Izborni izvještaj, izbori u Crnoj Gori, oktobar 2002 - maj 2003

Centar za demokratsku tranziciju

www.cdtmn.org 1


Podgorica, 2004.

CDT


www.cdtmn.org 2

IZBORI U CRNOJ GORI Izdavač Centar za demokratsku tranziciju – CDT Podgorica Za izdavača Marko Čanović Tehnički urednik Aleksandar Pajević Štampa Grafo Crna Gora Tiraž 800 primjeraka Podgorica, 2004.

CDT – NEKA SLOBODA BUDE I VAŠ IZBOR

Adresa: Bratstva i jedinstva 65/II, Podgorica Telefon/faks: 081 60 10 50

www.cdtmn.org E-mail: [email protected]

Zahvaljujemo se Nacionalnom Demokratskom Institutu koji je, uz pomoć USAID-a, obezbijedio finansijsku i tehničku pomoć za ovaj projekat.


www.cdtmn.org 3


Podgorica, 2004.

CDT


www.cdtmn.org 4

SSAADDRRŽŽAAJJ NAŠA »LIČNA KARTA« 4 1. SPROVOĐENJE IZBORNE PROCEDURE U CRNOJ GORI OKTOBAR 2002 - MAJ 2003 5

1.1. Parlamentarni izbori i lokalni izbori u Podgorici i Tivtu, oktobar 2002 6 1.2. Predsjednički izbori, 22. decembar 2002. – 11. maj 2003. godine 7

2. SPORAZUM O PRAVILIMA PONAŠANJA U TOKU PREDIZBORNE KAMPANJE 8

2.1. PARLAMENTARNI IZBORI I LOKALNI IZBORI U PODGORICI I TIVTU – OKTOBAR 2002. 10 2.2. POTPISIVANJE SPORAZUMA 12

2.2.1. NADGLEDANJE PREDIZBORNE KAMPANJE 14 2.2.2. OCJENA PREDIZBORNE KAMPANJE 15

2.3. TROŠKOVI PARTIJA U TOKU KAMPANJE 16 3. PREDSJEDNIČKI IZBORI 22.DECEMBAR 2002. I 9. FEBRUAR 2003. GODINE 17

3.1. PREDSJEDNIČKI IZBORI 22. DECEMBAR 2002. GODINE 19 3.2. PREDSJEDNIČKI IZBORI 9. FEBRUAR 2003. GODINE 20 3.3. PREDIZBORNA KAMPANJA 24 3.4. PREDSJEDNIČKI IZBORI 11. MAJ 2003. GODINE 26 3.5. ORGANIZACIJA RADA NA TERENU 27 3.6. PARLAMENTARNI IZBORI 2002. 29 3.7. PREDSJEDNIČKI IZBORI 2002. 30 3.8. PONOVLJENI PREDSJEDNIČKI IZBORI – FEBRUAR 2003. 32

4. PRIMIJEĆENE NEPRAVILNOSTI 33

4.1. PARLAMENTRANI IZBORI 35 4.2. PREDSJEDNIČKI IZBORI 9. FEBRUAR 2002 – 11. MAJ 2003. GODINE 36

5. PVT 38 6. PREPORUKE 40

6.1 Zakon o izboru odbornika i poslanika 41 6.2 Zakon o finansiranju politickih partija 42

7. ZAHVALNOST 43 8. PRILOG 44


www.cdtmn.org 5

UUVVOODD

Centar za demokratsku tranziciju je u periodu od oktobra 2002. do maja 2003. godine sproveo četiri kampanje monitoringa izbora.

CDT je pratio sprovodjenje kampanja politickih partija, odnosno predsjednickih kandidata, izborni dan a takodje je dao doprinos legislativnom procesu. Paralelnim prebrojvanjem glasova, na osnovu reprezentativnog uzorka, smo u vrlo kratkom vremenskom periodu nakon zatvaranja birackih mjesta informisali javnost o rezultatima izbora.

U toku dana izbora smo takodje informisali javnost o izlasku gradjana na izbore.

Na osnovu nadgledanja predizbornih kampanja i samog dana izbora konstatujemo da su izbori odrzani u periodu od oktobra 2002 do maja 2003 sprovedeni u atmosferi koja je omogucila gradjanima Crne Gore da slobodno izraze svoju volju. Nepravilnosti koji su uočavane nijesu bitnije mogle uticati na njihovu regularnost.

Smatramo da postoje određeni pozitivni iskoraci u kampanjama političkih partija ali, ipak, ukazujemo na nedovoljnu posvećenost stranaka u predlaganju konkretnih ekonomskih i socijalnih programa.

Takodje je napravljen je napredak u poštovanju izborne procedure. Republicka i opstinske izborne komisije kao i predstavnici partija koji su ucestvovali u sprovodjenju izborne procedure pokazali su visok stepen profesionalizma.

Smatrajući da, još uvijek, u Crnoj Gori nemamo dovoljno razvijenu demokratsku svijest o

poštovanju i uvažavanju političkih oponenata opredijelili smo se da Sporazumima o pravilima ponašanja u toku predizborne kampanje pokušamo izgraditi neophodno povjerenje i međusobno uvažavanje učesnika izborne utakmice.

Saradnici CDT-a, opštinski i regionalni kordinatori, su u periodu od potpisivanja Pravilnika o pravilima ponašanja stranaka pratili promotivne skupove političkih partija, odnosno kandidata, u svim opštinama.

CDT želi da ukaže na negativne vidove kampanje političkih partija koje su nepotrebno

izazvale podizanje političkih tenziju:

• sukobi partijskih neistomišljenika • veliki broj neprimjerenih izjava od strane partijskih rukovodstava; • pojava anonimnih političkih materijala; • uništavanje javne i privatne imovine grafitima i propagandnim materijalom; • incidenti vezani za nedozvoljavanje pristupa novinarima na promotivnim skupovima. • izuzetno veliki broj zahtjeva za glasanjem putem pisma, kao i mogući pritisci na glasace Neke od ovih negativnih pojava CDT je uocio i blagovremeno o tome informisao domacu i

stranu javnost, dok pojavu velikog broja zahtjeva za glasanje putem pisma koje su pojedine partije okarakterisale kao svojevrstan pritisak na glasace kao i glasine o potkupljivanju glasaca CDT nije mogao na kvalitetan način potkrijepiti dokazima.


www.cdtmn.org 6

NNAAŠŠAA »»LLIIČČNNAA KKAARRTTAA««

Centar za demokratsku tranziciju je nevladina organizacija osnovana u saradnji sa Nacionalnim Demokratskim Institutom avgusta 2000-te godine, s ciljem da pozitivno utiče i dalje unaprijedi započete tranzicione procese u Crnoj Gori. Okuplja uglavnom mlade ljude koji svojim angažmanom pokušavaju da afirmišu norme i standarde prihvaćene u zemljama razvijene demokratije.

Nedemokratska atmosfera na izborima ukazivala je na neophodnost involviranja civilnog

sektora u izborni proces kao i njegovu demistifikaciju. Iz tih razloga kao i zbog specifične političke situacije opredijelili smo se da CDT, u svom radu, prevashodno posveti pažnju monitiringu izbora. Naravno, pored naših zalaganja za fer i poštene izbore, zalažemo se i za unapređenje ljudskih prava, prava nacionalnih manjina, kao i uključivanje najšireg sloja građana u ostvarivanju svojih političkih i građanskih prava.

Prvi projekat građanskog nadgledanja izbora, CDT je sproveo u septembru 2000. godine, prateći regularnost Saveznih izbora. CDT je, od tada, sproveo sedam kampanja građanskog nadgledanja izbora i to:

• Parlamentarni izbori u Srbiji 2000-te godine, • Vandredni parlamentarni izbori u Crnoj Gori aprila 2001. godine • Izbori za raseljena lica sa Kosova na teritoriji Crne Gore u novembru 2001.

godine. • Lokalni izbori u Crnoj Gori 2002. godine • Parlamentarni izbori u Crnoj Gori 2002. godine • monitoring predsjedničkih izbora, u periodu od 22. decembra 2002. do 11. maja

2003.

Aktivnosti CDT-a, u sklopu monitoringa izbornih procesa, koordinira osoblje centralne kancelarije u Podgorici, a operativni dio posla obavlja 6 regionalnih i 30 opštinskih koordinatora i preko 1000 edukovanih volontera.

PVT – Paralelno prebrojavanje glasova (Paralell Vote Tabulation) je statisitička metoda koju CDT koristi za projekciju izlaznosti birača i konačnih rezultata izbora, na osnovu slučajnog reprezentativnog uzorka. Najveći uspjeh (sa greškom od 0,5%) smo postigli na parlamentarnim izborima oktobra 2002. godine, kada smo, za rekordnih 55 minuta nakon zatvaranja biračkih mjesta, prvi saopštili izborne rezultate. Precizne rezultate saopštavali smo i prilikom održavanja predsjedničkih izbora.

Sva zapažanja i analize javno smo objavljivali i sa njihovim sadržajem upoznavali relevantne

domaće i strane institucije i predstavnike. U saradnji sa Nacionalnim demokratskim institutom iz Vašingtona (NDI) učestvovali smo kao posmatrači na opštim izborima u Bosni i Hercegovini aprila 2000. godine. Predstavnik CDT-a u junu 2002. godine boravio je u Makedoniji gdje smo održali treninge za novoformiranu makedonsku organizaciju MOST. Takođe, predstavnik CDT-a je u okviru posmatrčke misije OEBS-a nadgledao predsjedničke izbore u Bjelorusiji 2002., kao i parlamentarne izbore u Azerbejdžanu 2003. godine.

U periodu od marta do maja 2003. godine CDT je sproveo kampanju «Zbogom oružje» u

saradnji sa Ministarstvom unutrašnjih poslova Republike Crne Gore, kroz mrežu crnogorskih NVO Akcija. Naši volonteri su na teritoriji Crne Gore u saradnji sa policijom sakupili 34233


www.cdtmn.org 7

komada neregistrovanog oružja i municije, koji su im dobrovoljno predati od strane 1200 građana. Količina vatrenog oružja koja je dobrovoljno predata u ovoj kampanji za dva mjeseca odgovara količini koju je policija uspjela prinudno konfiskovati u periodu od 3 ili 4 godine.

Takođe, u periodu od jula do decembra 2001. godine realizovali smo prvi dio projekta

“Otvoreni parlament”, koji podrazumijeva edukativno-informativne posjete građana crnogorskom parlamentu i sastanke sa poslanicima. Realizaciju drugog dijela projekta počeli smo u oktobru 2003. godine.

CDT je uz podrsku NDI-a, u periodu od jula do septembra 2003. godine realizovao pilot

projekat stažiranja studenata u Skupštini RCG. Svrha ovog projekta je priprema Internship programa, programa dodatne edukacije studenata, koji podrazumijeva da studenti pored teoretskih znanja koja stiču na fakultetima, dobiju i praktična iskustva stažirajući u državnim institucijama. Internship program smo pokrenuli u oktobru 2003. godine, i sada u crnogorskom Parlamentu stažira prva generacija koju čini deset studenata Pravnog, Ekonomskog i Elektrotehničkog fakulteta. CDT je član međunarodne neformalne mreže nevladinih organizacija ENEMO, kao i crnogorske mreže NVO Akcija.


www.cdtmn.org 8

11.. SSPPRROOVVOOĐĐEENNJJEE IIZZBBOORRNNEE PPRROOCCEEDDUURREE UU CCRRNNOOJJ GGOORRII OOKKTTOOBBAARR 22000022 -- MMAAJJ 22000033

Centar za demokratsku tranziciju je u periodu od oktobra 2002. do maja 2003. godine sproveo četiri kampanje monitoringa izbora. Na osnovu nadgledanja predizbornih kampanja i samog dana izbora konstatujemo da su izbori protekli u relativno prihvatnjivoj atmosferi. Nepravilnosti koji su uočavane nijesu bitnije mogle uticati na njihovu regularnost. 1.1 PARLAMENTARNI IZBORI I LOKALNI IZBORI U PODGORICI I TIVTU, OKTOBAR 2002 Izbori održani 20. oktobra uglavnom su bili sprovedeni u fer i demokratskoj atmosferi, koja je omogućila konstituisanje republičkog i lokalnih parlamenata u Podgorici i Tivtu, shodno izraženoj volji građana. Kampanja političkih partija vođena je u prihvatljivom ambijentu. Smatramo da postoje određeni pozitivni iskoraci u kampanjama političkih partija ali, ipak, ukazujemo na nedovoljnu posvećenost stranaka u predlaganju konkretnih ekonomskih i socijalnih programa. CDT želi da ukaže na negativne vidove kampanje političkih partija koje su nepotrebno izazvale podizanje političkih tenziju:

• sukobi partijskih neistomišljenika u Nikšiću i Beranama; • veliki broj neprimjerenih izjava od strane partijskih rukovodstava; • pojava anonimnih političkih materijala u svim opštinama; • uništavanje javne i privatne imovine grafitima i propagandnim materijalom; • incidenti vezani za nedozvoljavanje pristupa novinarima na promotivnim skupovima.

