j kV ªh ; c k xo k u h f e' kuj kV ªh ; c k xo k u h f e' ku i fj …horticulture.bih.nic.in/pdf/NHM_Guidelines_Hindi.pdf · 3 ii½ mRiknu] Q ly dVkbZ ds ckn dk izc/a k v k S j

j k" V ªh ; c k xo k u h f e ' kuj k" V ªh ; c k xo k u h f e ' kuj k" V ªh ; c k xo k u h f e ' kuj k" V ªh ; c k xo k u h f e ' ku i fj p k yui fj p k yui fj p k yui fj p k yu ds ds ds ds fn ' kk f un sZ ' k fn ' kk f un sZ ' k fn ' kk f un sZ ' k fn ' kk f un sZ ' k

1111 ---- i f jp ;i f jp ;i f jp ;i f jp ;

j k"Vªh; ckxokuh fe' ku ¼,u ,p ,e ½ dk s ckxokuh { k s= ftles a Qy] lfC t;k a] izdan , o a

danh; Qlys a] [k qEch] e l kys] iq"i] l qxa/ k h; ik S / ks] dktw rF k k dk sdk s ' kkfey g S a] ds l ok Zaxh. k f odk l

dk s c<+k ok nsus ds fy, mR rj iwoh Z j kT ;k sa] fg ekp y izns' k] tEew ,o a d' eh j rFk k mR rj kap y

¼ftuds fy, ek S twnk ckxokuh ds lesfdr f o dk l ds fy, ,d i`F kd izk S | k sfxdh fe' ku g S ½ dk s

N k sM+dj H k k j r ds leL r j kT ;k sa rF k k dsUnz ' k kf l r iz ns' k k sa es a dk;k ZfUor f d;k tk,xk A ukf j;y

ds f odk l ds fy, ukf j;y f odk l ck sM Z }k jk dk;Zdze dk;k ZfUor f d, tk,axs tk s ,d L ora=

fe' ku g S A ;g dsUnz l jdk j }k jk izk;k sftr L dhe g S ftles a nl oh a ;k stuk ds nk S jku j kT;

fe' kuk sa dk s 100 izf r' k r f oR r lg k;rk nh tk jg h gS A 11 oh a ;k stuk ds nk S j ku H k k j r l jdkj

}k j k nh tkus okyh lg k;rk 85 izf r' k r g k s tk,xh rF k k 15 izf r' k r ; k sxnku j kT ; l jdk j k sa d k

g k sxk A

2222 ---- f e 'ku ds m n~ ns ';f e 'ku ds m n~ ns ';f e 'ku ds m n~ ns ';f e 'ku ds m n~ ns ';

fe' ku ds eq[; mn~ns' ; fuEufyf[k r g S a % i½ izR;sd j kT ;@ { k s= ds rqyukRed ykH k v kS j blds f of o/ k d`f"k ek S le f o' k s"k rkv k sa ds l kFk

l keatL ; :i es a { k s = v k/k kf j r L F kkuh; f oH k snhd`r j. kuhf r ds ek/ ;e l s] ftles a

v uql a/ k ku] izk S |k sfxdh izk sUuf r] f oL rk j] Qly dVkbZ ds c kn dk iz ca/ k] izL ak L dj. k v k S j

f oi. ku ' k kfey g S ] ckxokuh { k s= dh l ok Zaxh. k o`f) iznku d juk g S (

2

ii½ ckxokuh mRiknu es a o`f ) djuk] ik s"k. k l qj{ kk esa l q/ kk j rF k k fdl kuk sa ds fy, v k; l `tu

es a lg k;rk djuk(

iii½ ckxokuh f odk l ds fy, p y jg s v usd rF k k ;k stukc) dk;Zdzek s a dk s v kil es a

lg fdz;k' k hy :i es a lg ;k sxh cukuk rF k k bUg s a nwl j s dh v k sj v fH keq[k g k sdj dke dj u s

ds fy, izk sRl kfg r djuk(

iv½ ik j aif jd le> ds l h oug hu :i l s fey tkus v kS j vk/k qfud oS K kfud tkudk j h ds

ek/ ;e l s izkS| k sfxfd;k sa dk s c<+k ok nsuk] f odf l r djuk v kS j budk izl k j(

v½ dq' ky v kS j v dq' ky O;fD r;k s a] f o' k s"k :i l s cs jk stxk j ;qok oxZ ds fy, j k stxk j l `tu

ds v ol j ks a dk fuek Z. k djuk(

3333 ---- j. k uhf rj. k uhf rj. k uhf rj. k uhf r mij k sD r mn~ns' ;k s a dh izkfI r ds fy, fe' ku }k j k fuEufyf[k r j. kuhf r;k s a dk s v axhd`r

fd;k tk,xk %

i½ fdl kuk sa@ mRikndk s a dh mfp r v k; dk s l qfuf' p r djus ds fy, ,d N k sj ls nwl j s Nk s j

rd l ok Zaxh. k n`f"Vdk s. k dk s l qfuf' pr djuk ftles a mRiknu] Qly dVkbZ ds ckn dk

izca/ ku] izl aL dj. k vk S j foi. ku ' k kfey g Sa(

3

ii½ mRiknu] Q ly dVkbZ ds ckn dk izca/ k v k S j izl aL dj. k ds fy, v uq l a/ k ku ,oa f odk l

izk S | k sfxfd;k s a dk s c<+k ok nsuk(

iii½ fuEufyf[k r ds ek/ ;e l s {k s= Qy] v kPN knu rF k k mRikndrk es a o`f)%

¼d½ ik j aif jd Qlyk sa dk s jk si. k Qlyk sa] ckxkuk sa] v axwj ckxku] iq"i v k S j lCth ckxkuk sa

ds :i es a if j of rZr dju k(

¼[k½ mP p & rduhd l aca/ k h ckxokuh [k s rh v k S j mRd`"V d`f"k ds f y, fdl kuk s a es a mfp r

izk S | k sfxdh dk izl k j djuk A

iv½ Qly dVkbZ ds ckn dh l qf o/ k kvk sa dk s L Fk kfir djus es a lg k;rk djuk tS l s iS d&g km l]

if jiD ou p S Ecj] ' kh r H kaM k j. k] fu;af = r ok;qeaM y ¼l h ,½ Hk aM k j. k v kfn] ewY;o/ k Zu mRikn

ds fy, izl aL dj. k ;wfu V rF k k f oi.ku l aca/ k h cqfu;knh <k ap k(

v½ lefUor n`f" Vdk s. k vaxhd`r djuk v k S j izf rH k kfxrk dk s c<+kok nsuk] vuql a/ k ku ,oa f odk l

ds chp lg;k sx cukuk rF k k ,d nwl j s dh vk s j v fH keq[k g k sdj dke djus dk s c<+k ok

nsuk] j k"Vªh;] { k s= h;] j kT; v k S j mi& j kT ; L rj ij l k oZtfud { k s = ds l kF k& lkFk futh

{ k s= k sa es a izl aLdj. k vk S j foi. ku ,ts af l;k s a dk s c<+k ok nsuk(

vi½ tg k a H k h mfp r v kS j O;og kf jd g ks og k a fdl kuk sa ds fy, i;k ZI r v k; v k S j budh lg k;rk

dk s l qfuf' pr djus ds fy, j k"Vªh; M s j h f odk l ck sM Z ¼,u M h M h c h½ ds lg dkj h ds

ekMy dk s izk sR lkfg r fd;k tk,xk(

4

vii½ lH k h L rj ks a ij { kerk fuek Z. k v k Sj ekuo l al k/ku fodk l dk s c<+k ok nsuk A

4444 ---- f e' ku d h laj p ukf e' ku d h laj p ukf e' ku d h laj p ukf e' ku d h laj p uk (I½ j k" Vªh ; L r jj k" Vªh ; L r jj k" Vªh ; L r jj k" Vªh ; L r j

¼ d ½¼ d ½¼ d ½¼ d ½ l kek U ; if jl kek U ; if jl kek U ; if jl kek U ; if j "k"k"k"k nnnn

4- 1 j k"Vªh; L rj ij ekuuh; dsUnzh; d`f"k ea= h dh v / ;{ k rk ds varxZ r fe' ku dh ,d

l kekU; if j"kn ¼th l h½ g S A

d`f"k ea= h % v / ;{ k okf. kT ;] L okL F ;] f oR r] [k k| izlaL dj. k] m| ksx] % lnL ;

iap k;rh j kT k] f oK ku ,oa izk S | ksfxdh] xzkeh. k f odkl ea= h d`f"k] okf. kT;] L ok LF ;] f oR r] [k k| izl aL dj. k] m| k sx] % lnL ; iap k;rh j kt] xzkeh. k f odk l] f oK ku ,oa izk S | k sfxdh ea= ky;@f o H k kx ds lfpo v / ;{ k] ukckM Z eg kfuns' kd] H k k- d`- v - i- mRikndk s a ds izf rfuf/ k ,oa f o' k s"kK ¼14½ % lnL ;

fe' ku ds funs' kd % lnL ; lfpo

5

4- 2 ;g if j"kn uhf r rS ;k j djus okyk fudk; g S tk s fe' ku dk s lEiw. k Z :i l s funs Z ' k nsxk

v k S j bldk ekxZn' k Zu dj sxk rFk k bldh izxf r ,oa dk;Z fu"iknu dh fuxj kuh v kS j

leh{ k k H kh dj sxk A l kekU; if j"kn dh cS Bd ,d o"k Z es a de l s de nks ck j g k sxh A

¼[ k ½¼[ k ½¼[ k ½¼[ k ½ d k; Z d k jh l fe f r %d k; Z d k jh l fe f r %d k; Z d k jh l fe f r %d k; Z d k jh l fe f r %

4- 3 fe' ku ds dk;Zdykik s a d k s ns[kus rF k k dk j ZokbZ ;k stuk dk s v uqek sfnr dj us ds fy, lfp o]

d`f"k ,oa lg dkf j rk f oH k kx dh v / ;{krk es a ,d dk;Zdk j h lfef r ¼bZ- l h- ½ g S A

dk;Zdk j h lfef r dk xBu fuEufyf[ k r g S % lfp o ¼d`f"k ,oa lg dkf j rk½ v / ;{ k okf. kT ;] L okL F ;] [kk| izl aL dj. k m| k sx] lnL ; iap k;rh j kt] xzkeh. k f odk l] f oK ku ,oa izk S | k sfxdh ea= ky;@f oH k kx ds lfp o l axBu% eg kfuns' kd] H kk-d`- v - i- ] eg kfuns' kd] l h ,l v kbZ v k j] lnL ; v / ;{ k] ukckM Z( v ij lfp o ¼izH k k j h] ckxokuh] d`f"k ,oa

l g dkf j rk foH k kx½( v ij lfp o ,oa f oR r lykg dk j] d`f"k ,oa lg dkf j rk foH k kx( ckxokuh vk;qD r( v / ;{ k] ,ihM k] izca/ k funs' kd]

,u ,p ch( izca/ k funs' kd] ,u l h M h l h( izeq[ k dk;Zdk j h v f/ kdk jh] jk"Vªh; v kS "k/k h; ikni ck sM Z( v k;qos Zn] ;k sx uS p qj k siSF kh ;wukuh ,oa f l)k f oH k kx ¼v k;q”k½( v / ;{ k] lh Mh ch( d`f"k f oi. ku lykg dk j] d`f"k ,oa lg dkf j rk f oHk kx( la;qD r lfp o] ckxokuh esa I ykf LVd dYp j v uqiz;k sx ij j k"Vªh; lfef rA rhu f o' k s"kK ¼mRiknu] Qly dVkbZ ds ckn dk izca/ k lnL ;

v k S j f oi. ku½ fe' ku ds funs' kd lnL ; lfpo

6

4- 4 dk;Zdk j h lfef r j kT ;k s a v k S j ? kVdk sa dk s l al k/ kuk s a dk s iqu% v kcafVr djus v k S j L ohd`r

lfC lMh ekinaM k s a ds v k/k k j ij if j;k stuk,a L ohd`r dj us ds fy, l' kD r :i l s leF k Z

g S A dk;Zdk j h lfef r ml if j;k stuk ds ? kVdk sa dk s L ohd`r djus ds fy, v ius f oosd

dk bL rseky dj ldrh g S ftlds fy, eki n. M fu/ k k Zf j r ug h a g S A b u ? kVdk s a ds fy ,

lfC lMh Nk sVs v kS j l hekar fdl kuk sa ds fy, ykxr ds 50 izf r' k r rFk k v U; fdl kuk sa ds

fy, ykxr ds 30 izf r' kr l s T ;knk ug h a g ksxh A

4- 5 d`f"k ,oa lg dkf j rk f oH k kx esa ckxokuh izH k kx }k jk j k"Vªh; ckxokuh fe' ku dks

v f/ k' kkf l r djus ds fy, dk;Zdk j h lfef r v k S j l kekU; if j"kn dk s t:j h lgk;rk

iznku dh t k,xh A dk;Zdk j h lfef r f ofH kUu , ts af l;k s a ds chp l qp k: dk;k ZRed lEidZ

dk s l qfuf' pr dj sxh A dk;Zdk j h lfef r dh cS B d izR;sd f r ekg h es a g k sxh fdarq fe' ku d s

v k jafH kd p j. k esa nk s eghus esa de l s de ,d cS Bd g k sxhA

II. j k T; j k T; j k T; j k T; L rjL rjL rjL rj

¼ x½¼ x½¼ x½¼ x½ j kT ; L rj dh dk ;Z dk j h lf ef rj kT ; L rj dh dk ;Z dk j h lf ef rj kT ; L rj dh dk ;Z dk j h lf ef rj kT ; L rj dh dk ;Z dk j h lf ef r

4- 6 dk;Zdzek s a ds dk;k ZUo; u dh fuxj kuh ds fy, j kT ; l jdkj }k j k d`f"k mRiknu v k;qD r

;k lfp o ckxokuh@ d`f"k dh v / ;{ k rk esa j kT; L rj dh dk;Zdk j h lfef r ¼,l ,y b Z

l h½ dk xBu fd;k tk ,xk A bles a v U; l acaf/ k r f oH k kxk s a] j kT ; d`f"k f o ' of o| ky;k s a] H k k-

d`- v - i- l aL Fk kuk sa] mRiknd ,l k sf l,'ku v kfn ds izf rfuf/ k H k h ' k kfey g s k axsA dsUnz l jdk j

v ius izf rfuf / k;k sa dk s ukfer dj sxh tk s ,l ,y bZ l h dk lnL ; g k saxs A

7

j kT ; l jdkj }k j k fu;qD r j kT ; ds fe' ku funs' kd ,l ,y bZ l h ds lnL ; lfp o

g k saxsA if jp kyu L rj ij j kT ; l jdk j k sa dk s fe' ku ds dk; Zdz ek s a dk s j kT ; v k S j ftyk L rj

ij dk;k ZfUo r djus ds fy, l k s l k;Vh iathdj. k v f/ kfu;e ds v arxZr ia thd`r dh tkus

okyh mfp r L ok;R r fudk; ds fuek Z. k ;k ukfer djus dh L ora= rk g S A j kT ; es a ek S twn

iap k;rh j kt l aL Fk kuks a dk s dk;k ZUo;u l ajp uk esa iwj h rjg l s ' kkfey fd;k tk,xk A

4- 7 fdl kuk sa dk s mRikn ds fy, i ;k ZI r ykH k fn ykus dh t:j r rF k k tg k a rd l aH k o g k s

,tasV dh H k wfedk dk s lekI r djus dh v k o' ;drk dk s / ;ku es a j[k rs g q, j kT ; rF k k

mi& j kT ; L rj h; <k ap s dk s rS ;k j fd;k tk,xk A j kT ; l jdk j ds ik l mi;qD r ekMy

v axhd`r dj us ds fy, yp hykiu g S fd os fe' ku ds y{ ; dk s iwj k djus ds fy, v F kk Zr

og p kg s rk s ,u M h M h ch ds v uq:i lg dk j h QS M j s' ku ds ekMy ' k kfey daif u;k s a

¼[k j hn ds fy, lg dk j h izl aL dj. k ds fy, l a; q D r { k s = rF kk f oi. ku ds fy, dkik s Zj sV d s

l kFk½ ;k v uqdwy ek S tw nk l aL F kkuk sa dk s v iuk l drk g S A j kT ; dh ig p kuh xbZ izeq [k

,ts af l;k s a dh l s ok,a tk s fd f ofH kUu ckxokuh f odk l dk;Zdzek s a tS ls vkfnok l h@ ioZrh ;

{ k s= k sa es a ckx okuh ds lesfdr f o dk l] e/ k qeD[k h i kyu dk f o dk l] dk;Zdz e dk s dk;k Zf Uor

dj jg h g S a mUg s a fe' ku ds <k ap kxr dk;k s Za es a dk ;Zdze dk;k ZU o;u ds fy , ' k kfey fd; k

tk,xkA

4- 8 j kT ; L rj dh ,ts al h ds fuEufyf[ k r dk;Zdyki g S a %

• fe' ku ds y { ;k s a v k S j mn~ns' ;k s a ds l kFk l keatL ; :i es a if jn`' ; rF k k okf"k Zd j kT ; L rj

dk j ZokbZ ;k s tuk rS ;k j djuk rF k k rduhdh l g k;rk ny] j kT ; d`f"k f o' of o| ky; k sa rF k k

8

H k k- d`-v - i- ds l aL F kkuk sa ds l kFk fudVre leU o; c uk, j [kuk rF k k blds dk;k ZUo;u dh

fuxj kuh djuk(

• fe' ku ds dk;Zdykik s a dk s djus ds fy, j k"Vªh; fe' ku v F kk Wf jVh] j kT ; l jdk j v k S j

v U; l zk s rk sa l s jkf'k izkIr djuk v k Sj bldk mfp r ys[k k&tk s[k k rS ;kj djuk v kS j l acaf/ k r

,ts af l;k s a dk s mi;k sx izek. k&i= izL rqr djuk(

• dk;k ZUo;u djus okys l axBuk s a dk s j kf'k tk jh djuk v kSj dk;Zdze dk;k ZUo;u dk

v oyk sdu] fuxj kuh v kS j leh{ kk djuk (

• ckxokuh mRiknk s a ds mRiknu] bud h { kerk v kS j ek ax ds L rj dk s fu/ k k Zfj r djus ds fy,

f ofH kUu fg Ll k sa es a ¼ft yk] mi&ftyk ;k ftyk s a dk ,d lewg ½ ew yH k wr l os Z{ k. k v kS j

O;k og kf jd v / ;;u djuk v k Sj blds v uql k j lg k;rk iznku djukA bl h izdk j ds

l eku:ih v / ;;u dk;Zdze ds v U; ? kVdk sa ds fy, H k h ' k q: fd, tk,a xs(

• fdl kuk sa] l k sl k;Vh] xS j l jdk jh laxBuk s a] mRiknd] ,l k sf l,' ku] L o;a l s oh ny] j kT;

l jdk j ds l aL F kku rF kk v U; leku :ih l ax Buk s a ds ek/ ;e l s j kT; es a fe' ku d s

dk;Zdzek s a ds dk;k ZUo;u dh fuxj kuh rF kk lg k;rk djuk(

• leL r bP N qd nyk s a@ j kT ; L rj ij ,l k sf l,'ku ds fy, j kT ; d`f"k f o ' of o| ky;k s a rF k k

H k k- d`-v - i- l aL F kkuk sa v k Sj rduhdh f o' k s"kK rk okys v U; l axBuk s a ds l kFk dk;Z' k kyk]

l sfeuk j rFk k izf' k{ k. k dk;Zdzek s a dk s v k;k sftr djukA

9

III. f ty k L rjf ty k L rjf ty k L rjf ty k L rj 4- 9 ftyk L rj ij j kT ; l jdk j }k j k ftyk fe' ku lfef r ¼M h ,e l h½ xf Br dh x bZ g S a A

;g if j;k stuk fuek Z. k v k S j fuxj kuh ds fy, ftEesnk j g S a A ftyk fe' ku lfef r ds

v / ;{ k ftyk if j"kn ds eq[; dk;Z dk j h v f/ kdk j h ¼l h bZ v k s½@ ftyk xzkeh. k f odkl

,ts al h ds lh bZ v ks g ksaxs rF k k lacaf/ k r f oH k kxk sa] mRiknd ,l k sfl,' ku] foi. ku ck sM Z] L o; a

l s oh ny v k Sj v U; xS j l jdk j h laxBuk s a ds izf rf uf/ k blds lnL ; ds : i es a g S a A f tyk

;k stuk lfef r v k S j iap k;rh j kt l aL F kkvk sa dk s dk;Zdze ds dk;k ZUo; u es a blds ik l

miyC / k f o'k s"kK rk rF kk cqfu ;knh <k ap s ds v k/k k j ij lesfdr@' k kfey fd;k tk, xk A

ftyk ckxokuh v f/kdk j h@ ftyk d`f"k v f/ kdk jh blds lnL; lfp o g ks axs A

IV. r d uh dh lg k ; rk ny ¼ Vh ,l th½r d uh dh lg k ; rk ny ¼ Vh ,l th½r d uh dh lg k ; rk ny ¼ Vh ,l th½r d uh dh lg k ; rk ny ¼ Vh ,l th½ 4- 10- fe' ku ds ik l ,d l' kD r rd uhdh ? kVd g S vk S j fe'ku ds izca/ ku es a f o' k s"kK eq[; :i

l s ' kkfey g k saxs A fe' ku dk s j k"Vª h; v k S j j kT ; L rj i j rduhdh lg k;rk j k"Vªh;

ckxokuh ck sM Z }k j k iznku dh tk,xh ftles a fe' ku ds dk;Zdzek s a dk s lykg nsus] rS ;k j

djus] ewY;k a du v k S j dk;k ZUo;u dh fuxj kuh ds fy, f o' k s"kK v kS j rduhdh dkfeZdk s a

