XV/XVI Aldus Manutius wprowadził stale oznaczanie

numeracji stronic. W inkunabułach paginacji nie było.

Zbędny stał się rejestr (wykaz składek), który

stopniowo przekształcił się w spis treści.

Karta tytułowa pojawiła się w latach 80-tych XV w.

w Niemczech i w Holandii.

Lata 70-te XV w. druk odrywa się wyraźnie od

rękopisu, ustalają się nowe normy.

23

Cechy i budowa książki XV-wiecznej

Ustalone wzory pism w druku:

Tekstura (monumentalne pismo gotyckie – do ksiąg kościelnych.

Rotunda – północnowłoska forma pisma późnogotyckiego.

Szwabacha – dość szeroka czcionka ze złagodzonymi załamaniami.

Fraktura – wąskie, ostrokanciaste pismo, rozpowszechniające się w połowie XVI w.

24

Antykwa Klaudiusza

Garamonda

25

Forma książki drukowanej w XVI w.

W XVI w. zerwano z dodatkami rękopiśmiennymi rubrykatora.

Praktyka drukarska kształtuje już wszystkie elementy książki: nagłówki,

kartę tytułową, paginację i wszelkie ozdobniki, jak inicjały, ramki, listwy

itp. wyłącznie za pomocą techniki typograficznej.

Stosowano tylko kilka ustalonych krojów pisma: antykwa, kursywa,

szwabacha, fraktura.

Giserzy i rytownicy uniezależnili się od drukarń i prowadzili własne

przedsiębiorstwa wyrobu czcionek i materiału drukarskiego.

Wpływ reformacji na charakter książki: pojawiła się ulotka i druk

okolicznościowy (szybko na rynku) – docierały do wielu czytelników,

ożywiały czytelnictwo, rozwój piśmiennictwa w językach narodowych.

W pewnym jednak okresie reformacja wpłynęła ujemnie na rozwój

sztuki typograficznej: licha jakość papieru, niedbała korekta, zbite

czcionki.

26

Robert Estienne (Paryż 1503 – Genewa 7 września, 1559), był drukarzem

w Paryżu. Początkowo był katolikiem, później został protestantem. Był

pierwszym, który wydrukował Biblię z tekstem podzielonym na wiersze.

Rodzina Etienne’ów zyskała sławę w dziedzinie kultury: drukarze,

humaniści, filolodzy.

27

Drukarnie polskie w XVI w.

Jan Haller - ojcem drukarstwa polskiego.

Pochodził z Niemiec. Miał przywilej na

wyłączne prawo druku i sprzedaży

mszałów krakowskich.

W 1506 r. wydrukował na pergaminie

Statut Łaskiego. Była to pierwsza w Polsce

publikacja urzędowa wydana drukiem

(ok. 150 egzemplarzy).

Drukował m.in. dzieła Erazma

z Rotterdamu i Cycerona.

28

Drukarnie polskie w XVI w.

Hieronim Wietor ( 1480-1546) – drukarz pochodzący z Wlenia koło Jeleniej Góry.

Drukował w języku polskim, w łacinie i po niemiecku.

W jego oficynie ukazały się pierwsze druki w języku węgierskim i greckim, a także pierwszy podręcznik do nauki języka polskiego, Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego.

29

Drukarnie polskie w XVI w.

Florian Ungler (zm. 1536) –pochodzący z Bawarii drukarz pierwszych książek w języku polskim (Raj duszny w tł. Biernata z Lublina).

Wydrukował pierwsze mapy Polski Bernarda Wapowskiego.

Z jego drukarni wyszło 166 pozycji.

30

Drukarnie polskie w XVI w.

W 1551 r. w drukarni wdowy Heleny Unglerowej wydano Kronikę

wszystkiego świata Marcina Bielskiego (1551). Była ona zarysem dziejów

państwa, ale poza faktami historycznymi zawierała także elementy

baśniowe.

31

Drukarnie polskie w XVI w.

Maciej Wirzbięta 1523–1605,

drukarz i księgarz krakowski.

Najstarszy zachowany jego

druk datowany w 1554 r. to

Psałterz Dawidów.

Wydrukował większość

utworów Reja, oraz dzieła

Kochanowskiego: Szachy,

Górnickiego: Dworzanin polski,

Modrzewskiego.

32

Drukarnie polskie w XVI w.

Szarffenbergowie – rodzina z tradycjami drukarskimi, księgarskimi, drzeworytniczymi i papierniczymi, działająca w Krakowie, Wrocławiu, Nysie, Łużycach i Zgorzelcu.

Firma przetrwała do 1748 r.

Najwybitniejszym ich dziełem jest tzw. Biblia Szarffenbergerowska(1561), inaczej Biblia Leopolity(zwana tak od nazwiska tłumacza i redaktora Jana Kasprowicza Nycza ze Lwowa).

Herbowy sygnet drukarski - kozioł

wyskakujący spoza trzech gór.

33

Biblia Leopolity

34

Literatura

Szwejkowska Helena: Książka drukowana XV-XVIII

wieku: Zarys historyczny. Wyd. 3 popr. Wrocław: PWN,

1980. ISBN 83-01-00902-0

35

Dziękuję za uwagę.