Upload
voxuyen
View
215
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
izdj.k ifgys
izLrkouk] mn~ns’k o egRo
izkLrkouk %
Hkkjr gk d`”kh iz/kku ns’k vlqu 70 VDds turk d`”kh
O;olk;kr dk;Zjr vkgs- g;k ns’kkrhy tkLrhr tkLr yksdla[;k d`”kh
O;olk;kr dk;Zjr vlY;kus d`”kh O;oLFksr ‘ksrhps osxGs egRo fo”kn
dj.;kph vko’;drk ukgh- Hkkjrh; vFkZO;oLFkk d`”khiz/kku vlY;kus
HkkjRkkP;k vkSn;ksfxd vkfFkZd fodklkpk izeq[k L=ksr ‘ksrh gkp vkgs-
vkSn;ksfxdj.k vkf.k vkfFkZd fodkl ;k fodkl:ih jFkkP;k nksUgh
pkdkauk d`”kh:is vklkus lw=jFkkus cka/kwu Bsoys vkgs- g;k d`”kh:ih
vklkyk vkiY;k gkrkr /k:u Bso.kkjh turk xzkeh.k Hkkxkr vkgs-
nqlÚ;k ‘kCnkr Hkkjr gk [ksM;kpk ns’k vkgs- vkf.k d`”kh O;olk;
xzkeh.k O;olk; vlY;keqGs /kkuizfØ;k mn;ksxlq/nk xzkeh.k mn;ksx
vkgs- xzkeh.k {ks=kr /kkukps mRiknu ‘ksretqjkaph miyC/krk] xzkeh.k
ifjogukph lk/kus vkf.k mRiknukyk LFkkuhd ekx.kh vlY;kus gk
mn;ksx xzkeh.k mn;ksx Eg.kwu lacks/kY;k tkrks-
Ikk.kh gk ek.klkpk thoukpk vk/kkj vkgs- laiw.kZ jkT;kph]
ns’kkph vkfFkZd lkekftd le`/nh ik.;kP;k lkB;koj voyacqu vkgs-
ek.klkP;k ‘kk’or fodklklkBh ik.kh veqY; vkgs- ikolkOnkjs feG.kkjs
ik.kh /kj.kkP;k ik.kyksV{ks= fodkl dkekaP;k o HkwtykaP;k ek/;ekrwu
vMowu vko’;drsuqlkj R;kpkokij dj.;klkBh fofo/k ;kstuk vk[k.ks]
jkcfo.ks] R;klkBh fofo/k iz;ksx dj.ks vko’;d vkgs- vkt jkT;krhy
Hkwty okijkaiSdh 85 VDds okij flapuklkBh] 10 VDds okij
vkS|ksfxdrslkBh vkf.k fuOoG 5 VDds okij fi.;kP;k ik.;klkBh gksrks-
egkjk”Vª jkT;kph Hkwi`”Bh; fLFkrh ifgY;kl y{kkr ;srs dh ;kr 1@3
MksaxjkG] 1@3 vo”kZ.kizo.k o 1@3 vfritZU;kps {ks= vkgs- 97-72
VDds dBh.k ik”kk.kkph Hkw’kkL=h; jpuk vkgs- ;sFks itZU;kckcr
ygjhi.kk vlY;kus ikÅl iM.;kr cjhp fo”kerk vk<Grs- R;kr
ikolkps ik.kh tfeuhrwu eqjrs ¼T;kyk vki.k HkwtyL=ksr Eg.krks½
fdaok Hkwi`”Bko:u okgwu tkrks- Hkwi`”Bk[kkyhy tylaiRrhpk lap; o
2
miyC/krk gh itZU;eku] Hkwi`”Bkph fLFkrh o HkwxHkkZph fLFkrh ;koj
voyacqu vlrs R;keqGsp ik.;kps fu;kstu o O;oLFkkiu xjtsps Bjrs-
nqnSokus vkt jkT;Hkj Hkwty ikrGh [kkykor pkyyh vkgs-
cksvjosYlph la[;k izpaM ok<Y;kus ik.;kpk milk izpaM eksB;k
izek.kkr gksr vkgs- ijarq R;k rqyusr Hkwtykps lao/kZu iquHkZj.k gksr
ukgh fg fparsph ckc vkgs-
Hkkjrkr ikolkph vfuf’prrk o vfu;feri.kkeqGs Hkkjrh;
‘ksrhyk ekUlwupk tqxkj EgVys vkgs- Eg.kwu HkkjrkP;k ckcrhr ik.;kps
egRo “Water is life without water all living things die”. vls vkgs- lthokauk
thou tx.;kdjhrk vUuis{kkgh ik.;kph xjt vkgs- Eg.kwu ik.;kyk
thou vls lacks/krkr- ik.kh Eg.kts ‘ksrhps thou o ik;k vkgs-
Hkkjrh; ‘ksrh ik.;koj txrs o ik.;kfouk u”V gksrs vls EgVys tkrs-
Hkkjrkr ik.khiqjoBk >kY;kl tehuhph mRikndrk lkr iVhus ok<rs
vkf.k iwohZ T;k tehuhr iqohZ dkghgh mRiUu dsys tkow ‘kdr uOgrs-
R;k tfeuhph mRikndrk eksB;k izek.kkr ok<rs- MkW- Ogk;ydkj ;kauh
rj vls EgVys vkgs dh] ‘ksrh dj.;kr fofo/k lalk/kukiSdh Hkkjrh;
‘ksrdÚ;kyk [kr vkf.k ik.kh i;kZIr izek.kkr feGkY;kl rks okGoaVkps
ns[khy uanuou d: ‘kdrks Eg.ktsp ‘ksrhph izxrh o fodkl
ik.khiqjoB;koj voyacqu vkgs vls Eg.krk ;sbZy-
Hkkjrkyk d`”kh iz/kku jk”Vª Eg.kwup vktgh vksG[kys tkrs-
dkj.k Hkkjrkrhy ,dw.k jk”Vªh; mRiUukr d`”khps ;ksxnku 25izfr’krP;k
toGikl vkgs ekxhy iUukl o”kkZP;k dkGkr jk”Vªh; mRiknukrhy
d`”khpk okVk deh >kysyk vlyk rjh vFkZO;oLFksr d`”khps egRo deh
>kysys ukgh- yksdla[;k ok<hcjkscj d`”kh mRiknu R;k izek.kkru
ok<Y;kus vUu/kkU;kph xaHkhj leL;k fuekZ.k gksrs- ;koj mik; Eg.kts
tyflapukOnkjs mRiknu ok<fo.ks gks;- flapu O;olk;keqGs mRiknu o
mRikndrk fdrh ok<rs\ vkf.k mRiUukr gks.kkjh ok< fdrh vkgs gk
vkfFkZd v/;;ukpk eqG fo”k; vkgs- ;k n`”Vhus izLrqr fo”k;kyk
vFkZ’kkL=kr vuU; lk/kkj.k egRo izkIr >kys vkgs-
3
orZeku Hkkjrh; ‘ksrdjh vkf.k Hkkjr 2020 %&
ns’k vkfFkZd egklRRkk curks vkgs gs fo/kku fl/n dj.;klkBh
fofo/k iqjkos iq<s dsys tkrkr- vkfFkZd fodklkpk nj ok<yk vkgs] ,dk
cktwyk fodklkpk nj ok<r vkgs] Hkkjr egklRRkk curks vkgs- gs
eukyk xqnxqnY;k dj.kkjs fo/kku nqlÚ;k cktwyk r:.kke/khy ok<rh
csdkjh] vkfnoklhe/;s cky e`R;qps ok<ras izek.k] ok<rs dqiks”k.k]
ns’kkHkjkrhy ‘ksrdÚ;kaP;k ok<R;k vkRegR;k gsgh okLro vkgs- gs
okLro ukdk:u ^egkLkRrs* ph dYiuk ipk;yk vo?kM tkr vkgs-
fodklkpk nj ok<rks vkgs r’khp csdkjhgh ok<rs vkgs- v’kk fodklkyk
vFkZ’kkL=h vkrk ^ tkWcysl xzksFk* Eg.kw ykxys vkgsr- v’kk fodklkyk
[kjks[kjp fodkl Eg.kk;pk fdaok ukgh vlsgh iz’u eksB;k izek.kkoj
mHks dsys tkr vkgsr- vkfFkZd fodklkpk nj ok<r vkgs] i.k R;kpk
foLrkj mPp&e/;e oxkZiqjrk e;kZfnr vkgs- rks [kkyi;Zar iksgkspr
ukgh-
egkRek xka/kh ps ‘ksrhcn~ny fopkj %&
egkRek xka/khP;k usr`Rokr gk ns’k Lora= >kyk- dsoG jktdh;
Lokra™; R;kauk d/khp vfHkizsr uOgrs- xksjk tkÅu dsoG dkGk ;kok]
ijdk tkowu vkiyk ;kok vkf.k vkiY;kauh /kksj.ks ek= ?kjP;kphp
jkcokohr] R;klkBh R;kauh fuf’prp vkiyk nsg f>toyk ukgh- ^ykWLV
esu ‘ksoVpk ek.kwl gk R;kP;k Lokra™;kpk dsanzfcanq gksrk- ;k ‘ksoVP;k
ek.klkyk vkRegR;k d:u ‘ksoV djkok ykxr vlsy rj gh eksBh
‘kksdkafrdkp Eg.kkoh ykxsy- egkRek xka/khuh dks.khrjh R;kaP;k
vFkZ’kkL=kph ifjHkk”kk fopkjyh gksrh- R;koj ,dk vksGhr ^Vq dUOgVZ
osLV bu Vw osYFk bV bt n MsfQus’ku vkWQ ek; bdkWukWfeDl* gs
R;kps mRRkj gksrs- ts ts Eg.kwu ^ok;k* tk.kkjs vkgs R;kps ^laiRRkh*
e/;s :ikarj.k dj.ks gh egkRE;kph vFkZuhfr gksrh- vkiY;k ns’kkr
r:.kkbZ ^laiRRkh* e/;s :ikarfjr djk;ph vlsy rj fryk jkstxkj
ns.ks xjtsps vkgs-
4
la’kks/ku leL;sps o.kZu %
tylaink foHkkxkyk ¼iwohZpk ikVca/kkjs foHkkx½ 150 o”kkZpk mToy
bfrgkl vkgs- egkjk”Vª jkT;kph fuehZrh 1960 lkyh iqohZP;k eqacbZ
jkT;kps foHkktu egkjk”Vª o xqtjkr e/;s >kY;kuarj >kyh- 1960
lkyh lkoZtfud cka/kdke foHkkxkps ikVca/kkjs foHkkx vkf.k bekjrh o
jLrs foHkkx vls foHkktu >kys- 26 vkWDVksacj 2004 iklwu ikVca/kkjs
foHkkxkps tylaink foHkkx Eg.kwu ukedj.k dj.;kr vkys vkgs-
egkjk”Vª jkT; LFkkiusiwohZ eqacbZ] iq.ks o ukf’kd ;k rhu foHkkxkadjhrk
rhu osxosxGs ikVca/kkjs vf/kfu;e vfLrRokr vkys gksrs- if’pe
egkjk”Vªkdjhrk eqacbZ flapu dk;nk 1931 rj fonHkZ foHkkxkdjhrk
lsaVªy izksfOgtu dk;nk vf/kfu;e 1931 rj ejkBokMk foHkkxkdjhrk
gSnzkckn flapu dk;nk 1848 ykxw gksrk- jkT; iwuZjpusuarj flapu
fodklkyk xrh vkyh- ijarq osxosxG;k izns’kkr osxosxGs dk;ns ykxw
vlY;kus ik.kh laca/kkrhy ;kstuk dk;kZUohr djrkuk vMp.kh fuekZ.k
gksow ykxY;k R;keqGs laiw.kZ egkjk”Vªkyk ykxw gks.kkjk dk;nk 5 vkWx”V
1676 jksth ikVca/kkjs vf/kfu;e r;kj dj.;kr vkyk-
egkjk”Vªkps] HkkSxksfyd {ks= 30-08 n’ky{k gsDVlZ vlwu]
ykxoMhyk;d {ks= 22-5 n’ky{k gsDVlZ vkgs- d`”kh fodklkdjhrk
tylaink foHkkx egRokph Hkwfedk ctkor vkgs- flapu {kerk
fufeZrhe/;s egkjk”Vªkus Hkjho dkefxjh dsyh vkgs- egkjk”Vª jkT;
LFkkiusosGh jkT;kph flapu {kerk 3-86 n’ky{k gsDVlZ ,o<h gksrh-
vkrk gh flapu {kerk 12-6 n’ky{k gsDVlZ i;Zar iksgkspyh vkgs-
;kiSdh 8-5 n’ky{k gsDVlZ flapu {kerk Hkwi`”Bh; tykeqGs o 4-1
n’ky{k gsDVlZ Hkwi`”Bk[kkyhy tykeqGs fuekZ.k >kyh vkgs- twu 2010
i;Zar Hkwi`”Bkojhy ik.;keqGs fuekZ.k >kysyh flapu {kerk 4-6 n’ky{k
gsDVlZ ,o<h vkgs- jkT;kP;k ,dw.k ik.kh okijkiSdh 80% ik.khokij
flapukdjhrk] 12% ik.khokij ?kjxqrh okijkdjhrk] 40% ik.khokij
vkS|ksfxd okijkdjhrk o moZjhr ik.khokij vkSf”ed] tyfo|qr mtkZ
fdaok brj dkj.kkalkBh gksr vkgs- egkjk”Vªkrhy cgqrka’k yksdkaps thou
‘ksrh fdaok ‘ksrhlaca/khr O;olk;koj voyacwu vkgs- jkT;kaP;k
5
vFkZdkj.kke/;s ‘ksrh vkf.k ‘ksrhfo”k;d O;olk;kaps LFkku vR;ar
egRokps vkgs- ;keqGs d`”kh mRiknuok<hlkBh iqjsls] osGsoj o
[kk=h’khji.ks flapu gks.ks vR;ar egRokps o vko’;d vkgs-
egkjk”Vªkr ,dw.k 400 u|k vkgsr o ;kaph ,dw.k ykach toGikl
20]000 fd-eh- brdh vkgs- egkjk”Vª jkT;kps okf”kZd itZ.;eku
lk/kkj.ki.ks 400 feeh rs 6000 feeh P;k njE;ku vkgs- egkjk”Vªkps
ljkljh itZ.;eku 106 feeh brds vkgs- jkT;kr tkLrhrtkLr
ikÅl ikolkG;kr Eg.ktsp twu rs lIVsacj njE;ku iMrks- o ;krhy
cgqrka’kh ikÅl ;k dkyko/khr 40 rs 100 fnolkP;k njE;ku iMrks-
egkjk”Vªkyk flapukph tquh ijaijk vkgs- vkrklq/nk vfLrRokr vlysyh
flapukph i/nrh gh 300 rs 350 o”kkZiwohZph tquh flapu i/nr vkgs
o rh flapukph lokZr fdQk;r’khj flapu O;oLFkkiu i/nr vkgs-
egkjk”Vªke/;s dkyok i/nrhus flapu dj.;kP;k i/nrhe/;s lj ,e-
fo’os’ojS;k ;kapk flgkapk okVk vkgs- ;kauh ‘kkL= i/nrhus flapukpk
vH;kl dsyk- yksdlgHkkxkrwu flapu i/nrhps O;oLFkkiu ra=
loZizFke egkjk”Vª jkT;kus vaxhdkjys vkgs- [kjs rj ‘ksrdÚ;kaP;k
lgHkkxkrwu ‘ksrh fdaok flapu gh ckc ns’kkyk fdaok jkT;kyk uohu
ukgh- vxnh lkrO;k ‘krdkr dkosjh unhP;k mxe Hkkxkr ik.kh okij
laLFkk dk;kZfUor vlY;kps nk[kys bfrgklkr vk<Gwu ;srkr- jkT;kP;k
fofo/k Hkkxke/;s ik.kh okij laLFkk ;’kLoh LFkkiuk >kY;k] vlwu
ifgyh ik.khokij laLFkk lu 1984 e/;s LFkkiu >kyh] R;k vk/kkjs
egkjk”Vª ‘kklukus] flapukpk ykHk ?ks.kkÚ;k ykHkkF;hZauk] ik.khokij laLFkk
LFkkiu dj.ks] ca/kudkjd dsysys vkgs- vkrki;Zar flapukdjhrk 86
eksBs izdYi] 258 e/;e izdYi o 3108 y?kw izdYi tylaink
foHkkxkus iw.kZ dsys vkgsr-
fonHkkZe/;s nksu ‘krdakiwohZ ekyxqtkjh rykokaps cka/kdke dj.;kr
vkys- [kMdoklyk] nkj.kk o HkaMkjnjk ;k /kj.kkaph dkes lu 1926
iwohZ >kysyh vkgs- dksYgkiwjps laLFkkfud Jhear N- ‘kkgw egkjkt ;kauh
jk/kkuxjh /kj.k cka/kys- /kj.kkrhy ik.kh unhe/;s lksMwu fofo/k fBdk.kh
NksVs ca/kkjs cka/kwu] rsFks ik.kh vMowu] R;kOnkjs flapu dj.;kr vkys- gs
6
ca/kkjs R;k dkGkr vfr’k; yksdfiz; Bjys- ;k ca/kkÚ;kauk dksYgkiwj
i/nrhps ca/kkj Eg.kwu vksG[k.;kr ;srs- egkjk”Vª jkT;kP;k fuehZrhuarj
1962 lkyh] ifgyk flapu vk;ksx LFkkiu dj.;kr vkyk- ik.;kps
L=ksr rlsp miyC/k L=ksrkapk dkVdljhus okij dj.;klkBhps nwjxkeh
/kksj.k Bjfo.;klkBh] ;k vk;ksxkph LFkkiuk dj.;kr vkyh- rnuarj
tylaink foHkkxkekQZr eksB;k izek.kkoj izdYikaph cka/kdkes gkrh
?ks.;kr vkyh- tylaink foHkkxkus lu 2011 i;Zar xkBysys fodklkps
fofo/k VIis [kkyhy izek.ks vkgsr-
;kp dkyko/khe/;s] flapu O;oLFkkiukP;k lq/kkj.kslg /kj.kkaph
cka/kdkes o izdYike/;sgh lq/kkj.kk dj.;kr vkY;k- iw.kZ >kysY;k
izdYikaph ;ksX; ns[kHkky o nq:Lrh d:u] ik.;kpk viO;o Fkkacowu
vf/kdkf/kd ik.kh vckf/kr Bsowu] flapu dj.;kph ladYiuk gh ;kp
dkGkr :tyh xsyh-
Ekgkjk”Vª ‘kklukus] ikVca/kkjs izdYi tyn xrhus iw.kZ dj.;kdjhrk
ikp fodkl egkeaMGkaph LFkkiuk dsyh R;ke/;s egkjk”Vª d`”.kk [kksjs
fodkl egkeaMG] fonHkZ ikVca/kkjs fodkl egkeaMG] rkih ikVca/kkjs
fodkl egkeaMG] ejkBokMk ikVca/kkjs fodkl egkeaMG] dksd.k
ikVca/kkjs fodkl egkeaMG ;kapk lekos’k vkgs- ;k eaMGkps eq[;
vf/kdkjh gs ‘kklukP;k lfpo ntkZps vlqu R;kauk dk;Zdkjh lapkyd
vls inuke ns.;kr vkys vkgs- LFkkiusuarj lq:okrhP;k dkGke/;s] ;k
egkeaMGkauk [kqY;k cktkjkrwu] fu/kh mHkk dj.;kph] ijokuxh ns.;kr
vkyh gksrh- l/;k ;k loZ egkeaMGklkBh egkjk”Vª ikVca/kkjs foRr
egkeaMGkOnkjs ,df=r fu/kh mHkk dsyk tkrks- ts izdYi egkeaMGkP;k
v[kR;kfjr ;sr ukghr rs tylaink foHkkxkP;k vf/kiR;k[kkyh ;srkr-
l/;k vLrhRokr vlysY;k loZ ikVca/kkjs fodkl egkeaMGkaph iwuZjpuk
gh unh fodkl vfHkdj.kke/;s d:u] unh [kksÚ;kaP;k fu;kstu o
O;oLFkkiuke/;s cny d:u] jkT;kP;k flapu {kersl cGdVh
vk.k.;kP;k n`”Vhus ‘kklukus Bksl ikÅy mpyys vkgs- HkkSxksfydn`”V;k
jkT;kps 5 unh [kksÚ;ke/;s foHkktu dj.;kr vkys vkgs- ;ke/;s
d`”.kk] xksnkojh] rkih] ueZnk o dksd.k Hkkxkrhy if’peokghuh u|k
7
;kapk lekos’k vkgs- ;k 5 unh [kksÚ;kaP;k O;ofLFkr fu;kstuklkBh
R;kaps foHkktu iqUgk 25 mi [kksÚ;kar dj.;kr vkys vkgs-
flapu lqfo/kkaps fu;kstu o fodklkaph dkes ‘kklukus] tylaink
foHkkx] xkzeh.k fodkl o tyla/kkj.k foHkkx ;kapsdMs lkaioyh vkgsr-
T;k eksB;k] e/;e o y?kq ikVca/kkjs izdYikaps ykxoMh ;ksX; {ks=
250 gsDVj is{kk tkLr vkgs] R;ka izdYikaps losZ{k.k] fu;kstu o
ladYiu cka/kdke o tyO;oLFkkiukph dkes gs tylaink foHkkxkekQZr
dj.;kr ;srkr- T;k ikVca/kkjs izdYikaps ykxoMh ;ksX; {ks= gs 250
gsDVj is{kk deh vkgs R;kaps losZ{k.k] fu;kstu] cka/kdke o O;oLFkkiu
gs xzkeh.k fodkl o tyla/kkj.k foHkkxkdMs lksifo.;kr vkys vkgs- ;k
O;frfjDr dksYgkiwj i/nrhP;k ca/kkÚ;kps fu;kstu] cka/kdke o
O;oLFkkiu] milk flapu ;kstuk] oG.k ca/kkjs] ik>j ryko] xkorGh]
y?kq ikVca/kkjs ryko o 100 gsDVj is{kk deh ykxoMh ;ksX; {ks=
vlysys y?kq ikVca/kkjsph dkes ftYg;kP;k LFkkuhd ikrGhoj] ftYgk
ifj”knsP;k xzkeh.k fodkl foHkkxkdMs lksifo.;kr vkysyh vkgs-
‘ksrdÚ;kauk flapu O;oLFkkiuke/;s lgHkkxh d:u ?ks.;kph ‘kklukph
Hkwfedk vf/kd ewrZ Lo:ikr izR;{kkr vk.k.;klkBh flapu izdYi iw.kZ
>kY;kuarj R;kps izpkyu o O;oLFkkiu yksdkadMwu o yksdkalkBh gks.ks
ghp yksd’kkghph ewY;f/kf”Br ifjHkk”kk vkgs- ;kp rRokyk vuql:u]
fo/kheaMGkr lfoLrj ppkZ gksowu loZ ykHkkFk;hZuk leku U;k; ns.kkjk
o nqcZy ‘ksrdÚ;kauk ik.;kpk vf/kdkj ns.kkjk egkjk”VªkP;k flapu
fodklkpk /;kl Bso.kkjk o iqPNHkkxkrhy ‘ksrdÚ;kaP;k vfLersph dkl
/kj.kkjk dk;nk vfLrRokr vkyk vkf.k rks Eg.kts egkjk”Vª flapu
i/nrhps ‘ksrdÚ;kadMwu O;oLFkkkiu dk;nk 2005 gks;- egkjk”Vª
‘kklukus ik.kh okij laLFkkauk gk dk;nk ykxw dsyk vkgs- R;keqGs
tylaink foHkkxkdMwu ‘ksrdÚ;kayk oS;fDrdfjR;k ik.kh ns.;kr ;s.kkj
ukgh] rj foHkkx dsoG ik.kh okij laLFksykp ?kuekiu i/nrhus ik.kh
miyC/k d:u nsbZy o ‘kklu dsoG ik.kh okij laLFkk o ‘ksrdjh