}k j k mfp r :i l s l qn`<+ fd;k tk,xk A , u ,p ch es a rd uhdh lg k;rk n y g k sxk

ftlds ik l Bsds ij O; ol kf;dk s a dk s fu;qD r d jus ds yp hys ekin. M g k saxs A l s ok iznku

djus okyk s a dk s bZ l h } k j k L ohd`r bl iz;k stu g s rq fu/ k k Zf j r fuc a/ ku o ' k rk s Za ds v uq:i

rduhdh l s ok iznku djus ds fy, H k h yx k;k tk,xk A rduhd h lg k;rk ny e s a

f ofH kUu L rj ds dkfeZd ' k kfey g k saxs tk s rdu hdh l s ok iznku dj s axs v k S j budh v g Zrk ]

v uqH k o] v kgf j r v af re os ru ;fn l jdk j h l s ok l s ls okfuo`R r g q, g S ] ds vk/ kk j ij

budk ekuns ; fu/ k k Zf j r fd;k tk,xk A u, L uk rd ftUg s a c kxokuh { k s= dh tkudk j h g S ]

10

daI ;wVj O ;k ol kf;d] ,e ch , L uk rd] ;q ok O;k ol kf;d g S a os H k h Vh ,l th es a ' k kfey

g k saxs A jk"Vª L rj dk Vh ,l th dsUnz L rj ij lg k;rk iznku dj sxk A

4- 11- Vh ,l th ds fuEufyf[ k r dk;Zdyki v k S j H kwfedk g ksxh % i½ j kT ; dk fu;fer : i l s nkS j k djuk v k Sj l axBukRe d rF k k rduhdh ekeyk s a es a

ekxZn' k Zu djuk A

ii½ f ofH kUu j k si. k vk S j f ofHkUu ig yqv k s a v Fk k Zr~ mRiknu] Qly dVkbZ ds ckn dk izca/ ku]

izl aL dj. k ,oa f oi. ku ds laca/ k es a { k s= h; dk;Z'k kyk v k;ksftr djus ds fy, l kexzh dk

l adyu dj uk g S A {kerk fuek Z. k v k s j izksUuf r ds f o"k;] f ofH kUu { k s =k sa es a f ofH kUu f o"k;k s a

ij dk;Z' k kyk@ l sfeuk j dk ,d o"k Z yEck dS ys aM j rS ;k j fd;k tk,xk A

iii½ i;Zos{ k. k ,oa ewY;k adu f e' ku rS ;k j djuk A iv½ f ofH kUu { k s= k sa es a ckxokuh ds f ofH kUu ig yqv k s a ij v / ;;u djuk A v½ lQyre d g kfu;k s a ds fo”k; v / ;;uk s a dk nL rkost rS ;k j djuk v kS j budk izl k j A vi½ { kerk fuek Z.k dk;Zdzek s a es a j kT ;k sa dh lg k;rk djuk A vii½ fe' ku ds mn~ns' ;k s a dk s c<+k ok nsus ds fy, izp k j@ l wp uk vfH k;ku dh 'k q:v k r A 4- 12 j kT ; fe' kuk sa }k j k if j;k stuk rS ;k j djus] ewY;k a du v k S j leorh Z f uxj kuh ds fy, j kT ;

L rj ds Vh ,l th LF kkfir dj ldrs g Sa A j kT ; fe' kuk sa dk s jkT ; rFk k ftyk L rj ij

rduhdh lg k;rk iznku djus ds fy, lykg dk j dks H kkM +s ij ysus dh L ora= rk g S A

11

4- 13 ,u ,p ,e dh j k"Vªh; rF k k mi& j kT ; L rj i j l k adsf rd iz' k k lfud l ajp uk v uqca/ k&1

es a nh xbZ g S A

5 - v u q ek sn u v k S j dkv u q ek sn u v k S j dkv u q ek sn u v k S j dkv u q ek sn u v k S j dk ; k Z Uo ; u ds fy , dk; Zi z. k ky h; k Z Uo ; u ds fy , dk; Zi z. k ky h; k Z Uo ; u ds fy , dk; Zi z. k ky h; k Z Uo ; u ds fy , dk; Zi z. k ky h 5- 1 j kT ;k sa }k j k 10 oh a ;k stuk v kS j 11 oha ;k stuk v of/k ds nkS j ku dk j ZokbZ djus dh ;k stuk ds

iz{ k si. k }k j k j kT ; ckxokuh fe' ku nL rk ost dk s rS ;k j fd, tkus d h t:j r g S A ,l

,p ,e M h okf"kZd dk j ZokbZ ;k stuk ¼, , ih½ rS ;k j djus ds fy, v k/ kk j iznku dj sxk A

ckxokuh f o dk l] fuxj kuh v k S j dk;k ZUo; u ds fy, miyC / k cqfu;knh <k ap s] iwoZ es a tk j h

j kf'k es a l s [kp Z u dh xbZ miyC / k j kf' k vk S j if j;k stuk es a [kp Z g k sus okyh v f/ kdre

j kf'k ds fy, ek S twnk { kerk ds v k/k k j ij , , ih { k s= v k/ k kfj r g k saxs A d`f"k ea= ky;

}k j k ;fn i g ys v oxr ug h a dj k;k x;k g S rk s o"k Z ds fy, v izS y@e bZ rd izL r kf or

if jO;; l s izR;sd j kT ; dk s v oxr dj k;k tk,xk ftlds mij kar og

l S DVj ok j@ftyk ok j v kcaVu fp f = r dj sxk A ftyk L rj dh ,ts af l;k a v iu h

izkF kfedrkvk sa v k S j { kerkv ks a dk s / ;ku es a j[k rs g q, okf"k Zd dk j ZokbZ ;k stuk rs;k j dj s axh

¼, , ih½ v k S j v kcafVr j kf' k ds v anj ;k stuk dk s j kT; ckxokuh fe' ku dk s izL rqr

dj s axhA j kT; l jdk j ,l ,p ,e M h v k Sj , , ih rS ;k j djus ds fy, Vh ,l th@

ij ke' k Z ls okv k sa dk mi;k sx dj sxh A j kT ; ckxokuh fe' ku lEiw. k Z j kT ; ds fy, ,d

lesfdr izL rk o rS ;k j dj sxh v k S j j kT ; dk;Zd k j h lfef r ¼,l bZ l h½ }k j k bl s iq uj hf{ k r

dj ok;k tk,xk rRi' p k r j k"Vªh; dk;Zdk j h lfef r ds f o p k j kF k Z bldh 25 izf r ;k a d`f"k

ea= ky; dk s izL rqr dh tk,axh A ,l ,p ,e }k j k jkT ; ckxokuh fe' ku nL rk ost v k S j

okf"k Zd dk j ZokbZ ;k stuk rS ;k j djus ds fy, okf"k Zd v kcaVu dk 5 izf r' k r fg L l k [kpZ

fd;k tk ldrk g S A okf"k Zd dk j ZokbZ ;k stu k es a ckxokuh f odk l l s lacaf/ k r leL r

eqn~nk s a ij / ;ku nsus dk iz;k l fd;k tk, ftles a mRiknu] Qly dVkbZ ds ckn dk

12

izca/ k rF k k foi. ku ' k kfey g S A d`f"k ea= ky; dk s izL rqr dh tkus okyh okf"k Zd dk j Zokb Z

;k stuk dk s izL rqr djus ds fy, fu/ k k Zf j r izi= v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &II es a fn;k x;k g S A

5- 2 ,l ,p ,e }k j k ,l , y bZ l h dh L ohd`f r dk s n' k k Zrs g q, bl iz ;k stu ds fy, f of ' k"V

:i l s fufeZr oscl kbZ V ij v iy k sM fd;k tk,xk tS l kfd j k"Vªh; Lrj dh bZ l h dks

v oxr dj k ;k x;k g S A bl s j k"Vªh; L rj dh bZ l h dh L ohd`f r ds ckn izf rL F k kfir fd;k

tk,xk A , , ih dh L ohd`f r l s l acaf/ k r f L Fkf r dk s v ku&ykbZu :i es a iznf' k Zr dju s

ds iz;k l fd, tk,axs A

6666 ---- c kx o k uh { k s = e s a d k; Zj r e k St wn k jk " Vª h; , t s ac kx o k uh { k s = e s a d k; Zj r e k St wn k jk " Vª h; , t s ac kx o k uh { k s = e s a d k; Zj r e k St wn k jk " Vª h; , t s ac kx o k uh { k s = e s a d k; Zj r e k St wn k jk " Vª h; , t s a f l; k s a d h H k wf ed kf l; k s a d h H k wf ed kf l; k s a d h H k wf ed kf l; k s a d h H k wf ed k jk "Vª h; c kx o k uh c k sM Z ¼, u , p c h½ ] x qM +x k aojk "Vª h; c kx o k uh c k sM Z ¼, u , p c h½ ] x qM +x k aojk "Vª h; c kx o k uh c k sM Z ¼, u , p c h½ ] x qM +x k aojk "Vª h; c kx o k uh c k sM Z ¼, u , p c h½ ] x qM +x k ao

6- 1 ,u ,p ch j k"Vªh; L rj ds Vh ,l th dh O; oL F k k dj sxk v k S j dkfeZdk s a ds H k qxr ku dk

izca/ k dj sxk A ,p ,p ch dk ,d v f/ kdk jh M h , l h ds l kF k ijL ij lEidZ ds fy ,

f o' k s"k :i l s lefiZr g k sxkA ,u ,p ch blds v f/kns'k ds v uql k j dk;Zdzek s a d k s Hkh

dk;k ZfUor d j sxk A

d kt w vk Sj d k sd k s f od k l f uns' k ky ; ¼M h lh lh M h½ ] d k sfP p ad kt w vk Sj d k sd k s f od k l f uns' k ky ; ¼M h lh lh M h½ ] d k sfP p ad kt w vk Sj d k sd k s f od k l f uns' k ky ; ¼M h lh lh M h½ ] d k sfP p ad kt w vk Sj d k sd k s f od k l f uns' k ky ; ¼M h lh lh M h½ ] d k sfP p a

6- 2 M h l h l h M h] ukf j;y v k Sj l qik jh dk s Nk sM+dj ' ks"k jk si. k Qlyk s a l s l acaf/ k r dk;Zdykik s a

ds leUo; v k S j fuxj kuh ds fy, ftEesnk j g ksxk A ;g dktw v k S j dk sdk s ij fu;f e r

:i l s j k"Vªh; L rj ds izf' k{ k.k dk;Zdze] l sfeu k j ,oa dk;Z' k kyk v k;k sftr djus ds fy,

H k h ftEes okj g k sxk A

13

l qi k j h , o a e lky k f od k l f un s' k ky ; ¼M h , , l M h½ ] d kfy d Vl qi k j h , o a e lky k f od k l f un s' k ky ; ¼M h , , l M h½ ] d kfy d Vl qi k j h , o a e lky k f od k l f un s' k ky ; ¼M h , , l M h½ ] d kfy d Vl qi k j h , o a e lky k f od k l f un s' k ky ; ¼M h , , l M h½ ] d kfy d V

6- 3 l qik j h] el kys rF k k l qxa/ k h; ik S/ k ksa ds f odk l l aca/ k h dk;Zdykik s a ds leUo; , oa fuxj kuh

ds fy, M h , ,l M h ftEes ok j g k sxk A ;g el kys] v kS"k/ k h; ,oa l qxa/ k h; iknik s a ij

fu;fer : i l s jk"Vªh; L rj ds izf' k{ k. k dk;Zdze ] l sfeuk j rF k k dk;Z' k kyk dk s v k;ksftr

djus ds fy, H k h ftEes ok j gk sxk A

c kx o k uh e s a I y k f LVc kx o k uh e s a I y k f LVc kx o k uh e s a I y k f LVc kx o k uh e s a I y k f LV d Y pjd Y pjd Y pjd Y pj d s v u qi z; k s x i j jk" d s v u qi z; k s x i j jk" d s v u qi z; k s x i j jk" d s v u qi z; k s x i j jk" Vª h; lf ef r ¼, u lh i h , Vª h; lf ef r ¼, u lh i h , Vª h; lf ef r ¼, u lh i h , Vª h; lf ef r ¼, u lh i h , , p½ ] ub Z f nYy h, p½ ] ub Z f nYy h, p½ ] ub Z f nYy h, p½ ] ub Z f nYy h

6- 4 ,u l h ih , ,p mRd`"V d`f" k f odk l dsUnzk s a ¼ih ,Q M h l h½ ds ek/ ;e l s

mP p & rduhd okyh ckxokuh v k S j mRd`"V d`f"k l s lacaf/ k r dk;Zdykik s a ds leUo; v k Sj

fuxj kuh ds fy, ftEes ok j g ksxk A

u kf j ;y f od k l c k sM Z ¼ lh M h c h½ ] u kf j ;y f od k l c k sM Z ¼ lh M h c h½ ] u kf j ;y f od k l c k sM Z ¼ lh M h c h½ ] u kf j ;y f od k l c k sM Z ¼ lh M h c h½ ] d k s fPpd k s fPpd k s fPpd k s fPp aa aa

6- 5 ;| fi l h M h ch ukf j; y ds f o dk l ij L dhek sa ij dke dj rk g S v k Sj bUg s a dk;k ZfUor

dj rk g S ] ck sM Z ukf j;y v k/k kf j r d`f"k iz. k kyh ftles a lfC t;k s a] iq"i] e l kys] l qxa/ k h; ikni

v kfn dk v ar% Qlyhdj. k ' kkfey g S ] bul s tqM +s g q, dk;Zdzek s a es a ' kkfey g k sxk A

d `f "d `f "d `f "d `f " k vk S j i zl aLd ` r [ k k | mk vk S j i zl aLd ` r [ k k | mk vk S j i zl aLd ` r [ k k | mk vk S j i zl aLd ` r [ k k | m R i k n f u; k Zr f od k l i zkf / kd j.k ¼,R i k n f u; k Zr f od k l i zkf / kd j.k ¼,R i k n f u; k Zr f od k l i zkf / kd j.k ¼,R i k n f u; k Zr f od k l i zkf / kd j.k ¼, i hi hi hi h M kM kM kM k ½ ] ub Z ½ ] ub Z ½ ] ub Z ½ ] ub Z f nYy hf nYy hf nYy hf nYy h

6- 6 ,ihM k] okf. kT ; ea= ky;] ckxokuh Qlyk s a ds fy, , bZ tS M ds lefUor f odk l dks

c<+k ok nsus ds fy, dk;Zj r g k sxk A

14

f oi .k u , o a fuj h{ k.k f uns' k ky ; ¼M h , e vkb Z½ ] ub Z fn Yy hf oi .k u , o a fuj h{ k.k f uns' k ky ; ¼M h , e vkb Z½ ] ub Z fn Yy hf oi .k u , o a fuj h{ k.k f uns' k ky ; ¼M h , e vkb Z½ ] ub Z fn Yy hf oi .k u , o a fuj h{ k.k f uns' k ky ; ¼M h , e vkb Z½ ] ub Z fn Yy h

6- 7 M h ,e v kbZ cktk j baVs yhts al iznk u djus rF k k f oi. ku l a ca/ k h dk;Zdz ek s a dh fuxj kuh ds

fy, dk;Zj r g k sxk A

[ k k | i[ k k | i[ k k | i[ k k | i zl aLd j .k m| k sx e a=zl aLd j .k m| k sx e a=zl aLd j .k m| k sx e a=zl aLd j .k m| k sx e a= ky; ¼, e , Q i h vkb Z½ ] ub Z fn Yy hky; ¼, e , Q i h vkb Z½ ] ub Z fn Yy hky; ¼, e , Q i h vkb Z½ ] ub Z fn Yy hky; ¼, e , Q i h vkb Z½ ] ub Z fn Yy h

6- 8 ,e , Q ih v kbZ v ius ctV izk o/ k kuk s a ds v arxZ r ckxokuh mRiknk sa ds izl aL dj. k l aca/ k h

dk;Zdzek s a ds dk;k ZUo;u ,oa fuxj ku h ds fy, ftEes ok j g ksxk A

jk "Vª h; vk S" k/ k h ; i k ni c k sM Z ¼, u , e i h c h½ ] ub Z fn Yy hjk "Vª h; vk S" k/ k h ; i k ni c k sM Z ¼, u , e i h c h½ ] ub Z fn Yy hjk "Vª h; vk S" k/ k h ; i k ni c k sM Z ¼, u , e i h c h½ ] ub Z fn Yy hjk "Vª h; vk S" k/ k h ; i k ni c k sM Z ¼, u , e i h c h½ ] ub Z fn Yy h

6- 9 ,u ,e ih ch fe' ku ds l kF k leUo; l s v k S "k/k h; iknik s a ds f odk l l s l acaf/ k r L dhek sa

dk s dk;k ZfUor dj sxk A

jk "Vª h; c kx o k uh vu q l a/ k k u ,o a f od k l Q k maM s' ku ¼, u , pjk "Vª h; c kx o k uh vu q l a/ k k u ,o a f od k l Q k maM s' ku ¼, u , pjk "Vª h; c kx o k uh vu q l a/ k k u ,o a f od k l Q k maM s' ku ¼, u , pjk "Vª h; c kx o k uh vu q l a/ k k u ,o a f od k l Q k maM s' ku ¼, u , p vk j M h , Q½ ] vk j M h , Q½ ] vk j M h , Q½ ] vk j M h , Q½ ] u b Z f nYy hu b Z f nYy hu b Z f nYy hu b Z f nYy h

6- 10 ,u ,p v k j M h ,Q lfC t;k sa rF k k lC th chtk s a ds f od k l l s lacaf/ k r dk;Zdzek s a dh

fuxj kuh es a dk;Zj r g k sxk A

6- 11 ckxokuh l aca/ k h bu l axBuk s a dh Ldhe dk s ,u ,p ,e ds l kF k lefUor fd;k tk,xk

v k S j v iokn ds :i es a bu j k"Vªh; L rj dh , ts af l;k s a rF k k leku :i h v U; ,ts a lf; k sa

tS l s ukckM Z] ,u l h M h l h] ,u , ,Q b Z M h dk s uohu i g y dh if j ;k stukv k sa d k s ' kq:

djus ds fy, ,u ,p ,e ctV l s j kf'k iznku dh tk ldrh g S A

7777 ---- p ky w L dh ek s a dh f L F kf rp ky w L dh ek s a dh f L F kf rp ky w L dh ek s a dh f L F kf rp ky w L dh ek s a dh f L F kf r

7- 1 orZeku le ; es a ckxokuh f odk l dk;Zdzek s a dk s cg qr l h Ldhek s a ds ek/;e l s dk;k ZfUor

fd;k tk jg k g S vF kk Zr j k"Vªh; ckxokuh ck sM Z dk;Zdze] ukf j;y f odk l dk;Zdze] mR rj

15

iwoh Z j kT ;k s a es a ckxokuh ds lesfdr f odk l ds fy, izk S | k sfxdh fe' ku] ckxokuh es a ekuo

l al k/ku f odk l] v kfnok l h vk S j ioZrh; { k s = k sa es a ckxokuh dk lesfdr f odk l rF k k

eS dzk sizca/ k L dhe ds v ar xZr ckxoku h dk;Zdze A bues a l s e kuo l al k/ ku v k S j v kfnok l h

{ k s= k sa dh L dhek s a dk s vk S j eS dzksizca/ k ds v arxZr dk;Zdzek s a dk s j k"Vªh; ckxokuh fe' ku es a

lekfg r fd;k tk,xk A eS dzk s izca/ k L dhe j kT ; l jdk j ks a dk s j kT ; ds fy, dqy v kcafV r

ctV es a 10 izf r' k r ds f g L l s dks u, v f o"dk j k s a ij [kp Z dj us dh v uqef r dh f' kfF kyrk

iznku dj rh g S ftldk ,p ,p , e es a j[k j[k k o fd;k tk,xk A ,u ,p ch dk;Z d ze

m| e' khyrk dk s is s zf j r djus okys g S a v kS j ck sM Z v ius d k;Zdzek s a dk s fu;fer :i l s

dk;k ZfUor dj sxk A ,u ,p ch }k j k fe' ku dk s ,d dk;Zd yki v k j aH k djus dh :ij s[k k

iznku dh tk,xh ftles a f o' k s"kKk sa dk iwy v k S j rduhdh lg k;rk ny H k h g k saxsA mR rj

iwoh Z j kT ;k sa es a izk S | ksfxdh fe' ku ds dk;Zdze tk sfd mR rj iwoh Z rF k k fg eky;hu j kT ;k sa d s

f odk l ds fy, dsfUnzr g S a og i`F kd L dhe ds :i es a fu;f er :i l s dk;Z dj rs jg s axs A

ukf j;y f odk l ck sM Z ¼l h M h ch½ ftl s dh ns' k esa ukf j;y ds f odk l dh fuxjkuh ds

fy, l aln }k j k ikf j r djds L Fk kfir fd;k x; k g S ] og ukf j;y f odk l dk;Zdzek s a dk s