Na dan izbora nadgledali smo proces glasanja na preko 90% biračkih mjesta. U cilju kontrolisanja izbornih rezultata sproveli smo Paralelno prebrojavanje glasova (PVT metoda) i sa projekcijom rezultata prvi upoznali crnogorsku javnost. Ističemo da je rad Republičke i opštinskih izbornih komisija bio veoma dobar, iako su izborna pravila promijenjena nakon raspisivanja izbora, što nije međunarodna praksa. Organi za sprovođenje izbornih postupaka su se brzo prilagodili novim zakonskim rješenjima i strikno ih primjenjivali. Takođe, pozdravljamo inicijativu Republičke izborne komisije, koja je u saradnji sa CDT-om i drugima nevladinim organizacijama, realizovala edukaciju birača o novinama u izbornom zakonu. 1.2. PREDSJEDNIČKI IZBORI, 22. DECEMBAR 2002. – 11. MAJ 2003. GODINE

Predsjednički izbori održani 22. decembra uglavnom su bili sprovedeni u demokratskoj atmosferi. Napravljen je napredak u poštovanju izborne procedure u odnosu na parlamentarne izbore. Međutim, zbog zakonskog rješenja da na izbore mora izaći 50%+1 broj birača od ukupno upisanih u birački spisak izbori nijesu uspjeli jer su najveće opozivione partije bojktovale


www.cdtmn.org 9

izborni proces. Na ponovljenim izborima 9. februara 2003. godine usljed nemogućnosti da se promijeni izborni zakon jer se radilo o jedinstvenom izbornom ciklusu takođe nije izašao dovoljan broj građana. Opozicione partije javno su optuživale vlast da neprimjerenim pritiscima i ucjenama primoravaju građane da izađu na izbore. CDT nije dobio nijedan konkretan dokaz ni od koga, ali je javno ukazivao da građani imaju zakonsko pravo da sami odluče da li će glasati ili ne i da je vršenje pritiska i ucjene na birače krivično djelo. Takođe, neprecizna podijeljenost između partijskih i državnih funkcija uslovila je sumnju da se u toku izborne kampanje vladajuće partije neovlašćeno koristile državna sredstva u partijske svrhe. CDT nije sprovodio kampanju izlaska građana na birališta. Bojkot je, po nama, legitimna politička odluka dijela opozicionih partija. Ipak mislimo da u zemljama u kojima je demokratija tek počela, neučestvovanje na izborima nije dobra politička procjena. Nakon neuspjelih februarskih izbora preporučili smo da zakonska odredba o obaveznosti izlaska 50% građana bude ukinuta jer nezadovoljava međunarodna iskustva. Predstavnik CDT Raško Konjević učestvovao je na sjednici Zakonodavnog odbora Skupštine RCG i iznio naša gledišta. Pomenuti član je promijenjen tako da su novi predsjednički izbori održani 11. maja uspjeli i Crna Gora je na njima dobila novog predsjednika, Filipa Vujanovića kandidata vladajućih partija. U sklopu aktivnosti koje je CDT sprovodio u ova tri izborna ciklusa realizovali smo Paralelno prebrojavanje glasova i veoma brzo nakon zatvaranja biračkih mjesta imali precizne projekcije, a takođe smo sa predsjedničkim kandidatima potpisali Sporazum o fer kampanji.

22.. SSPPOORRAAZZUUMM OO PPRRAAVVIILLIIMMAA PPOONNAAŠŠAANNJJAA UU TTOOKKUU PPRREEDDIIZZBBOORRNNEE

KKAAMMPPAANNJJEE

Centar za demokratsku tranziciju od parlamentarnih izbora aprila 2001. godine sa političkim partijama potpisuje Sporazum o pravilima ponašanja u toku predizborne kampanje. Smatrajući da, još uvijek, u Crnoj Gori nemamo dovoljno razvijenu demokratsku svijest o poštovanju i uvažavanju političkih oponenata opredijelili smo se da kroz ovakve sporazume pokušamo izgraditi neophodno povjerenje i međusobno uvažavanje učesnika izborne utakmice. Takođe, fer i demokratska predizborna kampanja jedan je od neophodnih preduslova za održavanje poštenih izbora koji će izražavati iskazanu volju građana. Pomenuti sporazumi predstavljaju izraz spremnosti političkih partija da poštuju sadržana načela i pravila na koja se obavezuju činom javnog potpisivanja. Ističemo da smo prva organizacija u regionu koja je uspjela da sa političkim partijama učesnicama izbornog procesa usaglasi i potpiše ovakve političke akte i prati njihovu primjenu. 2.1. PARLAMENTARNI IZBORI I LOKALNI IZBORI U PODGORICI I TIVTU – OKTOBAR 2002.

Nakon potpisivanja Beogradskog sporazuma marta 2002. godine, kojim je stvoren nov oblik državnog uređenja dotadašnje zajedničke države Crne Gore i Srbije, otvorena je nova politička kriza, samo godinu dana nakon redovnih parlamentarnih izbora, aprila 2001. godine. Liberalni savez Crne Gore i Socijaldemokratska partija uskratili su povjerenje tadašnjoj vladi premijera Filipa Vujanovića zbog neslaganja sa odredbama Sporazuma o novoj zajednici i time otvorili put


www.cdtmn.org 10

vanrednim parlamentarnim izborima. Zbog kriza u funkcionisanju lokalnih samouprava u Podgorici i Tivtu raspisani su i opštinski izbori u ovim gradovima. Značajno je napomenuti da je, u tom periodu na inicijativu ad hok formirane parlamentarne većine koju su činile partije koalicije Zajedno za Jugoslaviju i LSCG-a, promjenjen Zakon o izboru odbornika i poslanika kao i način medijskog predstavljanja stranaka u predizbornoj kampanji. Ove promjene u izbornoj regulativi izazvale su lavinu negodovanja kako domaće tako i međunarodne javnosti. Nove zakonske odredbe donešene su nakon raspisivanja izbora što nije u skladu sa međunarodnom praksom. Takođe, po ocjeni domaćih i međunarodnih organizacija koje prate izborne procese u Crnoj Gori izmjene i dopune koje su usvojene predstavljale su korak unazad u odnosu na do tada važeći zakon. One su usvojene i bez konsenzusa svih parlamentarnih partija što je bila praksa u dotadašnjem političkom životu Crne Gore. Uz posredovanje OEBS-a i drugih međunarodnih faktora i dugog usaglašavanja napravljen je kompromis među strankama i usvojene su nove odredbe koje su zadovoljavale međunarodne standarde, a ujedno su predstavljale i nadogradnju izbornog zakonodavstva. Poslije dužih usaglašavanja izabrane su i sudije Ustavnog suda što je predstavljalo neophodan preduslov za održavanje izbora. 2.2. POTPISIVANJE SPORAZUMA Imajući u vidu politička dešavanja koja su predhodila raspisivanju izbora kao i dešavanja u vezi sa promjenama zakonske regulative Centar za demokratksu tranziciju je procijenio da je neophodno sa svim parlamentarnim partijama usaglasiti Sporazum o pravilima ponašanja u toku predizborne kampanje. Nivo političke netolerancije i podignutih političkih tenzija je predstavljao dodatan razlog za sačinjavanje ovakvog dokumenta. Uz podršku Nacionalnog demokratskog instituta (NDI) formulisana je radna verzija Sporazuma koja je ponuđena parlamentarnim strankama. Nakon usaglašavanja sa predstavnicima političkih partija urađen je konačan tekst. Tolerantan odnos između partija, poštovanje procedure i zakonitosti u izbornom postupku, korektna izborna propaganda, poštovanje izborne volje građana, neka su od poglavlja Sporazuma koji su potpisale sve parlamentarne partije – Demokratska partija socijalista, Socijalistička narodna partija, Socijaldemokratska partija, Srpska narodna stranka, Liberalni savez, Narodna stranka i Demokratski savez. Poslije duže vremena za zajedničkim stolom 20-tog septembra 2002. godine našli su se predstavnici svih parlamentarnih partija i činom potpisa obavezali se na norme sadržane u pomenutom dokumentu.1 Suština i duh sporazuma predstavljalo je obećanje partija građanima da će sprovoditi fer i demokratsku kampanju. U cilju što kvalitetnije implementacije dokumenta formirana je zajednička komisija od predstavnika svih partija potpisnica koja je uz pomoć CDT-a i NDI-ja pratila poštovanje sporazuma. CDT je nakon sastanaka komisije izdavao saopštenja za javnost koja su predstavljala naša viđenja toka predizborne kampanje. 2.2.1. NADGLEDANJE PREDIZBORNE KAMPANJE Saradnici CDT-a, opštinski i regionalni kordinatori, su u periodu od potpisivanja Pravilnika o pravilima ponašanja stranaka pratili preko 200 promotivnih skupova političkih partija u svim opštinama. Sa njihovim izvještajima upoznavali smo predstavnike političkih partija na zajedničkim nedjeljnim sastancima i ukazivali na potrebu ispravljanja napravljenih propusta u 1 U prilogu možete naći cijeli tekst sporazuma


www.cdtmn.org 11

poštovanju potpisanog dokumenta. CDT je pratio i sve medijske aktivnosti stranaka i nadgledao da li u njima ima elemenata kršenja sporazuma. Svi opštinski odbori partija potpisnica obaviješteni su u neposrednim kontaktima o sadržini i načinu implemantacije dokumenta. 2.2.2. OCJENA PREDIZBORNE KAMPANJE Centar za demokratsku tranziciju smatra da je potpisani sporazum u načelu poštovan. Naravno bilo je prekršaja potpisanog dokumenta u domenu neadekvatnog ophođenja prema političkim suparnicima u medijskim nastupima, sukoba partijskih neistomišljenika u Nikšiću i Beranama, pojava anonimnih političkih materijala u svim opštinama, uništavanja javne i privatne imovine grafitima i propagandnim materijalom, incidenti vezani za nedozvoljavanje pristupa novinarima na promotivnim skupovima, itd. CDT je o svim ovim nepravilnostima obavještavao javnost putem konferencija za novinare, saopštenja za javnost2 ili izjava i intervjua koji su naši predstavnici imali na različitim medijima. Napominjemo da je u periodu od 15. septembra do 23. oktobra crnogorski štampani mediji objavili 43 članka o aktivnostima CDT u praćenju predizborne kampanje političkih partija što svjedoči o povjerenju predstavnika sedme sile u naše analize i nalaze. ŽELJKO IVANOVIĆ, direktor ND »Vijesti« ... »Želim istaći da su ocjene CDT-a o toku predizborne kampanje bile veoma prisutne u crnogorskim medijima kako štampanim tako i elektronskim. Centar za demokratsku tranziciju, pored OEBS-a, bio je prisutan u medijima više nego bilo koja druga organizacija ili institucija koja se bavila ili na neki način bila uključena u nadgledanje izbornog procesa. Profesionalan način na koji je CDT ukazivao na primjećene propuste vidim kao dobar vid djelovanja na razvijanje daljih demokratskih načela u našem društvu.« ... 2.3. TROŠKOVI PARTIJA U TOKU KAMPANJE Sporazumom o pravilima ponašanja u toku kampanje političke partije potpisnice dokumenta su se obavezale »da će deset dana nakon izbornog dana učiniti javnim, u sredstvima javnog informisanja, svoje troškove za potrebe izborne kampanje”. Stranke su pojedinačno CDT-u dostavile sljedeće podatke o utrošenim sredstvima. DPS je potrošio 28 566 €, NS 21 500 €, SDP oko 14000 € i Demokratski savez oko 9000 €. Predstavnici SNP, SNS i LSCG nijesu dostavili sredstva utrošena u kampanji. Napominjemo da je članom 9 Zakona o finansiranju političkih partija predviđen ograničeni iznos od 250 prosječnih zarada za posljednji mjesec, koji partije mogu da utroše u toku kampanje. Pomenuti član se odnosi na sljedeće oblike izborne propagande: plakate, oglase, emisije na radiju i televiziji, reklamne spotove, publikacije. CDT je pratio aktivnosti partija i vodio evidenciju o ovim vidovima političke propagande. Prema toj evidenciji3 i cijenama tih propagandnih usluga, pojedine partije prekoračile su limit predviđen zakonom ukoliko su pružanje propagandnih usluga plaćale po zvaničnim cijenama.