;kae/khy nqok jkghy- ik.kh okij laLFkk LFkkiu d:u R;k flapu
O;oLFkkiuklkBh ‘ksrdÚ;akpsdMs gLrkarj d:u ‘kklukus ;ke/;s
8
lqyHkrk vk.kyh vkgs- gs tylaink O;oLFkkiukps Qkj eksBs lk/; vkgs
vlsp Eg.kkos ykxsy-
leL;k (Problem) %&
1½ /kkU; mRiknu dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kauk R;kaP;k /kkU;kph ;ksX; fdaer
feGr ukgh-
2½ vfu;fer ikÅl iMr vlY;kus .kkU; mRikndkauk usgehp
uSlfxZd izdksikyk cGh iMkos ykxrs-
3½ HkkaMoykph [kqi eksBh leL;k vlY;kus ‘ksrdÚ;kadMwu uohu
vkStkjkaph [kjsnh gksow ‘kdr ukgh-
4½ rka=hd Kkukpk ‘ksrdÚ;kae/;s vHkko vlY;kus mRiknukr ok,
fnlqu ;sr ukgh-
5½ fc&fc;k.kkaP;k o [krkaP;k ok<R;k fderheqGs R;k ekukus mRiknukr
ok< u >kY;kus ‘ksrdÚ;kaph fujk’kk gksrs-
la’kks/ku fo”k;kps egRo (Important of Research subject) %&
1½ ‘ksrdÚ;kaP;k n`f”Vdks.kkrqu egRo %& Hkkjrh; ‘ksrdjh xjhc]
vf’kf{kr] deh f’kdysys] vkf.k vla?kfVr vkgs- R;kP;k d`”kh
mRiknukr ok< Ogkoh] R;kaph Qlo.kqd gksoq u;s] R;kaph lkSnk’kDrh
ok<koh] R;kaP;k ‘ksrekykyk ;ksX; Hkko feGqu ykHk feGkok] R;kaph
cpr fuekZ.k Ogkoh] cpr gs HkkaMoy fuehZrhps lk/ku vkgs- HkkaMoy
fuehZrheqGs ‘ksrh {ks=kr xqaro.kqd ok<hyk o vf/kd esgur dj.;kl
izksRlkgu feGkos Eg.kwu ‘ksrdÚ;kapk vkfFkZd o lkekftd fodkl
?kMowu ;kok- Eg.kqu izLrqr ‘kks/k fo”k;kps egRo vkgs-
2½ ns’kkP;k n`f”Vus egRo %& ns’kkrhy loZ ukxfjdkauk oktoh njkr
lgt vUu izkIr Ogkos gs izR;sd ljdkjps drZO; vlrs- jkstxkjkr
ok< Ogkoh] mRiknukr ok< Ogkoh] fu;kZrh e/;s ok< Ogkoh] vkS|ksxhd
{ks=kyk enr feGkoh] njMksbZ mRiUukr ok< Ogkoh] vkarjjk”Vªh; pyu
izkIr Ogkos] ekx.kh o iqjoB;kr larqyu fuekZ.k Ogkos- yksdkaph
9
Ø;’kDrh ok<koh- ns’kkpk vkfFkZd o lkekftd fodkl ?kMwu ;kok]
Eg.kqu izLrqr ‘kks/k fo”k;kps egRo vkgs-
3½ vkarjjk”Vªh; O;kikjkP;k n`f”Vus egRo %& egkjk”Vª ,;jiksVZ
MsOgYiesaV daiuh Onkjk ukxiwj ;sFks izLrkfor ^^eYVh ekWMsy baVjuW’kuy
gc ,;jiksVZ ukxiwj (Multi Model International Hub Airport at Nagpur)
MIHAN** fg egRodka{kh ;kstuk lq: >kysyh vkgs- ukxiwj iklqu
xksafn;k ftYg;kps varj 169 fdyksehVj nqj vkgs- ukxiwjkr izLrkfor
^^dkxksZ gc** pk ykHk xksafn;k ftYg;krhy ‘ksrdÚ;kauk izkIr gksbZy
dkj.k vkarjjk”Vªh; O;kikjkP;k n`f”Vus ukxiwjps egRo fnolsafnol ok<r
vkgs- o txkP;k udk’kkoj ukxiwjps LFkku izeq[krsus fnlqu ;sr vkgs-
R;keqGs g;k ;kstuspk ykHk QDr ukxiwjykp u feGrk vktqcktqP;k
{ks=kyk lq/nk feGsy- o fu;kZr O;kikjkvarxZr d`”kh eky fu;kZrhyk
pkaxys fnol izkIr gksrhy R;keqGs xksafn;k ftYg;krhy rlsp frjksMk
rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kauk d`”kh eky fu;kZrhpk Qk;nk feGsy Eg.kwu
izLrqr ‘kks/k izca/kkps egRo vkgs-
la’kks/ku fo”k;kph fuoM %&
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukph vko’;d
Eg.kts frjksMk rkyqD;krhy d`”kh mRiknu ‘ksrdjh gksr- frjksMk
rkyqD;kr flaphr ‘ksrhph mRikndrk o vflaphr ‘ksrhph mRikndrk
g;kapk rqyukRed flapukph d`”kh foHkkxkr ;ksxnku vkgs gs ‘kks/kwu
dk<.ks gks;- tls ik.;kf’kok; ek’;kaP;k ¼ekls½ thoari.kkph dYiuk
djrk ;sr ukgh rls flapukf’kok; mRre ‘ksrhph dYiuk dj.ks pwdhph
vkgs- y?kq flapu izdYikeqGs d`”khpk fodkl >kyk fdaok ukgh ‘kks/kwu
dk<.ks] vk.k[kh flapukph fdrh xjt vkgs gs ‘kks/kwu dk<.ks rlsp ‘ksrh
O;rhfjDr brj fofo/k {ks=krhy vkS|ksxhd ?kVdkaps eqY;ekiu lrr
pkyw vlrs- R;kiklwup ufou fopkj izokg ufou dk;Zi/nrhpk ‘kks/k
?ksryk tkrks- lq/kkj.kk lqpfoY;k tkrkr] R;kapk fud”k ykoyk tkrks
10
vkf.k R;kaph vaeyctko.kh dsyh tkrs rlsp d`”kh m|ksxkckcr tk.kho
gks.ks vko’;d vkgs gs y{kkr ?ksowu lnj y?kq’kks/k izdYikpk vH;kl
dsyk vkgs-
la’kks/kukph mfn”V;s % ^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu
izdYikaps d`”kh fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukps
mfn”Vs [kkyhy izek.ks vkgs-
1 flapu O;oLFkkiukeqGs LFkk;h] gaxkeh o ,dw.k jkstxkj
fuferhZoj dk; ifj.kke >kyk ;kpk vH;kl dj.ks-
1 flapu izdYikeqGs ‘ksrhP;k mRikndrsr fdrh iVhus ok< >kyk R;kpk
vH;kl dj.ks-
2 flapu O;oLFkseqGs ‘ksrdÚ;kaP;k vkfFkZd o lkekftd fLFkrhrhy
cnykaps v/;;u dj.ks-
3 flapu izdYikpk iqjsiqj okij dj.;kr ;sr vkgs dk;] ;kps
v/;;u dj.ks-
4 /kkU; mRiknuklaca/kh ;s.kkÚ;k leL;kaps v/;;u dj.ks-
5 ‘ksrdÚ;kauk feG.kkÚ;k fofo/k lks;hpk ‘kks/k ?ks.ks o R;k fdriV
‘ksrdÚ;kauk feGkY;k R;kpk izR;{kkr fdrh Qk;nk >kyk ;kpsgh
v/;;u dj.ks-
6 /kkU; mRikndkaP;k mRiUu o [kpkZps R;kaP;k mRiUu xVkuqlkj
v/;;u dj.ks o fo’ys”k.k dj.ks-
7 ‘ksrdÚ;kauk fidkiklwu gks.kkÚ;k ykHk o rksVk ;kapk vH;kl dj.ks-
8 frjksMk rkyqD;krhy tyflapu {kersps v/;;.k dj.ks-
9 ugj cka/kuh dP;k Lo:ikph vlY;keqGs okjaokj ik.;kpk viO;;
gksr jkgrks- R;kdfjrk ;s.kkjk [kpZ vkf.k ik.;kpk viO;; gksr
jkgrks- R;kdjhrk ;s.kkjk [kpZ vkf.k ik.;kpk viO;;kP;k izek.kkps
v/;;u dj.ks-
11
izdj.k nqljs
la’kks/ku i/nrh
nSo funZ’ku i/nrhus fuoM %&
‘ksrh dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaps o R;kaP;k leL;sckcr vpwd fu”d”kZ
dk<rk ;kok ;klkBh frjksMk rkyqD;krhy vH;kl dj.;kps Bjowu
uequk fuoM dj.;kr vkyk- ;ke/;s flafpr ‘ksrdjh o vflafpr
‘ksrdjh ‘ksrdÚ;kaP;k leL;kaps fo’ys”k.kkRed vH;kl d:u R;kaP;k
dqVwackph vkfFkZd o lkekftd ckchpk ns[khy vH;kl dj.;kr vkyk
;klkBh lexz vuqlalk/ku i/nrhpk voyac dj.;kr vkysyk vkgs-
uequk fuoMrakuk osG] Je vkf.k iSlk R;kapk fopkj fo”k;k’kh laca/khr
loZ O;Drhph laidZ ‘kD; ulrs R;kpk fopkj d:u uequk fuoM.;kr
vkysyk vkgs- uequk fuoM djrkauk] la’kks/kdkauk oSKkfud i/nrhpk
voyac djkok ykxrks- R;keqGs la’kks/kukP;k v/;;ukr fo’olfu;rk
rj jkgrsp rlsp lektkP;k la’kks/kukrwu dk<ysys fu”d”kZ o
ueqU;ko:u dk<ysys fu”d”kZ toGikl lkj[ksp vlrs- ‘kkL=h;
i/nrhus gs fl/n dj.;kr vkys vkgs- uequk fuoM i/nrhr eqyHkwr
rRokaps ikyu djkos ykxrs- R;keqGs uequk gk ;ksX; o izfrfuf/kd
Lo:ikpk Bjrks-
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukps vH;kl
dj.;klkBh loZizFke frjksMk rkyqD;krhy flapu izdYikP;k vf/kuLr
;s.kkjs ‘ksrdjh o vflaphr ‘ksrdjh v’kh nksu Hkkxkr foHkkx.kh
dj.;kr vkyh o laiw.kZ frjksMk rkyqD;krhy 150 ‘ksrdÚ;kaph nso
funZ’ku i/nrhus fuoM dj.;kr vkyh gs 150 d`”kh mRiknd ‘ksrdjh
fofo/k foHkkxkrhy] fofo/k tkrhrhy] fofo/k ‘kS{kf.kd xVkrhy rlsp
deh&tkLr tehu /kkj.k dsysY;k ‘ksrdÚ;kapk lekos’k gksbZy ;kph
[kcjnkjh ?ks.;kr vkyh vkgs-
12
rF; ladyu i/nrh %&
la’kks/ku izfØ;sP;k fofHkUu iSywoj izdk’k Vkdwu la’kks/kukpk
vkjk[kMk r;kj djrkuk o.kZukRed o funkukRed vkjk[kM;kph fuoM
dsyh- fu;ksthr v/;;uklkBh v/;;u fo”k; Eg.kwu fuoM.;kr
vkysY;k O;Drhph fuoM uequk pkp.khus dsyh- izR;{k Hkkrkph ‘ksrh
dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaP;k dqVwackrhy 150 dqVwac izeq[kkaph rF;
ladyuklkBh fuoM dsyh o R;kph izR;{k eqyk[kr ?ksowu ekfgrh
ladyhr dsyh- R;kuqlkj miyC/k ekfgrhP;k vk/kkjs lkaf[;dh;
Li”Vhdj.kkP;k lgk¸;kus gs dk;Z dsys- ;kOnkjs fo”k;kps lexz o
vFkZiw.kZ Kku izkIr gksowu leL;k v/;;ukl dkeh vkY;k rF;
ladyuklkBh [kkyhy i/nrhpk okij dj.;kr vkyk-
rF; ladyukP;k nksu i/nrh vkgs R;k [kkyhyizek.ks
1½ izkFkfed i/nrh %&
la’kks/kdkus izFkr iz;Rukrwu fdaok v/;;ukrwu izkIr dsysY;k
rF;kauk izkFkfed i/nrh e/;s [kkyhy ckchapk lekos’k gksrks-
v½ eqyk[kr %&
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukP;k v/;;uklkBh
nSo funZ’ku i/nrhus fuoM.;kr vkysY;k ‘ksrdÚ;kaph fuoM dj.;kr
vkyh- rlsp d`”kh O;olk;krhy lacaf/kr vf/kdkÚ;kaphgh eqyk[kr
?ks.;kr vkyh o izkIr ekfgrhph lR;rk iMrkG.;kr vkyh-
c½ iz’ukoyh %& ^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu
izdYikaps d`”kh fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr y?kq‘kks/k
izdYikpk vH;kl dj.;klkBh eqyk[krh lkscrp lksis o lqVlqVhr iz’u
vlysys iz’ukoyh r;kj d:u ?ksryh o nSo funZ’ku i/nrhus
fuoM.;kr vkysY;k 150 ‘ksrdÚ;kadMwu Hk:.k ?ks.;kr vkyh o
R;kP;k vk/kkjkoj vko’;d rh oLrwfu”V ekfgrh izkIr dsyh-
13
d½ losZ{k.k %& ^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu
izdYikaps d`”kh fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukps
vH;kl djrkauk la’kks/ku dR;kZus frjksMk rkyqD;krhy flaphr o
vflaphr d`”khps Lor% izR;{k tkowu rsFkhy ‘ksrh o ‘ksrdÚ;kaps losZ{k.k
d:u vko’;d rh ekfgrh izkIr dsyh vkgs o d`”kh mRiknukiklwu
d`”kh mRiknu foØhi;Zarpk izR;sd izØh;sps Lor% losZ{k.k dsysys vkgs o
ekfgrh izkIr dsyh vkgs-
M½ fujh{k.k %& ^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu
izdYikaps d`”kh fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** lnj y?kq‘kks/k
izdYikpk vH;kl dj.;klkBh la’kks/ku dR;kZus ‘ksrdjh leL;kaps
fujh{k.k Lor% dsys vkgs o vko’;d rh ekfgrh izkIr dsyh vkgs-
dkj.k la’kks/ku drkZ Lor% ,dk ‘ksrdjh dqVawckrhy lnL; vlY;keqGs
R;kyk d`”kh laca/khr leL;kaph o vMp.khaph laiw.kZ ekfgrh vkgs-
2½ nq¸;e i/nrh %&
la’kks/kd tsOgk brj O;Drh laLFkk] ‘kklu] mPpLrjh; vf/kdkj]
lRrk fofo/k izdkjps vgoky o nLrkost Eg.kwu rF; ladfyr djrks
rsOgk R;kl nq¸;e i/nrh vls Eg.krkr- R;ke/;s [kkyhy ckchapk
lekos’k gksrks-
v½ orZekui=s
c½ ekflds
d½ fu;rdkfyds
M½ vU; iqLrds
izLrqr la’kks/kukdjhrk nksUgh i/nrhpk voyac dj.;kr vkyk
R;ke/;s izkFkfed i/nrh varxZr izkeq[;kus eqyk[kr] vuqlwph]
fujh{k.k ;kpk mi;ksx dj.;kr vkyk vkgs- nq¸;e i/nrh varxZr
fo”k;k’kh lacaf/kr lkghR;] vgoky] ekflds bR;knhapk mi;ksx dj.;kr
vkyk-
14
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr fo”k;kps v/;;u djrkauk
frjksMk rkyqD;krhy flapu izdYikph ekfgrh] lkaf[;dh; ekfgrh rlsp
d`”kh fodklklkBh ‘kkL=ksDr ekfgrh ?ks.;klkBh dkgh xzaFkkapk vH;kl
dj.;kr vkyk vkgs- d`”kh fodklklkBh gksr vlysyh la’kks/ku]
ykxoMhph i/nr] jksx fu;a=.k] [krkaph ek=k bR;knh ekfgrh fofo/k
iqLrdkrwu ?ks.;kr vkyh R;klkscrp ekflds] orZekui=] osclkbZV
e/kqu izdk’khr ekfgrh xksGk d:u R;kpk mi;ksx izR;qr izca/kuklkBh
dj.;kr vkyk-
la’kks/kukps {ks= %
frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq flapu izdYikaps ^^d`”kh
fodklkr ;ksxnku &,d vH;kl** ;k fo”k;kP;k v/;;ukph O;kIrh
frjksMk rkyqD;kiqjrh e;kZfnr vkgs-
la’kks/ku dkyko/kh %
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukpk dkyko/kh 2
¼nksu½ o”ksZ fu/kkZjhr dj.;kr vkyk vkgs- ¼fn- ,fizy 2017 iklqu
ekpZ 2019 i;Zr½
la’kks/kukph ifjdYiuk ¼x`fgrds½ %
ifjdYiusf’kok; la’kks/ku gs vfuf’pr fopkjghu HkVd.;klkj[ks
vkgs- ifjdYiuk gh la’kks/ku dk;kZr fuf’pr fn’kk nk[kfo.;kps dk;Z
djhr vlrs- la’kks/kukl v’kh fn’kk feGkY;kf’kok; dks.krsgh rF;
voyksdu djrk ;sr ukghr- ifjdYiuk vkiY;k fopkj dYiusyk
rdZlaxr cufors- ifjdYiusps fu/kkZj.k vkiY;k la’kks/ku izfØ;se/;s
Li”Vrk o ‘kq/nrk ;srs- R;keqGs ifjdYiusyk la’kks/kukps MksGs vls
EgVY;k tkrs-
15
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq&flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku&,d vH;kl** izLrqr ‘kks/k izca/kukph ifjdYiuk
iq<hyizek.ks izLrqr dj.;kr vkyh vkgs-
1- flapu izdYikeqGs frjksMk rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kaP;k vkfFkZd
lkekftd o ‘kS{kf.kd Lrj mapko.k vkgs-
2- flapu izdYikeqGs gaxkeh o LFkk;h jkstxkj fuehZrhr ok< >kyh
vkgs-
3- ‘kkldh; vk/kkjkf’kok; d`”khps HkforO; vk’kknk;h ukgh-
4- d`”kh {ks=klkBh vtwugh laj{k.kkps /kksj.k dk;e Bso.ks mfpr vkgs-
5- frjksMk rkyqD;krhy izdYikeqGs d`”kh mRiknukoj vuqdwy ifj.kke
?kMwu vkyk vkgs-
16
izdj.k frljs
lkfgR;kps iqujkoyksdu
izLrkouk
la’kks/kdkus tks fo”k; fuoMysyk vlrks- R;k fo”k;kph R;kus
fuoMysY;k lkfgR; [kjks[kjp fo”k;k’kh layXuhr vkgs dk;\ ;kph
[kk=h d:u n;koh ykxrs- R;kpizek.ks rs egRoiw.kZ vlY;kl v’kk
lkfgR;kpk la’kks/kdkus ijke’kZ dsyk vkgs dk; \ ;kph [kk=h d:u
?ks.ks vko’;d vlrs- ijke’kZ dsY;koj vFkok ifj{k.k dsY;koj rs
lkfgR; la’kks/ku leL;ka’kh [kjks[kjp lacaf/kr vkgs- dke R;kpizek.ks
ln;kfLFkrhr R;kps egRo vkgs dh ukgh ;kphi.k ‘kgkfu’kk djkoh
ykxrs- laca/khr lkfgR;kps ifj{k.k djrkauk R;k fo”k;k’kh toGhd
lk/k.kkjk vkgs dh ukgh ;kfo”k;h R;klkBh rikl.kh dj.ks vko’;d
vlrs-
rlsp laca/khr lkfgR;kps ifj{k.k djrkuk R;kr ljG ekxkZpk
voyac dj.ks lksbZps vlrs vU;Fkk R;kr lqlw=i.kkpk vHkko vlY;kl
laca/khr lkfgR;kps ifj{k.k cjkscj gksr ukgh-
O;k[;k %&
^^la’kks/ku dj.;klkBh fuoMysys lkfgR; ;ksX; vl.ks vko’;d
vkgs R;kpizek.ks rs fo”k;k’kh fuxMhr vkgsr dk \ rlsp ln;fLFkrhr
egRo dk; vkgs \ ;kph ikg.kh dj.ks Eg.kts lkfgR;kps iqujkoyksdu
gks;**
izLrqr v/;;u djrsosGh frjksMk rkyqD;krhy flapu lqfo/kkaph
orZeku dk;ZfLFkrh ikg.ks vko’;d gksrs dkj.k dk;ZfLFkrhpk ifj.kke
gk vkFkhZd vkf.k vkFkhZdsRrj xks”Vhoj voyacwu vlrs- Eg.kwu
dk;n;kr [kkyhyizek.ks fnysY;k ekfgrhuqlkj vko’;d R;k xks”Vhoj
la’kks/kudR;kZus izdk’k Vkdyk vkgs- dk;ZfLFkrhfo”k;h fuekZ.kh
vf/kfu;e 1948 gk [kkyhyizek.ks vkgs-
17
lacaf/kr lkfgR;kpk vk<kok %&
egkjk”Vª flapu i/nrhps ‘ksrdÚ;kadMwu fu;e 2006
lg;ksxh flapu O;oLFkkiu i/nrh gh frP;k dk;Z{kerk] lkekU;rk
vkf.k flapu {kerspk ‘kk’or okij bR;knh oSf’k”V;kaeqGs ns’kkr
loZekU; >kyh vkgs- xsY;k dkgh o”kkZr ns’kHkjkrhy vusd jkT;kauh
lg;ksxh flapu O;oLFkkiu i/nrhl mUur dj.;klkBh R;kaP;k
fof/keaMGkr lacaf/kr dk;ns vf/kfu;fer d:u ?ksrys- egkjk”Vª
flapui/nrhps ‘ksrdÚ;kadMwu O;oLFkkiu gk dk;nk egkjk”Vª ljdkjus
lu 2005 lkyh ykxw dsyk vkf.k R;kps fu;e 2006 lkyh r;kj
dj.;kr vkys-