L ora= :i l s fu;fer rk S j ij dk;Z dj rk jg sxk A

8888 ---- f e' ku e/ ;L F k k, af e' ku e/ ;L F k k, af e' ku e/ ;L F k k, af e' ku e/ ;L F k k, a

8- 1 fe' ku v ius izR;sd fg L l s es a ek ax v k S j t:j r ij v k/ k kf jr g k sxk A f ofH kUu e/ ;L F k kv k sa e s a

izk S | k sfxdh ,d eg R oiw . k Z H kwfedk v nk dj sxh A ;k stuk v kS j fuxjkuh mn~ns' ;k sa lfg r

Qly dVkb Z ds ckn ds izca/ ku] cktk j rF k k mRiknu iwok Zu qek u ds fy , cq fu;knh <k ap s ds

fuek Z. k ds fy, L F kkuk sa dh ig p ku ds fy, izk S| k sfxfd;k sa tS l s l wp uk lap k j izk S|k sfxdh

¼v kbZ l h Vh½] nwj l aosn u rF k k H kk S xk sfyd l wp uk iz. k kyh dk O;kid rk S j ij bL rseky

fd;k tk,xk A

16

8- 2 ok afN r y{ ;k s a dk s izkI r djus ds fy , rS ;k j fd , x, dk;Z dze f of o/ k g S a v k Sj L Fk kuh; :i

l s f oH ksnhd`r g S a A lkFk g h cS doM Z v kS j Qk j oM Z lEidk s Za dk s f of/ k or :i l s l qfuf' p r dj rs g q, rF k k uohure ,oa mP p r duhd okyh e/ ;L F k kvk sa dh rS uk rh }k j k lesfdr : i es a f odf l r dh tkus okyh { kerk oku Qlyk s a i j / ;ku fn; k tk,xk A ? kVdk sa dk f ooj. k] bldh v kdfyr ykxr ds l kFk& l kF k lgk;rk ds L ohd`r ekud v uqc a / k&3 esa fn, x, g S a A

j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds i z eq [k ?k Vdj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds i z eq [k ?k Vdj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds i z eq [k ?k Vdj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds i z eq [k ?k Vd

ewyH k wr l os Z{ k. k ¼izi= vuqca/ k&II es a fn;k x;k g S½

• ,d N k s j l s nwl j s N k s j rd dh v o/ k kj. k k ds lkFk cS doM Z v k S j Qk j oM Z lEidk s Za ds v k/ kk j ij { k s= vk/kkf j r okf"k Zd v k S j if jn`' ; ;k stuk ¼iS jk 3]5- 1½ A

• , Vh ,e , rF k k ,l ,p ,e tS l s ck sM k s Za }k j k eg l wl dh xbZ t :j r ds v k/ k k j ij v uql a/ k ku lykg dk j lfef r }k j k v uql a/ k ku dk;Z dk ek xZn' k Zu rF k k l acaf/ k r l a xBuk s a }k j k v ius ctV l s j kf' k iznku dju k ¼iS j k 8- 3½ A

• l aH k kf or Qlys a tk s f ofH kUu { k s =k sa es a rqy ukRed :i es a yk H kdk j h gS a muds fy, l esfdr n`f"Vdk s. k ij ek ax v k/ kkf j r mRiknu v k/ k kj ¼iS j k 8- 4½ A

• csg rj xq. k oR rk okys cht v k S j jk si.k l kexzh dk s rS ;k j dj miyC / k dj k;k tk,xk¼iS j k 8-5½ a

• mRikndrk v k S j xq. k oR rk dk s c<+kus ds fy, izk S |k sfxdh p kfyr dk;Zdze ¼ is j k 8- 2½ v Fk k Zr~ o l q/ k jh fdL eks a dh 'k q:v kr o l q/ k js dYVh ol Z ds lkFk uohdj. k o I ykf L Vd dk mi;k sx o mP p ? kuR o okyk j ksi. k o fdl kuk sa v k S j dkfeZdk s a dh { kerk fuek Z. k ¼iS jk 8- 24½

• l q/ k kj k sa ds lkF k tqM +k g qvk f oi. ku dk f odf l r cqfu;knh <k ap k

• l k o/ kkuhiwoZ d f jik sfVZax rF k k fuxj kuh ¼iS j k 4- 8½ • M kVkcs l lt̀u] l adyu v kS j f o' ys"k. k ¼iS jk 4- 10½

17

v uql a/ k ku ,o a f o dk lv uql a/ k ku ,o a f o dk lv uql a/ k ku ,o a f o dk lv uql a/ k ku ,o a f o dk l

8- 3 ckxokuh v uql a/ k ku ds v arxZr dk;Z dzek s a dk s izR ;sd { k s = @ j kT ; dh f o f' k"V d`f"k ek S le

v k S j l kekftd &v kfFk Zd f L Fkf r;k s a dk s / ;ku esa j[k rs g q, buds fy, mi;qD r i zk S | k sfxdh

l `tu ds l' kD r iz;k l fd, tk,axs A H k kj r v k S j fons' k k sa es a miyC / k mRiknu

izk S | k sfxfd;k s a ds izH k k o' kkyh g L rkarj. k v kS j izl kj ij T ;knk tk s j fn;k tk,xk A H k kj rh;

d`f"k v uql a/ k ku if j"kn r F k k oS Kkfud ,oa v k S | ksfxd v uql a/ k ku if j"kn ds l kF k lg ;ksx l s

j kT ; d`f"k f o' of o| ky; k sa v k S j l k oZTkfud rF k k futh { k s = ds v U; v uql a / k ku laL F k kuk sa@

l axBuk s a dh { k s = esa iw . k Z { kerk g S og b u v uql a/ k ku dk;Zdzek s a ds lg ;k sxh g k saxs A

mRikndk s a ds [k s r l aca/ k h v uqH k o dk s t:j h e/ ;L F kkvk sa ds v kdk j vk S j fMtkbu cuk us d s

fy, rS ;k j f d;k tk,xk A bl l aca / k es a v uql a/ k ku dk;Zdze k sa dk ekxZ n ' k Zu ,d mRd`"V

v uql a/ k ku lykg dk j lfef r ¼v k j , l h½ }k j k fd;k tk,xk v kS j j k si.k l kexzh] mRikn u

izk S | k sfxdh] Qly dVkbZ ds ckn dh izk S | ksfxdh] izl aL dj. k ,oa ewY; o/ k Zu ds { k s= e sa

ig p kuh xbZ v k Sj mHk j rh g qbZ t:j rk s a ij / ;ku fn;k tk,xk A bl izdk j dh v uql a/ k ku

if j;k stuk,a ckxokuh ij / ;ku nsus ds lkF k& l kFk d`f"k izk S | ksfxdh izca/ k ,ts af l;k s a ds

v arxZR k ftyk L rj ij j. kuhf r vuql a/ k ku dk;Zdze ds l kF k dke dj s axh A v uql a/ k ku

if j;k stukv k sa ij dke djus okyh ,ts af l;k s a dk s H k k- d`- v - i- @ l h- ,l- v kbZ- v k j- dh p kyw

L dhek sa ds v uq:i lg k;rk nh tk,xh v k S j ,u ,p ,e ctV l s dk sbZ H k h f oR rh ;

izf rc )rk u g h a dh tk,xh A la{ k si es a fe' ku ds y{ ;k s a dh izkfI r ds fy, izkF kfedrk ds

rk S j ij / ;ku fn, tkus okys v uqla/ k ku { ks =k sa dh ig p ku djuk g S ftls ek S twnk v uql a/ k ku

l axBuk s a }k j k v ius L o;a dh / kujkf'k l s dk;k ZfUor fd;k tk,xk A

18

mR ikn u v k S j mR ikn d rk l q/ k k jmR ikn u v k S j mR ikn d rk l q/ k k jmR ikn u v k S j mR ikn d rk l q/ k k jmR ikn u v k S j mR ikn d rk l q/ k k j

8- 4 fe' ku }k j k leL r ckxokuh Qlyk s a dh xq. k oR rk dk s l qfuf' p r djus rF k k vkuqoaf' kd

mUu;u ds f y, l q/ k j h izk S |k sfxfd;k sa dk s v iukus ds ek/ ;e l s eq[ ; : i l s mRiknu v k S j

mRikndrk dk s c<+kus i j / ;ku fn ;k tk,xk A { k s =h; f oH k snhd`r Q lyk sa dk s f o df l r

djus ds fy, { k s= vk/k kfj r n`f"V tk sfd j kT ;@ { k s= ds fy, l ok Zf/ kd mi;qD r g k sxh] dks

v axhd`r d jus ij f o' k s"k tk sj fn;k tk,xk A ckxokuh ds f odk l ds fy, csg rj

xq. k oR rk okyh j k si.k l kexzh dh miyC / k rk ij dsfUnzr / ;ku fn;k tk,xk v k Sj ul Zj h

rF k k ek S twnk ÅR rd l a o/ k Zu ;wfu Vk s a ds mUu;u ds :i es a v k o' ;d cqfu;knh <k a p s d k

fuek Z. k fd;k tk,xk A cktk j dh ek ax dk s iwj k djus ds fy, l q/ k j h fdL ek s a ds var x Zr

u, { k s = k sa dk s ' kkfey dj rs g q, j k si. k f odk l dk;Zdzek s a ds l kF k bl s laiw jd fd;k

tk,xkA

j k s i. k l kex zh dk mR ik nu v k S j f o rj. kj k s i. k l kex zh dk mR ik nu v k S j f o rj. kj k s i. k l kex zh dk mR ik nu v k S j f o rj. kj k s i. k l kex zh dk mR ik nu v k S j f o rj. k

ek My ul Zj hek My ul Zj hek My ul Zj hek My ul Zj h

8- 5 mP p xq.k oR rk okys chtk s a v kS j jk si. k lkexzh dk mRiknu v kS j f orj.k fe' ku dk izeq[k

? kVd g S A v f/ kdka' k j kT ;k s a esa j k si. k l kexzh ds mRiknu ds fy, ul Zj h dk ,d usVodZ g S

tk s dsUnz ;k j kT ; l jdk j dh lg k;rk l s L F k kfir dh xbZ g S a A iqj kus@ th. k Z j k si. k d s

fy, uohdj . k dk;Zdze ds fy, ckx okuh Qlyk s a dh l q/ k j h fdL ek s a ds v arxZr T ;knk { k s =

ykus ds fy, j k si. k l kexzh dh t :j r dk s iwj k djus ds fy, l k oZtf ud v k S j futh { ks=

ds v arxZr u bZ ul Zj h L F kkfir djus ds fy, lg k;rk iznku dh tk,xh A ekMy ul Zj h ds

fy, cqfu;kn h <kap s es a fuEufyf[k r d k s ' kkfey fd;k tk,xk %

¼i½ izf rdw y ek S le f L Fkf r;k sa l s l qjf{k r j[kus ds fy, 500 eh - 2 ds v f/kdre { k s = ds l kFk

ik syhdoj ds v arxZr en j L Vkd C ykd es aVsus al

19

¼ii½ uS V g k m l fL F kf r ds varxZr iz dan dye dk s c<+kuk ¼iii½ v f/ kdre 500 eh - 2 ik syhg k m l ds izl k j. k g km l ds l kFk ok;ql ap k j.k ftlesa l kbM e s a

dhV j k s/ k h uSfVax v k S j Qk Sfxax rF k k fN M +dk od f l ap kbZ iz. k kfy;k a g k saxh A

¼iv½ v f/ kdre 2000 eh- 2 dhVj k s/k h g kml es a g kM Zfuax@ j[k j[k ko ds l kF k 35 izf r' k r ykb V

L dzhfuax xq. k/ keZ v kS j fNM +dk o f l ap kbZ iz. k kfy;k a A

¼v½ izf rfn u 5 ,e ,e ds O;L re H k kj ds lkFk i;k ZI r f l ap kbZ iznku d jus ds fy, iEi

g k m l v kS j de l s de 2 fnu dh t:j r dk s iwj k djus ds fy, ty H k aM k j. k VS ad

¼vi½ ck;yl Z ds l kFk e`nk vuqoZj rk& ok" i ' k hy v uqoZj rk iz. k kyh 8- 6 ;g v kdyu fd;k x;k g S fd 4 g S 0 { k s= okyh ekMy ul Zj h dh ykxr :0 18- 00

yk[k izf r ;wfuV g k sxh A l k oZtfud { k s= ds varxZr L F kkfir dh tkus okyh ekMy ul Zj h

:0 18- 00 yk[k izf r ;wfuV dh v f/ kdr l hek rd 100 izf r' k r lg k;rk ikus dh ik =

g S aA ekMy ul Zj h izf r o"k Z 4 yk[k iknik s a dk s mRikfnr dj s axh A j ksi. k l kexzh dh

xq. k oR rk dk s l qfuf' p r djus dh ftEes ok j h ul Zj h dh g ksxh A futh { k s= esa ekMy ul Zj h

dk s nh tkus okyh lg k;rk 9- 00 yk[k izf r ;wfuV dh v f/kdre l hek ds l kF k ykxr d s

50 izf r' k r rd g k sxhA

y? k q ul Zj hy? k q ul Zj hy? k q ul Zj hy? k q ul Zj h

8- 7 y? k q ul Zj h og g S tks yxH kx ,d g S DVj {k s= es a QS yh gk s v kS j ftlesa 60]000 l s 80]000

ik S / kk sa dk s j[kus dh cqfu ;knh l qf o/ k k,a g k s a A bu ik S / k ksa dk j[k j[k k o yxH kx 9 ekg dh

v of/ k rd fd;k tk,xk A y? k q ful Zj h ds fy, cqf u;knh <k ap s es a 2000 ,e 2 ds uS V g k m l

20

l s 35 izf r' kr L dzhu ykbV rd g k suh p kfg , A uS V g k m l dk ry , d ehVj v kdk j

dh mBh g qbZ D;kf j;k s a ij g k suk p kfg , tk s fd [k jirk ok j v k S j H kwfe t fur j k sx dk jdksa

dk s fu;af = r djus ds fy, iy ok j ' k hV ls vkP Nkfnr fd;k tk,xk A l w{ e fNM +dk o

f l ap kbZ iz. k kyh iwj s uS V g k m l esa izR;sd D;k j h es a dh tk,xh A ul Zj h es a daVsuj dh

v kdf L ed t:j rs a N k sVs l s cM +s daVsuj es a LF k kukarf jr djus ds fy, e`nk ehfM;k ds l k S j

L Vjykbts a' ku ds fy, izk o/ k ku g k sus p kfg , A y? k q ul Zf j;k sa dh ykxr :0 3- 00 yk[k

izf r ;wf uV g k sxh A lk oZtfud { k s = ds fy, f oR r lg k;rk 100 izf r' k r g k sxh v kS j futh

{ k s= dh ul Zj h ds fy, lg k;rk dh v f/ kdre l hek :0 1-50 yk[k g S A y? k q ul Zj h izf r

o"k Z de l s de 50]000 ik S / ks mRikfnr dj sxhA

8- 8 L o&izR;k;u ds ek/ ;e l s jk si. k l kexzh dh xq. k oR rk dk s l qfuf' p r djus dh ftEesok j h

ul Zj h dh g k sxh A ul Zf j;k a cht v k S j j k si. k lkexzh l s l acaf / k r ykxw fu ;ek s a ds v ar xZr

f ofu;fe r g k saxh A ul Zj h cg q&Qly ;k Qly f of' k"Vrk okyh g k saxh tk s

L F kku@if j;k stuk { k s= es a j k si. k l kexzh dh t: j r ij f uH k Zj g k sxk A v r% L F kkfir dh

tkus okyh izL rkf or u l Zj h dk s dkj ZokbZ ;k stuk es a L i"V : i l s n' k k Z;k tk, A ;k stuk e s a

ek S twnk ul Zf j;k s a dk v kdyu] mRikfnr fd , tkus okys j k si. k l kexzh dh l a [;k]

Qlyok j f ooj. k rF kk ul Zf j;k sa dh v f rf jD r t:j rk s a dk s Hkh n' kk Z;k tk, A

mR rd l ao / k Zu ; wf uVs amR rd l ao / k Zu ; wf uVs amR rd l ao / k Zu ; wf uVs amR rd l ao / k Zu ; wf uVs a

8- 9 bl fe' ku ds v arxZr dk sbZ uohu ÅR rd l ao/ k Zu ;wfu Vk s a dk s L Fk kfir ug h a fd;k tk,xkA

p wafd v usd Vh l h ;wf uVs a ig ys l s g h ek S twn g S a bues a l s dqN dk s l qn`<hdj. k@iquok Zl

dh t:j r g S A ek S twnk ÅR rd l ao / k Zu ;wfuVk s a ds iquok Zl @ l qn`<+hdj. k ds fy, lg k;rk

iznku dh tk,xh A l k oZtfud { k s = dh Vh- lh- ;wfuVk s a ds fy, v f/ kdre l hek :0 8- 00

21

yk[k rF k k futh { k s = dh Vh l h ;wfuVk s a ds f y, ykxr dk 50 izf r ' k r g S ftldh

v f/ kdre lhek :0 4- 00 yk[k gS A

lC th ds chlC th ds chlC th ds chlC th ds ch tk s a dk mR ikn utk s a dk mR ikn utk s a dk mR ikn utk s a dk mR ikn u

8- 10 lfC t;k sa es a j k sx eqD r ik S n ds mRiknu dk;Zdz e dk s eq[; :i l s lfCt;k s a dh ladj

fdL ek sa ij v uqiz;k sx fd ;k tk,xk A bues a cht cg qr eg axs g S a v kS j chtks a dk vadqj. k de

g k s rk g S rFk k tc bUg s a [k qyh g qbZ ul Zf j;k sa es a mxk;k tk rk g S rk s buds ik S n dh eR̀;qnj

dkQh T ;knk g k s rh gS A tg k a H k h t:j h g k sxk og k a I yx izk S| k sfxdh v k Sj v adqj. k ds fy ,

i;k ZOk oj. k fu;a= . k] o`f) v kS j lC th ik S nk sa dh gkM Zfuax dk dke fd;k tk,xk A ;g ik S n

ds mRiknu dk s bl :i es a dj s xk ftl l s v xs rh v kS j iN s rh Qly l aH k o g k sxh ftls

lC th ds mRiknu dk s yEcs le; rd dk; e j[k k tk ldsxk v k S j bl l s mRikn dh

H k jek j v kS j v R;ar de h okyh v of/ k tS l h fL Fkf r;k s a ds mRiUu g k sus es a deh v k,xhA

blds v yk ok ladj fdL ek s a ds chtk sa dk ij h{ k.k ds ckn p ;u fd;k tk,xk tk s mP p

mRiknu dk s l qfu' p r dj sxk A

8- 11 cqfu;knh l qf o/ kv ks a es a mik s". k fL Fkf r;k s a ds fy, fMtkbu dh xbZ 2000 ,e2 ds v f/ kdr e

{ k s= okyk xzhu g k m l ' kkfey g S ftles a l kbM es a dhV uS fVa x rF k k ik syh' khV dh j k sfyax

g k sxh A ikni dk s N k sVs Iyx okyh I ykf L Vd dh Vªs es a mxk;k tk,xk A f ofH kUu Qlyk s a ds

fy, I yx f ofH kUu v kdk j ds gk saxsA fN M +dk od f l ap kbZ iz. k kyh L Fk kfir dh tk,xh A

ehfM;k L Vjykbts' ku ds fy, cqf u;k nh <k ap k tS l s& H kki ck;yj] g k sfYM ax fcUl v kfn H kh

iznku fd, tk,axs A

22

8- 12 l k oZtfud { k s = g s rq lCth cht mRiknu ds fy, f oR r lg k;rk :0 50]000 izf r g SDV j

g k sxh v kS j futh { k s= ds fy, ykxr dk 50 izf r' k r ftldh v f/kdre l hek :0

25]000@& izf r g S DVj g k sxh A bls _. k l s tqM +h g qbZ cS d ,afMM lfC lM h ds :i es a 5

g S DVj izf r ykH kdrk Z rd l hfer j[k k tk,xk A

8- 13 j kT ; ckxokuh fe' ku fdl kuk sa dk s l kekU; ewY; k sa ij csg rj xq. k oR rk okys cht v k S j j k si. k

l kexzh le; ij miyC /k dj kus dks l qfuf' p r dj sxk A

c ht dk c qfu ;k nh <k ap kc ht dk c qfu ;k nh <k ap kc ht dk c qfu ;k nh <k ap kc ht dk c qfu ;k nh <k ap k

8- 14 cht ds mfp r j[k j[k k o] H k aM k j. k rF k k iS dsftax dk s l jy cukus ds f y, c qfu;kn h <k ap k

tS l s ' qk"du I ysVQkeZ] H k aM k j. k fcUl iS dsftax ;wf uV v k S j laca f/ k r midj. k rS ;k j djus d s

fy, lg k;rk iznku dh tk,xh A l k oZtfud { k s = dk s 100 izf r' k r lg k;rk nh tk,xh

v k S j futh {k s = dks dzS fMV fyad cS d ,fMM lfC lM h] tk s ykxr ds 25 izf r' k r rd g k sxh]

dh lg k;rk nh tk,xh A

u , m| k uk s a dh L F k ki uku , m| k uk s a dh L F k ki uku , m| k uk s a dh L F k ki uku , m| k uk s a dh L F k ki uk