2 U prilogu neka od saopštenje CDT-a 3 U prilogu je evidencija o broju reklama u štampani medijima, broju bilborda kao i sekundama na privatnim TV stanicama.


www.cdtmn.org 12

CDT smatra da je aktuelni zakon o finansiranju političkih partija loš i pozivamo Skupštinu i Vladu Crne Gore da do kraja 2003. godine donesu novi zakon o finansiranju političkih partija. Kao što je CDT napominjao nekoliko puta, a na naše zadovoljstvo sada to i drugi konstatuju, član 10 važećeg zakona o finansiranju političkih stranaka nije ispoštovan. Podsjećamo još jednom da su shodno tom članu stranke koje imaju poslanike u skupštini bile dužne da 15 dana nakon raspisivanja izbora naprave poseban Sporazum koji bi se odnosio na kontrolu sredstava utrošenih u kampanji. U Članu 8 stav 2 pomenutog zakona omogućava se partijama da prikupljaju priloge radi pokrića svojih troškova. Smatramo neophodnim da se preciznije definiše šta se podrazumijeva pod prilozima i obavezu da se svi prikupljeni prilozi javno objave, kako njihov iznos tako i izvor koji ih je dao. Takođe, potrebno je u novom zakonu precizno definisati nenovčane donacije, njihove izvore i namjenu. Novi zakon bi trebalo da vrlo precizno propiše izvore finansiranja, odgovarajuće limite kao i formu izvještaja koje bi bio objavljen u sredstvima javnog informisanja. Takođe, insistiraćemo da finansije političkih partija budu transparentnije. Napominjemo da informacije o sredstvima kojima partije raspolažu u toku predizborne kampanje moraju biti poznate javnosti što predstavlja neophodan preduslov stvaranja demokratskog ambijenta u jednom društvu.


www.cdtmn.org 13

33.. PPRREEDDSSJJEEDDNNIIČČKKII IIZZBBOORRII 2222..DDEECCEEMMBBAARR 22000022.. II 99.. FFEEBBRRUUAARR 22000033.. GGOODDIINNEE

3.1. PREDSJEDNIČKI IZBORI 22. DECEMBAR 2002. GODINE Poslije vanrednih parlamentarnih izbora i konstituisanja nove parlamentarne većine politički život upotpunjen je novim izborima. Ovaj put redovnim - predsjedničkim. Najjače opozicione partije na ovim izborima nijesu imale svog kandidata, tako da su umnogome oni bili manje interesantni i značajni sa aspekta političkog nadmetanja. Koalicija »Zajedno za promjene« i Liberalni savez pozvali su svoje članove i simpatizere da ne učestvuju na izborima. Shodno članu 16. tada važećeg Zakona o izboru predsjednika Republike da bi izbori uspjeli potrebno je da na njima učestvuje više od polovine građana upisanih u birački spisak. Fokus interesovanja javnosti bio je usmjeren na pitanje da li će izbori uspjeti, odnosno da li će biti ispunjen cenzus predviđen zakonom. Veoma liberalne odredbe zakona u pogledu mogućnosti kandidovanja dozvolile su da na izborima učestvuje jedanaest kandidata, sedam u ime političkih partija i četiri kandidata grupe građana. 3.2. PREDSJEDNIČKI IZBORI 9. FEBRUAR 2003. GODINE Nakon nedovoljnog odziva građana u prvom krugu predsjedničkih izbora Republička izborna komisija (RIK) donijela je odluku da se ponovljeno glasanje za predsjednika Republike održi 9. februara 2003 godine. Na ponovljenom glasanju, shodno zakonu, bilo je potrebno da izađe više od polovine građana upisanih u birački spisak, a ako taj uslov ne bude ispunjen ponavlja se cijeli izborni postupak. Na izborima su učestvovali isti kandidati kao i na izborima 22. decembra jer zakon nije predviđao mogućnost učešća novih kandidata. 3.3. PREDIZBORNA KAMPANJA Centar za demokratsku tranziciju je i na ovim izborima pripremio Sporazum o pravilima ponašanja u toku predizborne kampanje4. Sedam predsjedničkih kandidata, Filip Vujanović, Dragan Hajduković, Aleksandar Vasilijević, Milivoje Bakić, Ilija Darmanović, Milan Šparović i Đorđije Milić iskazali su saglasnost sa odredbama sadržanim u dokumentu. Kandidati su se obavezali: Da neće uticati na opredjeljenja birača potkupljivanjem novcem ili poklonima; Da neće sprečavati novinare u vrčrnju svoga posla u skladu sa pravilima prefesije i izbornim pravilima; Da će deset dana nakon dana izbora učiniti javnim sredstva utošena u kampanji; Kao i da će poštovati iskazanu volju građana na izborima ukoliko oni proteknu bez većih nepravilnosti; Da u javnim nastupima neće davati izjave koje na bilo koji način mogu predstavljati prijetnju prema drugim kandidatima, pripadnicima drugih naroda ili konfesija .

4 U prilogu možete naći cijeli tekst sporazuma


www.cdtmn.org 14

CDT je nakon potpisivanja nadgledao kampanje predsjedničkih kandidata. Ona je protekla u mirnoj atmosferi bez jake konfrontacije političkih partija i kandidata. Opozicione partije su optuživale vladajuću koaliciju da vrši pritisak i potkupljuje građane da izađu na izbore. CDT nije dobio konkretne dokaze građana ili političkih partija o tim navodima. Ukazali smo na pravo građana da sami odluče da li će učestvovati na izborima i kojem kandidatu će ukazati povjerenje. Takođe, podsjetili smo sve učesnike izborne utakmice da eventualno vršenje pritiska na birače predstavlja krivično djelo. U periodu od 14. decembra 2002. do 12. februara 2003. godine štampani mediji objavili su 66 članaka o našim aktivnostima. Predsjednički kandidati, izuzev Mihaila Markovića i Ilije Darmanovića, nijesu ispoštovali odredbu sporazuma da deset dana nakon izbora učine javnim sredstva utrošena u kampanji. 3.4. PREDSJEDNIČKI IZBORI 11. MAJ 2003. GODINE Budući da ni 9. februara nije izabran predsjednik Republike, zbog nedovoljnog odziva birača, novi izbori zakazani su za 11. maj 2003. godine. Skupština Crne Gore prije raspisivanja izbora konsenzusom je usvojila novi zakon o izboru predsjednika Republike. Nepostojanje obaveza da na birališta mora izaći 50%+1 građanin, povećanje broja potpisa potrebnih za kandidaturu kao i obaveza da se potpisi za kandidaturu daju u opštinskim izbornim komisijama neke su od osnovnih novina sadržanih u tom zakonu. Nakon dužih pregovora između opozicionih partija ni ovih izbora najjača opoziciona koalicija Zajedno za promjene nije imala svoga predsjedničkog kandidata. Pored Filipa Vujanovića, kandidata DPS i SDP-a, Dragana Hajdukovića, kandidata grupe građana, koji su bili kandidati i na predhodnim izborima, novi predsjednički kandidat bio je Miodrag Živković, politički lider LSCG-a. Predizborna kampanja je protekla u relativno prihvatljivoj atmosferi.5 Neučestvovanje kandidata Koalicije zajedno za promjene umnogome je umanjila interesovanje građana i javnosti. Karakteristika ovih izbora je što su predsjednički kandidati u predstavljanju svojih programa veoma često iznosili prijedloge i obećanja građanima koje će sprovesti ukoliko budu izabrani, a koji ne odgovaraju mogućnostima i ovlašćenjima predsjednika Republike shodno Ustavu. Ni nakon održavanja ovih izbora nijedan predsjedniči kandidat nije javno objavio količinu sredstava utrošenu u kampanji. CDT je i ovoga puta ukazao i podsjetio kandidate da je to njihova moralna obaveza prema građanima koji su ih glasali. Takođe, naznačili smo da je to praksa razvijenih demokratskih zemalja. 3.5. ORGANIZACIJA RADA NA TERENU Osoblje centralne kancelarije CDT-a iz Podgorice je koordiniralo rad regionalnih i opštinskih koordinatora. U projektu parlamentarnih i predsjedničkih izbora područje Crne Gore je bilo podijeljeno na šest regija: 5 U prilogu izjava za javnost 9.5.2003. godine


www.cdtmn.org 15

Regija 1: Podgorica, Danilovgrad, Cetinje, Kolašin kojom je koordinirala Ivana Stešević; Regija 2: Nikšić, Šavnik, Žabljak, Plužuine kojom je koordinirao Vladimir Berkuljan; Regija 3: Bijelo Polje, Pljevlja, Mojkovac. Regionalni koordinator je Draško Konjević; Regija 4: Berane, Andrijevica, Rožaje, Plav kojom je koordinirao Nebojša Jovančević; Regija 5: Budva, Bar, Ulcinj. Koordinator regije je Uglješa Vučinić: Regija 6: Kotor, Tivat, Herceg Novi kojom je koordinirao Stanko Đuričić. Saradnju između centralne kancelarije u Podgorici i regionalnih kancelarija održavalo je šest regionalnih koordinatora. Regionalni koordinatori su komunicirali sa 30 opštinskih koordinatora, čiji je raspored prilagođen efikasnom sprovođenju PVT-a i kvalitetnom pokrivanju terena.6 3.6. PARLAMENTARNI IZBORI 2002. Pri samoj pripremi projekta 3.09.2002. godine u prostorijama CDT-a je održan inicijalni sastanak sa regionalnim koordinatorima na kome je određena strategija za realizaciju projekta. U prostorijama NDI 11. i 12. septembra održani su sastanci sa regionalnim i opštinskim koordinatorima i izvršena detaljna obuka o svim aktivnostima u toku kampanje. Na tim sastancima koordinatori su dobili i sav materijal potreban za rad na ovom projektu. Regrutovanje posmatrača je najvećim dijelom obavljeno radom na terenu. Oko 70% posmatrača su oni koji su učestvovali u realizaciji projekta “Lokalni izbori 2002.”, tj. u prethodnoj kampanji građanskog nadgledanja izbora. Obuka posmatrača Svjesni činjenice da je obuka posmatrača jedan od najznačajnijih dijelova projekta, a shodno izmjenama Zakona o izboru odbornika i poslanika (ZOIP) odlučili smo da postojeći priručnik za izborne posmatrače znatno izmijenimo. Promjene u priručniku su se odnosile na nove odredbe ZOIP-a. Novi priručnik7 smo koncipirali u tri osnovna dijela:

1. Izborna procedura – osnovna pravila 2. Pravila ponašanja posmatrača u toku izbornog dana 3. Prilog (zakonska rješenja svih relevantnih pitanja)

On je omogućio koordinatorima i posmatračima bolju informisanost o promjenama u izbornom zakonu. Uvid u radnu verziju priručnika su imali pojedini članovi Republičke izborne komisije i o tom tekstu su dali pozitivnu ocjenu. Takođe, smo pripremili i detaljan plan obuke, kako bi svi posmatrači, bez obzira iz kog su dijela Crne Gore, dobili jedinstvenu poruku. Trening je obuhvatao sljedeće teme: dosadašnja iskustva CDT-a, značaj nezavisnog posmatranja izbora, specifičnosti projekta “Parlamentarni izbori 2002”, prezentacija priručnika, detaljno objašnjenje izborne procedure, pravila ponašanja posmatrača i način izvještavanja.

6 Detaljnu organizacionu šemu CDT-a, kao i imena i brojeve telefona svih koordinatora možete naći u prilogu. 7 Sadržaj priručnika dajemo u prilogu.


www.cdtmn.org 16

U periodu od 13. do 18. oktobra osoblje centralne kancelarije CDT-a, u saradnji sa regionalnim i opštinskim koordinatorima, je održalo 23 treninga za posmatrače iz svih crnogorskih opština. Sudeći po ponašanju naših posmatrača na dan izbora možemo dati ocjenu da je obuka uspješno izvršena.8 Izborni dan CDT je tokom izbornog dana imao uvid u 90% biračkih mjesta u svim opštinama. Od 1021 akreditovanog posmatrača njih 950 je bilo na biračkim mjestima, dok je ostatak podijeljen u mobilne timove. Mobilini timovi su, na osnovu detaljno razrađenog plana, obilazili biračka mjesta minimum po dva puta (prije i poslije podne) i na njima se zadržavali oko 20 minuta. Sudeći po brzini i tačnosti informacija koje su stizale u centralni štab CDT-a, smatramo da se ovakav način organizacije pokazao uspješan.