fu;kstu djk tyla/kkj.;kps % &
dksjMokgw ‘ksrhe/;s tfeuhoj iM.kkÚ;k ikolkpk izR;sd Fksc tsFk s
tsFks iMrks] frFksp rs eqjfoY;kl vksykok fn?kZdkG fVdw.k Bso.;kl
enr gksrs-
deh [kpkZl ca/kkjk %&
ukys&vksgksGkoj ?kMhpk ca/kkjk lq;ksX; tkxk fuoMwu cka/kkok- ;k
ca/kkÚ;klkBh xkokrp miyC/k vlysys lkfgR; ;ksX; i/nrhus vk[k.kh
d:u okijrk ;srs-
/kksj.kkaph vaeyctko.kh %&
ns’kkaP;k vkfFkZd ifjfLFkrhe/;s lq/kkj.kk gksr vlrkukp
tyL=ksrkaoj izpaM rk.k fuekZ.k gksr vkgs-
tyla/kkj.;kP;k mik;;kstuk %&
e`n~ o tyla/kkj.;kP;k i/nrhpk okij djrkuk ikÅleku]
tfeuhpk izdkj] mrkj] tferhph [kksyh vkf.k tfeuhojhy vkPNknu
;k ckch y{kkr ?;kO;kr-
18
ik.kyksV fodkl vko’;d %&
d’;i _”khauh rykokP;k cka/kdkekps vR;ar ‘kkL=’kq/n i/nrhus
foospu dsys vkgs- ryko cka/kr vlrkuk f’kYi’kkL=kr ikjaxr
vlysY;k rK O;DrhdMwu jktkus vkjk[kMk djkok-
flapu O;oLFkk %
flapu Eg.kts ‘ksrhl] tfeuhl ok ,[kk|k vkslkM LFkGkl]
Hkwizns’kkl d`f=efjR;k ik.khiqjoBk dj.;kps foKku gks;- tsFks ikolkps
izek.k vko’;drsis{kk deh vlrs ok ux.; vlrs rsFks v’kh O;oLFkk
dj.;kr ;srs] T;kOnkjs rsFks ouLirhph ok< gksÅ ‘kdsy-
jkT;kr flapukpk vuq’ks”k lokZr tkLr fonHkkZr vkgs-
flapukvHkkoh fonHkkZP;k dkG;k tehuhph vR;qPp mRikndrk vlwugh
‘ksrdjh izfr gsDVjh mRikndrk ok<fo.;kr deh iMr vkgs- flapu
ulY;keqGs o”kkZr dsoG [kjhi gaxkekrhy ihdkaojp ‘ksrdjh fonHkkZrhy
‘kk’or flapuklkBh l?ku flapu fodkl dk;ZØe voyacwu jkgr vkgs-
fonHkkZrhy flapukps izek.k ok<wu tkLrhr tkLr la[;sus ‘ksrdjh
ckxk;rnkj Ogkos] ;k mÌs’kkus ‘kklukus fonHkkZP;k ‘kk’or flapuklkBh
fonHkZ l?ku flapu fodkl dk;ZØe vk.kyk vkgs- ;k dk;ZØekr
fonHkkZrhy cqyMk.kk] vdksyk] o/kkZ] okf’ke] ;orekG] ukxiwj]
xMfpjksyh] HkaMkjk] xksasfn;k o panziwj ;k 11 ftYg;kapk lekos’k vkgs-
dsanz ‘kklukus ?kkywu fnysY;k ekxZn’kZd rRokuqlkj fonHkZ l?ku flapu
fodkl dk;ZØe l/;k lq: vlqu jk”Vªh; d`”kh fodkl ;kstuk o
tyla/kkj.k ;kstukaP;k vaeyctko.khpkp Hkkx Eg.kwu ;k dk;ZØekpk
dkyko/kh ‘kklukus ikp o”kkZpk Bsoyk vkgs- gk dk;ZØe jkcfo.;klkBh
tyla/kkj.k foHkkxkP;k vf/kiR;k[kkyh eq[; vfHk;ark y?kw ikVca/kkjs
foHkkx] ;sjoMk] iq.ks ;kapsdMs 250 gsDVj {kerk vlysY;k y?kq
ikVca/kkjs ;kstuk dk;kZfUor dj.ks o R;kaps O;oLFkkiu dj.ks vknh
tckcnkjh lksifoyh vkgs-
19
y?kq ikVca/kkjs ;kstuk %
y?kq ikVca/kkjs ;kstukaps eqY;o/kZu dj.ks] uohu 250 gsDVj flapu
{kersph dkes gkrh ?ks.ks] HkqxZHkkrhy ik.kh ikrGhr ojP;k Lrjki;Zr
vk.kwu flapu {kerk ok<fo.ks] ekyxqtkjh fdaok f’kodkyhu ryko]
dksYgkiwjh i/nrhpk ca/kkj~;kph tylap; {kerk ok<fo.ks] 250 gsDVj
ikrGh ,o<h flapu {kerk vlysY;k y?kqflapu ;kstukaph LFkkfudkaP;k
ekx.khuqlkj nq:Lrh dj.ks] ‘ksrrG;kaps LFkkfud xjtsuqlkj o
ekx.khuqlkj ‘kk’or lajf{kr flapu O;oLFkk fuekZ.k dj.ks vknh
mÌs’kkaph iwrhZ ;k dk;ZØekP;k ek/;ekrwu dj.;kr ;s.kkj vkgs-
R;kpizek.ks dkes iw.kZ >kysY;k y?kq ikVca/kkjs o dksYgkiwjh ca/kkÚ;kps
ns’kHkkyhlkBh vkf.k flapuklkBh gLrkarj.k dsysY;k ik.kh okVi laLFkkauk
‘kklukP;k /kksj.kkuqlkj vuqnku ns.ks] rlsp uohu iw.kZ gksr vlysY;k
y?kq ikVca/kkjs ;kstukaps flapu {ks= O;oLFkkiu gLrkarj.kklkBh uohu
ik.kh okVi laLFkk lq: dj.ks vknh mÌs’kgh ;k dk;ZØekr Bso.;kr
vkys vkgsr-
lnj dk;ZØe 2019 i;Zar pky.kkj vlwu R;klkBh vkfFkZd
ekinaMgh Bso.;kr vkys vkgsr- 250 gsDVj flapu {kersph
izxrhiFkkoj dke vlysyh y?kq ikVca/kkjs ;kstuk dk;kZfUor
dj.;klkBh izfr gsDVjh vMhp yk[k :i;kaph rjrwn dj.;kr vkyh
vkgs- izxrhiFkkoj 450 ;kstukaps mf̔V Bso.;kr vkys vlwu 13
gtkj 105 gsDVj flapu dj.;kps izLrkfod vkgs- rlsp 250 gsDVj
flapu {kerk vlysY;k uohu 525 ;kstukaps mf̔V vlwu R;keqGs
26 gtkj 470 gsDVj flapukaph iwrhZ dj.;kr ;s.kkj vkgs-
‘kWyksV;wc osy 1000 dj.;kr ;s.kkj vlwu ;k osyo:u ikp
gtkj gsDVj flapukps mfÌ”V Bso.;kr vkys vkgs- ‘kWyks V;wcosyyk 25
ehVj [kksyhlkBh 8 yk[k 943 :] 40 ehVj [kksyhlkBh 8 yk[k 26
gtkj 743 :- vkf.k 60 ehVj [kksyhlkBh 12 yk[k 23 gtkj 49
:i;kapk fu/kh izLrfor dsyk vkgs-
R;kpizek.ks ;k dk;ZØekvarxZr flapu {kerk iquZLFkkfir
dj.;klkBh 700 ;kstukaP;k mf̔VkekQZr 26 gtkj 22 gsDVj {ks=
20
flaphr dsY;k tk.kkj vkgs- R;klkBh 70 gtkj :i;s izfr gsDVjizek.ks
fu/kh izLrkfor dsyk vkgs- rlsp vfLrRokr vlysyh o uohu ‘ksrrGh
milk flapu ;kstusOnkjs Hkj.;klkBh 2645 ‘ksrrG~;kaps /;s; Bsoys
vlwu R;klkBh 52 dksVh 1 yk[k 50 gtkjkpk fu/kh jk[kwu Bsoyk
vkgs-
21
izdj.k pkSFks
^^ ty fodklkpk izkphy bfrgkl**
izLrkouk %&
Hkkjrkrhy ‘ksrh eksleh ikolkP;k ygjhi.kkoj voyacwu vkgs-
R;koj ekr dj.;klkBh ‘ksrhyk ik.kh iqjoB;kph lks; dj.kkÚ;k fofo/k
;kstuk vxnh izkphu dkGkiklwu dk;kZfUor gksR;k- rkih [kksÚ;kr
lkoGnk] izdk’ks o HkhesP;k [kksÚ;kr bukexko gh dsanzs fla/kqlaLd`rh
dkyhu vkgsr- buke xkoP;k mR[kuuke/;s rRdkyhu d`”kh i/nrhoj
izdk’k Vkd.kkjs dkgh iqjkos gkrh vkys vkgsr- R;kr unhP;k ik=kr
,d ca/kkjk ?kkywu ‘ksrhyk ik.kh iqjo.;kph O;oLFkk dsyh gksrh vls
fnlrs- osnojP;k fu?kaVw ;k Vhdse/;s 14 izdkjP;k fofgjhapk ri’khy
fnyk vkgs- ;tqosZnke/;s dkyok o /kj.ks ;kapk mYys[k ;srks- Le`rh
okMe;ke/;s ljksoj o ryko ;kpk mYys[k vkysyk vkgs- fofgjh
[kksn.ks] ljksoj fuekZ.k dj.ks] dkyok dk<.ks ;k lkj[ks yksdksi;qDr
vls b”ViwrZ dk;Z ekuokus fuR; djkos vls loZ Le`rhdkjkauh
vkokgu dsys vkgs-
c`gLirh ;k Le`rhdkjkus /kj.kkph nq:Lrh dj.ks o uohu /kj.ks
cka/k.ks ;kyk vuU; lk/kkj.k egRo nsowu jkT;krhy Js”Bhauh v’;k
izdkjph iq.;desZ Lor% djkohr vls izfriknu dsysys vkgs- Le`rh
izek.ksp lw= okMe;ke/;sgh dkyO;kP;k ik.;koj vlysY;k ‘ksrhph
iz’kalk dsysyh vkgs- dkSf’kd lw=ke/;s dkyok fufeZrhP;k izlaxh
djko;kP;k ,dk euksjatd lekjksgkps o.kZu dsys vkgs- /kEeikn ;k
xzaFkph fuehZrh ekS;Z dky[kaMk iwohZph vlwu R;ke/;s fHkUu izdkjP;k
flapu i/nrhpk fopkj dsyk vkgs- panzxqIrkP;k izkarh; izfrfu/khuh
lqn’kZu ukokpk ,d lqanj ryko fxjukj ;sFks cka/kyk o panzxqIrkpk
flapu foHkkx dkyos o /kj.k ;kaps cka/kdke vkf.k ns[kHkky o flapu
O;oLFkkiu djhr vls vls mYys[k ledkyhu iqjkfHkys[kkr lkiMrkr-
jkT;krhy d`f”k{ks= dsoG itZU;koj voyacwu u jkgrk R;kyk
flapukpk vk/kkj vlkok vls dkSfVY;kpsgh er gksrs- ,[kk|k lqjkT;kps
mnkgj.k nsrkauk dkSfVY;kus vls EgVys vkgs dh] ts jkT; vkiY;k
22
d`”kh mRiknuklkBh ikolkoj voyacwu u jkgrk vf/kdkf/kd flapukoj
voyacwu vlrs rs jkT; vf/kd le`/n vlrs- rykokrwu fdaok unharwu
iou’kDdh fdaok cSykpk okij d:u] fdaok ty;a=kP;k lgk¸;kus
lq/nk ik.kh mpyys tkr vls- uohu olkgrh fuekZ.k djrkauk tylsrw
lkewfgdi.ks cka/kkos o R;kr lokZapk lgHkkx vlkok- vlgdkj
dj.kkÚ;kl] tykiO;; dj.kkÚ;kl fdaok dkyO;kP;k cka/kdkekps
uqdlku dj.kkÚ;kl naM dsyk tkok] v’kk lwpuk dkSfVY;kP;k
vFkZ’kkL=kr dsysY;k vk<Grkr-
ik.kh lkBo.;klkBh /kj.ks ¼iky½ cka/k.;kpk vkxzg] flapukP;k
uqruhdj.kkojrh lkrR;kus Hkj] /kj.kkpk cka/k dks.kR;k dkj.kkeqGs
dedqor gksow ‘kdrks o R;kyk le``/n dls djko;kps] ;kpk ri’khy]
dkyO;kP;k uSlfxZd vkiRrheqGs fuekZ.k >kysY;k vMp.kh d’kk nwj
djko;kP;k ;kph ppkZ] tyk’k;kps cka/k ‘krkuq’krds dls fVdok;ps]
LFkkfud miHkksx ?ks.kkÚ;k ?kVdkauk ;ke/;s dls lekfo”V d:u
?;ko;kps] ns[kHkky dj.;klkBh lfeR;k d’kk LFkkiu djko;kP;k]
jkT;krhy Jhear o /kekZnk; dk;Z dj.kkÚ;k laLFkk o jktk ;kaP;krhy
;k ckchrhy ijLij lgdk;kZph vko’;drk] ;kps ri’khyokj foospu
izkphu okMe;kr osxosxG;k lanHkkZr tkxkstkxh vk<Grs-
ekyxqtkjh ryko %&
fonHkkZr rykokaph ‘k`a[kyk xksaM jkT;kP;k dkyko/khr fuekZ.k
>kyh- oSuxaxsP;k [kksÚ;kr panziwj] xMfpjksyh] HkaMkjk] xksafn;k ;sFkhy
dksgGh o iksokj ;k tkrhP;k o ukxiwj ;k ftYgkr lqekjs 300&350
o”kkZiwohZ toG toG 10 gtkj ryko dksgGh ;k tkrhP;k yksdkauh
laiw.kZr% [kktxh miØekrwu Eg.ktsp Lor%pk iSlk o Je oki:u
cka/kys vlY;kps letrs- ;k rykokaP;k [kkyh ckxM;k¼foghjh½ i.k
cka/kY;k xsY;k gksR;k- rykokP;k ‘k`a[kysph fufeZrh djrkauk xkokP;k
pkjgh cktwauh ryko fuekZ.k dsysys vkgsr- rykokrhy iwjkps ik.kh
lkaMO;ko:u okg.;kph th ikrGh vlrs rh xkokP;k [kkyh jkghy
;kph i.k R;kauh dkGth ?ksrY;kps fnlrs- ;keqGs iqjkO;k ik.;kpk /kksdk
xkokyk iksgpr ukgh- ,dk rykokrhy ik.kh nqlÚ;k o R;kps frlÚ;k
23
rykokr v’kh ‘k`a[kyk fuekZ.k d:u ik.;kpk uk’k u gksrk R;k
ik.;kpk iqUgk iqUgk okij dj.;kps ra= okij.;kr vkysys vkgs-
Hkwi`”Bkoj ik.;kps lkBs fuekz.k d:u Hkkr ;k fidklkBh ikÅl osGsoj
u vkY;kl iwjd O;oLFkk Eg.kwu ik.kh ns.;klkBh o Ålkps fid
dk<wu xqGkps mRiknu dj.;klkBh gs ryko cka/kys xsys gksrs vls
fnlrs- Hkkr o ÅlkP;k ‘ksrhcjkscjp eRL;ikyukph lks;gh R;k
rykokaP;k vkJ;kus dsyh xsyh gksrh-
HkaMkjk o xksafn;k gs ftYgs rykokaps ftYgs vkf.k ^vUu/kkU;kps
HkkaMkj* Eg.kwu vksG[kys tkr gksrs- xksaM jkT;kP;k dkjfdnhZr jktkJ;
feGkY;keqGs rykokapk fodkl >ikV;kus >kyk- ;k jkT;kus dksgGh o
iksokj terhP;k yksdkauk mRrj Hkkjrkrwu ¼cukjl½ o Hkksiky ;sFkhy
/kkV ;sFkwu vk.kys gksrs- vls letrs dh] panziwjpk jktk gjs’kgk ;kauh
rj tkfgj dsys gksrs dh] ^^tks dks.kh taxy lkQ d:u ‘ksrh djsy
R;kyk rh cgky dsyh tkbZy o tks dks.kh ryko cka/ksy R;kyk R;k
rykok[kkyh ftrdh tehu vksyhr djrk ;sbZy frrdh tehu
[kqndkLrdkj Eg.kwu c{khl fnyh tkbZy-**
Ik.khokViklkBh ykHk/kkjdkaph ,d lferh vls- gh lferh
rykokrhy ik.;kph miyC/krk ikgwu izR;sdkyk fdrh ik.kh ?;ko;kps gs
Bjfor vls- rykokP;k ns[kHkky o nq:Lrhph dkes ;klferhekQZr
ykHk/kkjdkaP;k lgdk;kZrwu gksr vlr- lferhpk fu.kZ; vaeykr
vk.k.;klkBh ikudjhph ¼ikVdjh½ use.ksd dj.;kr ;sr vls- gk
ikudjh Hkwfeghu yksdkaiSdh vls- rykokrhy xkG T;kyk xjt vlsy
R;kyk vkiY;k ‘ksrkr usÅu Vkd.;kph ijokuxh gksrh- ryko vkf.k
;klaca/khP;k O;oLFksoj ;k lferhps y{k vls o fg lferh jkT;kyk
njo”khZ ik.;kP;k miyC/krsuqlkj lkjk nsr vls-
ns’kkr tsOgk baxztkaps jkT; vkys ¼19 os ‘krd½ rsOgk ;k
rykokaph ekyxqtkjh olqyh dj.;kph ekydh R;k Hkkxkrhy dkgh
izfrf”Br ukxfjdkadMs ns.;kr vkyh o R;kyk ekyxqtkj vls lacks/kys
xsys- gs ekyxqtkj ykHk/kkjdkadMwu olwy dsysY;k jdesrwu Bjkohd
jDde ljdkjdMs tek djr vlr- ik.;kps okVi] ns[kjs[k] nq:Lrh]
24
xkG dk<.ks gh dkes ek= ykHk/kkjdp djr vlr- lkjk olwyh
dj.;kP;k lks;hlkBh Eg.kwu baxztkaP;k dkGkr ;k rykokph ekydh
ekyxqtkjkadMs xsyh Eg.kwu R;kauk ekyxqtkjh ryko vls lacks/k.;kl
;sÅ ykxys-
lu 1950 uarj ek= rRdkyhu e/;izns’k ljdkjP;k
dk;|kUo;s ekyxqtkjh laiq”Vkr vkyh vkf.k gs ryko ‘kklukus rkC;kr
?ksrys- ‘kklukps fu;a=.k ;k O;oLFksoj vkY;keqGs yksdkauk lgHkkx
deh >kyk- nq:Lrh o ns[kHkky O;oLFksP;k vHkkoh dkgh ryko vkrk
ukghls >kY;kpsgh fnlrs- l|%fLFkrhr toG toG 7 gtkj ryko
vfLrRokr vlwu R;kiklwu flapuk[kkyh vlysys {ks= toG toG lOok
y{k gsDVj vkgs vls fnlwu ;srs- yksdkapk lgHkkx deh gks.ks o
i;kZ;kus ‘kklukoj voyacwu jkg.ks ;keqGs yksdlgHkkxkrwu pkyw
vlysyh ,d mRre O;oLFkk vkrk eksMdGhl vkY;kps fnlrs- l/;k
;k lxG;k rykokapk mi;ksx dsoG [kjhikrhy Hkkr ;k fidkyk
lajf{kr ik.kh ns.;klkBh dsyk tkrks- jCche/;s nqljs ihd rlsp
Ålklkj[ks ckjekgh ihds ukgh’kh >kysyh vkgsr-
[ktkuk foghj %&
flapukph vk.k[kh ,d tquh mRre O;oLFkk ejkBokM;ke/;s chM
;k ‘kgjktoG vkt lq/nk [ktkuk foghje/kwu dk;kZfUor vlysyh
fnlrs- gh O;oLFkk 1572 lkyh 212 gsDVj ‘ksrh vksyhrk[kkyh
vk.k.;klkBh fuekZ.k dj.;kr vkyh gksrh- chM ‘kgjkP;k n{kh.ksdMs
lk/kkj.kr% 6&7 fdeh- varjkoj fcanqljk unhP;k mtO;k dkBkoj vkf.k
ckyk?kkV ;k MksaxjkP;k ik;F;kph gh foghj [kksnysyh vkgs- ;k
foghjhpj O;kl lk/kkj.kr% 20 ehVj vlwu pkSdksuh fpÚ;kP;k nxMkauh
cka/kysyh vkgs- fcanqljk ik=kdMwu HkwxHkkZr nksu v/;kZ fdeh ykachps
cksxns [kksnwu Hkwty fofgjhr ?ksÅu foekspdkaOnkjs ekrhP;k uGkae/kwu
fcanqljk unhps ik= tehuhP;k iksVkrwu vksykaMwu unhP;k MkO;k
fdukÚ;kojhy chM ‘kgjki;Zrps {ks= dkyO;kOnkj s flapuk[kkyh vk.kys
vkgs- vfydMP;k dkGkr chM ‘kgjkP;k ok<heqGs ;k [ktkuk
25
foghjh[kkyhy flapu{ks= vkdqapu ikor vlY;kps fnlrs- dkyO;krhy
vdjk Onkjs o forfjdkaP;k enrhus flapu dsys tkr gksrs vls letrs-
dkyO;kaph@forfjdkaph ns[kHkky- nq:Lrh ykHk/kkjd Lor%p djr vlr-
ik.khiV~Vh dk;r/kkjk i/nrhizek.ks eglwy [kkR;kdMwu olwy dj.;kr
;sr vls- ;k vdjk Onkjkrwu ik.kh Bjkohd dkGklkBh o [kkyP;k
HkkxkdMwu ojP;k HkkxkdMs lksMys tkr vls- ;k forfjdkauk okjkaph
lkseokj] eaxGokj ukos fnyh gksrh o izR;sd fodfjdk vkBoM;krwu
Bjkofd fno’kh pkyw vls fg dGrs- iw<s gh O;oLFkkgh ‘kklukus
Lor%P;k v[kR;kjhr ?ksryh o ‘ksrdÚ;kaP;k lgHkkxkrwu jkcfoyh tkr
vlysyh ,d pkaxyh O;oLFkk eksMdGhl vkyh-
njMksbZ ftYgk mRiUu %&
a jkT; mRiUukr izkFkfed {ks=kiklwu feG.kkÚ;k mRiUukP;k
izek.kkis{kk njMksbZ ftYgk mRiUukr izkFkfed {ks=kkiklwu feG.kkÚ;k
mRiUukps tkLr izek.k vlysY;k moZjhr 25 ftYgkiSdh jRukfxjh]
fla/kqnqxZ] HkaMkjk] xksafn;k] panziwj o xMfpjksyh gh lgk ftYgs oxGrk
brj 19 ftYgkr izkFkfed {ks=kiklwu feG.kkÚ;k ;k ftYgk mRiUukr
d`f”k o layXu ;k mi{ks=kiklwu feG.kkÚ;k ftYgk mRiUukps izek.k
toG toG 90 VD;kis{kk tkLr vkgs- rj jRukfxjh] fla/kqnqxZ] HkaMkjk]
xksafn;k] panziwj o xMfpjksyh ;k ikp ftYgkr izkFkfed {ks=kkiklwu
feG.kkÚ;k ftYgk mRiUukr] d`f”k mi{ks=kiklwu feG.kkÚ;k ftYgk
mRiUukps izek.k vuqØes- 91 VDds] 95 VDds] 83 VDds] 85 VDds]
61 VDds o 67 VDds gksrs-
moZfjr feG.kkjs ftYgk mRiUu jRukfxjh o fla/kqnqxZ ftYg;kr
eRL;ksRiknukiklwu rj HkaMkjk o xksafn;k ftYg;kr eRL;ksRiknukiklwu
10 VDds o ou o [kk.kh bR;knhiklwu 7 VDds feGrs- panzwij ftYgkr