8- 15 fe' ku es a ckxokuh Qlyk s a dh l q/ kj h fdL ek sa ds v arxZr O ;kid { k s = dk s ' kkfey fd;k

tk,xk A , d fdl ku l kekU;r;k ,d Qly ds fy, lg k;rk izkI r djus dk i k =

g k sxkA d`f"k ds fy, lg k;rk dk s izF ke] f}rh; r F k k r`rh; o" k kZsa es a 50% 30% 20 ds v uqikr es a

rhu o"k k s Za es a f oH kD r fd; k tk,xk A nwl j s o"k Z ds fy, lg k;rk u, m| ku ds 75 izf r' k r

thf or ik S / k k sa ij rF k k rh l j s o"k Z ik S/k k sa ds 90 izf r' k r thf or ik S / k ks a ij v k/k kf j r g ksxh A

ckxokuh Q lyk sa tS l s Qy] i q"i] el kys] l qxa/ k h; ik S / ks rF k k j ksi. k Qlys a tS l s dkt w]

dk sdk s vk S j l qik j h ds v arxZr u, { k s= ykus ds fy, lg k;rk dk Qlyok j f ooj. k

23

v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &III es a fn;k x;k g S A ubZ ik S nk sa dk s cM +k djus ij yxus okyh ykxr Qly nj

Qly v yx g k sxh A ykxr ds eki n. M v u qc a/ k&v u qc a/ k&v u qc a/ k&v u qc a/ k&III es a n' k k Z, x, g S a A f ofH kUu Qly

l aca/ k h Qlyk sa ds ykxr ds ekin. M v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &IV es a fn , x , g S a A Qy okyh Qlyk s a d s

v arxZr u , { k s= k sa dk s ykus ds fy, lg k;rk dk s yxr ds 75 izf r' k r rd l hfer j[k k

tk,xk ftldh v f/ kdre l hek izf r ykH kdrk Z 4 g S DVj v f/ kdre :0 22]500 @g S DVj

g S A

th . k Z ikn ik s a dk u ohdj. k@ izf rL F k k iuth . k Z ikn ik s a dk u ohdj. k@ izf rL F k k iuth . k Z ikn ik s a dk u ohdj. k@ izf rL F k k iuth . k Z ikn ik s a dk u ohdj. k@ izf rL F k k iu

8- 16 ck jg ek l h Qyk s a tS ls vke] uhcwoxh Z; ] l sc rFk k j k si. k Qlysa tS l s ukf j;y v k Sj dktw dh

de mRikn drk dk i z eq[k dk j. k tk s r { k s = dk N k sVk v kdk j] iqj kus v k S j th.k Z isM +k s a dh

izp qj rk v k S j buiq V tS l s ikuh] ik s"kd rR ok s a v k S j dhVuk'k h dk fuEu L rj h; izca/ k g S A

mR rj izns' k ds efyg kckn { k s= esa ? kuh N k;k okys v ke ds ckxkuk s a] iwj s ns' k esa v e:n]

uk' kik rh] fdUuw v k S j vU; uhcw oxh Z; Qyk s a dh ik S n ds ckxkuk sa ds l kF k&l kFk j ksx izH k kf or

dkyh fep Z] byk;p h rF k k dktw j k si. k dk s ns' k ds f ofH kUu fg L lk sa es a O;kid { k s =k sa e s a

l kekU; :i l s ns[k k tk ldrk g S A ,u ,p ,e ds v a r xZr th. k Z , oa i qj kus isM + k sa dk s

g Vkdj bu ds L F kku ij u, L Vkd dk s iqu% j k sfir djus ds ek/ ;e l s mRikndrk o`f)

dk;Zdze ' k q: djus dk izL rk o g S f tles a fuos' k] N VkbZ rF k k ik S n j k sius dh rd uhdk s a ds

mfp r v k S j lesfdr l a; k stu dh lg k;rk feysxh A dk;Zdz e dk s ,d y fdl kuk s a] fdl ku

lg dk j h flef r;k s a] L o;a l s oh nyk sa] xS j l jdkj h laxBuk s a] mRiknd ,l k sf l,'ku rF kk

dk S ek sfMVh l axBuk s a ds ek/ ;e l s dk;k ZfUor f d;k tk,xk A iqj kus isM +k s a ds uohdj. k ds

fy, lg k;rk ykxr dh @ 50 izf r' k r nh tk,xh ftldh v f/kdre l hek 2 gSDVj

izf r ykH kdr k Z rd l hfer j[k rs g q, :0 15]000@& izf r g SDVj rd v f/ kdre g k sxh A

24

t y l zk s rk s a dk fu ek Z. kt y l zk s rk s a dk fu ek Z. kt y l zk s rk s a dk fu ek Z. kt y l zk s rk s a dk fu ek Z. k

8- 17 ty l zk s rk s a ds fuek Z. k ds fy, leqnk; VS adk s a ds fuek Z. k] QkeZ ik aM ~ l@ tyk' k; d s

l kFk& l kF k Iykf L Vd ykbfuax ds ek / ;e l s fe' ku ds v arxZr lg k;rk iznku dh tk,xhA

lg k;rk dk s 10 g S DVj { k s= ds fy, :0 10- 00 yk[k izf r ;w fuV rd l hfer j[k k tk,xk

ftl s leqnk; v k/ k kj ij fn;k tk,xk A ty l zk s rk sa ds l kt& l aH k ky dh ftEes ok j h

leqnk; dh g k sxh A

l ajf{ k r d `f"kl ajf{ k r d `f"kl ajf{ k r d `f"kl ajf{ k r d `f"k

8- 18 dk;Zdyki tS l s xzhu g km l fuek Z. k] iyok j] 'k sM uS V rF kk I ykf L Vd Vuy dk s izk sRl kfg r

fd;k tk,xk A blds fy, nh tkus okyh lgk;rk dk s fuEufyf[k r n' k k Z;k x;k g S %

1111 ---- xzh u g k m l xzh u g k m l xzh u g k m l xzh u g k m l ¼ g kb Z VS d½¼ g kb Z VS d½¼ g kb Z VS d½¼ g kb Z VS d½

v k ad f y r ykx rv k ad f y r ykx rv k ad f y r ykx rv k ad f y r ykx r lg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZ

d- N k sVs v k S j l hekar fdl ku

g kbZ VS d ds fy, :0 650 @ L dk- eh- :0 250@ Ldk- eh- l kekU; ds fy,

g kbZ VS d xzhu g k m l ds fy, ykxr dk 50 izf r' k r ftldh v f/ kdre l hek :0 325 @ L dk- eh- g S rF k k l kekU; th-,p ds fy, :0 125@ L dk- eh- ftl s

1000 L dk- eh- @ykH kdrk Z rd l hfer j[k k x;k gS A [k- v U; fdl ku & og h& g kbZ VS d ds fy, ykxr dk 33- 3 izf r' k r ftldh

v f/ kdre l hek :0 215@ L dk- eh- gS rF k k lkekU; ds fy, :0 67@ L dk- eh- ftldh v f/ kdre lhek 1000 L dk- eh- gS A

2222 ---- iy ok j l s iy ok j l s iy ok j l s iy ok j l s <<<< d ukd ukd ukd uk

:0 14]000@g S 0 dqy ykxr dk 50 izf r' k r ftldh v f/ kdre lhek :0 7000@g S 0 ftl s 2 g S 0 izf r ykH kdrk Z rd l hfer j[k k tk,xk A

3333 ---- ' k sM uS V' k sM uS V' k sM uS V' k sM uS V :0 14@ L dk- eh- dqy ykxr dk 50 zif r' k r ftldh v f/ kdre lhek :0 3500@500 L dk- eh- g S ftl s 2 g S DVj iz f r ykH kdrk Z rd l hfer j[k k tk,xk A

4444 ---- I ykf L Vd I ykf L Vd I ykf L Vd I ykf L Vd V u yV u yV u yV u y

:0 10@ L dk- eh- dqy ykxr dk 50 izf r' k r ftldh v f/ kdre lhek :0 5000@1000 L dk- eh- g S ftls 5 g S DVj izf r ykH kdrk Z rd l hfer j[k k tk,xk A

25

mR d` "V d` f"k dk f o dk l v k S j ih ,Q M h l h }k j k f oL rk jmR d` "V d` f"k dk f o dk l v k S j ih ,Q M h l h }k j k f oL rk jmR d` "V d` f"k dk f o dk l v k S j ih ,Q M h l h }k j k f oL rk jmR d` "V d` f"k dk f o dk l v k S j ih ,Q M h l h }k j k f oL rk j 8- 19 mRd`"V d `f"k es a fI kN ys dkQh yEcs le; l s uk i& rk sy v k S j le> dh f of o/ k rk jg h g S A

blds v yk ok bl f of o/ krk dk s O;of L F k r djus ds fy, L F ky f of' k"V fuos' k dk mi;k sx

dj rs g q, [k s r ds v anj dh f L Fkf r;k sa ds fy, v uq:i b uiq V }k j k l os Z{k. k ds ek/ ;e ls

l `ftr l wp uk dk iz. k kyh }k j k mi;k sx fd;k tk,xkA v ar es a lc l s eg R oiw. k Z g S ;s

iz. k kyh [k s r ij v k S j [k s r ds ckg j ewY; dk v kdyu djus ds dz e es a bu L F k ku&f of' k"V

fdz;kf of/ k;k s a dh ukirk sy rF k k f jdkfMZax H k h iznku dj rh g S A bl izdk j mRd`"V d`f"k

v ius v ki esa l wp uk vk/kkf j r v kS j fu. k Z; dsfUnzr okyh izk S |k sfxdh g S A

8- 20 mRd`"V d`f"k dh leF k Z izk S | k sfxfd;k s a dk s ik ap izeq[k oxk s Za es a f oH kD r fd ;k tk ldrk g S %

daI ;wVj] Xyk scy ik sth' ku f l L Ve ¼th ih ,l½] H k kS xk sfyd l wp uk iz. k kyh ¼th v kbZ ,l½]

l s al j vk S j ,I yhds'ku fu;a= . k dqN leF k Z izk S |k sfxfd;k a f o' k s"k :i l s d`f"k ds fy, rS ;k j

dh xbZ g S a v k S j buds l `tu dh f rfF k yxH kx 20 o"k Z ig ys dh g S A bu izk S | k sfxfd;k s a dk

lesfdr :i ;g g S fd ;s fdl kuksa v kS j bUg sa l s ok iznku djus okyk sa dk s dke djus e s a

leF k Z cuk rh g S tk s ig ys l aH k o ug h a F k k ftldk mnkg j. k iwoZ l s ug h a fy;k tk ldrk ; s

lg h <ax l s dc fd ;k x;k g S bl l s izkI r xq. k oR rk dk s ig ys dH k h g kf ly ug h a fd;k

x;k g S A ek suk s&Qly ds lVhd C ykdk sa dh miyC / k rk v k S j l os Z{k. k] f jdkfM Zax rF k k

f o' ys"k. k ds fy, t:j h midj. k k sa dh myC / k rk dk s lehiorh Z lg h le; ds v k/ k kj ij

bu ns' k k s a es a mRd`"V d`f "k izk S | k sfxfd;k a rS ;k j g k s xbZ g S a tk s eq[; :i l s midj. k ks a d s

Åij fuH k Zj g S A

8- 21 H k k j r esa mRd`"V d`f "k v H k h Hk h v ius izk j afH kd L rj ij g S A f ofH kUu ig yqv k sa tS l s e`nk

y{ k. k& o. k Zu] ek S le ds izkp y] L F kykd`f r y{ k. k] [kir ds mi;k sx ,oa ik s"k. k t:jrk s a d s

26

l anH k Z es a Q ly dh v ko' ;drk ij O;kid ek = k esa v k adM +k s a dk l `tu dj fy;k g S v kS j

bu izkp yk s a dk s fjdkM Z djus ds fy, t:j h midj. k H k h miyC/ k gSa A ns' k e sa

m oZj hdj. k@j k l k;uhdj.k ds ek/ ;e l s Qly ds fy, t:j h fuos' k dh ek = k iznku

djus ds fy, izk S | k sfxdh f odf l r dj yh xbZ g S A rF k kfi fdl kuk sa ds [k s rk sa es a iS dst ds

:i es a mRd`"V d`f"k ds v uqiz;k sx ij v H kh i;k ZI r / ;ku ug ha fn;k x;k g S A bldk izeq[k

dk j. k fuos'k ds U;wur e mi;k sx ds l kF k mRikn dh xq. k oR rk es a l q/k k j vk Sj mRiknu

o`f) dh l aH k kf or { kerk dh tkudk j h dk v H k k o g S A nwl j k dk j. k iwoZ es a bl izk S | k sfxdh

dk s c<+k ok nsus ds fy, fdl h H k h ,ts al h }k j k xaH k h j :i l s iz;k l u djuk g S A nwj

l aosnu v k S j th v kbZ ,l ds lanH k Z es a miyC / k cqfu;knh < k ap s ds mRd`"V d`f"k dk s c<+k ok

nsus es a izH k k o ' k kyh :i l s mi;k sx fd;k tkuk ckdh g S A v r% bl l s /k h j s&/ kh j s p j. kc)

:i es a f odk l fd;k tk,xk A

8- 22 lcl s ig ys H k k j rh; fLF kf r;k sa ds v arxZr v uq dwy izk S | k sfxdh ds f odkl ij tk s j fn;k

tk,xk A mRd`"V d`f" k f odk l dsUnz ¼ih , Q M h l h½ { k s =h; f oH k snhd`r izk S | k sfxdh

izek. k hdj. k v k S j izl k j ds f odk l es a v xz. k h Hkwfedk fuH k k,axs A ns' k esa bl le; ih ,Q

M h l h 17 L F kkuk sa es a ek S twn g S a tk s v f/kdka' k r% j kT ; d`f"k f o' of o | ky;s ka] H k k-d`- v - i-

L kaL F k kuksa rF k k v kbZ v kbZ Vh [kM +xiq j es a f L F k r g aS A I ykfL VdYp j v uqiz ;k sx ij l ac)

v uql a/ k ku djus es a buds v uqH k o dk s ns[k rs g q, buds ik l ekuo' kfD r v k S j midj.k k sa d s

mi;k sx dh f o' k s"kK rk g S A ih ,Q M h l h [k s rk sa es a mR d`"V d`f"k rduhdk s a ij l wp uk

l `tu ds fy, t:j h g kM Zos;j v k S j l kQ~Vos;j l s l qlfT tr g S A ikap ih ,Q M h l h dks

mRd`"V d`f"k ds mRd`"V dsUnz ¼l h bZ ih , Q½ ds :i es a f odf l r fd ;k tk,xk A ;s

dsUnz uker% H k kj rh; d`f"k v uql a/ kku l aL Fk ku] ubZ fnYyh( d`f"k f oKku f o' of o| ky;]

caxyk S j( xqtj k r d`f"k f o' of o| ky;] uok l k j h( H k kj rh; izk S | ksfxdh l aL Fk ku] [kM +xiqj rF k k

27

dsUnzh; mik s". k ckxokuh l aL F kku] y[kuÅ g S a A ;s l aL Fk ku mRd`"V d`f "k ds v uql a/ k ku , o a

f odk l dk;k s Za dk s djus es a iwj h rjg l qlfT tr g S a A l h bZ ih ,Q { k s = es a f LF k r vU; ih

,Q M h l h dk s rduhdh lg k;rk iznku djus ds fy, ,d ewy dsUnz ds :i es a dk; Z

dj asxs A bldk ok L rf od y{ ; fd l kuk sa dk s lH k h t:j h l wp uk,a miyC / k dj kuk g S rkfd

;s t:j h fuos' k dk mi;k sx djus dh f LF kf r esa v k ldsa A v U; l axBu tS l s Hk k-d`- v - i-

ds l aL F kku rF k k futh { k s = ds l aL F kkuk sa dk s H k h izk S |k sfxdh f odk l es a ' k kfey fd;k

tk,xkA bl iz;k stu g s rq ih ,Q M h l h dk s foR rh; lg k;rk if j;k stuk ds v k/ k k j ij

iznku dh tk,xh A

l esfd r ik s"k. k iz ca/ kl esfd r ik s"k. k iz ca/ kl esfd r ik s"k. k iz ca/ kl esfd r ik s"k. k iz ca/ k @ l esfd r th o uk' k h @ l esfd r th o uk' k h @ l esfd r th o uk' k h @ l esfd r th o uk' k h i z ca/ k i z ca/ k i z ca/ k i z ca/ k dk s c <+k ok n sukdk s c <+k ok n sukdk s c <+k ok n sukdk s c <+k ok n suk

8- 23 v kbZ ,u , e@ v kbZ ih ,e ds fy, dqy y kxr dh 50 izf r' k r lg k;rk nh tk,xh

ftldh v f/kdre l hek :0 1000 izf r g S DVj rF k k ;g 4 g S DVj izf r ykH kdrk Z rd

l hfer g S A fuEu n' k k Z, x, lg k;rk ds iS VuZ ds v uql k j f odk l' khy l qf o/ k kvk sa tS l s

j k sx iwok Zuqek u ; wfuV] tS o fu; a= . k iz;k sx' k kyk] ikni L ok L F ; Dyhfud rF k k iR rk @

ÅR rd f o' ys"k. k iz;k sx' k kyk ds fy, H k h lg k;rk miyC / k dj kbZ tk,xh A

v k bZ ,u ,e v k b Z ih , e v k bZ ,u ,e v k b Z ih , e v k bZ ,u ,e v k b Z ih , e v k bZ ,u ,e v k b Z ih , e dk s c <+k ok nsu kdk s c <+k ok nsu kdk s c <+k ok nsu kdk s c <+k ok nsu k

v kd fy r ykx rv kd fy r ykx rv kd fy r ykx rv kd fy r ykx r lg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZlg k ;rk dk iS V uZ

i- L oP N rk rF k k ikni L oP N rk ¼lkotZfud { k s = ½

if j;k stuk v k/k kf j r if j;k stuk v k/k kf j r

ii. v kbZ ih ,e dk s c<+k ok :0 2000@g S 0 ykxr dk 50 izf r' k r v f/ kdre l hek :0 1000@g S 0 ftl s 4 g S 0@ykH kdrk Z rd l hfer j[k k tk,xk A

iii. j k sx&iwok Zuq eku ;wfuV ¼ih ,l ;w½

:0 4 yk[k@;wfuV :0 4 yk[k@;wfuV r d

28

iv. tS o fu;a = . k iz;k sx' k kyk ¼d½ l k oZtfud { k s = ¼[k½ futh { k s =

:0 80 yk[k@;wfuV :0 80 yk[k@;wfuV r d :0 40 yk[k@;wfuV r d dzS fMV fyad cS d ,afMM lfC lMh ds :i es a

v. ikni L ok L F ; Dyhfud ¼d½ l k otZfud { k s = ¼[k½ futh { k s =

:0 20 yk[k@ ;wfuV :0 20 yk[k@;wfuV r d :0 10 yk[k@ ;wfuV rd dzsfMV fyad cS d ,afMM lfC lMh ds :i es a

vi. iR rk@Ård f o' y s"k. k iz;k sx' k kyk ¼d½ l k otZfud { k s = ¼[k½ futh { k s =

:0 20 yk[k@ ;wfuV :0 20 yk[k@;wfuV r d :0 10 yk[k@ ;wfuV rd dzsfMV fyad cS d ,afMM lfC lMh ds :i es a

8- 24 l k oZtfud { k s = dks L oPN rk rF k k ikni L oP N rk izekf. kdj.k l qf o/ k k,a L F k kfir djus ds

fy, if j;k stuk v k/ kkf jr lg k;rk nh tk,xh A ckxokuh mRikn rF k k j k si. k l kexzh ds

v k;k r@fu;k Zr ds fy, L oP N rk rF k k ikni L oP N rk izek. k hdj. k dh ykxr dh

ekeys ok j lg k;rk nh tk,xh A

dk c Zf ud d`f"kdk c Zf ud d`f"kdk c Zf ud d`f"kdk c Zf ud d`f"k

8- 25 ckxokuh { k s = es a dkcZfud d`f"k rsth l s izeq[k rk dh v k s j c<+ jg h g S A blds i;k Zoj. k h;

v k S j v kfF k Zd ykH k ds dk j. k v usd ns' k k sa dk / ;ku bldh v k s j v kdf"k Zr g qv k g S A

dkcZfud : i l s rS ;k j [k k| mRiknk sa ds fy, miH k k sD rkvk sa dh ek ax v kSj v f/kd fVdkÅ

f odk l ds fy, lekt dh ek ax iwj s f o' o es a d`f"k v k S j O;kik j dk s u, v ol j iznk u

dj sxh A

29

8- 26 dkcZfud mRikn dk ek S fyd fu;e ;g g S fd fuos' k ds :i es a izkd` f rd l kexzh dk

mi;k sx fd;k tk, rF k k l saF k sfVd fuos' k ds mi;k sx dk s izf rcaf/ k r fd; k tk,A fdarq bu

nk suk sa ekeyk s a es a v iokn g S f ofH kUu izekf. kdj. k dk;Zdz ek s a }k j k ;g fuf' p r g qv k g S fd

v usd izkd`f rd fuos' k ekuo L okL F ; ;k i;k Zoj. k ds fy, uqdl kunk;d g S ftUg s a

izf rc af/ k r fd;k tk, ¼v F kk Zr v k ls Zfud½ A v usd l asF ksfVd fuos' k dk s v fuok;Z ekuk x;k

g S v kS j ;s dkcZfud d`f "k dh v o/ k kj. k k ds v uq:i g S a ftU g s a v uqef r nh xbZ g S ¼ v F kk Zr

bal s ZDV QS j k sek s al½ A ,d dkcZfud mRiknu iz . k kyh dks fuEufyf[k r ds fy, fMtkbu

fd;k tk,xk%

• iz. k kyh ds v anj tS f odh; f of o/ k rk c<+kus ds fy,(

• e`nk tS f odh; lfdz;rk es a o`f)(

• nh? k k Zof/k e`nk m oZj rk dks cuk, j[kuk(

• ikni v k S j i' k q v if' k"V dk iqu' p dz. k(

• L F kkuh; l qlaxfBr iz. k kyh esa uohuhd` r l al k/kuk sa ij fuH k Zj rk(

• e`nk] ty v k S j ok;q ds b"V re m i;k sx dk s c<+k ok nsuk r F k k lH k h izdk j ds iznw" k. k d k s

de djuk(

• dkcZfud lR;fu"Bk dk s cuk, j[kus rF k k leL r L rj k sa ij mRikn dh csg rj xq. k oR rk dk s

cuk, j[kus ds dze es a l rdZ izl aL dj. k f of/ k;k sa ij tk s j ns us ds l kF k&l kFk d`f"k mRiknks a

dh l kt& laH k ky djukA

8- 27 f o' oO;kih L rj ij dkcZ fud :i l s rS ;k j [k k| l kexzh dh c<+rh g qbZ ek ax dk s / ;ku es a

j[k rs g q, b l l s lacaf/ k r izkd`f rd ykH k iw. k Z :i l s nk sg u fd, tkus dh t:j r g S A