U Podgorici je na dan izbora funkcionisao štab CDT-a u prostorijama NDI-a. Prema ranijem dogovoru sve informacije tokom dana su se slivale u centralni štab, i one su prosljeđivane press timu koji je obavještavao javnost. Koordinator za izborne posmatrače je imao komunikaciju sa opštinskim koordinatorima na svakih 120 minuta tokom dana (9, 11, 13, 15, 17, 19, 21 h.), a ako je bilo problema na biračkim mjestima, štab je odmah obavještavan.

Zahvaljujući detaljnim planovima obilaska biračkih mjesta, koje su uradili opštinski koordinatori, štab CDT-a je pravovremeno dobijao informacije o skoro svim bitnim događajima na biračkim mjestima u Crnoj Gori. Opštinski koordinatori su tokom dana imali stalnu komunikaciju sa posmatračima ali zbog konfiguracije terena većine crnogorskih opština nijesu bili u mogućnosti da obiđu sva biračka mjesta. Nakon završenog izbornog dana posmatrači su svoje izvještaje predavali opštinskim koordinatorima, a oni su ih proslijeđivali regionalnim koordinatorima, odnosno centralnoj kancelariji u Podgorici. 3.7. PREDSJEDNIČKI IZBORI 2002. Redosljed i teme sastanaka sa regionalnim i opštinskim koordinatorima u okviru projekta predsjedničkih izbora bili su slični kao i kod parlamentarnih izbora. Svi sastanci su održani do 7.

8 U prilogu dajemo detaljan raspored obuka po opštinama.


www.cdtmn.org 17

decembra 2002. godine. Na tim sastancima je postignut detaljan dogovor o načinu rada ne predstojećim izborima. Regrutovanje posmatrača je najvećim dijelom obavljeno radom na terenu. Oko 90% posmatrača su oni koji su učestvovali u realizaciji prethodnog projekta tj. u prethodnoj kampanji građanskog posmatranja izbora. Obuka posmatrača Postojeći priručnik, koji je korišćen za Parlamentarne izbore smo promijenili i prilagodili odredbama Zakona o izboru Predsjednika republike. Takođe, po istom principu kao na prethodnim izborima, održana su 23 treninga u periodu od 14. do 20. decembra 2002. godine. Sudeći po ponašanju naših posmatrača na dan izbora možemo dati ocjenu da je obuka uspješno izvršena9. Izborni dan CDT je sa svojim 831 akreditovanim posmatačem imao uvid u preko 85% biračkih mjesta u svim opštinama. Rad na terenu i komunikacija na dan izbora su bili organizovani na isti način kao kod Parlamentarnih izbora. 3.8. PONOVLJENI PREDSJEDNIČKI IZBORI – FEBRUAR 2003. U pripremi ovih izbora održani su samo sastanci sa regionalnim koordinatorima. Pošto su ponovljeni predsjednički izbori tretirani kao dio jednog izbornog procesa, svi posmatrači su ostali isti, tako da nije bilo potrebe za njihovom dodatnom edukacijom. Izborni dan CDT je sa svojim 831 akreditovanim posmatačem imao uvid u preko 85% biračkih mjesta u svim opštinama. Rad na terenu i komunikacija na dan izbora su bili organizovani na isti način kao kod Predsjedničkih izbora.

9 U prilogu dajemo detaljan raspored obuka po opštinama.


www.cdtmn.org 18

44.. PPRRIIMMIIJJEEĆĆEENNEE NNEEPPRRAAVVIILLNNOOSSTTII 4.1. PARLAMENTRANI IZBORI Na određenom broju biračkih mjesta primijećeno je kršenje izborne procedure. U narednom teksu dajemo pregled biračkih mjesta sa najznačajnijim kršenjima: U nekoliko navrata član 71a, Zakona o izboru odbornika i poslanika je pogrešno interpretiran. Predstavnicima CDT-a i pored zvaničnog tumačenja Republičke izborne komisije nije dozvoljeno vođenje evidencije o broju izašlih birača, što je suprotno pomenutom tumačenju. Naime, po odluci RIK-a nije dozvoljeno vođenje evidencije niti korišćenje kopije biračkog spiska koja se odnosi na identitet birača. Ovo kršenje se odnosi na desetak biračkih mjesta u opštinama Pljevlja, Bijelo Polje, Berane i Kotor. Na par biračkih mjesta članovi biračkog odbora su vodili evidenciju o identifikaciji birača (Podgorica, BM 79 – OŠ Pavle Rovinski, Podgorica BM 13A). Takođe, bilo je slučajeva da birački odbori nijesu poštovali zakonsku proceduru, na taj način što je član biračkog odbora zadužen za identifikaciju birača glasno izgovarao ime birača (Podgorica, BM 1 – MZ Blok V, Nikšić, BM 7 – Sindikalni Dom). Smatramo da u pojedinim slučajevima birački odbori nijesu ispoštovali proceduru vezano za poništavanje listića prilikom javnog glasanja (Andrijevica, BM 22 – Trepča, Podgorica, BM 65A – Direkcija javnih prihoda) Na biračkom mjestu 98 – Dučice u Nikšiću, poslije kraće rasprave predstavnik biračkog odbora iz SNP-a je nasrnuo na predstavnika biračkog odbora iz DPS-a. Poslije kraće tuče i komešanja situacija se smirila a glasanje na tom BM je nastavljeno. BM 117 i 118 – Dragova Luka, Nikšić; u toku cijelog dana u neposrednoj blizini biračkog mjesta bila je prisutna grupa ljudi koja je ometala rad biračkog odbora i stvarala nepotrebnu gužvu na biračkim mjestima. Takođe, u blizini tih biračkih mjesta bio je prisutan propagandni materijal DPS-a. Kotor, BM 28 – Savina, Dom kulture, glasao je birač čije ime nije bilo na izvodu iz biračkog spiska Problemi su primijećeni na oko 2% od ukupnog broja biračkih mjesta. 4.2. PREDSJEDNIČKI IZBORI 22. DECEMBAR 2002. GODINE Na osnovu izvještaja naših posmatrača možemo zaključiti da se sve primijećene nepravilnosti odnose na neznatan broj biračkih mjesta i da nijesu mogle uticati na ishod izbora.


www.cdtmn.org 19

Kao i na parlamentarnim izborima u nekoliko navrata član 71a, Zakona o izboru odbornika i poslanika je pogrešno interpretiran, odnosno posmatračima CDT-a nije dozvoljeno vođenje evidencije o broju izašlih birača. Bilo je slučajeva da član biračkog odbora zadužen za identifikaciju glasno izgovarao ime birača što je predstavljalo kršenje zakonske procedure. Takođe, naši posmatrači su primijetili i enormno veliki broj zahtjeva za glasanje putem pisma na pojedinim biračkim mjestima. 4.3. PONOVLJENI PREDSJEDNIČKI IZBORI 9. FEBRUAR 2003. GODINE Najveći problem u toku izbornog dana predstavljao je izuzetno veliki broj zahtjeva za glasanjem putem pisma. Smatramo da je tome doprinijelo (pored lošeg vremena i zdravstvenog stanja pojedinih glasača) i pogrešno tumačenje mišljenja RIK-a od 7. februara 2003. godine: “Nije od suštinskog značaja ko u ime lica koje želi glasati putem pisma obavještava birački odbor, već je bitno da to lice želi da glasa i da su razlozi zbog kojih traži da glasa putem pisma u skladu sa navedenim pravilima….” CDT je u toku izbornog dana dobio manji broj ozbiljnih pismenih pritužbi o pritiscima na građane u vezi sa njihovim izlaskom na izbore. Dobijene pritužbe su se s jedne strane odnosile na prijavljivanje za glasanje putem pisma pojedinaca koji sami nijesu izrazili tu želju, niti ispunjavali zakonom predviđene uslove. S druge strane manji broj pritužbi odnosio se i na pritiske rukovodilaca na zaposlene u pojedinim preduzećima. Ukoliko su navodi koje smo dobili pismenim putem tačni, smatramo da su te pojave mogle staviti ozbiljnu sjenku na regularnost ovih izbora. Prema informacijama CDT-a na ponovljenim predsjedničkim izborima nije otvoreno ukupno 74 biračkih mjesta na kojim je upisano ukupno 6515 birača, što je oko 1,5% od ukupno upisanih birača:

OPŠTINA BROJ BM KOJA NIJESU OTVORENA

Bijelo Polje 2 Žabljak 20 Nikšić 6 Plužine 21 Pljevlja 17Cetinje 1 Šavnik 7

Napominjemo, da shodno odluci Republičke izborne komisije građani koji su upisani na ovim biračkim mjestima uopšte nijesu glasali jer to nije moglo uticati na konačan ishod izbora. U većini opština primjećen je veliki broj zahtjeva za glasanje putem pisma. U narednoj tabeli dajemo pregled najinteresantnijih primjera:

Opština Broj i naziv BM Upisani/pismo %

Bijelo Polje 21 – Cerovo 159/50 31,5 Bijelo Polje 87 – OŠ Zminac 241/87 36 Bijelo Polje 85 – Resnik 2 837/117 13,98


www.cdtmn.org 20

Cetinje 31 – Rijeka Crnojevića 326/27 8,28 Kolašin 26 – Dom Kulture Nalježići 282/18 6,38 Ulcinj 4 – Uljara 524/20 3,82 Tivat 16 – Gradiošnica 600/12 2 Danilovgrad 2 – Zapadni kvart 911/35 3,84 Podgorica 86 – 748/44 5,88 Podgorica 94 - 857/34 3,97

CDT će po dobijanju zvaničnih podataka od Republičke izborne komisije napraviti detaljnu analizu ove pojave.

Iz opštine Danilovgrad dobili smo tri pismene izjave da građani nijesu podnijeli zahtjev za glasanje putem pisma iako su ih članovi biračkog odbora posjetili i rekli da ih je neko prijavio zas ovaj vid glasanja. Takođe, u istoj opštini na biračkom mjestu 25 – Vrela od 69 upisanih birača pristigla su 4 zahtjeva za glasanje putem pisma. Po dolasku članova biračkog odbora zaduženih za glasanje van biračkog mjesta niko od 4 prijavljena građanina nije želio da glasa.

4.3. PREDSJEDNIČKI IZBORI 11. MAJ 2003. GODINE CDT smatra da su izbori održani 11. maja, do sada, najbolje sprovedeni izbori s aspekta poštovanja predviđene zakonske procedure. Broj primjećenih nepravilnosti u toku izbornog dana je bio zanemarljiv kako po obimu tako i po ozbiljnosti.


www.cdtmn.org 21

55.. PPVVTT PVT je taktika posmatranja izbora koja daje nezavisne podatke a koji se mogu upotrijebiti da predvide rezultate izbora ili da provjere službene izborne rezultate. PVT je dio projekta koji se vodio uz kampanju građanskog posmatranja izbora. Cilj projekta je nezavisno prikupljanje rezultata sa biračkih mjesta. Paralelno prikupljanje i obrada glasova sprovedena je ne samo za parlamentarne izbore u oktobru 2002, već i za oba kruga predsjedničkih izbora. Uvod PVT ne može biti zamjena za mnogo strože nadgledanje izbora. Postupak izglasavanja izbornog zakona, posmatranje i provjeravanje popisa birača, predizborna kampanja, aktivnosti u toku izbornog dana, aktivnosti nakon izbora; to su sve važni dijelovi izbornog procesa u koje PVT ne zalazi. Međutim, iskustva iz zemalja u kojima su nevladine organizacije sprovele nezavisno prikupljanje glasova pokazala su da je PVT vrlo moćno "oružje" kojim se sprječavaju i detektuju moguće izborne krađe. Metodologija S obzirom na broj biračkih mjesta u Crnoj Gori (1102) kao i iskustva sa prethodnih izbora, CDT se i ovaj put odlučio za strategiju djelimičnog prikupljanja glasova sa biračkih mjesta koja su određena reprezentativnim uzorkom. U uzorku se našlo 20% biračkih mjesta, a na tim mjestima upisano je blizu 25% glasača. Takođe, CDT je prikupljao rezultate svih stranaka/predsjedničkih kandidata na izborima. Organizacijska struktura Za oblikovanje, organizaciju i sprovođenje projekta bio je zadužen PVT koordinator. PVT koordinator je sarađivao sa regionalnim koordinatorima. Regionalni koordinatori su bili zaduženi za regrutovanje, selekciju i trening PVT posmatrača. Za izradu sofwera, koji je podržavao unos i obradu podataka o glasanju, angažovan je programer Vladimir Vencl iz preduzeća «Derbi Informatika» iz Zagreba. Pri izradi uzorka, uključivanjem statističkih metoda u obradu i tumačenje rezultata obrade, sarađivali smo sa Lisom Mc Lain, NDI. Priprema Pod pripremom za izvođenje projekta podrazumijevamo:

• nabavka i instalacija informatičke, komunikacijske i ostale opreme, • određivanje uzorka biračkih mjesta, • programiranje softwerske podrške, • regrutacija volontera, • izrada upustava za PVT posmatrače, • izrada obrazaca za PVT posmatrače, • obuka PVT posmatrača, • obuka operatera telefonista u PVT Centru, • obuka operatera na računarima u PVT Centru,

PVT centar je smješten u kancelarijima NDI Crna Gora. U PVT Centru je instalirano 4 telefonske linije povezanih u PBX seriju. PBX serija je telefonska instalacija koja omogućava da se dolazni poziv na jedinstveni broj preusmjeravaju na prvu slobodnu liniju. Postavku je izvršio inžinjer Pedja Boljević iz Telekoma. Svaki posmatrač mogao je nazvati PVT centar na 4 fiksna i 6 mobilnih brojeva. Ovaj način javljanja korišten je za sve izbore. Informatičko-kompjuterski sastav sastavljen je od 4 računara umrežena lokalnom mrežom (LAN). Na notebook-u su se podaci mogli provjeravati, ispravljati. On je u svakom trenutku mogao prikazati trenutne rezultate kao i neke statističke pokazatelje za procjenu stabilizacije podataka, međuzavisnosti izlaska i rezultata itd.


www.cdtmn.org 22

Softwerska podrška je trebala odgovoriti na više zahtjeva: - vremensko ograničenje izrade - stabilnost programa - integraciju statističkih formula i metoda - jednostavnost korišćenja - mrežni rad - administracije i izvještavanja (prikaza rezultata) Softwer je bio programiran za funkcionisanje u okruženju 32-bitnog Microsoft Windows operativnog sistema. Unos podataka se generisao ASP skriptom (Active Server Pages). SQL server je podatke isporučivao u Microsoft Acces 2000 formatu, a sve je funkcionisalo u okruženju Windows NT Server. Za sve izbore se koristio isti sistem. Uzorak se kreirao tako da se obuhvati 20% biračkih mjesta. Nakon što je određen broj biračkih mjesta u uzorku, određeno je koja su to biračka mjesta (metodom "slučajnog reprezentativnog uzorka"). Svi posmatrači su prošli edukaciju. Dan prije izbora održan je trening i za operatere i telefoniste u PVT centru. Operateri telefonisti u PVT Centru su morali biti podučeni o proceduri izvještavanja. Procedura izvještavanja je uspostavljena radi zaštite i tačnosti podataka. Operateri na račurima su podučeni za unošenje podataka u kompjuterski sistem. Kako su isti operateri radili i za parlamentarne i za predsjedničke izbore, nije bila potrebna dodatna poduka. CDT je organizaciju posmatranja i izvještavnaja izbora od početka do kraja sproveo na planirani način, bez većih problema i grešaka, tako da je u noći izbora u kancelarije CDT-a pristigla većina izvještaja svih posmatrača i mobilnih ekipa. 5.1. PARALELNO PREBROJAVANJE GLASOVA (PVT) – 20. OKTOBAR 2002. Projekcija CDT-a urađena je na osnovu PVT metode. CDT je ovu projekciju saopštio u 22h, sat vremena nakon zatvaranja birališta. Rezultati sa biračkih mjesta su PVT posmatrači počeli javljivati odmah nakon završenog prebrojavanja glasova. S manjih biračkih mjesta rezultati su počeli pristizati već u 21:10. Operateri na računarima su podatke unosili u kompjuterski sistem do 23:30. Parlamentarni izbori, 20. oktobra 2002. godine Osvojeni mandati na parlamentarnim izborima održanim 20. oktobra 2002. godine (projekcija CDT-a i zvanični rezultati RIK-a)


www.cdtmn.org 23

Lokalni izbori u Podgorici i Tivtu, 20. oktobar 2002.

P o d g o r i c a Naziv stranke CDT RIK

"Podgorica za evropsku Crnu Goru - Milo Đukanović" 27 27

"Zajedno za promjene", SNP-SNS-NS 20 20

"Crna Gora može - Liberalni savez Crne Gore" 3 3

Patriotska koalicija za Jugoslaviju 2 2

T i v a t

Naziv stranke CDT RIK "Tivat za evropsku Crnu Goru - Milo Đukanović 13 13 "Zajedno za promjene", SNP-SNS-NS 13 13 Liberalni savez Crne Gore - "Tivatski liberali - nego što!" 2 2 Hrvatska građanska inicijativa 4 4 5.2. PVT – 22. DECEMBAR 2002. S obzirom na skoro održavanje parlamentarnih izbora (oktobar mjesec), održan je sastanak svih koordinatora CDT-a radi zajedničkog dogovora i plana. Dogovoreno je da se svi stari posmatrači nazovu kako bi se provjerilo koliko će starih posmatrača ostati aktivno. Prebrojavanje glasova od strane CDT-a i ovaj put se pokazalo uspješno. CDT je prvi objavio podatke o odzivu i izborni rezultat. Štaviše, objavljeni rezultati su se pokazali gotovo u potpunosti preciznim. Zahvaljujući našim PVT posmatračima, telefonskim operaterima i timu koji je radio na unosu podataka, prezentirali smo građanima Crne Gore projekciju izbornog rezultata u 22.00 časa. CDT je objavio da izbori nijesu uspjeli. Naš uzorak je bio dobar ako uporedimo sa


www.cdtmn.org 24

zvaničnim rezultatima. Softver je korektno funkcionisao i bili smo u mogućnosti da u svakom trenutku vidimo:

- odziv u procentima (takođe, procenat izašlih birača po regijama Sjever, Centar i Jug) - procenat glasova za svakog kandidata pojedinačno - spisak posmatrača koji su zvali i koji nisu zvali

Na dan izbora CDT je radio sa 4 operatera za unos podataka i 10 telefonskih operatera. Takođe, CDT je postavio rezultate na interenet poslije 21.00 čas. Registrovanih birača: 456.981 Glasalo: 45,87%

Kandidat Broj glasova %

Obrad Markonivć 1.747 0,83

Milan-Milo Radulović 3.115 1,49

Dragan Hajduković 12.319 5,88

Filip Vujanović 175.328 83,65

Milan Šparović 1.229 0.59

Milivoje Bakić 717 0,34

Ilija Darmanović 971 0,46

Mihailo-Milo Marković 437 0,21

Jovan Pejović 1.704 0,81

Aleksandar Vasilijević 6.448 3,08

Đorđije Milić 489 0,23 5.3. PVT – 9. FEBRUAR 2003. Na dan izbora CDT je radio sa 4 operatera za unos podataka i 10 telefonskih operatera. Radili smo sa volonterima i operaterima koji su radili na prethodnim, februarskim, izborima. Izborni dan je organizacijski protekao na isti način, s manje problema i manje poziva građana. Takođe smo u više navrata pružili informacije o odzivu na dan izbora (u 10.00, 14.00, 18.30, 20.00).


www.cdtmn.org 25

46.2

5.9

24.5

32.541.8

05

101520253035404550

10h 14h 16h 18h30 20h

CDT je konačnu projekciju postavio na internet poslije 21.30 čas. Tokom izbornog dana takođe smo ažurirali podatke o odzivu na web site-u. Registrovanih birača: 456.981 Glasalo:47,50% Nevažećih listića: oko 3,5% (oko 7.600 voters)

Kandidat Broj glasova % Obrad Marković 839 0,39

Milan-Milo Radulović 3.392 1,59

Dragan Hajduković 15.356 7,20

Filip Vujanović 174.429 81,84

Milan Šparović 870 0,41

Milivoje Bakić 769 0,36

Ilija Darmanović 833 0,39

Mihailo-Milo Marković 456 0,21

Jovan Pejović 1.097 0,51

Aleksandar Vasilijević 7.885 3,70

Đorđije Milić 278 0,13 5.3. PVT – MAJ 2003. U toku izbornog dana, CDT je u tri navrata informisao javnost o odzivu građana. Pedeset minuta nakon zatvaranja biračkih mjesta, prezenitirali smo prve preliminarne rezultate. CDT je takođe obezbijedio telefonsku liniju 081 60 10 50 putem koje su građani tokom dana mogli da se interesuju o broju izašlih građana na izbore. Na ovaj način omogućili smo građanima da na lak i jednostavan način budu informisani o sprovođenju izbora. Takođe, građani su mogli da prijave uočene neregularnosti.


www.cdtmn.org 26

Za ove izbore, CDT je takođe pripremio reprezentativni slučajni uzorak biračkih mjesta, što nam je omogućilo da tokom dana raspolažemo podacima o odzivu, kao i da projektujemo prvi izborni rezultat ubrzo po zatvaranju biračkih mjesta. Da bismo ovo ostvarili, pozvali smo Vlada Vencla iz Hrvatske (kao i prethodnih puta), koji nam je obezbijedio softver i analizu podataka. Istaknimo i to da smo na ranijim parlamentarnim i predsjedničkim izborima bili prvi koji su imali rezultate u Crnoj Gori na osnovu sličnog uzorka. Na predsjedničkim izborima 9. februara, naši su rezultatiti odstupali za samo 0.2% od zvaničnih. CDT je objavio rezultate predsjedničkih izbora u 21.45.

46.5

47.5

48

45.5

46

46.5

47

47.5

48

48.5

December 2002 February 2003 May 2003

Registrovanih birača: 458.399 Glasalo:48,4% (221.497 birača) Nevažećih listića: 4.502 Važećih listića: 216.995

REC CDT CEMI & CESID

Filip Vujanović 64,2 % 63,8 % 63,3 %

Miodrag Živković 31,4 % 31,6 % 30,8 %

Dragan Hajduković 4,4 % 4,6 % 3,9 %

CDT je omogućio građanima da dobiju infrmacije o trenutnom odzivu pozivom na broj telefona 081 60 10 50 u intervalima tokom kojih smo prikupljali podatke o broju izašlih birača. Vjerujemo da je ovo bio efikasan način za sve zainteresovane građane da budu informisani o izbornim događanjima. Istovremeno, građanima je pružena mogućnost da ovim putem prijave sve eventualne nepravilnosti i sumnje u regularnost izbronog procesa.


www.cdtmn.org 27

Takođe smo u tri navrata tokom izbornog dana prezentirali podatke o odzivu birača (u 10.00, 14.00, 18.30)

8.1

36

23

05

10

15

202530

35

40

10h 14h 18h30

Rezultati izbora na internetu

CDT je takođe korisnicima interneta omogućio da prate promjene i obradu izbornih rezultata direktno na našoj web prezentaciji www.cdtmn.org. Takođe, na našem web site-u, korisnici su imali pristup informacijama o odzivu kao i o nepravilnostima. CDT je ovu mogućnost pružio građanima na prošlim predsjedničkim izborima i veliki broj građana je posjetio naš web site tokom izbornog dana kao i nakon izbora. Zabilježeno je preko 3 000 posjeta web site-u i telefonskih poziva.


www.cdtmn.org 28

66.. PPRREEPPOORRUUKKEE Pored dobre ocjene izbornih zakona javljaju se i određene nepreciznosti, koje u cilju unapređenja izbornog procesa treba ukloniti ili precizirati na kvalitetniji način. Tokom praćenja kampanje političkih partija i izborne atmosfere u toku izbornog dana CDT se suočio sa nekim od tih primjera. Oni ukazuju na sljedeće:

• Predizbornu ćutnju treba preciznije definisati, a prekršaje ili narušavanja iste sankcionisati;

• Odredbe o raspuštanju biračkih odbora treba ponovo razmotriti u cilju pojašnjenja istih, a zatim implementirati shodno zakonu;

• Više pažnje treba posvetiti edukaciji opštinskih izbornih komisija i biračkih odbora. CDT primjećuje da se kroz svake nove izbore povećava nivo informisanosti i upućenosti izborne administracije u problematiku izbornog procesa, ali smatramo da treba kontinuirano sprovoditi obuku ovog kadra, a ne samo u predizbornom periodu;

• Način finansiranja političkih partija treba jasnije precizirati. U izvještajima sa prethodnih izbora dali smo komentare i sugestije vezane za zakone o

izboru odbornika i poslanika i finansiranju političkih partija. Na naše zadovoljstvo, sada i drugi konstatuju da je postojeći Zakon o finansiranju političkih partija loš, a da pri tom ni takve njegove odredbe (konkretno član 10) nijesu ispoštovane. Stranke nijesu pokazale spremnost da prihvate naše inicijative tako da i u ovom izvještaju ukazujemo na nedostatke trenutnih zakonskih rješenja.