36 VDds ftYgk mRiUu ou o [kk.kh bR;knh iklwu] 3 VDds ftYgk
mRiUu eRL;ksRiknukpk iklwu feGrs- xMfpjksyh ftYgkr 29 VDds
ftYgk mRiUu ou [kk.kh bR;knhiklwu rj 4 VDds ftYgk mRiUu
eL;ksRinkiklwu feGrs-
26
fonHkkZrhy ekyxqtkjh ryko] ejkBokM;krhy ukansM ;k Hkkxkrhy
tqus ekyxqtkjh ryko o [ktkuk foghj o ckjo fojhjhps tkGs] nf{k.k
dksd.kkrhy >Ú;kojhy flapu o mRrj dksd.kkrhy rGh o iapxaxk
[kksÚ;krhy ca/kkÚ;ko:u milk flapu v’kh fg flapukph yksdlgHkkxkph
iznh|Zijaijk & fczfV’kdkGkrhy ‘kklufu;af=r dk;Zi/nrhis{kk vxnh
osxGh v’kh egkjk”VªkP;k fofo/k Hkkxkae/;s osxosxG;k izdkjkauh izkphu
dkGkiklwu :tysyh vkgs- fulxkZP;k nksyk;ekursoj mik;
‘kks/k.;klkBh o ygjhi.kkoj ekr dj.;klkBh i`”BHkkxkoj rykokaph
ekfydk fuekZ.k d:u ik.;kph lkBo.kwd dj.ks vkf.k R;k lkBfoysY;k
ik.;kpk mi;ksx moZjhr dkGke/;s flapuk[kkBh o fi.;kP;k ik.;klkBh
vusd mnkgj.ks egkjk”Vªkrhy vusd fBdk.kh izkphu dkGkiklwu
vki.kkl igko;kl feGrkr- rykokr ik.kh lkBowu ;k foghjhOnkjs
Hkwty milwu R;koj nqckj o ckjekgh fids ?ksÅu le`/nhdMs tk.;kph
izfØ;k gtkjks o”kkZiklwu ;k Hkqehr :tysyh vkgs- flaphr ‘ksrh
egkjk”Vªkyk ufou ukgh- ;kps cht gtkjks o”kkZiwohZ dkSfVY;kP;k dkGkP;k
ikBhekxsgh lkiMrs- foKku o ra=KkukP;k fodklkcjkscj vfydMP;k
dkGkrhy vkrk ;kpsp vk/kqfud fodlhr >kysys :I Eg.kts eksBs
tyk’k; R;kiklwu dkyos vkf.k forjhdkaps tkGs] iaikus mapkoj ik.kh
mpy.ks] bR;knh i/nrh gksr-
ekth ekyxqtkjh rykokaph Qsjjpuk %&
a iwohZ fonHkkZrhy HkaMkjk] xksafn;k] panziwj] xMfpjksyh o ukxiwj
ftYgkrhy jkeVsd rglhy e/;s ‘ksrdÚ;kauh Lor%pk iSlk o Je
oki:u gs ryko xksaM jkT;kP;k dkjfdnhZr cka/kys- ;k ftYgke/;s
ljkljh 1200 rs 1600 feeh itZU;eku vkgs- ;kHkkxkr [kjhike/;s
fof’k”V HkkSxksfyd ifjfLFkrheqGs Hkkr ihd ?ksrkr- ;k fidkl lIVsacjP;k
‘ksoVh fdaok vkWDVksacj e/;s ikÅl >kyk ukgh rj Hkkr ihd mRiknukr
Qkj eksBh ?kV gksrs fdaok dkgh osGsl nk.ks ¼ihd½ Hkjr ukghr-
/kkU;kP;k ihd mRiknukr lkrR; o ‘kk’orh jkgkoh Eg.kwu R;k
dkGkrhy ‘ksrdÚ;kauh vkf.k dksgGh o iksokj lektkrhy yksdkauh
27
laiw.kZr% [kktxh miØekus v’kk rykokaph ‘k``[kyk fuekZ.k dsyh-
R;kdkGh ryko ok cksM;k cka/k.;kP;k ckcrhr dksgGh o iksokj
lektkrhy yksd mRd`”V vfHk;ars Eg.kwu izfl/n >kys- ryko ,o<;k
eksB;k izek.kkr [kktxhjhR;k fuekZ.k dj.;kps dnkfpr gs txkrhy
,deso mnkgj.k vlkos- iwjd flapuklkBh ;k rykokapk mi;ksx gksrks-
fufeZrhuarj ;k rykokaps O;oLFkkiu ‘ksrdjh vkikilkarhy
lg;ksxkus igkr vlr vls fnlrs- R;kckcrpk dk;Zi/nrhpk fuf’pr
ri’khy dkGkP;k vks?kkr vkrk miyC/k jkfgysyk ukgh- i.k R;k
O;oLFksrhy uarjps eksBs fLFkR;arj Eg.kts baxztkaP;k jktoVhr vaeykr
vk.k.;kr vkysyh ekyxqtkjh i/nrh R;keqGs ;k rykokaph olwyh
e/;LFk ;k ukR;kus ekyxqtkjkadMs vkyh-
ekyxqtkjh rykokaph flapu {kerk o O;oLFkk%&
a iwoZ fonHkkZrhy oSuxaxsP;k fuEe o e/; [kksÚ;kar tqU;k
ri’khykizek.ks ¼fooj.ki= 7-6-1½ ekyxqtkjhdMs vlysY;k rykokaph
la[;k 7340 o flapu {kerk 113035 gsDVj gksrh-
ihdjpuk %&
a egkjk”Vªkr HkaMkjk o xksafn;k ftYg;krhy flafpr {ks=kkph VDdsokjh
lokZr tkLr vlyh rjh nj gsDVjh mRiknu Qkj deh vkgs- rlsp
HkaMkjk o xksafn;k ftYgkrhy d`f”k izkFkfed o vkfFkZd mRiUukph nq¸;e
vkf.k r`fr; Lrj feGwu ns[khy ljkljh njMksbZ mRiUu ,d xMfpjksyh
ftYgk oxGrk lokZr deh vkgs- Eg.kts flapukps vkSipkfjd {ks=
vlwu ns[khy nkfjnz dk;e vkgs- ;kps ,d izeq[k dkj.k rsFkhy ihd
jpuk o flapu ladYiusrhy o forj.k O;oLFkkiukrhy foLdGhr ;kr
vkgs- ;k xksaMdkyhu rykokrhy toG&toG loZ ik.kh vyhdMs dsoG
/kku ‘ksrhP;k flapuklkBh vfr vYi dkGkr Eg.kts laIV sacjP;k
e/;kuarj vkWDVksacj ‘ksoVk i;Zr okijys tkrs- nj gsDVjh mRikndrk 1-
8 Vu ,o<hp vkgs- tqU;k dkxni=ko:u vls Li”V fnlrs dh iwohZ
;k Hkkxkr Ålkph ykxoM gksrh- R;kiklwu xqG r;kj gkasbZ- xqGkpk
iSlk gkrkr ;sbZ- R;keqGsp lu 1911 lkyh flansokbZyk Ål la’kks/ku
28
dsanzgh lq: dsys xsys gksrs- flapukeqGs Ål mRiknukr Hkjho ok< gksÅu
vkfFkZd fLFkrh vk.k[kh lq/kkjyh tkbZy v’kh vis{kk gksrh- ;k
rykokrhy ik.kh ckjekgh uxnh fidklkBh jk[kys tkbZ vls Li”V
fnlrs- rsOgk ;k {ks=kP;k vkfFkZd mUurh lkBh l/;kph ,d fidh jpuk
o foLdGhr ik.kh forj.k O;oLFkk ;kapk Qsj fopkj gksowu uoh ihd
jpuk o uoh forj.k O;oLFkk vfLrRokr ;s.ks funku 100 gsDVjojhy
rykokalkBh rjh rkRdkG vko’;d vkgs- ihdjpusr d`f”k fo|kihBkP;k
lY;kus dkgh izek.kkr xgw] lw;ZQwy o [kjhikr lks;kchu ;kauh
ykxoM mi;qDr Bj.;klkBh vkgs- gjHkjk] eksgjh o HkqbZewx i.k ?ksrk
;sbZy vls fnlrs- ckjekgh fidkapkgh vo’; fopkj Ogkok- cgqfo/k
fidkauk izksRlkgu nsÅup ;k flapu {ks=kph vkfFkZd o lkekthd
mUurh gksbZy vls fnlrs-
izfØ;k m|ksx %&
a ‘ksrekykP;k izØh;k m|ksxkl flafpr ‘ksrhe/;s oko vkgs- ;k
Hkkxkr Ål mRiknu d:u R;kiklwu lk[kj o xqG gs inkFkZ r;kj
dj.;kps fu;kstu Ogkos- lk[kjspk mrkjk deh ;srks- rks dlk ok<fork
;sbZy ;klkBh Ålkps b”V ok.k fuekZ.k dj.;klkBh la’kks/kukph xjt
vkgs- tSfod ra=Kkukpk okij d:u dkgh mf̔aVs lk/; djrk ;srhy-
R;klkBh d`f”k fo|kihBkus dk;ZØe gkrh ?;kok- rlsp jcj jksyj
ra=Kkukf/kf”Br fxj.;k vlkO;kr- rlsp Hkkr fxj.;ke/kwu feG.kkÚ;k
czWu iklwu rsy dk<rk ;srs- R;klkBh iz;Ru >kys ikghtsr- rlsp
;kiklwu dqDdqV ikyuklkBh [kk| dj.ks ‘kD; vkgs- ;kpk ikBiqjkok
dj.ks vko’;d vkgs- lks;kchu uO;kus foLrkfjr gksr vkgs] R;koj
izfØ;k dsanzs lq: Ogkohr- rsy] lks;kehy] lks;knw/k vls fofo/k inkFkZ
r;kj dj.ks ‘kD; vkgs- lgdkjh rRokoj lk[kj dkj[kkus pkyrkr]
ex lks;kchu vk/kkfjr m|ksx lgdkjkr vk.kkosr- /kksj.kkRed cny
t:j vlY;kl rs fu;kstukOnkjs djkosr-
29
vk/kqfud flapu i/nrheqGs gks.;kph ik.;kph cpr%&
a fBacd rq”kkj v’kk vk/kqfud lq{e flapu i/nrhoj (Micro
Irigation) vusd fBdk.kh] vusd fidkaoj l’kks/ku >kys vkgs- ;k
i/nrhr ik.khdeh ykxrs- fBacd flapukeqGs lk/kkj.ki.ks 50 VDds
ik.;kph cpr vkf.k rq”kkj i/nrhr 30 rs 35 VDds ik.;kph cpr
gksrs- R;keqGs flapuk[kkyhy {ks=k ok<fo.ks ‘kD; gksrs- QG>kMs] Ål]
dkiwl] HkkT;k bR;knh fidkaph ykxoM d:u fBacd i/nrhus ik.kh
fnY;kl flafpr {ks=kr gks.kkjh ok< nk[kfoyh vkgs- i.k lpZp fidkauk
fBacd flapu okijrk ;sr ukgh-
tyk’k;kiklwu brj mRiUu%&
a egkjk”Vªkrhy flapu {ks= HkDde ik;koj mHks dj.;klkBh
ikVca/kkjs tyk’k;kiklwu fo|qr fuehZrh] eRL;ksRiknu o i;ZVuLFkG
fodkl ;k lkj[;k vuq”kafxr ckchiklwu feG.kkÚ;k mRiUukrgh lrr
ok< dj.;kpk fopkj gks.ks vko’;d vkgs- cgqmÌs’kh; tyk’k;
O;oLFkkiuseqGs [kkyhy izek.ks ,dkposGh vusd xks”Vh lk/; djrk
;srkr-
1- tyflapu] 2- oht mRiknu] 3- iqjfu;a=.k] 4- ty okgrwd]
5- ?kjxqrh okijklkBh ik.kh iqjoBk] 6- vkS|ksfxd okijklkBh ik.kh
iqjoBk] 7- eRL;ksRiknu] 8- tyfØMk lqfo/kslg i;ZVu dsanzkpk fodkl-
l/;k tyokgrwd Qkjp ux.; vkgs- ikVca/kkjs tyk’k;kiklwu
l/;k eq[;Ros tyflapu] ?kjxqrh okij o vkS|ksfxd okijklkBh iqjoBk
dsysY;k ik.;koj vkdkjysyh ik.khiV`Vh o fotfufeZrh ;k iklwu
mRiUu feGrs- tyk’k;kiklwu vU; ekxkZus feG.kkÚ;k mRiUukr
eRL;ksRiknu o i;ZVu dsanz fodkl ;kiklwu feG.kkÚ;k mRiUukpk
fo’ks”k ikBiqjkok >kysyk ukgh- R;k lxG;k foospukpk ,df=r fopkj
djrk dsoG ^^flapukP;k ik.khiV~Vhoj** vkfFkZd LFkS;klkBh flapu
O;oLFkk voyacwu u Bsork ik.;kP;k O;kid okijkpk ,df=r fopkj
gksÅu R;kpk vf/kdre ykHk ?ks.;kP;k n`f”Vus Øe’k% mRiUukps ekxZ
ok<okos ykxrhy-
30
izdj.k ikpos
^^ frjksMk rkyqD;krhy ik’oHkweh o tyflapu**
Xkksafn;k ftYg;kph ik’oZHkqeh %&
1 es 1999 jksth HkaMkjk ftYg;kps foHktu d:u uofufeZr
xksafn;k ftYgk vfLrRokr vkyk- izkphu dkGkiklwu xksafn;k {ks=
xksaMjktkP;k vf/kiR;k[kkyh gksrs- R;kosGh ?kunkV taxys gksrh-
xksaMlekt ;sfkhy eqG fuoklh gksrs- xksan o yk[k xksGk d:u
xkoke/;s fod.ks fk R;kapk eq[; O;olk; gksrk- ;k O;olk;ko:up
^^xksafn;k** gs uko iMys vlk baxzt jktoVhe/khy vkj-Ogh- jlys Onkjk
fyf[kr iqLrdke/;s mYys[k vk<Gyk- xksafn;k ftYg;kP;k iqosZl
jktukanxko ftYgk ¼e-iz-½] if’pesl HkaMkjk] mRrjsl ckyk?kkV ftYgk
¼e-iz-½ o nf{k.ksl xMfpjksyh ftYgk vkgs- xksafn;k ftYg;kps {ks=QG
5641 pkS-fd-eh- vlwu rs jkT;kP;k ,dq.k {ks=QGkP;k 1-83 VDds
,o<s vkgs-
Xkksafn;k ftYg;krhy flapu O;oLFkk %&
Ik.kh gs ‘ksrhps thou gks; Hkkjrkr ekSleh okÚ;kiklqu
o”kkZlkBh lqekjs 40 bap ikÅl iMrks- rFkkfi xsY;k dkgh o”kkZr fdaok
ekUlqu okÚ;kiklqu iM.kkjk ikÅl gk vfu;ehr o ygjh >kyk vkgs-
lqekjs 30 VDds tfeuhyk d`f=e ik.kh iqjoBk gksrks vkf.k moZfjr 70
VDds tfeu uSlfxZd ikolkoj voyacqu vlrs- ik.kh iqjoB;kP;k
iqjs’kk lks;h ulY;keqGs ,dkp ‘ksrh e/kqu nksu fdaok vf/kd ihd ?ksrk
;sr ukghr R;keqGs ‘ksrhph mRikndrk deh vlrs- flapu O;oLFkk
;ksX; izdkjph vlY;kl ,dkp tfeuhrqu nksu fdaok R;kis{kk vf/kd
fids dk<rk ;srkr- Eg.ktsp tfeuhph mRikndrk ok<fork ;srs- flapu
O;oLFkspk ;ksX; izdkjs fodkl gks.;kdjhrk dkyos [kksn.ks] miyC/k ty
lk/kukapk egRre okij uO;k ;kstukaph vaeyctko.kh] foiqyik.kh
iqjoBk vlysY;k izns’kkrqu deh ik.kh vlysY;k izns’kkr ik.;kpk
izokg oGfo.ks bR;knh /kksj.kkpk ikB iqjkok dj.;kph xjt vkgs-
xksafn;k ftYg;krhy lu 1998&99 lkyh vksyhrk[kkyhy fuOoG {ks=
31
96 gtkj 613 gsDVj vlqu R;kiSdh i`”BkHkkxh; [ks= 88 gtkj
932 gsDVj gksrh- vksyh[kkyhy Fkqy {ks=kkaph VDdsokjh 46-08 gksrh-
32
frjksMk rkyqD;kphph ik’oZHkqeh %&
egkuqHkko iaFkkps izorZd Jh- pdz/kj Lokeh P;k pj.kkafdr
rhFkZ lqdGh ¼Mkdjke½ vkf.k oSuxaxk ufnps iq.; ykHkys vkgs- frjksMk
rgfly izkphu vlY;kps vk,Gwu ;srs- 1881 I;Zar frjksMk gs
rkyqD;kps fBdk.k gksrs- R;kuarj frjksMk rkyqdk can d:u ^xksafn;k*
rkyqdk eq[;ky; LFkkiu dj.;kr vkys- frjksMk leqnz likVhiklwu
299-620 eh- maphoj clysyk vkgs- frjksMk rkyqD;kP;k iwosZyk
xksafn;k rgfly] if’pesl rqelj rkyqdk ¼HkaMkjk ftYgk½] mRrjsl
ckyk?kkv ftygk ¼e-iz-½] nf{k.ksl lkdksyh rkyqdk ¼HkaMkjk ftYgk½]
vkgs- frjksMk toGhy dkpsokuh o eqaMhdksVk gh jsYosLVs’ku vkgsr-
frjksMk ‘kgj eqacbZ&gkoMk jsYos ekxkZoj rFkk xksafn;k rqelj lMd
ekxkZoj vkgs- frjksMk xksafn;k ps varj 34 fd-eh- vkgs-
33
frjksMk rkyqdk lkaf[;dh; ekfgrh 2001 P;k tux.kusuqlkj %&
HkkSxksfyd {ks=QG %& 617-10 oxZ fd-eh
iMhr tehu %& 2974 oxZ gsDVj
d`”kh tehu %& 35346 oxZ gsDVj
,dw.k yksdla[;k %& 165238
iq:”k yksdla[;k %& 82097
fL=;k %& 83141
,dw.k xko %& 118
‘kgj %& 1
Xkzke iapk;r %& 97
lgdkjh laLFkk %& 179
:X.kky; %& 1
nok[kkuk %& 4
izkFkfed lkLFk dsanz %& 4
i’kq nok[kkuk %& 3
i’kq izFkkseksipkj dsanz %& 4
d`”kh mRiUu cktkj lferh %& 1
micktkj dsanzs %& 4
foJke x`g %& 4
eq[; O;olk; %& ‘ksrh
eq[; ihd %& /kku izØh;k m|ksx] fcMh m|ksx
eq[; m|ksx %& ‘ksrh m|ksx] chMh m|ksx
frjksMk rkyqD;kr ikVca/kkjs foHkkxkph fLFkrh
v-
Ø-
Ckkc izdYikps uko
cksnydlk pksj[kekjk [kSjcank laxzkeiwj fjlkyk
1 ik.;kpk
izR;{k lkBk
¼n-y-?k-eh-½
0-863 1-001 2-224 0-038 6-359
2 ,dq.k ykHk
{ks= ¼gsDVj½ 19138 24556 12446 2969 &
3 ykxoMh
yk;d {ks=
¼gsDVj½
5101 5267 5186 1094 &
4 vksyhrk[kkyh 5371 5712 5130 1094 &
34
;s.kkjs {ks=
¼gsDVj½ 5 maph ¼ehVj½ 19-2
¼63 QhV½
21-05
¼69 QhV½
18-16
¼59-5 QhV½
14-18
¼46-5 QhV½
19-2 ¼63
QhV½
6 foLrkj
mRrj
iwoZ
21-354938
80-0251007
21-289854
80-0667715
21-482503
80-0667715
21-4218026
80-0303364
21-2624608
79-8958826
7 unh ¼ca/kkjk½ Ckk/knso?kksVh Lklank Qrsiwj dqaHkkjh fllkyk
8 Ckka/kdke
o”kZ
1917 1923 1903 1970 1967
9 cka/kdke
dj.kkjs
ljdkj
egkjk”Vª
‘kklu egkjk”Vª
‘kklu egkjk”Vª
‘kklu egkjk”Vª
‘kklu egkjk”Vª
‘kklu
10 rykokph
fo’ks”krk
fiduhd
LikWd
fiduhd
LikWd
fiduhd
LikWd
fiduhd
LikWd
fiduhd
LikWd
11 vkarjflek
ykach
ehVj
QhV
510
1673
1178
3865
2448
8032
451-21
1480
205
762-5
L=ksr %& vf/k{kd vfHk;ark ikVca/kkjs foHkkx
flapu fodkl dk;ZØe %
R;kpizek.ks dk;ZdzekvarxZr 1200 Mksgkaps dksYgkiwjh ca/kkÚ;kP;k
cqMhr {ks=kr [kksndke dsys tk.kkj vkgs- R;klkBh 60 dksVhapk
fu;rO;; izLrkfor vkgs- rlsp 1000 ik.kh okij laLFkkaph LFkkiukgh
fonHkkZP;k 11 ftYg;kr dj.;kr ;s.kkj vkgs-
;kstuspk ykHk lkeqfgd rlsp oS;fDrd Lrjkoj Ogkok ;k mÌs’kkus
;kstusph vaeyctko.kh dj.;kr ;s.kkj vkgs- R;klkBh d`”kh
foHkkxkdMwu lqekjs 1 gtkj gsDVj lyx {ks= ik;kHkwr ekuqu izR;sd
rkyqD;kr ,dk leqgkph fuoM dsyh tk.kkj vkgs- ;k dk;ZØekP;k
vaeyctko.khlkBh vf/k{kd vfHk;ark] y?kq ikVca/kkjs] vejkorh o
ukxiwj ;kaP;k vf/kiR;k[kkyhy y?kq ikVca/kkjs foHkkx o vejkorh]
ukxiwj eglwy foHkkxkrhy y?kq flapu foHkkx] ftYgk ifj”kn vkfn
;a=.kk tckcnkj jkg.kkj vkgs-
‘kWyksV;wc osy cka/k.;kpk dk;ZØe Hkwty losZ{k.k o fodkl ;a=.ksps
rkf=d ekxZn’kZd ?ksmu jkcfo.;kr ;s.kkj vlwu R;klkBh LFkG
fuf’prhgh Hkwty losZ{k.k foHkkx dj.kkj vkgs- lacaf/kr LFkGh iqjsls
ik.kh miyC/k vlY;kps izek.ki= vkY;kuarjp lnj fBdk.kh ‘kWyksV;wc
osy ?ks.;kr ;s.kkj vkgs-
35
fonHkZ flapu fodkl dk;ZØekvarxZr dksYgkiwjh ca/kkÚ;kP;k cqMhr
{ks=kr Mksg [kksn.;klkBh [kkjik.kiV;kr izk/kkU; ns.;kr ;s.kkj vkgs-
‘kWyksV;wc osy fuekZ.k dj.;klkBh nkfjnz; js”ks[kkyhy] vuqlwfpr tkrh
o tekrhe/khy Hkw/kkjdkauk izk/kkU; ns.;kr ;s.kkj vkgs- rlsp
vkfFkZdn`”V;k ekxkloxhZ; dqVwac vkf.k vkfFkZdn`”V;k loZlk/kkj.k
dedqor dqVwac ;kaukgh izk/kkU; jkghy- v’kkizdkjs fonHkZ l?ku flapu
dk;ZØe fonHkkZr ‘kk’or flapu fuekZ.k dj.;klkBh mi;ksxh Bj.kkj
vkgs-
fBacd flapu %
‘kk’or ‘ksrhlkBh ik.;kph miyC/krk d:u ns.;klkBh ‘kklukus
gkrh ?ksrysY;k ty;qDr f’kokj vfHk;ku gkrh ?ksryk vkgs- ‘ksrhlkBh
miyC/k ik.;kpk dk;Z{ke okij dj.;kl izksRlkgu ns.ks o tutkx`rh
dj.ks gk ;k vfHk;kukP;k vusd mÌs’kkiSdh ,d mÌs’k vkgs- gs lk/;