30

dkcZfud : i ls rS ;k j Qly ds f y, t:j h izekf. kdj. k izkI r djus ds dze es a mRikndk s a

dh lg k;rk djus ds fy, izf' k{ k. k rF k k lacaf/ k r l wp uk l kexzh ds f or j. k ds ek/ ;e l s

tkx:drk rF k k tkudk j h dk l `tu fd;k tk, xk A ck jg ek l h rF kk xS j ck jg ek l h Qy

l aca/ k h Qlyk sa] l qxa/ k h; ikni rF k k el kys v kfn ds fy, d kcZfud d `f"k ds v axhdj . k ds

fy, f oL rk j dk;Zdz e ds v yk ok izf r g S DVj @ :0 10]000 fn, tk,axs ft ldh

v f/ kdre lhek 4 gS 0 izf r ykH kdrk Z g Sa A lCth dh dkcZfud d`f"k ds fy, v f/kdre

lg k;rk :0 10]000 izf r g S 0 nh tk,xh A ,u ,p ,e }k j k dkcZfud iz l aL dj. k@ mRikn

ds izekf. kdj. k ds fy, ekeys&nj&ekeys ds vk/ kk j ij j kT; l jdk j }k j k f of/ k or : i

l s laL rqf r ds ckn 50 g S 0 { ks = ds fdl kuk sa ds oxZ ds fy, :0 5- 00 yk[k dh v f/ kdre

f oR rh; lg k;rk nh tk,xh A

c kx okuh es a ek u o l al k/ ku f o dk lc kx okuh es a ek u o l al k/ ku f o dk lc kx okuh es a ek u o l al k/ ku f o dk lc kx okuh es a ek u o l al k/ ku f o dk l

8- 28 izf' k{ k.k vk S j izn' k Zu ds ek/ ;e l s ekuo l al k/ ku f odk l fe'ku dk ,d eg R oiw. k Z fg L l k

g S A bl dk;Zdze ds v arxZr fdl kuk sa] QhYM L rj ds dkfeZd rF k k v f/kdkfj;k s a ds

izf' k{ k.k dk s v k jaH k fd;k tk,xk A Qly dh mP p iS nkok j okyh fdL ek s a rF k k d`f"k

iz. k kyh ds v axhdj. k ds fy, fdl k uk s a dk s mfpr izf' k{ k. k iznku dj us ds fy, d k;Zd ze

v k jaH k fd, tk,axs A dk;Zdze dk;k ZU o;u l s l aca f/ k r dkfeZdk s a ds fy, rF k k QhYM L rj ds

os deZp k j h tk s fdl kuk sa dk s izf' kf{kr@xkbM djus okys L VkQ l s lacaf/ k r g S a bu ds s fy,

H k h izf'k{ k.k dk;Zdze v k ajH k fd, tk,axs A izf' k{ k.k ds v arxZr , d izeq[k d k;Zdyki

fdl kuk sa dk s l al k/ku lkexzh iznku djuk v k Sj izn' k Zuh rF k k izn' k Zuk s a ds ek/ ;e l s bUg s a

f ofH kUu d`f"k rduhdk s a ds ck j s es a iz cq) :i l s tkudk j c ukuk g S A b ldh O;kid v k S j

lEiw. k Z izf rH k kfxrk dk s l qfuf' p r djus ds fy, izf' k{k. k dk;Zdzek s a ds izp k j dh H kh t:j r

g k sxh A ;g izL rk o g S fd izf' k{ k. k dk;Zdze es a ' k kfey ,ts al h dk s fdlku ds izf’ k{ k. k ds

31

fy, @ :- 1500 iz f r fdl ku lg k;rk nh tk,xh A ;g dk;Z dyki futh rF k k

l jdk j h nk suk s a { k s= ks a ds l kFk& lkFk ,u th v k s }k jk H kh fd, tk,axs A lQyre ,o a

izxf r' k hy fdl kuk sa ds [k s rk sa dk s izf ' k{k. k dsUnz ds :i es a mi;k sx es a yk ;k tk,xk A v U ;

j kT ;k sa es a v iukbZ tk j g h mRiknu fdz;kf of/ k ds ck j s es a fdl kuk sa dk s tkudk j cu kus ds

dze es a j kT;k s a l s ckg j izf' k{ k. k vk S j [ks r nk Sjk sa ds v k;kstu ds dke dk s 'k q: fd;k

tk,xkA bl dk;Z ds f y, i zf r m Eehnok j : 0 2500 dh lg k;rk nh tk,xh ftle s a

;k rk;k r] v k ok l] izf rfnu v kg k j H kRrk v k S j izf'k{ k. k fdV ' kkfey g S a A izf' k{ k.k ds l kFk

nk S j s dk s de l s de 7 fnu ds fy, v k;ksftr fd;k tk,xk ftles a ;k= k dk le; H k h

' k kfey gS A

8- 29 if j;k stuk v f/ kdkj h] ftyk ckxokuh v f/kdk j h] d`f"k v f/kdk j h rFk k foL rk j dk;Zdrk Z ds

L rj ds izf' k{ kdks a dk s j kT ; es a ;k j kT ; l s ckg j f ofH kUu H k k- d`-v - i- l aL F kkuk sa es a f L Fk r

ckxokuh ds { k s= es a v k/k qfud izk S | k sfxdh; mUuf r ds l aca/ k es a izf' kf{ k r fd;k tk,xk A ; s

v f/ kdkj h blds ckn v ius l ac af/ k r { k s= k sa es a L Vk Q v k S j fdl kuk sa dk s izf ' kf{k r dj s axs A bl

iz;k stu g s rq ok L rf od ykxr dk s v f/ kdre iz f r mEehnok j :0 50]000 fn, tk, ax s

ftles a ;k = k rF k k laL F kku es a izf' k{ k.k lkexzh dh ykxr ' kkfey g S A

8- 30 ckxokuh es a ekuo l al k/ ku dh p kyw L dhek s a dk s ,u ,p ,e es a fe yk fy;k t k,xk A

i;Zos{ kdk s a] m| fe;k s a] xkM Zuj rF k k QhYM dk;Zdrk Z v k sa g s rq izf' k{ k. k dk;Zdze v k;k sftr djus

ds fy, lg k;rk nh tk,xh A

8- 31 ckxokuh { k s= es a yk sxk sa dk s m| eh ;k L oj k stxk j ds :i es a izf' kf{ kr djus ds }k j k

izca/ kdh; rF k k rduhdh nk suk sa L rj k s a ij tkudk j h rF k k n{k rk ds varj ky dk s de djus

32

v k S j ckxokuh ;wfuVk s a@ QkeZ es a j k stxk j ds fy, dq' kyrk ds fuek Z. k v k S j fdlkuk sa dh

tkudk j h ds mUu;u ij eq[; :i l s / ;ku fn;k tk,xk A

8- 32 L dhe ds rhu ? kVd g Sa v F kk Zr~

¼d½ i;Zos{ kdk s a dk izf' k{ k. k ¼[k½ xkM Zuj dk izf' k{ k.k ¼x½ m| fe;k sa dk izf' k{ k. k

8- 33 i;Zos{ kdk s a] m| fe;k s a ds fy, izf' k{ k. k dk;Zdze p q us g q, j kT ; d`f"k f o' of o| ky;k s a@ H k k- d`-

v - i- l aL Fk kuk sa }k j k vk;k sftr fd, tk,axs rF k k xkM Zuj dk s d`f"k f oK ku dsUnzk s a rF kk j kT ;

d`f"k f o' of o | ky;k sa }k j k izf' k{ k.k fn;k tk,xk tcfd f oH k kxh; deZp kf j;k s a dk s p y jgs

f ofH kUu izf' k{ k. k dk;Zdzek s a ds var xZr izf' kf{ k r fd;k t k,xkA bu izf' k{ k.k k sa ds fy,

izf' k{ k.k O;; dh iwf rZ fe' ku }k jk dh tk,xhA

8- 34 i;Zos{ kd v k S j m| e' khyrk ds izf' k{ k. k dk;Zdze ds fy, U; wu re ' k S { kf. kd ;k sX;rk mPp rj

ek/ ;fed r F k k xkM Zuj ds fy, d{ k k&8 ¼fefMy½ L rj g S A i;Zos{ kd v k S j m| fe;k sa ds

fy, izf' k{ k.k dk;Zdze v k;k sftr djus dh l k adsf rd ykxr fuEuf yf[k r f oo j. k ds

v uql k j :0 18- 00 yk[k g k sxh A

i ; Z os{ kd rF kk m| f e;k s a ds i zf' k{ k. k ds fy , yk xr l aji ; Z os{ kd rF kk m| f e;k s a ds i zf' k{ k. k ds fy , yk xr l aji ; Z os{ kd rF kk m| f e;k s a ds i zf' k{ k. k ds fy , yk xr l aji ; Z os{ kd rF kk m| f e;k s a ds i zf' k{ k. k ds fy , yk xr l aj p ukp ukp ukp uk

e ne ne ne n yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½ N k = o`fR r @:0 1000 izf rek g ¼25 izf' k{ k.k kfF k Z;k sa ds fy, ,d o"k Z½

3- 000

ikB~;dz e l kexzh 0- 125 cqfu;knh <k a p s ds l qn`<+hdj. k ds fy, 10- 000

33

l aL F kku dk s lg k;rk ¼,d eq' r½ if jp kyu lg k;rk 5- 000

d q yd q yd q yd q y 1 81 81 81 8 ---- 125125125125 8- 35 bl h ds v uq:i xkM Zuj ds fy, iz f' k{k. k dk;Zdze v k;k sftr djus ds fy, l k adsf rd

ykxr fuEuf yf[k r f ooj . k ds v uql kj :0 13- 5 yk[k g S A

xk M Z uj ds i zf' k{ k. k ds fy , ykx r l ajp ukxk M Z uj ds i zf' k{ k. k ds fy , ykx r l ajp ukxk M Z uj ds i zf' k{ k. k ds fy , ykx r l ajp ukxk M Z uj ds i zf' k{ k. k ds fy , ykx r l ajp uk

e ne ne ne n yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½yk x r ¼ :0 yk [k es a½ N k = o`fR r @:0 800 izf rekg ¼25 f' k{k. kkfFk Z;k sa ds fy, 6 ekg ½

2- 400

ikB~;dz e l kexzh

0- 125

cqfu;knh <k a p s ds l qn`<+hdj. k ds fy, l aL F kku dk s lg k;rk ¼,d eq' r½

6- 000

v kij s'kuy lg k;rk

5- 000

d q yd q yd q yd q y 1111 3333 ---- 5555 25252525 8- 36 izf' k{ k.k laLF k kuks a dk s d`f"k ,oa lg dkf j rk f oH k kx l s ij ke' k Z djds bl l ajp uk esa

ikB~;dz e dk f ooj. k rS ;k j djus dk f odYi fn ;k x;k g S A

8- 37 os j kT ; tks ckxokuh mRiknu dk ig ys l s g h etcwr v k/ k k j j[k rs gS a rFk k ckxokuh es a

izf' k{ k.k ds fy, l aL F kkxr <k ap k j[krs g Sa] ckxokuh es a izf' k{k. k dk;Zdzek s a dk vk;k stu

dj s axs A

34

8- 38 izf' k{ k.k ds fy, ig p kus x, l aL F kkuk sa ds ik l d{k k ds dej s] L VkQ v kS j N k =k ok l l aca/ k h

l qf o/ k k,a v kfn tS l h v k/kk jH kwr cqfu;k nh <k ap s dh l qf o/ k k,a g ksuh pkfg , A

8- 39 i;Zos{ kdk s a ds fy, ikB~; dzek s a dh vof/ k ,d o"k Z] ckxckuk s a ds fy, N %ekg v kS j m| fe;k s a

ds fy, rh u ekg g k sxh A mEehnok j k sa dk s v kdf"k Zr djus v k S j bl ls Hk h eg R oiw. k Z mUg s a

j k sd j[kus rF k k mUg sa fudyus l s j k sdus ds fy, l acaf/ k r l aL Fk ku esa H k k stu O;oLF k k v kS j

v k ok l ds [kp ks Za ds :i es a mUg s a ekf ld othQk iznku dj sxk A ikB~; dze v k ok l h; g k s ax s

A izf' k{k. k ds var es a i;Zos{ kdk s a dk s ckxokuh es a fMI yk sek] ckxckuk s a v k S j m| fe;k s a dk s

ckxokuh es a izf' k{ k.k dk izek. k&i= fn;k tk, xk A izR;sd H k kxhnk j l aL F kku es a okf"k Zd

:i es a yxH kx 25 i;Zos{ kdk s a] 50 ckxckuk s a v kS j 20 m| fe;k sa dk s izf' kf{ k r fd;k tk,xk A

8- 40 ;s izf' kf{k r yk sx ckxokuh f odk l l s tqM+h Qek s Za }k j k j k stxk j nsus ds fy, l aH k kf or

mEehnok j gk saxsA

8- 41 ;fn j kT ; ckxokuh l s l acaf/ k r f o"k ;k s a ij f o' k s"k hd`r izf' k{ k. k ikB~;dze v k;k sftr djuk

p kg rs g Sa mUg s a l acaf/ k r j kT ;¼;k s a½ dh f lQkf j'k ij v k/ k kfjr l h/ k s lEc) l aL F k kuk sa dk s

blds fy, lg k;rk eqg S;k dh tk, xh A ,s l s izf' k{k. k vke rk S j ij 20 l s 25 H k kxhnk j k sa

ds fy, 7 ls 10 fnu dh y? k q v of/ k ds g ks axs A

8- 42 ,s l s izf' k{kd tk s v U; dk s izf' k{ k. k nsuk p kg rs g S a mUg s a ,d l hfer v of / k ds fy, f ons'k

es a izf' k{ k. k ysus g s rq Hk h izf rfu;qD r fd;k tk ldsxk] ftlds fy, ;k = k [kp Z v kS j

ikB~;dz e ' k qYd dk s iwj k djus ds f y, lg k;rk miyC / k dh tk,xh A bl iz ;k stu d s

fy, ckxokuh@ d`f"k@ j kT ; ckxokuh fe'ku ds lacaf/ k r j kT ; f oH k kx uk sMy ,ts al h ds

35

:i es a dk;Z dj s axs A muds f of' k"V izL rk o ij v k/k kfj r fe' ku ds dk;Zdzek s a ds

dk;k ZUo;u es a lfEefyr mEehnok j k sa ds [kp k s Za dk s iwj k djus ds fy, j kT ; ckxokuh fe' kuk sa

dk s fuf/k;k a miyC / k dh tk,xh A

e/ k qe D [k h iky u ds ek/ ;e l s ij kx . k es a lg k ;rk d juke/ k qe D [k h iky u ds ek/ ;e l s ij kx . k es a lg k ;rk d juke/ k qe D [k h iky u ds ek/ ;e l s ij kx . k es a lg k ;rk d juke/ k qe D [k h iky u ds ek/ ;e l s ij kx . k es a lg k ;rk d juk

8- 43 d`f"k mRikn u dk s v f/ kdre djus ds fy, e/ k qeD[k h dk , d eg R oi w. k Z fuos' k ds :i e s a

mi;k sx fd; k tk ldrk g S A j kT ; es a e/ k qeD[k h ikyu f o dk l dk;Zdz e ds leUo ; dh

lexz ftEesnk j h ig p kus x, j kT ; dh fufnZ" V ,ts al h ¼,l M h ,½ v F k ok ,slh { kerk

j[kus okys fdl h l aL Fk ku@ l k s lk;Vh es a fufg r g k sxh A j kT ; fufnZ" V uk sMy ,ts af l;ka

tk s e/ k qeD[kh ikyu dk;Zdzek s a dk dk;k ZUo;u dj jg h gSa] os j k"Vªh; ckxokuh fe' ku e sa

lesfdr g k sax h rF k k j kT ; fufnZ"V l a ca f/ k r ,ts af l;k a j kT ; L rj dh dk;Zdkf j. k h lfef r dh

lnL ;k g ksaxh A

ds U nz d H k. M k j ¼ U ;fD y;l L Vk Wd ½ dk f odk l v k S j cg q xq. k u ds U nz d H k. M k j ¼ U ;fD y;l L Vk Wd ½ dk f odk l v k S j cg q xq. k u ds U nz d H k. M k j ¼ U ;fD y;l L Vk Wd ½ dk f odk l v k S j cg q xq. k u ds U nz d H k. M k j ¼ U ;fD y;l L Vk Wd ½ dk f odk l v k S j cg q xq. k u

8- 44 l k oZtfud v k S j dkik s ZjsV { k s = es a v f[ky H k k j rh; lefUo r v uql a/ k ku if j;k stuk ¼, v kb Z

l h v k j ih½ dsUnz v k S j v U; l aL F k ku p qfuank e/ k qeD[k h iz tkf r;k s a ¼ ,,,, ---- l s j suk l s j suk l s j suk l s j suk vk S j ,,,, ----

es yh Qs j kes yh Qs j kes yh Qs j kes yh Qs j k ½ ds dsUnzd H k aM k j dk f odkl djus es a lfEefyr g k saxs A laL F kku v ius ek S twnk

cqfu;knh <k a p s] m ldh dfe;k s a dk s n' k k Zus okyk ,d f of' k"V izL rk o izL rqr dj s axs ftUg s a nwj

36

djus dh v k o' ;drk g S rF k k 3- 00 yk[k :0 dh v f/ kdre l hek ds v / khu if j;k stuk l s

if j;k stuk v k/k k j ij lg k;rk nsus ij f op k j fd;k tk,xkA

8- 45 dkik s Zj sV@ fufth { k s= ds e/ k qeD[k h iztudk s a d k s jkT ; fufnZ"V , ts al h ds l kF k iathd`r

djuk g k sxk rF k k mudk p ;u mu dh rduhd h l qf oK rk] ;k sX; dkfeZ dk s a v k S j cqfu;knh

<k ap s ds vk/k k j ij fd;k tk,xk A iathd`r e/ k qeD[k h iztud eq [; r% cqfu;knh <kaps

l aca/ k h l qf o/kv ks a dk s l qn`<+ djus ds fy, izf r izt ud 2- 50 yk[k :0 rd l hfer

v f rf jD r l qf o/ k kvk sa dh ek ax dh ykxr dk v f/ kdre 50 iz f r' k r rd v uqnku lg k;rk

ds :i es a f o R rh; lg k;rk ysus ds ik = g ks axs A izR;sd e/ k qe D[k h iztud dk s ikap o" k k s Za dh

v of/ k ds fy, izf r o"k Z de l s de 3000 dkyk sfu;k s a dk s c<+kus v k S j mRiknu djus dh

v k o' ;drk g k sxh A ;fn ,d iz tu d mi;qZD r y{ ; dk s iwj k djus dh f L Fkf r es a ug h a g S

rk s j kT ; fufnZ"V ,ts a l h ;F k kuqikr lg k;rk dk s de djus ds fy, mi; qD r dn e

mBk;sxh A

e/ k qe D [k h dkyk s fu ;k s a] N R r k/ k kfu ;k s a v k S j mi dj. k k s a dk f o rj. ke/ k qe D [k h dkyk s fu ;k s a] N R r k/ k kfu ;k s a v k S j mi dj. k k s a dk f o rj. ke/ k qe D [k h dkyk s fu ;k s a] N R r k/ k kfu ;k s a v k S j mi dj. k k s a dk f o rj. ke/ k qe D [k h dkyk s fu ;k s a] N R r k/ k kfu ;k s a v k S j mi dj. k k s a dk f o rj. k