U praksi nekih zemalja postoje ograničenja ili zabrane učešća predstavnika državnih institucija i organa u predizbornoj kampanji. U cilju boljeg razgraničenja države od vladajućih stranaka smatramo da takva izborna praksa ili zakonska regulativa u Crnoj Gori može doprinijeti sprovodjenju fer i demokratskih izbora. 6.1 Zakon o izboru odbornika i poslanika Zakon o izboru odbornika i poslanika, usvojen nakon zajedničkog rada najznačajnijih političkih subjekata u Republici, predstavlja dobar zakonski tekst koji omogućava odvijanje korektne izborne procedure. Međutim, i pored dobre opšte ocjene zakon ima određenih nepreciznosti koje u cilju unapređenja izbornog procesa treba ukloniti ili precizirati na kvalitetniji način. Navodimo neke od njih:

Mandat članova proširenog sastava izbornih komisija

Zakon u svojim članovima 26, stav 4, zatim 31, stav 4 i 36, stav 3 predočava kada počinje mandat člana proširenog sastava OIK-a, RIK-a, ali nije jasno kada njihov mandat prestaje, što bi trebalo precizirati. U članu 14, stav 4 kaže se da se potvrđivanje mandata vrši u roku od 15 dana od dana održavanja izbora. Po našem mišljenju ovu odredbu treba preformulisati u smislu da se verifikacija treba vršiti u propisanom roku nakon proglašenja konačnih rezultata izbora.

Izborna lista


www.cdtmn.org 29

Centar za demokratsku tranziciju ima ozbiljne primjedbe i povodom zakonske mogućnosti da političke partije vrše promjene redoslijeda mandata sa izborne liste i odabir polovine poslanika iz cjelokupnog sastava predložene liste, nakon izbora. Na ovaj član su pažnju skrenuli OSCE/ODIHR u svojoj kritičkoj analizi od 9. avgusta 2002. godine. Ovom odredbom je zapravo odobrena jedna izrazito nedemokratska situacija u kojoj birači nijesu u mogućnosti da iskažu svoje preference prema pojedinačnim kandidatima (kao u sistemima «zatvorenih» lista), ali je sa druge strane partijama omogućeno da arbitrarno kreiraju sastav Parlamenta. Na taj način se dovodi pod sumnju i neposredni karakter izbora, jer se partijska rukovodstva pojavljuju kao posrednici između volje birača i njihove uloge u personalizaciji Parlamenta. U uporednom zakonodavstvu postoje dvije solucije za rješavanje ovog problema:

• sistem «zatvorene» liste – gdje bi se podnosioci lista obavezali da mandate podijele prema rasporedu na listi;

• sistem «otvorene» liste – gdje bi se samim biračima omogućilo da vrše promjene u ponuđenom redosljedu kandidata.

Ovlašćenja biračkih odbora

Takođe, naše sugestije odnose se i na članove Zakona koji regulišu raspuštanje biračkog odbora i ponavljanje izbornog procesa (članovi 69; 70; 79; 81; 83; 89). Smatramo da su neke od ovih zakonskih odredbi isuviše rigidne i da ih treba učiniti što realnijim. Birački odbori treba da imaju mogućnost razriješenja određenih nepravilnosti u toku izbornog procesa, jer u protivnom ukoliko bi se strikno pridržavali zakonskih odredbi koje određuju ovu materiju postoji mogućnost da se na biračkim mjestima napravi pravi haos usljed nekorektnog ponašanja pojedinaca ili grupe njih. (Šta ako građanin glasa javno? Ukoliko biračko mjesto nije otvoreno tačno u 8 časova nego u 8 i 10, da li u ovim slučajevima zbog nepažnje ili nekorektnosti pojedinaca treba ponavljati izbore na tom biračkom mjestu, budući da ove nepravilnosti ne mogu bitnije uticati na rezultat i regularnost izbora?)

Ponovni izbori

Odredbe koje se odnose na ponovno održavanje izbora (član 102) ne propisuju tačan datum održavanja izbora nego ostavlja mogućnost da se oni održe u roku od sedam dana. Da li je isto za građane ukoliko se izbori održavaju sjutradan, u sredini sedmice ili vikendom? U većini demokratskih zemalja ponovno održavanje izbora određeno je zakonom sa precizno utvrđenim datumom njihovog odražavanja.

Propagandni materijal

Članom 60 Zakona o izboru odbornika i poslanika se kaže da “podnosioci izbornih lista i kandidati sa izbornih lista… … i da ih javno bez posebnog odobrenja izlažu na javnim mjestima koja odredi nadležni organ opštine”. Šta ukoliko političke partije postavljaju propagandi materijal na mjestima na kojima to nije dozvoljeno uništavajući na taj način privatnu ili javnu imovinu? Da li je zbog ovakvih dešavanja na posljednjim izborima bilo koja politička partija bila kažnjena shodno zakonu?

Kontrolni kupon

Takođe, član 82, stav 3 bi trebalo jasno da navede da birači sami treba da odvoje kontrolni kupon od biračkog listića pred članom biračkog odbora, a da tek u slučaju potrebe može da mu pomogne član biračkog odbora određen žrijebom. Na taj način bi se zaštitili birači od mogućih povreda tajnosti glasanja, jer bi bila isključena mogućnost da bilo ko od članova biračkog odbora sazna kako je pojedinac glasao.

Raspodjela mandata

U pogledu načina raspodjele mandata koji su određeni članovima 94, 94a, 95 Zakona o izboru odbornika i poslanika, CDT smatra da ovi članovi moraju biti korigovani u pogledu njihove


www.cdtmn.org 30

preciznosti, kako na nekim narednim izborima ne bi izazvali nejasnoće i sumnje u način određivanja broja poslanika. Mi naravno podržavamo težnju državnih organa da se omogući kvalitetniji stepen učešća pripadnika albanskih nacionalnih partija putem tzv. “pozitivne diskriminacije’, ali takođe, predlažemo da se naprave izmjene pomenutih članova u cilju riješavanja dilema koje su ostale u jednom dijelu političke javnosti, nakon parlamentarnih izbora. (Da li je Crna Gora jedna ili dvije izborne jedinice? Da li se cenzus za ulazak u parlament računa na 72 ili 77 poslanika na mjestima koja nijesu određena posebnom odlukom Skupštine?). Stoga, CDT se zalaže da državni organi zaduženi za sprovođenje izbora urade sljedeće: • da RIK javno objavi način raspodjele mandata prije održavanja izbora kako bi se eliminisale

moguće primjedbe ili nejasnoće i jasno predoči matematički način prelivanja glasova iz jedne u drugu oblast i obratno.

6.2 Zakon o finansiranju politickih partija Centar za demokratsku tranziciju smatra da se malo pažnje poklanja primjeni važećeg Zakona o finansiranju političkih partija kao i da je neophodno donijeti novi zakon u ovoj oblasti koji će na kvalitetniji način regulisati ovu materiju. Neophodno je novim zakonskim rješenjima obavezati partije, ne samo da svoje donacije učine javnim, već i donijeti striktna pravila o tome koje sve donacije mogu biti korišćene u finansiranju političkih partija. U razvijenim demokratijama finansiranje političkih kampanja je fundamentalno pitanje koje određuje korektnost izborne utakmice. Neke demokratije regulišu ovu oblast na veoma strog način dok u slučaju Crne Gore postoji Zakon koji se ne primjenjuje na kvalitetan način. Smisao i cilj donošenja novog Zakona treba da bude podizanje i personalizacija političke odgovornosti u partijama.

Finansiranje iz budžeta

Da li je iznos novca koji se dodjeljuje političkim partijama preko republičkog budžeta poznat većini građana Crne Gore, s obzirom na to da je novac koji oni obezbjeđuju plaćanjem poreza??

Evidencija o prihodima i rashodima

Političke partije su obavezne po članu 11 i 12 da imaju detaljnu evidenciju njihovih prihoda i rashoda. Nadležni organi u mogućnosti su da preispitaju finansijsko poslovanje političkih subjekata.

Finansijski izvještaj

CDT je kroz dosadašnje iskustvo zapazio da političke partije nakon završene kampanje ne ispunjavaju svoju obavezu da javno predoče finansijski izvještaj.Takođe, nijesmo primijetili da partije novac koji dobijaju iz budžeta pravdaju javnim objaljivanjem finansijskog plana pred biračima. Postavlja se pitanje da li novac koji partije dobijaju od države može biti dovoljan za sprovođenje kampanje? Ukoliko su premašile budžet dobijen od države, zašto javno ne objave način na koji su prikupili ostatak sredstava kako se to radi u razvijenim demokratskim zemljama. Kao što trenutno izgleda, Zakon o finansiranju političkih partija predstavlja proizvoljan dokument primjenjiv samo u slučaju “volje vlasti” shodno članu 11 i 12. Ukoliko želimo da građani Crne Gore poštuju republičke zakone, potrebno je to isto zahtijevati i da rade političke partije koje žele da predstavljaju te građane. Smatramo da je postizborni period pravo vrijeme za donošenja novih rješenja koja se mogu implementirati na sledećim izborima.


www.cdtmn.org 31

77.. ZZAAHHVVAALLNNOOSSTT Na kraju posebno nam je zadovoljstvo da se zahvalimo institucijama,organizacijama i ljudima cija nam je pomoc bila od izuzetnog znacaja u realizaciji ovog projekta. Izrazavamo veliku zahvalnost NDI-u iz Vasingtona.Spremnost ovog donatora da finansira projekat gradjanskog nadgledanja parlamentarnih i predsjednickih izbora u Crnoj Gori 2002/2003 i podrska koju su nam pruzili njihovi predstavnici svakako je bila od kljucnog znacaja da ovaj projekat realizujemo. Posebnu zahvalnost dugujemo kancelariji NDI-a u Podgorici i naravno gospodjici Lisa McLean na pomoci i podrsci koju nam je pruzila tokom rada na realizaciji projekta.Njene sugestije i spremnost da nam u svakom trenutku izadje u susret bile su od neprocjenjivog znacaja.Takodje se zahvaljujemo gospodjicama Aleksandri Pajevic,Natasi Bulatovic,Ani Kovacevic,Marian Godween,kao i gospodinu Miroslavu Scepanovicu. Zahvaljujemo se gospodinu Vladimiru Venclu na tehnickoj pomoci u realizaciji PVT-a. Takođe, zahvaljujemo se Predsjedniku RIK-a gospodinu Stevanu Damjanovicu i predsjednicima OIK-a na razumijevanju i iskazanoj kooperativnosti.


www.cdtmn.org 32

88.. PPRRIILLOOGG SPORAZUM POLITIČKIH PARTIJA O PRAVILIMA PONAŠANJA U TOKU KAMPANJE ZA IZBORE 20. OKTOBRA 2002.GODINE Smatrajući potpisivanje Sporazuma uoči parlamentarnih izbora aprila 2001. godine I lokalnih izbora u maju 2002.godine pozitivnim iskorakom u unapređenju demokratskih procesa i saradnje među političkim partijama, a u cilju održavanja fer i demokratskih izbora, opredijelili smo se da i uoči parlamentarnih i lokalnih izbora (u Podgorici i Tivtu), koji će se održati 20. oktobra 2002. godine, prihvatimo naznačene odredbe Sporazuma o pravilima ponašanja u toku izborne kampanje. Slobodna politička kampanja, bez kršenja zakona i demokratskih normi, jedan je od najznačajnijih aspekata koji utiču na unapređenje demokratskih procesa. Pravo je svake partije da promoviše svoje političke principe i ideje. Naravno, aktivnosti i djelovanje svakog političkog subjekta nosi sa sobom odgovornost da njihov sadržaj neće ugroziti politička prava drugih partija. Učesnici izborne utakmice, koji potpišu ovaj “kodeks ponašanja”, saglasni su da će svoje aktivnosti usmjeriti u cilju daljeg razvoja fer i demokratskih načela. Svaka partija, u skladu sa ovom poveljom dužna je da snosi odgovornost za postupke svojih kandidata i aktivista. Političke partije potpisnice ovog dokumenta prihvataju i obavezuju se na:

I TOLERANTAN ODNOS A. MEĐUSTRANAČKI • da će poštovati prava drugih političkih subjekata da slobodno učestvuju u izbornoj utakmici • političke partije potpisnice ovog sporazuma obavezuju se da neće vršiti negativan politički uticaj na republičke i opštinske izborne organe u svrhu favorizovanja vlastitih političkih ciljeva u toku izborne kampanje • stranke su dužne da u javnim nastupima izbjegavaju davanje izjava koje na bilo koji način mogu predstavljati prijetnju prema drugim partijama ili njihovim simpatizerima, kao i da ne iznose informacije koje nijesu potkrijepljene preciznim dokazima u cilju diskreditovanja ili omalovažavanja političkih protivnika B. PREMA JAVNOSTI • stranke se obavezuju da u toku izborne kampanje ne šire bilo koji vid netrpeljivosti ili mržnje prema pripadnicima drugih naroda ili konfesija • političke partije, kandidati i stranački aktivisti ne smiju uticati na opredjeljenja birača potkupljivanjem novcem ili poklonima, kao ni nuđenjem bilo koje vrste beneficija • političke partije se obavezuju da neće ucjenjivati ili zastrašivati birače u vlastitu korist na bilo koji način, a posebno prijetnjom otpuštanjem ili premještanjem s radnog mjesta • stranke su dužne da ne sprečavaju novinare u vršenju njihovog posla u skladu sa pravilima profesije i izbornim pravilima, a u cilju objektivnog i korektnog informisanja građana

II POŠTOVANJE PROCEDURE I ZAKONITOSTI U IZBORNOM PROCESU • svaka partija je odgovorna za edukaciju svojih simpatizera i članova o poštovanju izborne procedure i tajnosti glasanja, kao i o odredbama ovog sporazuma


www.cdtmn.org 33

• političke partije i njeni kandidati će pružiti svu neophodnu pomoć članovima biračkih odbora i izbornim komisijama u cilju obezbjeđivanja poštovanja prava birača • sredstva iz republičkog ili opštinskih budžeta, koja nijesu zakonom opredijeljena, kao i sredstva ili usluge javnih preduzeća ili ustanova ne smiju biti korišćena u svrhu niti jedne partije pojedinačno • političke partije se ovim sporazumom obavezuju da će deset dana nakon izbornog dana učiniti javnim, u sredstvima javnog informisanja, svoje troškove za potrebe izborne kampanje

III KOREKTNU PROPAGANDU I ORGANIZACIJU JAVNIH SKUPOVA • aktivisti svake partije moraju poštovati javno i privatno vlasništvo tako da ne smiju lijepiti materijal ili pisati propagandne poruke na mjestima koja za to nijesu određena • svi potpisnici ovog sporazuma unaprijed osuđuju eventualno štampanje i distribuiranje anonimnog propagandnog materijala, a posebno onog koji će pozivati na stranačku, nacionalnu ili vjersku netrpeljivost, ili onog sa bestidnim sadržajem i aluzijama; • političke partije, kandidati i aktivisti neće ometati javne skupove, kao ni uništavati propagandni materijal suparničkih partija • sve političke partije trebale bi da izbjegavaju istovremeno zakazivanje javnih skupova na mjestima koja su u neposrednoj blizini. U slučaju ovakvih dešavanja i eventualnih nesporazuma ili sukoba, lideri partija su obavezni da sarađuju na prevazilaženju problema partije se obavezuju da će posebno insistirati da njihovi simpatizeri i članovi na javnim skupovima ili biračkim mjestima i u njihovoj okolini neće nositi vatreno I hladno oružje

IV POŠTOVANJE IZBORNE VOLJE GRAĐANA • svi politički subjekti učesnici izbornog procesa obavezuju se da će poštovati iskazanu volju građana na izborima ukoliko oni proteknu bez većih neregularnosti

V ZAJEDNIČKA KOMISIJA • u interesu izgradnje povjerenja između političkih partija, predstavnici partija koji potpišu ovaj Sporazum obavezuju se da će prisustvovati sastancima u cilju sagledavanja implementacije predviđenog sporazuma; • potpisnici sporazuma pozivaju NDI, organizaciju koja ima saradnju sa svim parlamentarnim partijama, da predsjedava ovim sastancima. Takođe, pozivamo i Centar za demokratsku tranziciju nestranačku organizaciju koja nadgleda izborni proces, da informiše političke partije o kršenjima potpisanog Sporazuma; • rad komisije biće uređen poslovnikom


www.cdtmn.org 34

IZJAVA CENTRA ZA DEMOKRATSKU TRANZICIJU Zajednička komisija za praćenje predizborne kampanje održala je danas svoju posljednju

sjednicu prije izbora. Konstatovano je da se kampanja u zadnjih desetak dana odvija u atmosferi koja se ne može pozitivno okarakterisati.

Centar za demokratsku tranziciju je osudio događaj u Nikšiću 14. 10. neposredno prije

početka predizbornog skupa Liberalnog saveza kada je došlo do fizičkog napada neidentifikovanih lica na jednog građanina Nikšića. CDT izražava žaljenje zbog ovog događaja. Smatramo da nasilje ne smije biti dio predizborne kampanje i da za ovakva dešavanja ne može biti bilo kakvog opravdanja. Napominjemo da smo od predstavnika OO LS Nikšić upoznati da su prema njihovim tvrdnjama aktivisti DPS-a uz pratnju DB-a noć prije održavanja mitinga liberala uništili cjelokupan propagandni materijal. CDT je zatražila objašnjenje ovog događaja od OO DPS Nikšić i u dopisu koji smo dobili nijesu demantovane tvrdnje LS-a. Predstavnici nikšićkog DPS-a iznijeli su primjedbe na račun rada opštinskih vlasti i njenog nedodjeljivanja lokacija za lijepljenje promotivnog materijala. Smatramo neprimjerenim uništavanje propagandnog materijala političkih suparnika i konstatujemo da ovakav čin predstavlja kršenje potpisanog Sporazuma. Takođe, osuđujemo i dešavanja u Beranama gdje je došlo do fizičkog obračuna aktivista SNP-a i DPS-a zbog nekontrolisanog i neprimjerenog lijepljenja predizbornog materijala. Pozivamo opštinske odbore ovih partija da utiču na svoje aktiviste kako se slični događaji ne bi ponavljali.

Centar za demokratsku tranziciju je u proteklih nedjelju dana primjetio da je u većini

crnogorskih opština dijeljen i lijepljen anoniman propagandni materijal optužujuće i uvredljive sadržine. Naglašavamo da je CDT-u i građanima očigledno ko su autori ovih nepotpisanih plakata. Izražavamo čuđenje zašto oni nemaju političke hrabrosti da potpišu ove plakate budući da u svojim predizbornim nastupima koriste neuporedivo nekulturniji vokabular. Mišljenja smo da je ovakav vid političke kampanje neprimjeren i jasno govori o nedostatku kulture na našoj političkoj sceni. Želimo istaći da su jedino u opštinama Bijelo Polje i Podgorica opštinske službe uradile sve da se gradovi sačuvaju od neprimjerenog plakatiranja. Napominjemo da se lijepljenjem plakata, posebno saobraćajnih znakova, uništava javna imovina i ugrožava bezbijednost svih učesnika u saobraćaju, a da će sve to na kraju platiti građani kao poreski obveznici.

CDT je obaviješten od OO NS Žabljak da je 15.10. u večernjim satima nepoznata lica

kamenicama razbila prozore na stranačkim kancelarijama. Insistiramo od OB Žabljak da u najkraćem roku upozna javnost sa počiniocima ovog događaja.

Centar za demokratsku tranziciju je pratio dosadašnji tok predizborne kampanje rad

republičke i opštinskih izbornih komisija. Na dan izbora 20. oktobra nadgledaćemo sa preko 1000 posmatrača poštovanje izborne procedure na preko 90% biračkih mjesta. Naglašavamo da će tokom izbornog dana CDT organizovati konferencije za novinare u prostorijama NDI-ja i blagovremeno obavještavati javnost o svim primjećenim nepravilnostima.

Takođe, CDT će ubrzo nakon zatvaranja birališta objaviti projekciju preliminarnih

rezultata parlamentarnih i lokalnih izbora u Podgorici i Tivtu. Rezultate ćemo dobiti sprovođenjem PVT metode. Napominjemo da su naši rezultati PVT-ja za prošle parlamentarne i zadnje lokalne izbore bili precizni i ubijeđeni smo da ćemo i ovoga puta prvi obavijestiti crnogorsku javnost i građane o rezultatima izbora.

Podgorica, 21.5.2007. godine


www.cdtmn.org 35

REKLAME POLITIČKIH PARTIJA U DNEVNIM NOVINAMA

Demokratska koalicija za evropsku crnu Goru

DPS-SDP

Koalicija “Zajedno za promjene”

Cijena objavljivanja

Vijesti 15 ∗ 1/1 strana; 6 ∗ ½ strana; 6 ∗ ¼ strana

nije imala reklama 1/1 - 767 €; ½ - 409 €; ¼ - 230 €

Glas Crnogoraca

13 1/1 strana 1/1 - 170 €

Pobjeda 2 ∗ 1/1 strana; 3 ∗ ½ strana; 1 ∗ ¼ strana

nije imala reklama 1/1 - 537 €; ½ - 268 €; ¼ - 153 €

Publika 7∗1/1 strana; 4∗ ½ strana; 4∗ ¼ strana; 3∗1/8 strana;

nije imala reklama 1/1 - 300 €; ½ - 170 €; ¼ - 90 €; 1/8 - 50€

REKLAMNI SPOTOVI NA PRIVATNIM TELEVIZIJAMA U INTERVALU OD 12h DO 24h Demokratska

koalicija za evropsku crnu Goru DPS-SDP

Koalicija “Zajedno za promjene”

Patriotska koalicija za Jugoslaviju

Liberalni savez

Crne Gore

Cijena objavljivanja po sekundi

NTV Montena 14 452 sec 5880 sec 3618 sec 1860 sec TV Elmag 6168 sec 36 488 sec 7200 sec 4020 sec Od 1,60€ do 30

€ u zavisnosti od termina i

vrste propagandnih

poruka TV IN 9434 sec 2786 sec Od 10€ do 30€

B I L B O R D I Bilborde je imala samo koalicija Demokratska lista za evropsku Crnu Goru. Ova koalicija je ukupno imala, prema našim podacima, 60 bilborda. Cijena jednog bilborda je oko 350 € zavisno

od lokacije i tipa. NAPOMENA: Centar za demokratsku tranziciju je prikazao samo informacije koje je prikupio o broju reklama u štampanim medijima i sekundama reklamnih spotova i emisija koje su stranke imale na privatnim TV stanicama. Saopštili smo i zvanične cijene ovih usluga. CDT nema informaciju da su neki mediji davali specijalne popuste partijama, izuzev onih koji su sadržani u cjenovnicima, i koliko su ti eventualni popusti iznosili. Takođe, po istom principi objavili smo i informacije u vezi sa bilbordima.

Podgorica, 8.11. 2002. godine

SPORAZUM PREDSJEDNIČKIH KANDIDATA O FER KAMPANJI (Predsjednički izbori 22. decembar 2002. i 9. februar 2003.)

Smatrajući da je poštovanje prava drugih političkih subjekata da slobodno učestvuju u

izbornoj utakmici i saopštavaju sopstvene političke programe temelj daljeg razvoja demokratskih procesa, opredijelili smo se da prihvatimo naznačena načela kao naš doprinos fer i korektnoj atmosferi na predstojećim predsjedničkim izborima 22. decembra 2002. godine.


www.cdtmn.org 36

Slobodna politička kampanja, bez kršenja zakona i demokratskih normi, jedan je od

najznačajnijih aspekata koji utiču na unapređenje demokratskih procesa. Naravno, aktivnosti i djelovanje svakog političkog subjekta nose sa sobom odgovornost da njihov sadržaj neće ugroziti politička prava drugih učesnika izbora.