dj.;klkBh ftYg;kr tkLrhr tkLr ‘ksrdÚ;kauk fBacd lap clfo.;kr
m|qDr dj.ks o izksRlkfgr dj.;kps dke d`”kh foHkkx djhr vkgs-
lokZalkBh ik.kh&VapkbZeqDr egkjk”Vª &2019 varxZr ik.kh V apkbZ
ifjfLFkrhoj ekr dj.;klkBh jkT;Hkjkr ty;qDr f’kokj vfHk;ku
jkcfo.;kpk egRokdka{kh fu.kZ; ‘kklukus ?ksryk- lkrkjk ftYg;kr
;kiwohZ lk[kGh i/nrhus flesaV ca/kkÚ;kaP;k fufeZrhpk dk;ZØe eksB;k
izek.kkoj tyla/kkj.k foHkkx] oufoHkkx] lkekftd ouhdj.k]
tylaink] ftYgk ifj”kn] ik.khiqjoBk] Hkwty losZ{k.k vknh fofo/k
foHkkxkaP;k leUo;krqu tyla/kkj.kkph fofo/k dkes gkrh ?ks.;kr vkyh
vkgsr- ty;qDr f’kokj vfHk;kukarxZr izR;sd ftYg;kae/;s eksB;k
izek.kkr e`nk o tyla/kkj.kkph dkes gkrh ?ks.;kr vkyh vkgsr-
;keqGs HkwxHkkZrhy ik.khikrGh ok<.;klg VapkbZ ifjfLFkrhr
ldkjkRed cny gks.;kl fuf’prp enr gks.kkj vkgs- ijarq] miyC/k
ik.;kpk fidkalkBh vfu;af=r o cslqekj okij gksr vlY;kps fnlwu
vkys vkgs- R;keqGs ;k vfHk;kukrp ‘ksrhlkBh miyC/k ik.;kpk
dk;ZØe okij dj.;kl izksRlkgu ns.;kvarxZr lw{e flapukyk xrh
36
ns.;kpk fu.kZ; ?ks.;kr vkyk vkgs- loZ xkokae/;s fBacd fnukfufeR;
d`”kh foHkkxkus dk;ZØe ?ksÅu fBacd lap forjd rlsp lw{e
flapuke/khy rTKkaekQZr ‘ksrdÚ;kauk ekxZn’kZu dj.;kr vkys- fBacd
flapu] rq”kkj flapukeqGs gks.kkjs Qk;ns] ik.kh o [krkph gks.kkjh cpr
;kckcr ‘ksrdÚ;kauk ekxZn’kZu dj.;kr vkys- ;keqGs fBacd flapu
clfo.;klkBh ‘ksrdjh izksRlkghr gks.kkj vlwu tkLrhr tkLr {ks=
fBacd o rq”kkj flapuk[kkyh ;sbZy o ty;qDr f’kokj vfHk;kukpk n`’;
ifj.kke ;k xkokae/;s fnlsy-
ftYg;ke/;s x sY;k ngk o”kkZr 38 gtkj 817 brD;k ‘ksrdÚ;kauk
23 gtkj 953 gsDVj {ks=kdjhrk 42 dksVh 31 yk[kkgwu vf/kd
jDdespk fBacd flapu vuqnku ;kstuspk ykHk ns.;kr vkyk vkgs-
2014&15 e/;s 5 gtkj 210 ykHkkF;kZauk 3 gtkj 135 gs-
{ks=kkdjhrk 11 dksVh 45 yk[kkps vuqnku okVi dj.;kr vkys-
2015&16 pk 19 dksVh 50 yk[kkpk fu;ksftr vkjk[kMk vlwu
R;krwu 8 gtkj 650 gs- {ks=koj lap clrhy-
fBacd flapukps Qk;ns %
fBacd lapkP;k okijkeqGs ik.;kph eksB;k izek.kkr cpr gksr
vlY;keqGs {ks= vksyhrk[kkyh vk.krk ;srs- mRiknukr 30 rs 35 VDds
ok< gksrs- r.kkP;k fu;a=.kkojhy [kpkZr cpr gksrs- lapkrwu
nzO;Lo:ikr jklk;fud [krkpk okij djrk ;srks- R;keqGs [krkP;k
[kpkZe/;s 20 rs 25 cpr gksrs- fBacd o rq”kkj flapukeqGs tfeuhe/;s
lrr okQlk ifjLFkrh fVdwu jkgrs- R;keqGs fidkph ok< mRre gksrs-
‘ksrdÚ;kauk feG.kkjs ‘kkldh; vuqnku %
frjksMk rkyqD;krhy vR;Yi o vYiHkq/kkjd ¼2 gsDVj is{kk deh
/kkj.kk {ks=½ ‘ksrdÚ;kauk 60 VDds vuqnku moZfjr brj 2 gsDVj is{kk
tkLr /kkj.kk {ks= vlysY;k ‘ksrdÚ;kauk 45 VDds vuqnku] lkrkjk]
djkM] ikV.k] QyV.k] okbZ] tkoyh o egkcGs’oj rkyqD;krhy vR;Yi
o vYiHkq/kkjd ¼2 gsDVj is{kk deh {ks=½ ‘ksrdÚ;kauk 45 VDds
vuqnku o moZfjr brj 2 gsDVj is{kk tkLr /kkj.kk {ks= vl.kkÚ;k
37
35 VDds vuqnku vuqnkukph jDde fidke/khy varj o [kpZ
izek.kdkaP;k e;kZnsoj voyacwu vlrs-
vuqnku ;kstuspk ykHk ?ks.;klkBh vko’;d dkxni=s %
7@12] 8v] cWad iklcqdkP;k ifgY;k ikukph Nk;kafdr izr] ‘ksrh
lkewfgd vlY;kl laerh i=] ik.kh o e`nk rikl.kh vgoky]
prqZflek udk’kk] flapu lapkpk vkys[k isijojhy vkjk[kMk] mRiknd
o ‘ksrdÚ;kapk djkjukek] chy buOgkbZl] ;k iwrhZ vuqnku u
?ksrY;kpk nk[kyk] ‘ksrdÚ;kaps flapu lapklg Nk;kfp=] pkyw o”kkZiklwu
bZ&fBcadoj vkWuykbu uksan.kh d:u lu 2015&16 ;k o”kkZe/;s
fBacd o rq”kkj flapu lap clfo.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kauh ‘kkldh; vuqnku
ykHk ?ks.;kdjhrk d`”kh foHkkxkP;k vkWuykbZu lkW¶Vosvj ¼bZ&fBacd½ ;k
lax.kd vkKkoyhe/;s uksan.kh dj.;kdfjrk vkiY;k rkyqdk d`”kh
vf/kdkjh dk;kZy;k’h laidZ lk/kkok- ;k ;kstuspk ykHk ?ks.;klkBh
vuqnkuklkBh vtZ ;k lnjk[kkyh ‘ksrdjh vtZ d: ‘kdrks-
ftYg;klkBh ykxw gks.kkjs flapu izdYi] uksan.khd`r daiU;k o forj.k
¼fMyj½] vu qnkuklkBh ik= ?kVd o R;kaps nj] fBacd o rq”kkj lap
clfo.;kpk ekxZn’kZd [kpZ rlsp d`”kh vf/kdkÚ;kaps laidZ vknh
rif’kykph ekfgrh ladsrLFkGkoj miyC/k vkgs- ;k ladsrLFkGkoj
‘ksrdÚ;kauk vkiY;k izLrkokojhy dk;Zokghph o vuqnkukckcrph
v|kor ekfgrh feGsy-
ty;qDr xko fo’ks”k vfHk;ku Eg.kwu fBacd o rq”kkj flapukP;k
;kstukapk ‘ksrdÚ;kauh tkLrhr tkLr ykHk ?ksÅu vkiys xko ik.;kP;k
ckcrhr Lo;aiw.kZ dj.;kl gkrHkkj ykokok- Ålklkscrp QGckxk o
brj fidkaukgh fBacd flapu o rq”kkj flapukpk voyac dsY;kl
fuf’prp ik.;kpk dk;Z{ke okij gksÅu tkLrhr tkLr {ks=
flapuk[kkyh ;s.;klg ik.;kP;k miyC/krsP;k dkyko/khe/;sgh ok< gksÅ
‘kdsy- xjt vkgs rh QDr ‘ksrdjh cka/kokauh iq<kdkj ?ks.;kph-
38
izdj.k lgkoss
^^ y?kqflapu izdYikaP;k ykHk/kkjdkapk vH;kl**
fo’ys”k.k %&
Hkkjrh; vFkZO;oLFksr ‘ksrhyk izeq[k LFkku vkgs- ‘ksrdjh gk
Hkkjrh; d`”kh vFkZO;oLFkspk vkf.k xzkeh.k foHkkxkrhy vkfFkZd o
lkekftd thoukpk ,d fofHkUu o egRoiw.kZ ?kVd vkgs- ekxhy
;kstuk dkGkr d`”kh {ks=kkr eksB;k izek.kkr HkkaMoykps fofu;kstu
dsY;kuarj gh ‘ksrdÚ;kaph fLFkrh lrr <klGr vkgs- gh ,d
fparktud ckc vkgs- Hkkjrh; ‘ksrdjh vkfFkZd o lkekftd thoukapk
gk ,d nqcGk o vla?kfVr ?kVd vkgs-
y?kq flapu izdYikeqGs ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUukr ok< >kyh dk; \
lkj.kh Ø- 6-1
‘ksrdÚ;kaP;k mRiUukr ok< n’kZd lkj.kh
vfHkizk; ‘ksrdÚ;kaph
la[;k
‘ksdMk izek.k
v½ mRiUukr ok< >kyh- 125 83.33%
Ck½ mRiUukr ok< ukgh- 15 10.00%
d½ dkgh lkaxrk ;sr ukgh- 010 6.67%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjk ladyhr ekfgrh½
0
20
40
60
80
100
120
140
Category A Category B Category C
Series 1
Series 2
Column1
39
ojhy lkj.kh o:u vls fnlwu ;srs dh] frjksMk rkyqD;krhy y?kq
flapu izdYikP;k miyC/krseqGs 83.33% ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUukr ok< >kyh
vls lkax.;kr vkys rj 10.00% ‘ksrdÚ;kauh udkjkRed mRrjs fnyh
vkf.k 6.67% ‘ksrdÚ;kauh ldkjkRed fdaok udkjkRed ;kiSdh dqBysgh
er O;Dr dsys ukgh-
fu”d”kZ %& 83.33% yksdkaP;k ers y?kqflapu izdYikeqGs ‘ksrdÚ;kaP;k
mRiUukr ok< >kyh gh ‘ksrdÚ;kalkBh] lektklkBh vkf.k jk”VªlkBh
tesph cktw vkgs- ;ko:u vki.k ?ksrysyh izFke ifjdYiuk fl/n
>kysyh vkgs-
6-2 y?kqflapu izdYikeqGs ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUUkkr ok< >kyh R;keqGs
R;kaP;k ‘kS{kf.kd ik=rsr ok< >kyh dk\ vkf.k R;kapk ‘kS{kf.kd Lrj
mapkoyk vkgs dk;\ vlk iz’u ‘ksrdÚ;kauk fopkj.;kr vkyk ;ko:u
iq<hy izek.ks ekfgrh izkIr >kyh-
lkj.kh Ø- 6-2
‘ksrdÚ;kaps f’k{k.k n’kZd lkj.kh
v-Ø- vfHkizk; ‘ksrdÚ;kaph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 vf'kf{kr ‘ksrdjh 05 3.33%
2 izkFkfed f’k{k.k 21 14.00%
3 Ekk/;fed f’k{k.k ¼oxZ 10½ 70 46.67%
4 mPp ek/;fed f’k{k.k 29 19.33%
5 inoh/kj f’kf{kr 20 13.33%
6 inO;wrj f’kf{kr ‘ksrdjh 05 3.34%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjk ladyhr ekfgrh½
40
ojhy lkj.kh Ø- 6-2 o:u vls fnlwu ;srs dh] ueqU;klkBh
fuoMysY;k 150 ‘ksrdÚ;kaiSdh 3.33% ‘ksrdjh vf’k{khr] 14.00%
‘ksrdjh izkFkfed f’k{k.k ?ksrysys] 46.67% ‘ksrdjh gs ek/;fed f’k{k.k
¼oxZ 10 i;Zar½ ?ksrysys] 19.33% mPp ek/kfed f’k{k.k ?ksrysys]
13.33% inoh/kj i;Zar f’k{k.k ?ksrysys rj 3.34% inO;wRrj f’k{k.k izkIr
dsysys ‘ksrdjh vk<Gys vkgs-
fu”d”kZ %& lnj ‘ksrdÚ;kauh y?kqflapu izdYikpk ykHk izkIr gksr
vlY;keqGs vkeP;k mRiUukr ok< >kyh o vkEgh vkiY;k eqykckGkauk
mPp f’k{k.k nsÅ vls dGfoys vlwu y?kq flapu izdYikeqGs vkeph
vkfFkZd fLFkrh cÚ;kiSdh pkaxyh vkgs vls lqpfoys-
lkj.kh Ø- 6-3
flapu L=ksrkeqGs jkstxkj n’kZd lkj.kh
vfHkizk; ‘ksrdÚ;kaph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
v½ jkstxkj fufeZrhr ok< >kyh- 128 85.33%
Ck½ jkstxkj fufeZrhr ok< ukgh- 16 10.67%
d½ dkgh lkaxrk ;s.kkj ukgh- 06 4.00%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjk ladyhr ekfgrh½
Series 1
Series 2Column10
10
20
30
40
50
60
70
Sr. No.1
Sr. No.2
Sr. No.3
Sr. No.4
Sr. No.5
Sr. No.6
Series 1
Series 2
Column1
41
mijksDr lkj.khps voyksdu dsY;koj vls fnlwu ;srs dh] frjksMk
rkyqD;kr T;k&T;k fBdk.kh flapu lks;h miyC/k vkgsr R;k fBdk.kh
jkstxkj fuehZrh >kyh- ojhy lkj.kho:u vls Eg.krk ;sbZy dh]
85.33% ‘ksrdÚ;kauh flapu lks;heqGs jkstxkj fuehZrhr ok< >kyh vls
lkaxhrys rlsp 10.67% yksdkauh udkjkRed mRrj fnys rj 4.00%
yksdkauh dks.kfrgh izfrfØ;k fnyh ukgh-
fu”d”kZ %& lnj y?kq’kks/k izdYike/;s ifjdYiuk Ø- 2 gh [kjh Bjyh
vkgs- dkj.k dh 85.33% ‘ksrdÚ;kauh lkaxhrys dh y?kqflapu izdYikeqGs
jkstxkj fuehZrhr ok< ok< >kyh vls lkaxhrys- ;ko:u jkstxkjkP;k
n`”Vhus flapu lks;hps egRo ‘ksrdÚ;kaP;k n`f”Vus] lektkP;k n`f”Vus
vkf.k ns’kkP;k n`f”Vus vuU;lk/kkj.k egRo vkgs-gs fuohZokn fl/n >kys-
6-4 ‘kkldh; vk/kkjkf’kok; ‘ksrhP;k fodklkps egRo dk;\ vlk
iz’u ‘ksrdÚ;kauk dsY;kuarj iq<hyizek.ks vfHkizk; izkIr >kyk- Hkkjrh;
‘ksrdjh dckM d”V djrks i.k d”V d:ugh R;kph fLFkrh gh nSfu;
vkgs- vkf.k T;k ‘ksrdÚ;kaph vkfFkZd fLFkrhe/;s lq/kkj.kk >kyh R;kl
‘kkldh; vk/kkj fnlqu ;srks-
lkj.kh Ø- 6-4
‘kkldh; vk/kkjkf’kok; d`”khps HkforO; dk;\
vfHkizk; ‘ksrdÚ;kaph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
v½d`”khyk ‘kkldh; vk/kkjkph
xjt vkgs
148 98.67%
Ck½ d`”khyk ‘kkldh; vk/kkjkph
xjt ukgh
00 00%
d½ dkghgh lkaxrk ;sr ukgh- 02 1.33%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjk ladyhr ekfgrh½
ojhy lkj.kh Ø- 6-4 o:u vls fnlqu ;srs dh d`”khyk ‘kkldh;
vk/kkjkph xjt vkgs vls Eg.k.kkjs 98.67% ‘ksrdjh vkgsr] d`”khyk
‘kkldh; vk/kkjkph xjt ukgh vls Eg.k.kkjs ,dgh ‘ksrdjh ukghr-
42
rlsp dkghgh lkaxrk ;sr ukgh vls Eg.k.kkjs 1.33% ‘ksrdjhps Eg.k.ks
vkgsr-
fu”d”kZ %& ojhy lkj.kh o:u vls fu”d”kZ dk<rk ;sbZy d`”khP;k
mToy HkforO;klkBh ‘ksrhyk ‘kkldh; vk/kkjkph xjt vkgs- ‘ksrhyk
‘ksrdÚ;kauk ‘kkldh; vk/kkj u feGkY;kl ‘ksrdÚ;kae/;s uSjk;kph
Hkkouk fuekZ.k gksbZy o ‘ksrdjh fnolsafnol d`”kh iklwu nwj gksr
tkbZy o gs fp= ns’kkP;k fgrkps ukgh- Eg.ktsp vls Eg.krk ;sbZy dh]
‘kkldh; vk/kkjkf’kok; d`”khps HkforO; vk’kknk;h ukgh-
6-5 d`”kh {ks=klkBh vtwugh laj{k.kkps /kksj.k dk;e Bso.ks mfpr vkgs
dk\ lnj y?kq’kks/k izdYikps v/;;u djrkuk uequk fuoMhrhy
‘ksrdÚ;kauk vlk iz’u fopkjyk dh d`”kh {ks=klkBh vtwugh laj{k.kkps
/kksj.k dk;e Bso.ks mfpr vkgs dk\ R;koj lnj ‘ksrdÚ;kauh [kkyhy
izek.ks vfHkizk;@vfHkizk; fnyk-
lkj.kh Ø- 6-5
d`”kh {ks=klkBh laj{k.kkps /kksj.kkph xjt
d`”kh {ks=klkBh vtwugh
laj{k.kkps /kksj.k dk;e Bso.ks
mfpr vkgs dk\
vfHkizk;
mRrjnkrs ‘ksdMk izek.k
gks; 146 97.33%
ukgh 04 2.67%
,dw.k 350 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy lkj.kho:u vls fnlqu ;srs dh d`”khyk
laj{k.kkph xjt vkgs vls Eg.k.kkjs 97.33% ‘ksrdjh@mRrjnkrs vkgsr]
rj d`”khyk laj{k.kkph xjt ukgh vls er ns.kkjs QDr 2.67%
mRrjnkrs ¼‘ksrdjh½ vkgsr- ;ko:u vls fnlqu ;srs dh
Lokra=izkIrhuarj vkt 70&71 o”kkZuarjgh ‘ksrdÚ;kaP;k vkfFkZd
fLFkrhe/;s fo’ks”k ldkjkRed ifjorZu fnlqu vkysyk ukgh- R;kph
43
nSfu; voLFkk vtwugh t’khph r’khp vkgs- rks vtwugh ijkoyach
voLFksrp vkgs- R;kyk Lokoyach gks.;klkBh ljdkjyk vtwugh cjsp
dkgh djk;ps vkgs-
d`”khyk laj{k.kkph xjt dk; vlk izfriz’u dsY;koj R;kauh
[kkyhy ckch lkaxhrY;kl nj rhu o”kkZr 1 o”k Z gk dksjM;k fdaok
vksY;k n`”dkGkpk vlrks- vkf.k ,dk o”kkZpk n`”dkGgh ijriQsM
dj.;klkBh rhu o”kkZpk dkyko/kh ykxrks- ifgY;k n`”dkGkph ijrQsM
gksr ukgh rj nqljk n`”dkGkr lkeksjs tkos ykxrs- R;keqGs fc&fc;k.ks]
‘ksrhph votkjs] [kr] vkS”k/kh] lkodkjkps dtZ] ‘ksrhph e’kkxr] flapu
‘ksrh vknh O;oLFkslkBh ‘ksrdÚ;kauk lrjk nqlÚ;koj voyacqu jkgkos
ykxrs- Eg.kwu d`”kh {ks=klkBh vtwugh laj{k.kkps /kksj.k dk;e Bso.ks
mfpr vkgs-
lkj.kh Ø- 6-6
‘ksrdÚ;kaps lkekftd n`f”Vdksu n’kZfo.kkjh lkj.kh
v-Ø- fooj.k mRrjnkrs ‘ksdMk
izek.k
1 izzfrf”Br 14 9.33%
2 vizfrf”Br 121 80.67%
3 lkaxrk ;sr ukgh 15 10.00%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjs ekfgrh½
Social status
14
121
15
44
ojhy lkj.kho:u ‘ksrdÚ;kaps vls Lo:i y{kkr ;srkr dh] ‘ksrdÚ;kaps
lkekftd n`f”Vdksu n’kZfo.kkjh lkj.kh r;kj dj.;kr vkysyh vkgsr-
izfrf”Br mRrjnkR;kaph la[;k 14 Eg.kts 9-33 VDds vkgs- ‘ksrdÚ;kaph
lkekftd izfr”Bk lkaxrk ;sr ukgh R;kaph la[;k 15 Eg.kts 10-00
VDds vkgsr- rj ‘ksrdÚ;kauk izfr”Bk ukgh ¼vizfr”Bhr½ vls Eg.kkjs
80-67 VDds ‘ksrdjh vkgsr-
ojhy lkj.kho:u fnl.kkjs fp= gs Hk;kor vkgs o ns’kkP;k fgrkps
ukgh-
6-7 y?kq flapu izdYikeqGs ihd lajpusr cny >kyk vkgs dk\ vlk
iz’u lnj y?kq’kks/k izdYikps v/;;u djrkuk ‘ksrdÚ;kauk fopkj.;kr
vkys rsOgk uequk fuoMhrhy ‘ksrdÚ;kauh iq<hyizek.ks mRrjs fnyh-
lkj.kh Ø- 6-7
flapu izdYikeqGs ihd laj{k.kkph cny
Y?kq flapu izdYikeqGs frjksMk
rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kaP;k ihd
lajpuscny >kyk dk \
mRrjnkrs “ksdMk izek.k
gks; 42 28.00%
ukgh 108 72.00%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjs ladyhr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& frjksMk rkyqD;krhy eq[; ihd gs /kku vkgs o ?kkukyk
ik.;kph tkLr xjt vlrs- ojhy lkj.kho:u vls fnlqu ;srs dh]
y?kq flapu izdYikP;k miyC/krseqGs ihd lajpusr cny >kyk vlk
vfHkizk; ns.kkjs 28-00 VDds mRrjnkrs vkgs- rj y?kqflapu izdYikeqGs
ihd lajpusr dqBY;kgh izdkjpk cny dj.;kr vkysyk ukgh- vls
vfHkizk; ns.kkjs 72-00 VDds mrrjnkrs vkgsr- dkj.k dh y?kqflapu
izdYikph lks; tjh vlyh rjh g;k izdYikeqGs ckjkekgh vksyhrkph
lks; miyC/k ukgh r;keqGs ihd lajpusr cny dj.;kr vkysyk ukgh-