8- 46 tS l k Åij if jH k kf"k r gS] p qfuank e/ k qeD[k h izt udk s a }k j k mRikfnr e/ k qeD[k h dh J s"B

dkyk sfu;k s a dk s fdl kuksa@ e/ k qeD[k h ikydk s a dk s f orf j r fd;k tk,xkA e/ k qeD[k h dh J s"B

dkyk sfu;k s a dh [k j hn dk s c<+k ok nsus ds fy, p k j Qzseks a okyh izf r dkyk suh 350 :0 dh

v f/ kdre lhek ds v/ khu ykxr d h 50 izf r' kr dh nj ij v kfF k Zd lg k;rk eqg S;k dh

tk,xh A ,fil l s jsuk dh dkyk sfu;k a l L rh gk s rh gS a blfy, ,s l s ekeyk s a es a v kfF k Zd

lg k;rk dh j kf'k de g k sxh A iathd`r e/ k qed [k h ikydk sa dk s j kT ; fufnZ"V , ts al h }k j k

muds izR;sd N R rk/k kuh ds fy, mi;qD r ig p ku l a[;k nh tk,xh A

37

8- 47 e/ k qeD[k h dh dkyk sfu;k sa ds v uqj{ k. k ds fy, e kud e/ k qeD [k h N R rk/ kkfu;k s a dh iw oZ ek ax

g k s rh g SA blfy, xq. k o RR kk okyh NR rk/ k kfu;k sa v k S j midj.k k sa dh v kiwf rZ l qfuf' p r dju s

dh n`f"V l s v kfF k Zd lg k;rk N R rk/ k kfu;k sa@ midj. k k sa dh ykxr dh 5 0 izf r' k r dh nj

l s v Fk ok 450 :0 izf r l sV] tk s H kh de g k s] eqg S ;k dh tk,xh A e/ k qeD[k h N R rk/ kkfu; k s a

v k S j l acaf/ k r midj. k k sa dh v kiwfR k Z es a ' k kfey izf l) fuek Zrkv k sa dk s j kT; fufnZ" V , ts al h

ds l kFk iathdj. k djuk g k sxk A j kT ; fufnZ" V ,ts al h l qfuf' p r dj sxh fd ds oy mUg h a

fuek Zrkv k s a dk s iathd`r fd;k tk, xk tk s ekud f o' k s"k rk okyh N R rk/k kfu;k sa dk f uek Z. k

dj rs g Sa A izR;sd ykH kxzkg h dks 20 N R rk/ kkfu;k s a ds fy, v kfF k Zd lgk;rk feysxh A

8- 48 e/ k qefD[k;k s a dh v kiwf rZ dj rs le ; mu f d l kuk sa@ e/ k qeD[k h iky dk s dk s of j;rk nh

tk,xh ftUg k saus e/ k qeD[k h ikyu dk izf' k{ k.k fy;k g S A

i z n' k Z uk s a@ v x z iaf D r i zn' k Z u ds ek/ ;e l s izk S | k sfx dh dk izl k ji z n' k Z uk s a@ v x z iaf D r i zn' k Z u ds ek/ ;e l s izk S | k sfx dh dk izl k ji z n' k Z uk s a@ v x z iaf D r i zn' k Z u ds ek/ ;e l s izk S | k sfx dh dk izl k ji z n' k Z uk s a@ v x z iaf D r i zn' k Z u ds ek/ ;e l s izk S | k sfx dh dk izl k j

8- 49 ,d g S DVj ds l a? ku { ks= es a fdl ku lg H k kfxrk izn' k Zu ds e k/ ;e l s Qly f of' k"V [k s rh]

v kbZ ih ,e@ v kbZ ,u ,e dk iz;k sx] l ajf{k r [k s rh] tS o&[k s rh ds fy, uo hure

izk S | k sfxfd;k sa dk s c<+k ok fn;k tk, xk A bl s fdl kuk sa ds [k s rk sa es a uhf rxr L F kyk s a es a

v k;k sftr fd;k tk,xk] ftlds fy, lg k;rk ykxr dh 75 izf r' k r r d l hfer g k sxh A

ikni&x`g [ k s rh ds fy, 500 oxZ eh Vj rd { k s = l hfer jg sxk A l k oZtfud { k s = es a Qkek s Za

ds fy, j kT; d`f"k f o' of o| ky; v xz iafD r i zn' k Zuk s a ds LF ky gk s ldrs g Sa ftlds fy,

100 izf r' k r lg k;rk eqg S ;k dh tk,xh A

38

Q ly rq M +k bZ m ij k ar i z ca/ k uQ ly rq M +k bZ m ij k ar i z ca/ k uQ ly rq M +k bZ m ij k ar i z ca/ k uQ ly rq M +k bZ m ij k ar i z ca/ k u

8- 50 Qly rqM +k bZ mij k ar izca/ ku es a iS dsftax] xzsf M ax] if j og u] l al k/ ku v k S j idkbZ rF k k

H k aM k j. k ' k kfey g S aA ;s l qf o/ k k,a ckxokuh mRiknu dh f o i . kurk dk s c<+kus] mRikn dk

ewY;o/ k Zu] ykH kiznrk dk s c<+kus vk S j g kfu;k a de djus ds fy, v ko' ;d g S a A ckxokuh

H k aM k j. k] if jog u] f oi. k u] iS dsftax v k S j xzsfMax rF k k fu;k Zr ds fy, c qfu ;knh <k ap s l aca/ k h

l qf o/ kv ks a ds ,d usV odZ dh L F kkiuk dk izL rk o g S A j k”Vªh; ckxokuh c k sM Z ¼,u ,p ch½]

f oi. ku ,oa fuj h{ k.k funs' k ky; ¼M h ,e v kbZ½ v k S j j k"Vªh; lg dk jh fodk l fuxe ¼, u

l h M h l h½ dh ek S twnk L dhes a v f/kdre l aH k kf or l hek rd mi;k sx es a ykbZ tk,axh A bl

l anH k Z es a] f of' k"V dk;Zdze tk s j k"Vªh; ckxokuh fe' ku ds rg r ' k q: fd, tk,axs] mue s a

iS d x`g k s a d h L Fk kiuk] idkbZ d{ k] ' k h r H kaM k j. k ;wfuVs a] f u;af = r ok r k oj. k H kaM k j. k] can

xkfM +;k s a v k S j p y izl aL d j. k ;wfuVs a f tues a cktk j g k sf'k;k j h dk leF k Zu H k h 'kfey g S A ;s

lH k h if j;k stuk,a okf. kfT ;d L dhek sa ds ek/ ;e l s m| fe;k sa }k j k p ykbZ tk,axh] ftlds

fy, dsUnzh; l jdk j dh lg k;rk lkekU; { k s= ks a es a dqy if j;k stuk ykxr dk 25 izfr' k r

dh nj l s tek l s tq M +h okfil h v kfFk Zd lg k;rk rF k k ig kM +h v kS j v kfnok l h { ks= k sa d s

ekeys es a 33- 33 izf r' k r dh nj l s gk sxhA jkT ; l jdk j dh ,ts af l;k a H k h ,s l h xf rf of/ k;k sa

ds fy, m l h l hek rd lg k;rk dh ik = g ksaxhA cktk j dh g k sf' k;k jh ds fy, lg k;rk

if j;k stuk v k/k kf j r gk sxh A

39

c ktk j ds c qfu ;k nh <k ap s dk l `t u@ f odk lc ktk j ds c qfu ;k nh <k ap s dk l `t u@ f odk lc ktk j ds c qfu ;k nh <k ap s dk l `t u@ f odk lc ktk j ds c qfu ;k nh <k ap s dk l `t u@ f odk l

8- 51 f oi. ku ds dk;Zdze H k h if j;k stuk ij v k/ k kfj r g S a A jkT ; fe' ku dh dk;Zdkf j. k h lfef r

dh L ohd`f r ds ckn d k;Zdkf j. k h lfef r dk s if j;k stuk dh O;og k;Z if j;k stuk,a iz L rqr

dh tk,axh A

8- 52 bl ? kVd ds v arxZr lg k;rk izn ku djus ds izeq [k mn~ns ' ; g S a ¼d½ ckxokuh dk S ek sfMVh

ds fy, f o i. ku ds cqfu;knh <k ap s ds f odk l es a futh v k S j lg dk jh { k s= ks a l s fuos' k

dj okuk] ¼[k½ F k k sd cktkj] xzkeh. k gkV~l lfg r ek S twnk ckxokuh cktk j k sa dk l qn`< +hdj. k (

¼x½ fdl kuk s a dk s csg rj ewY; i zkI r djus ds ;k sX; cukus ds fy, QkeZ @ cktk j Lrj ij

ckxokuh mRikn dh xzsfM ax] ekudhdj. k rF kk xq. k oR rk ize k. k hdj. k ij / ;ku dsfUnzr

djuk( cktkj laca/ k h d`f"k fdz;kv k sa lfg r Bsds ij d`f"k ds ck j s es a fdl kuk sa] miH k ksD rkv k sa]

m| fe;k sa v k Sj cktk j dk;Zdrk Zv k s a ds chp l kekU; tkudk j h rS ;k jdjuk A Ldhe ds

v arxZr lg k;rk fuEufy f[k r ekin. M k s a ds v k/k k j ij iznku dh tk,axh %

i. ckxokuh mRiknk s a ds f oi . ku ds fy, u, c qfu;k nh <k ap s dh if j;k stukv k sa ds fy, v k Sj

ek S twnk ckxokuh cktk j tS l s F k ksdcktk j ;k xzkeh. k g kV~l ds l qn`<+hdj. k v kSj

v k/k qfudhdj. k ds fy, if j;k stuk dh iwathx r ykxr dk @ 25 izf r ' k r dzS fMV fyax

cS d ,afMM lfC lMh@ ioZrh; v k S j v kfnok l h { k s= k sa es a lfC lM h dh nj 33- 33 izf r' kr

g k sxh A

40

ii. bl L dhe ds iz;k stu ds fy, ^ ^ f o i. ku cqfu ;knh <k ap k* * es a fuEufyf[k r es a l s dk sb Z

' k kfey gk sxk%

¼d½ l axzg . k@vl S Ecfyax] ' k q"du] lQkbZ ] xzsfM ax v k Sj ekudhdj. k] ,l- ih- ,l- ekin. M v k Sj

xq. k oR rk izekf. kdj. k] ys okfyax] iS dsftax] if jiD o p S Ecl Z] QqVdj v k S j F kk sd cktk j]

ewY;o/ k Zu l q f o/ k kvk sa ds ¼mRikn dk :i if j of rZr f d, c xS j½ fy, i z k;k sfxd cqfu ;knh

<k ap k A

¼[k½ if j;k stuk { k s= esa miH k k sD rk ds fy, l kekU; l qf o/ k k,a tS ls nqdku@dk; k Zy;]

yk sfM ax@v u&yk sfM ax@ v l S Ecfyax ds fy, I ysVQkeZ v k S j mRikn dh uhykeh] ikfdZax

L F ky] v karf jd lM +ds a] dwM +k&djd V fuiVku O ;oL F k k] ihus ds ikuh dh l qf o/ k k] L oP N rk

izca/ k] otu djus okys v k S j ;kaf = d j[k j[k k o ds midj. k A

¼x½ ckxokuh mRikn ds mRiknd l s miHk k sD rk@izlaL dj. k ;wfuV @F k ksd [k j hnnk j rd iz R;{ k

f oi. ku ds fy, cqfu ;knh <k ap k A

¼iii½ cktk j LF kkfir djus ds fy, nh tk jgh lg k;rk dk s cktkj l q/k k j ds l kFk tksM +k tk,

v k S j mu j kT ;k s a dk s oj h;rk nh tk, ftUg k s aus ckxokuh es a ' k kfey fdlkuk sa@ leqnk; }k j k

oS dfYid f o i. ku l qf o/ k kv ks a ds fy, v ius j kT ; d`f"k mRikn f oi. k u v f/ kfu;e dk s

l a' k ksf/k r fd;k g S A

41

¼iv½ ,dy O ;fD r;k s a] d`"kd leqnk; m Riknd@ miH k k sD rk] izf rH k kfxrk@ izk s j kbVj h QeZ] xS j

l jdk j h lax Buk s a] L o;a l s oh nyk sa] daifu ;k s a] fuxek s a] lg dkj h lfef r;k sa] lg dk jh foi. ku

QS M j s'ku] LF k kuh; fudk;] d`f"k mRikn cktk j lfef r , oa f oi. ku ck sM Z rF k k j kT ;

l jdk j ks a ds fy, lg k;rk miyC / k g S A

¼v½ cqfu;knh <k a p s dh if j;k stuk esa H k wfe dh ykxr dk s xzkeh. k {k s = esa if j;k stuk ykxr ds

10 izf r' k r rd rF k k uxj fuxe { k s = es a 20 izf r' k r rd iz f rcaf/ k r j[k k tk,xk A fdl h

iz;k stu ds fy, v k oafVr H k wfe dk v fxze v of/ k ds nk S j ku nwl j s iz;k stu ds fy,

g L rk arf j r ug h a fd;k tk,xk A if j;k stuk dk v kdk j v kfF k Zd O;og k;Zrk v k S j okf. kfT; d

eg R o ds v k/ k k j ij fuf'p r fd;k tk,(

f u; k Zrf u; k Zrf u; k Zrf u; k Zr d k s c < +k ok ns uk d k s c < +k ok ns uk d k s c < +k ok ns uk d k s c < +k ok ns uk

8- 53 d`f"k fu;k Zr { k s= k sa ftldh oS f' od cktk j es a { kerk g S muds ek/ ;e l s ckxokuh mRikn d s

fu;k Zr dk s c<+k ok nsus ds fy, f o' k s"k rk S j ij izk sR l kfg r fd;k tk,xk A bZ l h th l h

rF k k l jdk j ds f op k j kFk Z f ofH kUu ck xokuh mRiknk s a ds fu;k Z r dk s l jy cukus ds fy,

mfp r dkuwuh v kS j izk sRl kg u okys mik;k s a dh tk ap ds iz;k stu l s f o' ks"k ny xfBRk fd,

tk,axs A j kT ; ds mRiknk s a ds fu;k Zr dk s c<+k ok nsus ds fy, j kT ; fe'ku izkf/ kdj.k }k jk

j k"Vªh; fe' ku izkf/ kdj. k dk s mfp r flQkf j'k sa dh tk,axh A

8- 54 j k"Vªh; L rj dh ,ts af l;k s a ds dk;Zdzek s a dk s / ;ku es a j[k rs g q, j kT ; fe' ku izkf/kdj. k }k jk

v iuh f oi. ku j. kuhf r;k s a ds k la' k ksf/kr fd;k tk,xk ;s ,ts af l;k a uker% j k"Vªh; ckxokuh

42

ck sM Z ¼,u- ,p - ch- ½] f oi. ku ,oa tk ap funs' k ky;] j k"Vªh; lg kdk j h f odk l fuxe ¼ ,u- l h- M h-

l h- ½] v kfnokl h lg dk j h f oi. ku f o dk l QS M j s'ku ¼Vªkb ZQsM½ v k S j d`f"k ,oa izl aL d`r [k k|

m Rikn fu;k Z r f odk l iz kf/ kdj.k ¼,ihM k½ g S a A j k"Vªh; ckxokuh ck sM Z] f oi. ku , oa tkp a

funs' k ky;] j k"Vªh; lgdk j h f odkl fuxe r F k k y? k q d`"kd ds ,xzh&O;kik j l a?k ¼,l-

,Q- ,- l h- ½ dh ek S twnk L dhek sa dk v f/ kdre laH k kf or l hek rd mi;k sx fd;k tk,xk A

B sds ij d `f"kB sds ij d `f"kB sds ij d `f"kB sds ij d `f"k

8- 55 ckxokuh { k s= esa Bsds ij d`f"k dk s rhu oxk s Za es a f oH kD r fd;k tk ldrk g S% ¼1½

cktk j&f of' k"Vhdj. k] ¼2½ l al k/ ku izk o/ k ku] v kSj ¼3½ mRiknu iz ca/ k A cktk j ekuhdj. k

v uqca/ k iwoZ dVkbZ le> k S rk gS a tk s QeZ v k S j mRikndk s a dk s Qly dh fcdzh v f/ k' k kfl r

' k rk s Za ds f of' k"V l S V ds fy, ck/ ; dj rk g S A ;s 'k rs Za ewY;] xq. k oR r k v kS j le; dks

fu/ k k Zf j r dj rh g S a A l alk/ ku izk o/ k ku v uqca/ k izk s l S l j dks Qy v kiwf rZ f uos' k] f oL rkj ;k

cktk j le>k S rs ds cnys es a _. k ds fy, ck/ ; g k s rs g Sa A mRiknu izc a/ k v uqca/ k fdl kuk sa

dk s f of' k"V mRiknu f of/ k ;k fuos'k iz. k kyh dk v uql j. k djus ds fy, ck/ ; dj rs g Sa A

l kekU; :i es a cktk j le> k S rs dk l al k/ku izk o/ k ku ds cnys es a f ofH kUu l a;k stuk s a es a ;s

v uqca/ k QeZ dk s mRiknu izk S | k sfxdh izH k kf or dj us dh v uqef r ns rs g S a v k S j L o;a ds j k si. k

dk;Z dk s fd, cxS j fef l ax ekfdZV ds izf r v uqf dz;k dj rs g S a A ckxokuh ds okf. kT ; { k s=

es a Bsds ij d`f"k dh v o/ k k j.k k vH kh H k h ik j afH kd dky es a g S vk S j Bsds ij d`f"k ds fy,

f ofH kUu l ax BukRed ek W My g k s ldrs g S a v F kk Zr dsUnzhd`r ek WMy] U;wD yh;l bL VsV ekMy]

cg qH kf ktr ek WMy] v uk Sip kf jd ;k ,dy f o df l r ek WMy v k S j baVjehM j h ek WMy A

ckxokuh Qlyk sa ds Bsds ij d`f"k dk s c<+k ok nsus ds fy, ,u ,p ,e ds v arxZr cqf u ;knh

<k ap s dk s f odf l r djus ds fy, lg k;rk nsus dk izL rk o g S A Bsds ij d`f"k dh ;wfuV

dk s lefUor :i es a ck xokuh funs' k ky;@ d`f"k@ ,l ,p ,e ds v anj izR;sd j kT ;

43

L F kkfir fd;k tk,xk A f oi. ku ds fy, lg k;rk ds iS VuZ dk l af{ kI r fooj. k

fuEufyf[k r fn;k x;k g S %

d zd zd zd z ---- l al al al a ---- e ne ne ne n v kdv kdv kdv kd fy r ykx rfy r ykx rfy r ykx rfy r ykx r lg k ;rk ds ek i n. Mlg k ;rk ds ek i n. Mlg k ;rk ds ek i n. Mlg k ;rk ds ek i n. M 1- ck; cS d e/ ;L F k k if j;k stuk v k/k kf j r if j;k stuk v k/k kf j r 2- l jdk j@ futh@ lgdk j h

{ k s= esa ckxokuh mRikn ds fy, f oi. ku ds cqfu;knh <k ap s dh L Fk kiuk

l kekU; ekeys es a if j;k stuk dh iwathxr ykxr dk @25 izfr' k r dzS fMV fyax cS d ,afMM lfC lMh v kS j ioZrh; rF k k fiN M +s j kT;k s a ds ekeys es a 33- 33 izfr' k r A

¼d½ F k ksd cktk j :0 100- 00 dj k sM + rd

if j;k stuk dh iwathxr ykxr dk 25 izf r' k r

¼[k½ xzkeh. k cktk j@ v iuh eaM h@ izR;{ k cktk j

:0 15- 00 yk[k if j;k stuk dh iwathxr ykxr dk 25 izf r' k r

¼x½ l axzg . k] xzsfM ax v kfn ds fy, izk;k sfxd cqfu;knh <k ap k

:0 15- 00 yk[k if j;k stuk dh iwathxr ykxr dk 25 izf r' k r

¼? k½ rkts izl aL d`r mRikn k sa ds fy, f oL rk j] xq. k oR rk tkudk j h v k S j cktkjk sUeq[k izl k j dk;Zdyki

if j;k stuk v k/k kf j r 100 izf r' k r lg k;rk

i zl aL dj. k v k S j e wi zl aL dj. k v k S j e wi zl aL dj. k v k S j e wi zl aL dj. k v k S j e w Y ; o/ k Z uY ; o/ k Z uY ; o/ k Z uY ; o/ k Z u

8- 56 ckxokuh mRikn dk izl aL dj. k v k sj ewY;o/ k Zu ,d ize q[k dk;Zdyki g S tk s v iuh p ky w

L dhek sa l s [kk| izlaL dj. k m|k sx ea= ky; }k j k izk sR lkfg r fd;k tk,xk A

44

l w{ e f l ap k bZl w{ e f l ap k bZl w{ e f l ap k bZl w{ e f l ap k bZ

8- 57 fM ªi v k S j fN M +dk o f l ap kbZ ckxokuh mRikn dh xq. k oR rk v k S j mRikndrk l q/ k kj ds fy,

,d t:j h fuos' k iznku dj rk g S A bl izkS| k sfxdh dk s c<+k ok nsus ds fy, foR rh;

lg k;rk lw{ e f l ap kbZ dh ,d i`F kd L dhe ds }k j k iznku dh tk,xh ftlds fn' k kfuns Z' k

v yx l s tkj h fd, tk,axs A

9999 ---- f e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ k

9- 1 c qf u ;knh <k ap s ds f y , lg dk j h v k Sj v U ; j k "V ªh ; L rj ds l ax Buk s a c qf u ;knh <k ap s ds f y , lg dk j h v k Sj v U ; j k "V ªh ; L rj ds l ax Buk s a c qf u ;knh <k ap s ds f y , lg dk j h v k Sj v U ; j k "V ªh ; L rj ds l ax Buk s a c qf u ;knh <k ap s ds f y , lg dk j h v k Sj v U ; j k "V ªh ; L rj ds l ax Buk s a dk s lg k ;rkdk s lg k ;rkdk s lg k ;rkdk s lg k ;rk

v iokn ds ekeys ds :i es a ,u , p ,e }k j k ckxokuh f odk l] Qly dVkbZ ds ckn dk

izca/ k] izl aL dj. k v k Sj foi. ku ds { k s = es a ubZ if j;k stukv k sa dk s ' k q: djus ds fy, j k"Vªh;