Učesnici izborne utakmice, koji potpišu ova načela, saglasni su da će svoje aktivnosti

usmjeriti u cilju daljeg razvoja fer i demokratskih procesa. Svaki kandidat, u skladu sa ovom poveljom dužan je da snosi odgovornost za svoje i postupke svojih aktivista.

o Kandidati su dužni da u javnim nastupima izbjegavaju davanje izjava koje na bilo koji način mogu predstavljati prijetnju prema drugim kandidatima, njihovim simpatizerima, pripadnicima drugih naroda ili konfesija, kao i da ne iznose informacije koje nijesu potkrijepljene dokazima u cilju diskreditovanja ili omalovažavanja političkih protivnika. Svi potpisnici ovog dokumenta unaprijed osuđuju eventualno štampanje i distribuiranje anonimnog propagandnog materijala gore navedenog sadržaja.

o Predsjednički kandidati i njihovi aktivisti ne smiju uticati na opredjeljenja birača potkupljivanjem novcem ili poklonima, nuđenjem bilo koje vrste beneficija, a takođe, ne smiju ucjenjivati i zastrašivati birače u svoju korist prijetnjom otpuštanjem ili premiještanjem s posla.

o Aktivisti svakog predsjedničkog kandidata moraju poštovati javno i privatno vlasništvo tako da ne smiju lijepiti materijal ili pisati propagandne poruke na mjestima koja za to nijesu određena. Kandidati, njihove partije i aktivisti neće ometati javne skupove, a ni uništavati propagandni materijal suparničkih kandidata.

o Stranke i predsjednički kandidati su dužni da ne sprečavaju novinare u vršenju njihovog posla u skladu sa pravilima profesije i izbornim pravilima, a u cilju objektivnog i korektnog informisanja građana.

o Predsjednički kandidati se ovim sporazumom obavezuju da će deset dana nakon izbornog dana učiniti javnim, u sredstvima javnog informisanja, svoje troškove za potrebe izborne kampanje.

o Svi politički subjekti učesnici izbornog procesa obavezuju se da će poštovati iskazanu volju građana na izborima ukoliko oni proteknu bez većih neregularnosti.

IZJAVA ZA JAVNOST CENTRA ZA DEMOKRATSKU TRANZICIJU

Centar za demokratsku tranziciju će, kao i predhodnih izbora, sa svojim posmatračima i mobilnim timovima nadgledati regularnost izbornog procesa na biralištima širom Republike. CDT je akreditovao 700 posmatrača. Tokom dana izbora, u tri navrata, obavještavaćemo javnost o odzivu građana na birališta, a sat vremena nakon zatvaranja biračkih mjesta saopštićemo i prve preliminarne rezultate.

PVT METODA – NAJBRŽI REZULTATI IZBORA

CDT je i za ove izbore pripremio reprezentativni slučajni uzorak biračkih mjesta koji će nam omogućiti da tokom dana imamo podatke o odzivu građana, a ubrzo nakon zatvaranja birališta i prve rezultate izbora. Podsjećamo da smo na predhodnim parlamentarnim i predsjedničkim izborima na osnovu sličnog uzorka imali prvi u Crnoj Gori rezultate koji su se


www.cdtmn.org 37

zanemarljivo razlikovali sa rezultatima RIK-a. Na predsjedničkim izborima 9. februara naši rezultati su odstupali 0,2 %. CDT će rezultate predsjedničkih izbora saopštiti oko 22 časa. Tokom dana prilikom saopštavanja odziva građana pravićemo komparacije sa odzivom na predhodnim predsjedničkim izborima.

INFORMACIJE O ODZIVU GRAĐANA I REZULTATIMA I PREKO TELEFONA

CDT će omogućiti građanima da u periodu od 11 do 23 časa pozivom na broj fiksnog telefona 081 60 10 50 saznaju trenutan odziv građana u intervalima u kojima budemo prikupljali podatke o broju izašlih birača. Vjerujemo da ćemo na ovaj način svim zainteresovanim građanima omogućiti da na efikasan način budu informisani o izbornim dešavanjima. Takođe, građani imaju mogućnost da prijave i sve eventualne nepravilnosti i sumnje koje se odnose na sprovođenje izbornog postupka.

REZULTATI IZBORA ON-LINE NA INTERNETU

CDT će omogućiti korisnicima interneta da kretanje i obradu rezultata izbora mogu direktno pratiti na našoj internet prezentaciji www.cdtmn.org na kojoj će, takođe, tokom cijelog dana biti dostupne informacije o odzivu građana kao i svim primjećenim eventualnim nepravilnostima. CDT je i predhodnih predsjedničkih izbora pružio ovu mogućnost građanima, tako da je našu prezentaciju tokom izbornog dana kao i nakon izbora posjetio veliki broj građana.

SARADNJA SA NACIONALNIM DEMOKRATSKIM INSTITUTOM (NDI)

Na naše zadovoljstvo CDT i ovih izbora ima vrlo intenzivnu saradnju i partnerske odnose sa Nacionalnim demokratskim institutom iz Vašingtona, organizacijom koja se bavi razvojem demokratije širom svijeta. Ova organizacija je sa sredstvima USAID-a i donator ovog projekta. Na dan izbora CDT će u prostorijama NDI-ja, ulica Beogradska 42, imati svoj PVT i računski centar kao i medija pool.

ZAKON O IZBORU PREDSJEDNIKA REPUBLIKE

CDT smatra da novi Zakon o izboru predsjednika Republike pruža određene preduslove da izbori proteknu u demokratskoj atmosferi. Cijenimo da će izmjene dijela Zakona o izbornom cenzusu, kaznenim odredbama i potrebnoj podršci predsjedničkim kandidatima unaprijediti sam proces. Takođe, pozdravljamo što je taj akt usvojen konsenzusom svih političkih partija.

Međutim, zabrinjava što i ovoga puta političke partije, kao i mnogo puta do sada,

nijesu pokazale spremnost da zakonom bolje urede jedno veoma važno pitanje koje u značajnoj mjeri utiče na regularnost izbora – finansiranje kampanje predsjedničkih kandidata. U važećem zakonu nije predviđena obaveza kandidata da učine javnim sredstva utrošena u kampanji i objave izvore svojih finansiranja. Smatramo da je ovo ozbiljan nedostatak zakona. Posebno nas brine što je ovaj propust u regulisanju pitanja finansiranja kampanje prihvaćen od svih partija. U zemljama zapadne demokratije tokovi novca u toku predizborne kampanje predstavljaju najosjetljivija pitanja koja su vrlo precizno definisana zakonima i učinjena maksimalno transparentnim.


www.cdtmn.org 38

OCJENA PREDSJEDNIČKE KAMPANJE

Ocjenjujemo da dosadašnja kampanja protiče u relativno prihvatljivoj atmosferi.

Neučestvovanje kandidata Koalicije “Zajedno za promjene” na izborima u značajnoj mjeri je smanjilo interesovanje građana i javnosti za ovu izbornu utakmicu. Smatramo da je u zadnjih nekoliko dana kampanja kandidata, kroz njihove medijske nastupe, stranačka saopštenja poprimila dimenzije nekorektnog verbalnog ophođenja. To je, nažalost, negativna tradicija izbornih procesa u Crnoj Gori, jer još nije sazrela atmosfera da svaka partija, u ovom slučaju svaki predsjednički kandidat, vodi pozitivnu kampanju, prezentira svoje stavove, programe, aktivnosti koje će uraditi ako bude izabran, a ne da se bavi stvarima koje rade njegovi politički oponenti.

Takođe, imamo utisak da kandidati u predstavljanju svojih programa veoma često iznose

prijedloge i obećanja građanima koje će sprovesti ukoliko budu izabrani, a koji ne odgovaraju mogućnostima i ovlašćenjima predsjednika Republike shodno Ustavu.

Podgorica, 9. maj 2003. godine SADRŽAJ PRIRUČNIKA ZA PARLAMENTARNE IZBORE UVOD I IZBORNA PROCEDURA 1. BIRAČKI ODBOR 2. IZBORNI MATERIJAL 3. BIRAčKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE 4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRAčKOG MJESTA 5. PROCEDURA GLASANJA 6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS” A KOJE SE ODNOSE I NAIZBOR PREDSJEDNIKA REPUBLIKE 7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoć pri glasanju Glasanje van birališta 8. SITUACIJE KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRAČKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA

9. ZATVARANJE BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA 10. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRAČKOG ODBORA II UPUTSTVA ZA POSMATRAČE NA DAN IZBORA 1. PRAVILA PONAŠANJA 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE III PRILOG

Pravo na posmatranje izbora Administrativna struktura izbora

Republička izborna komisija (RIK) Opštinske izborne komisije (OIK)

Glasači Naša lična karta


www.cdtmn.org 39

SADRŽAJ PRIRUČNIKA - PREDSJEDNIČKI IZBORI UVOD I IZBORNA PROCEDURA 1. BIRAČKI ODBOR 2. IZBORNI MATERIJAL 3. BIRAčKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE 4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRAčKOG MJESTA 5. PROCEDURA GLASANJA 6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS” 7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoć pri glasanju Glasanje van birališta 8. SITUACIJE KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRAČKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA

9. ZATVARANJE BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA 10. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRAČKOG ODBORA II UPUTSTVA ZA POSMATRAČE NA DAN IZBORA 1. PRAVILA PONAŠANJA 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE III PRILOG

Pravo na posmatranje izbora Bitne odredbe Zakona o izboru Predsjednika republike Naša lična karta


www.cdtmn.org 40

OBUKA POSMATRAČA – PARLAMENTARNI IZBORI Datum/ Opština

13.10. NEDJELJA

14.10. PONEDJELJAK

15.10. UTORAK

16.10. SRIJEDA

17.10. ČETVRTAK

18.10. PETAK

REGIJA 1 Podgorica Aleksandar

Pajević Aleksandar Pajević

Raško Konjević

Kolašin Aleksandar Pajević

Cetinje Aleksandar Pajević

Danilovgrad Aleksandar Pajević

REGIJA 2 Nikšić Dragan

Koprivica Plužine Dragan

Koprivica

Šavnik Dragan Koprivica

Žabljak Dragan Koprivica

REGIJA 3 Pljevlja Marko Čanović Bijelo Polje Raško Konjević Mojkovac Marko Čanović REGIJA 4 Berane Raško Konjević Andrijevica Raško Konjević Rožaje Damir

Rašketić

Plav Damir Rašketić

REGIJA 5 Bar Damir Rašketić Ulcinj Damir Rašketić Budva Raško

Konjević

REGIJA 6 Kotor Raško

Konjević

Tivat Marko Čanović

Herceg Novi Marko Čanović

OBUKA POSMATRAČA – PERDSJEDNIČKI IZBORI

Datum Opština

14.12. SUBOTA

15.12. NEDJELJA

16.12. PONEDJELJAK

17.12. UTORAK

18.12. SRIJEDA

19.12. ČETVRTAK

20.12. PETAK

REGIJA 1 Podgorica Aleksandar

Pajević Aleksandar Pajević

Raško Konjević

Kolašin Aleksandar


www.cdtmn.org 41

Pajević Cetinje Aleksandar

Pajević

Danilovgrad Aleksandar Pajević

REGIJA 2 Nikšić Dragan

Koprivica Plužine Dragan

Koprivica

Šavnik Dragan Koprivica

Žabljak Dragan Koprivica

REGIJA 3 Pljevlja Marko

Čanović i Dragan Koprivica

Bijelo Polje Raško Konjević

Mojkovac Marko Čanović i Dragan Koprivica

REGIJA 4 Berane Raško

Konjević

Andrijevica Raško Konjević

Rožaje Damir Rašketić

Plav

Damir Rašketić

REGIJA 5 Bar Damir

Rašketić Ulcinj Damir

Rašketić Budva Raško

Konjević REGIJA 6 Kotor Raško

Konjević Tivat

Marko Čanović

Herceg Novi Marko Čanović


www.cdtmn.org 42


www.cdtmn.org 43

POSTER – PROCEDURA GLASANJA

1. Ako je vase biračko mjesto...

2. ...član biračkog odbora optičkim čitačem utvrđuje da nijeste glasali...

3. ...ličnom kartom, voyačkom doyvolom ili pasošempotvrđuje Vaš identitet...

4. ...član biračkog odbora nanosi nevidljivo mastilo na kažiprst vaše desne ruke...

5. ...nakon preuzimanja glasačkog listića, potpisujete se u knjigu birača...

6. ...glaate isključivo u kabini (iza paravana)...

7. ...nakon što ste u kabini (iza paravana) pravilno presaviti glasački listić, član biračkog odbora odvaja sa njega kontrolni kupon...

8. ...ubacujete glasački listić u kutiju...

9. ...odmah nakon glasanja napuštate Vaše biračko mjesto...

Documents

Izborni izvještaj, izbori u Crnoj Gori, oktobar 2002 - maj 2003