45
lkj.kh Ø- 6-8
Hkkr mRiknd ‘ksrdÚ;kaps lkekftd dk;ZØeke/;s Hkkx ?ksr vlysY;k
‘ksrdÚ;kaph fLFkrh lkj.kh
v-Ø- fooj.k mRrjnkrs ‘ksdMk
izek.k
1 gks; 118 78.67%
2 ukgh 32 21.33%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy lkj.khe/kwu vls fnlwu ;srs dh] Hkkr mRiknd
‘ksrdjh oxkZe/;s lkekftd dk;ZØeke/;s Hkkx ?ks.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph
la[;k 118 vkgs- vkf.k R;kaps ‘ksdMk izek.k 78.67% vkgs- rlsp
lkekftd dk;kZr lgHkkxh u ?ks.kkÚ;kaph la[;k 32 vkgs vkf.k R;kps
‘ksdMk izek.k 21.33% vkgs- ;ko:u vls fnlwu ;srs dh] frjksMk
rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kaph lkekftd dk;kZr vkoM fnlwu ;srs-
6-9 frjksMk rkyqD;krhy flapu izdYikeqGs d`”kh mRiUukoj vuqdqy
ifj.kke ?kMwu vkyk vkgs dk\ vlk iz’u fopkjys vlrk
mRrjnkR;kadMwu iq<hy izek.ks vfHkizk; izkIr >kyk-
lkj.kh Ø- 6-9
flapu izdYikeqG s d`”kh mRiknukoj gks.kkjk ifj.kke
v-Ø- flapu izdYikeqGs d`”kh mRiknukoj
dlk ifj.kke >kyk-
mRrjnkrs ‘ksdMk
izek.k
1 vuqdqy ifj.kke >kyk 144 96%
2 izfrdqy ifj.kke >kyk 00 00
3 lkaxrk ;s.kkj ukgh- 06 4%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krh Onkjs izkIr ekfgrh½
46
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-9 lkj.khps voyksdu dsY;kuarj vls fnlqu
;srs dh] y?kqflapu izdYikeqGs frjksMk rkyqD;krhy d`”kh mRiknukoj
vuqdqy ifj.kke fnlwu vkyk vlk vfHkizk; ns.kkjs mRrjnkrs vkgs- rj
izfrdqy ifj.kke >kyk vls lkax.kkjs 00 ¼’kqU;½ VDds mRrjnkrs vkgsr
vkf.k flapu izdYikeqGs dk; ifj.kke >kyk gs lkaxrk ;s.kkj ukgh
vlk vfHkizk; ns.kkjs mRrjnkrs feGkys- ;ko:u gs fu”d”kZ dk<rk
;sbZy dh ‘ksrh O;olk;kr flapu izdYikauk vuU;lk/kkj.k egRo vkys-
flapu lks;h&lqfo/kkf’kok; ‘ksrdÚ;kaP;k] lektkP;k o ns’kkP;k
fodklkph dYiuk dj.ks v’kD; vkgs- Eg.kts flapukf’kok; ‘ksrhph
dYiuk dj.ks gosr /kuq”;ck.k lksMY;klkj[ks vkgs-
vkfFkZd ekfgrh %&
ekuokP;k vUu] oL=] fuokjk] f’k{k.k vkf.k vkjksX; ;k eqyHkwr
xjtk vkgsr- R;k xjtkaph iwrhZ dj.;kdjhrk ekuokyk iSlk feGokok
ykxrks- dkj.k iS’kkeqGsp ;k loZ xks”Vh [kjsnh dsY;k tkÅ ‘kdrkr
vkf.k ;kojp ek.klkph vkfFkZd fLFkrh voyacwu vlrs- Hkkr mRiknd
‘ksrdÚ;kaps vkfFkZd fLFkrh tk.kwu ?ks.;klkBh [kkyhy lkj.kh r;kj
dj.;kr vkyh-
Effect On Agriclucture Produce from Irrigation Project
144
0
6
47
lkj.kh Ø- 6-10
‘ksrdÚ;kaps okf”kZd mRiUu n’kZfo.kkjh lkj.kh
v-Ø- Okkf”kZd mRiUu ¼:i;ke/;s½
mRrjnkR;kaph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 25000 i;Zr 30 20.00%
2 26000&50000 i;Zr 28 18.67%
3 51000&100000i;Zr 58 38.67%
4 100000&500000i;Zr 22 14.66%
5 500000 ps oj 12 8.00%
,dw.k 150 100%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-10 lkj.kho:u vls fnlwu ;srs dh :-
25000 i;Zr okf”kZd mRiUu feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph la[;k 30 Eg.kts
20-00 VDds vlY;kps vk<Gwu vkys- :- 26000&50000 i;Zr
okf”kZd mRiUu feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph la[;k 28 Eg.kts 18-67 VDds
vkgs- :- 51000&100000 i;Zr okf”kZd mRiUu feG.kkÚ;k
‘ksrdÚ;kaph la[;k 58 vkgs- Eg.kts 38-67 VDds vkgs- :-
101000&500000 i;Zr okf”kZd mRiUu feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph
Yearly Income
25000
26000 -50000
51000-100000
100000-500000
above 500000
48
la[;k 22 vkgs Eg.kts 14-66 VDds vkgs- vkf.k :- 500000 ps
oj okf”kZd mRiUu feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph la[;k 12 vkgs Eg.kts 8-
00 VDds vkgs- vls ojhy lkj.kho:u fnlqu ;srs-
lkj.kh Ø- 6-11
‘ksrdÚ;kaps okf”kZd mRiUu lek/kk.kdkjd n’kZd forj.k
v-Ø- vfHkizk; dqVwackph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 vlek/kkudkjd 92 61.33%
2 lek/kkudkjd 36 24.00%
3 dkgh lkaxrk ;sr ukgh 22 14.67%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-11 lkj.kho:u vls fnlwu ;srs dh] Hkkr
mRiknd ‘ksrdÚ;kaph eqyk[kr ?ksrysY;k ,dw.k 150 ’ksrdjh oxkZiSdh
92 ‘ksrdjh vlek/kkuh vkgs] Eg.ktsp 61-33 VDds ‘ksrdjh
vlek/kkuh vkgs- rj 36 ‘ksrdjh Eg.kts 24 VDds ‘ksrdjh oxZ gk
lek/kkuh vlY;kps vk<Gwu vkys ukgh- vkf.k 22 ‘ksrdÚ;kauh
Eg.ktsp 14-67 ‘ksrdÚ;kauh dkghgh lkaxrk ;sr ukgh vls lkaxhrys-
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Category 1 Category 2 Category 3
Column1
Series 2
Series 1
49
lkj.kh Ø- 6-12
‘ksrdÚ;kaps LFkk;h laiRrh vkgs fdaok ukgh n’kZfo.kkjh lkj.kh
v-Ø- vfHkizk; dqVwackph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 gks; 115 76.67%
2 ukgh 35 23.33%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-12 lkj.kho:u vls fnlwu ;srs dh] Hkkr
mRiknd ‘ksrdÚ;kadMs vl.kkjh LFkk;h lairhps izek.k 76-67 VDds
Eg.kts 115 ‘ksrdjh oxkZdMs LFkk;h laiRrh vkgs- rj LFkk;h laiRrh
ul.kkÚ;k ‘ksrdjh oxkZph la[;k 35 Eg.kts 23-33 VDds ‘ksrdjh
oxkZdMs LFkk;h ukgh ;ko:u vls y{kkr ;srs dh tkLr ‘ksrdÚ;katoG
LFkk;h lairh vkgs-
lkj.kh Ø- 6-13
‘ksrdÚ;kauk feG.kkjs vfrfjDr mRiUu n’kZfo.kkjh lkj.kh
v-Ø- vfHkizk; dqVwackph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 gks; 39 26.00%
2 ukgh 111 74.00%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-13 lkj.kho:u vls fnlwu ;srs dh] Hkkr
mRiknd ‘ksrdÚ;kauk vfrfjDr mRiUu lq/nk feGrs] ;kr mRiUu
feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph la[;k 39 vlwu R;kps ‘ksdMk izek.k 26 VDds
vkgs- vfrfjDr lk/kukiklwu mRiUu u feG.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaph la[;k
111 vkgs] Eg.ktsp R;kps ‘ksdMk izek.k 74 VDds vkgs-
50
lkj.kh Ø- 6-14
‘ksrdÚ;kauk vfrfjDr mRiknu feG.kkjs L=ksr n’kZfo.kkjh lkj.kh
v-Ø- mRrjnkR;kps Lo:i dqVwackph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 uksdjh 26 17.33%
2 O;olk; 15 10.00%
3 ofMykaps isU’ku 25 16.67%
4 tksM/kaMk 65 43.33%
5 vU; L=ksr 19 12.67%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& ojhy 6-14 lkj.kho:u vls y{kkr ;srs dh] Hkkr
mRiknd ‘ksrdÚ;kauk vfrfjDr mRiUu feG.kkÚ;k mRrjnkR;kaph ifjfLFkrh
[kkyhy izek.ks vkgs- uksdjh d:u vfrfjDr mRiUu feG.kkÚ;k
yksdkaph la[;k 26 Eg.kts 17-33 VDds mRrjnkrs vkgsr- rj ofMykaps
isU’ku Eg.kwu mfrfjDr mRiUu defo.kkÚ;kaph la[;k 25 Eg.kts 16-
67 VDds vkgs- O;olk;kiklqu vfrfjDr mRiUu feGfo.kkjs 15
mRrjnkrs Eg.ktsp ,dw.k 10 VDds mRrjnkrs vkgsr- ‘ksrhiqjd tksM/kank
dj.kkjs 65 mRrjnkrs Eg.ktsp 43-33 VDds mRrjnkrs vkgsr rj vU;
L=ksrkiklwu mRiUu@mRiknu feGfo.kkjs 19 mRrjnkrs vkgsr Eg.ktsp
Extra Income from Other Sources
26
15
25
65
19
51
12-67 VDds mRrjnkrs vkgsr- ;ko:u vls Eg.krk ;sbZy dh ‘ksrhyk
lkFk vU; tksM/kan;kph furkar xjt vkgs-
lkj.kh Ø- 6-15
frjksMk rkyqD;krhy ‘ksrdjh flapu O;oLFkscn~ny lek/kkuh vkgsr
dk;\
v-Ø- vfHkizk; dqVwackph
la[;k
‘ksdMk
izek.k
1 gks; 36 24.00%
2 ukgh 114 76.00%
,dw.k 150 100.00%
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
Li”Vhdj.k %& mijksDr 6-15 lkj.kho:u vls y{kkr ;srs dh] ,dw.k
150 mRrjnkR;kaiSdh 36 mRrjnkrs gs rkyqD;krhy flapuO;oLFkseqGs
lek/kkuh vkgsr rj 114 mRrjnkrs gs rkyqD;krhy flapuO;oLFkseqGs
lek/kkuh ukghr- ;ko:u vls fnlwu ;srs dh] frjksMk rkyqD;krhy
flapuO;oLFkk mRre ntkZph ukgh- lek/kkuh flapu O;oLFksP;k n`f”Vus
vtwugh cjsp dkgh dj.ks ‘ks”k vkgs-
lkj.kh Ø- 6-16
frjksMk rkyqD;krhy flaphr o vflaphr ‘ksrhiklwu izrh gsDVjh /kkukps
mRiknu
/kkukps ok.k@ /kkukps tkrh izfr gsDVjh mRiknu ¼fDoaVy e/;s½
flaphr ‘ksrh vflaphr ‘ksrh
vfrmRre ¼, xzsM½ 25&35 20&28
mRre ¼ch xzsM½ 28&40 22&32
e/;e ¼lh xzsM½ 28&40 25&35
Lkk/kkj.k ¼Mh xzsM½ 30&40 27&38
¼L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs izkIr ekfgrh½
52
Li”Vhdj.k %& lnj y?kq’kks/k izdYikps v/;;u djrkauk frjksMk
rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kauk eqyk[krhP;k osGh iz’u fopkjyk dh] flaphr
‘ksrh vkf.k vflaphr ‘ksrhiklwu vki.kkl gsDVjh fdrh mRiknu feGrs\
rsOgk R;kapsdMwu ts mRrj feGkys rs ojhy 6-16 lkj.khe/;s ueqn
vkgs- ojhy lkj.khps voyksdu dsys vlrk vls fnlwu ;sr dh
flaphr ‘ksr tehuhe/;s izfr gsDVjh vfrmRre /kkU;¼, xzsM½] mRre
¼ch xzsM½] e/;e ¼lh xzsM½] Lkk/kkj.k ¼Mh xzsM½ Øe’k% 25&35 fDoaVy]
28&40 fDoaVy] 28&40 fDoaVy] vkf.k 30&40 fDoaVy mRiknu
gksrs-
;kmyV vflaphr ‘ksr tehuhr ¼uSlfxZd ikolkoj voyacqu
vlysyh½ izfr gsDVjh vfrmRre /kkU;¼, xzsM½] mRre ¼ch xzsM½] e/;e
¼lh xzsM½] Lkk/kkj.k ¼Mh xzsM½ Øe’k% 20&28 fDoaVy] 22&32 fDoaVy]
25&35 fDoaVy] vkf.k 27&38 fDoaVy izfr gsDVjh mRiknu gksr
vlY;kps fnlrs-
Eg.ktsp ‘ksr tehuhrhy mRiknu gs dsOgkgh vflaphr
‘ksrtehuhrhy /kkU; mRiknukis{kk vf/kd vlrs ;kps dkj.k flaphr
‘ksrtehuhP;k ‘ksr ekydkyk ‘ksrtehu flapuk[kkyh vlY;keqGs d`”kh
mRiknukph iw.kZ ‘kk’orh vlrs R;keqGs rks flaphr ‘ksrtehuhoj laiw.kZ
mRiknu ?kVdkapk iwjsiwj okij djrks o vf/kdkvf/kd d`”kh mRiknu
dk<.;kpk iz;Ru djrks ;kmyV vflaphr tfeuhpk ‘ksrekydkph tehu
gh uSlfxZd ikolkoj voyacqu vlY;keqGs R;kyk d`”kh mRiknukph iw.kZ
‘kk’orh ulrs R;keqG s rks vkiY;k vflaphr tfeuhoj mRiknu ?kVdkapk
iwjsiwj okij djhr ukgh R;keqGs R;kP;k ‘ksrtehuhrhu d`”kh mRiknu gs
usgeh deh vlrs-
53
izdj.k lkros
^^ /kku mRiknu [kpkZps fo’ys”k.k**
vkiY;k ns’kkrhy tursyk vUu/kkU; miyC/k Ogkos Eg.kwu vgks&
jk= dkckMd”V dj.kkjk /kku mRiknd ‘ksrdjh vR;ar nkfjnz;ke/;s
thou txr vkgs- R;kaP;k g;k nkfjnz;kyk izkeq[;kus ‘kklu tckcnkj
vkgs] frrdkp fulxZ tckcnkj vkgs] frrdkp Lor% /kku mRiknd
‘ksrdjhgh tckcnkj vkgs! ‘kkldh; ;a=.kk] pqdhph ‘kkldh; /kksj.ks]
‘ksrdÚ;kaP;k fgrkdjhrk LFkkiu dsysY;k vkgsr ijarq O;kikjh oxkZpsp
fgr tksikl.kkÚ;k d`”kh mRiUUk cktkj lfeR;k] mRiknu [kpkZis{kk deh
vlysyh /kkukph vk/kkj fdaer] lkrR;kus v/kwu e/kwu gtsjh yko.kkjk
vksyk fdaok lqdk nq”dkG] Qlysyh ihd foek ;kstuk] dtZckjhi.kk]
jklk;fud [krs o fc;k.ks g;kaP;k ok<R;k fdaerh g;k loZ ckch /kku
mRiknd ‘ksrdÚ;kaP;k nkfjnz;kyk dkj.khHkqr vkgsr-
d`”kh iz/kku vlysY;k vkiY;k ns’kke/;s ‘ksrhpk d.kk
vlysYkk ‘ksrdjh vR;ar nkfjnz;kr thou txrks vkgs- gh ckc vkiY;k
ns’kkyk Hkw”k.kklg ukgh- ,dhdMs ns’kkrhy dkj[kkunkjkps gtkjks dksVh
:- ljdkjOnkjs ekQ d:u cqMhr dtkZlkBh le>ksrk dsyk tkrks-
rsFksp ‘ksrdÚ;kauh ukfidheqGs dtZ Fkfdr Bsoys vlrkr- R;kaP;k ?kjph
HkkaMhdqaMh tIr dsyh tkrs- gh ckc d`”kh iz/kku ns’kke/;s fodklkyk
ck/kk Bj.kkjh vkgs- ‘ksrdÚ;kaP;k xfjchph lokZ aukp dYiuk vkgs- rsOgk
R;kauk nkfjnz;kaP;k nq”V pdzkrqu ckgsj dk<.;klkBh izkekf.kd iz;Ru
dj.;kph xjt ns[khy vkgs- jkT; ljdkj o dsanz ljdkj o d`”kh
mRiknu ewY; fu/kkZj.k vk;ksxkus] mRiknu [kpZ Hk:u fu?ksy- rso<h
U;wure fdaer /kkukdfjrk fu/kkZfjr djkoh- vkS|ksfxd {ks=kP;k ckcrhr
mRiknu [kpkZoj vk/kkfjr Hkko Bjfo.;kl ekU;rk ns.kkÚ;k ljdkjus
d`”kh {ks=kP;k ckcrhr ns[khy jkLRk /kksj.k fLodkjkos- dtZckjh
‘ksrdÚ;kaP;k ikfjokjhd xjtk ‘ksrdÚ;kaP;k vkRegR;k bR;knh ckcrhpk
fopkj d:u R;kaP;k jkg.khekukr lq/kkj.kk gksow ‘kdsy ;k n`”Vhus
/kkukP;k fdaerh fu/kkZjhr Ogko;kl ikghts-
54
Hkkr ‘ksrhP;k i/nrh %&
1-½ uSlfxZd ikolkoj vaoyacqu vlysyh /kku ‘ksrh
2-½ flapu lk/kus vlysyh /kku ‘ksrh
izLrqr izdj.kke/;s ,d gsDVj ¼lqekjs 2-5 ,dj ½ /kkukph ‘ksrh
x`fgr /k:u rh vksyhrkP;k lk/kukapk okij d:u dlyh tkrs o loZ
mRiknukph lk/kus ‘ksrekydkph Lo&ekydhph vkgs vls x`fgr
/k:u],dw.k ;s.kkjk mRiknu [kpZ fu/kkZfjr dsyk tk.kkj vkgs- lkscrp
‘ksrdÚ;kauk cktkjisBsr feGkysY;k /kkukP;k fdaerhpk rqyukRed
vH;kl d:u /kku mRiknd ‘ksrdÚ;kaps gks.kkjs vkfFkZd uqdlku Li”V
dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
dks.kR;kgh mRiknu {ks=ke/;s] ex rs vkS|ksfxd {ks= vlks dh]
d`”khps {ks=] oLrwP;k mRiknu [kpkZis{kk R;k oLrqph fodzh fdaer deh
jkgwp ‘kdr ukgh- g;k rRokuqlkj vkiY;kyk [kkyhy ckch fopkjkr
?ksÅu R;kps foLr`r fo’ys”k.k djkos ykxsy-
1½ /kkukpk izfr fDoaVy o izfr gsDVjh mRiknu [kpZ
¼vksyhrkph ‘ksrh o Loekyfdph lk/kus x`fgr /k:u½
2½ /kkukph ljdkjus tkghj dsysyh vk/kkj fdaer
3½ /kkukyk [kwY;k cktkj isBsr ekxhy ngk o”kkZr feGkysyh fdaer
4½ ‘ksrdÚ;kaps izR;sd fDoaVyekxs gks.kkjs vkfFkZd uqdlku
ofjy pkj ckchaP;k vk/kkjs /kku mRiknd ‘ksrdÚ;kaps vkfFkZd
‘kks”k.k dls dsys tkrs o g;keqGs rks vkfFkZd n`”V;k dlk ekxklysyk
vkgs] g;kckcrps fp= Li”V gksÅ ‘kdsy-
1½ /kkukpk izfrfDoaVy o izfr gsDVjh ;s.kkjk mRiknu [kpZ %&
¼vskyhrkps {ks= o Lo&ekyfdph mRiknukph lk/kus x`fgr /k:u½
‘kklfd; ikrGhoj] /kkukpk fdaok dks.kR;kgh d`”kh mRiknhr [kpZ]
izfr gsDVj e/;s fdrh ;srks] g;k izek.ks eksteki dsys tkrs- ,d
gsDVj {ks=QG Eg.kts lwekjs 2-50 ,dj ,so<s /kkj.k {ks= vlrs- ,d
gsDVj /kkukph ‘ksrh vksyhrkph lk/kus mi;ksxkr vk.kwu o Lo &
55
ekydhph mRiknukph loZ lk/kus ¼mnk- cSytksMh] dk;e ukSdj ]
vkStkjs oxSjs½ oki:u dlY;kl [kkyhy izek.ks [kpZ ;srks-
lkj.kh dz- 7-1
flapukph lk/kus vlysyh /kku ‘ksrh
izfr gsDVj /kkukP;k ‘ksrhdfjrk ;s.kkjk mRiknu [kpZ
¼vk/kkj o”kZ 2015&16 ps vkdMs x`ghr /kj.;kr vkys vkgsr-½
[kpkZP;k ckchaps fooj.k ,d gsDVjekxs ;s.kkjk
mRiknu [kpZ
izR;{k [kpkZP;k ckch
1½ fc;k.ks
2½ iÚgs [kksn.ks o isa<;k cka/khe/;s iljfo.ks-
3½ jkso.;kpk [kpZ
4½ iÚgs fuan.ks
5½ ikGh rkl.ks
6½ fuan.k [kpZ
7½ [kr
8½ fdM uk’kd vkS”k/kh o Qokj.kh [kpZ
9½ /kku dki.kh o cka/k.khojhy [kpZ
10½ eG.kh [kpZ
11½ /kkukpk okgrwd [kpZ
v½ ‘ksrkrwu ?kjki;Zar & 300 :-
c½ ?kjkiklwu cktkjki;Zar & 700 :-