L rj ds l axBuk s a dk s jkf'k iznku dh tk,xh A

9999 ---- 2222 l aL F k kxr l qn ` <+h dj. k] okgl aL F k kxr l qn ` <+h dj. k] okgl aL F k kxr l qn ` <+h dj. k] okgl aL F k kxr l qn ` <+h dj. k] okg u dk s fu dk s fu dk s fu dk s f dj k , ij ysuk@ [k j hndj k , ij ysuk@ [k j hndj k , ij ysuk@ [k j hndj k , ij ysuk@ [k j hn

fe' ku eq[;ky; dk s ekuo' kfD r ds l kF k& lkFk rduhdh l s okv ksa dk s fdj k, ij ysus]

M kVkcs l dk f odk l] l w p uk izk S | k sfxdh dk mi ;k sx] l kQ~Vos;j dk f o dk l v k S j gkM Zos;j

dh [k j hn] okg u fdj k, ij ysus v k S j ;fn t:j h g k s rks bldh [k j hn] nS fud dk ;k s Za e s a

lg k;rk ds fy, dkfeZd k sa lfg r M ªkboj dk s Bsds ij ysus ds l kFk l qn`<+ fd;k tk,xk A

45

9999 ---- 3333 v arj k Z" Vªh ; ,ts af l ;k s a ds l kF k lg ;k sxv arj k Z" Vªh ; ,ts af l ;k s a ds l kF k lg ;k sxv arj k Z" Vªh ; ,ts af l ;k s a ds l kF k lg ;k sxv arj k Z" Vªh ; ,ts af l ;k s a ds l kF k lg ;k sx

ckxokuh ds f odk l ds fy, dk;Zdz e k sa dh ' k q:v kr ds fy, v arj k Z"Vªh; , ts af l;k s a tS l s ,Q

, v k s] f o' o cS ad] ,f' k;u f odk l cS ad v kfn ds l kF k lg ;k sx ds iz;k l fd, tk,axs A

,Q , v k s ,d i{ k h; VªL V QaM g S ftlds varxZr eS uqv y :i es a lg er fuca/ ku ,o a

' k rk s Za ij if j;k stuk if jp kyu dk izk o/ k ku gS A ;w Vh ,Q mi;k sx l qdj dk;Zdykik s a ds

mi;k sx ds fy, fd;k tk ldrk g S tS ls jk si. k l kexzh dk v k;k r] v arj k Z"Vªh; [;kf r

izkI r f o' k s"kK k sa dk s fdj k, ij ysuk] f' k{k k nkS j s v k;k sftr djuk] ,u ,p ,e ds rR ok/ k ku

es a izf' k{ k.k dk;Zdze v k;k sftr djus ds fy, fd;k tk ldrk g S A bl iz;k stuk ds fy,

ctV izk o/ k ku ds okf"k Zd ctV es a fd;k tk,xk A

9999 ---- 4444 e wY ;k ad u ,o a v U ; v / ;;ue wY ;k ad u ,o a v U ; v / ;;ue wY ;k ad u ,o a v U ; v / ;;ue wY ;k ad u ,o a v U ; v / ;;u

' k rZ v kS j ewY;k adu l ac / ak h dk;Z] nl oh a ;k stuk ds varx rd fd;k tk,xk A mfp r

,taf l;k s a dk s dk;Z es a y xkus ds }k j k lg ;k sxh ewY;k adu f d; k tk,xk A bu v / ;; uk s a d s

fy, lg k;rk if j;k stuk v k/ kk j ij nh tk, xh A j k"Vªh; ckxokuh fe' ku ckxokuh ds

f ofH kUu ig yqv k s a ij y? k q v of/ k ds v / ;;u v k j aH k dj sxk tk s v k o' ;drk v k S j mHk j rh g qb Z

t:j rk s a ij v k/ k kf j r g k saxs A ;s v / ;;u H k h if j;k stuk v k/k kf j r g k saxs A j k"Vªh; f e' ku

}k j k j kT ;ksa es a le;& le; ij fux j kuh fe' ku H k sts tk,axs ftles a f o' k s"kK 'k kfey g k sax s

ftUg s a ,u ,p ch esa Vh ,l th }k j k v k;ksftr fd;k tk,xk A

46

1 01 01 01 0 ---- j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds v ar x Z r l ok Z axh. k y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds v ar x Z r l ok Z axh. k y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds v ar x Z r l ok Z axh. k y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ¼ , u ,p , e½ ds v ar x Z r l ok Z axh. k y{ ;

10- 1 l S }kaf rd : i es a fe' ku dk s 11 oh a ;k stuk ds v ar rd dh L ohd`f r g S A rF k kfi okf"k Zd

v kcaVu f lQZ 10 oh a ;k stuk ds fy, L ohd`r fd;k x;k g S A 11 oh a ;k stuk ds nk S jku] 10 o h a

;k stuk ds 'k s"k nk s o"kk s Za ds nk S j ku fe' ku ds j k"Vªh; L rj ij izL rkf or y{ ;k s a dk f oL r `r

f ooj. k fuEufyf[k r g S %

j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku 1 0 oh a v k S j 11 oh a ;k st uk ds fy , O ;ki d y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku 1 0 oh a v k S j 11 oh a ;k st uk ds fy , O ;ki d y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku 1 0 oh a v k S j 11 oh a ;k st uk ds fy , O ;ki d y{ ;j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku 1 0 oh a v k S j 11 oh a ;k st uk ds fy , O ;ki d y{ ;

¼ { k s = yk[k g S D Vj es a½¼ { k s = yk[k g S D Vj es a½¼ { k s = yk[k g S D Vj es a½¼ { k s = yk[k g S D Vj es a½ dk ; Zd zedk ; Zd zedk ; Zd zedk ; Zd ze d q yd q yd q yd q y

¼ 10 oh a ;k st uk½¼ 10 oh a ;k st uk½¼ 10 oh a ;k st uk½¼ 10 oh a ;k st uk½ 1 1 oh a ;k s tuk ds nk S j ku1 1 oh a ;k s tuk ds nk S j ku1 1 oh a ;k s tuk ds nk S j ku1 1 oh a ;k s tuk ds nk S j ku

l q/ k jh fdL eks a ds lkFk uohdj. k lesfdr dhVuk' k h izca/ k

ul Zj h ih ,p ,e cqfu;knh <k a p k cktk j

5- 38 1- 10

6- 0 l a[;k 790

l a[;k 5096 l a[;k 490

27- 90 15- 0 21- 0

l a[;k 2040 l a[;k 13010

l a[;k 930

10- 2 ;| fi 11 oh a ;k stuk ds dk;Zdze v U ; ? kVdk s a] mn~ns' ;k s a ds fy, j kf' k dh miyC / k rk v kfn ij fuH k Zj g k sxk ftl s ckn es a v af re :i fn ;k tk,xk A fe' ku dk l ok Zaxh. k y{ ; 11 oh a ;k stuk ds v ar rd ns' k es a ckxokuh mRikn dk mRiknu 300 fefy;u V u rd c< +kus dk g S A

47

v uq ca/ k &1v uq ca/ k &1v uq ca/ k &1v uq ca/ k &1 j k" Vªh ;] j kT ; v k S j ft yk L rj ij j k" Vªh ; ckx oku h fe' k u dh l ajp uk v k S j x B uj k" Vªh ;] j kT ; v k S j ft yk L rj ij j k" Vªh ; ckx oku h fe' k u dh l ajp uk v k S j x B uj k" Vªh ;] j kT ; v k S j ft yk L rj ij j k" Vªh ; ckx oku h fe' k u dh l ajp uk v k S j x B uj k" Vªh ;] j kT ; v k S j ft yk L rj ij j k" Vªh ; ckx oku h fe' k u dh l ajp uk v k S j x B u*

j k"Vªh;

*mi jksDr lajp u k l kadsf r d gS A jkT; v kSj jkT; Lr j l s u hp s l aLF kkx r i zca/k esa yp hyki u gS v kSj f e' ku ds y{; ksa d ks i z kIr dju s ds f y, jkT; dks mi ; qDr ekMy dks v i u ku s dh v u qef r gS v F kk Z r , u Mh M h c h ds i SV u Z] ' kkf ey dai f u ; ksa ¼ [ kjhn d s f y , dki jsf V o ] i z laLdj.k ds f y, l a; q Dr {ks= r F kk f o i .ku ds f y, d ksi k sZ js V ½ dk ekS twn k l aL F kku ds v u qdwy e kWMy dks v i u k; k tk ldr k gS A

r d u hd h lg k; r k nyr d u hd h lg k; r k nyr d u hd h lg k; r k nyr d u hd h lg k; r k ny ¼ Vh , l t h½

f tyk f e ' k u lf ef rf tyk f e ' k u lf ef rf tyk f e ' k u lf ef rf tyk f e ' k u lf ef r lh b Z v ks f t y k if j "kn @ M h v kj Mh ,& v / ; { k

mRi k nd ny@ , l ,p t h @ f ty k L rj h; lgd kj h lf ef r ; ksa& l nL; Mh ,p v ks @ M h , v k s & l nL ; lf p o

c kx o ku h d k; Zd kj h lf ef rc kx o ku h d k; Zd kj h lf ef rc kx o ku h d k; Zd kj h lf ef rc kx o ku h d k; Zd kj h lf ef r lf p o ¼ c kxo ku h@d`f " k½ @ , i h l h& v /; {k l ac af /kr f o H kkx ksa d s lf p o @ fo ' ks" kK @ mR i kn dksa ds i zf r fu f /k@ jkT; Lr j dh lgdkjh lf ef r ; ka@ dsU n z } kjk u kf e r @ jk" V ªh; f e' ku ds i zf r f uf /k@ i z ksl Sl l Z& ln L; jkT; f e' ku f u n s' k d& ln L; lf po

j kT ; j kT ; j kT ; j kT ; c k xo k u h f e ' k uc k xo k u h f e ' k uc k xo k u h f e ' k uc k xo k u h f e ' k u ¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½

v uq la/ k k u @d k; k ZR e d { k s= @ i ze q[ k Q ly k sa d s f y ,v uq la/ k k u @d k; k ZR e d { k s= @ i ze q[ k Q ly k sa d s f y ,v uq la/ k k u @d k; k ZR e d { k s= @ i ze q[ k Q ly k sa d s f y ,v uq la/ k k u @d k; k ZR e d { k s= @ i ze q[ k Q ly k sa d s f y , l y kg d kj lf ef rl y kg d kj lf ef rl y kg d kj lf ef rl y kg d kj lf ef r

jk T;

j kj kj kj k T ; c k xo k u h f e ' k uT ; c k xo k u h f e ' k uT ; c k xo k u h f e ' k uT ; c k xo k u h f e ' k u ¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½¼ i at hd ` r l k sl k; V h½

lk e k U ; if j" k nlk e k U ; if j" k nlk e k U ; if j" k nlk e k U ; if j" k n d`f " k ea= h & v/;{ k lac af / k r ea= k y;k sa ds e a= h jk" V ªh ; lf po] fo' k s "k K] m Ri kn dk sa@

i zk s ls llZ ds i zfrf u f/ k & ln L; f e' k u ds fu ns ' k d& lnL; lf p o

dk ;Z dk jh if j" k ndk ;Z dk jh if j" k ndk ;Z dk jh if j" k ndk ;Z dk jh if j" k n lf p o ¼, ,aM lh ½& v /;{ k lac af / k r ea= k y;k sa ds lf p o@ f o' ks " k K] m Ri kn dk sa@ i zk s ls llZ ds i zf rfu f / k & ln L; f e' k u ds fu ns' k d& ln L; lf p o

ftyk

v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &II j kT ; ck xoku h fe' k u }k j k dk j Z okb Zj kT ; ck xoku h fe' k u }k j k dk j Z okb Zj kT ; ck xoku h fe' k u }k j k dk j Z okb Zj kT ; ck xoku h fe' k u }k j k dk j Z okb Z ; k st uk i zL r qr dj us ds fy , Qkes ZV ; k st uk i zL r qr dj us ds fy , Qkes ZV ; k st uk i zL r qr dj us ds fy , Qkes ZV ; k st uk i zL r qr dj us ds fy , Qkes ZV

j kT ; dk uke %

dk j ZokbZ ;k stuk dk o”k Z & 2 005 &062 005 &062 005 &062 005 &06

l k ad sf rd l af{ kI r f o oj. k%l k ad sf rd l af{ kI r f o oj. k%l k ad sf rd l af{ kI r f o oj. k%l k ad sf rd l af{ kI r f o oj. k%

{ k s= ] m riknu rF k k mRikndrk ¼o"k Z 200 &½ *

dz- l a- Qly { k s= ¼000 gSDVj½ mRiknu ¼000 Vu½

mRikndrk ¼Vu@g S - ½

1- Qy 2- lC th 3- el kys 4- iq"i 5- v k S "k/ kh; ,oa l qxa/ k h; ikS/ k s 6- [k qEch 7- j k si. k Qlys a dqy ¼ * izF ke o"k Z ds fy, mij k sD r lwp uk ewy v k adM +s rS ;k j dj sxh½

dk j Z okb Z ;k st uk dk l af{ kI r f o oj. k%dk j Z okb Z ;k st uk dk l af{ kI r f o oj. k%dk j Z okb Z ;k st uk dk l af{ kI r f o oj. k%dk j Z okb Z ;k st uk dk l af{ kI r f o oj. k%

f oR rh;f oR rh;f oR rh;f oR rh; : 0 yk [k es a½: 0 yk [k es a½: 0 yk [k es a½: 0 yk [k es a½

d zd zd zd z ----l al al al a ----

dk ; Zd ykidk ; Zd ykidk ; Zd ykidk ; Zd yki f n uk ad 1f n uk ad 1f n uk ad 1f n uk ad 1 ---- 4444 ---- 20 05 20 05 20 05 20 05 dk s c dk;k j kf' kdk s c dk;k j kf' kdk s c dk;k j kf' kdk s c dk;k j kf' k

dk j Z okb Z ;k st uk dk j Z okb Z ;k st uk dk j Z okb Z ;k st uk dk j Z okb Z ;k st uk ds v u ql k j ds v u ql k j ds v u ql k j ds v u ql k j i f jO ; ; i f jO ; ; i f jO ; ; i f jO ; ; ¼ 200 5&0 6½¼ 200 5&0 6½¼ 200 5&0 6½¼ 200 5&0 6½

d q y j kf' k dk d q y j kf' k dk d q y j kf' k dk d q y j kf' k dk i zfi zfi zfi zf r' k rr' k rr' k rr' k r

1- v uql a/ k ku 2- mRiknu v k S j mRikndrk 3- Qly dVkbZ ds ckn dk izca/ k 4- fuxj kuh@ Vh ,l th dqy

49

f Qth dy% ¼i z eq [k f u" d"k k s Z a dk if j. k ke ½ o"k Z ds fy ,% f Qth dy% ¼i z eq [k f u" d"k k s Z a dk if j. k ke ½ o"k Z ds fy ,% f Qth dy% ¼i z eq [k f u" d"k k s Z a dk if j. k ke ½ o"k Z ds fy ,% f Qth dy% ¼i z eq [k f u" d"k k s Z a dk if j. k ke ½ o"k Z ds fy ,% d zd zd zd z ----l al al al a ----

dk ; Zd ykidk ; Zd ykidk ; Zd ykidk ; Zd yki g S 0g S 0g S 0g S 0 d z e d z e d z e d z e l a0l a0l a0l a0

l a[ ;kl a[ ;kl a[ ;kl a[ ;k

1- ' k kfey v f rf jD r { k s= 6- ubZ ul Zf j;k a 2- uohdj. k 7- ih ,p ,e cqfu;knh <k a p k 3- v kbZ ,u ,e @ v kbZ ih

,e 8- u, cktk j

4- l ajf{ k r d`f"k 5- dkcZfud d`f "k dqy dqy

50

v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &II ¼tk j h½ ¼tk j h½ ¼tk j h½ ¼tk j h½ f oL r ` r dk j Zo kb Z ;k s tuk i zL rq r dj us ds f y , Qkes Z Vf oL r ` r dk j Zo kb Z ;k s tuk i zL rq r dj us ds f y , Qkes Z Vf oL r ` r dk j Zo kb Z ;k s tuk i zL rq r dj us ds f y , Qkes Z Vf oL r ` r dk j Zo kb Z ;k s tuk i zL rq r dj us ds f y , Qkes Z V

f o oj. kf o oj. kf o oj. kf o oj. k 1111 ---- i ` "B H k wf e l ac a / k h l wp uki ` "B H k wf e l ac a / k h l wp uki ` "B H k wf e l ac a / k h l wp uki ` "B H k wf e l ac a / k h l wp uk

1- 1 H k k S xk sfyd ,oa ek S le laca / k h 1- 2 ckxokuh dh { kerk 1- 3 miyC / k Hkwfe 1- 4 ,l MC Y;w vk s Vh f o' ys"k. k

2222 ---- i f j ;k st uk f o oj . ki f j ;k st uk f o oj . ki f j ;k st uk f o oj . ki f j ;k st uk f o oj . k 2- 1 mn~ns' ; v k Sj bldh j.kuhf r 2- 2 dkdkdkdk ;k ZU o; u , ts al h dk ir k] Qk s u rF k k b Z& esy v k bZ M h;k ZU o; u , ts al h dk ir k] Qk s u rF k k b Z& esy v k bZ M h;k ZU o; u , ts al h dk ir k] Qk s u rF k k b Z& esy v k bZ M h;k ZU o; u , ts al h dk ir k] Qk s u rF k k b Z& esy v k bZ M h 2- 3 okf"k Zd dk j ZokbZ ;k stuk ds izeq[k ? kVd 2- 4 j k si. k f odk l ds l kFk lg k;d cqfu;knh <k ap k 2- 5 Qly dVkbZ ds ckn dk cqfu;knh <k ap k ,oa izca/ k 2- 6 mRiknu ,oa j k si.k lkexzh 2- 7 u, m| kuk sa dh LF k kiuk 2- 8 Qy ¼ck jg ek l h½ 2- 9 xS j ck jg ekl h Qy 2- 10 el kys] vk S "k/k h; ,oa l ax/ k h; ik S/ ks 2- 11 iq"i 2- 12 j k si. k lfg r rVh; ckxokuh 2- 13 thuZ isM +k s a dk uohdj. k@ izf rL F k kiu 2- 14 l ajf{ k r d`f"k 2- 15 v kbZ ,u ,e @ v kbZ ih ,e dk s c<+k ok 2- 16 dkcZfud d`f "k 2- 17 ckxokuh es a ekuo l al k/ ku f odk l

3333 ---- f e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ kf e' ku iz c a/ k 4444 ---- v uq ca/ kv uq ca/ kv uq ca/ kv uq ca/ k

I. ftys dk ekufp = rS ;kj fd;k tk, ftles a l aH k kf or { kerk okyh cS YV v k S j ek S twnk cqfu;knh l qf o/ k kvk sa tS l s ul Zj h] Vh l h ;wfuV ' kh r H kaM k j. k] izlaL dj. k ;wfuV v kfn dk L F kku n' k k Z;k tk, v kS j izL rkfor cqfu ;knh <k ap s ds LF kku dk s Hk h n' k k Z;k tk, A

51

v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &v uq ca/ k &III j k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ds v ar x Zr dk ; Zd zek s a ds f y, lg k ;r k ds ek i n. Mj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ds v ar x Zr dk ; Zd zek s a ds f y, lg k ;r k ds ek i n. Mj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ds v ar x Zr dk ; Zd zek s a ds f y, lg k ;r k ds ek i n. Mj k" Vªh ; ckxo kuh f e' ku ds v ar x Zr dk ; Zd zek s a ds f y, lg k ;r k ds ek i n. M

d z e d z e d z e d z e l a0l a0l a0l a0

d k ; Z d z ed k ; Z d z ed k ; Z d z ed k ; Z d z e vvvv k df y r y k x rk df y r y k x rk df y r y k x rk df y r y k x r i zL rk f o r l gk ; rki zL rk f o r l gk ; rki zL rk f o r l gk ; rki zL rk f o r l gk ; rk

d- vuql a/ k k u H k k -d `-v-i-] l h , l vk b Z vk j d s v arx Z r vk us ok y s d s Unz lj d k j d s laLF k k u vius Lo; a d s ctV ls vuql a/ k k u , oa f od k l d k ; Z vk jaH k d js a x s f t ld s f y , ,d vuq la/ k k u ly k gd k j lf ef r vuql a/ k k u d s i zcf y r {k s =k sa d h i gp k u d js x h A