12½ laiw.kZ gaxkekrhy fo|qr [kpZ vlY;kl
13½ fo|qr iai o ik.;kP;k ikbZojhy
ns[kjs[k [kpZ
14½ ukaxj.kh] fp[ky.kh o brj dkekdfjrk
lkynkjkoj ¼dk;e okf”kZd ukSdj½ gks.kkjk
[kpZ
¼gk [kpZ [kfji gaxke o jCch gaxke vlk
foHkkxyk tkrks- Eg.kwu dsoG /kkukofjy [kpZ
2000@&
600@&
7000@&
500@&
500@&
3000@&
7000@&
1500@&
3500@&
2000@&
1000@&
1500@&
1000@&
10000@&
41100@&
56
x`fgr /kjysyk vkgs- ½
vizR;{k [kpkZP;k ckch &
1½ cSykapk pkjk&oSj.k o ns[kjs[khojhy [kpZ
&
2½ ‘ksrhph vkStkjs o lk/kus g;kaP;k ojhy
?klkjk o nq:Lrh oxSjs ojhy [kpZ &
3½ ‘ksrhe/;s xwarfoysY;k HkkaMoykojhy O;kt
&
¼g;k ifjljkr 3 yk[k :- gsDVj izek.ksa
/kkukP;k tfeuhpk ljkljhHkko vkgs- Eg.kwu
3 yk[k :- oj U;qure 6% njkuas½
4½ mRiknu dkGkr dqaVwc izeq[k o
dqaVwckrhy brj lnL;kauh dsysys Je]
ns[kjs[k] laj{k.k] jkf=yk taxyh ‘okink
iklwu ihdkps laj{k.k dj.;kdfjrk dsysyh
jk[k.k ¼tkxy½ g;kojhy ,dww.kljkljh [kpZ
& ¼mRiknu dkG 5 efgus½
/kkukpk izrh gsDVjh ,dw.k mRiknu [kpZ &
5000@&
700@&
18000@&
10000@&
33700@&
74800@&
L=ksr %& ewyk[krhOnkjs ladyhr
lanHkZ ¼mRiknu [kpkZps izk:i½ ‘ksrdÚ;kaP;k leL;k vkf.k lek/kku izk- ,u- ch-
oS| iku- ua- 84 o 85
d`”kh laokfnuh %& iatkcjko ns’keq[k d`”kh fo|kfi< vdksyk iku- ua 276] 277]
278
[kpkZps fo’ys”k.k %&
v½ izR;{k ckchojhy [kpZ & 41100 :-
c½ vizR;{k ckachojhy [kpZ & 33700 :-
izrh gsDVjh ldy mRiknu [kpZ & 74800 :-
m.ks ¼&½ mimRiknukph fdaer ¼r.kl½ 2000 :-
izrh gsDVjh ,dw.k fuOoG mRiknu [kpZ & 72800 :-
57
Li”Vhdj.k %&
/kkukP;k mRiknukojhy laiw.kZ gaxkekrhy ,d gsDVj e/khy ;s.kkjk
izR;{k [kpZ :- 40100 @& vkgs rj vizR;{k ckchaoj gks.kkjk ,d
gsDVj e/khy ljkljh [kpZ 33700@& vkgs vlk ,dw.k izrh gsDVjh
mRiknu [kpZ :- 72800@& vkgs-
izR;{k [kpZ ‘ksrdÚ;kyk iS’kkP;k Lo:ikr Hkkxokok ykxr
vlY;kewGs /kku mRikndkyk g;k [kpkZph tk.kho vlrs- ijarq vizR;{k
[kpZ izR;{kkr Hkkxokok ykxr ulY;kewGs g;k [kpkZph tk.kho
‘ksrdÚ;kyk izR;{kkr gksr ukgh- ek= gk [kpZ vizR;{kfjR;k lq:p
vlrks-
izfr gsDVjh /kkukps gks.kkjs mRiknu %&
ftYg;ke/;s mRre o vfrmRre ok.kkps mRiknu lwekjs 75%
{ks=QGkr ?ksrys tkrs- Eg.kwu fo’ys”k.kdfjrk mRre /kkukpsp mRiknu
x`fgr /kjys vkgs- g;k Ogsjk;VhP;k uarj ^lk/kkj.k* g;k ok.kkps mRiknu
?ksrys tkrs- mRre o lk/kkj.k feGwu 90% /kkukps {ks=QG g;kp
tkrahuh O;kiysys vkgs- moZfjr vfrmRre ok.kkps mRiknu ?ks.;kps
izek.k lqekjs 10% vkgs- g;k izek.kkr njo”khZ FkksMk Qkj Qjd iMrks-
[kkyhy vkdMsokjhuqlkj izfr gsDVjh /kkukP;k mRiknukph dYiuk ;sÅ
‘kdsy-
lkj.kh dz- 7-2
izrh gsDVjh /kkukps n’kZfo.kkjs dks”Vd
/kkukps ok.k izfr gsDVjh mRiknu
1½ vfrmRre
2½ mRre
3½ e/;e
4½ lk/kkj.k
25 rs 35 fDoaVy
28 rs 40 fDoaVy
28 rs 40 fDoaVy
28 rs 40 fDoaVy
L=ksr %& izR;{k eqyk[krhOnkjs ladyhr
58
Li”Vhdj.k %&
Lkq/kkfjr ‘ksrh dj.kkÚ;k vusd mRiknd ‘ksrdÚ;kaP;k izR;{k
eqyk[krh ?ksrY;k o /kkukP;k izfr gsDVjh mRiknukckcr R;kaph ers
tk.kwu ?ksryh- iz’ukoyh e/;s oj mRiknu o foi.kuk’kh lac/khr iz’u
g;k lnjk varxZr ^,dk ,djkr /kkukps fdrh fDoaVy mRiUu feGrs-
\ vlk iz’u mifLFkr dsyk gksrk- iz’ukoyhP;k ek/;ekrwuo vusd
/kku mRiknd ‘ksrdÚ;kaP;k izR;{k eqyk[krhOnkjs ,dk gsDVje/;s
vfrmRre g;k ok.kkps ljkljh 25 rs 35 fDoaVy rj lk/kkj.k g;k
ok.kkps 28 rs 40 fDoaVy gsDVjh mRiknu feGw ‘kdrs- g;kr 5 rs
10 fDoaVy i;Zar deh tkLr ljkljh Qjd iMw ‘kdrks- dkj.k /kkukps
fdaok dks.kR;kgh ‘ksrekykps mRiknu gs ykxoM i/nrhoj o fulxkZj
voaycwu vlrs-
lnj izdj.kkr 35 fDoaVy ,o<s ljkljh izfr gsDVj mRiUu
/kj.;kr vkys vkgs-
izfr fDoaVy mRiknu [kpkZps vkx.ku %&
izfr fDoaVy mRiknu [kpkZps vkx.ku dj.;kdfjrk [kkyhy lq=kpk
mi;ksx djkok ykxsy-
,dw.k mRiknu [kpZ
izfr fDoaVy mRiknu [kpZ = ------------------------- ,dw.k mRiknu
72800 ¼mRiknu [kpZ½
izfr fDoaVy mRiknu [kpZ = ------------------------- 35 fDoaVy ¼mRiknu½
72800 @&
izfr fDoaVy mRiknu [kpZ = ------------------------- 35
izfr fDoaVy mRiknu [kpZ = 2080 @&
59
Li”Vhdj.k %&
/kkukP;k ykxoMhpk ,d gsDVj e/khy mRiknu [kpZ :-
72800@& vkgs g;k [kpkZ e/;s ,d gsDVj ‘ksrhe/kwup lwekjs 35
fDoaVy /kkukps mRiknu gksrs- vls x`fgr /kjys vkgs- Eg.kwu mRiknu
[kpkZyk :- 72800@& yk 35 fDoaVy mRiknukus Hkkxhys vlrk izrh
fDaoVy 2080 :- mRiknu [kpZ feGkyk vkgs-
izfr fDoaVy /kkukP;k fdaerhps fu/kkZj.k %&
/kkukpk izfr fDoaVy mRiknu [kpZ :- 2080 @& vkgs- jkT;
eqY; fu/kkZj.k mRiknu [kpkZoj 15 VDds u¶;kph f’kQkjl dsysyh
vkgs- dks.krkgh mRiknd mRiknu [kpkZoj u¶;kph vkdkj.kh d:up
fodzh ewY; fuf’pr djrks- Eg.kwup /kkukP;k mRiknu [kpkZoj lq/nk
15% uQk vkdk:u izfr fDoaVy /kkukph fdaer fu/kkZfjr djkoh
ykxsy- Eg.kwu &
/kkukpk izfr fDoaVy mRiknu [kpZ = 2080
2080 @& :- oj 15 U;qure uQk = 312
&&&&&&&&&&&&
/kkukps U;wure fodzh ewY;] izfr fDoa = 2392 @&
&&&&&&&&&&&&&
Li”Vhdj.k %&
vksfyrkP;k ‘ksrhe/khy /kkukpk ,dk fDoaVyekxs 2080@& :-
,o<k mRiknu [kpZ ;srks- mRiknu [kpkOZkj 15 VDds U;wure u¶;kph
vkdkj.kh d:u /kkukps izfr fDoaVYk fodzh ewY; fu/kkZfjr djkos ykxsy-
2080 :- oj 15 VDds jk’kh :- 312 ,o<h ;sr vkgs- Eg.kwu
2080 + 2012 = 2392@& ,o<h ,d fDoaVy /kkukph fodzh fdaer
fu/kkZfjr djkoh ykxsy-
60
uSlfxZd ikolkoj voyacwu vl.kkjh /kkukph ‘ksrh o vksyhrkph
/kkukph
‘ksrh g;kaP;k mRiknu [kpkZps rqyukRed fo’ys”k.k %&
vksfyrkP;k /kku ‘ksrhofjy izfr fDoaVy mRiknu [kpZ :-
2080@& ,o<k fuf’pr >kysyk vkgs- R;koj 15 VDds uQk vkdk:u
fodzh fdaer 2392@& v’kh fu/kkZfjr djkoh ykxsy- Eg.ktsp
vksyhrkP;k ‘ksrhe/kwu feG.kkÚ;k /kkukph fodhz fdaer 2392@& ,o<h
fnY;k f’kok; ‘ksrdÚ;kauk ;ksX; fdaer feG.kkj ukgh-
uSlfxZd ikolkoj voyacwu vl.kkÚ;k ‘ksrhdjhrk ;s.kkjk mRiknu
[kpZ izfr fDoaVy 2680 @&,so<k fuf’pr >kysyk vkgs- g;k mRiknu
[kpkZe/;s ‘ksrhe/;s xqarfoysY;k HkkaMoykojhy O;kt o mRiknu [kpkZoj
15 VDds U;qure uQk lekfo”V vkgs-
vksfyrkP;k ‘ksrhuqlkj /kkukpk izfr fDoaVy mRiknu [kpZ 2392
:- ;srks rj uSlfxZd ikolkoj voyacwu vl.kkjh o mRiknukph lk/kus
HkkM;kus ?ksÅu dlysY;k ‘ksrh e/kwu feG.kkÚ;k mRiknukpk Eg.ktsp
/kkukpk izfr fDoaVy mRiknu [kpZ fDaoVy mRiknu [kpZ 2680@& :-
,o<k ;srks- nksUgh ykxoM i/nrhe/;s ,dk fDoaVyekxs :- 288 pk
Qjd vk<Gwu ;srks-
Qjdkph dkj.ks %&
nksUgh ykxoM i/nrhpk rqyukREkd vH;kl d:u izrh fDoaVy
mRiknu [kpkZr dk Qjd iMrks g;kpk l[kksy vH;kl dsyk vlrk
vlsa vk<Gys dh]
1- uSlfxZd ikolkoj voyacwu vl.kkjh ‘ksrh gh iw.kZrk mRiknukph
lk/kus HkkM;kus ?ksÅu dl.;kr vkysyh vkgs- Eg.kwu g;k
ykxoM i/nrhe/;s mRiknu [kpZ tkLr vkysyk vkgs- f’kok; g;k
ykxoM i/nrhe/;s ‘ksrh e/;s xqarfoysY;k HkkaMoyk ojhy O;kt
7 VDds x`fgr /kjysys vkgs-
61
2- vksyhrkaP;k lk/kukapk okij d:u dj.;kr ;s.kkÚ;k ykxoM
i/nrh e/;s mRiknukph loZ lk/kus mRikndkP;k ekydhph vkgs-
vls x`fgr /kjys vkgs-
ojhy loZ foospuko:u vki.k g;k fu”d”kkZizr Bkei.ks vkyks
vkgskr dh] /kkukyk izfr fDoaVy ¼o”kZ 2015&16½ U;qure Hkko :-
2392 ,so<k fnykp ikghts-
62
izdj.k vkBoss
^^ fu”d”kZ o f’kQkjlh **
fu”d”kZ %&
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼xksafn;k ftYgk½ y?kq flapu izdYikaps d`”kh
fodklkr ;ksxnku & ,d vH;kl** lnj fo”k;kps vH;kl djrkauk
vls fnlwu vkys dh ‘ksrdÚ;kaP;k vkfFkZd fodklkr nksu ckchaps
egRokps LFkku vkgs rs Eg.kts] 1- ‘ksrhlkBh flapu O;oLFkk o 2-
‘ksrhmRiknukyk ;ksX; fdaer i.k g;k nksUgh xks”Vh ‘ksrdÚ;kauk feGr
ukgh- fdaok g;k nksUgh ckch R;kP;k vf/kdkjkr ukghr Eg.kwup ‘ksrdjh
gk vkRegR;k djrks-
lnj y?kq’kks/k izdYikP;k vH;klko:u iq<hy izek.ks fu”d”kZ izkIr
>kys vkgsr-
1- frjksMk rkyqD;krhy 83-33 VDds yksdkaP;k ers y?kqflapu
izdYikeqGs ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUukr ok< >kyh vlqu R;kpk fodkl
>kyk vkgs- lnj y?kq’kks/k izdYiklkBh ?ksrysyh izFke ifjdyiuk
gh [kjh Bjyh vkgs-
2- frjksMk rkyqD;krhy y?kq flapu izdYi /kkjdkpk ykHk R;k
‘ksrdÚ;akuk ‘kS{kf.kd ik=rsr fuf’prp ok< >kyh vlqu R;kpk
lkekftd ntkZ lq/kkjyk vkgs- flapu lks;h pk ykHk izkIr
dj.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kauh Lor%pss o Lor%P;k dqVwackP;k f’k{k.kkdMs
fo’ks”k y{k iqjfoY;kps fnlqu ;srs-
3- frjksMk rkyqD;krhy flapu lks;heqGs T;k Hkkxkr flapu lks;hph
miyC/krk vkgs R;k ifjljkr jkstxkjkP;k la/kh vf/kd miy/n
vkgsr vls 85-33 VDds ‘ksrdÚ;kauh lkaxhrys- Eg.ktsp lnj
y?kq’kks/kizca/kuklkBh x`ghr /kjysyh nqljh ifjdYiuk lR; Bjysyh
vkgs- Eg.ktsp ‘ksrdÚ;kaP;k ns’kkP;k vkfFkZd fodkl ?kMowu
vk.kko;kpk vlsy rj flapulks;hph furkar xjt vkgs-
4- d`”khyk ‘kkldh; vk/kkjkph xjt vkgs vls Eg.k.kkjs 98-67 VDds
‘ksrdjh vkgsr- dkj.k dh ‘ksrh gh fulxkZoj voyacqu vkgs vkf.k
fulxZ usgehp ‘ksrdÚ;kauk nxk nsr vkyk vkgs-
63
5- frjksMk rkyqD;krhy ‘ksdMk 97-33 VDds yksdkauh lkaxhrys dh
‘ksrhlkBh vtwugh laj{k.kkps /kksj.k lq: Bso.ks xjtsps vkgs-
R;kf’kok; ‘ksrdÚ;kaph voLFkk cny.kkj ukgh- dkj.k dh nj rhu
o”kkZe/;s ,d o”kZ gk nq”dkGkpk Bjysykp vlrks- vkf.k ,dk
o”kkZP;k nq”dkGkph ijrQsM dj.;klkBh toG&toG rhu o”kkZpk
dkyko/kh ykxrks- ifgY;k nq”dkGkph ijrQsM gksr ukgh rj nqlÚ;k
n`”dkGkyk lkeksjs tkos ykxrs Eg.kwu ‘ksrdÚ;kauk ‘kkldh;
laj{k.kkph xjt vkgs vls Eg.k.kkjs 97-33 VDds ‘ksrdjh vkgsr-
6- frjksMk rkyqD;krhy ‘ksdMk 80-67 VDds ‘ksrdÚ;kaps vl s Eg.kus
vkgs dh ‘ksrdÚ;kaph lkekftd izfr”Bk ukgh- R;keqGs dks.khgh ‘ksrh
dj.;kl r;kj ukgh- fg xks”V ‘ksrdÚ;kaP;k lektkP;k o ns’kkP;k
ghrkph ukgh- ‘ksrdÚ;kauk lkekftd izfr”Bk feGowu ns.ks fg
lektkph o ljdkjph tokcnkjh vkgs vU;Fkk vUunkrk
‘ksrhO;olk;kiklwu vk.k[kh nwj tkbZy-
7- frjksMk rkyqD;krhy ‘ksdMk 72-00 VDds ‘ksrdÚ;kaps vls Eg.k.ks
vkgs dh T;k fBdk.kh flapu lks;h miyC/k vkgsr R;k fBdk.kh
‘ksrh e/;s uohu&uohu iz;ksx djrk ;srkr- Eg.ktsp ihd
lajpusr cny djrk ;srkr- fg ‘ksrdÚ;kaP;k o ljdkjP;k n`f”Vus
pkaxyh ckc vkgs-
8- frjksMk rkyqD;krhy 78-67 VDds yksdkaps erkizek.ks rs lkekftd
dk;kZr lØh; lgHkkxh gksrkr- Eg.ktsp ;sFkhy yksdkae/;s
lkekftd dk;kZph vkoM vkgs- gh ckc lq/nk ‘ksrdÚ;kalkBh o
ns’kklkBh tesph cktw vkgs-
9- y?kqflapu izdYikeqGs d`”kh mRiknukr vuqdqy izHkko fnlqu ;srks
vls Eg.k.kkjs 96 VDds yksdkaps Eg.k.ks vkgs Eg.kwu vk.k[kh viw.kZ
flapu izdYi yodjkr yodj iw.kZ dj.;kr ;kosr-
10- y?kqflapu izdYikP;k lks;h&lqfo/kkeqGs ¼38-67$14-66$8=½61-
33 VDds yksdkaps okf”kZd mRiUu :- 50]000@& rs 5]00]000@&
i;Zr vkgs-
64
11- y?kq flapu izdYikeqGs frjksMk rkyqD;krhy flapu lks;hpk ykHk
?ks.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaiSdh 61-33 VDds yksdkaps erkuqlkj R;kph
vkfFkZd fLFkrh lek/kkudkjd vkgs-
12- frjksMk rkyqD;krhy flapu lks;hps ykHk ?ks.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kaiSdh
‘ksdMk 76-67 VDds yksdkaP;k erkuqlkj R;kapsdMs LFkk;h laIirh
vkgs vls lkaxhrys-
13- frjksMk rkyqD;krhy ‘ksdMk 74-00 VDds ‘ksrdÚ;kaP;k erkuqlkj
‘ksrh O;frfjDr yksdkauk vfrfjDr mRiUu izkIr gksrs-
14- frjksMk rkyqD;krhy 53-33 VDds yksdkaP;k erkuqlkj vfrfjDr
mRiUu izkIr gks.;kps L=ksr Eg.kts lgk¸;d O;olk; ¼tksM/kaMk½
gks; vls lkaxhrys- Eg.kwu ljdkjus ‘ksrdÚ;kauk tksM/kaMk
¼lgk¸;d O;olk;½ dj.;kr izksRlkghr djkos o vko’;d R;k
fBdk.kh R;kauk ;ksX; rh vkfFkZd enr djkoh-
15- frjksMk rkyqD;krhy 76-00 VDds yksd ¼’ksrdjh½ ;sFkhy flapu
O;oLFkscn~ny lek/kkuh vkgsr vls dGfoys-
16- xksafn;k ftYg;kr vksyhrk[kkyhy {ks= 46-08 VDds vkgs-
17- lu 1999&2000 ;k o”khZP;k vkdMsokjhuqlkj flapu foghjhph
la[;k 6651 brdh gksrh-
18- 85 VDds /kku mRiknd ‘ksrdÚ;kaps jkg.kheku fud`”B ntkZps
vkgs- gs ‘ksrdjh vR;ar nkfjnz;kr thou txr vkgs- iz;Rukauh
g;k /kku mRiknd ‘ksrdÚ;kauk nkfjnz;kaP;k nq”Vpdzkrqu ckgsj
dk<.ks ‘kD; vkgs- ek= R;kdfjrk Lor% ‘ksrdjh o ‘kklukP;k
izkekf.kd iz;Rukpah xjt vkgs-
19- mRiknukph loZ lk/kus ‘ksrdÚ;kaP;k ekydhph vlY;kl o
flapukph lks; vlY;kl izfr gsDVjh mRiknu [kpZ :Ik;s
72]800 ,so<k ;srks- gsDVjh ljkljh 35 fDaoVy mRiknu x`fgr
/kjY;kl /kkukpk izfr fDoaVy mRiknu [kpZ :-
2080@& ,o<k ;srks- g;kr 15 U;qure uQk feGfoY;kl izfr
fDoaVy /kkukpk mRiknu [kpZ :Ik;s 2392@& ,o<k ;srks-
65
izR;{kkr ,o<h fdaer ekxhy n’kdkr /kku mRikndkyk d/khgh
feGkyh ukgh-
20- tfeuhph mRiknu ‘kDrh dk;e Bso.;kdfjrk diksLV [kr fdaok
fgjoGhps [kr vko’;d vkgs- gYyh diksLV [krkph nqfeZGrk
fuekZ.k >kysyh vlY;keqGs fgjoGhps [kr okij.ks vko’;d >kys
vkgs- ijarq 90 VDds ‘ksrdjh fgjoGhps [kr okijr ukgh] vls
funZ’kukl vkys vkgs-
Lak’kks/kukP;k f’kQkjlh
1- flapu lks;haph miyC/krk iw.kZ djkoh- %&
^^frjksMk rkyqD;krhy ¼xksafn;k ftYgk½ y?kq flapu izdYikaps
d`”kh fodklkr ;ksxnku & ,d vH;kl** lnj fo”k;kps vH;kl
djrkauk vls funZ’kukl vkys dh flaphr ‘ksrtfeuhrhy d`”kh mRiknu
tkLr vlrs o R;ke/;s cgq mRiknu ?ksrk ;srs R;keqGs jkstxkjkP;k
vusd la/kh miyC/k vlrkr g;kmyV vflaphr ‘ksrtehu uSlfxZd
ikolkoj voyacqu vlY;keqGs ‘ksrekyd ;k ‘ksrtehuhoj iw.kZ
mRiknu ?kVdkapk okij djhr ukgh R;keqGs vflaphr ‘ksrh deh d`”kh
mRiknu gksrs o jkstxkjkP;k la/kh miyC/k gksr ukgh Eg.kwu ‘kklukus
‘ksrtehu iw.kZ flapuk[kkyh fg vls iz;Ru rkrMhus djkos- jM[kMysys
fdaok v/kZoV fdaok izLrkfor flapu izdYi yodjkr yodj iw.kZ
djkos ts.ksd:u laiw.kZ ‘ksrtehu flapuk[kkyh ;sbZy ;keqGs d`”kh
mRiUu ok< gksbZy] jkstxkjkP;k la/kh ok<rhy] yksdkaph Ø;’kDrh
ok<sy] vkfFkZd fodkl gksbZy vkf.k vkS|ksfxd fodklkyk pkyuk
feGsy vkf.k ns’kkps vkfFkZd mRiUu ok<sy-