[[[[ kkkk ---- jk s i. k lac a/ k hjk s i. k lac a/ k hjk s i. k lac a/ k hjk s i. k lac a/ k h c qf u; k nh <k ap k vk Sj f o d k l c qf u; k nh <k ap k vk Sj f o d k l c qf u; k nh <k ap k vk Sj f o d k l c qf u; k nh <k ap k vk Sj f o d k l 1- jk s i. k lk ex zh d k

v/ ;;u

d½ lk oZtf u d {k s = i. ek M y ulZjh ¼ 4 g S0½ :0 1 8- 00 y k [ k @ gS0 vf / k d re : 0 1 8-0 0 y k [ k i zf r ; wf u V ii. Nk s Vh ulZjh ¼ 1 g S0½ :0 3 -0 0 y k [ k i zf r

; wf uV vf / k d re : 0 3- 00 y k [ k i zf r ; wf uV

iii. ek St wnk Å R rd lao/ k Zu i zf r ; wf uV d k

i quok Zl

:0 8 -0 0 y k [ k @ ; wf uV

vf / k d re : 0 8- 00 y k [ k i zf r ; wf uV

iv. Vh lh i z; k s x 'k ky k vk Sj jk -d `-f o- es a lac af / k r ; wf uVk s a d k i q uok Zl

:0 8 -0 0 y k [ k @ ; wf uV

vf / k d re : 0 8- 00 y k [ k i zf r ; wf uV

[ k[ k[ k[ k ---- f ut h {k s = f ut h {k s = f ut h {k s = f ut h {k s = d zSf M V f y ad c Sad , af M M lf ClM h i.ek M y ulZjh ¼ 4 gS 0½ :0 1 8- 00 y k [ k @

; wf uV y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d re : 0 9 y k [ k @ ulZjh rd lh f er

ii. ulZjh ¼ 1 gS0½ :0 3 -0 0 y k [ k @ ; wf uV

y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d re : 0 1-5 y k [ k @ ulZjh rd lh f e r

iii. ek St wnk Å rd lao/ k Zu ; wf uV k sa d k i quok Zl

:0 8 -0 0 y k [ k @ ; wf uV

y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d re : 0 4 y k [ k @ ;wf uV rd lh f er

iv. lC t h c ht m Ri k nulC t h c ht m Ri k nulC t h c ht m Ri k nulC t h c ht m Ri k nu ¼ d½ lk oZtf u d {k s = ¼ H k k - :0 5 0] 00 0 i zf r d qy y k x r d k 10 0 i zf r 'k r

52

d `-v-i -] jk -d ` -f o- , oa jk T; l jd k j d s f oH k k x ½

gSDV j

¼ [ k ½ f ut h {k s= :0 5 0] 00 0 i zf r gSDV j

d qy y k x r d k 50 i zf r 'k r vf / k d re :0 2 5]0 00 @ gS0 r d rF k k d zSf MV f y ad c Sd , af M M lf ClM h d s :i es a 5 gSDV j rd l h f er

v. c h t d k c qf u; k nh c h t d k c qf u; k nh c h t d k c qf u; k nh c h t d k c qf u; k nh < k ap k< k ap k< k ap k< k ap k

d½ lk oZtf u d {k s = if j; k s tuk v k / kk f jr y k x r d k 10 0 i zf r'k r [ k ½ f ut h {k s= if j; k s tuk v k / kk f jr y k x r d k 25 i zf r'k r d zSf M V c Sd , af M M

lf ClM h d s :i es a 2222 ---- u, m|k uk s a d h LF k k i uk ¼ g SD V j½u, m|k uk s a d h LF k k i uk ¼ g SD V j½u, m|k uk s a d h LF k k i uk ¼ g SD V j½u, m|k uk s a d h LF k k i uk ¼ g SD V j½

i. Qy ¼ c k jgek lh ½ :0 3 0] 00 0 @ gS0 y k x r d k 75 i zf r'k r vf / k d re : 0 225 00@ g S0 t k s 4 gS0 zif r y k H k d rk Z rd lh f e r gS A b ls 50% 20% 30 d s :i

es a 3 f d'rk s a es a f n; k tk ,x k c'k rs Z fd t h f or jgus d h nj nw ljs o" k Z es a 75 i zf r'k r rF k k r`rh ; o" k Z es a 9 0 i zf r'k r gk s A

ii. Qy ¼ x Sj c k jgek lh ½ :0 3 0] 00 0 i zf r gS 0 y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d re : 0 150 00@ g S0 t k s 4 gS0 izf r y k H k d rk Z rd lh f e r gS A b ls 50% 20% 30 d s :i

es a 3 f d'rk s a es a f n; k tk ,x k c'k rs Z fd t h f or jgus d h nj nw ljs o" k Z es a 75 i zf r'k r rF k k r`rh ; o" k Z es a 9 0 i zf r'k r gk s A

iii. i q"i ¼ d½ dVs g q, Q wy ¼ d½ dVs g q, Q wy ¼ d½ dVs g q, Q wy ¼ d½ dVs g q, Q wy :0 7 0] 00 0 @ gS0 d- Nk s Vs vk S j lh ek ar

f d lk u y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d r @:0

35] 00 0@ gS 0 2 gS 0 i zf r y k H k d rk Z [ k - vU; f d lk u y k x r d k 33 i zf r'k r vf / k d r @:0

23] 10 0@ gS 0 4 gS 0 i zf r y k H k d rk Z ¼ [ k ½ x k s y d an k d k j¼ [ k ½ x k s y d an k d k j¼ [ k ½ x k s y d an k d k j¼ [ k ½ x k s y d an k d k j 90] 00 0@ gS 0 d- Nk s Vs vk S j lh ek ar

f d lk u y k x r d k 50 i zf r'k r vf / k d r @:0

45] 00 0@ gS 0 2 gS 0 i zf r y k H k d rk Z

53

[ k - vU; f d lk u y k x r d k 33 i zf r'k r vf / k d r @:0 29] 70 0@ gS 0 4 gS 0 i zf r y k H k d rk Z

¼ x½ [k q ys g q , Q wy¼ x½ [k q ys g q , Q wy¼ x½ [k q ys g q , Q wy¼ x½ [k q ys g q , Q wy : 0 24 ]000@g S 0: 0 24 ]000@g S 0: 0 24 ]000@g S 0: 0 24 ]000@g S 0 ¼ d½ Nk s Vs vk Sj lh ek a r

f d lk u ykxr dk 50 izf r' k r vf/ kdr

@:0 12]000@g S 0 2 g S0 izf r ykH kdrk Z

[ k - vU; f d lk u ykxr dk 33 izf r' k r vf/ kdr @:0 7920@g S 0 4 g S 0 izf r ykH kdrk Z

iv. elk y s ] lax / k h ; i k S/ k s :0 1 5] 00 0 @ gS0 ¼ vk Slr½

ykxr dk 75 izf r' k r vf/ kdr @:0 11250@g S 0 4 g S0 izf r ykH kdrk Z

v. jk s i.k Qly k s a lf gr rVorh Z c k x o k uh

:0 1 5] 00 0 @ gS0 ¼ vk Slr½

ykxr dk 75 izf r' k r v f/ kdre :0 11]250@ g S0 tk s 4 gS 0 izf r ykH kdrk Z rd l hfer g S A blds 50% 20% 30 ds

:i es a 3 fd' rk sa es a fn;k tk,xk c' k rs Z thf or jg us dh nj nwl j s o"k Z es a 75 izf r' k r rF k k r`rh; o"k Z es a 9 0 zif r' k r g k s A

3 t h . k Z i s M +k s a d k t h . k Z i s M +k s a d k t h . k Z i s M +k s a d k t h . k Z i s M +k s a d k u oh d j. k @ i zf rLF k k i uu oh d j. k @ i zf rLF k k i uu oh d j. k @ i zf rLF k k i uu oh d j. k @ i zf rLF k k i u

:0 3 0] 00 0 @ gS0 ¼ vk Slr½

ykxr dk 50 izf r' k r vf/ kdr @:0 15]000@g S 0 2 g S0 izf r ykH kdrk Z

4444 ---- t y lal k / k u l zk s rk s a d k f ue k Z. kt y lal k / k u l zk s rk s a d k f ue k Z. kt y lal k / k u l zk s rk s a d k f ue k Z. kt y lal k / k u l zk s rk s a d k f ue k Z. k leq nk ; VSa d] Qk eZ QaM ]

Qk eZ ty k 'k ; ¼ la[ ; k ½ ds lk F k I y kf LVd mi ; k s x

100 i zf r'k r lgk ; rk

:0 1 0- 00 y k [ k @ ;wf uV

10 g S 0 ds :0 10 yk[k@ ;wfuV rd

5555 ---- l aj f {k r d `f " kl aj f {k r d `f " kl aj f {k r d `f " kl aj f {k r d `f " k 1- x zh u gk m l ¼ gSp jh ½ d- Nk s Vs vk S j lh ek ar

f d lk u :0 6 50 @ Ld k -eh - gk b ZVSd d s f y , :0 250@ Ld k -eh - lk ek U;

g kbZVS d xzhu g k m l ds fy, ykxr dk 50 izf r' k r v f/ kdre :0 325@ L dk- eh- rd rF k k l kekU; t h-

54

d s f y , ,e- ds fy, :0 125@ L dk- eh- izfr ykH kdrk Z v f/ kdre 1000 L dk-eh- rd

d- Nk s Vs f d lk u :0 6 50 @ Ld k -eh - gk b ZVSd d s f y , :0 250@ Ld k -eh - lk ek U; d s f y ,

g kbZVS d xzhu g k m l ds fy, ykxr dk 33 izf r' k r v f/ kdre :0 215@ L dk- eh- rd rF k k l kekU; d s fy, :0 67@ L dk- eh- izf r ykH kdr k Z v f/ kdre 1000 L dk- eh- rd

2- iy ok j :0 1 4] 00 0 @ gS0 dqy ykxr dk 50 izf r ' k r v f/kdre :0 7000@g S 0 tk s 2 g S 0 izf r ykH kdrk Z rd l hfer g S A

3- 'k s M uSV :0 1 4@ Ld k -eh - dqy ykxr dk 50 izf r ' k r v f/kdre :0 3500@500 L dk- eh- tk s 2 gS0 izf r ykH kdr k Z rd l hfer g S A

4- I y k f LVd Vs uy :0 1 0@ Ld k -eh - dqy ykxr dk 50 izf r ' k r v f/kdre :0 5000@1000 L dk- eh- tk s 5 g S0 izf r ykH kdr k Z rd l hfer g S A

6666 ---- m Rd `" V d `f " k d k f o d k l m Rd `" V d `f " k d k f o d k l m Rd `" V d `f " k d k f o d k l m Rd `" V d `f " k d k f o d k l , oa i h , Q M h lh ds , oa i h , Q M h lh ds , oa i h , Q M h lh ds , oa i h , Q M h lh ds e k / ; e ls e k / ; e ls e k / ; e ls e k / ; e ls b l d k i z lk jb l d k i z lk jb l d k i z lk jb l d k i z lk j

if j; k s tuk v k / kk f jr ih ,Q M h l h dh ykxr dk 100 izf r' k r

7777 ---- v k b Z , u , e@ vk b Z i h , e d k s c <+k ok ns ukv k b Z , u , e@ vk b Z i h , e d k s c <+k ok ns ukv k b Z , u , e@ vk b Z i h , e d k s c <+k ok ns ukv k b Z , u , e@ vk b Z i h , e d k s c <+k ok ns uk i. LoP Nrk , oa i k ni

LoP Nrk ¼ lk oZtf ud {k s =½

if j; k s tuk v k / kk f jr if j;k stuk v k/k kf j r

ii. vk b Z i h ,e d k s c<+k ok ns uk

:0 2 00 0@ gS0 dqy ykxr dk 50 izf r ' k r v f/kdre :0 1000@g S 0 tk s 4 g S 0 izf r ykH kdrk Z rd l hfer g S A

iii. jks x i wok Zuqek u ; wf u V :0 4 y k [ k@ ; wf uV :0 4 yk[k@ ;wfuV r d iv. t So f u; a =. k

i z; k s x 'k k yk :0 8 0 y k [ k @ ; wf uV

d½ lk oZtf u d {k s = :0 80 yk[k@ ;wfuV rd [ k ½ f ut h {k s= :0 40 yk[k@ ;wfuV rd dzsfMV

55

fyaDM cS d ,afMM lfC lM h

v. i k ni Lok LF ; Dy h f ud

:0 2 0 y k [ k @ ; wf uV

d½ lk oZtf u d {k s = :0 20 yk[k@ ;wfuV rd

[ k ½ f ut h {k s= :0 10 yk[k@ ;wfuV rd dzS fMV fyaDM cS d ,afMM lfC lM h ds :i es a

vi. iR rk @Å rd lao/ k Zu i z; k s x 'k k yk ,a

:0 2 0 y k [ k @ ; wf uV

d½ lk oZtf u d {k s = :0 20 yk[k@ ;wfuV rd

[ k ½ f ut h {k s= :0 10 yk[k@ ;wfuV rd dzS fMV fyaDM cS d ,afMM lfC lM h ds :i es a

8888 ---- d k c Zf u d d `f " kd k c Zf u d d `f " kd k c Zf u d d `f " kd k c Zf u d d `f " k 1- d k c Zf u d d `f " k d k

vax h d j. k :0 2 0] 00 0 @ gS0 dqy ykxr dk 50 izf r ' k r v f/kdre

:0 10]000@g S 0 tk s 4 g S 0 izf r ykH kdrk Z rd l hfer g S A

2- d `f " k v if ' k "V ; wf uV :0 6 0] 00 0 @ ; wf uV ykxr dk 50 izf r' k r v f/ kdre :0 30]000@;wfuV

3- i z ek . k h d j. k if j; k s tuk v k / kk f jr 50 g S 0 ds dyL Vj es a :0 5 yk[k 9999 ---- e k u o l alk / k u f od k l d s e k u o l alk / k u f od k l d s e k u o l alk / k u f od k l d s e k u o l alk / k u f od k l d s

l k F k c k x ok uh l aLF k k ul k F k c k x ok uh l aLF k k ul k F k c k x ok uh l aLF k k ul k F k c k x ok uh l aLF k k u if j; k s tuk v k / kk f jr 100 izf r' k r lg k;rk

1 01 01 01 0 ---- e / k q eD [ k h i k y u }k jk e / k q eD [ k h i k y u }k jk e / k q eD [ k h i k y u }k jk e / k q eD [ k h i k y u }k jk i jk x . k l gk ; rki jk x . k l gk ; rki jk x . k l gk ; rki jk x . k l gk ; rk

:0 1 60 0 i zf r d k y k s uh NR rk / kk uh d s lk F k

ykxr dk 50 izf r' k r v f/ kdre :0 800@dkyk suh ds l kFk e/ k qeD[k h dk N R rk

1 11 11 11 1 ---- i z n'k Z u@ vx zi af D r i zn 'k Z u i z n'k Z u@ vx zi af D r i zn 'k Z u i z n'k Z u@ vx zi af D r i zn 'k Z u i z n'k Z u@ vx zi af D r i zn 'k Z u } k jk i zk S |k s f x d h i zlk j} k jk i zk S |k s f x d h i zlk j} k jk i zk S |k s f x d h i zlk j} k jk i zk S |k s f x d h i zlk j

if j; k s tuk v k / kk f jr ykxr dk 75 izf r' k r

xxxx ---- Qly dV kb Z ds ckn iz ca/ k Qly dV kb Z ds ckn iz ca/ k Qly dV kb Z ds ckn iz ca/ k Qly dV kb Z ds ckn iz ca/ k 1- i S d gk ml :0 2 -5 0 y k [ k @ ; wf uV l kekU; { k s= es a if j;k stuk ds iwath xr

56

ykxr dh @ 25 izf r' k r dzS fMV fyaDM cS d ,afMM lfclM h v kS j 33-33 izf r' k r ioZ rh; v k s j v kfnok l h {k s =k sa ds ekeys esa A

2- 'k h r H k aM k j . k ; wf uV :0 2 -0 0 d j k s M+@ ; wf uV

& og h&

3- lh , H k aM k j. k :0 1 6- 00 d jk s M +@ ; wf uV

& og h&

4- j SQ - oS ul @ d aVs ulZ :0 2 4- 00 y k [ k @ ;wf uV

& og h&

5- ek s c k by i zlaLd j. k ; wf uV

:0 2 4- 00 y k [ k @ ;wf uV

& og h&

6- c k t k j vk lwpuk if j; k s tuk v k / kk f jr if j;k stuk v k/k kf j r 7- c k ;&c Sd e/ ; LF k k if j; k s tuk v k / kk f jr if j; k s tuk v k / kk f jr 8- lj d k jh @ f ut h @

lgd k jh {k s = es a c k x ok uh mRi k nk s a d s f y , f oi. k u d s c qf u; k nh <k ap s d h LF k k iuk

l kekU; { k s= es a if j;k stuk ds iwath xr ykxr dh @ 25 izf r' k r dzS fMV fyaDM cS d ,afMM lfclM h v kS j 33-33 izf r' k r ioZ rh; v k s j v kfnok l h {k s =k sa ds ekeys esa A

d½ F k k s d c kt k j :0 1 00 -0 0 d jk s M + rd & og h& [ k ½ x zk eh .k ck t k j@

viuh e aM h @ i zR;{k c k t k j

:0 1 5- 00 y k [ k & og h&

x ½ lax zg. k ] x zs f Max vk f n d s f y , i zk ; k sf x d c qf u; k nh <k ap k

if j; k s tuk v k / kk f jr & og h&

? k - rk t s i zlaLd `r mRi k nk s a d s f y , i zl k j] x q. k oR rk t k ud k jh rF k k c k t k jk s Ueq[ k i zlk j d k ; Zdy k i

if j; k s tuk v k / kk f jr 100 izf r' k r lg k;rk

? k? k? k? k ---- i z l aL d j. k v k S j i z l aL d j. k v k S j i z l aL d j. k v k S j i z l aL d j. k v k S j e we we we w YYYY ; o/ k Zu; o/ k Zu; o/ k Zu; o/ k Zu

,e ,Q ih v kbZ }k j k L o;a v i us

57

ctV i zk o/ k kuk s a es a l s [kk| izl aL dj. k ij if j;k stuk L ohd`r dh tk,xh A

MMMM ---- f e 'k u i z c a/ kf e 'k u i z c a/ kf e 'k u i z c a/ kf e 'k u i z c a/ k ¼i½ jk T; , oa f t y k

f e'k u la jp uk d s lk F k vf rf jD r e k uo 'k f D r vk Sj if j; k s tuk rS ; k j d jus d h y k x r

v kdfyr t :j r ds v k/ k k j ij dqy okf"k Zd O;; dk 5 izf r' kr

¼ii½ c qf u; k nh <k ap s d h t: j r d s f y , lgd k jh lf ef r; k s a d k s lgk ; rk

if j;k stuk v k/k kf j r

¼iii½ laLF k k x r l`n`< +h d j. k ] ok guk s a d ks

f d jk , i j y s uk @ [ k jh nuk ] gk M Zos ; j@ lk Q~Vos ; j

if j;k s stuk v k/k kf j r

¼iv½ rduh d h lgk ; rk ny ¼ Vh , l t h ½

if j;k stuk v k/k kf j r v f/ kdre l hek :0 5 dj k sM+ izf r o"k Z

¼v½ varjk Z"Vª h ; ,t s af l; k s a d s lk F k lg; k s x t Sls ,Q-,- vk s -] f o'o c Sa d vk f n

if j;k stuk v k/k kf j r

58

v u qc a/k&v u qc a/k&v u qc a/k&v u qc a/k&IV p ; fu r Qy lac a/ k h Qly k s a ds {k s = i zlk j dh lk ad sf r d y kx rp ; fu r Qy lac a/ k h Qly k s a ds {k s = i zlk j dh lk ad sf r d y kx rp ; fu r Qy lac a/ k h Qly k s a ds {k s = i zlk j dh lk ad sf r d y kx rp ; fu r Qy lac a/ k h Qly k s a ds {k s = i zlk j dh lk ad sf r d y kx r i z i z i z i z f r gS0f r gS0f r gS0f r gS0

¼ :i ; s e s a½¼ :i ; s e s a½¼ :i ; s e s a½¼ :i ; s e s a½

Qly n wjh ¼ e hV j½ i kni k sa dh la[; k

jk si . k lkex zh dh y kxr ¼ ik Sn yx ku k½

m o Zjd@dhV uk' kh v k S j vU; fu o s' k dh y kxr

dqy

lsc 06x06 277 13,850 25,000 38,850

v ke 10x10 100 7000 14,000 21,000

v ax wj 05x05 360 7200 36800 44,000

v ax wj 04x04 625 12500 80,000 92,500

LV ªkcs jh 01x01 10,000 40,000 40,000 80,000

y hph 10x10 100 7000 14,000 21,000

u hcwox h Z;

d½ u kxi qjh lar js

06x06 277 8310 20,000 28,310

[k½ e k S leh 06x06 277 7756 18,000 25,756

p hdw 10x10 100 6700 14,000 24,700

ve:n 10x10 100 3000 10,000 13,000

vu k j 05x05 400 8000 10,000 18,000

v k aoy k 07x07 200 7000 10,000 17,000

c s j 07x07 200 7000 8,000 15,000

05x05 400 14000 10,000 24,000

Documents

j kV ªh ; c k xo k u h f e' kuj kV ªh ; c k xo k u h f e' ku i fj …horticulture.bih.nic.in/pdf/NHM_Guidelines_Hindi.pdf · 3 ii½ mRiknu] Q ly dVkbZ ds ckn dk izc/a k v k S j