2- fdlku dkWy lsaVjph LFkkiuk %& ns’kkarxZr loZ ‘ksrdÚ;kauk ‘ksrh
laca/kh vko’;d ekghrh ns.ks] ekxZn’kZu dj.;kP;k gsrqu s 21 tkusokjh
2004 iklqu fdlku dkWy lsaVj uked ;kstuk lq: dsY;k xsyh
vkgs- ;k varxZr ns’kkrhy 28 dkWy lsaVj e/kqu 1551 ;k Vksy fQz
66
dzekadko:u ldkGh 6 rs jk=h 10 i;Zar baxzth] fgUnh vkf.k
LFkkfud Hkk”kk e/kqu vko’;d ekfgrh o ekxZn’kZu miyC/k dsY;k
tkrs-
fdlku dkWy lsaVj izek.ksp xksafn;k ftYg;krhy d`”kh mRiUu
cktkj lferhuk lq/nk ftYgk Lrjkoj ‘ksrdÚ;kaP;k ekxZn’kZuklkBh
fdlku dkWy lsaVjph LFkkiuk djkoh-
3- dk;Z{ke iz’kklu gos %&
flapu foHkkxkr mPp vf/kdkÚ;kauh lferhP;k iz’kklukr lqn`<rk
vk.kkoh- R;kauh dfu”B deZpkÚ;kaoj R;kpizek.ks ik.khokVi lferhe/khy
vU; lacf/kr i{kkaoj ;ksX; fu;a=.k Bsoys ikfgts-
4- jktdh; gLr{ksi ulkok %&
flapu foHkkxkr dk;Z dj.kkÚ;k deZpkÚ;kauk jktdkj.kkiklwu nwj
Bsokos- R;kuqlkj ljdkjus vko’;d O;oLFkk dsyh ikfgts- vls dsY;kl
deZpkjh oxZ vkiys dk;Z i{kikrhi.kkus dj.kkj ukgh-
flafpr {ks= ok<.;kps mik;%&
a miyC/k ik.;kOnkjs flafpar {ks= ok<fo.;klkBh lgk ekxZ vkgs-
1- Hkwi`”Bkojhy okgwu tk.kkjs ikolkps tkLrhr tkLr ik.kh vMowu
flapuklkBh ik.;kpk lkBk dj.ks-
2- tfeuhr eqjysys ik.kh ;ksX; fBdk.kh foghjh [kksnwu flapuklkBh
miyC/k dj.ks-
3- flapuklkBh miyC/k >kysys ik.kh dkVdljhus okijkos-
4- flapu fdaok fcxj flapuklkBh okijysys ik.kh vko’;d rh
izfØ;k d:u iqu’p flapuklkBh okijkos-
5- deh ik.kh okij.kkÚ;k o tkLr mRiknu ns.kkÚ;k ck.kkaph fuoM
dj.ks-
6- ck”ihHkou deh d:u rso<;kp ik.;kr flafpr {ks= ok<fo.ks-
67
flapuklkBh miyC/k >kysys ik.kh dkVdljhus okij.;k ckcr
[kkl iz;Ru djkos ykxrhy- rls djrkuk [kkrsnkjkaP;k O;fDrxr
ykHkkpk fud”k u ykork tkLrhr tkLr yksdkauk ykHk Ogkok gk mÌs’k
MksG;kleksj Bsokok ykxsy-
‘ksrdÚ;kaph vkfFkZd fLFkrh lq/kkj.;klkBh brj f’kQkjlh %&
1½ vR;Yi o vYi Hkw&/kkjd ‘ksrdÚ;kauk 75 VDds vuqnkukoj o
brj /kku mRiknd ‘ksrdÚ;kauk 50 VDds vuqnkukoj ‘ksrhdfjrk
fo|qr iqjoBk djkok-
2½ vR;Yi o vYiHkq/kkjd ‘ksrdÚ;kauk d`”kh;a=s o fc;k.ks 75 VDds
vuqnkukoj iqjfo.;kr ;kos-
3½ vkS”k/kkP;k fdaerh fu;a=hr vlkO;k vkf.k vR;Yi o vYi &
Hkq&/kkjdkauk vkS”k/kkpk eksQr iqjoBk dj.;kr ;kok-
4½ ‘ksrdÚ;kalkBh fuo`RRkh HkR;kaph O;oLFkk djkoh-
5½ fo’ks”k vkfFkZd {ks=kizek.ks d`”kh vkfFkZd {ks=kaph fuehZrh djkoh-
6½ /kkukP;k ladfjr fc;k.;kaph fdaer U;wure vlkoh-
7½ flapukP;k lks;h ok<owu R;k foukewY; fdaok lgdkjh rRokoj
miyC/k d:u |kO;k-
8½ vR;Yi o vYiHkw/kkjd ‘ksrdÚ;kauk fo|qr eksVkjh 75 VDds
vuqnkukoj iqjokO;k-
9½ tqusryko [kksy d:u ik.;kph lkBo.kwd {kerk ok<okoh-
68
10½ vR;Yi o vYiHkw/kkjdkauk R;kaP;k ‘ksrki;Zr eksQr fo|qr ykbZu
Vkdwu fnyh ikfgts] dkj.k gs ‘ksrdjh nkjhnz;keqGs fo|qr eaMGkpk
vkdkj Hk: ‘kdr ukghr-
11½ xzkeh.k Hkkxkrhy fo|qr iqjoBk lrr lq: Bsokok-
12½ flapukP;k lks;he/;s ok< dj.;kr ;koh ‘kD; gksbZy rsFks ^milk
flapu ;kstuk* jkcfo.;kr ;koh-
egkjk"Vª ty flapu vk;ksxkP;k egRokP;k f'kQkjlh
1- Ikk.;kP;k fofo/k iz;kstukFkZ gks.kkÚ;k okijke/;s leUo; Bso.;kph
tckcnkjh Li”Vi.ks ,dk ¼ikVca/kkjs½ [kkR;kdMs vlkoh-
2- tylaiRrhP;k fodklkps fu;kstu o ;oLFkkiu djkos-
3- uSlfxZd vuqdwyrsuqlkj deh [kpkZr ts fidsy rsp fidokos-
ik.;kph miyC/krk o gokeku ;kuqlkj vuqdwy fidkaP;k
fu;kstyukckcrpk ri’khy Bjokok-
4- tfeuhP;k vk/kqfud ‘kkL=h; oxhZdj.kkuqlkj xkofugk; udk’ks
r;kj dj.;kpk dk;ZØe yodj jkcfoyk tkok-
5- tfeuhP;k ‘kkL=h; oxhZdj.kkpk mi;ksx d:u flapukP;k
ik.;kps {ksf=; fu;kstu o fu;eu djkos ykxsy-
6- tyk’k;krhy miyC/krsr o”kZfugk; 20 VDds i;Zr cny >kyk
rjh flapu {ks=kr cny d: u;s] ladYihr loZ {ks=kl ik.kh
deh d:u ?;kos-
7- flapu {ks=krhy ‘ksrhekykP;k lkBo.kqdhaiSdh dksBkjs o f’krx`gs
;kaph mHkkj.kh mRiknu {ks=ktoG ykHk{ks= fodkl dk;ZØekpk
,d Hkkx Eg.kwu ^lgdkjh ladqykr* dsyh tkoh-
8- flapu izdYikP;k ykHks{ks=krhy d`f”k mRiUu cktkj lferhoj
ikVca/kkjs o d`f”k [kkR;kaps izfrfu/kh vlkosr] ;klkBh egkjk”Vª
[kjsnh foØh fu;ekar ;ksX; rks cny djkok-
69
9- ^flapu {ks=* gs ihd jpusuqlkj cnyrs vlY;keqGs] R;k ,soth
^izdYikpk ik.khlkBh* gk fud”k ykowu ik.kh okij izdYikaps
lq/kkjhr oxhZdj.k [kkyhyizek.ks :< djkos-
d½ eksBs izdYi & 100 n-y-?k-eh- is{kk vf/kd mi;qDr lkBo.k
dj.kkjs
[k½ e/;e izdYi & 10 n-y-?k-eh- is{kk vf/kd o 100 n-y-?k-eh-
i;Zar mi;qDr lkBo.k dj.kkjs
x½ y?kq izdYi & 1 n-y-?k-eh- is{kk vf/kd o 10 n-y-?k-eh-
i;Zar mi;qDr lkBo.k dj.kkjs
?k½ LFkkfud ¼xzkeLrj½&1 n-y-?k-eh- i;Zarpk mi;qDr lkBk dj.kkjs
izdYi-
16- dsanzh; ou o i;kZoj.k lYykxkj lferhps fodanzhdj.k gks.ks
vko’;d vkgs- f’kok; ^i;kZoj.k lferh* o ^ou [kkR;kdMhy
tfeuhph lferh* ;k nksUgh osxosxG;k lfeR;ke/;s jk”Vªh;
fodklkP;k ,danj xjtkaps Hkku vl.kkÚ;k rKkaph mifLFkrh
vR;ar vko’;d vkgs- v’;k lfeR;k izns’k fugk; djkO;kr-
17- okVk?kkVhus fdaer Bjfo.;klkBh xkookj lferh vlkoh] T;ke/;s
‘ksrekydkaps izfrfu/kh] ikVca/kkjs [kkrs] eglwy [kkrs] o ‘ksrh
[kkrs ;krhy vf/kdkjh o LFkkuhd lsokHkkoh laLFkkaP;k izfrfu/khapk
lekos’k vlkok- R;k Hkkxkrhy vuqHkoh o rK v’;k v’kkldh;
o vjktdh; O;Drhl v’kk lehrhpk v/;{k Eg.kwu usekos- ;k
lferhus Bjfoysys nj vafre jkgkosr- ;k fo:/n vihy mPp
U;k;ky;krp nk[ky djrk ;kos-
18- izdYi iw.kZ dj.;kph tckcnkjh vl.kkÚ;k ikVca/kkjs ;a=.ksojp
iw.kZr% iquolZUkkP;k dkekphgh tckcnkjh lksiokoh-
19- iquolZukP;k dkekoj ns[kjs[k o ekxZn’kZu dj.;klkBh lqtk.k o
lkekftd cka/khydhph tk.k vl.kkÚ;k] lsokHkkoh o`Rrhus dkes
dj.kkÚ;k izdYi ijhljkrhy vjktdh;] v’kkldh;] eaMGhaph
,d lYYkxkj lferh vlkoh-
70
20- T;k fud”kkoj izdYi eatwj >kyk rh l adfYir mfÌ”Vs iw.kkZ’kkus
lk/; >kyh rjp izdYi iw.kZ >kyk v’kh O;kid O;k[;k
fLodkjkoh- dsoG cka/kdkekph iwrZrk gs mf̔V u Bsork ladfYir
flapu{kerk] ykHks{ks=krhy dkes o izdYi fu;kstukr x`ghr
/kjysyh lkekftd o vkfFkZd] rkaf=d o d`f”k mRiknu fo”k;d
mf̔Vs lk/; >kyh vlrhy rjp rks iw.kZ >kysyk izdYi
letkok- rkaf=d] lkekftd] vkfFkZd v’kk frUgh xjtkaph lkaxM
?kkywu R;kyk vuq:i v’kh la?kVukRed Qsjjpuk izdYi O;oLFksr
vaeaykr vk.kkoh-
21- dkyO;krhy ogu O;; ekst.;klkBh ,d Lora= ;a=.kk e/;orhZ
laLFksdMs vl.ks vko’;d vkgs- v’kk laLFksus fdeku ngk o”kkZrwu
,dnk izR;sd eksB;k o e/;e izdYikP;k dkyO;kpk ogu O;;
Bjowu ?;kok-
22- ik.;kP;k viO;; o ck”ihHkou VkG.ks vkf.k rq”kkj o fBacd
lkj[;k flapu i/nrhl pkyuk ns.ks ;klkBh uyhdkaOnkjs ik.kh
forj.k i/nrh clfo.ks mi;qDr jkg.kkj vkgs- ;kdjhrk ykx.kkjk
HkkaMoyh [kpZ ik.kh okij laLFkkauh djkok o R;kyk va’kr%
vuqnku nsowu gh i/nrh ‘kklukus izksRlkghr djkoh-
23- tyk’k;kP;k ik.;kph xq.koRrk fVdfo.;klkBh xkGisj {ks=kr
ykxoMhl ijokuxh nsrkauk rsFks jklk;fud [krkaP;k o fdVd
uk’kdkaP;k okijkl iw.kZi.ks canh ?kkykoh-
24- flapuklkBh ik.kh QDr YkkHk/kkjdkaP;k lgdkjh ik.kh okij
laLFkkaukp |kos- dks.kR;kgh Lokra= [kkrsnkjkl ik.kh eatwj dsys
tkÅ u;s- ;klkBh flapu dk;|kr t:j rh nq:Lr djkoh-
25- Hkwtykojhy flapukP;k okf”kZd ekst.khph vf/kd O;ogk;Z o
leqfpr v’kh i/nr Hkwty losZ{k.k ;a=.kk] eglwy [kkrs o
ikVca/kkjs [kkrs ;kP;k la;qDr lgerhus yodj :< djkoh-
26- eksB;k o e/;e izdYikaP;k ykHk{ks=krhy rykokapk tylarqyu o
lkBo.k Eg.kwu mi;ksx djkok R;klkBh vls ryko laca/khr
izdYikaP;k O;oLFkkiu ;a=.ksdMs gLrkarjhr djkosr-
71
27- T;k Hkkxkr flapu izdYi vkfFkZd n`”V;k l{ke gksr ulrhy o
ik.kyksV {ks= fodkl dk;ZØe ?ks.;klkBh gh oko ulsy] v’;k
Hkkxkr flapu izdYi vkfFkZd n`”V;k l{ke gks.;klkBh flapu
izdYike/;s ;s.kkÚ;k vkfFkZd rqVhalaca/kh rsFkhy ‘ksrdÚ;kauk dYiuk
nsowu rs tj fg rqV ik.khokij laLFkkaP;k xqaro.kwdhP;k ek/;ekrwu
Hk:.k dk<.;kl r;kj gksrhy rj] r’kk izdkjP;k xaqro.kwdhph
rjrwn o O;oLFkk d:u flapu izdYi gkrh ?ks.;kr ;kosr- rlsp
;keqGs ‘ksrdÚ;kadMwu tkLr njkus ik.khiV~Vh olwy djkoh ykxsy-
;kckcrph iwoZ dYiuk loZ ykHk/kkjdkauk ns.;kr ;koh-
28- T;k Hkkxkr flapukpk okij deh vkgs- R;k Hkkxkr okij
ok<fo.;kP;k n`”Vhus ‘ksrdÚ;kae/;s tkx:drk fuekZ.k dj.;klkBh
iwoZ izf’k{k.kkoj Hkj ns.;kr ;kok- R;klkBh vko’;d rh
vk/kkjHkwr lajpuk izdYikP;kp iwoZ r;kjhpk Hkkx Eg.kwu fuekz.k
djkoh-
29- y?kq ikVca/kkjs izdYi fuoMrkauk T;k izns’kkr flapukpk vuq’ks”k
vf/kd vkgs] v’kk fonHkZ] ejkBokMk o dksd.k ;k izns’kkrhy
izdYikauk vkf.k vo”kZ.kizo.k {ks= o vkfnoklh {ks=kauk izk/kkU;
|kos-
30- izdYikaP;k ns[kHkkyhlkBh ykx.kkjs vuqnku Bjfo.;klkBh dks.krs
fud”k okijkosr] rlsp izdYikph O;kIrh] izdYi {ks=krhy
gokeku bR;knh ?kVdkaP;k ns[kHkkyhoj dk; ifj.kke gksrks ;kP;k
vH;klklkBh ,d vH;klxV usekok o /kj.k] eq[; dkyos]
forj.k O;oLFkk bR;knhaP;k ns[kHkkyhlkBh osxosxGs fud”k Bjokosr-
31- ik.khiV~Vh olwyhP;k laca/kh eglwy [kkR;krhy vf/kdkÚ;kauk
olqyh laca/kh vlysys vf/kdkj ikVca/kkjs [kkR;krhy vf/kdkÚ;kauk
iq.kZr% ns.;kr ;kosr-
32- ik.khiV~Vhph Fkdckdh gh tfeu eglwyhph Fkdckdh Eg.kwu
let.;kr ;koh] o R;k izek.ks olwyh dj.;kP;k dk;Zokghps
vf/kdkj ikVca/kkjs [kkR;krhy vf/kdkÚ;kauk ns.;kr ;kosr-
72
lekjksi %& ^^frjksMk rkyqD;krhy ¼ft- xksafn;k½ y?kq flapu izdYiakps
d`”kh fodklkr ;ksxnku & ,d vH;kl**] lnj y?kq ‘kks/k izca/kukpk
vH;kl djrkauk vls y{kkr vkys dh] leL;k d/khp lair ulrkr-
orZZeku ifjfLFkrh o izpfyr leL;k y{kkr ?ksrk izLrqr y?kq’kks/k
izca/k iw.kZ dj.;kpk iz;Ru dsysyk vkgs- rjhi.k viw.kZrk jkg.kkjp]
dkj.k dh viw.kZrse/kwup uohu la’kks/ku dk;Z djrk ;srs- izLrqr
fo”k;kpk ojhy izek.ks laiw.kZ vH;kl dsY;kuarj la’kks/kudrkZ ;k
fu”d”kkZoj iksgpyk vkgs dh] tj flapufoHkkx] ljdkj o lacaf/kr
foHkkxkrhy vf/kdkjh ;kauh ojhy f’kQkj’kh dk;kZUohr dsY;kl orZeku
leL;k vMp.kh o vfu;ferrk nwj gksÅ ‘kdrhy- o frjksMk
rkyqD;krhy ‘ksrdÚ;kaP;k vf/kd fodkl lk/krk ;sbZy- R;keqGs
lektkP;k o jk”VªkP;k fodklkyk pkyuk feGsy-
‘ksoVh la’kks/ku dR;kZyk gsp Li”V djk;ps vkgs dh] ns’kkrhy
fofo/k flapu lks;h e/;s ok< dsY;kl o R;kaps ;ksX; O;oLFkkiu
dsY;kl ‘ksrdÚ;kaP;k vkfFkZd fodklkr egRoiw.kZ ;ksxnku iznku
dj.;klkBh flapu lks;he/;s >ikV;kus ok< dj.ks gh dkGkph xjt
vkgs- rlsp ns’kkrhy izyachr v/kZoV vlysY;k flapu lks;haph rkrMhus
iw.kZr% dj.;kr ;koh ts.ksd:u ns’kkr ^^lqtyke lqQyke** fnol
yodj fnlwu ;srhy- ‘ksrdÚ;kaph vkfFkZd o lkekftd izfr”Bk ok<owu]
‘ksrdjh ‘ksrh dj.;kl iqUgk Lo[kq’khus r;kj gksbZy fg ckc
‘ksrdÚ;kalkBh] lektklkBh o ns’kklkBh Hkw”k.kh; vkgs- ‘ksoVh ghp
vis{kk djrks dh ns’kkrhy izR;sd ‘ksrdÚ;kyk yodjkr yodj flapu
lks;hpk iw.kZ ykHk izkIr gksbZy o R;kaP;k d`”kh mRiknukyk ;ksX; Hkko
izkIr gksbZy-
73
lanHkZ xzaFk lwph
v-dz- iqLrd dk uke ys[kd@ izdk'ku
1 xksafn;k ftYgk xkSjo fnus’k u[kkrs] Jh eaxs’k izdk’ku
2 fonHkkZph vFkZO;oLFkk izk- ,e- ch- oS|] Jh eaxs’k
izdk’ku ukxiwj & 400010
3 Ekgkjk”Vª 2004 MkW- larks”k nkLrkus] nkLrkus jkepanz
vkf.k da- iw.ks & 30
4 Hkkr’ksrh MkW- oklqnso cGoar jkgqMdj]
iatkcjko d`”kh fo|kihB] vdksyk
5 d`f”klaokfnuh 2010 iatkcjko d`”kh fo|kihB] vdksyk
6 d`f”k izca/k vkSj d`f”k
cktkjhdj.k
MkW- jkts’k eksguyky pkaMd lk;cj
VSad ifCyds’kUl 4264@3]
nfj;kxat ubZ fnYyh 110002
7 xzkeh.k fodkl ,oa
fo|qr eaMy
MkW- lat; frokjh] MkW- ‘kSyizHkk
dks”Vk] dju isij cSDl] ubZ fnYyh
110002
8 i;kZoj.kh; vFkZ’kkL=&
fl/nkar vkf.k
mi;kstu
dVj flag] vfuy f’k’kksfn;k
cqDl lsYl] eFkqjk jksM] iksLVckDl
7] ubZ fnYyh&110044
9 xzkeh.k fodkl
rRos/kksj.ks vkf.k
O;oLFkkiu
dVj flag] vfuy f’k’kksfn;k
cqDl lsYl] eFkqjk jksM] iksLVckDl
7] ubZ fnYyh&110044
10 Lkkekftd vuqla/kku
rFkk losZ{k.k
MkW- ,l- vkj- oktis;h fdrkc ?kj]
vkpk;Z uxj dkuiqj&03
11 ‘kk’or fodklkps
iap?kVd
MkW- dSykl ujgjh coys
m”kk&vfuy izdk’ku lsukirh ckiV
jksM] iq.ks&16
12 Irrigated Agriculture and social change
Bishnu C. Barik
Vikash Publishing House Put.ltd.
E-28, sector-8, Noida-201301
13 Global History of Dams & Rivers
N.K. Sinha
ALP Books, 7/33, Ansari Rood, Daryaganj- New Delhi -110002
74
14 Analy of Irrigation water & Soil
Bharat B. Garara,
Cyber Tech. Publications, 4264/3, Daryaganj– New Delhi – 110002
15 Hkkjrh; vFkZ’kkL= :nz nRr ds- ih- ,e- lqUnje]
,l- panz ifCyds’ku d- yh- fnYyh
16 Hkkjrh; vFkZO;oLFkk iwjh] fgeky;k ifCyds’ku gkÅl
ubZ fnYyh
17 Hkkjrh; vFkZ’kkL= MkW- nslkbZ] MkW- lkS- Hkkysjko] fujkyh
izdk’ku iq.ks
18 Jekps vFkZ’kkL= MkW- izHkkdj ns’keq[k] fo|k izdk’ku
ukxiwj
19 Hkkjrh; vFkZ’kkL= MkW- Jh/kj ns’kikaMs] MkW- fouk;d
ns’kikaMs] fgeky;k ifCyds’ku gkÅl
ukxiqj
20 d`f”k vFkZ’kkL= MkW- ih- ds xqIRkk] o`ank ifCyds’ku
izk- fy- e;qj fogkj Qst fnYyh
21 Je vFkZ’kkL= ,oa
vkS|ksfxd lca/k
MkW- Vh- ,u- Hkxksyhoky] izseyrk
Hkxksyhoky] lkfgR; Hkou] fnYyh
22 Hkkjrh; vFkZO;oLFkk ch-,y- vks>k] jes'k cqd Msiks
fnYyh@vkxjk
23 lkekftd la’kks/ku
i/nrh
MkW- iznhi vkxykos] Jh lkbZukFk
izdk’ku] ukxiwj
24 la'kks/ku i/nrh MkW- xaxk/kj fo- dk;ns ikVhy]
pSrU; ifCyds’ku] xaxkiqj jksM
ukf’kd
25 la'kks/ku i/nrh MkW- ok- Hkk- ikfVy] iz'kkar
ifCyds’ku] tGxkao
26 Cost Accounting V.S.P.Rao, Vrinda Publication, Delhi
27 Cost Accounting M.Y. Khan, P.K. Jain,Tata MC Graw Hill
Education Private Limited
75
28 fodklkps vFkZ’kkL=
vkf.k fu;kstu
izk- ds- ,e- Hkkslys] izk-ds- ch-
dkVs] QMds izdk’ku] iq.ks
29 flapu vgoky egkjk”Vª ‘kklu
30 d`”kh i.ku fe=
;kstuk] vFkZeaFku]
‘ksrdjh] yksdeaFku
31 www.msamb.com
www.agri.costand price
commition.com